2u./>�>. Tmx�M, */, '9*^ ^

HET ELECTROCARDIOGRAM
VAN HET GETRAINDE PAARD

DAS ELEKTROKARDIOGRAMM DES TRAINIERTEN PFERDES
THE ELECTROCARDIOGRAM OF THE TRAINED HORSE

(mit einer deutschen Zusammenfassung)
(with a summary in English)

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE

DIERGENEESKUNDE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT,

OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS,

PROF. MR. L. J. HIJMANS VAN DEN BERGH,

VOLGENS BESLUIT VAN DE SENAAT

IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP

DONDERDAG 13 MET 1965

DES NAMIDDAGS TE 4.15 UUR

DOOR

JAN KRONEMAN

GEBOREN 6 MAART 1928 TE EIBERGEN

1965

"BRONDER-OFFSET" ROTTERDAM

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

1469 9445

PROMOTOR: Prof. Dr. G. Wagenaar.

Uit de Kliniek voor Inwendige Ziekten van

de faculteit voor Diergeneeskunde van de

Rijksuniversiteit te Utrecht.

Bibliotheek der

Rijksuniversiteit te Utrecht

Afd. Diergeneeskunde

Ter nagedachtenis aan mijn Vader.
Aan Siets en de kinderen.

INHOUD

blz.

HOOFDSTUK 1. INLEIDING 13

HOOFDSTUK 2. LITERATUUR OVERZICHT OVER HET HART VAN DE

GETRAINDE MENS 18

2-1. Het sporthart, anatomisch gedeelte 18

2-1-1. Is het sporthart een pathologische aanpassing

aan de gevraagde arbeid? 18

2-1-2. Is het sporthart een physiologische aanpassing

aan de gevraagde arbeid? 20

2-1-3. Vorm en grootte van het sporthart 20

2-1-4. De correlatie van de hartgrootte met een aantal

lichaamsmaten 22

2-1-5. De oorzaak van de vergroting van het hart 23

2-1-6. Pathologisch-anatomische bevindingen 25

2-1-7. Conclusie 27

2-2. Het sporthart, functionele gedeelte 27

2-2-1. De frequentie 27

2-2-2. Haemodynamische bevindingen 28

2-2-2-1. Het slag- en minuutvolume 28

2-2-3. Intracardiale drukmetingen 29

2-2-4. R�ntgenkymografie 29

2-2-5. Conclusie 31

2-3. Het sporthart, electrocardiografisch gedeelte 31

2-3-1. Het rythme 31

2-3-2. De activiteit van de voorkamers 32

2-3-3. De atrioventriculaire geleidingstijd 32

2-3-4. Het ventrikel complex 34

2-3-4-1. De QRS-tijd 34

2-3-4-2. De amplitudo van het QRS-complex 34

2-3-4-3. De duur van QT 35

2-3-4-4. Het ST segment en de T top 3,^r

2-3-4-4-1. De vorm en het voltage van

de T toppen 35

2-3-4-4-2. Het ST segment 36

blz

2-3-5. Conclusie 36

2-4. De invloed van de training op de perifere bloedsomloop 36

2-4-1. De verandering in de vaten 36

2-4-2. De verandering in de bloeddruk 37

2-4-3. De invloed van de training op het arterio-veneuze

zuurstof verschil 37

2-4-4. De invloed van de training op de weerstand in de

arteriolae 37

2-4-5. Conclusie 38

2-5. De invloed van de training op het respiratie apparaat 38

2-5-1. De invloed van de training op het ademvolume

en andere ademgrootheden 38

2-5-2. De invloed van de training op het zuurstofverbruik 39

2-5-3. De circulatie en de respiratie als begrenzende

factoren voor de totale prestatie 40

2-5-4. Conclusie 42

2-6. Experimentele onderzoekingen bij dieren over de invloed

van arbeid op het hart 42

2-6-1. Conclusie 44

HOOFDSTUK 3. EIGEN ONDERZOEK OVER HET SPORTHART VAN HET

PAARD 45

3-1. Het sporthart van het paard, anatomisch gedeelte 45

? c 1 -1. Het gewicht en afmetingen van het hart van het

getrainde paard, in totaal en in onderdelen 45

3-1-1-1. Het gewicht van het hart van het ge-
trainde paard in totaal 45

3-1-1-2. Het gewicht en de afmetingen van de

- auriculae cordis 48

3-1-1-3. Het gewicht van de ventrikels 49

3-1-1-3-1. Enkele afmetingen aan de

ventrikels 50

3-1-1-4. Discussie 54

3-1-1-5. Conclusie 57

3-2. Het sporthart van het paard, electrocardiografisch

gedeelte 57

3-2-1. Inleiding 57

3-2-2. Het electrocardiogram in het algemeen 58

3-2-3. Het electrocardiogram van het getrainde paard

in rust 60

3-2-3-1. De beenafleidingen volgens Einthoven 61

3-2-3-1-1. De afleiding I 61

3-2-3-1-2. De afleiding II 63

3-2-3-1-3. De afleiding III 66

blz.

3-2-3-1-4. De duur van de PQ tijd, de
QQ tijd en de Q duur en hun
onderlinge verhoudingen in

de beenafleidingen 70

3-2-3-1-5. Discussie 75

3-2-3-1-6. Conclusie 77

3-2-3-2. De unipolaire afleidingen volgens

Goldberger 78

3-2-3-2-1. De afleiding aV 79

3-2-3-2-2. De afleiding avj 80

3-2-3-2-3. De afleiding aV_f 81

3-2-3-2-4. Conclusie 82

3-2-3-3. De borstwandafleidingen 83

3-2-3-3-1. Inleiding 83

3-2-3-3-2. De afleiding V_} 84

3-2-3-3-3. De afleiding V₂ 85

3-2-3-3-4. De afleiding V₃ 86

3-2-3-3-5. De afleiding V₄ 87

3-2-3-3-6. De afleiding V₅ 88

3-2-3-3-7. De afleiding V_ax ₂ 89

3-2-3-3-8. De afleiding V_₂ 89

3-2-3-3-9. De afleiding V__g

3-2-3-3-10. De afleiding V_.

3-2-3-3-11. De afleiding V_₅

90
90
91

3-2-3-3-12. De afleiding V_ax2 91

3-2-3-3-13. Discussie 92

3-2-3-3-14. Conclusie 94

HOOFDSTUK 4. DE INVLOED VAN ARBEID OP HET ELECTROCARDIO-

GRAM VAN HET GETRAINDE PAARD 96

4-1. Inleiding 96

4-2. De invloed van de arbeidsgrootte en de tijd waarin deze

arbeid verricht wordt 97

4-2-1. Inleiding en de techniek van de registratie 97

4-2-2. De veranderingen van het electrocardiograrn bij

kortdurende belasting 100

4-2-2- 1. De veranderingen van de P top 100

4-2-2-2. De veranderingen van het QRS complex 102

4-2-2-3. De veranderingen van het ST segment

en de T top 103

4-2-2-4. De veranderingen in de QQ tijd en het

optreden van arrythmie 108

4-2-2-5. Conclusie 110

blz.

4-2-3. De veranderingen in de componenten van het

electrocardiogram na langdurige belasting 111

4-2-4. Conclusie 113

HOOFDSTUK 5. CONCLUSIES 138

5-1. Het morphologische gedeelte 138

5-2. Het electrocardiografische gedeelte 138

5-3. Betekenis voor de kliniek 141

HOOFDSTUK 6. SAMENVATTING 142

6-1. Samenvatting 142

6-2. Zusammenfassung 145

6-3. Summary 147

LITERATUUR

149

VOORWOORD.

Bij het verschijnen van deze dissertatie gaat in de eerste plaats mijn dank
uit naar mijn ouders, die mij in de gelegenheid gesteld hebben mijn studie naar
eigen inzicht te kiezen en te voltooien. Hoeveel opoffering dit voor hen betekend
heeft heb ik pas later begrepen.

U, Hoogleraren, oud-Hoogleraren en Docenten van de faculteit voor Dier-
geneeskunde betuig ik gaarne dank om uw bijdragen aan mijn wetenschappelijke
en maatschappelijke vorming.

Hooggeleerde Wagenaar, hooggeachte Promotor, Uw hulp bij het tot stand
komen van dit proefschrift is groot geweest.

Door Uw werklust en enthousiasme hebt U mij, tijdens het onderzoek gestimuleerd
en bij de uiteindelijke voltooiing, voor een desillusie behoed.

Voor de grote mate van vrijheid, die U mij toch gaf bij het onderzoek,
voor Uw hulp en stimulans en voor Uw geduld ben ik U zeer veel dank verschul-
digd.

Hooggeleerde Romijn Uw belangstelling inde electrocardiographie is voor
mij van grote waarde geweest. Dat U ondanks Uw drukke werkzaamheden nog ge-
legenheid gevonden hebt het manuscript van deze dissertatie te lezen en van op-
merkingen te voorzien heb ik zeer gewaardeerd.

Hooggeleerde van den Akker met zeer veel genoegen memoreer ik de
discussies die ik met U mocht hebben over hypertrophie.

Hooggeleerde Meyling, voor Uw toestemming tot het vervaardigen van het
fotografische werk op Uw Instituut ben ik u zeer dankbaar.

Dear Prof. Wilson, I am very much indebted for your valuable help and
contributions to the English text of the summary.

Hooggeleerde Beijers, U ben ik dankbaar voor Uwhulp bij de eerste schre-
den op het pad van de inwendige geneeskunde van de grote huisdieren.

Zeer Geleerde en Geleerde collegae en oudcollegae aan de Kliniek voor
Inwendige Ziekten.

Op de kliniek heerst een bijzondere sfeer, die nogal eens aan critiek
bloot staat. Soms is deze critiek misschien terecht, doch wij allen weten dat dat
de sfeer op de Kliniek voor Inwendige Ziekten gedragen wordt door kameraad-
schap en begrip voor elkaar.

U allen hebt aan dit onderzoek direct of indirect medegewerkt. U allen

hebt critiek geleverd op Uw eigen wijze en daarmede hebt U mij iets van Uw le-
venskunst laten proeven.

Voor deze ervaring, voor Uw hulp, Uw kameraadschap en Uw werkelijke
collegialiteit ben ik U dankbaar.

Geleerde Huisman, dankzij Uw bereidwillige hulp kon dit onderzoek met
een belangrijk gegeven verrijkt worden. Het verheugt mij dat ik de prettige sa-
menwerking hier kan memoreren.

Zeer geachte Mej. Ester, Mej. Alma en Mevr. Franssen-Verbon, U ben
ik veel dank verschuldigd voor het vele type werk.

Zeer Geachte Heer van den Oudenalder, U dank ik voor het vervaardigen
van de foto's zonder welke het werk zeker niet compleet zou zijn.

Zeer Geachte Heer Danner, U ben ik veel dank verschuldigd om de grote
vaardigheid waarmee U de literatuur wist op te duiken.

Aan de Commandant van de Bereden Brigade van de Gemeente Politie
Rotterdam en aan de trainer P. M. Smit te Mereveld ben ik, evenals aan vele
andere trainers en manegehouders veel dank verschuldigd voor de gastvrijheid
op hun bedrijven.

Zeergeleerde Poort, Kees, met het feit, dat je nu weer als paranymph
optreedt bij een Diergeneeskundige promotie bewijs je duidelijk je belangstel-
ling voor de diergeneeskunde. Na deze dag zul je er weer meer van begrijpen.

Zeergeleerde Wintzer, Hans, veel dank voor je hulp bij de Zusammen-
fassung. Door jouw rust en beheersing zul je mij ongetwijfeld tot steun zijn op de
promotie.

Verder dank ik alle anderen die mij eens of vaker hun hulp verleend heb-
ben. Al worden zij hier niet persoonlijk genoemd, hun bijdrage was even goed
belangrijk en waardevol.

Siets, jij hebt enkele jaren tegen een aantal dozen met electrocardiogram-
men aangekeken. Deze stapel werd soms kleiner, doch soms groeide hij explo-
sief. Later kwamen er vellen papier voor in de plaats. Jij hebt deze "rommel"
in stilte verdragen. Later heb je enorm geholpen bij de correcties, en eigenlijk
heb jij nog veel en veel meer gedaan. Hiervoor Siets, meer dan dank.

HOOFDSTUK 1.

INLEIDING.

Door de steeds voortschrijdende mechanisering in de landbouw daalt het aantal
paarden sedert 1945 zeer sterk.

Het lijkt paradoxaal onder deze omstandigheden een veterinair proefschrift aan
het paard te wijden, te meer omdat in de diergeneeskunde nog vele economisch
zeer belangrijke problemen om een grondige bestudering vragen.
Nu we echter in een periode van grote welvaart leven en er steeds meer vrije
tijd beschikbaar komt, is de belangstelling voor de PAARDENSPORT sterk toe-
genomen.

De drafsport b.v. maakt in Nederland, sedert de herinvoer van de totali-
sator in 1949, een periode van ongekende bloei door. Een gedeelte van de totali-
satorgelden wordt besteed aan prijzen voor de verschillende draverijen, hetgeen
de drafsport zeer sterk stimuleert. De jaarlijks uitbetaalde bedragen aan prij-
zen voor de lange baandraverijen zijn in tabel 1 opgenomen.

TABEL 1.

Jaarlijks uitbetaalde bedragen voor de lange baandraverijen (afstanden meer dan
800 meter).


jaar	uitbe	taald bedrag	jaar
1946	f.	236001	1956
1947	f.	140576	1957
1948	f.	110835	1958
1949	f.	272549	1959
1950	f.	298152	1960
1951	f.	381625	1961
1952	f.	519550	1962
1953	f.	685055	1963
1954	f.	749895	1964
1955	f.	898070

uitbetaald bedrag

f. 1214045

f. 1193750

f. 1326100

f. 1354275

f. 1419950

f. 1477528

f. 1664949

f. 1777943

f. 2786895

Door de wederinvoer van de totalisator is ook het totaal aantal dravers gestegen
(Tabel 2).

TABEL 2.

Totaal aantal dravers (inclusief fokmerries).

1946 t/m 1951 1200 1958 1656

1952 1240 1959 1816

1953 1297 1960 1968

1955 1349 1961 2136

1956 1414 1962 2181

1957 1518 1963 2200

1964 2321

De verhoging van het prijzenbedrag en de toename van het totaal aantal dravers
heeft o. a. een stijging van het aantal dravers geschikt voor de lange baan tot ge-
volg had (Tabel 3).

TABEL 3.

Totaal aantal gestarte dravers op de lange baan.


1946	335	1956	591
1947	315	1957	598
1948	324	1958	603
1949	393	1959	662
1950	433	1960	662
1951	443	1961	701
1952	472	1962	684
1953	502	'963	770
1954	530	1964	906
1955	544

Niet alleen is sedert de herinvoer van de totalisator een toename van het aantal
dravers te constateren, doch ook de kwaliteit is toegenomen.

Voor een zeer groot deel is dit het gevolg van de saneringsmaatregelen,
die door de Stichting Draf- en Rensport uitgevaardigd zijn. De verbeteringen van

de tijden, waarin de klassieke en semi-klassieke draverijen gelopen worden, il-
lustreren de kwaliteitsverbeteringen van de Nederlandse draver. De directe in-
vloed is thans niet meer zo merkbaar en het lijkt of de verbetering in kwaliteit
tot de vijftiger jaren tot stilstand is gekomen (Tabel 4).

TABEL 4.

Kilometertijden van klassieke draverijen.


jaar	producten draverij	derby	Kamp.schap Ned.paarden
1945	1.40. 1	1.36.4	1.27. 1
1946	1.36.0	1.34.7	1.25. 1
1947	1.39. 5	1.31.3	1.26.9
1948	1.36. 0	1.32.8	1.25.5
1949	1.35. 5	1.33.3	1.25.8
1950	1.31.5	1.28.3	1.23.8
1951	1.33.4	1.26.6	1.24.0
1952	1.31.5	1.28.4	1.27.0
1953	1.30. 0	1.28.4	1.24.3
1954	1.30.6	1.26.4	1.21.4
1955	1.30.2	1. 26.9	1.23.8
1956	1.29. 6	1.30.3	1.21.3
1957	1.29.4	1.27.3	1.23. 1
1958	1.28.3	1. 28.7	1.21.8
1959	1.26.7	1.29,3	1.21.6
1960	1.26.5	1.25.6	1.21.4
1961	1.26.4	1.25.8	1.22.4
1962	1.26.2	1.27.6	1.21.2
1963	1.29.7	1.26.0	1.21.9
1964	1.26.8	1.26.0	1.23.0

De belangstelling voor de rensport is sedert 1945 nagenoeg constant ge-
bleven.

In de landbouw is een zeer duidelijke verschuiving in de richting van het
landbouwrijpaard waar te nemen. De stamboeken volgen nog slechts aarzelend en
nog niet consequent deze tendens.
De oprichting van het zgn. sportregister is echter een stap in deze richting.

De paarden, die men nog aantreft op de gemechaniseerde bedrijven dienen
grotendeels of voor de fokkerij of voor de sport.

Doordat het paard meer in de belangstelling van de SPORT is komen te
staan, vragen de problemen, die hiermee samengaan de aandacht.
Tot deze problemen behoort in de eerste plaats de TRAINING. Tijdens deze trai-
ning wordt het paard, meestal volgens een empirische methode, geoefend voor
een bepaald doel. Dit doel is meestal het verkrijgen van een zo groot mogelijke
snelheiden/of een groot uithoudingsvermogen. Van de springpaarden wordt tevens
nog een grote behendigheid en intelligentie gevraagd.

Het getraind zijn is een adaptatie van het gehele dier aan de gestelde eisen bij
deze training.

Deze adaptatie gaat gepaard met SPECIFIEKE veranderingen in het organisme.
Het grootste gedeelte van onze paarden wordt thans getraind op uithoudingsver-
mogen en snelheid. Er zullen dus veranderingen optreden in die organen die bij
deze training belast worden: hoofdzakelijk het hart, de longen, de musculatuur
en het skelet van de benen.

Naast de training vraagt de VOEDING van deze dieren onze aandacht.
Willen deze dieren optimale prestaties gedurende lange tijd kunnen leveren, dan
dient op zijn minst de voeding optimaal te zijn. Een onderzoek naar de behoeften
van deze sportpaarden is dan ook zeer gewenst.

Wordt de training ondeskundig uitgevoerd of worden de eisen aan het dier
te hoog gesteld dan kunnen de verschijnselen van de OVERTRAINING optreden.
Een van de eerste symptomen, die men bij dit syndroom ziet, is verminderde
eetlust gepaard gaande met een daling in gewicht. Verder houden de dieren te
lange tijd na de arbeid een te hoge temperatuur. Het paard zweet te veel, te snel
en onregelmatig. De dieren zijn humeurig. Tenslotte dalen de prestaties. Hoe-
wel dit syndroom bij de meeste trainers bekend is, wordt er toch te weinig aan-
dacht aan geschonken. De heel vaak voorgeschreven weidegang is bij de hengsten
uit practische overwegingen niet uit te voeren. Verder geeft deze therapie in het
algemeen weinig verbetering omdat de "CONDITIE" van het dier zeer snel ach-
teruitgaat als het niet geoefend wordt. Van een absoluut wedstrijdverbod, veran-
dering van voer en trainingswijze zal men een beter succes kunnen verwachten.
Doordat de OVERTRAINING tenslotte resulteert in eenverminderingvan de pres-
tatie, wordt veelal gedacht, dat deze daling in prestatievermogen het gevolg is
van een hartaandoening. Hoewel de meeste eigenaren een grote dosis liefhebbe-
rij voor de paardensport hebbenen ook wel financi�le offers willen brengen, spe-
len toch financi�le belangen, welke vaak van verzekeringstechnische aard zijn,
een grote rol.

Voor de paarden, waarvan de prestaties niet voldoen aan de verwachtin-
gen, wordt zeer vaak een veterinair onderzoek gevraagd. De anamnese is in het
algemeen zeer summier en deze geeft meestal weinig aanknopingspunten.

Bij het algemeen onderzoek in rust, waarbij vooral de benen van het dier
niet vergeten mogen worden, verkrijgt men vaak negatieve bevindingen. Eerst
tijdens of na arbeid worden soms "afwijkingen" gevonden. De interpretatie van

deze bevindingen is zeer moeilijk, omdat van de invloed, die een training op snel-
heid en uithoudingsvermogen heeft op het organisme van het paard weinig of niets
bekend is.

In dit proefschrift wordt slechts een zeer aarzelend en schuchter begin gemaakt
met dit probleem waarbij de veranderingen zullen worden behandeld, die het hart
ondergaat tijdens de training op snelheid en uithoudingsvermogen.

HOOFDSTUK 2.

LITERATUUROVERZICHT.

In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de veranderingen, die in
het circulatie- en in het respiratie-apparaat bij de mens optreden tijdens leeri
trainingsperiode op snelheid en uithoudingsvermogen.

2.1. HET SPORTHART, ANATOMISCHE GEDEELTE.

De veranderingen, die het organisme ondergaat tengevolge van een gere-
gelde intensieve arbeid, worden opgevat als een aanpassing aan deze arbeid. Het
is al lange tijd bekend, dat ook het hart hierdoor veranderingen ondergaat. Deze
veranderingen betreffen zowel de grootte als de wijze van functioneren. Voor de-
ze vergrote en deze op andere wijze functionerende harten is door HENSCHEN
(1899) de naam SPORTHART ingevoerd.

Het sporthart is een vergroot hart met een bijzondere wijze van functioneren. De
vergroting is een gevolg van de verwijding van de hartholten en van een toename
van de spiermassa. De veranderde wijze van functioneren uit zich o.a. in de la-
ge rustfrequentie.

Hoewel men thans meer en meer meent, dat het sporthart een physiolo-
gische aanpassing aan zware arbeid is, zijn er toch nog velen o. a. v. BOROS
(1949.1952.1953), WHITE (1951),WIGGERS (1952, 1959) en FRIEDBERG (1956), die
menen, dat deze veranderde harten een geringe reserve-breedte hebben en zeer
gemakkelijk insuffici�nt kunnen worden. De vergroting zou volgens hen dus een
pathologische aanpassing aan de gevraagde arbeid zijn.

2-1-1. Is het sporthart een pathologische aanpassing aan de
gevraagde arbeid?

De opvatting, dat het sporthart een pathologische aanpassing aan de ge-
vraagde arbeid is wordt gegrond op de onderzoekingen van Frank, Starling en
Straub. FRANK (1895) heeft bepaalde wetmatigheden beschreven aan het ge�so-
leerde kikkerhart, die door STARLING (1920) en door STRAUB (1926) bevestigd

zijn aan het ge�soleerde zoogdierhart.
De wet laat zich als volgt samenvatten:

a. Het ge�soleerde hart werkt onder rustomstandigheden meteen zeer klein rest-
volume. Het slagvolume is in ieder geval groter dan het restvolume.

b. Wordt het hart belast door een grotere hoeveelheid toestromend bloed, dan
leidt dit tot een toename van de grootte en een toename van de vullingsdruk met
als gevolg een veranderde krachtsontplooiing van het hart, welke resulteert in
vergroting van het slagvolume.

c. Bereikt het hart onder toenemende belasting een bepaalde grootte, dan VER-
MINDERT, ondanks toenemende belasting de prestatie van het hart. Het is dan
gekomen tot een insufficientie van het hart. In dit geval is het slagvolume KLEI-
NER dan het restvolume.

d. Wordt het hart belast door een hogere arteriele (druk dan past het hart zich
aan door een diastolische vergroting.

Deze wetmatigheden, gevonden aan het GE�SOLEERDE hart, zijn later overge-
nomen voor het hart IN SITU. MORITZ (1928, 1933, 1934) heeft zich bij de pro-
paganda voor deze opvatting zeer verdienstelijk gemaakt.

Moritz meende dat de aanpassing van het hart aan zware belasting, zowel kort
durende als langdurige, gepaard ging met een TOENAME van de GROOTTE van
het hart en met een TOENAME van de VULLINGSDRUK.

Het kleine hart had nu de mogelijkheid door een grote toename in grootte meer
arbeid te kunnen presteren dan een reeds vergroot hart. De grootte van het hart
in rust is dan ook volgens Moritz een maat voor de aecomodatie breedte van het
hart. Een gezond hart was volgens Moritz een hart dat een normale grootte had
en met een geringe diastolische vulling werkte. Deze harten hadden de grootste
reserve kracht. Het reeds vergrote sporthart kon slechts weinig groter worden
en verkeerde dus reeds op de grens van de insufficientie. Deze opvatting werd
lange tijd gedeeld door DIETLEN (1923), LYSHOLM, NYLIN en QUARNA (1934),
KATZ (1946), WHITE (1951), WIGGERS (1952) von BOROS (1953), FRIEDBERG
(1956).

Ook op het Amerikaanse physiologen congres in 1954 werd door velen nog deze
mening verdedigd. Het was echter opmerkelijk, dat KATZ (1955) zijn mening ge-
wijzigd had.

Ookop grond van anatomische onderzoekingen meende men dat het sporthart geen
physiologische aanpassing aan zware arbeid was. Men ging uit van de onderzoe-
kingen van MULLER en THOMA (geciteerd door REINDELL 1949). Deze onder-
zoekers legden het eerst een nauw verband tussen het lichaamsgewichten de vorm
en de grootte van het hart.

De onderzoekingen van HIRSCH (1899) gaven verdere steun aan de onderzoekingen
van Muller en Thoma. Hirsch legde de nadruk op de correlatie tussen het ge-
wicht van de hartspier en het gewicht van de skeletspieren. Elke afwijking van de

door hem vastgestelde verhouding, werd door hem als pathologisch beschouwd.
HIRSCH (1899) ging van de veronderstelling uit, dat iedere arbeid een zelfde bij-
drage geeft tot de ontwikkeling van de skelet- en hartmusculatuur.
WEISZACKER (1928) geciteerd door REINDELL (1949) stelde echter vast, dat
deze premisse onjuist was. Hij toonde aan dat snelheid- en krachtoefeningen ie-
der voor zich heel andere eisen stellen aan de skeletmusculatuur. Een prestatie
van lange duur, b.v. een marathonloop, stelt geringe eisen aan de beenmuscu-
latuur, omdat de loopsnelheid vrij gering is.

Bij de sprint en het hoogspringen zijn de eisen, die aan de beenmusculatuur ge-
steld worden, veel groter. Deze kortdurende prestaties (b.v. wereldrecord 1961
100 m 10, 0 sec.) stellen weer veel minder eisen aan de ademhaling en de cir-
culatie dan de prestaties van lange duur, zoals de 1500 meter en de langere af-
standen.

De krachtsport stelt weer andere eisen. Men vindt dan ook, afhankelijk van de
sport die beoefend wordt, een verschil in bouw van de athleet zo heeft de sprin-
ter een zeer sterk ontwikkelde beenmusculatuur en een hart dat nauwelijks ver-
groot is, de marathonloper als andere uiterste, heeft een relatief geringe been-
spierontwikkeling en een zeer groot hart.
De gewichtheffer heeft zeer sterk ontwikkelde borst- en armspieren.

2-1-2. Is het sporthart een phy s io lo gi s c h e aanpassing aan de
arbeid ?

De algemene geldigheid van de wet van Frank, Starling en Straub voor het
hart IN SITU is geregeld in discussie geweest. Zowel van klinische zijde, KRAUS
en KREHL(1904) geciteerd door Reindell (1949), REINDELL (1937, 1938, 1940,
1949),DELIUS (1943), STEAD-WARREN (1947), REINDELL - DELIUS ( 1948) ,
ZDANSKY (1949), MELLEROWICZ (1956), PROKOP en SLAPAK (1958), als van
physiologische zijde GOLLWITZER-MEYER(1938),WEZLER(1941),BAUEREISEN-
REICHEL (1946, 1947), J. FREY en E. FREY (1948), BAUEREISEN (1957) is ge-
wezen op de nerveuze en hormonale regulatie van de hartactiviteit. Al deze on-
derzoekingen legden er de klemtoon op, dat te lang de nadruk gelegd werd op de
resultaten die verkregen zijn bij onderzoekingen aan ge�soleerde harten.
Ook volgens deze onderzoekers gaat de aanpassing van het hart aan de vermeer-
derde arbeid gepaard met een toename van de grootte, zij menen echter, dat de-
ze toename physiologisch en voor een groot gedeelte reversibel is.

2-1-3. De vorm en de grootte van het sporthart.

De eerste gegevens omtrent de absolute hartgrootte werden door middel
van percussie verkregen.
De door middel van de percussie verkregen waarden zijn echter zeer subjectief

en daardoor moeilijk vergelijkbaar.

HENSCHEN (1899) vond met deze methode, dat de harten van vele lange-afstand-

lopers vergroot waren. Deze bevindingen werden r�ntgenologisch door DIETLEN

en MORITZ (1908) bevestigd. Met deze methodiek verkreeg men een meer exacte

indruk van de grootte van het hart dan met behulp van de percussie.

Van de zijde van de militairgeneeskundige dienst vanhet Duitse leger is gewezen

op de vergroting van de hartfiguur tijdens de diensttijd (DEUTSCH en KAUF 1924).

Door KNOLL (1933) en door RAUTMANN (1927) werden echter geen vergrotingen

van het hart door sportbeoefening vastgesteld.

Thans is echter met zekerheid vastgesteld, dat bij top-athleten het hart bij een

training op uithoudingsvermogen groter wordt.

LYSHOLM, NYLIN en QUARNA (1934), FINGERHUT (1941, 1946), DELACHAUX,

MAMIE en AYMON (1945), DELACHAUX (1946, 1947), REINDELL (1949),

SJ�STRAND (1955, 1956), N�CKER (1956), MELLEROWICZ (1956, 1958).

De bepaling van de grootte van het hart wordt in het algemeen r�ntgenologisch
gedaan. Zeer vaak wordt de hartgrootte volumetrisch bepaald. Met behulp van
een r�ntgenfoto wordt de oppervlakte van het hart in transversale richting bere-
kend, terwijl tevens in links-rechts richting een foto van het hart gemaakt wordt
teneinde de diepte van het hart te bepalen. Vermenigvuldiging van deze twee
waarden met een correctie factor, teneinde projectiefouten te elimineren, levert
de hartinhoud. Door steeds de opnamen te maken in dezelfde richting en bij de
zelfde afstand en dezelfde houdingen van de pati�nt worden vergelijkbare waar-
den verkregen.

FRIEDMAN (1950) heeft deze methode bij lijken vergeleken met volume bepaling
volgens de waterverdringing. Hij kwam tot de conclusie, dat de fout minder is
dan 5%. Uiteen onderzoek van MUSSHOFF-REINDELL, KLEPZIGenKIRCHHOFF
(1957) bleek, dat het hartvolume van 57 ongetrainde personen 710 + 15,4 ml be-
droeg, terwijl dit voor getrainde personen onder �e zelfde omstandigheden 922,3
+ 15, 8 ml was.

Uit een voortgezet onderzoek is gebleken, dat diegenen die zich tijdens de trai-
ning niet aan prestaties van lange duur onderwerpen geenhartvergroting krijgen.
Dit zijn vooral de sprinters, de hoog- en verspringers, de werpers en de ama-
teurboxers. Speciaal die athleten die tijdens hun training lange afstanden afleg-
gen of langdurig oefenen krijgen zeer grote harten. De grootste harten vindt men
bij beroepsboxers, bij wegrenners, bij marathonlopers en bij tienkampers.
Tabel 5 geeft hier een indruk van. Deze tabel is overgenomen uit het werk van
H. Reindell en medewerkers. Herz- und Kreislaufkrankheiten und Sport 1960.

TABEL 5.

Overzicht van de hartvolumina bij niet getrainde personen en bij athleten, die
verschillende takken van sport beoefenen.


	aantal	gem me	. hartvolu- in ml.	spreiding v. h. hartvolume in ml.
ongetrainde personen	67		790	490 - 1080
korte afstandlopers	30		782	610 - 920
middenaf standlopers	86		876	605 - 1130
lange afstandlopers	66		923	645 - 1180
beroepswegrenners	18		1104	880 - 1460

H. Reindell - Herz- und Kreislaufkrankheiten und Sport (1960).

Veelvuldig werd de verandering in grootte vanhethart tijdens een trainingsperiode
bij een proefpersoon geregistreerd.

Het bleek, dat alle vier hartedelen aan de vergroting deel namen. Vooral bij lig-
gende proefpersonen is de vergroting van de harteoren duidelijk waar te nemen.
Bij 36 top-athleten werd deze vergroting in liggende positie aangetoond, doch
werd het onderzoek in staande positie herhaald, dan werd de vergroting slechts
16 maal aangetoond. (MUSSHOFF en REINDELL 1956/1957). De vergroting van
hetlinker atrium gingtevens gepaardmet eenverwijding vande venae pulmonales.
(REINDELL-MUSSHOFF-KLEPZIG en WEILAND (1954). Ook bleken lange af-
stand athleten wijdere longarterien te hebben dan ongetrainde proefpersonen.

De vergroting van de rechter ventrikel begint met een verlenging en een
afronden van de conus pulmonalis.

De vergroting van de linker ventrikel begint met een verlenging van het
hart en een sterkere afronding van de harte-punt. Later ziet men een verbreding
van het hart, doordat de beide ventrikels verwijden.

De breedte van het hart in transversale richting bedroeg bij lange afstand athle-
ten 16 - 17 cm, terwijl dit bij ongetrainde personen van dezelfde leeftijd 10 - 12
cm was. Vooral bij lange afstand lopers kan de vergroting van de rechter ven-
trikel zeer opvallend zijn.

2-1-4. De correlatie van de hartgrootte met andere lichaams-
maten.

Het is steeds gebruikelijk geweest de grootte van het hart te correleren
met andere lichaamsmaten, teneinde een inzicht te krijgen in de mate van hy-
pertrofie.

De correlatie van de hartgrootte met de lichaamslengte of het lichaamsgewicht
bleek een te grote spreiding te vertonen. Ook de correlatie van de hartinhoud
met de lichaamsoppervlakte had geen voordelen boven de twee eerstgenoemde.
Uit het onderzoek van KJELLBERG, RUDHE en SJ�STRAND (1949) en van MUSS-
HOFF en medewerkers (1957) bleek, dat de correlatie van hartvolume met de li-
chaamsmaten gering was, maar dat er een veel grotere correlatie bestond met
functionele grootheden.

Het gelukte aan KJELLBERG, RUDHE en SJ�STRAND (1949) aan te tonen dat er
een correlatie bestond tussen het prestatievermogen en het hartvolume. Deze
onderzoekingen werden later bevestigd door REINDELL, KLEPZIG, MUSSHOFF,
KIRCHHOFF, STEIM, MOSER, FRISCH (1957).

Als maat voor het prestatievermogen namen Kjellberg en medewerkers het ar-
beidsvermogen bij een pols van 170 slagen per minuut, Reindell en medewerkers
de transport-capaciteit van zuurstof per hartslag (zuurstofpols). Uit deze onder-
zoekingen bleek, dat de prestatie van de gezonde mens groter is naarmate zijn
hart groter is.

Ook is er een correlatie tussen de hartgrootte en het maximale slagvolume bij
gezonde personen.

2-1-5. De oorzaak van de vergroting van het hart.

Van verschillende zijden is er op gewezen, dat het hart onder invloed van
zware arbeid en langdurige training op uithoudingsvermogen groter wordt. Deze
vergroting kan h-=t gevolg zijn van:

1. een hypertrofie van de hartspiervezelen

2. een hyperplasie van de hartspiervezelen

3. een combinatie van deze beide mogelijkheden

4. een dilatatie van het hart

5. een combinatie van hypertrofie en dilatatie

Vroeger nam men algemeen aan, dat de vergroting van het hart een gevolg was
van de spierhypertrofie. ACKERMANN, geciteerd door HERXHEIMER (1933),
HERXHEIMER (1933), LAMPE, WELZ, HEINRICH en STRAUBEL (1925), waren
deze mening toegedaan.

DEUTSCH en KAUF(1924) daarentegen waren van mening, dat de vergro-
ting een gevolg van dilatatie was, EWIG (1925) en BRUNS (1925, 1928) waren van
mening, dat de hartvergroting het gevolg was van een eerst optredende dilatatie
gevolgd door een hypertrofie, de zgn. concentrische hypertrofie.
Uit het onderzoek van REINDELL c. s. (1949 en later) is gebleken dat de vergro-
ting voor het grootste deel een gevolg is van verwijding van de hartholten, door-
dat de hoeveelheid restbloed vergroot is. Voor een zeer gering gedeelte is de
vergroting het gevolg van een hypertrofie van de spiermassa.
LYSHOLM, NYLIN en QUARNA (1934) waren ook van mening, dat de vergroting

van het sporthart een gevolg was van de dilatatie, hoewel zij meenden, dat de
dilatatie een gevolg was van overbelasting.

Steun voor zijn opvattingen meende Reindell te hebben gevonden in zijn
r�ntgenologische onderzoekingen bij ongetrainde en getrainde proefpersonen. De-
ze onderzoekingen werden verricht in rust, tijdens en na arbeid. Ook werden
r�ntgenologische onderzoekingen gedaan tijdens de Valsalva proef. Bij deze proef
wordt ge�xpireerd tegen een gesloten glottis, hierdoor neemt de intrathoracale
druk zeer sterk toe: de bloedtoevoer naar het hart wordt dus zeer bemoeilijkt
doordat de grote venen gedeeltelijk geblokkeerd worden. Direct na belasting is
de perifere behoefte aan bloed nog groot. Het hart zal zich bij de Valsalva proef
na belasting dus maximaal moeten ledigen.

Deze maximale systolische verkleining bedroeg bij een jonge in zeer goede con-
ditie zijnde wegrenner 48% van het volume van het hart in rust. In rust was het
systolische volume van het hart bij deze proefpersoon 1437 ml. , dit was na ar-
beid tijdens de Valsalva proef 740 ml.

De gemiddelde afname in grootte van het hart tijdens maximale systole
bedroeg bij een groot aantal athleten volgens REINDELL (1943, 1949, 1960) 39%
van het volume in rust.

Aan deze afname in grootte van het hart tijdens de systole werken alle
vier afdelingen van het hart mede. Ook neemt de diameter van de grote vaten,
die nog intra-thoracaal liggen, af.

De vraag moet nu nog beantwoord worden of deze afname in grootte van
het hart tijdens de systole het gevolg is vande vermindering van de veneuze toe-
vloed zonder uitwerpen van het restbloed of dat de vermindering het gevolg is
van het uitwerpen van meer restbloed.

Uit de onderzoekingen van REINDELL c. s. (1943, 1949, 1960), tijdens de
Valsalva proef bij personen, die juist arbeid verricht hadden, is gebleken dat het
hart zowel tijdens de diastole als tijdens de systole kleiner was dan in rustom-
standigheden. Tijdens de Valsalva proef zou door de verminderde diastolische
toevloed,alleen een verkleining van de diastolische grootte verwacht mogen wor-
den. Aangezien de afname in grootte van het hart tijdens de systole de verminde-
ring in grootte tijdens de diastole overtreft moet tijdens de systole meer rest-
bloed uitgeworpen zijn. Deze maximale systolische afname in grootte van het
hart, het maximale slagvolume, heeft een nauwe correlatie met de inhoud en de
grootte van het hart.

Een verdere steun waren de onderzoekingen van KJELLBERG, RUDHE
en SJ�STRAND (1949). Zij konden aantonen, dat de linker ventrikel zich tijdens
arbeid, bij gelijkblijvend diastolisch hartvolume, sterker ledigde. Dit wees op
een toename van het slagvolume ten koste van de hoeveelheid restbloed.

RUSHMER(1954) kon door directe registratie van de ventrikel omtrek b¹']
de hond aantonen, dat de diastolische afmetingen van het hart tijdens arbeid niet
veranderden ondanks vermeerderde diastolische aanvoer.

Ook de onderzoekingen vari MUSSHOFF, REINDELL, KLEPZIG en KIRCH-
HOFF (1957) wezen er op, dat het hart, zowel het hart van de ongetrainde als het
sporthart, een grote hoeveelheid restbloed bevat. Zij konden aantonen, dat ar-
beid aanleiding geeft tot vergroting van het slagvolume, dit in tegenstelling tot de
onderzoekingen van ASMUSSEN en NIELSEN (1952) en DONALD, BISHOP, CUM-
MING en WADE (1954). Deze vergroting van het slagvolume kwam tot stand bij
een verhoging van de gemiddelde arteriele druk in de grote en kleine circulatie.
Deze vergroting ging niet gepaard met een toename van de arteriele vullings-
druk, hetgeen door hartcatheterisatie bepaald werd.

Ondanks de toename van het slagvolume werd r�ntgenologisch geen diastolische
vergroting van het hart waargenomen, hetgeen volgens de klassieke opvattingen
verwacht kon worden, doch een zeer duidelijke systolische verkleining.

Uit boven besproken onderzoekingen kan geconcludeerd worden, dat zo-
wel het menselijke als het dierlijke hart bij een belasting zijn slagvolume ver-
groot en voor deze slagvolume-vergroting een deel van zijn restbloed uitwerpt.
Deze systolische volumereserve is des te groter naarmate de hoeveelheid rest -
bloed groter is.

Deze grote hoeveelheid restbloed heeft bij het hart van de getrainde een
wezenlijke andere functie dan bij het gedilateerde insuffici�nte hart. Bij de ge-
trainde is het een reserve voor de slagvolume vergroting en bij het insuffici�nte
hart een aanpassing aan de spierzwakte. Vooral tijdens arbeid komen deze
verschillen duidelijk tot uiting. Het sporthart is in staattot zeer duidelijke systo-
lische verkleining, welke eigenschap het gedilateerde zwakke hart mist.

Doordal een gedeelte van de systolische reserve bij de vergroting van het
slagvolume uitgeworpen wordt, kan het sporthart de vermeerderde diastolische
toevloed, die ontstaat tijdens arbeid, opnemen zonder diastolische vergroting.

Door NYLIN (1945) en door KJELLBERG, RUDHE en SJ�STRAND (1949)
is een onderzoek ingesteld naar de verhouding van de hoeveelheid spiermassa en de
inhoud van het hart. Het bleek aan deze onderzoekers en aan MUSSHOFF, REIN-
DELL en KLEPZIG en KIRCHHOFF (1957), dat er geen verschil in deze verhou-
ding bestond bij getrainde en niet getrainde personen. Deze bevinding is in over-
eenstemming met de onderzoekingen van LINZBACH (1947,1948, 1950,1952, 1958)
en wijst er op, dat de vergroting van het hart t.g.v. lichamelijke training een
gevolg is van een harmonische groei van de hartmusculatuur en de hartholte.

2-1-6. Pathologisch anatomische bevindingen.

Slechts zelden worden de sectie-protocollen van dodelijk verongelukte
athleten gepubliceerd. Door REINDELL (1960) zijn 40 gevallen, die tot 1959 ge-
publiceerd waren, verzameld.

Het gewicht van het hart is een zeer belangrijke maat bij de beoordeling

van het hart op hypertrofie. Uit deze literatuurstudie en uit eigen onderzoek is
aanREINDELL c. s. (1960) gebleken, dat slechts drie vandeveertig harten zwaar-
der of even zwaar waren als het KRITISCHE HARTGEWICHT.

De term kritische hartgewicht is door LINZBACH (1947, 1948, 1950, 1952,
1958) ingevoerd en is een gewichtsgrens voor normale harten.Het kritische hart-
gewicht is ongeveer 500 gram voor de volwassen mens.

Het was aan Linzbach gebleken, dat harten van 500 gram en meer zeer
gemakkelijk een stofwisselingsinsufficientie kregen dooreen zuur stof tekort. Vol-
gens Linzbach leidt lichamelijke arbeid nimmer tot een hartgewicht van meer dan
500 gram; de oorzaak van de hartgewichten boven 500 gram lag dan ook in een
geheel ander vlak. Speciaal klepgebreken, die reeds lange tijd bestaan, congeni-
tale hartaandoeningen en een langdurige hypertensie kunnen aanleiding zijn tot
zeer hoge hartgewichten.

Bij congenitale hartaandoeningen b.v. zijn wel hartgewichten van meer dan 800
gram gevonden.

Boven het kritische hartgewicht is het hart relatief arm aan capillairen
en hierdoor is dit vergrote hart zeer gevoelig voor zuurstoftekorten. Volgens
HARRISON (1935) is de diffusietijdvoor zuurstof en voedingsstoffen bij deze har-
ten verlengd. Het hart moet bij klepgebreken en bij congenitale hartaandoenin-
gen en bij hypertensie een constant grotere arbeid verrichten. Hierdoor is het
zuurstofverbruik van het hart bij personen met deze aandoeningen groter dan
bij normale personen. Deze complicaties zijn de oorzaak van de stofwisselings-
insufficientie, die vooral bij het verrichten van enige lichamelijke arbeid op de
voorgrond treedt en aanleiding is tot de coronair insufficientie.

In tegenstelling tot de grote en zware afwijkende harten weegt het sport -
hart 500 gram en minder. In drie gevallen was het hart zwaarder, tweemaal 520
gram en eenmaal 540 gram. In deze gevallen waren ook vaatdelen en delen van
het pericard en het pericardiale vet medegewogen. Volgens R�SSLE en ROULET
(1932) wegen deze delen gemiddeld 20 tot 30 gram. Brengt men deze correctie
in rekening dan is nog slechts ��n hart 10 gram zwaarder danhet kritische hart-
gewicht. Deze geringe afwijking ligt binnen de nauwkeurigheid van de gevolgde
methodiek.

De lengte en andere maten, die verkregen worden bij het postmortale on-
derzoek zijn afhankelijk van de rigor mortis.

Op doorsnede lijkt het veelal of de sportharten zeer dikke wanden hebben en dus
sterk gehypertrofieerd zijn. SJ�STRAND (1955) meent dat vooral lange vezels
tijdens de rigor mortis zeer sterk contraheren, daarom zouden de spierdoor sne-
den van grote harten een zeer geflatteerde indruk geven van de mate van de hy-
pertrofie.

Volgens LINZBACH (l.c.) onderscheidt het sporthart zich ookhistologisch
van het hart van de ongetrainde. De spiervezels van het sporthart zijn langer,
de kernen van de vezel ronder en dikker.

Deze totale groei van de spiervezel noemt Linzbach "harmonische groei". Door
deze harmonische groei beweegt het sporthart zich naar het zgn. kritische hart-
gewicht toe.

Uit berekeningen van MUSSHOFF, REINDELL, KLEPZIG en KIRCHHOFF
(1957) bleek, dat de verhouding hartvolume-hartspiergewicht, zowel voor de har-
ten van niet-getrainde als voor harten van getrainde personen, 1:1, 6 was. Deze
berekeningen bevestigden de onderzoekingen van NYLIN (1943) en van KJELL-
BERG, RUDHE en SJ�STRAND (1949). Uit deze onderzoekingen kan men echter
tevens concluderen, dat de absolute toename van het hartvolume groter is dan
de absolute toename van het spiergewicht bij de sportharten, immers de verhou-
ding blijft gelijk (MUSSHOFF, REINDELL, KLEPZIG en KIRCHHOFF (1957).

2-1-7. Conclusie .

Uit de boven gerefereerde onderzoekingen mag men concluderen, dat het
sporthart een vergroot hart is,

De vergroting is tot stand gekomen, door een toename van de hartinhoud. Deze
toename is mogelijk geworden door een verwijding van alle vier hartholten.
Slechts een zeer klein deel van het vergrote sporthart komt op rekening van de
spierhypertrofie.

2-2. HET SPORTHART, FUNCTIONELE GEDEELTE.

2-2-1. De frequentie.

De verandering in grootte vanhet hart door training gaat gepaard met een
verandering in de wijze van functioneren in rust en tijdens belasting. Reeds zeer
lang is bekend, dat athleten een lagere polsfrequentie hebben dan ongetrainden
HOOGERWERF (1929, 1930), REINDELL (1949), MELLEROWICZ (1956). Er zijn
zeer lage polsfrequenties bekend b.v.

Emil Zatopeck 32 slagen per minuut

Gordon Pirie 34 slagen per minuut

Abeba Bekila 44 slagen per minuut.

Mellerowicz vond bij 107 athleten van een gemiddelde leeftijd van 44 jaar een ge-
middelde polsfrequentie van 50 per minuut (36-66), terwijl de gemiddelde pols-
frequentie van de bevolking van die leeftijd 73 was. Vooral bij de lange afstand-
lopers (Zatopeck, Pirie, Bekila) is de daling in polsfrequentie zeer duidelijk.
Volgens de onderzoekingen van ROSKAMM( 1958) hebben lange afstandlopers een
gemiddelde polsfrequentie van 59 per minuut, middenafstandlopers 68, terwijl
sprinters een frequentie van 72 slagen per minuut hebben. Het is echter zeer de
vraag, of deze verschillen significant zijn.
De resultaten van de onderzoekingen van BRAMWELL en ELLIS (1936) en van

PERE (1952) bij athleten, die deelnamen aan de Olympische Spelen, liggen in
dezelfde orde.

Na een belasting, waarbij de proefpersonen in de zgn. "steady state" ver-
keren, is de polsfrequentie bij de getrainde proefpersonen veel lager dan bij de
niet getrainde proefpersonen. Een arbeid wordt in de steady state verricht als
de zuur stof opname, de koolzuurafgifte, de polsfrequentie en de bloeddruk tijdens
deze arbeid niet meer veranderen. Het is een term, die door HILL, LONG en
LUPTON(1924) is ingevoerd en hierdoor is het mogelijk geworden vergelijkende
onderzoekingen te verrichten bij individuen tijdens arbeid.

Deze vergelijkende onderzoekingen zijn verricht door ROSKAMM (1958).
Hij heeft een duidelijk verschil aangetoond tussen de polsfrequentie van de onge-
trainde en de lange afstandathleten bij een belasting van 150 Watt.

Na het be�indigen van de arbeid treedt bij de getrainde een snelle daling
van de polsfrequentie op, deze snelle daling ziet men niet bij de ongetrainde. De-
ze daling is zowel bij de getrainde als bij de ongetrainde afhankelijk van een aan-
tal factoren; hiertoe behoren de intensiteit van de arbeiden de trainingstoestand.
Uit de onderzoekingen van N�CKER (1956, 1958), MULLER en KARRASCH (1958)
en MELLEROWICZ (1958) is gebleken, dat de rustfrequentie sneller terugkeerde
bij personen die een arbeid in de steady state verricht hadden. Is de arbeid zeer
zwaar, dan wordt deze toestand niet bereikt en dan duurt het uren voor de pols-
frequentie weer tot de rustfrequentie is teruggekeerd. De prestaties worden dan
verricht in de omgeving van de vita maxima, dit komt voor bij athleten die een
afstand van 400 m of 800 m gelopen hebben in de hedendaagse zeer snelle tijden.

2-2-2. Hae modynami sche bevindingen.
2-2-2-1. Het slag- en minuutvolume.

Volgens REINDELL-DELIUS (1948), REINDELL - WEILAND-KLEPZIG-
MUSSHOFF(1954), MELLEROWICZ (1958) is het minuut-volume van het vergro-
te sporthart in rust lager dan van het hart van de ongetrainde.

BARCROFT (1927), KROGH en CHRISTENSEN (1931) geciteerd volgens Groll-
mann (1953) hadden eerder reeds bij getrainde personen een zeer laag minuut-
volume aangetoond. Mellerowicz vond bij getrainde personen een minuutvolume
van gemiddeld 2, 7 liter, terwijl bij de niet getrainde gemiddeld 4, 8 liter gevon-
den werd. Het lage minuutvolume werd vooral bij de athleten met een zeer lage
polsfrequentie gevonden.

De onderzoekingen van REINDELL, KLEPZIG, STEIM, MUSSHOFF,
ROSKAMM, SCHILDGE (1960) en PARADE (1956) toonden aan, dat erin rust geen
verschil bestond tussenhet slagvolume van getrainde en ongetrainde personen. De
eerder gevonden geringe vermeerdering van het slagvolume(CHRISTENSEN 1931),

BARCROFT (1927), REINDELL (1940), MELLEROWICZ (1956) bij getrainden
bleek het gevolg te zijn van onnauwkeurigheden in de gevolgde methodiek.

Bij belasting wordt zowel het minuut- als het slagvolume groter; dit geldt
zowel voor de getrainde als voor de niet-getrainde mens. Het blijkt echter, dat
de vergroting van het slagvolume bij de getrainde mens veel sterker is dan bij
de niet getrainde mens.

Het slagvolume neemt bij een stijgende arbeidsprestatie toe tot een bepaald ma-
ximum en neemt daarna iets af (REINDELL, KLEPZIG, STEIM, MUSSHOFF,
ROSKAMM, SCHILDGE 1960).

Het minuutvolume kan nog verder toenemen doordat de frequentie nog kan stij-
gen. Bij getrainde personen zijn gedurende arbeidsprestaties zeer grote minuut -
volumina gevonden.CHRISTENSEN(1935)heeft een waarde van 35 liter gevonden.

Na be�indiging van de arbeid daalt het minuutvolume. Uit de ballistocar-
diografische onderzoekingen van KLENSCH (1957) is gebleken, dat deze daling
het gevolg is van een gelijktijdige afname van de frequentie en het slagvolume.

2-2-3. Int r a - c ar diale drukmet inge n .

Door REINDELL en medewerkers (1960) zijn bij getrainde athleten en bij
ongetrainde normale proefpersonen intra-cardiale drukmetingen verricht. Hier-
bij is gebleken, dat er geen verschil in druk bestond in het rechter atrium, de
arteria pulmonalis en de rechter ventrikel van getrainde en niet getrainde nor-
male personen. Ook na arbeid was er geen verschil aantoonbaar. Uit dit onder-
zoek blijkt dat de vergroting van het hart bij getrainde personen dus geen gevolg
is van een tonogene dilatatie, omdat deze gepaard moet gaan met een toename
van de diastolische vullingsdruk. BOLT, VALENTIN en VENRATH (1952), BOLT,
MICHEL, VALENTIN en VENRATH (1955) hadden dezelfde uitkomsten bij hun
hartcartheterisaties verkregen.

Uit de onderzoekingen van REINDELL (l.c.) en BOLT (l.c.) bleek tevens ,
dat de verwijde longvaten, die op de r�ntgenfoto bij athleten gezien worden, niet
het gevolg konden zijn van longstuwing, immers bij longstuwing vancardiale oor-
sprong is de druk in de arteria pulmonalis en de longcapillairdruk afwijkend.

2-2-4. R�ntge nkymo gr af ie .

Met behulp van de r�ntgenkymografie kan mende bewegingen, die het hart
tijdens de contractie maakt, zeer fraai registreren. Bijzonder fraai worden hier-
bij de bewegingen, die hartranden tijdens de systole en de diastole maken, gefo-
tografeerd.

STUMPF (1937) heeft een overzicht gegeven van de hartrandbewegingen
van de gemiddelde bevolking. Hij onderscheidde twee typen. Bij tvpe I ziet men
eenduidelijke bewegingnaar mediaal vanhet caudale gedeelte van de linker hart-

rand tijdens de systole. Bij type II overheerst de beweging in het craniale ge-
deelte van de linker hartrand; tevens is er een overgangstype I-II.

Van de onderzochte personen had 70% een hartrandbeweging volgens type
I, 20% volgens type II, 10% volgens type I-II. Beweging volgens type II duidde
volgens STUMPF (1937) op een beschadigd hart.

Uit een onderzoek verricht door REINDELL (1938, 1939, 1943) is geble-
ken, dat getrainde personen in het algemeen een hartrandbeweging volgens type
I-n of type II hebben.

KEfflDELL (1939, 1943) heeft aangetoond dat er een correlatie bestaat
tussen de tijdsduur, die een sport beoefend wordt en het bewegingsbeeld van het
hart. Tevens is er ook een correlatie tussen het bewegingsbeeld van het hart en
de grootte van het hart.

a. De correlatie van het bewegingsbeeld van het hart en de duur, die een
sport beoefend wordt.

Uit de onderzoekingen van Reindell (l.c.) bleek, dat bij jeugdige athleten het be-
wegingsbeeld volgens type I overheerste.

De verhoudingen tussen de typen onderling lagen bij deze groep in dezelfde orde
als in de onderzoekingen van STUMPF en F�RST (1931).

Bij jongelui, die meer dan 5 jaar een sport beoefenden, namhet aantal bewegings-
beelden volgens type I af, terwijl type II toenam. Dit werd nog duidelijker bij de
athleten boven de negentien jaar.

b. De correlatie tussen de hartgrootte en het beeld in het r�ntgenkymo-
grafion.

Uit het onderzoek van Reindell (1. c. ) bleek, dat de grote harten van de wegren-
ners, lange afstandski�rs, marathonlopers vaak bewogen volgens het type II. Bij
marathonlopers vond Reindell (l.c.) het type II in 60%, bij wegrenners in 63%,
het type I werd bij marathonlopers nooit gevonden, bij wegrenners in slechts 15%.

De verandering in vorm en grootte van het hart tijdens de training op uit-
houdingsvermogen gaat gepaard met een verandering in het bewegingsbeeld van
het hart. Naarmate het hart groter wordt, neemt de beweging van de hartepunt
naar mediaal gedurende de systole af. Ook de bewegingen van de hartepunt tij-
dens de diastole nemen af. De amplitudo van de beweging van de hartepunt ver-
mindert dus sterk en bij de zeer grote harten vindt men dan ook de zgn. "stomme
zone", hier is de bewegingsamplitudo in rust minimaal. In het r�ntgenkymogra-
fion ziet men bij deze harten dan ook een overheersende beweging van de hart-
randen in het craniale deel van de ventrikels (beweging vlg. type II).

Gedurende en na belasting verandert de bewegingsvorm van het hart. De-
ze verandering kan men samenvatten in:

a. vermindering in grootte van het hart

b. toename van de beweging van de hartranden.

a. De vermindering in grootte van het hart.

Deze vermindering in grootte van het hart valt vooral tijdens de systole
op, doch ook gedurende de diastole is een verkleining van het hart vastgesteld.
De vermindering in grootte is des te duidelijker naarmate de verrichte arbeid
groter is.

b. De toename van de beweging van de hartranden.

Tijdens en na arbeid verandert het bewegingsbeeld van de hartranden. De
beweging volgens het type II, die vooral bij getrainden op uithoudingsvermogen
bestaat, verandert in het bewegingsbeeld volgens type I, welke overgang gepaard
gaat met het verdwijnen van de stomme zone.

2-2-5. Conclusie.

Met de verandering in grootte van het hart door training gaat een veran-
derde wijze van functioneren van het hart gepaard. Het vergrote sporthart heeft
in rust een lagere frequentie en een verminderde beweging van de hartranden.

Tijdens belasting ziet men, dat de athleet eerder dan de ongetrainde in
de steady state komt. De hartfrequentie ligt bij de getrainde athleet bij een zelf-
de belasting lager dan bij de niet getrainde enhet minuutvolume is bij de getrain-
de bij deze belasting groter.

Het herstel tot de rustfrequentie is bij de getrainde athleet sneller dan bij
de niet getrainde.

Tijdens en na belasting ziet men bij de getrainde athleet het verdwijnen
van de stomme zone in het r�ntgenkymografion.

Deze toename in beweging van de hartranden gaat gepaard met een vermindering
van de grootte van het hart, zowel tijdens de systole als tijdens de diastole.

2-3. HET SPORTHART, ELECTROCARDIOGRAFISCH GEDEELTE.

2-3-1. Het rythme .

Het is al lange tijd bekend, dat training op uithoudingsvermogen op de duur
tot een verlaging van het hartrythme leidt. Niet zelden worden bij athleten waar-
den gevonden van 40 slagen per minuut of nog lager. De laagste polsfrequenties
worden bij de best getrainde en tot zeer goede prestaties in staat zijnde athleten
gevonden. Uit electrocardiografische onderzoekingen is gebleken, dat dit lage
hartrythme veroorzaakt wordt door een sinusbradycardie.

Zelden wordt het sinus rythme onderbroken door extra-systolen, die vaak
van de atrio-ventriculaire knoop uitgaan.

Ook kan bij zeer goed getrainde athleten de prikkelvorming in de sinusknoop zo-
danig geremd zijn, dat de sinusfrequentie lager wordt dan het rythme van de

atrio-ventriculaire knoop. In deze gevallen treden dan atrio-ventriculaire dis-
sociaties op, welke beschreven zijn door HOLZMANN (1955), PROKOP en
SLAPAK (1958), REINDELL, KLEPZIG, STEIM, MUSSHOFF, ROSKAMM en
SCHILDGE (1960), DONKERLOO en MEKEL (1964).

Door de toenemende frequentie tijdens en na belasting wordt in deze ge-
vallen weer het normale sinusrythme gevonden. Aan bovengenoemde extrasystolen
wordt dan ook geen enkele pathologische betekenis gehecht en zij wordt opgevat
als een physiologische adaptatie aan de zeer langdurige en intensieve training op
uithoudingsvermogen.

Zeer vaak wordt bij getrainde personenin rust eenduidelijke respiratoire
arrythmie gevonden. Speciaal na belasting wordt deze respiratoire arrythmie zeer
duidelijk, REINDELL (1935), TOUSSAINT (1947), NYLIN (1945), REINDELL,
KLEPZIG, STEIM, MUSSHOFF, ROSKAMM en SCHILDGE (1960).

Deze respiratoire arrythmie kan zo sterk zijn, dat tenslotte atrio-ven-
triculaire geleidingsvertragingen en-blokkeringen optreden, HOLZMANN (1955),
REINDELL c.s. (1960).

2-3-2. De activiteit van de voorkamers.

Regelmatig worden in de electrocardiogrammen van athleten P-toppen
aangetroffen, die afwijken van de normen.

Men vindt iso-electrische P-toppen in afleiding Hen negatieve P-toppen in aflei-
ding III, soms kan zelfs P II biphasisch zijn met een negatieve component, ter-
wijl bij ongetrainde normale personen de P-top positief moet zijn.

De veranderingen in de P-toppen verlopen soms synchroon met de adem-
haling.

Tijdens en direct na belasting hebben de P-toppen weerde normale vorm,
doch tijdens de herstelphase treden de afwijkende vormen weer op.

Aan deze tijdelijke veranderingen van de P-toppen wordt geen patholo-
gische betekenis gehecht en zij zijn het gevolg van de relatieve vagus overheer-
sing tijdens de rust. Door deze vagotonie zou een intra-auriculaire geleidings-
vertraging in de atria optreden, REINDELL (1938), HOLZMANN (1955).

Als na belasting de P-toppen niet normaal worden, dan is volgens HOLZ-
MANN (1955) een beschadiging van de voorkamers aanwezig. Meestal is deze be-
schadiging het gevolg van een toxische of infectieuze aandoening. Een belangrijke
bron voor deze, vaak focale, infecties blijken de tandkassen en de amandelen te
zijn.

2-3-3. De atrio-ventriculaire geleidingstijd.

Zeer vaak vindt menbij athleten, vooral bij de lange-af standathleten, een
verlenging van de PQ-tijd. Waarden tot 0, 20 sec. worden in het algemeen bij on-

getrainden als normaal beschouwd. Een verlenging van de PQ-tijd bij gezonde
tot zeer grote prestaties in staat zijnde athleten, is beschreven door HOOGER-
WERF (1929,) VON CSINADY (1930), BROUSTET en EGGENBERGER (1936),
REINDELL (1937), Mc. FARLAND, GRAYBIEL, LILJENCRANTZ, TUTTLE
(1938-1939), GRAYBIEL (c.s.) (1944), MELLEROWICZ (1956), HEIM (1958).

GRAYBIEL c. s. (1944) heeft o.a. 1000 jonge gezonde vliegers onder-
zocht en vond zelfs hart-blokkades.

REINDELL (1937) heeft 700 athleten onderzocht en vond bij 110 gevaller
een verlengde PQ-tijd. Opvallend was dat de PQ-tijd bij deze gezonde personen
niet altijd constant was.

Na belasting herstelde zich deze onregelmatigheid. De langste PQ-tijden
werden in het algemeen gemeten bij de lange-afstand athleten zoals marathonlo-
pers, ski�rs,en wegrenners. REINDELL (1935) vond bij een athleet een PQ-tijd
van 0, 52 sec. , SCHLOMKA en REINDELL (1934, 1935, 1936) vonden o.a. tijden
van 0, 62 seconden.

Deze lange en onregelmatige PQ-tijden worden door sommigen KATZ
(1946) opgevat als een gevolg van de beschadiging van het myocard.

SLAPAK (1957) wees er op dat een verlengde PQ-tijd in rust normaal
werdnaeen subcutane atropine injectie. Hij meende de verlengde PQ-tijd te moe-
ten toeschrijven aan een toegenomen vagustonus door de training.
REINDELL (1949), CURETON (1951) en HOLZMANN (1955) wijzen op het belang
van de belasting voor de uiteindelijke beslissing over deze lange en onregelma-
tige PQ-tijden.

REINDELL (1949) heeft een verband aangetoond tussen de afmetingen van
het hart in transversale richting en de PQ-tijd. Uit dit onderzoek is gebleken,
dat athleten met zeer grote harten ook zeer lange PQ-tijden hadden. Ook was er
een verband tussen het aantal jaren, dat een sport beoefend werd en de lengte
van de PQ-tijd. Athleten, die een sport al zeer lange tijd bedrijven, hebben lan-
gere PQ-tijden dan personen die dezelfde sport in dezelfde mate, doch kortere
tijd beoefenden.

Volgens Reindell mag men pas een verlengde PQ-tijd bij een athleet als
physiologisch beschouwen indientevens het hart vergroot is en de PQ-tijd na een
arbeid, die even groot is als normaliter verricht wordt, terug keert tot de nor-
male verhoudingen.

Indien deze arbeid echter in de buurt van het maximale prestatie vermogen komt,
dan kan de PQ-tijd na deze arbeid te lang zijn, zonder dat een aanwijzing bestaat
voor een myocardbeschadiging, REINDELL, KLEPZIG, STEIM,- MUSSHOFF
ROSKAMM jn SCHILDGE (1960).

2-3-4. Het ventrikelcomplex.
2-3-4-1. De QRS-tijd.

Volgens KATZ(1946) is de QRS-tijd bij athleten gemiddeld 0. 01 sec. lan-
ger dan bij niet getrainde personen. Deze QRS-tijd wordt door Katz als hoog nor-
maal beschouwd. De verlenging van de QRS-tijd is ook waargenomen door MEL-
LEROWICZ (1958) en door HEIM (1958).

Reindell meende een correlatie te kunnen aantonen bij ongetrainde perso-
nen tussen de QRS-tijd en het hartvolume. Deze correlatie gaat bij getrainde
personen verloren.

Een zodanige verlenging van de QRS-tijd, dat zelfs van een incompleet
bundeltak blok gesproken kan worden is door SCICINSKY (1958) aangetoond. Hij
onderzocht 153 athleten, hiervan hadden 28, 9% een incompleet bundeltak blok
Bij hockyers, amateurboxers en gymnasten kwam dit blok in veel geringere ma-
te voor dan bij lange afstandathleten. METZNER (196 0) vond dit blok vooral bij
wegrenners, die meer dan 4 uur per dag trainden.

REINDELL (1947) heeft het blok gevonden bij 57 van de 703 door hem on-
derzochte athleten.

Er is een enkele sectie bekend van een athleet die een dergelijk blok had.
Hierbij werden door B�CHNER en WYLAND (1954) bij een uitgebreid patholo-
gisch onderzoek geen afwijkingen gevonden aan het myocard en aan het gelei-
dingssysteem.

KNIPPING (1950, 1958) noemt dit blok een functioneel blok en vat het op
als een physiologische adaptatie aan de zware training.

Soms vindt mendathet rechterschenkelbloktijdens de inspiratie verdwijnt
en terug komt tijdens de expiratie.

Na arbeid is het blok verdwenen, dit duidt volgens KNIPPING op de afwe-
zigheid van pathologische processen en is een steun voor de hypothese dat het
een gevolg is van de physiologische adaptatie aan de training.

2-3-4-2. De amplitudo van het QRS-complex.

In het algemeen is de amplitudo van de QRS-complexenbij getrainde per-
sonen groter dan bij niet getrainde personen, REINDELL en KLEPZIG (1951).

Veelal vindt men bij de getrainde nog direct na de R-top een zeer klein
r' topje. Als het voltage van dit topje kleiner is dan de R top dan spreekt Wilson
van een physiologisch blok; is het tweede topje daarentegen groter dan de R top,
dan van een niet volledig schenkelblok. Volgens LEN�GRE c.s. (1951, 1953) is
deze benaming onjuist omdat er nog geen geleidingsvertraging aanwezig is.

2-3-4-3. De duur van QT.

Voor de algemene duur van deze tijd zijn verschillende formules bekend.
Het zijn inhet algemeen afleidingen van de formule QT = f QQ. Een van de meest
gebruikte formules is de formule volgens Fridericia (1920).

Deze luidt QT = f \J QQ, voor f worden verschillende, van de leeftijd afhanke-
lijke, waarden opgegeven.

Uit een onderzoek van REINDELL (1938) is gebleken, dat de QT-duur bij
zeer veel lange afstand athleten sterk verlengd was. Het bleek, dat soms de the-
oretische waarde volgens de formule van Fridericia met 0,15 tot 0,22 sec. over-
schreden werd. Bij ongetrainde personen wordt deze verlenging van de QT-tijd
opgevat als een functiestoornis van het myocard.

Na belasting keert de QT-tijd niet alleen weer terug tot de theoretische
waarde, maar vermindert nog eens extra. Deze extra verkorting van de QT-tijd
is zeer kenmerkend voor het sporthart, SCHLOMKA en REINDELL (1936),
REINDELL (1938), MELLEROWICZ (1958).

2-3-4-4. Het ST-segment en de T-top.

Voor de bepaling van de gezondheidstoestand van het myocard wordt aan
de vorm van het ST-segment en aan de vorm van de T-topppen een grote waar-
de toegekend.
Vooral de veranderingen die na arbeid optreden zijn van grote betekenis.

2-3-4-4-1. De vorm en het voltage van de T-toppen.

In de afleidingen I en II zijn de T-toppen bij getrainde personen meestal
duidelijk positief. In afleiding III is een negatieve T-top echter bij een getrainde
persoon niet zelden. Aan deze negatieve T-top behoeft echter geen pathologische
betekenis gehecht te worden als de TI en de Til duidelijk positief zijn.

Na belasting treedt in het algemeen geen verschil op in de vorm en de
verhoudingen van de T-toppen onderling. De T-topveranderingen die bij de on-
getrainden optreden, komen ook tevoorschijn bij de getrainde personen. Het tijd-
stip van optreden is echter bij de getrainde personen verschoven. Zo worden er
reeds na 20 diepe kniebuigingen bij ongetrainden veranderingen van de T-top
waargenomen; deze zelfde veranderingen worden bij getrainden daarentegen pas
na een loop van 2500 meter gezien. Het normale patroon van de T-top verande-
ringen zowel bij getrainden als bij ongetrainde personen is als volgt: Eerst treedt
een daling in de amplitudo van de T-top op, daarna een terugkeer tot de normale
waarde en dan weer een stijging. De daling is echter zodanig, dat nimmer een
positieve T-top negatief wordt in de beenafleidingen.

2-3-4-4-2. Het ST-segment.

Bij volwassen getrainde personen wordt na belasting zelden een afwijking
van het ST-segment gezien.

Deze afwijkingen kunnen resulteren in een verandering van het niveau van het
ST-segment. Deze niveau-verandering, een daling of een stijging ten opzichte
van het PQ-segment, wordt opgevat als een storing in de myocardstofwisseling
en is meestal een gevolg van een locale ondervoeding van de hartspiervezelen.

Bij zeer jeugdige athleten, kon MELLEROWICZ (1958) daarentegenin zeer
vele gevallen wel een daling van het ST-interval aantonen, zonder dat enig teken
van een foutieve stoornis in demyocardstofwisseling verder aantoonbaar was. De-
ze ST-daling was tijdelijk en wordt door Mellerowicz opgevat als een gevolg van
de zeer grote vegetatieve labiliteit tijdens de jeugd.

2-3-5. Conclusie .

Tegelijkertijd met de toename in grootte van het hart en de verandering
in arbeidswijze, door training op uithoudingsvermogen, verandert ook het elec-
trocardiogram.

Het electrocardiogram van de getrainde mens wordt gekenmerkt door een
sinusbradycardie, die soms gepaard gaat met een respiratoire arrythmie.
Vooral na lichte belasting wordt de respiratoire arrhytmie duidelijker. In rust
zijn verder de verlenging van de PQ- en QT-tijd opvallend. Deze in rust te lange
PQ-tijd, wordt na belasting weer normaal;
Een zelfde verschijnsel vindt men bij de QT-tijd.

Vooral bij zeer sterk vergrote harten vindt men naast deze vaak te lange
PQ- en QT-tijden in rust ook nog een niet volledig rechter bundeltakblok, dat
ook na arbeid verdwijnt.

2-4. DE INVLOED VAN DE TRAINING OP DE PERIFERE BLOEDSOMLOOP.

2-4-1. De veranderingen in de vaten.

Een duidelijke verandering door de training in de anatomische bouw van
de capillairen, de arterien, de arteriolae en de venen is nog niet aangetoond.
Volgens HOLLMANN (1959) zou men kunnen veronderstellen, daterdoor de vaak
opeenvolgende zware eisen, die aan het circulatie-apparaat in zijn geheel wor-
den gesteld, ook morfologische veranderingen optreden.

Wel zijn veranderingen in de diameter van enkele belangrijke vaten en
vaatstammen aangetoond, de longvenen van de getrainde zijn groter dan die van
de ongetrainde, REINDELL (1949).

De voorziening van capillairen in de getrainde spier is veel beter dan bij

de ongetrainde spier. Deze verbetering in de capillaire doorstroming is het ge-
volg van een toename van het aantal capillairen en van een langer worden van de
reeds bestaande capillairen. Deze toename en verandering in de lengte van de
capillairen is reeds lange tijd bekend en experimenteel opgewekt door K�LBS
(1906). De betekenisvan de verbeterde capillairenvoorziening komt vooral na ar-
beid en tijdens arbeid tot uiting.

2-4-2. De veranderingen in de bloeddruk.

Over de invloed van de training op de bloeddruk zijn vele onderzoekingen
verricht. Het is reeds lange tijd bekend, dat een op uithoudingsvermogen ge-
traind organisme in rust een lagere systolische bloeddruk heeft dan een onge-
traind of een op pure snelheid getraind organisme. MELLEROWICZ (1956) vond
een verschil in systolische bloeddruk bij de sprinters en de marathonlopers.

De diastolische bloeddruk daarentegen is bij de getrainde in het algemeen
hoger dan bij de ongetrainde.

De bloeddruk amplitudo is in rust dus verkleind, hetgeen een aanzienlijke
besparing van de hartarbeid in rust geeft, MELLEROWICZ (1956).

Tijdens arbeid stijgt de systolische bloeddruk en de diastolische daalt,
de bloeddrukamplitudo neemt dus zeer sterktoe.Volgens HOLLMANN (1959) wijst
deze grote bloeddrukamplitudo tijdens of direct na belasting op een zeer goed uit-
houdingsvermogen .

2-4-3. De invloed van de training op het a r t e r io - v e n e u z e
zuurstofverschil .

Door toename van het aantal capillairen per oppervlakte eenheid kan er
meer zuurstof aan het bloed onttrokken worden. Het arterio-veneuze zuurstof-
verschil is bij de getrainde dan ook groter dan bij de niet-getrainde. Door deze
zeer goede zuurstofvoorziening kan de skeletmusculatuur met een geringere door-
stroming volstaan in rust en het nadeel van het verminderde minuutvolume in rust
wordt op deze wijze dus gedeeltelijk gecompenseerd, al moet hierbij rekening
worden gehouden, dat in rust lang niet alle capillairen geopend zijn.

2-4-4. De invloed op de weerstand in de arteriolae.

Onderzoekingen van MELLEROWICZ (1956) hebben aangetoond dat de weer-
stand in de arteriolae in rust bij de getrainde groter moet zijn dan bij de onge-
trainde. De systolische bloeddruk, die vooreen groot gedeelte bepaald wordt door
de v/eerstand in de arteriolae, moet op een redelijk peil gehouden worden. Dit
kan slechts bij de getrainde met zijn lage minuutvolume als de weerstand in de
arteriolae vergroot wordt. De arteriolae bij de getrainde zijn in rust dus nauwer

dan bij de ongetrainde, dit heeft weer tot gevolg een toename van de diastolische
druk. De diameter van de arteriolae staat onder invloed van het autonome zenuw-
stelsel, de arteriolae vernauwing geschiedt via de sympaticus. Dit bewijst tevens
dat de trainingstoestand niet uitsluitend een gevolg is van een overheersing van
de parasympaticus.

2-4-5. Conclusie.

Onder invloed van een langdurige training op uithoudingsvermogen verandert de
doorbloeding van de skeletmusculatuur.

Door deze verbeterde capillaire doorbloeding kan de spier meer zuurstof
onttrekken aan het aangeboden arteri�le bloed.

Tevens verandert de bloeddruk amplitudo en de weerstand in de arteriolae .

2-5. DE INVLOED VAN DE TRAINING OP HET RESPIRATIE APPARAAT.

Met het circulatie apparaat is het respiratie-apparaat onafscheidelijk
verbonden. De bijzonder grote veranderingen die door de training in het circu-
latie-apparaat optreden zullen hun weerslag moeten vinden in de veranderingen
die in het respiratie-apparaat tot stand komen.

De veranderingen inhet respiratie-apparaat zijn geen gevolg van de ver-
anderingen in het circulatie-apparaat. Zij behoren ook tot het adaptatie-patroon
van het lichaam, waarbij de training, zowel de duur als de intensiteit, als prik-
kel fungeert.

De intensiteit en de duur van de training zijn bepalend voor de verande-
ringen, die in het lichaam optreden.

De regulatie van de ademhaling geschiedt langs chemische en langs ner -
veuze weg. Direct op de cellen van het ademcentrum werken de Pjj van het bloed
en de PcO²- l^angs nerveuze weg worden de prikkels uit de receptorenvelden uit
de longen, de sinus caroticus en het hart voortgeleid naar het ademcentrum. De
resultante van de ontvangst en verwerking van de prikkels is de ademhaling.

2-5-1. De invloed van de training op het ademvolume en an-
dere ade mgr oo the den .

In rust heeft de getrainde een lagere ademfrequentie dan de ongetrainde.
Er zijn ook veranderingen van het ademminuutvolume beschreven. (HOLLMANN
1959). Deze verandering van het ademminuutvolume ziet men vooral tijdens en
na de arbeid. De ongetrainde heeft tijdens en na arbeid een frequente oppervlak-
kige ademhaling, welke gekenmerkt is door een klein ademminuutvolume, 'er-
wijl de getrainde zo spoedig mogelijk tracht over te gaan op een diepe en zo rus-
tig mogelijke ademhaling, gekenmerkt door een groot ademminuutvolume.

De steady state van het ademminuutvolume bijeen bepaalde arbeidsgroot-
te wordt bij de getrainde veel eerder bereikt dan bij de ongetrainde (HOLL-
MANN (1959).

Uit onderzoekingen van HOLLMANN (1959) is gebleken, dat de ongetrainde
voor een zelfde hoeveelheid arbeid eengroter ademminuutvolume nodig heeft dun
de getrainde. Bij de getrainde wordt dit ademminuutvolume voor het grootste
deel via de ademdiepte geregeld, bij zware arbeid ook echter door een stijging
van de frequentie. Bij de ongetrainde wordthet ademminuutvolume geregeld door
een sterke toename van de frequentie. Bij de regulatie langs deze weg, die ge-
paard gaat met een frequente, oppervlakkige ademhaling, neemt een groot ge-
deelte van het longepitheel onvoldoende aan de ademhaling deel, waardoor de do-
de ruimte in de long toeneemt.

De getrainde mens ademt zowel in rust als tijdens en na de arbeid volgens
een meer economisch principe dan de ongetrainde. Hierdoor kan de getrainde
mens bij arbeid een zeer groot ademminuutvolume mobiliseren. De werking van
de ademhalingsmusculatuur wordt dooreen goed geleide training ook verbeterd.

Over een toename van de vitale capaciteit gedurende een trainingsperiode
zijn de onderzoekingen niet eensluidend.

Sommige onderzoekers menen een correlatie tussen de vitale capaciteit en het
prestatievermogen te hebben vastgesteld. Het is echter gebleken, dat sommige
zeer goede lange afstandlopers (Zatopeck) slechts een geringe toename van de
vitale capaciteit hebben.

De ademgrenswaarde, dit is de maximale ventilatie in liters per eenheid,
is bij getrainde personen zeer sterk toegenomen.

2-5-2. De invloed van de training op het zuurstofverbruik.

Veelvuldig wordt opgemerkt, dat de getrainde mens in een steady state
minder zuurstof nodig heeft dan de ongetrainde eveneens in steady state en bij
dezelfde arbeidprestatie.

Uit de onderzoekingen van HOLLMANN, VALENTIN en VENRATH (1957) is ech-
ter gebleken, dat deze opvatting niet in alle gevallen juist is.

Het vermogen een zuurstofschuld te kunnen verdragen is door training te
be�nvloeden. Door een verbetering van de trainingstoestand neemt de alkali-re-
serve toe. Deze laatste grootheid bepaalt theoretisch de maximale zuur stof schuld.
Voor de mens zijn zeer hoge waarden voor deze grootheid aangegeven
KRESTOWNIKOW (1953) heeft bij een athleet maximaal een verdraagbare zuur-
stofschuld van 22, 8 liter gevonden.

2-5-3. De circulatie en de respiratie als begrenzende facto-
ren voor de totale prestatie.

Het probleem, in welke mate de circulatie en de respiratie begrenzende
factoren voor een dynamische prestatie zijn, is reeds lange tijd in studie.

Voor een kort durende maximale belasting als de 100 meter hardlopen,
spelen de circulatie en de respiratie geen belangrijke rol. De begrenzing van de-
ze prestatie ligt in het reactievermogen en in de co�rdinatie van de musculatuur.
Voor een maximale prestatie op deze afstand zijn naast een zeer snel reactiever-
mogen, een uitstekende starttechniek en een zeer goede balans tijdens de loop
een eerste vereiste. Ontbreekt hieraan iets, dan dalen de prestaties op deze af-
stand. Dit ziet men bij de Duitse athlete Jutta Heine, wier kracht dan ookvooral
ligt op de 200 m en bij de 4 x 100 m dames estafette. Door de lengte van de athlete
en haar verhoudingsgewijs zeer lange benen (60% van de lichaamslengte) is de
co�rdinatie van de totale skeletmusculatuur direct na de start op de 100 m zeer
matig. Hierdoor zijn haar eerste passen onregelmatig van lengte en snelheid,
dit gaat gepaard met een relatief groot tijdsverlies. Dit tijdsverlies kan op de
200 m beter gecompenseerd worden dan op de zeer snelle 100 m.

Voor de prestaties op de langere afstanden wordt vooral de maximale zuur-
stofschuld belangrijk. Als de zuurstoftoevoer te gering is voor de arbeidspres-
tatie van de spieren moet de spier overschakelen op de ana�robe ademhaling. Bij
deze ademhaling komen meer zure stofwisselingsproducten in de circulatie en
hierdoor daalt de alkalireserve. Deze zure stofwisselingsproducten veroorza-
ken, zowel in het centrale zenuwstelsel als locaal in de ganglioncellen, in en om
de spiervezelen, vermoeidheidsverschijnselen, HOLLMANN (1959).Volgens Holl-
mann is de volgorde van vermoeid geraken: de ganglioncelleninde hersenschors
dan de perifere zenuwcellen in en om de spiervezelen en tenslotte de spiervezel
zelf. De vermoeidheid beschermt het lichaam tegen een totale uitputting. Met het
toedienen van verschillende pharmaca, zoals amfetamine preparaten en coffeine,
beoogt men de vermoeidheid uit te stellen. Hierdoor worden de prestaties onder
invloed van de amfetamine preparaten beter, terwijl over de invloed van de cof-
feine de onderzoekingen niet eensluidend zijn. Een eenmalig gebruik van de am-
fetamine preparaten en een prestatie onder invloed van deze preparaten zal geen
schadelijke gevolgen voor het lichaam hebben, doch een langdurig gebruik geeft
tenslotte storingen van het vegetatieve zenuwstelsel. Deze storingen uiten zich
o.a. in hoge en onregelmatige bloeddrukwaarden en soms angineuze klachten
(HOLLMANN 1959).

Ook met behulp van corticotrophe hormonen en bijnier schorshormonen
wordt wel getracht de vermoeidheidsreactie uit te stellen, Men gaat van de ver-
onderstelling uit, dat de arbeid als een stressor werkt, wiens "schadelijke" in-
vloed zoveel mogelijk beperkt dient te worden. Over de waarde van deze stoffen
voor dit doel zijn de meningen nog steeds verdeeld.

Voor de middenafstand hebben HEUSSNER en BERNAUER (1956) aange-
toond, dat de alkalireserve van zeer groot belang is voor het prestatievermogen
op deze afstand. Speciaal zeer goed getrainde personen verdragen lagere Pjj
waarden dan ongetrainde personen.

Voorde lange afstand wordt de prestatie beperkt door die zuurstofschuld,
welke gedurende lange tijd verdragen kan worden. Bij deze afstand is dus gedu-
rende lange tijd een evenwicht ingesteld, tijdens de laatste sprint speelt de ma-
ximale zuurstofschuld weer een overheersende rol. Tijdens derace moet de zuur-
stofopname even groot zijn als de behoefte, anders zal door het stijgende zuur-
stoftekort een daling van de alkalireserve optreden, deze daling zal dan tot een
abrupt einde van de prestatie leiden.

De tijdsduur waarin dit evenwicht volgehouden kan worden is afhankelijk
van de trainingstoestand en heeft waarschijnlijk een nauwe relatie met de maxi-
male zuurstofopname.

De maximale zuurstof opname is afhankelijk van:
de grootte van de longventilatie,

het diffusievermogen van de zuurstof door de long,
de hoeveelheid bloed, die per tijdseenheid de long passeert,
het zuurstofgehalte van het veneuze bloed en
het haemoglobine gehalte van het bloed.

Bij gezonde personen en dieren speelt de grootte van de longventilatie
geen rol als begrenzende factor bij een prestatie, omdat zelfs onder de meest
extreme belastingen nimmer de ademgrenswaarde bereikt wordt, (HOLLMANN
1959).

Over de betekenis van het diffusievermogen zijn vooral door RILEY en
medewerkers (1948), VENRATH (1956) en BARTELS en RODEWALD (1953) on-
derzoekingen verricht.

In Nederland zijn hierover onderzoekingen verricht door DEENSTRA (1954). De
diffusiecapaciteit is afhankelijk van het spanningsverschil tussen alveole en ca-
pillair. Zo passeert bij een drukverschil van 1 mm. Hg. 80 ml. zuurstof per
minuut. Tijdens zware arbeid kan dit spanningsverschil stijgen tot 60 mm. Hg.
en er kan dan 4. 8 liter zuurstof per minuut passeren. ZUNTZ en LOEWY (geci-
teerd vlg. Hollmann 1959) hebben als maximale zuurstofdiffusie een waarde van
6 liter per minuut gevonden. Uit berekeningen is te concluderen, dat het hart-
minuutvolume de absoluut begrenzende factor voor de prestatie is (HOLLMANN
1959).

Een liter bloed van de mens kan ongeveer 200 ml zuurstof opnemen, hiervan wordt
maar 60% aan de weefsels afgegeven. De maximale zuurstofdiffusie capaciteit be-
draagt volgens ZUNTZ en LOEWY (geciteerd vlg. Hollmann 1959) 6 liter per mi-
nuut. Hiervoor is dus een hartminuutvolume van 6000 : 120 = 501iter nodig. De-
ze extreem hoge waarde wordt zelfs bij getrainde personen nooit gevonden.

Verder kunnen bij marathonlopers de uitputting van de glycogeenreserves

een rol spelenbij het niet vrijwillig be�indigen van een prestatie.SCHONHOLZER
(1957) beschreef een dergelijk sterfgeval, hier was alle glycogeen uit de hart-
spiervezelen verdwenen, terwijl ook de lever zeer weinig glycogeen meer be-
vatte. De dood werd opgevat als een totale uitputting en de doodsoorzaak was
hartinsuff icientie.

2-5-4. Conclusie.

Bij de getrainde mens is de respiratie beter aangepast aan de eisen, die
het lichaam tijdens arbeid stelt.

Er wordt op gewezen dat het hartminuutvolume en de hiermede in ver-
band staande maximale zuurstof schuld bij de mens de begrenzende factoren zijn
bij prestaties over de midden-en lange-afstand. Bij de sprint ligt de begrenzing
van de prestaties in het reactievermogen en in de kracht en co�rdinatie van de
musculatuur.

2-6. EXPERIMENTELE ONDERZOEKINGEN BIJ DIEREN OVER DE INVLOED
VAN ARBEID OP HET HART.

Reeds vele jaren geleden werd getracht de veranderingen, die aan het
menselijk hart onder invloed van arbeid werden waargenomen, na te bootsen bij
proefdieren. Met dit oogmerk werden door K�LBS (1906) dierproeven gedaan.
Hij verdeelde een nest proefhonden in twee groepen; de ene groep liet hij arbeid
verrichten, terwijl de andere groep rustig in hokken werd gehouden. De dieren
verrichtten gedurende 2 maanden arbeid in een tredmolen. Na doden van alle
proefdieren bleek, dat de harten van de dieren, die arbeid verricht hadden, gro-
ter en zwaarder waren dan de harten van de dieren, die geen arbeid verricht
hadden.

GROBER (1907, 1913) liet een aantal proefdieren in het vrije veld loop-
oefeningen verrichten.

BRUNS (1925) liet de honden ook in een tredmolen lopen, doch in zijn
proef moesten zij ook een stijging in de weg overwinnen.

Ook werden met andere laboratoriumdieren soortgelijke proeven gedaan
o.a. door SECHER (1923, 1925), THORNER (1930, 1933 en 1937), A. FRANK
(1949, 1950), HORT (1951). In alle gevallen werd een toename van het absolute
hartgewicht gevonden bij de getrainde dieren. De harten waren ook steeds toege-
nomen in grootte. Meestal waren beide ventrikels gelijkmatig toegenomen in
grootte en gewicht, soms was de rechter ventrikel verhoudingsgewijs meer toe-
genomen in grootte en gewicht dan de linker ventrikel. Er bleek een verband te
bestaan tussen deze bevindingen en de trainingswijze. Vooral bij dieren, die ge-
traind werden op uithoudingsvermogen, was het rechter hart in verhouding meer
toegenomen in grootte en gewicht.

Deze laatste bevinding komt overeen met de resultaten van de vergelij-
kende onderzoekingen aan tamme en wilde dieren.

Bij de wilde eend, het wilde konijn en de haas is de rechter ventrikel sterker
ontwikkeld dan bij hun tamme soortgenoten.

TH�RNER(1930, 1933, 1937) heeft de grootte van de harten bij zijn proef-
dieren r�ntgenologisch gevolgd en kon in vivo reeds een duidelijke toename van
de grootte van het hart voorstellen. Niet alleen de grootte maar ookde vorm vast-
stellen en welL afhankelijk van de soort training.

Bij dieren die getraind werden op uithoudingsvermogen, waren de harten
vooral in de lengterichting toegenomen in grootte, terwijl de harten van de die-
ren, die op snelheid getraind werden een ronder vorm hadden.

Bij electrocardiografisch onderzoek kon TH�RNER (1930, 1933, 1937) een
bradycardie en soms een toename van de atrioventriculaire geleidingstijd waar-
nemen.

Deze proefnemingen zijn van verschillende zijden met de meer moderne
apparatuur herhaald door A. FRANK (1949-1950) en HORT (1951) en de uitkom-
sten zijn in alle gevallen bevestigd.

Deze onderzoekers hebben ook aangetoond, dat na het be�indigen van de
trainingsperiode de hartfiguur weer kleiner wordt en nagenoeg terugkeert tot de
vorm van voor de training, ook het hartgewicht nadert weer het uitgangspunt.

Bij het histologisch onderzoek van de harten van de aan een training on-
derworpen proefdieren werden nimmer afwijkingen gevonden. Wel werd een toe-
name van het aantal capillairen per eenheid spier gevonden en ook waren soms
de spiervezels g~oter en haddeazij meer kernen.Vooral de toename van het aan-
tal capillairen is in vivo later op zeer fraaie wijze aangetoond met behulp van ra-
dioactieve isotopen. Deze methode is uitgewerkt door KETY en SCHMIDT (1948,
1949) en ELKIN, COOPER, ROHRER, MILLER, SHEA en DENNIS (1948) en ver-
beterd en toegepast bij athletendoor Hollmann en Venrath (geciteerd door HOLL-
MANN 1959).

Ook de histologische veranderingen in het getrainde hart waren na be�in-
diging van de training weer zeer snel verdwenen SECHER (1923) en HORT (1951) .

Naast veranderingen in de histologische bouw werden ook veranderingen
in de energiereserves van de spiervezelen van hart en skelet waargenomen.
PALLADIN en FERDMANN (1928) hebben bij ratten reeds na 5 dagen trainen een
toename van het adenosinetrifosfaat en fosforkreatine gehalte in de spiervezels
kunnen vaststellen.

EMBDEN en HABS (1926) konden een toename van 200-300% van het ge-
halte aan glycogeen in de spiervezels vaststellen.

Volgens BRUMAN en JENNY (1936) is het kalium gehalte van de skelet-
spiervezel toegenomen, verder zou volgens NOCKER (1958) de getrainde zijn
voorraad kalium in de spier verder kunnen uitputten.

Moderne Russische onderzoekers o.a. JAKOLEW (1957) hebben aange-

toond, dat bij een training op snelheid, dus bij een kortdurende prestatie, het
fosforkreatine gehalte van de skeletspiervezelen vooral sterk toeneemt.

Speciaal op deze chemische veranderingen in de skeletspier wordt thans
het onderzoek gericht. Met de conservatieve histologische en anatomische on-
derzoekingsmethoden kunnen deze, voor de stofwisseling van de spier zo belang-
rijke factoren, onvoldoende belicht worden.

2-6-1. Conclusie .

Uit experimentele onderzoekingen is gebleken, dat het aan verschillende onder-
zoekers is gelukt een gedeelte van de verschijnselenvan het getrainde hart op
te wekken.

Ook is enige aandacht besteed aan de veranderingen in de energiereser-
ves van de hart- en skeletspieren.

HOOFDSTUK 3.

EIGEN ONDERZOEK OVER HET SPORTHART VAN HET PAARD.

In het voorgaande hoofdstuk is uiteengezet, dat het menselijke sporthart
het resultaat is van de physiologische aanpassing van het ongetrainde hart aan de
training op snelheid en uithoudingsvermogen.

Aan de hand van literatuurgegevens is gewezen op de fraaie en effectvolle
regulatie van de circulatie bij de getrainde mens en ook op de centrale plaats,
die het hart daarbij inneemt.

In de inleiding van zijn monographie "Herz, Kreislaufkrankheiten und
Sport" noemt REINDELL (1960) het sporthart "ein Idealfall der physiologischen
Herz- und Kreislaufanpassung".

Omdat juist hetpaard zeervaak getraind wordt op snelheid en uithoudings-
vermogen is het van belang na te gaan of er bij getrainde en in goede wedstrijd-
conditie zijnde paarden eenzelfde aanpassing van het hart aan deze training als
bij de mens heeft plaats gevonden.

3-1. HET SPORTHART VAN HET PAARD, ANATOMISCH GEDEELTE.

3-1-1. Het gewicht van het hart van het getrainde paard, in
totaal en in onderdelen.

3-1-1-1. Het gewicht van het hart van het getrainde paard, in totaal.

Het gewicht vanhet hart van het paard wordt zeer vaak opgegeven in ver-
houding tot het totale lichaamsgewicht. Voor de berekening van dit relatieve ge-
wicht van het hart wordt gebruik gemaakt van de formule:

absoluut gewicht van het hart in kg.
lichaamsgewicht in kg. ^x ■

De verkregen waarde is de hartindex.

SISSON en GROSSMANN (1948) geven als gemiddelde waarde van dit quoti�nt

0. 7, doch wijzen tevens op de zeer grote variatiemogelijkheden, doordat beide

absolute gewichten aan zeer grote variatie onderhevig zijn.

SISSON en GROSSMANN (1948) geven als het gemiddelde absolute gewicht
van het hart 4000 gr. Voor getrainde paarden suggereren zij een hoger abso-
luut gemiddelde, door er op te wijzen, dat het hart van Eclipse, een in 1764 ge-
boren en in + 1795 gestorven zeer beroemde Engelse volbloed, 6. 5 kg. woog.

Het komt echter zelden voor dat men harten van dieren, die op het mo-
ment van de dood volop in training zijn, kan onderzoeken.

De literatuurgegevens over de gewichten van het hart van paarden, die
vlak voor hun dood nog volop in training waren zijn dan ook niet uitgebreid.
SCHMALTZ (1919) heeft een aantal gegevens verzameld, evenals F.v.BRAN-
DENSTEIN(1924), HERMANN (1926, 1929) en QUIRING en BAKER (1953), STEEL
(1963).

De hieronder volgende waarden zijndoor wegingvanhet hart in totaal ver-
kregen. De harten zijn afkomstig van renpaarden, dravers en rijpaarden die tij-
dens de training of wedstrijd een ongeluk kregen en gedood moesten worden. Al-
le dieren waren tot op de dag van het ongeluk in volle training en verkeerden al-
len in een uitstekende conditie.

Harten van wegens kreupelheid afgemaakte dieren zijn niet in het onder-
zoek betrokken, omdat deze dieren zeer vaak vlak voor hun dood een rustperiode
hadden doorgemaakt, waardoor zij niet in volle westrijdconditie waren.

De werkwijze was als volgt: Van de bij de keuring bij voorkeur niet inge-
sneden harten werden de resten van het pericard en de vaatdelen en de longen
verwijderd. Het vet, dat zich in de sulcus coronarius en in de sulcus longitudinalis
sinister en in de sulcus longitudinalis dexter bevond werd met de er zich in be-
vindende vaten, weggeprepareerd. Nadat een aantal metingen aan het nog niet ge-
opende hart verricht waren, werd het ingesneden, zoals door VAN NIE (1961) is
beschreven voor het openen van varkensharten. Door deze sneden wordt het hart
zeer fraai opengelegd en is het geopende hart zeer toegankelijk voor metingen
van de omtrek van het ostium atrio - ventriculare dextrum en van het ostium
atrio -ventriculare sinistrum. Verder werd de binnenomtrek van de aorta op de
valvulae semilunares en van de arteria pulmonalis op de valvulae semilunares
gemeten.

Nadat deze metingen verricht waren werden de nu nog aanwezige vaatde-
len verwijderd evenals de valvulae bicuspidales en de valvulae tricuspidales en
de chordae tendineae. Het hart werd daarna gewogen. De gevonden waarden zijn
in tabel 6 opgenomen.

TABEL 6.

Gewicht in grammen van het hart van een aantal gezonde, in volle training zijnde
paarden, die tengevolge van een ongeluk afgemaakt moesten worden.


Nr. paard.	functie paard	gewicht	van het hart in grammen
1	renpaard		3746
2	it		3642
3	it		3708
4	ii		4197
5	it		3185
6	n		4697
7	n		3007
8	rijpaard		3657
9	n		3409
10	M		4320
11	draver		3966
12	M		3586
13	11		3197
14	ii		3865
15	ii		2856

De in tabel 6 vermeldr waarden stemmen overeen met de in de literatuur gege-
van waarden voor het absolute gewicht van het hart van de getrainde volbloed.
SCHMALTZ (1919) vond als gemiddeld absoluut gewicht van het hart 4500 gram,
doch hierbij werden het vet en de vaatdelen mede gewogen.

Von BRANDENSTEIN (1924) vond als absoluut gewicht van het hart bij
volbloeds 2675 - 4500 gram, SCHUBERT (geciteerd door Von BRANDENSTEIN)
3450 gram, de spreiding bedroeg hier 1680 - 4500 gram.

QUIRING en BAKER (1953) vermeldden als het absolute gewicht van het
hart bij volwassen volbloeds 2743 - 4536 gram. STEEL (1963) 2400- 5100 gram.

De conclusie is dan ook dat er geen duidelijk verschil is tussen het ab-
solute gewicht van het hart (2500 - 4500 gram) van het getrainde paard en het niet
getrainde paard, 4000 gram volgens Sisson-Grossmann. Volgens de literatuur
is het relatieve hartgewicht of dehartindex van de getrainde volbloed hoger, meer
dan 1, terwijl deze voor het ongetrainde paard 0.7 zou bedragen, volgens HERR-
MANN (1929) 0. 677.

Om te kunnen concluderen ofhet hart van de getrainde volbloed gehypertrophieerd
is, dient men te vergelijken met maten en gewichten die verkregen zijn aan nim-
mer getrainde volwassen volbloeds, omdat anders vergeleken moet worden met
dieren die voor een geheel ander doel gefokt zijn, hetgeen de variatie in het ma-
teriaal nodeloos vergroot en nimmer tot juiste conclusies kan leiden.

3-1-1-2. Het gewicht en de afmetingen van de auriculae cordis,

Nadat het totale gewicht van het hart bepaald was, werdende beide auriculae
gemeten en na afprepareren afzonderlijk gewogen.

De lengte van het auriculum sinistrum werd gemeten vanaf het midden
van zijn blinde einde tegen de linker zijwand van de arteria pulmonalis tot aan de
openingen van de venae pulmonales.

De breedte van het auriculum sinistrum werd gemeten langs de openingen
van de venae pulmonales.

De lengte van het auriculum dextrum werd gemeten vanaf het middenivan
de blinde punt, die tegen de rechter zijwand van de arteria pulmonalis ligt, en
de inmonding van de vena cava anterior.

De breedte van het auriculum dextrum werd gemeten loodrecht op de
lengte, vanaf het raakpunt van het auriculum dextrum en de aorta.

Een aantal harten was bij de slachting echter dermate beschadigd, dat een
aantal van deze metingen niet meer verricht konden worden.

In tabel 7 is een overzicht van de verkregen waarden gegeven.

TABEL 7.

Overzicht van de gewichten in grammen en de afmetingen in cm van de beide
auriculae cordes en het totale gewicht van het hart in grammen.

nr.paard auriculum sinistrum auriculum dextrum gewicht

gew.gr. lengte breedte gew.gr. lengte breedte hart


1	272	11	7	5	205	8	8		3746
2	235	10	7	5	244	7	8		3642
3	280	7.5	7		260	10.5	8		3708
4	-	-	-		190	8	8		4197
5	178	11.5	7	5	219	7, 5	7		3185
6	360	16.5	8.	5	398	17.5	9.	5	4697
7	155	10.5	6		264	10	6		3007
8	253	13	6		216	12	7		3657
9	253	9.5	6		172	9.5	6.	5	3409
10	299	10.5	6.	5	443	9	6.	5	4320
11	213	10	8		365	8	8		3966
12	235	9.5	7		244	7	5.	5	3586
13	230	17.5	6		267	7	8		3197
14	283	14	8		345	7.5	7		3865
15	163	10	6		150	10	9		2856

Volgens MARTIN (1923) bedraagt de lengte van het auriculum sinistrum gemid-
deld 10.6 cm, spreiding 8-15 cm.

Von BRANDENSTEIN (l.c. ) en FREY (1883) vonden bij slachtdieren de-
zelfde waarden.

In ons onderzoek worden waarden gevonden van 7.5 - 17.5 cm. Voor de
breedte van het auriculum sinistrum vond MARTIN 5 - 9 cm, gemiddeld 6. 8 cm.
Von BRANDENSTEIN vond 6 - 11 cm en FREY 5-9 cm. In dit onderzoek werd
6-8.5 cm gevonden.

Voor het auriculum dextrum bedroegen de door MARTIN opgegeven waar-
den: lengte: 7-14 cm, gemiddeld 11.0 cm, breedte: 5-10 cm, gemiddeld 6. 9 cm.
Volgens Von BRANDENSTEIN zijn deze waarden resp. 8 - 12. 5 cm en 6 - 11 cm .
Volgens FREY: 7 - 14 cm en 5 - 10 cm.

In ons onderzoek: lengte 7 - 17.5 cm en breedte 5.5 - 9.5 cm. Worden
de resultaten van ons onderzoek vergeleken met de vermelde literatuur-gege-
vens, dan blijkt dat er postmortaal geen verschil bestaat tussen de afmetingen
van de auriculae cordis van harten van getrainde paarden en de auriculae cordis,
van slachtdieren.

Uit vergelijkende literatuur waren gegevens van BERGMANN (1884) en
REINDELL (1949) bekend. Het auriculum cordis dexter zou bij getrainde dieren
zwaarder zijn dan het auriculum sinistrum.

In dit onderzoek zijn hiervoor geen aanwijzingen gevonden. Het gemid-
delde gewicht van het auriculum sinistrum bedroeg 243. 50 + 55. 81 gram, dat van
het auriculum dextrum 265. 46 + 78. 22. Het verschil is echter geenszins signifi-
cant en het mag ten zeerste betwijfeld worden of de verschillen van BERGMANN
en REINDELL wel significant zijn, aangezien zij mededeling doen over een klein
aantal gevallen.

3-1-1-3. Het gewicht van de ventrikels.

Nadat de beide auriculae weggeprepareerd waren, werden de linker en
rechter ventrikelwanden langs het septum weggeprepareerd. De drie delen wer-
den dan afzonderlijk gewogen. Uit deze drie gegevens werd het afzonderlijk ge-
wicht van de linkeren rechter ventrikel berekend en deze berekende waarnemin-
gen zijn opgenomen in tabel 8.

De berekeningen geschiedden aldus:

Gewicht van de rechter ventrikelwand a gr.
Gewicht van de linker ventrikelwand b gr.
Gewicht van het septum c gr.

Het gewicht van de rechter ventrikel bedraagt nu

Het gewicht van de linker ventrikel bedraagt nu:

^a+TTl ^xagr-

^b+a4h ^Xbgr"

TABEL 8.

Overzicht van de gewichten in grammen van de linker ende rechter ventrikel van
een aantal getrainde paarden, die tengevolge van een ongeluk afgemaakt zijn.


paard nr.	gew. v. d.	rechter	ventrikel	gew.	v. d. lin]
1		1224			2054
2		1128			2040
3		976			2092
4		1220			2415
5		864			1931
6		1562			2360
8		1154			2034
10		1466			2133
11		1118			2217
12		997			2036
13		1057			1646
14		1152			2085
16		874			1596

gew. van
het hart
in gr.

3746

3642

3708

4197

3185

4697

3657

4320

3966

3586

3197

3865

2970

3-1-1-3-1. Enkele afmetingen aan de ventrikels.

A. Uitwendig.

Naast het gewicht van de ventrikels kunnen ook metingen aan de ventrikel
een indruk geven van de grootte van het hart. Meer dan een grove indruk kan dit
niet zijn, omdat de mate van contractie en de aanwezigheid van de rigor mortis
bij het postmortale onderzoek onzekere factoren zijn.

Bij de mens kan menintravitam de vorm en de grootte van het hart r�nt-
genologisch bepalen, bij het paard kan men door de anatomische verhoudingen
slechts van een zeer klein deel een indruk krijgen. Voor het vaststellen van de
verwijding vanhethart is dit intravitale onderzoekvan doorslaggevende betekenis.

Het hart komt tijdens het doden van de slachtdieren in diastole tot stil-
stand. Na de dood treedt de rigor mortis op, die enkele etmalen aanhoudt. De
rigor mortis is een continue samentrekking van alle spieren, die nauw verwant
is aan de physiologische contractie.

De contractie tijdens de rigor mortis verloopt echter langzaam en is irrever-
sibel. Vooral bij krachtige spieren en het hart verloopt de rigor mortis zeer in-
tensief (Van OYEN en REITSMA (1950). Na het einde van de rigor mortis tree It
wederom een verslapping van de musculatuur in. Tijdens deze secundaire ver-
slapping van de musculatuur zijn de harten gemeten. Het heeft echter geen zin,

deze maten te correleren met maten tijdens de systole of diastole van het hart,

omdat dit een volkomen actief proces is, dat onder invloed staat van het autonome

zenuwstelsel.

Als maten, die een indruk kunnen geven van de postmortale grootte van

het hart, werden gekozen:

1). de omtrek van het hart, gemeten langs de sulcus coronarius.

2). de omtrek van het hart, gemeten enkele cm onder de sulcus coronarius. Dit
is de maximale omtrek.

3). de "omvang" van de linker ventrikel. Dit is de afstand tussen de sulcus longi-
tudinalis sinister en de sulcus longitudinalis dexter, gemeten over de maxi-
male omvang van de linker ventrikel, enkele cm onder en evenwijdig aan de
sulcus coronarius.

4). De "omvang" van de rechter ventrikel gemeten enkele cm onder en evenwijdig
aan de sulcus coronarius. Dir is de maximale af stand tussen de sulcus longi-
tudinalis sinister en de sulcus longitudinalis dexter, gemeten over de rech-
ter ventrikel.

5). De afstand tussen het midden van de apex cordis en de sulcus coronarius
evenwijdig aan de sulcus longitudinalis sinister.

6). De lengte van de linker ventrikel gemeten langs de margo caudalis.

7). De lengte van de rechter ventrikel gemeten langs de margo cranialis.

8). De afstand tussen het snijpunt van de margo cranialis en de sulcus longitudi-
nalis sinister en het midden van de apex cordis.

9). De lengte van de scheidingslijn van de beide ventrikels gemeten langs de
sulcus longitudinalis sinister en de sulcus longitudinalis dexter.

Een overzicht van de bovengenoemde afmetingen is gegeven in tabel 9.

TABEL 9.

Overzicht van een aantal afmetingen aan de ventrikels van een aantal gezonde, in
volle training zijnde paarden, die tengevolge van een ongeluk afgemaakt moesten
worden.

afmetingen in cm beschreven onder nr.


ird nr.	1		2		3		4		5	6		7		8	9
1	49		57		29		28		25	24		19		-	45
2	48		58		29		29		26	22		18		-	46.
3	46.	5	-		-		-		24	24		18		8	46
4	52		61.	5	30.	5	31		29. 5	27		19		6.5	46
5	47.	5	54.	5	29.	5	25		24. 5	21.	5	19.	5	-	46
6	45		59.	5	31		28.	5	27	27		21.	5	8	47
7	50		55		31		24		31	31		16		6.5	44
8	51		56		31		25		24	23		22		9	49
9	51		57		30		27		25.5	24		18.	5	8.5	44
10	53		61		31.	5	29.	5	26	24		22		-	50.
11	52.	5	61.	5	33		28.	5	27. 5	25.	5	22		-	54
12	52.	5	59		29		30		24. 5	21.	5	15		-	47.
13	54		57		28.	5	28.	5	25	24		17		-	46
14	50.	5	58		29		29		26.5	24		18		-	46.
15	46.	5	52		26		26		26	26		18		8	49
16	47		53		25		28		23	21.	5	17		7	44

Uit de literatuur zijn een aantal vergelijkbare gegevens bekend. Volgens
MARTIN (1923) is de maximale omtrek van de ventrikels gemiddeld 54.3 cm.
(46. 5 tot 60 cm).

Volgens FREY (1883) 46.5 - 60 cm, volgens Von BRANDENSTEIN (1924) 54 -
67 cm.

De "omvang" van de linker ventrikel (3) bedroeg volgens FREY (1883) 23 -
32 cm, volgens MARTIN (1923) 22 - 32 cm gemiddeld 26. 1 cm.

De "omvang" van de rechter ventrikel (4) bedroeg volgens FREY 20 - 30
cm, volgens MARTIN 20 - 30 cm, gemiddeld 28.6 cm. In ons onderzoek werden
waarden gevonden voor de maximale omtrek van 52 - 61.5 cm, de omvang van
de linker ventrikel: 25 - 33 cm, de omvang van de rechter ventrikel: 24-31 cm.

Al deze waarden komen dus overeen met de literatuurgegevens en kunnen
ook geen aanwijzingen zijn voorhet vaststellen vaneen hypertrophie van het hart.

B. Inwendig.

Gemeten werd de binnenomtrek van het ostium atrio - ventriculare sinistrum en
de omtrek van het ostium atrio - ventriculare dextrum. De inwendige omtrek van
de aorta werd gemeten ter hoogte van de valvulae semilinares. De omtrek van
de arteria pulmonalis werd eveneens ter hoogte van de valvulae semilunares ge-
meten. De uitkomsten van deze metingen zijn verzameld in tabel 10.

TABEL 10.

Overzicht van de omtrek in cm van het ostium atrio - ventriculare sinistrum en
het ostium atrio-ventriculare dextrum, en van de omtrekvan de aorta en de arteria
pulmonalis, ter hoogte van de valvulae semilunares.

Ostium atrio
ventriculare

paard nr. sinistrum dextrum aorta arteria pulmonalis

1 24.5 25 15 15.5

2 21 24.5 18 16

3 22 18 14 14

4 21.5 22 16.5 14.5

5 26.5 25.5 12 20

6 21.5 21.5 13 14

7 21.5 22.5 13 12

8 21 26 13.5 17.5
8 19 27.5 17 17

10 24 26 19.5 19

11 23.5 29 16.5 18

12 22 30 15 18

13 20.5 23.5 18.5 17

Ook hier zijn uit de literatuur een aantal gegevens bekend. Von BRAN-
DENSTEIN geeft als gemiddelde omtrek van het ostium atrio - ventriculare si-
nistrum 26. 7 cm, KR�GER (1923) 19. 7 cm, en SCHUBERT (geciteerd vlg. von
BRANDENSTEIN ) 22.6 cm (1923).

Voor het ostium atrio -ventriculare dextrum geven deze auteurs resp. 21. 7, 31,
26.3 cm. Voor de omtrekvan de aorta 15. 6, 13, 16. 1 cm, en voor de omtrekvan
de arteria pulmonalis resp. 14.6, 13.8, 15.7 cm.

In ons onderzoek werd als gemiddelde omtrekvan het ostium atrio -ventriculare
sinistrum gevonden: 22. 2, (19 - 26. 5 cm) hetgeen overeenkomt met de gegevens
uit de literatuur bij slachtpaarden.

Ook de gemiddelde omtrek van het ostium atrio - ventriculare dextrum
24. 7 cm is in overeenstemming met de literatuurgegevens, evenals de omtrek
van de aorta 15.5 cm. Slechts de omtrek van de arteria pulmonalis 16.4 cm is
groter dan de waarden uit de literatuur,doch dit verschil 1.7 cm is niet significant.

De maten, die postmortaal verkregen werden door meting van het ostium
atrio-ventriculare sinistrum, en dextrum en de inwendige omtrek van de arteria
pulmonalis en de aorta, geven geen aanwijzingen voor het bestaan van een dilata-
tie van het hart bij getrainde paarden.

3-1-1-4. Discussie.

De door meting en weging verkregen waarden aan harten van klinisch
normale en in volle training zijnde paarden verschillen niets van de in de litera-
tuur vermelde waarden voor harten van getrainde paarden. (SCHMALTZ 1914,
F.v.BRANDENSTEIN 1924, HERRMANN 1929, QUIRING en BAKER 1953).

De absolute gewichten in totaal en in onderdelen van de harten van de ge-
trainde paarden verschillen ook niet significant van de waarden die verkregen zijn
bij klinisch gezonde slachtdieren. Deze laatste waren geen volbloeds of paarden,
die getraind werden voor snelwerk. (MARTIN 1904, Von BRANDENSTEIN 1924,
FREY, SCHUBERT, KR�GER (geciteerd vlg. Von BRANDENSTEIN).

Wel vindt men een verschil als men gebruik maakt van de hartindex.

Door HERRMANN (1929) is deze index bepaald bij een aantal renpaarden.
Voor de 0 - 1 jarigen bedroeg de hartindex: 0. 74 - 0. 84
Voor de 2 - jarigen bedroeg de hartindex: 0. 81 - 0. 88
Voor de 3 - jarigen bedroeg de hartindex: 0.82 - 1. 00
Voor de 4 - jarigen bedroeg de hartindex: 1.01 - 1. 04
De hoogste door HERRMANN gevonden waarde was 1.10.

Dit was bij een paard, dat herhaalde malen met stimulerende middelen behandeld
zou zijn.

De suggestie van de grote waarde van de hartindex in de anatomie van het paard
wordt door HERRMANN nog versterkt door als normale waarde 0.677 te vermel-
den. Dit getal is bepaald aan ��n dier door BERGMANN in 1884, terwijl de hand-
boeken o. a. SISSON-GROSSMANN een spreiding geven van 0.7 - 1.0.

Verder is het zeer de vraag of men in de veterinaire anatomie mag wer-
ken met de hartindex, omdat nimmer aangetoond is, dat de betrekking tussen
het lichaamsgewicht en het gewicht van het ht^rt bij alle rassen lineair is.

STEEL (1963) heefteen verband gelegd tussende QRS duur en het gewicht
van het hart na de dood. Hij steunde daarbij op de onderzoekingen van HERRMANN
(1926/1929). Volgens STEEL is er een positieve correlatie (r₃₂ = 0.89) tussen
het hartgewicht en de QRS duur, en stijgt het hartgewicht 75 gram als de QRS
duur toeneemt met 0. 001 sec.

Deze opvatting wordt ten zeerste bestreden en wel bij de bespreking van
STEEL's monography in the Vet. Ree. (1963/1964).

Bij de bepaling van het QRS interval wordt een aanzienlijke fout gemaakt:
de QRS duur wordt genieten in mm en de tiende mm worden geschat.
Dit verkregen getal wordt vermenigvuldigd met 0. 04.

Nu is bekend (BARKEMA 1961) dat iedere onderzoeker een zekere voor-
keur heeft voor een aantal getallen bij het schatten. Hieruit kan men dus conclu-
deren, dat zowel de TWEEDE als de DERDE decimaal onnauwkeurig zijn. Aan-
gezien door STEEL de meetfout niet opgegeven wordt moeten de getallen van
STEEL dus met reserve bekeken worden. Naast het verband van QRS duur en het
gewicht van het hart wijst STEEL ook nog op het verband tussen QRS duur en het
gewonnen bedrag per race. Vooral deze getallen moeten met nog meer reserve
beoordeeld worden.

Hoewel de correlatie van STEEL als toevallig beschouwd moet worden, is
zij toch belangrijk genoeg om er aandacht aan te schenken, en het onderzoek te
herhalen.

Wil men een indruk krijgen van de hypertrophie, welke het hart van het
getrainde paard ondergaan heeft, dan dient men de gevonden waarden te vergelij-
ken met gegevens die verkregen zijn aan ongetrainde exemplaren van eenzelfde
ras. Voor de volbloeds en andere sportpaarden zal dit wel een utopie blijven.
Het hart van de getrainde mens is intra vitam sterk vergroot.

De harten zijn echter maar matig gehypertrophieerd en het bereikt zeer zelden
het kritische hartgewicht (REINDELL 1949).

Volgens LINZBACH (l.c.) is er geen principieel verschil in de hypertro-
phie van het hart bij sport, bij; hypertensie en bij congenitale hartaandoeningen,
Het is echter alleen een kwestie van hoeveelheid en tijd. Bij de hypertensie en
bij de congenitale hartaandoeningen is de tot de hypertrophie aanleiding gevende
factor, de gevraagde grotere arbeid, altijd aanwezig;terwijl deze bij de sportie-
ve prestatie en de training steeds gedurende een relatief korte tijd aanwezig is.

In het algemeen is de gewichtstoe name door een kortdurende arbeid, of
door een geringe langdurige arbeid het gevolg van een hypertrophie van de vezel.
Er is een toename in volume.

Zeer kortdurende, meestal eenmalige krachtsinspanningen en zeer grote
krachtsinspanningen, zoals gedeeltelijk onderbinden van de aorta en tegelijker-
tijd adrenaline toedienen, waarbij drukken van meer dan 300 mm Hg. overwon-
nen moeten worden,kunnen door het niet gehypertrophieerde hart zonder bezwaar
overwonnen worden.

Deze experimenten bewijzen volgens GRANT (geciteerd door REINDELL
1949) dat de hypertrophie niet de kracht van de contractie be�nvloed, maar de
spiervezel in staat stelt de gevraagde hogere krachtsinspanning te blijven vol-
houden.

Voor deze stelling pleiten ook onderzoekingen over de biochemie van de
spiervezel. PALLADIN en FRIEDMANN (1928) vonden bij de gehypertrophieerde
vezel een toename van het gehalte aan phosforkreatine zuur.

EMBDEN en HABS (1926) vonden reeds een toename van het glycogeen en van
adenosine triphosfaat bij de gehypertrophieerde spiervezel. Recente Russische
onderzoekingen (JAKOWLEW 1959) bevestigen dit.

Deze toename in volume bij de gehypertrophieerde vezel uit zich op twee
manieren: ten eerste, de gehypertrophieerde vezel is dikker, ten tweede, de ge-
hypertrophieerde vezel is langer. Met de toename in de lengte moet in vivo een
vergroting en verwijding van het hart gepaard gaan.

Deze verwijding, die tevens gepaard gaat met een bijzondere functie, is
r�ntgenologisch bij de mens aangetoond.

Bij het paard kan men bij r�ntgenologisch onderzoek slechts een zeer va-
ge aanduiding krijgen van de grootte van het hart.

Het zou echter zeer interessant zijn r�ntgenkymographie van dit r�ntge-
nologisch zichtbare deel te verrichten, omdat de bewegingen van dit deel wel
van zeer grote diagnostische waarde kunnen zijn bij de diagnostiek van de hart-
ziekten.

Teleurstellend zijn ook de postmortale bevindingen, omdat de hypertro-
phie die men bij het sporthart verwacht niet tot uiting komt.

Voor een groot deel is dit het gevolg van de niet aanwezige hyperplasie
(LINZBACH l.c. ). Deze hyperplasie wordt wel gevonden bij de congenitale hart-
aandoeningen en de hypertensie bij de mens.

SJ�STRAND (1950) meent dat tijdens de rigor mortis, de hartspierveze-
len maximaal contraheren. Slechts die vezelen, wier contractiliteits mogelijk-
heden gestoord zijn (bij gedecompenseerde harten) contraheren niet maximaal.
Het verschil in lengte van de maximaal gecontraheerde spiervezel van het sport-
hart en de spiervezel van het kleine hart van de ongetrainde zou te verwaarlozen
zijn.

Door de krachtige rigor mortis is dan ook van de verwijding van de beide
ventrikels bij het getrainde hart weinig terug te vinden. Een aanduiding bij de
slachtdieren is nog te vinden in de rechter ventrikel, die ook het minst krachtig
is. De invloed van de verbloedingsdood, waartegen het dier zich met zijn ner-
veuze verdedigingsmechanisme zal verzetten, speelt hierbij misschien nog wel
een grote rol.

Door de geweldige contractie van de hartspier tijdens de rigor mortis,
maakt de doorsnede van de wand een geflatteerde indruk. Ook de richting van de
snede is van enorme betekenis voor de bepaling van de wanddikte.

Besluiten tot hypertrophie uitsluitend op deze wanddikte is dan ook zeer
vaak misleidend, want de hypertrophische indruk moet door weging bevestigd
worden.

De in dit onderzoek gevonden waarden en de door REINDELL c.s. gevon-
den waarden vertonen een analoog beeld.

In beide gevallen liggen de absolute hartgewichten binnen de normale sprei-
ding, echter zij liggen in de groep "hoognormaal". Deze tendens is bij de paar-

denharten niet zo duidelijk als bij de harten van de mensen, maar de grote voor-
keur van de oude anatomen om de gegevens te verzamelen aan volbloeds en ren-
paarden zal hier wel niet vreemd aan zijn.

We menen dan ook te mogen concluderen dat het getrainde paard, rela-
tief gesproken een gehypertrophieerd hart heeft, doch dat de absolute mate van
hypertrophie in het algemeen overschat wordt.

Dat deze geringe hypertrophie reeds aanleiding zou zijn tot de z.g.n. co-
ronaire insufficientie moet ten zeerste betwijfeld worden, omdat ten eerste, de
electrocardiographische symptomen van deze "insufficientie" bij alle getrainde
paarden voorkomen (zie hoofdstuk 4) en ten tweede het wezen van de hypertrophie,
vermoedelijk analoog is aan die van de mens, en niet gepaard gaat met een hy-
perplasie omdat anders de gewichtstoename van het hart veel groter zou zijn.

3-1-1-5. Conclusie.

Er bestaat een anatomische overeenstemmingtussen het sporthart van de
mens en het sporthart van het paard.

Deze overeenstemming komt vooral tot uiting door het ontbreken van een
duidelijk verschil tussen de absolute hartgewichten van het getrainde paard en
het niet-getrainde paard.

Hoewel er op grond van de vergelijkende onderzoekingen bij de mens, ook
bij het getrainde paard een vergroot hart verwacht moest worden.kwam deze ver-
groting niet tot uitdrukking in de postmortale afmetingen van het hart.

Slechts inira vitaal r�ntgenologisch onderzoek, zal het bewijs van het be-
staan van een hartverwijding kunnen geven.

3-2. Het sporthart van het p aa r d , e Ie c t r o c a r d io g r af i s c h e ge-
deelte.

3-2-1. Inleiding.

Aangezien vaneen dierenarts zeer vaak een oordeel gevraagd wordt over het hart
van een sportpaard zal deze, temeer daar andere diagnostische hulpmiddelen
zoals de hartfoto en bloeddruk �f onmogelijk of nog onbetrouwbaar zijn, maar al
te graag gebruik maken van het electrocardiogram.

Tesamen met een VOLLEDIG klinisch en hematologisch onderzoek kan
het electrocardiogram van grote betekenis zijn voor de diagnostiek van bepaalde
hartaandoeningen bij het paard.

Bij het physisch onderzoek van getrainde paarden wordt men in rust vaak gecon-
fronteerd met arrythmieen en bijgeruisen. Vooral tijdens absolute rust vindt
men bij de 4-jarige en oudere dravers en getrainde volbloeden eenhartarrythmie.

Bij zeer nauwkeurig ausculteren kan men dan in bijna alle gevallen een

partieel blok diagnostiseren, omdat men in de pauze de atriumcontractie, over-
eenkomend met de zgn. 4e hartetoon, kan horen.

Tevens worden zeer vaak gespleten Ie hartetonen en zachte systolische
bijgeruisen gehoord, waarvan de betekenis voor de pathologie van het hart van
het paard nog een grote vraag is.

Wij mogen dan ook wel stellen dat met de diagnostische hulpmiddelen het
nog zeer moeilijk is een oordeel te geven over de functionele toestand van het
myocard van het paard.

Zowel uit klinisch als uit economisch oogpunt is het derhalve van het
grootste belang dat de methodiek van het onderzoek gestandaardiseerd wordt en
dat de resultaten van deze onderzoekingen snel uitgewisseld kunnen worden.

Voor men tot interpretatie van het verkregen electrocardiogram overgaat,
dient men zich bewust te zijn van de waarde van het electrocardiogram als diag-
nostisch hulpmiddel. Een belangrijke beperking van de betekenis van het elec -
trocardiogram is dat het zeker GEEN indruk kan geven van de functionele reser-
ves van het hart.

Voormen uit een electrocardiogram tot een afwijking mag besluiten, dient
men de spreiding van het normale electrocardiogram te kennen. Ook moet men
weten of het electrocardiogram van het getrainde paard afwijkt van het electro-
cardiogram van het ongetrainde paard.

Ook moet men concluderen of de eventueel gevonden afwijking physiologisch dan
wel pathologisch is,

Teneinde een indruk te krijgen van de variatie van het electrocardiogram
van het getrainde paard, zijn een aantal electrocardiogrammen van dravers, ren-
paarden en rijpaarden gemaakt. Deze 246 dieren waren op het moment van het
onderzoek volop in training en bevonden zich in goede conditie en beschikten over
een goed prestatie vermogen.

Sommige (60) van deze dieren konden enkele jaren vervolgd worden om te zien
of er zich in de loop van de trainingsperiode nog veranderingen voordeden.

3-2-2. Het electrocardiogram in het algemeen.

Bij het electrocardiographisch onderzoek wordt het potentiaal verschil,
dat ontstaat tengevolge van de activatie van de hartspier, tussen twee punten aan
de oppervlakte van het lichaam geregistreerd als functie van de tijd.

In beginsel kan men deze twee punten willekeurig kiezen. Van deze vrij-
heid heeft men in de veterinaire electrocardiographie een te rijkelijk gebruik
gemaakt en ook thans nog worden vele onderling verschillende afleidingen ge-
bruikt. Wil men echter een zo groot mogelijk nuttig effect van de electrocardio-
graphie hebben, dan dient de methodiek van de registratie en interpretatie van
het electrocardiogram gestandaardiseerd te worden (BROOYMANS 1954, 1957).

Sedert BROOYMANS (1954) op deze noodzakelijkheid wees, is men met de

standaardiseringvan de methodiek nog niet veel gevorderd,doch het lijkt er meer
op,dat de beenafleidingen volgens Einthoven thans in vele landen gebruikt worden.

Naast de afleidingsplaatsen dienen ook de electroden gestandaardiseerd te
worden. Men dient plaatelectroden te gebruiken omdat de naaldelectroden aan-
leiding geven tot "baseline drift". (BROOYMANS 1954).De beste resultaten wor-
den verkregen met roestvrije plaatelectroden. Deze kunnen zeer gemakkelijk met
een rubberband aan het been bevestigd worden. Eerst moet men een hoeveelheid
geleidende pasta op de electrode en ook op het been waar de pasta stevig in de
haren geborsteld wordt, aanbrengen.

De stand van het paard kan ook van invloed zijn op de vorm van het ver-
kregen electrocardiogram. STEEL(1949) heeft hierop het eerst gewezen.
Hij laat dan ook steeds het rechter voorbeen zo ver mogelijk naar voren brengen.
STEEL (1949) meent bij deze methodiek nadelige spiertrillingen te kunnen eli-
mineren. Het gedwongen naar voren brengen van het been gaat zelfs bij de ge-
trainde paarden altijd met verzet en toename van de nervositeit gepaard, daar-
om werd het in dit onderzoek achterwege gelaten. Alle electrocardiogrammen
zijn gemaakt bij nagenoeg vierkant staande dieren. Een sterke storing door de
invloed van de musculatuur werd bij het in rust zijnde dier niet waargenomen.

De electrocardiogrammen werden gemaakt met de "Sanborn visocardiette
52", papiersnelheid 25 mm/sec. De electroden werden aangebracht te halver-
hoogte van de pijp aan de laterale zijde.

Via het rechter achterbeen werd het paard geaard aan de electrocardiograaf, die
op zijn beurt aangesloten was op een geaard stopcontact.

Onder nor male omstandigheden bestaat het electrocardiogram uit een op-
eenvolgend aantal toppen en golven, die volgens internationale afspraak (1953,
New York Heart Association) aangeduid worden met de letter P, Q, R, S, T.

Het electrocardiogram bestaat uit het electro-atriogram (E.a.g.), dit is
de electrische activatie van de beide voorkamers, en het electroventriculogram
(E. v.g. ), de depolarisatie en repolarisatie van de beide ventrikels.

Dat het electrocardiogram in deze beide delen uiteen kan vallen is het ge-
volg van de niet gelijktijdige activatie van de spiermassa's van de voorkamers
en de kamers.

Het E.a.g. en het E.v.g. zijn echter summaties van een aantal gelijktij-
dig optredende spieractivaties op verschillende plaatsen in de atriae en de ven-
trikels.

De depolarisatie van de voorkamers wordt in het electrocardiogram aan-
gegeven met de letter P. De repolarisatie van de voorkamers (PTa) is niet al-
leen opgenomen in het ventrikelcomplex, maar kan moeilijk waargenomen worden
omdat de amplitudo gering is.

Bij het partiele blok van de 2e graad volgens Wenkebach (type 1 en 2, zie
aldaar), is soms een PTa waar te nemen.

Het tijdsverschil tussen het begin van de depolarisatie van de voorkamers

en het begin van de depolarisatie van de kamers is het atrio-ventriculaire inter-
val (A.V. tijd). De benaming atrio-ventriculaire interval is beter dan PQ - tijd,
omdat in sommige afleidingen de Q top afwezig is.

Het e.v.g. begint met de depolarisatie van de ventrikels (QRS complex)
en zal in extenso beginnen met een negatieve Q top, een positieve R top en een
negatieve S top; zeer vaak is er ook nog een positieve R' top aanwezig. Dit drie-
tal toppen behoeft niet altijd gezamenlijk voor te komen.

Het dan volgende stuk verloopt meestal in alle afleidingen in de nullijn en
heet ST gedeelte, dit deel strekt zich uit tussen het einde van de S top of R top
en het begin van de T top. Tijdens deze tijdbevinden de ventrikels zich in de toe-
stand van maximale depolarisatie en kan dus geen potentiaal verschil gemeten
worden.

Een deel van dit interval, nl. het einde van de Stop resp. R top, tot het begin van
de T top, heet ST junction en wordt aangeduid als STj.

De repolarisatie van de ventrikels begint bij het begin van de T top.

Vaak is de duur van de repolarisatie van de ventrikels niet te bepalen,
omdat het vaak moeilijk te zeggen is waar de T top begint of eindigt.

De duur van de totale activiteit van de ventrikel wordt gemeten door de
afstand te bepalen tussen het begin van de Q top en het einde van de T top.

Tijdens het hierop volgende TP deel, dat zich weer in de nullijn bevindt,
is het hart electrisch inactief, het is het stadium van de maximale repolarisatie.

Van zeer groot belang zijn verder nog het PP en het QQ interval, resp.
het voorkamer en het kamer interval.

Voor de vaststelling van de potentiaalverschillen dient de te gebruiken
meetapparatuur geijkt te worden. Sedert Einthoven wordt de electrocardio graaf
i.h.a. zodanig geijkt, dat 1 cm = l.m.V.

3-2-3. Het e Ie et r oc ar diogr am van het getrainde paard in rust.

Achtereenvolgens zullen besproken worden het electrocardiogram ver-
kregen met behulp van de beenafleidingen volgens Einthoven, de afleidingen I en
II, en III; de unipolaire beenafleidingen volgens Goldberger, aV_r, aVj, aVf; de
borstwand afleidingen met behulp van de central terminal volgens Wilson.

Bij dit laatste onderzoek werd de electrode geplaatst op de door BROOY-
MANS (1957) aangewezen plaatsen in de 6e intercostale ruimte. In totaal zijn van
246 paarden electrocardiogrammen gemaakt; van sommige dieren meerdere ke-
ren.

3-2-3-1. De beenafleidingen volgens Einthoven.

3-2-3-1-1. Afleiding I.

Bij deze afleiding wordt het potentiaal verschil gemeten tussen het linker
en het rechter voorheen.De electrocardiograaf is volgens internationale afspraak
zodanig geconstrueerd dat, bij goede bevestiging van de patientenkabel, een po-
sitieve uitslag ontstaat, als het rechter voorheen relatief negatief is ten opzichte
van het linker voorbeen.

In de afleiding I vallen op (fig. 1-1), (fig. 2).

de positieve P top,

de vrij duidelijke R top,

en de algemeen negatieve T top.

Het e. a. g.: de P top.

De vorm van de P top is in het algemeen duidelijk positief.

De Ptop is in afleiding I soms zelfs 2 toppig. Van 246 electrocardiogrammenwa-
ren de P toppen in 30% van de gevallen iso electrisch, een negatieve P top werd
niet waargenomen.

Het voltage van de P top varieerde in deze afleiding van 0 - 0. 20 m V, het ge-
middelde voltage was 0. 083 m V.
De duur van de P top varieerde van 0 - 0. 12 sec., gemiddeld 0. 063 sec.

Het e. v. g.

Het electro-ventriculogram is bij het paard in afleiding I in het algemeen
zeer eenvoudig van vorm.

Bijna altijd was een goed meetbare R top aanwezig, slechts bij twee die-
ren was bij een eerste onderzoek een iso-electrische R top aanwezig. Bij een
herhaald onderzoek werd in afleiding I een R top gevonden van resp. 0. 05 en

0. 15 mV.

De consequentie van deze positieve Rtop, die ook steeds in deze afleiding
groter is dan de Qtop en de Stop samen,is, dat de gemiddelde electrische hartas
bij het paard voor de beenafleidingen moet liggen tussen -90° en +90°.

Indien men bij een paard dus een negatief of een iso-electrisch QRS com-
plex verkrijgt in afleiding I is het noodzakelijk, voor men overgaat tot conclusies,
de volgende controles te doen:

1. Controle of de stand van het dier vierkant is.

2. Controle of de patientenkabels juist bevestigd zijn.

Indien bij bovengenoemde controles geenfouten gevonden worden dan dienthet on-
derzoek nog eens herhaald te worden op een ander tijdstip.

De Q en de S top zijn zeer vaak, doch vrij summier aanwezig, de R top over-
heerst.

De Q top.

In afleiding I werd bij 78% van de electrocardiogrammen een meetbare Q gevon-
den, de maximale waarde bedroeg -0. 20 mV. Het gemiddelde voltage van Q is
berekend op -0. 050 mV.

De duur van Q is zeer gering, de maximale duur bedroeg 0. 02 sec. de gemiddel-
de duur is berekend op 0. 014 sec.

De R top.

Het voltage van de R top varieerde van 0. 05 - 1. 60 mV; gemiddeld was het vol-
tage 0. 516 mV.

De duur van R varieerde van 0.02 - 0. 12 sec, de berekende gemiddelde duur
was 0. 062 sec.

De S top.

Een S top is slechts zelden aanwezig, de top was slechts bij 12% van de electro-
cardiogrammen aanwezig. De amplitudo is gering, maximaal -0. 10 mV. De be-
rekende gemiddelde amplitudo bedraagt -0.015 mV. De duur van de S top vari-
eerde van 0 - 0. 06 sec., de gemiddelde berekende duur bedroeg 0. 004 sec.

De totale duur van het QRS complex.

De totale duur van het QRS complex varieerde van 0. 04 - 0. 14 sec., de gemid-
delde duur was 0. 084 sec.

De T top.

In het algemeen is de T top in afleiding I negatief, slechts bij 3% van de dieren
was de T top iso-electrisch en bij 5% positief. Bij al deze dieren werd de T top
na langdurige arbeid negatief.
Een biphasische -/+ of +/- T top werd niet waargenomen.

Als men in een electrocardiogram een positieve of een biphasische T top
aantreft in de afleiding I, dan is het raadzaam, na controle van de stand van het
dier, het dier nogmaals aan een onderzoek te onderwerpen.

Het voltage van de T top varieerde van -0.70 tot +0.40 raV. De gemid-
delde amplitudo was -0.278 mV.

De duur van T varieerde van 0-0. 16 sec. , de gemiddelde duur was 0. 085
seconde.

3-2-3-1-2. De afleiding II.

Bij deze afleiding wordt het potentiaal verschil gemeten tussen het rech-
ter voorheen en het linker achterbeen.

Een positieve uitslag wordt verkregen als het rechter voorheen negatief is ten
opzichte van het linker achterbeen.

Het electrocardiogram van de afleiding II is gecompliceerder van bouw
dan het electrocardiogram van de afleiding I (fig. 1-2), (fig. 2).

Ook hier is een duidelijke P top aanwezig, doch deze varieert meer van
vorm dan in afleiding I.

Ook in afleiding II overheerst de K top. De T top is variabel van vorm, negatief
biphasisch of positief.

Het e. a. g. : de P top.

De P top is in afleiding II vrij sterk variabel. In het algemeen was de P
top positief. Biphasische-/+ P toppen werden ook waargenomen. De positieve P
top, was ��n of meer toppig.

Een negatieve P en een +/- p werden niet waargenomen evenmin als een
iso-electrische P top.

De positieve P top.

Van 243 dieren was de P top in 91. 7% van de gevallen positief, 68. 4% van het to-
taal was 2 toppig positief. De amplitudo van de positieve P top varieerde van
0. 10 tot 0. 4T mV, de gemiddelde amplitudo was 0. 207 mV. (in deze berekening
is van de 2 toppig positieve de grootste top in de berekening opgenomen).

De positieve P top varieerde van 0.04 - 0. 16 sec, de gemiddelde duur
van de P top was 0. 098 sec.

De biphasische P top.

De biphasische P top werd bij 8.3% van de electrocardiogrammen aangetroffen.
De amplitudo van de negatieve phase varieerde van -0. 10 tot -0. 15 mV.
De amplitudo van het positieve deel varieerde van 0. 10 - 0. 30 mV.

De duur van de gehele biphasische P top varieerde van 0. 08 - 0. 16 sec. ,
waarvan ieder .deel de helft voor zijn rekening neemt.
Gemiddeld was de duur van de -/+ P top 0. 110 seconden.

Het e v. g.

In het electro-ventriculogram valt de overheersing van de R top op, een over-
heersing van de Q top en de S top kwam niet voor in deze afleiding.
In combinatie met de positieve Rj heeft dit als consequentie dat de gemiddelde
electrische hartas, berekend uit de beenaf leidingen moet liggen tussen -30° en
+90°.

Combineren we deze conclusie met de wet van Einthoven, afl. I + afl. III
= afl. II en als afl. I iso-electrisch is voor QRS, Sj + Qj = Rj, dan is afl. III =
afl. II. Als afl. III iso-electrisch wordt, m.a.w. Qjjj + Sjjj = Rju; dan is afl. I
= afl. II.

In het geval afl. III = afl. II dan bevindt zich de hartas op +90°.
In het geval afl. I = afl. II dan bevindt zich de hartas op +3 0°.

De derde mogelijkheid is Qrj + Sjj, = Rij, dan is Rj = - Rm of Rjjj = - Rj, doch
deze laatste mogelijkheid vervalt doordat in afl.I altijd een positieve Raanwezig
is, die groter is dan Q\ en Si.

De aanwezigheid van een grote negatieve uitslag in afl. III is dus theoretisch mo-
gelijk. De stand van de hartas is dan -30°. Een overheersend neg. QRS com-
plex in afl. I en II is niet normaal.

De Q top.

De Q top was meetbaar aanwezig in alle electrocardiogrammen. De maximale
amplitudo bedroeg 0. 30 mV, de kleinste amplitudo 0. 05 mV.

Gemiddeld is de amplitudo 0. 112 mV. De duur van de Q top is zeer kort, maxi-
maal 0.02 sec, gemiddeld 0.017 seconden.

De R top.

De R top geeft ook in deze afleiding de vorm aan het electrocardiogram.
De amplitudo van de R top varieert van 0. 15 - 2. 50 mV. Gemiddeld was de am-
plitudo 0. 843 mV.

De duur varieerde van 0. 02 - 0. 08 sec. , gemiddeld v/as de duur 0.042 se-
conden.

De S top.

De S top was aanwezig bij 51. 2% van de electricardiogrammen en de ampli+udo
van deze top varieerde van -0. 05 tot -0. 40 mV.
Het gemiddelde is berekend op -0. 065 mV.

De duur varieerde van 0. 02 - 0. 08 sec. , de gemiddelde duur is berekend op
0.014 seconden.

De R' top (fig. 2).

Deze tweede positieve top van het QRS complex komt zeer frequent voor.
Deze top neemt soms een zeer belangrijk deel van de QRS duur voor zijn reke-
ning.

De top kwam voor bij 37% van de dieren, die onderzocht werden en was
bij deze dieren groter dan 0. 05 mV.

De grootste amplitudo in rust was 0. 30 mV. Het gemiddelde is berekend op 0. 05
mV voor alle dieren, voor de dieren waarbij de R' top aanwezig was 0. 120 mV.

De duur van de R' top varieerde zeer sterk nl. van 0. 04 - 0. 10 sec. , de
gemiddelde tijdsduur is berekend op 0. 022 sec. , voor alle dieren, voor de die-
ren waarbij de R' top aanwezig was 0. 05 sec.

QRS duur.

De totale duur van het QRS complex varieerde van 0. 06 - 0. 16 sec. , de
gemiddelde duur was 0. 095 sec.

Van grote invloed op de duur van het QRS complex lijkt de duur van de R'
top.

De gemiddelde duur van de QRS complexen zonder R'top was 0.091 sec. + 0. 018,
de duur van de QRS complexen met R' top was 0. 117 sec. + 0. 019.
Dit verschil was in dit onderzoek niet significant.

Het is van betekenis na te gaan of het voorkomen van de R'top gebonden is aan
een bepaalde vorm van de T.

Van de 37% met een duidelijke R'top ging deze bij 2 0% van de electrocardiogram-
men gepaard met een positieve T;bij 16% met een-/+ T; en bij l%met een nega-
tieve T top.

De T top was in afleiding II bij 51.1% positief, bij 40% biphasisch en bij 8, 8% ne-
gatief. Er blijkt, dat R' geen voorkeur heeft voor een bepaalde vorm van de Ttop.

De T top.

Uit het bovenstaande volgt, dat de T top variabel van vorm is. Alle phasen, be-
halve de iso-electrische en de +/- T toppen werden waargenomen.

De amplitudo van de positieve T top varieerde van 0. 10 tot 1. 00 mV. ,
gemiddeld was de amplitudo van deze top 0.408 mV.

De duur van deze top varieerde van 0. 04 - 0. 16 sec. , de gemiddelde duur was
0.098 seconden.
De positieve T top werd gezien in 51. 1% van de electrocardiogrammen.

De biphasische -/+ T werd gezien in 40. 0%van de electrocardiogrammen;de ne-
gatieve component overheerste in het algemeen.

De^rgemiddelde amplitudo van de negatieve component was -0.397 mV, de sprei-
ding was -0. 10 tot -0. 90 mV.

De positieve component was gemiddeld 0. 148 mV., de spreiding was 0. 10 tot
0.30 mV.

De duur van de biphasische T top was gemiddeld 0. 154 seconden, de spreiding
was 0. 08 - 0. 24 seconden.

De negatieve T top komt minder frequent voor (8, 8%); de gemiddelde amplitudo

was -0. 381 mV, spreiding -0. 20 tot -0. 80 mV.

De duur van deze top was gemiddeld 0. 097 seconden, spreiding-O. 08 - 0. 12 sec.

3-2-3-1-3. De afleiding III. (Fig. 1 -3, en fig. 2).

Bij deze afleiding wordt het potentiaal verschil tussen het linker voor-
been en het linker achterbeen gemeten als functie van de tijd. Men krijgt een po-
sitieve amplitudo als het linker voorbeen negatief is ten opzichte van het linker-
achterbeen.

Dit electrocardiogram is evenals afleiding II gecompliceerd van bouw,
ook hier vallen de duidelijke R top enR' top weer op.

Het e. a. g. de P top.

De Ptop is evenals in afleiding II variabel van vorm. Er komen negatieve, bipha-
sische (-/+), enkelvoudig positieve (+) en dubbeltoppig positieve P (+/+) toppen
voor. Tevens kan de P top nog afwezig (iso-electrisch) zijn.

Een negatieve P top werd bij 2. 5% van de 245 klinisch gezonde paarden
gevonden, 1% had een iso-electrische P top, 52. 5% had een enkelvoudig positie-
ve P top, 13. 5% had een biphasische (-/+) P top en 31% een dubbeltoppige posi-
tieve (+/+) P top.

Het voltage van de negatieve toppen varieerde van -0. 10 tot -0. 15 mV.
Door het geringe aantal is het zinloos hieruit een gemiddelde te berekenen.

De duur van de negatieve P top varieerde van 0. 06 - 0. 12 sec.
Het voltage van de enkelvoudig positieve P varieerde van 0.10 tot 0.3 5 mV.
Het gemiddelde voltage van de enkelvoudig positieve P top was 0. 236 mV.

De duur van de + P top varieerde van 0. 04 - 0. 12 seconden, de gemid-
delde duur was 0. 085 seconden.

Het voltage van de biphasische P varieerde zowel in de negatieve als in
de positieve phase.

De negatieve phase varieerde van -0.05 tot -0.20 mV; de duur er van was
altijd de helft van de totale P duur.

De positieve phase varieerde van 0. 05 - 0. 30 mV.

Overheersing van het negatieve deel komt voor, doch is zelden, meestal is de
positieve top groter dan de negatieve top. Toppen van gelijke waarde komen ook
voor. De totale duur van de -/+ P top varieerde van 0. 10 - 0. 20 seconden, ge-
middeld 0. 141 seconden.

Het voltage van de 2 toppig positieve P top varieerde vrij sterk, beide
componenten varieerden. De eerste positieve top varieerde van 0. 05 - 0. 20, de
tweede top was altijd gelijk of groter dan de eerste en deze top varieerde van
0. 10 - 0.30 mV.

De duur van de +/+ P top varieerde van 0. 08 - 0. 16 seconden, de gemiddelde
duur was 0. 109 seconden.

Het is van betekenis na te gaan of er een verschil in duur bestaat tussen
deze P toppen.

Gemiddelde duur van de toppen en hun standaardafwijking.

TABEL 11.

De duur van de P top, in verschillende phasen met de standaardafwijking (afl.
III).

korste en lang-


gem	. duur	in
seconden
0	085
0	109
0	141

, ,

vorm van de Ptop

_conden

seconden afwijking

+ P 0. 04 - 0. 12

+/+P 0.08-0.16

-/+ P 0. 10 - 0. 20

0. 085 0. 014

0.109 0.015

0 141 0.018

P 0.06 - 0. 12

Het blijkt nu dat de -/+ P duur significant verschilt van de duur van de + P.

Van belang is tevens na te gaan of het verschil in vorm van de Ptop het gevolg is
van de frequentie. Bij neg. P was de gem. QQ duur 1. 76. 8 seconden, bij pos. P
was de gem. QQ duur 1.59.4 seconden, bij de biphasische P was de gem. QQ
duur 1. 630 seconden, bij de pos. 2 top. P was de gem. QQ duur 1.592 seconden.
Uit de berekeningen blijkt dat deze verschillen niet significant zijn. Voor
PQ en QT zijn dezelfde berekeningen uitgevoerd (tabel 12).

TABEL 12.

De duur van QT, PQ en QQ bij verschillende phasen van de P top.


		duur QT	PQ	QQ
Pos. P		0.492	0.298	1.594
2 top. pos.	P	0.490	0.313	1.592
biph. P		0.498	0.306	1.630
neg. P		0.496	0.320	1.768

De verschillen tussen deze afstanden zijn niet significant.

Het electroventriculogram in de afleiding III.

De Q, R en de S top zijn in in deze afleiding duidelijk aanwezig,en de Stop wordt
bijna altijd gevolgd door een positief R' topje.

Deze top neemt evenals in afleiding II een relatief lang deel van de totale QRS
tijd voor zijn rekening.

In het algemeen overheerst de R top, en is het totaal van Qjjj + Rjjj +
Sjjj + R'm positief. In deze gevallen beweegt de gemiddelde hartas zich tussen
30° en 90°.

Slechts in enkele gevallen is de som Qt-q + Rj-q + Sttt negatief nl. als de elec-
trische hartasstand zich bevindt tussen -3 0° en +3 0°. Bevindt zich de electri-
sche hartas op -30°, dan is Qjj + Rjj + Sjj = O, afl. II is iso-electrisch.
De vergelijking wordt nu Qj + Rj + Sj = - (Qjjj + Rjjj + Sjjj).
Aangezien er altijd een positieve Rj top is, kan in deze gevallen een duidelijke
Q/Siji optreden.

Het voorkomen van een diepe Q/Sjtt is dus altijd verdacht en wordt deze
gevonden, dan dient men dus extra op zijn hoede te zijn, in verband met de in-
vloed van de stand van het dier op het QRS complex.

Is deze stand correct en blijkt ook de patientenkabel goed aangesloten te
zijn, dan bestaat de mogelijkheid dat we te maken hebben met een pathologisch
e.c.g.

De Q top.

De Q top was meetbaar aanwezig in practisch alle electrocardiogrammen. De
amplitudo van de Qtop is vrij gering. De maximale amplitudo bedroeg -0.35mV.
Gemiddeld was de amplitudo van Qttt - 0. 162 mV.

De duur van Qjjj was zeer kort; de maximale duur van Qjjj bedroeg 0. 02
seconden.

De R top.

In het algemeen overheerst de R top in afleiding III, de grootste amplitudo, die
werd waargenomen was 1.80mV, de kleinste waarde was 0.05 mV.De gemiddelde
amplitudo bedroeg 0. 497 mV.

De duur van de Rtop varieerde van 0.02 tot 0.08 seconden, gemiddeld was
de duur 0. 52 seconden.

De S top.

Deze voor de pathologie zo belangrijke top was bij 50% van de dieren aanwezig.
De amplitudo varieerde van -0. 10 tot -1.50 mV. de gemiddelde waarde was:
-0. 284 mV. In ongeveer 13% overheerste de S top, dan was Rj groter dan Rjj
en bevond zich de gemiddelde electrische hartas tussen 0 en -30°.

De duur van de S top varieerde van 0. 00 - 0. 08 seconden. De gemiddelde
waarde was 0. 28 seconden.

De R' top.

Deze top was in afleidingIII aanwezig en meer dan 0. 05 mV bij 70% van de elec-
trocardiogrammen. De amplitudo varieerde van 0. 05 tot 0. 30 mV.

De gemiddelde amplitudo was 0. 086 mV.

De duur van deze top varieerde van 0. 04 tot 0.08,seconden, de gemiddel-
de duur was 0. 53 seconden.

De R' top ging in 85. 9% gepaard met een positieve T, bij 11. 2% met een
-/+ T, bij 2. 9% met een negatieve T.

De T top.

De T top is in afleidingIIIin het algemeen positief of -/+ biphasisch, zelden was

de T top negatief.

Evenals in afleiding II komt een +/- biphasische T top niet voor.

De negatieve T.

De negatieve T kwam in 2.4% van de electrocardiogrammen voor, terwijl de
-/+ biphasische in 27. 3% en de positieve T top in 71. 2% voorkwam.

Bij twee paarden was de Tjjj op 2-jarige leeftijd, toen de dieren ca. 4
maanden in training waren negatief. Bij een volgend onderzoek op 3-en 5-jarige
leeftijd was de T top -/+ biphasisch.

Het voltage van de negatieve T varieerde van -0.10 tot -0.30 mV, de duur
varieerde van 0. 06 - 0. 08 seconden.

De biphasische T.

Het voltage van de negatieve component van de biphasische T varieerde van-0.05
mV tot -0. 50 mV.

De positieve component van de biphasische T varieerde van +0. 05 tot +0. 50 mV.
De totale duur van de biphasische T top varieerde van 0. 10 - 0. 20 secon-
den. De gemiddelde duur van de biphasische T top was 0. 135 seconden.

De positieve T.

De positieve T varieerde van 0. lOtot 1. 10 mV. Gemiddeld was de amplitudo van
de positieve Tjjj 0.434 mV.

De duur van de positieve T top varieerde van 0. 04 - 0. 12 seconden, ge-
middeld was de duur 0. 086 seconden.

3-2-3-1-4. De duur van PQ, QT en de QQ duur in de drie beenafleidingen.

Tussen de duur van het Av interval (PQ tijd) in de drie afleidingen was
geen significant verschil.

Voor de QT tijd en de QQ tijd werd evenmin een significant verschil gevonden
in de waarden van de drie afleidingen.

Het onderling verband tussen PQ tijd en QQ tijd en de QT tijd en de QQ tijd.

Bij de mens is een aantal formules bekend die het onderlinge verband tus-
sen deze grootheden aangeven. FRIDERICIA (1920) HEGGLIN en HOLZMANN
(1937).

Ook in de veterinaire cardiologie is een dergelijke formule bekend.
(LANNEK en RUTQVIST, 1951). Deze formule is 100 QT = 62.41 - (0.35 x fre-
quentie) + 3.45.

Volgens deze formule is het verband tussen de frequentie (QQ afstand) en
de QT tijd lineair. Het is echter zeer de vraag of de QTtijd lineair verandert met
de QQ tijd. Deze lineaire relatie heeft echter een zeer grote spreiding.

Uit het diagram van LANNEK en RUTQVIST lezen we dat een QTvan 0. 38
sec. normaal is bij frequentie tussen 50 en 87 hartslagen per minuut. Het is dus
door deze grote spreiding moeilijk te besluiten tot een pathologische verlenging
of verkorting van de QT tijd.

De oorzaken van de spreiding van QT.

In de beenafleidingen II en III, waarin QT zeer vaakgemeten wordt komen
3 soorten T toppen voor.

7 0

Voor afleiding III is onderzocht of de phase van de T top invloed heeft op
de lengte van QT. De gevonden waarden zijn verzameld in tabel 13.

TABEL 13.

QT duur in afleiding III bij verschillende phasen van T.

duur van QT in seconden

positieve T
biphasische T
negatieve T


	0.	473
	0.	511
	0.	443

Deze tabel suggereert een invloed van de phase van de Ttop, na correctie met de
duur van deze T toppen ziet men dat deze suggestie juist is in (tabel 14).

TABEL 14.

QT af standen - duur van de T toppen in afleiding III bij verschillende phasen van T.
QT duur in sec. T duur in sec. verschil in sec.


positieve T	0.473	0. 086	0.385
biphasische T	0. 511	0. 135	0.386
negatieve T	0.443	0. 071	0.372

Uit deze tabellen volgt nu dat de duur van de T top oorzaak is van het verschil
in gemiddelde QT tijd bij de 3 vormen van QT.

De volgende vraag die gesteld kan worden is: Is het verschil in QT duur,
dus verschil in T vorm een gevolg van de frequentie?
Tabel 15 geeft hierover een inzicht.

TABEL 15.

Overzicht van de 3 T vormen en de gemiddelde QQ afstanden.

QQ afstanden in seconden

positieve T
biphasische T
negatieve T


	1,	582
	1,	.662
	1,	118

Dit laatste getal is niet geheel betrouwbaar, omdat deze waarden verkregen zijn
aan een aantal zeer jonge dieren, die nog practisch onbetuigd waren ea nog zeer

nerveus. Het duurde heel lang voor deze dieren zo rustig waren, dat een elec-
trocardiogram kon worden opgenomen.

Verder veranderde bij een aantal dieren de negatieve T later ineen-/+ T; de fre-
quentie was toen tevens sterk gedaald,mede omdat de dieren nu beter betuigd wa-
ren. Op deze verandering in de phase van de T top wordt later nader ingegaan.
Uit een berekening is te concluderen dat het verschil in QQ duur tussen pos. en
-/+ T niet significant was, dit is dus een individueel verschil.

Wordt nu het materiaal gegroepeerd naar gelijke QT duur, dan blijkt tevens dat
met afnemende frequentie (toenemende QQ duur) QT toeneemt. Grafiek nr. 1 geeft
hiervan een overzicht. Uit deze grafiek blijkt zeer duidelijk dat eenzelfde QT af-
stand bij zeer veel frequenties kan voorkomen.

Het autonome zenuwstelsel heeft een grote invloed op de lengte van QT en
op de phase van de T top.

Het is bekend, dat de eerste post-blok QT die in een e.c.g. met een partieel
hartblok voorkomt, korter is, en dat tevens de vorm van deze T top anders is
(LANNEK 1951). (Fig. 3).

De individuele variatie van de T top moet een oorzaak hebben, en volgens
STEEL (1963) houdt deze lengte van de QT verband met de trainingstoestand.
Voor de mens is ook een ongeveer gelijk luidende relatie bekend: doch hier is het
de verhouding QT arbeid: QT rust (REINDELL 1949).

Volgens STEEL is er o,a. een positieve correlatie tussen QT tijd en het
aantal gewonnen races (P 0. 05). Het is echter zeer de vraag of we hier niet te
doen hebben met een toevallige correlatie. Deze laatste kans is 5%. Immers
voor het winnen van een race is veel meer nodig dan een goede QT tijd.

Voor Nederlandse omstandigheden gaat de redenering van STEEL in het
geheel niet op, omdat wij bij de renpaarden alleen handicapraces kennen. Bij de
handicapraces heeft de handicapper een zeer grote invloed op het bepalen van
de winnaar.

Voor dravers zou het in theorie kunnen voor de autostarts, doch een statistisch
onderzoek heeft uitgewezen dat de loting aan de start van invloed is op de win-
naar (PAARDENSPORT 1 jan. 1964).

Aangezien Steel geen dubbelblank onderzoek heeft gedaan, moeten we dus
zijn getallen met enige reserve beoordelen.

STEEL houdt bij zijn berekeningen geen rekening met de invloed van het
vegatatieve zenuwstelsel op de VORM van het electrocardiogram. Een angstig
dier kan in volkomen rust een biphasische T top hebben en heeft daardoor een
langere QTtijd, op het moment van de opname kan de Ttop zowel negatief als po-
sitief zijn. De QT tijd is dan korter. De grote spreidingsmogelijkheden zijn
zeer duidelijk te zien in grafiek 1 en grafiek 2.

Op grond van deze grote variatie moet men zich afvragen of het bereke-
nen van een correlatie tussen PQ-tijd en QQ-tijdwel enige waarde heeft. STEEL
(1963) meent dat het geen enkele waarde heeft, zowel voor de QT-tijd als de PQ-

tijd, een correlatie met de QQ-tijd te berekenen. Met deze opvatting kunnen wij
ons op grond van de grote spreidingsmogelijkheden bij ��n dier reeds, verenigen.

De duur van PQ (Av tijd).

Evenals voor de duur van de QTtijd bestaat er voorde berekening van de
PQ tijd een formule, die de relatie van PQ en QQ aangeeft. Deze formule luidt
100 PQ = 48. 72 - (0. 49 x frequentie) +2x3.95. BROOYMANS (1957).
Hier is ook weer een lineair verband gelegd tussen 2 grootheden en wederom valt
de grote spreiding op.

Zo is b.v. bij een frequentie van 24 hartcontracties per minuut een PQ
tijd mogelijk van 0.24 - 0.34 seconden, en zo is een PQ tijd van 0.30 seconden
nog mogelijk bij een hartfrequentie van 26 - 48 slagen per minuut. (Grafiek 2).

Over de PQ tijd en het er mee samenhangende Ie en 2e graadsblok is in
de diergeneeskunde al veel gepubliceerd.

Zeker is dat een lange PQ tijd en een partieelblok veel voorkomen, zeker
is ook dat de Ie graads en 2e graads blokken samen voorkomen.

Zeker is ook dat de PQ tijd toeneemt met de leeftijd (STEEL 1963). Deze
ervaring kunnen wij met STEEL delen, de toename van de PQ tijd gaat gepaard
met een toename van het partiele atrio-ventriculaire blok.

Het is echter onmogelijk alle gevallen van partiele hartblokkades te registreren,
omdat zeer geringe nervositeitsinvloeden het blok reeds tijdelijk kunnen ophef-
fen. Met behulp van de auscultatie waarbij het paard in mindere mate wordt op-
gewonden,en waarbij ook geen geruisen (papiertransport) of huidprikkeling(strak-
ke rubber electrode-bev�stigingsbanden) geproduceerd worden, kan met vrij gro-
te zekerheid het atrio-ventriculaire blok gediagnostiseerd worden.
Men dient echter wel te bedenken, dat men bij sommige nerveuze paarden wel 5-
10 minuten moet ausculteren v��r het hartblok gehoord wordt. Deze procedure
is verricht bij een aantal dravers, op een aantal entrainementen. De bevindin-
gen zijn gerangschikt in tabel 16.

TABEL 16.

Auscultatie bevindingen van 98 dravers.

De dravers zijn in training en hebben een goed prestatievermogen.


leeftijd		aantal 15	aantal dieren	met
2 jaar		aantal 15		-
3 jaar		18		1
4 jaar		22		10
5 jaar		16		14
6 jaar		10		9
7 jaar		5		5
8 jaar		5		5
9 jaar		4		4
10 jaar en	ouder	3		3

Uit deze tabel volgt duidelijk, dat er met het toenemen van de leeftijd een gro-
tere kans op een partieel blok ontstaat. Wel dient men te begrijpen, dat voor-
al in de hogere leeftijdsgroepen,6 jaar en ouder,een geselecteerd aantal paarden
onderzocht wordt. De zeer slechte zijn dan meestal van de grotere entrainemen-
ten verdwenen.

Uit het bovenstaande volgt tevens dat het weinig zin heeft een algemene
formule voorde PQtijd te berekenen. Immers men kan bij het electrocardiogram
een normale PQ tijd vinden, het dier kan toch een partieel blok van de Ie of 2e
graad hebben.

Bij de verklaringen van het ontstaan van het partiele hartblok stuit men
steeds op 2 theorie�n; 1. de aanwezigheid van een myocarditis, die heel vaak het
gevolg van een virusinfectie zou zijn.
2. onder invloed van de nervus vagus zou het partiele blok kunnen ontstaan.

1. De aanwezigheid van een myocarditis in de omgeving van de knoop van Tawara
en de bundel van HIS. STEFFAN (1943) en SCH�TZLER (1944) menen dat de in-
fectieuze laryngotracheitis aanleiding geeft tot het ontstaan van het partiele blok.

Zowel het blok als de infectieuze aandoeningen van neus en larynx- en
keelholte komen zeer frequent voor en het is zeer de vraag of deze paarden het
partiele blok voor zij ziek werden niet hadden. BROOYMANS vond bij een aantal
van 58 dieren met een afwijkende AV geleidingstijd slechts 2 dieren, waarbij de
anamnese iets vermeldde over voorste luchtweginfecties.

BROOYMANS (1957) vermeldde een tweetal secties van dieren met afwij-
kende geleidingstijd. In het Ie geval was een algemene sarcomatosis aanwezig.
Dit dier was in een dergelijke conditie, dat het tijdens het registreren omviel ei
niet meer overeind kon. Er was electrocardiographisch een Ie graads-blok aan-
wezig.

Het tweede geval was een paard waarbij het blok na arbeid verdween, macros-
copisch was het hart normaal, microscopisch werd een acute en een chronische
myocarditis gevonden, zowel in de harteoren als in de ventrikels.

De invloed van de n. vagus op het ontstaan van het hartblok is bekend se-
dert de publicatie van NOERR (1913/1924). Onderzoekingen zijn verricht door
NEFF (1934), OBEL (1942).

SPOERRI (1951, 1952) heeft in een uitgebreide studie de rol van de n. vagus be-
licht bij het partiele blok.

In deze gevallen ging het blok samen met het langste PP interval. Dit was
ook het geval met de door BROOYMANS medegedeelde gevallen.

SPOERRI (1951, 1952) meent dat het AV blok van respiratoire oorsprong
is. BROOYMANS (1957) meent van niet, doch wij zijn zeker dat bij een aantal
gevallen het blok valt of in de expiratie of in de adempauze (zie fig. 4, fig. 5).
Het is bijzonder moeilijk deze samenhang te registreren, omdat de dieren dan
nog meer apparatuur moetendragen en daardoor nerveus worden en hetblok doen
verdwijnen, het lukt dan ook alleen maar bij zeer rustige dieren.

3-2-3-1-5. Discussie.

Omtrent de duur van de P top zijn een aantal gegevens bekend.
Deze literatuur-gegevens zijn verzameld in de tabel 17.

TABEL 17.

Literatuurgegevens omtrent de duur van de P top.


auteur	publicatiejaar 1943	afl
Charton-Minot-Bres sou	publicatiejaar 1943	H
Lannek Rutqvist	1951	II
van Zijl	1951	H
Detweiler	1952
Glazier-Dukes	1963	II
Steel	1963

duur in seconden

0.12 - 0. 14
0.07 - 0. 15
0. 10 - 0. 16

0. 151
0. 10 - 0.20
0. 10 - 0.20

In ons onderzoek varieerde Pjj 0. 04 - 0. 16

P_in 0.04 - 0.20

BROOYMANS (1957) meende op grond van een vector analyse te moeten
aannemen dat de Ptop.in de drie afleidingen positief moet zijn. Ook een verande-
ring van de phase van de Ptop gedurende ��n afleiding, (natuurlijk ook in de an-
dere afleidingen omdat Pj + Pjjj = Pjj) noemde hij pathologisch, doch hij distan-
cieerde zich van deze opvatting in 1963.

BROOYMANS heeft dit complex beschreven als de wandering auricular
pacemaker (fig. 6, fig. 7 en fig. 8).

DETWEILER (1963) en STEEL (1963) vonden deze wandering pacemaker
vrij frequent. DETWEILER hecht er geen betekenis aan, STEEL nog wel, en wel
bij verandering van phase in de lage frequentie.

De afwijkend van vorm zijnde P complexen gaan soms gepaard met een
verandering van de PP en PQ tijd.

DETWEILER (1963) vond bij 16 van de 48 klinisch gezonde paarden een
afwijkende Ptop. In dit onderzoek werden bij 24 van 245 volkomen gezonde, kli-
nisch normale dieren een -P of een -/+P in de afl. II en III waargenomen.
Het is opvallend, dat hoe langer een e.c.g. in ��n afleiding wordt opgenomen,
des te groter de kans is dat een w.p.m. wordt gevonden, hierop wees BROOY-
MANS (1957) reeds.

Het is gebleken dat de duur van deze -/+ P toppen langer is. Dit wijst op
een intra-auriculaire geleidingsvertraging. Deze intra-auriculaire geleidings-
vertraging was tijdelijk en verdween bij alle dieren na langdurige arbeid.
Geconcludeerd moet dan ook worden dat een afwijkend van vorm zijnde P, hetzij
van phase of duur, kan berusten op een intra-auriculaire geleidingsvertraging,
die na arbeid verdwijnt. Ook verdwijnt de neg. of biphasische P top na intrave-
neuze injectie van 10 mgr. atropine. (Fig. 8).

Als deze verdwijnt, dan berust zij op een vagale oorsprong en moet zij
berusten op een trainingsvagotonie.

De helft van de -/+P toppen ging tevens gepaard met een partieel blok en
de -/+P toppen werden alle aangetroffen bij paarden van 4 jaar en ouder.

Combinatie van de ventrikel complexen van afleiding I, II en III geeft een
inzicht van de ligging van de gemiddelde electrische hartas in het horizontale
vlak. Uit onze berekeningen bleek dat de hartas zich bevond bij 120 paarden tus-
sen -30° en +90°. Het grootste deel (80%) bevindt zich tussen 60° en 90°.

Zelden bevindt de hartas zich tussen 0 en -30°. (13%). Bij 60 dieren,
waarvan gedurende 3 achtereenvolgende jaren electrocardiogrammen werden ge-
maakt, werd geen verplaatsing van de electrische hartas waargenomen.
BROOYMANS (1957) aanvaardde een grotere spreiding en wel tussen -90° en
150°.

Op grond van vektorenanalyse en de acceptatie van een pos. R uitslag
in afl. I, kan men concluderen dat de vektor zich moet bevinden tussen -3 0° en
+90°. Opvallend is ook dat het grootste aantal dieren ook in het onderzoek van
Brooymans een vektor hebben tussen -30 en +90°, en slechts 9 dieren, van de
48, buiten deze grens liggen.

Meestal worden de gegevens van Lannek en Rutqvist als normaal waarden

aanvaard. Alle door ons gevonden waarden bleken hiermee overeen te komen.

Ook de verlenging van de PQ tijd en het partiele en het sino-auriculaire

blok worden, als zij na LANGDURIGE arbeid verdwijnen, als een physiologische
adaptatie opgevat.

Deze opvatting steunt op het vergelijkend onderzoek bij de mens, waar bij
sportlieden zeer lange PQ tijden zijn vastgesteld, zelfs zo nu en dan een blok.
(zie literatuur overzicht).

Uit verdere mededelingen over het gedrag van het hart van het getrainde
paard na arbeid, blijkt dat dit hart hetzelfde patroon volgt als het sporthart van
de mens. Het sporthart werd opgevat als een physiologische adaptatie aan een
physiologische prikkel.

De invloed van de training op het hart ende gevolgendaarvanvoor hetelec-
trocardiogram zijn al eerder beschreven en wel door LANNEK en RUTQVIST( 1951).
Zij vonden een verschil in PQ, QT duur en in de voltage van het QRS complex
voor zgn. "koudbloeden" en "warmbloeden".

3-2-3-1-6. Conclusie.

In het electrocardiogram van het getrainde paard in rust worden een aan-
tal veranderingen aangetroffen, die door sommige auteurs als pathologisch wor-
den beschouwd.

Tot deze veranderingen behoren:

1. de wandering auricular pacemaker,

een verandering in de vorm en/of phase van de P-top.

2. het Wenckebach-blok, zowel het eerste- als tweede graads blok.

3. het sino-auriculaire blok.

Deze veranderingen worden alleen gezien bij dieren, die reeds lange tijd
in training zijn en zij verdwijnen als er veranderingen in de omgeving van het
dier optreden. Ook verdwijnen zij na langdurige inspannende arbeid en binnen 30
seconden na intraveneuze toediening van 10 mgr. atropine sulfaat.

Op grond van de grote invloed van nerveuze factoren, en het goede tot
zeer goede prestatievermogen, het veelvuldig voorkomen, en het verdwijnen na
langdurige arbeid worden deze veranderingen door ons opgevat als een physiolo-
gische adaptatie aan de training, meer aan de duur van de training, dan aan de
intensiteit.

Steun voor deze opvatting werd ook gevonden in de humane sportphysio-
logie, waar deze phenomenen zeer wel bekend zijn en waar zij ook als een phy-
siologische adaptatie opgevat worden.

De amplitudo en de duur van de verschillende complexen bleek overeen te
komen met literatuurgegevens.

De PQ-duuren de QT-duur hebben bij ��n QQ-tijd een zeer grote variatie
mogelijkheid. Deze variatie is bij de QT-duur afhankelijk van de vorm van de

T-top.

Op de vorm van de T-top is de invloed van het neurovegetatieve zenuw-
stelsel aangetoond.

Op grond van de grote variatie breedte van QT- en PQ-duur heeft het dus
geen zin een correlatie te berekenen met de QQ-duur.

De gemiddelde electrische hartas bewoog zich tussen -30° en +90°. Deze
variatie is nog aanzienlijk, doch kleiner dan de variatie die BROOYMANS nog
als normaal aanvaardde.

3-2-3-2. De unipolaire beenafleidingen volgens GOLDBERGER.

De unipolaire beenafleidingen volgens GOLDBERGER (geciteerd volgens
HOLZMANN 1955) zijn kunstmatig vergrote unipolaire beenafleidingen.

Bij de unipolaire beenafleidingen wordt het potentiaalverschil tussen ��n
been (rechter voorbeen b.v.) en de central terminal volgens Wilson geregistreerd
als functie van de tijd.Deze uitslag is echter zeer klein en men kandooreen kunst-
greep deze uitslag vergroten. Deze kunstgreep bestaat uit het weglaten van de
verbinding tussen het gekozen been en de central terminal. Door deze kunstgreep
verkrijgt men uitslagen die ongeveer 3/2 x zo groot zijn.

Men verkrijgt ook hier weer een positieve uitslag als het gekozen been
electropositief is ten opzichte van de "central terminal" volgens Goldberger.

Tussen de aV afleidingen, �n de beenafleiding is een verband aan te tonen
(HOLZMANN 1955). Deze relatie luidt:


V	afl.	I + afl. II
		3
?1 -	afl.	I + afl. III
		3
^vf =	afl.	II + afl. III

Immers: afl. I = V, - V
1 r

afl. II = V, - V
f r

afl. III = V. - Vj

afl. I + afl. II = V, - V + V. - V = V, + V, - 2V (1)
1 r f r 1 f r ^v '

Vj + V_r + V_f = O (wet van Einthoven) of:

rif
wordt dit gesubstitueerd in (1), dan is:

afl. I + afl. II = -3V of V = - ^afL ^I�^+afl' ^llr r 3

Voor Vj en Vf zijn dezelfde vergelijkingen op te stellen.

Uit deze formules volgt nu:

afl. V_r, dus aV lijkt op de summatie van de spiegelbeelden van afl. I en afl. II.

afl. Vj, dus aV] lijkt op de summatie van afl. I en het spiegelbeeld van afl. III.

afl. Vf, dus aVf lijkt op de summatie van afl. II en III.

Uit deze theoretische beschouwing en uit de kennis van de beenafleidingen
moeten dus nu de unipolaire beenafleidingen volgens Goldberger te construeren
zijn.

3-2-3-2-1. De afleiding aV_r. (Fig. 1, 4 en fig. 9).

De P top moet in principe negatief zijn, omdat Pj of positief of isoelec-
trisch is. Hebben we dus geen negatieve P aV_r dan bestaat de mogelijkheid dat
we te makenhebben met een afwijkende P.Of deze afwijkende P van pathologische
betekenis is, is een andere zaak.

Van 100 willekeurig genomen e.c.g. 's van gezonde paarden bleek de
P aV_r 59 x 2-toppig negatief te zijn,
37 x 1-toppig negatief,

4 x kleiner dan 0, 05 mV of iso-electrisch.
Het gemiddelde voltage van P in aV_r is berekend in 179 electrocardiogrammen.
Het voltage varieerde van 0 tot -0.30mV. De gemiddelde amplitudo bedroeg
-0.152mV, de duur varieerde van 0 tot 0. 16 seconden, de gemiddelde duur was
0. 102 seconden.

Voor het QRS complex geldt ook V_r = - ~~^afl' ^I ⁺ ^af1, ^U~~

Aangezien in afleiding I de R top overheerst en eveneens in afl. II zal men in de
aV_r afleiding een duidelijk Q/S complex mogen verwachten.

Bij dezelfd.; 100 dieren is deze voorspelling gecontroleerd en ook hier
werd deze juist bevonden. Voor een snelle bepaling van de gemiddelde electri-
sche hartas geeft de afl. aV_r dus zeer snel een aanwijzing.

De Q top was zelden aanwezig en wel bij slechts vier dieren. Het voltage
bedroeg -0. 10 mV, de duur 0, 02 seconden.

De R top was altijd aanwezig, de hoogst gemeten amplitudo bedroeg 0, 40
mV, de kleinste was 0, 05 mV. Gemiddeld was de R top 0, 070 mV. De duur van
de R top varieerde van 0, 02 tot 0. 06 seconden, gemiddeld was de duur van R
0, 021 seconden.

Het voltage van de S top varieerde yan -0. 20 tot - 1.60 mV,gemiddeld was
het voltage -0. 658 mV. De duur varieerde van 0. 02 - 0. 12 seconden, gemiddeld
was de duur 0. 056 seconden.

De R' top was in 26 gevallen aanwezig en het voltage was gering, 0. 05 -
0. 30 mV. Deze R' top kwam in combinatie met alle vormen van de T voor. Het
gemiddelde voltage bedroeg 0. 028 mV. Werd dit gemiddelde alleen berekend voor
de aanwezige R'top, dan was het gemiddelde 0. 110 mV. De duur varieerde van
0. 02 - 0. 06 seconden, gemiddeld over het gehele materiaal was de R' duur 0. 012
seconden, voor de aanwezige was de gemiddelde duur 0. 043 seconden

De Ttop kan in allerlei variaties voorkomen. De T top kan zowel positief,
negatief als biphasisch (+/-) zijn.

De Ttop was in afleiding aV_r in 63% van de gevallen positief; in 23% ne-
gatief en in 14% biphasisch. De amplitudo van de positieve T varieerde van 0. 20
tot 0. 80 mV. De gemiddelde amplitudo van de positieve Ttop bedroeg 0. 350 mV;
de gemiddelde duur van de positieve T was 0. 115 seconden, de variatie was 0. 04
- 0. 20 seconden.

De gemiddelde amplitudo van de negatieve T top bedroeg -0. 300 mV,
(-0. 10 tot -0. 55 mV), de gemiddelde duur was 0. 082 seconden (0. 06 - 0. 20 sec. )

Van de biphasische T top overheerste de positieve fractie; de gemiddel-
de amplitudo van deze fractie was 0. 194 mV (0. 10 - 0.40 mV). De gemiddelde
amplitudo van de negatieve fractie was -0. 133 mV (-0. 10 tot-0.20 mV). De ge-
middelde duur van de biphasische T was 0. 142 sec. (0. 10 - 0. 20 sec.).

3-2-3-2-2. De afleiding aVj

� , -, � ,. ,, , ,, ,, afl. I - afl. III
Voor de afleiding Vi geldt: Vj =--------�------------

Uit deze formule kan men concluderen, dat de variatie zeer groot kan zijn. Voor
de P top is mogelijk: een

positieve P top als Pj groter is dan Pjtj, een

negatieve P top als Pj kleiner is dan Pjjj. Biphasische P toppen zijn ook moge-
lijk omdat de voltages van de tweetoppige P toppen nooit gelijk zijn. Een iso-
electrische P is natuurlijk ook mogelijk.

Voor de QRS toppen gelden dezelfde mogelijkheden. Er kan een overheer-
sen van de Rtop mogelijk zijn als in afl. III een zeer duidelijke Q/S aanwezig is.
Er kan ook een duidelijke Q of S aanwezig zijn, als Rjjj zeer groot is, dus als
de gemiddelde electrische hartas ligt tussen +60° en 90°.

Van 176 electrocardiogrammen, waarbij aVj gemaakt werd, was de
P top 6 maal iso-electrisch,

63 maal positief, een- of tweetoppig,
102 maal negatief, ��n- of tweetoppig, en
5 maal biphasisch (+/-).
De biphasische (-/+) P werd niet waargenomen.

Het voltage van P varieerde van -0. 20 mV tot +0. 15 mV. De duur vari-
eerde van 0. 04 sec. tot 0. 14 sec. , de gemiddelde duur was 0. 102 sec.

Het QRS complex was onregelmatig van vorm. Een duidelijke Q top was
aanwezig in 78 gevallen. De Q top varieerde van -0. 05 tot -0. 50 mV, gemiddeld
was de amplitudo -0. 062 mV. De gemiddelde duur van Q was 0. 024 sec. , de va-
riatie was van 0. 02 - 0. 04 sec. Van 6 dieren was de Q groter dan de volgende R;
in geen van deze electrocardiogrammen werdR gevolgd door eentweede negatie-
ve top. De mogelijkheid bestaat dus, dat deze vrij diepe Q-toppen in werkelijk-
heid Stoppen zijn en de volgende topjes R' toppen. De maximale waarde van deze
R toppen was 0. 20 mV. De laagste R top uit deze groep was 0. 05 mV.

De Rtop varieerde van 0. 05 - 0. 65 mV. Gemiddeld was de amplitudo van
de R top 0. 281 mV. De duur varieerde van 0. 02 - 0. 10 sec., gemiddeld was de
duur 0.041 sec.

De S top varieerde van -0. 05 tot -0. 80 mV, gemiddeld was de amplitudo
-0.262 mV. De duur varieerde van 0.02 - 0.08 sec, gemiddeld was de duur
0.032 sec.

De R' top was aanwezig in 39 gevallen. Het voltage varieerde van 0. 05 -
0. 30 mV. De duur varieerde van 0. 02 - 0. 04 sec.

De Ttop is in afleiding aV} in het algemeen negatief, hetgeen in overeen-
stemming is met de verwachting, omdat Tj in het algemeen negatief en Tjjj in het
algemeen positief is.

Bij 12 dieren was T aVj positief en bij 9 dieren biphasisch (+/-). De ne-
gatieve T top varieerde van -0. 10 tot -0.60 mV, de gemiddelde amplitudo was
-0. 296 mV.

De positieve T top varieerde van 0. 10 - 0. 60 mV, de gemiddelde waarde
is berekend op 0.354 mV.

De positieve phase van de +/- T top varieerde van +0.20 tot +0.30 mV,
de negatieve phase van -0. 125 tot -0.30 mV.

De negatieve T top duurde gemiddeld 0.083 sec. (0.06 - 0. 12 sec); de
positieve T top duurde 0.06 - 0. 10 sec, gemiddeld 0.081 sec. De biphasische
T top duurde gemiddeld 0. 215 sec. , variatie van 0. 20 tot 0. 24 sec.

3-2-3-2-3. De afleiding aV_f.

Voor de V_f afleiding geldt: V_f = -~~^fL ^H * ^afl' ^IU~~

Uit deze formule kan men dus ook weer concluderen, dat P aVf in het algemeen
positief zal zijn, -/+ is ook mogelijk, dan kan men te maken hebben met de wan-
dering pacemaker.

In het QRS complex zal de R top overheersen. Er zal alleen dan een dui-
delijke S zijn als er ook in afleiding III een duidelijke S aanwezig is. In afleiding
III is slechts een duidelijke S als de gemiddelde electrische hartas kleiner is dan
+30°.

De T top zal in het algemeen positief of biphasisch (-/+) zijn; negatief is
ook mogelijk als Tjjj of Tjj beiden negatief zijn of -Tjjj < +Ttt of omgekeerd.

Van 178 electrocardiogrammen worden thans de gemeten waarden mede-
gedeeld.

Er werd 24 maal een -/+ P aangetroffen en 154 maal een positieve P. Na
langdurige arbeid veranderde de -/+ P in een positieve P.

De positieve P was in 73 gevallen 2-toppig positief en in 81 gevallen 1-
toppig positief. De P top varieerde van +0. 05 tot +0. 30 mV. Bij de biphasische
P varieerde de negatieve phase van -0. 05 tot -0. 20 mV. De gemiddelde ampli-

tudo van P was +0. 165 mV. De duur varieerde van 0. 04 - 0. 16 sec. , gemiddeld
0.091 sec.

De Q top was in alle electrbcardiogrammen aanwezig. Het voltage vari-
eerde van -0.05 tot -0.30 mV, gemiddeld -0.108 mV. De duur varieerde van
0. 02 - 0. 04 sec. , gemiddeld was de duur 0. 027 sec.

De Rtop was altijd aanwezig en slechts 6 x was de R top kleiner dan Q en
S samen in de afleiding aV]^. Het verschil bedroeg nooit meer dan 0. 20 mV. Door
deze geringe negativiteit van het totale QRS complex wordt de uiterste grens van
de gemiddelde electrische hartas bepaald op -30°.

De variatie van R is groot, 0. 05 tot 1. 90 mV; gemiddeld was de ampli-
tudo 0. 683 mV. De duur varieerde van 0. 02 - 0. 10 sec. , gemiddeld was de duur
0.042 sec.

De S top was in 70 electrocardiogrammen aanwezig; de amplitudo vari-
eerde van -0. 05 tot -0. 60 mV. Waarden kleiner dan -0. 30 mV komen zeer zel-
den voor. De gemiddelde amplitudo van S aV^ bedroeg -0. 335 mV, de gemiddel-
de duur was 0. 042 sec. (0. 02 tot 0. 06 sec.).

De R' top was bij 60% van de electrocardiogrammen aanwezig en groter
dan 0. 05 mV. De amplitudo varieerde van 0. 05 - 0.30 mV. De gemiddelde am-
plitudo bedroeg 0. 092 mV; de gemiddelde duur was 0. 041 sec. (0. 02 - 0. 08 se-
conden).

De T top was in 127 gevallen positief en in 47 gevallen biphasisch en in
4 gevallen negatief.

De positieve Ttop varieerde van+0.10 tot +0.70 mV;gemiddeld 0. 336 mV.
De duur varieerde van 0. 04 - 0. 12 sec. Gemiddeld was de duur van T aVf 0. 096
seconden.

Van de biphasische T varieerde de positieve phase van 0. 15 - 0. 60 mV,
gemiddeld 0. 264 mV; de negatieve phase varieerde van -0. 10 tot -0. 50 mV, ge-
middeld -0,163 mV. De duur varieerde van 0. 12 tot 0. 22 seconden, de gemiddel-
de duur was 0. 146 sec.

De negatieve T, die zelden werd gezien, varieerde van-0.30 tot-0.70mV.
De duur was steeds 0. 10 sec. Een gemiddeld voltage is niet berekend wegens
het geringe aantal. Deze negatieve T is zeker niet pathologisch. De negatieve T
aVf werd gezien bij 2-tweejarige paarden, dravers, die later als 2-en3-jarigen
zeer goede prestaties hebben geleverd. Bij ��n van deze paarden was T aVf op
3-jarige leeftijd ook nog negatief.

3-2-3-2-4. Conclusie.

Het electrocardiogram van de unipolaire afleidingen volgens Goldberger
heeft een zeer nauwe relatie met de beenafleidingen volgens Einthoven.
Het is dus te verwachten, dat ook hier de grote variaties, die het electrocardio-
gram in de beenafleidingen vertoont, aanwezig zullen zijn.

De P top in de afleiding a Vr, is in normale gevallen negatief. In de af-
leiding aVf is de top positief.
In de afleiding aV, kan de P top allerlei vormen hebben.

Het QRS-complex in de afleiding aV_r en aVf is in het algemeen positief,
terwijl dit complex in afleiding aVj weer zeer kan wisselen.

De T aVf kan evenals de T aV_r en de T aV-, van verschillende phase zijn.

Door de grote variatiemogelijkheid heeft dus het electrocardiogram ver-
kregen met de Goldberger afleidingen, geen enkel voordeel boven het electro-
cardiogram verkregen met de beenafleidingen volgens Einthoven.

3-2-3r3. De b o r s t wa ndaf Ie idi nge n .

3-2-3-3-1. Inleiding.

Bij de borstwandafleiding wordt gebruikgemaakt van de "central terminal"
volgens WILSON (1932). Deze afleiding wordt ook wel eens de unipolaire borst-
wandafleiding genoemd, doch deze benaming is onjuist omdat een unipolaire af-
leiding fysisch onmogelijk is. Bij de borstwandafleiding wordt het spanningsver-
schil gemeten tussen de tastelectrode, die op een nader te bepalen plaats op de
borstwand gezet wordt en de central terminal. Deze central terminal heeft een
constante zeer lage potentiaal en ontstaat door de drie beenafleidingen onderling
te verbinden via zeer hoge weerstanden. Deze weerstanden moeten tenminste
5000 Ohm zijn en in de hedendaagse moderne apparatuur bedragen zij wel 200.000
Ohm. Door deze zeer hoge weerstanden is de zekerheid van een constante lage
potentiaal nog beter verzekerd.

Met behulp van dit borstwandelectrocardiogram kunnen wij nu een inzicht
krijgen in de verhoudingen van de hartvektor in het sagitale en vertikale vlak.

Inde electrocardiograaf is de schakeling zodanig gekozen.dat de "central
terminal" verbonden is met de negatieve pool van de galvanometer; de positieve
pool van de galvanometer is verbonden met de tastelectrode. Een positieve, dus
een naar boven gerichte uitslag wordt verkregen als de borstwandelectrode elec-
tropositief is ten opzichte van de "central terminal".

Het voordeel van het gebruik van het borstwand electrocardiogram is dat
men in alle gevallen een zeer fraai leesbaar electrocardiogram krijgt. De sto-
rende invloed van de spiertremor wordt praktisch te niet gedaan.

Naast dit voordeel is er echter een belangrijk nadeel. De vorm van het
borstwandelectrocardiogram is zeer afhankelijk van de plaats van afleiding. Een
geringe verschuiving van de electrode of een geringe onnauwkeurigheid bij het
aanbrengen er van kan aanleiding zijntot een sterke verandering van het electro-
cardiogram. Dit is vooral van betekenis bij controle onderzoekingen. Deze af-
hankelijkheid van de plaats speelt vooral een grote rol in de afleidingen V₂, V3
en V-2 en V-3

Hoewel in theorie het borstwandelectrocardiogram onafhankelijk moet zijn
van de stand van de voorbenen, kan een verplaatsing van de voorbenen tijdens de
registratie toch aanleiding geven tot veranderingen in het electrocardiogram.
Deze vormverandering was in vele gevallen uiteindelijk terug te brengen tot een
geringe verschuiving van de borstwandelectrode door de beweging van de Mm
triceps brachii en de huidspieren.

De electroden werden geplaatst op de door BROOYMANS(1954,1957) aan-
gegeven plaatsen. Achtereenvolgens krijgen we: afleiding Vj: De electrodewordt
midden op het sternum geplaatst een handbreedte achter de verbindingslijn van de
volaire zijde van de voorbenen.

Afleiding V*: De electrode wordt geplaatst op het snijpunt van de linker 6e inter-
costaalruimte (6e rib) en een horizontale lijn door het boeggewricht.
Afleiding V2: De electrode wordt geplaatst in de linker 6e intercostaalruimte op
de grens van het onderste en middelste derde deel van de verbindingslijn tussen
Vj en V4.

Afleiding V3: De electrode wordt geplaatst in de linker 6e intercostaalruimte op
de grens van het bovenste en middelste derde deel van de verbindingslijn tussen
Vi en V4.

Afleiding V5: De electrode wordt hier aangebracht aan de achterzijde van de M.
deltoides in de 6e intercostale ruimte, ter hoogte van het bovenste en middelste
derde deel van een verticale lijn die het hoogste punt van de schoft verbindt met
het sternum.

Aan de rechterzijde liggende afleidingsplaatsenop de homolaterale plaat-
sen en de codering is dan V~2- V-3, ^"4- V-5. Bij de afleiding V_ax 2- ^ax-2
wordt de electrode geplaatst op het linker resp. rechter boeggewricht,

3-2-3-3-2. De afleiding Vj (fig. 12. 1).

De hieronder vermelde uitkomsten zijn verkregen uit 132 electrocardio-
grammen, die gemaakt zijn bij 120 paarden.

In het e. a. g. valt op dat de P top �f iso-electrisch �f positief is. Een ne-
gatieve P top komt in afleiding Vj bij normale dieren niet voor. Het voltage van
de P top varieerde van 0 tot 0. 10 mV, de gemiddelde amplitudo bedroeg 0. 056
mV.De duur varieerde van 0. 10 tot 0. 14 sec. De gemiddelde duur was 0.126 sec.

Het e. v. g. is simpel van vorm. Een Q ontbreekt altijd en er is een zeer
kleine R top; de S top overheerst sterk.

In dit onderzoek varieerde de R top van 0. 05 tot 0.40 mV. Het gemiddel-
de bedroeg 0. 217 mV. De duur van R was zeer kort, nooit langer dan 0. 02 sec.

Het voltage van S varieerde van -0. 55 tot -1.20 mV; het gemiddelde vol-
tage was -0. 674 mV. De duur van S varieerde van 0. 08 - 0. 12 sec. , de gemi 1-
delde duur was 0. 098 sec.

De Ttop varieerde, evenals in vele andere afleidingen, zeer sterk. Kaast

negatieve T toppen werden positieve en biphasische T (-/+) toppen gezien. De
negatieve T top varieerde van -0. 30 mV tot -0. 70 mV. Gemiddeld was de nega-
tieve T top -0. 550 mV. De negatieve T top was bij 30 dieren aanwezig. Een-
maal was in rust de T negatief, een andere keer biphasisch bij eenzelfde dier.
De positieve T was 28 keer aanwezig; de waarden varieerden van 0. 20 tot 0. 70
mV; de gemiddelde waarde was 0.428 mV. In 74 electrocardiogrammen was de
T top biphasisch, in 33 gevallen overheerste de negatieve phase, in 28 gevallen
waren de negatieve en positieve phasen gelijk van grootte, terwijl in 14 gevallen
de positieve phase overheerste. De negatieve phase van de biphasische T top va-
rieerde van -0. 05 tot -0. 60 mV, gemiddeld -0. 285 mV. De positieve phase van
de biphasische T top van 0, 10 tot 0, 50 mV, gemiddeld 0. 182 mV.

De duur van de T top varieerde van 0. 10 tot 0. 20 sec. Ook hier duurde
de biphasische T het langst. De gemiddelde duur van de negatieve T was 0. 104
sec. , de positieve T 0. 108 sec. en de biphasische T 0. 148 sec.

3-2-3-3-3. De afleiding V₂. (Fig. 12.2).

Deze afleiding werd 120 maal geregistreerd bij 116 paarden. In deze 120
electrocardiogrammen was de P top 6 maal iso-electrisch en 114 maal positief,
waarvan 35 maal ��ntoppig en 79 maal tweetoppig. Het voltage van de P top va-
rieerde van 0 tot 0. 15 mV; het gemiddelde bedroeg 0. 124 mV. De duur varieer-
de van 0. 08 - 0. 16 sec., de gemiddelde duur was 0. 136 sec.

De Q top was vrij zelden (32 maal) aanwezig, en was ook zeer klein(-0.05
tot -0. 15 mV). De duur er van was zeer kort, minder dan 0. 02 sec.

De R top was altijd aanwezig en altijd kleiner dan de S top. Het voltage
van de R top varieerde van 0. 05 tot 0.60 mV. Het is echter de vraag of de hoge
waarden (0. 40 mV en meer) wel juist zijn. Het is zeer wel mogelijk dat hier een
onnauwkeurigheid in de bepaling van de plaats aanwezig geweest is. Deze zeer
hoge waarden kwamen slechts zeer zelden (4 maal) voor en bij een heronderzoek
zijn zij niet weer gevonden. Bij het heronderzoek werd gevonden:

0. 50 mV bij Ie onderzoek werd 0. 25 mV bij 2e onderzoek;

0. 55 mV bij Ie onderzoek werd 0. 20 mV bij 2e onderzoek;

0. 60 mV bij Ie onderzoek werd 0. 30 mV bij 2e onderzoek;

0. 40 mV bij Ie onderzoek werd 0. 30 mV bij 2e onderzoek.
De mogelijkheid van het voorkomen van dergelijke afwijkingen, welke in de aflei-
ding V3 nog veel duidelijker worden, is een nadeel. Het is dan ook zeer gewenst
te komen tot een meer exacte plaatsbepaling, die onafhankelijk is van de anato-
mische afmetingen van het paard.

Een summier overzicht van de variaties, die men kan krijgen als men de
electrode verplaatst over de borstwand van het paard wordt gegeven door
DETWEILER (1963).

Als normaal voor deze afleiding werd genomen een R top die varieerde

van O tot 0.30 mV. Als gemiddelde waarde werd berekend 0.219 mV. De duur
van de R top in deze afleiding was zeer kort, minder dan 0, 02 sec.

De Stop valt ook in dit electrocardiogram zeer sterk op.Er werden waar-
den gevonden, die varieerden van -0. 40 mV tot -1.50 mV. Het gemiddelde volta-
ge was -1. 052 mV. De duur van de S top varieerden van 0. 06 tot 0. 10 sec, ge-
middeld was de duur 0. 081 sec.

Een R' top of een duidelijke ST junction waren in dit electrocardiogram
niet duidelijk meetbaar aanwezig.

De Ttop is in deze afleiding ook weer zeer verschillend van vorm. Naast
de negatieve kwamen de positieve en de biphasische (-/+) T top weer voor. De
ene keer heeft een paard een negatieve, dan een positieve of biphasische T. Deze
labiliteit van de T top is vooral in de borstwandafleidingen zeer opvallend.

Bij het paard in rust komt in een aantal borstwandafleidingen de bipha-
sische T het meest voor. In deze afleidingen hadden 62 dieren een biphasische T.
In 60 gevallen hiervan overheerste de negatieve phase en in 2 gevallen de positie
ve phase. De negatieve phase varieerde van -0. 05 tot -0. 90 mV, de positieve van
0. 10 tot 0.30 mV. De negatieve T kwam in 25 gevallen voor. De variatie was
hier -0. 40 tot -1. 10 mV, gemiddeld -0. 658 mV. Een positieve T kwam in 33 ge-
vallen voor, het voltage varieerde van 0. 35 tot 0. 70 mV, gemiddeld 0. 552 mV.

Evenals in afleiding Vj was ook hier de duur van de biphasische T het
langst, deze duurde 0. 142 sec., terwijl de negatieve T 0. 104 sec. en de positie-
ve 0. 106 sec. duurden.

3-2-3-3-4. De afleiding V₃. (Fig. 12.3).

Aan deze afleiding is in dit onderzoek veel aandacht geschonken. Deze af-
leiding geeft altijd een fraai e. c. g. , waarin alle componenten van het ventrikel-
complex aanwezig zijn.

Ook in dit electrocardiogram valt de overheersende S top weer op. De T
top kan wederom in alle phasen voorkomen.

Voor en na arbeid kunnen er enorme verschillen in de phase van de T top
voorkomen. Deze T top veranderingen zijn samen met een aantal andere bevin-
dingen wel opgevat als pathologisch (BROOYMANS 1957, GLAZIER 1963, STEEL
1963).

Voordat overgegaan wordt tot een critische bespreking van deze T top
veranderingen, dienen de normale waarden in afleiding Vg te worden medege-
deeld. Deze normale waarden zijn verkregen uit 242 electrocardiogrammen.

De P top is altijd positief en kan zowel ��n- als tweetoppig zijn. Inde
meeste gevallen (80%) is P V3 2-toppig. De P varieerde van 0.05 tot 0,40 mV,
gemiddeld 0. 268 mV. De duur varieerde van 0. 10 tot 0. 16 sec., de gemiddelde
duur was 0. 136 sec.

De Q top was in het algemeen zeer summier aanwezig, doch duidelijk

meetbaar was deze top slechts bij 57 dieren. Het voltage varieerde hier van-O. 05
tot -0. 20 mV. De duur van de Q top was zeer kort, minder dan 0. 02 sec.

De R top is altijd aanwezig, in sommige gevallen zelfs zeer duidelijk.
Variatie van R van 0. 15 - 0. 60 mV werd bij klinisch normale paarden gevonden.

Deze grote spreiding wordt veroorzaakt door de onmogelijkheid de elec-
trode steeds boven dezelfde plaats vanhet hart te plaatsen.De plaats van de elec-
trode wordt immers niet bepaald door de vorm en grootte van het hart, doch door
de anatomische bouw van het te onderzoeken object. Als gemiddelde werd bere-
kend voor de R top 0. 201 mV, terwijl de duur steeds minder was dan 0. 02 sec.

De S top overheerste in alle gevallen de R top. De variatie van de S top
is ook in deze afleiding zeer aanzienlijk. De variatie bedroeg-0.40 tot -2.30 mV.
De gemiddelde amplitudo bedroeg -1. 034 mV.

De T top was in zeer veel gevallen biphasisch, doch ook een negatieve en
een positieve T kwamen voor. Een negatieve T kwam 42 maal voor, een positieve
62 maal, terwijl de biphasische T top 138 maal voorkwam.

De negatieve T top varieerde van -0. 10 tot -1. 60 mV, de positieve T top
varieerde van 0-20 tot 0. 80 mV. Bij de biphasische T overheerste bijna altijd
de negatieve phase, slechts 7 maal overheerste de positieve phase, De positieve
phase van de biphasische T varieerde van 0. 25 tot 0. 30 mV, de negatieve phase
varieerde van -0. 10 tot -1. 05 mV.

Ook hier was het weer opvallend dat de T top bij dezelfde dieren op andere tijd-
stippen of onder andere omstandigheden zeer sterk kan wisselen.

De gemiddelde waarden voor de T top in afleiding V3 waren: voor de po-
sitieve T top 0. 667 mV, voor de negatieve T top 0. 801 mV; de gemiddelde waar-
de van de negatieve phase van de biphasische T top was -0. 538 mV, voor de po-
sitieve phase werd als gemiddelde berekend 0. 164 mV.

De duur van de T was voor de positieve T top 0. 106 sec. , Voor de nega-
tieve T 0. 108 sec. en voor de biphasische T 0. 146 sec.

3-2-3-3-5. De afleiding V₄. (Fig. 12.4).

De afleiding V^werd geregistreerd bij 118 dieren en er werden 129 elec-
trocardiogrammen verkregen.In de afleiding V4 valt op, dat nu de R top het beeld
van het electrocardiogram beheerst.

De P top is nog positief en 2-toppig, het voltage varieerde van 0. 05 tot
0. 40 mV, de duur van 0. 08 - 0. 16 sec. Het gemiddelde voltage van P was 0. 264
mV, de gemiddelde duur was 0. 138 sec.

De Qtop was il deze afleiding altijd aanwezig, doch van een zeer gering
voltage, de amplitudo varieerde van -0.05 tot -0. 15 mV. gemiddeld -0.072 mV.
De duur van de Q top was altijd minder dan 0. 02 sec.

De R top was altijd groter dan het totaal van Q en S, het voltage van deze
top varieerde van 0. 20 tot 1. 75 mV, gemiddeld 0. 722 mV. De duur van de R top

varieerde van 0. 04 tot 0. 08 sec. , gemiddeld 0. 072 sec.

De S top was slechts bij 40% (51 dieren) niet aanwezig. Het voltage van
de S top was echter gering. De amplitudo varieerde van -0. 10 tot -0. 50 mV. Ge-
middeld was de amplitudo -0. 203 mV. De duur van S varieerde van minder dan
0. 02 sec. tot 0. 04 sec.

De T top had weer drie verschijningsvormen. Is de T top in de afleiding
V3 positief en wordt direct aansluitend de afleiding V4 geregistreerd, dan is in
deze afleiding T V4 ook nog positief of wordt in deze afleiding biphasisch. Als T
V3 biphasisch is, dan kan T V4 nog biphasisch of reeds negatief zijn. Een nega-
tieve T V3 wordt, als de uitwendige omstandigheden dezelfde blijven, altijd ge-
volgd door een negatieve T V4.

In afleiding V4 varieerde de negatieve T van -0. 15 tot -0. 80 mV, gemid-
deld was deze T top -0. 329 mV. De positieve T V4 varieerde van 0. 10 tot 0. 60
mV, gemiddeld 0. 196 mV. Van de biphasische Ttop varieerde de negatieve phase
van -0. 10 tot -0.40 mV, gemiddeld -0. 142 mV. De negatieve T duurde hier 0.08
- 0. 10 sec., gemiddeld 0, 092 sec., de positieve T duurde 0. 08 - 0. 12 sec. , ge-
middeld 0. 096 sec. en de biphasische T 0. 12 - 0. 16 sec. , gemiddeld 0. 141 sec.

3-2-3-3-6. De afleiding V₅. (Fig. 12.5).

Bij de afleiding V5, welke gemaakt werd bij 122 dieren, valt de zeer sterk
geprononceerde R top op, die altijd vooraf gegaan wordt door een Q top.

De P top is zeer gevarieerd, positieve P toppen, eentoppige en tweetop-
pige, komen voor. Ook kan de P top biphasisch zijn, zelfs drietoppige biphasi-
sche P toppen komen voor. In deze afleiding werden zeer lange P tijden (0. 18 -
0. 20 sec. ) geregistreerd.

De P top varieerde van -0. 05 mV tot +0. 20 mV. De duur varieerde van
0. 08 - 0. 20 sec. De gemiddelde duur was 0. 138 sec.

De Q top varieerde van -0. 05 tot -0. 25 mV.De gemiddelde amplutudo was
-0. 151 mV. De duur van de Q top was max. 0. 02 sec., doch bijna altijd minder.

De R top varieerde van 0. 90 mV tot 1.60mV. Het gemiddelde voltage
de R top was 1. 323 mV. De duur van de R top varieerde van 0. 06 sec. tot 0. 10
sec. , gemiddeld was de duur 0. 081 sec.

De S top ontbrak in het algemeen. Deze top kwam slechts voor bij 48 die-
ren, de maximale waarde was -0.01 mV, de duur was maximaal 0. 04 sec.

De T top was ook hier veelvormig. De negatieve T kwam hier het meest
voor. Het voltage varieerde van -0. 10 tot -0. 60 mV, het gemiddelde voltage was
-0. 246 mV. De positieve T kwam in 19 gevallen voor. Er was een spreiding in
amplitudo van 0. 15 tot 0.40 mV, de gemiddelde amplitudo bedroeg 0. 286 mV. De
biphasische T werd 23 maal geregistreerd. De T was hier +/-.Er was geen dui-
delijke overheersing van een van de beide phasen. De positieve phase varieerde
van 0. 05 tot 0. 20 mV, de negatieve phase van -0. 10 tot -0. 30 mV. De duur van

T varieerde van 0. 08 tot 0. 14 sec. De negatieveen positieve T toppen waren kor-
ter van duur, maar het was zeer moeilijk de duur van T in deze afleiding te be-
palen, omdat de T zeer geleidelijk overgaat in het iso-electrische TP stuk. Deze
moeilijkheid is echter in alle afleidingen, waar een biphasische T gevonden wordt,
in mindere of meerdere mate aanwezig.

3-2-3-3-7. De afleiding V_ax 2. (Fig. 12.6).

Tussen de vorm van het electrocardiogram van de afleiding V5 en de af-
leiding V_ax 2 blijkt een grote mate van gelijkvormigheid te bestaan, alleen de P
top is in de afleiding V_ax 2 °f negatief of biphasisch.De veeltoppigheid en de lan-
ge duur van P zijn ook hier weer opvallend.

Deze afleiding is geregistreerd bij 122 dieren en in deze electrocardio-
grammen varieerde P van +0. 10 (uit de biphasische P toppen) tot -0. 10 mV. De
duur varieerde van 0. 10 tot 0. 20 sec. De gemiddelde duur van P was 0. 148 sec.

De Q top is ook altijd aanwezig en deze top varieerde van -0. 05 tot -0. 20
mV, de gemiddelde amplitudo was -0. 108 mV. De duur was maximaal 0. 02 sec.

De R top varieerde van 0. 50 mV tot 1. 25 mV. De gemiddelde amplitudo
was 0. 788 mV. De duur van de R top varieerde van 0. 04 tot 0. 08 sec. , de gemid-
delde duur was 0. 062 sec.

De S top was in alle electrocardiogrammen afwezig.
De T top was overheersend negatief, slechts 10 maal was T V_ax 2 positief en 25
maal biphasisch. Het voltage vim de negatieve T top¹ varieerde van -0. 15 tot
-0. 50 mV, de gemiddelde amplitudo was -0. 276 mV.

De positieve T varieerde van +0. 20 tot +0. 35 mV, gemiddeld 0.265 mV.
De biphasische T was wederom +/- en de positieve phase varieerde van 0. 10 tot
0.20 mV, gemiddeld 0. 142 mV. de negatieve phase varieerde van -0.10 tot-0.20
gemiddeld -0. 156 mV.

De duur van deze T toppen verschilde niet van de gevonden waarden in af-
leiding V5. Ook hier waren wederom moeilijkheden met de bepaling van de duur
van T.

3-2-3-3-8. De afleiding V_2. (Fig. 12.7).

De afleiding V-₂ werd geregistreerd bij 122 dieren.
In deze afleiding was de Ptop zeer variabel. Positieve, zowel ��n- als tweetop-
pige, iso-electrische, biphasische en negatieve, zowel ��n- als tweetoppige vor-
men kwamen voor. Door deze zeer grote variatie in teken heeft het geen zin een
gemiddelde voltage te berekenen en volstaan wordt dan ook met het mededelen
van de uitersten. De P top varieerde in afleiding V-2 van -0. 15 tot +0. 10 mV.
De duur van de P top varieerde van 0. 08 - 0. 12 sec.

De Q top was altijd afwezig.

De Rtop was zeer gering, de spreiding was van 0. 15 tot 0.40 mV, het gemiddel-
de was 0. 137 mV. De duur van de R top was zeer gering, maximaal 0. 02 sec.

De S top varieerde van -0.40 tot -1.25 mV, de gemiddelde waarde was
-0.852 mV.

De Ttop was in het algemeen positief, slechts 6 maal negatief en 18 maal
biphasisch (-/+). De positieve T top varieerde van 0, 10 tot 0, 90 mV, gemiddeld
0.336 mV.

De negatieve Ttop varieerde van -0. 20 tot -0. 30 mV. Bij de biphasische
T top varieerde de negatieve phase van -0. 10 tot -0. 20 mV, de positieve phase
varieerde van 0. 15 tot 0. 30 mV.

De duur van de T top varieerde van 0. 08 tot 0. 14 sec.

3-2-3-3-9. De afleiding V-3 (Fig. 12.8).

De afleiding V-3 werd geregistreerd bij 120 paarden.
De P top in deze afleiding is in het algemeen positief of iso-electrisch.
De Ptop varieerde van 0. 00 tot 0. 10 mV, de duur varieerde van 0. 08 - 0. 14 sec.

De Q top was afwezig.
De Rtop was zeer klein, 0. 05 tot 0.30 mV.het gemiddelde voltage was 0.192mV.
De duur van R was zeer kort, maximaal 0. 02 sec.

De S top overheerste, evenals in afleiding Vg, de R top. De S top vari-
eerde van -0.20 mV tot -1.40 mV. Gemiddeld was de amplitudo van de S top
-0. 582 mV.

De T top varieerde weer van vorm en phase, doch ook nu werden in de
meeste gevallen positieve T toppen gevonden. De positieve T toppen varieerden
van 0 tot 0. 70 mV, gemiddeld 0. 315 mV. Een iso-electrische T top werd 6 maal
gezien.

Een negatieve T top werd 12 maal waargenomen, deze top varieerde van
-0. 10 tot -0.35 mV, gemiddeld -0.218 mV.

De biphasische T top werd 6 maal gezien. De negatieve phase varieerde
ban -0. 40 tot -0. 70 mV, de positieve phase was altijd 0. 10 mV. De duur van de
T top in deze afleiding was evenals in de andere afleidingen 0. 08 tot 0. 16 sec.

3-2-3-3-10. De afleiding V-₄ (Fig. 12.9).

De afleiding V-4 werd geregistreerd bij 120 paarden en deze afleiding lijkt
op afleiding V*.

De Ptop kan alle vormen hebben en varieerde in dit onderzoek van -0. 20
tot +0. 20 mV. De duur varieerde van 0. 08 - 0. 16 sec.

De Q top was zeer frequent meetbaar aanwezig en varieerde dan van
-0.05 tot -0. 15 mV; de duur van deze top is zeer kort, minder dan 0.02 sec.

De R top overheerste ook hier het electrocardiogram en varieerde van

0. 10 tot 0. 80 mV. De gemiddelde amplitudo was 0.477 mV. De duur van R va-
rieerde van 0. 06 - 0. 10 sec.

De Stop was slechts bij ongeveer een derde van de electrocardiogrammen
aanwezig in deze afleiding en de top had een zeer geringe amplitudo, -0. 10 tot
-0. 30 mV. De duur was maximaal 0. 04 sec.

De Ttop had wederom alle vormen. De positieve T top varieerde van 0.10
tot 0.35 mV, de negatieve van -0. 10 tot -0.30 mV. Van de biphasische (+/-) T
top varieerde de positieve component van 0.05 tot 0.30 mV en de negatieve com-
ponent van -0.10 tot -0.60 mV. De duur van de Ttop in deze afleiding kwam over-
een met de waarden in de overige afleidingen.

3-2-3-3-11. De afleiding V-5. (Fig. 12.10).

Deze afleiding werd geregistreerd bij 120 paarden. Het electrocardio-
gram lijkt veel op afleiding V5.

De P heeft weer allerlei vormen en varieerde van -0. 10 tot +0. lOmV.
De duur van P varieerde van 0. 10 tot 0. 20 sec.

De Qtop is altijd aanwezig, de spreiding is 0. 05 tot 0. 30 mV, de gemid-
delde amplitudo was -0.124 mV. De duur was altijd korter of gelijk aan 0.02 sec.

De R top beheerste in deze afleiding het electrocardiogram en de ampli-
tudo varieerde van 0.40 tot 1.45 mV, gemiddeld 1.029 mV. De duur varieerde
van 0. 06 tot 0. 10 sec.

De Ttop kan evenals in de andere borstwandafleidingen zeer verschillend
van vorm zijn. De T top is in net algemeen biphasisch (+/-) of negatief en heeft
een geringe amplitudo. Positieve waarden tot 0. 50 mV en negatieve waarden tot
-0. 30 mV zijn gevonden. De positieve T toppen varieerden van 0. 30 tot 0. 50mV,
de negatieve van -0. 10 tot -0. 35 mV. De, positieve phase van de biphasische top
varieerde van 0. 10 tot 0. 20 mV, de negatieve van -0. 10 tot -0. 30 mV.

De duur van de Ttop kwam overeen met de duur van deze top in de ande-
re borstwandafleidingen.

3-2-3-3-12. De afleiding V_ax .₂ (Fig- 12.11).

De afleiding V_ax _2 lijkt op de afleiding V_ax 2.
De P top is negatief, meestal 2-toppig, soms zelfs 3-toppig. Een enkele maal
werd een iso-electrische Ptop gezien. De Ptop varieerde van -0. 20 mV tot 0. 00
mV. De duur varieerde van 0. 08 - 0. 20 sec.

De Qtop is altijd aanwezig, en varieerde van -0. 10 tot -0. 25 mV, de duur
was minder dan 0. 02 sec.

De R top varieerde van 0.30 tot 1. 00 mV, de gemiddelde amplitudo be-
droeg 0. 585 mV. De duur varieerde van 0. 06 tot 0. 10 sec.

De T top had weer alle verschijningsvormen. De negatieve T varieerde

van -0. 20 tot -0. 45 mV, de positieve van 0. 10 tot 0. 30 mV.

Van de biphasische T varieerde de positieve phase van 0.05 tot 0. 30 mV,
de negatieve phase van -0. 10 tot -0. 40 mV. De duur van de T top kwam overeen
met de waarden die in de andere borstwandafleidingen werden gevonden.

3-2-3-3-13. Discussie.

Opvallend in het borstwand electrocardiogram zijn een tweetal bevindin-
gen.

a. De afname van de negativiteit van het QRS complex in de afleidingen naar
dor saai, zowel aan de linker als aan de rechterzijde.

b. De zeer grote variatie van de T top in alle borstwandafleidingen.

a. De afname van de negativiteit van het QRS complex.

Worden de gemiddelde waarden van iedere component van het QRS com-
plex uitgezet tegen de afleidingsplaatsen dan ziet men een duidelijke toename van
de R top en een afname van de S top.

Een overzicht van deze bevindingen en de waarden van de componenten
zijn in tabel 18 gegeven.

TABEL 18.

Overzicht van de gemiddelde waarden van de verschillende componenten van het
QRS complex in de borstwandafleidingen.


afleiding	voltage Qtop	voltage Rtop	voltage S top
V 1	0.01 mV.	0.217 mV.	0.674 mV.
V 2	0.01 mV.	0.219 mV.	1.054 mV.
V 3	0.01 mV.	0.201 mV.	1.034 mV.
V 4	0. 072 mV.	0. 722 mV.	-
V 5	0. 151 mV.	1.323 mV.	-
V -2	0.01 mV.	0. 137 mV.	0.851 mV.
V -3	0.01 mV.	0. 192 mV.	0.582 mV.
V -4	0. 01 mV.	0.477 mV.	-
V -5	0. 129 mV.	1.029 mV.	-

Deze bevindingen komen overeen met het onderzoek van SPOERRI en DETWEILER
(1956). Dit onderzoek werd verricht met behulp van directe afleidingen op de ven-
trikels.

De overheersing van de Rtop in het electroventriculogram begint bij alle
normale dieren in de afleiding V4. Vindt men een grote Rtop in de afleidingen Vi
t/m V3 of V-2, V-3, en is deze groter dan de volgende S top, dan kan dit patho-
logisch zijn. Men dient zich er echter wel van te overtuigen dat de plaats van de
electrode juist is.

Deze grote Rtoppen in de thoraxafleidingen wijzen er op dat de ventriculaire de-
polarisatie een abnormale weg volgt.

Bij de bespreking van de beenafleidingen is gewezen op de richting van de
hartvector in het horizontale vlak en op de grenzen waartussen deze vector zich
bewegen kan.

De borstwandafleidingen nu zijn ook componenten van deze vector.

De grenzen van deze vector in het sagitale vlak zijn echter niet te bepa-
len met de thoraxafleiding en derhalve moeten wij ons behelpen met het "omkeer
punt" van de R top.

De vorm van de electrocardiogrammen in de borstwandafleidingen, kan
bij dieren met een afwijkende hartvector in het horizontale vlak volkomen nor-
maal zijn.

Met behulp van de electrocardiographie kunnen dus grove afwijkingen van
de hartvector gediagnostiseerd worden.

Met behulp van het pathologisch - anatomisch onderzoek moet hiervoor
echter nog een structurele basis gevonden worden.

b. De variatie van de T top.

Evenals in de afleidingen II en III en in de Goldbergerafleidingen kan de
vorm van de T wisselen en met de vorm van de T varieert de QTtijd. De variatie
in de beenafleidingen is echter veel minder duidelijk danin deborstwandafleiding.
Zeer sterk is de variatie van de Ttop in de afleiding V2, V3 en V-2, V-3. Op dit
phenomeen wees in 1951 LANNEK reeds.

Zeer opvallend is de verandering van de T top als er iets in de omgeving
van het dier verandert. Schrikt een dier tijdens het opnemen van het electrocar-
diogram, of geeft men het dier een klap dan verandert naast de frequentie ook de
T. Er treedt een toename van de positiviteit van T op. (Fig. 13 en 14).

Ook verandert de positieve waarde van de T bij paarden met een partieel
blok. De postblok T heeft een grotere positieve waarde dan de pre-blok T. Na
het blok verandert de T weer in negatieve richting. Deze vaak zeer minitieuze
doch duidelijk meetbare veranderingen zijnvooral duidelijk inde borstwandafde-
ling (LANNEK, 1951).

De toename van de positiviteit gaat gepaard met eenafname van de QTtijd.
(Fig. 3 en fig. 15).

Door arbeid verandert de Ttop eveneens (fig. 16). Op dit phenomeen wees
VOUTE reeds in 1943 . Op deze verandering zal in hoofdstuk 4 nader ingegaan

worden.

Omdat de veranderingen van de T top in de borstwandafleidingen duidelijker zijn
dan in de beenafleidingen heeft het zin na te gaan of de vorm van de T afhankelijk
is van de frequentie.

Voor deze opvatting spreken:

a. de toename in positieve waarde van de T bij de postblok hartslag, (fig. 3 en
fig. 16).

b. de toename van de T bij angst en arbeid (fig. 13, 14 en 15).

c. als het insult (angst, arbeid) verdwenen is neemt de frequentie en de positivi-
teit van de T top weer af (fig. 17).

In tabel 19 is een overzicht gegeven van de gemiddelde QT tijd, en de gemiddel-
de QQ afwijkingen bij de drie phasen van de T top.

TABEL 19.

Overzicht van de QQ tijd en de QT tijd bij de 3 phasen van de T top in afleiding

phase van de T QQ tijd in sec. QT tijd in sec.

positieve T 1.300 + 0.43.1 0.463 + 0.051

biphasische T 1.553 + 0.256 0.490 + 0.062

negatieve T 1.656+0.291 0.471+0.048

Berekent men de aanwezige verschillen dan zijn deze niet significant. Dit
bewijst dat de onderlinge variatie te groot is. Het is daarom van betekenis na te
gaan of de T verandering bij ��n dier aan de frequentie gebonden is. Op dit as-
pect zal ook in hoofdstuk 4 nader worden ingegaan.

Wel wijst de grote variatie van de Ttop er op dat de T veranderingen ten
hoogste een zeer dubieus criterium zijn bij de beoordeling van het electrocardio-
gram.

3-2-3-3-14. Conclusie.

Het borstwand electrocardiogram verkregen met de afleiding volgens
Wilson en geregistreerd op door BROOYMANS (1953) laangegeven plaatsen heeft
enige voordelen boven het electrocardiogram volgens Einthoven.

In het algemeen is de invloed van de spiertremor minder, waardoor het
electrocardiogram beter leesbaar wordt.

De variatie is echter ook nog zeer aanzienlijk, speciaal de variatie van
de T top.

De betekenis van de variatie van het QRS-complex voor de pathologie dient
echter nog nader geverifieerd te worden. Op de vorm van het borstwand electro-
cardiogram heeft de plaats van de electrode zeker invloed. Hoe groot de invlo». 1

van de stand van het hart, en de vorm van borstkas is, dient nog nader te wor-
den geverifieerd.

Wel kwam het potentiaal-verloop op de door ons gebruikte afleidings-
plaatsen overeen met het potentiaal-verloop op het hart, gemeten door SPOERRI
en DETWEILER.

De T top kan ook in de borstwand-afleiding allerlei vormen hebben en wij
zijn van mening dat hieraan geen enkele betekenis gehecht mag worden.Deze op-
vatting in tegenstelling met de opvattingvan STEEL (1963).

Onze opvatting steunt op experimenten, waarbij de positieve, T top naar wens te
voorschijn geroepen kon worden.

De T top is positief bij opwinding en na kortdurende belasting (zie hoofd-
stuk 4) en de T top wordt via biphasisch, negatief in de er op volgende rustpau-
ze. Het kan dus afhankelijk zijn van de neuro-vegetatieve toestand van het dier,
welke T top vorm men registreerd.

HOOFDSTUK 4.

DE INVLOED VAN ARBEID OP HET ELECTROCARDIOGRAM VAN HET GE-
TRAINDE PAARD.

4-1. INLEIDING.

In de humane cardiologie is het electrocardiogram, dat tijdens of kort na
een arbeidsprestatie verkregen wordt van grote diagnostische betekenis. De diag-
nostiek van de coronairinsufficientie berust voor een groot deel op de ST veran-
deringen in dit electrocardiogram.

Bij de beoordeling van een belastingselectrocardiogram moet men met
een groot aantal factoren rekening houden.

Een aantal zeer belangrijke zijn:

1. Voor iedere reactie op de arbeid is de GROOTTE van de arbeid en de TIJD
waarin die arbeid verricht wordt van grote betekenis.

In de regel neemt men genoegen meteen korte en lichte belasting en men ver-
wacht dan dat de reactie van het hart dezelfde zal zijn als bij zware en lang-
durige arbeid.

2. De TIJD, die verloopt tussen het be�indigen van de arbeid, en het aansluiten
aan de electrocardiograaf, kan van grote betekenis zijn. Is deze tijdsduur te
lang dan kan men een aantal reacties missen.

3. De invloed vanhet NEUROVEGETATIEVE ZENUWSTELSEL speelt eenbelang-
rijke rol.Naast de sympaticoadrenalergische invloed van de arbeid endepara-
sympatische werking van de rust, is ook het uitgangspunt, het evenwicht tus-
sen de beide systemen van eminent belang (HOLZMANN, 1955).

4. De invloed van de VERMOEIDHEID kan een rol spelen.

5. De mate van GETRAINDHEID is van grote betekenis.

In de veterinaire literatuur is weinig bekend over de invloed van arbeid op het
electrocardiogram van het paard. Naast het onderzoek van LANDGREN en
RUTQVIST( 1953) heeft BROOYMANS (1957) enig ori�nterend onderzoek verricht.
BROOYMANS meende het symptomencomplex van de coronairinsufficientie be-
schreven te hebben.

4-2. DE INVLOED VAN DE ARBEIDSGROOTTE ENDE TIJD WAARIN DEZE AR-
BEID VERRICHT WORDT.

4-2-1. Inleiding en de techniek van de registratie.

Wordt een paard aan een kortdurende belasting onderworpen, dan is de
reactie van het op SNELHEID en UITHOUDINGSVERMOGEN getrainde paard an-
ders dan de reactie van een voor deze zaken niet getraind paard.

Alleen om deze redenen al mag men de onderzoekingen van LANDGREN
en RUTQVIST bij trekpaarden niet zonder meer toepassen op de arbeidsreacties
van dravers-, ren- en rijpaarden.

Het is in de diergeneeskunde veelal gebruikelijk bij veterinaire keurin-
gen van paarden het circulatie-apparaat aan een belasting te onderwerpen. Om
der wille van de tijd is deze belastingsproef veelal van korte duur en wordt het
dier direct daarna geausculteerd. Wordt dit echter gedaan bij getrainde paarden,
en gaat de belastingproef ook nog gepaard met enige opwinding, dan wordt de on-
derzoeker veelal verontrust door de sterke afwijkingen in rythme en intensiteit
van de hartslag van het paard.

Laat men een in rust zijnd getraind paard ongeveer 1-2 minuten met be-
hoorlijke snelheid draven of galopperen en ausculteert men dit paard direct na
het einde van de arbeid, dan bemerkt men:

a. direct na de arbeid is de hartslag bonzend, frequent en regelmatig.

b. na enkele ogenblikken (+30 sec. ) wordt de hartslag onregelmatig, zowel van
frequentie als van intensiteit.

c. de frequentie van de hartslag daalt vrij plotseling en wordt regelmatig,

d. de ademhaling van het dier is na arbeid onregelmatig, zowel ivan frequentie
als van diepte.

Bij het ONGETRAINDE paard treedt deze onregelmatigheid niet of in veel
mindere mate op.

Het optreden van de onregelmatigheid kan bij alle getrainde paarden ge-
hoord worden, mits men kort belast en direct na de belasting ONAFGEBROKEN
blijft ausculteren.

Het optredenvan de onregelmatigheid is niet gebonden aan geslacht of ras,
voorwaarde is het getraind zijn op uithoudingsvermogen en snelheid.

De arrythmie werd gevonden bij dravers, renpaarden, rijpaarden en rij-
pony's. Ook bij een shetland pony die gedurende 4uren dagelijks in draf een wa-
gentje voortbewoog. Nimmer werd de onregelmatigheid gevonden bij trekpaarden
die hun werk stappend verrichtenen waarbij eenzelfde belastingsproef uitgevoerd
werd.

Deze typische reactie op kortdurende arbeid kan aanleiding geventot gro-
te ongerustheid bij de onderzoeker. Van dieren die een dergelijke reactie ver-
tonen, wordt dan ook zeer vaak een specialistisch onderzoek gevraagd.

Gelukt het een paard, dat een kortdurende belasting heeft volbracht, zeer
snel aan te sluiten aan een electrocardiograaf dan verkrijgt men een zeer typisch
electrocardiogram (Figuur 16, 17).

Na een dergelijke belasting werd altijd de afleiding Vg geregistreerd om-
dat men in deze afleiding een fraai electrocardiogram verkrijgt en omdat de been-
stand nagenoeg geen invloed heeft op het borstwand electrocardiogram. Vanzelf-
sprekend moet de borstwand electrode op dezelfde plaats aangebracht worden als
bij de registratie van het rust electrocardiogram.

Het electrocardiogram in de afleiding V, DIRECT na de belasting is gekenmerkt
door: (fig. 17, fig. 18).

1. Een zeer hoge en positieve T top, gepaard gaande met ST elevatie speciaal
in de afleiding II, III en aVf en V3 (fig. 18-2, 18-3).

2. Verandering van de T top van vorm, grootte en phase (fig. 16, 17, 18).

De T top wordt eerst minder positief, daarnabiphasisch entenslotte negatief.
Deze negativiteit neemt toe tot een maximum om daarna weer af te nemen tot
een biphasische T top.

3. Een zeer duidelijke sinus arrythmie, soms gepaard gaand met parti�le hart-
blokkade (fig. 15 en fig. 17-2).

4. De sinus arrythmie neemt af en verdwijnt tenslotte.

5. De voltages van het QRS complex zijn soms veranderd ten opzichte van de rust-
waarden (fig. 16).

Deze verschijnselen heeft BROOYMANS (1957) ook reeds gevonden en hij meen-
de dat zij het gevolg waren van een anoxaemie van de hartspier en derhalve ge-
rekend konden worden tot het patroon van de coronairinsufficientie. Dit naar ana-
logie van de mens, waarvoor het patroon o. m. door VONK (1953) is beschreven.

Uit de onderzoekingen van SCHLOMKA en REINDELL (1936) was echter
reeds bekend, dat de getrainde mens anders reageert op kortdurende arbeid dan
de ongetrainde.

SCHLOMKAenREINDELL(1935-1936)vonden dat de normotope arrythmie
na lichte helasting toeneemt.

Deze toename van de normotope arrythmie duurde bij getrainde proefpersonen
langer en was hier ook veel duidelijker dan bij ongetrainde studenten. Volgens
SCHLOMKA en REINDELL is deze toename van de arrythmie physiologisch en is
zij van respiratoire oorsprong.

Deze opvatting wordt thans nog gehuldigd door vooraanstaande Duitse sport -
physiologen o.a. REINDELL, HOLLMANN.

Ook van Amerikaanse zijde GRAYBIEL, c. s. (1944) wordt steun aan deze opvat-
ting gegeven. Recent Nederlands onderzoek (DONKERLO en MEKEL, 1964) wijst
op het voorkomen van arrythmie bij getrainde personen.

We mogen dan ook concluderen dat het voorkomen van deze arrythmie na
lichte arbeid geen symptoom van hartzwakte, of overtraining is, doch dat verder
onderzoek onder zwaardere belastingen noodzakelijk is.

SCHLOMKA en REINDELL (193 6) hebben het begrip rythmie index inge-
voerd. Met behulp van deze index is de mate van arrythmie gedurende een be-
paald tijdvak in een getal uit te drukken en daarmee is de arrythmie meetbaar ge-
worden. Zij gaven als formule voor de rythme index (R. I.).

LQ.Q. EQ.Q. .

^ ^ max. ^ ^ min.

n. m.

(R.J.) ------------------------------------------------------ x 100

IQ.Q.

m + n

In deze formule is QQ max. , de langst gemeten QQ afstanden, QQ min. zijn de
korte QQ afstanden, n. en m. zijn het aantal gemeten QQ afstanden.
Uit het onderzoek van SCHLOMKA en REINDELL (1936) bleek dat de arrythmie
ongeveer 1 minuut na de lichte belasting het grootst was.

Omdat bij het paard na lichte, kortdurende belasting een analoge arrythmie
voorkomt zijn de berekeningen van de R.I. , zoals deze door SCHLOMKA en
REINDELL zijn gedaan, door ons herhaald. (Tabel 22).

Daartoe werd de R.I. iedere 12 seconden bepaald. SCHLOMKA en REINDELL
waren in staat de te verrichten arbeid met vrij grote nauwkeurigheid te doseren,
en zo iedere proefpersoon een ongeveer gelijke arbeid te laten verrichten, en
steeds onder dezelfde omstandigheden.

Voor het sportpaard is het in Nederland helaas nog onmogelijk de arbeid
nauwkeurig te doseren. De prestaties liggen op het gebied van de snelheid en het
uithoudingsvermogen zodat geen remwagen waarbij de trekkracht gedoseerd kan
worden kon worden gebruikt. Van het moderne Zweedse onderzoek met de "home
trainer" mag veel verwacht worden.

Rijpaarden werden derhalve gelongeerd met alle nadelen van dien. Dra-
vers werden voor de sulky ingespannen en dan werd ca. 500 m snel gedraafd.

Het longeren gebeurde in een aantal maneges. De bodem van deze mane-
ges heeft soms een beslissende invloed. Een zuivere zandbodem, vooral in bui-
tenmaneges is zeer zwaar en bij deze belastingsproeven moest, wilde men het
phenomeen registreren de belastingstijd, dus ook het aantal af te leggen meters,
verminderd worden. Hoe beter de bodem van de manege, hoe vaker het pheno-
meen herhaald kon worden! De belastingsduur varieerde naar de bodem van 1^ -
2 minuten. In deze tijd werd dan 300 - 600 m afgelegd. Het is van betekenis er
op te wijzen dat de dieren direct van de rust tot draf of galop gedwongen werden.
Wordt de prestatie langzamerhand opgevoerd, dus van stap in draf en galop, zo-
dat de prestatie circa 10 minuten duurt dan haalt het aantal dieren waarbij een
arrythmie aangetroffen wordt zeer sterk.

Direct na de arbeidsprestatie, werden de dieren op de rubbermat geplaatst
en zo snel mogelijk verbonden met de electrocardiograaf. Sommige dieren ver-
zetten zich bij deze procedure en waren niette bewegen op de matte komen, doch

in de meeste gevallen was het mogelijk de dieren binnen 45 seconden na het be-
�indigen van de arbeid te verbinden met de electrocardiograaf. Daarna werd
doorlopend de afleiding Vg geregistreerd met er tussen door zeer korte stukjes
afl. II, III en aV_f.

Na deze proef werden de dieren lange tijd belast, dravers gedurende 10-
20 minuten uitrijden voor een sulky en een rijpaard werd gedurende 10 - 20 mi-
nuten gelongeerd, waarbij het tempo geleidelijk werd opgevoerd. De laatste 5 mi-
nuten werd in een constant tempo gelongeerd.

Na deze arbeid werden wederom dezelfde afleidingen gemaakt.

4-2-2. De veranderingen in de componenten van het electro-
cardiogram na kortdurende belasting.

4-2-2-1. De P top.

Dooreen lichte kortdurende arbeid kan de Ptop veranderen van duur, am-
plitudo, vorm en phase.

In het algemeen vermindert de duur van de P top, de amplitudo neemt
toe, de meertoppigheid verdwijnt. De verandering van vorm en phase kan tijde-
lijk zijn en dan spreken we van wandering auricular pace maker (fig. 18, 19).
Deze wandering auricular pace maker werd gezien bij 28 van de 124 dieren. De-
ze 124 dieren hadden v��r de arbeid een normale P top. Het was opvallend dat
deze Ptop verandering niet steeds aangetoond kan worden na de lichte en kortdu-
rende arbeid.

Uit deze groep werden 10 dieren aan een herhaald onderzoek onderwor-
pen, bij 3 dieren werd de P top verandering niet meer gezien bij alle ecg's van
een reeks van 4 electrocardiogrammen.

Bij 2 dieren kon de P top verandering in ��n opvolgend electrocardiogram aan-
getoond worden, bij 3 dieren in een tweetal electrocardiogrammen en bij 2 die-
ren in 3 of meer opeenvolgende electrocardiogrammen. De electrocardiogram-
men werden gemaakt op 1 week, 1 maand, 3 maanden en 6 maanden na het eer-
ste electrocardiogram.

Dieren, die in rust reeds verschijnselen van de wandering pace maker
hadden, vertoonden na lichte arbeid dit verschijnsel soms nog. Ook hier was de
invloed van de arbeid niet in dezelfde mare reproduceerbaar. Deze beperking
gold hier zowel voor de arbeid- als de rust-electrocardiogrammen.

Langdurige arbeid normaliseerde alle in rust "afwijkende" P toppen.

Aan het voorkomen van een negatieve of biphasische Pof aan de verande-
ring van een Ptop, gedurende een afleiding in rust of na kortdurende arbeid moet
dan ook, als deze P top onder invloed van langdurige arbeid weer tot de normale
waarde terugkeert, geen pathologische betekenis worden gehecht.
Negatieve P toppen in de beenafleidingen en in de thoraxafleidingen die na lange

100

arbeid wel bestaan blijven wijzen op een pathologisch proces in de atriae of in de
sino-auriculaire knoop.

BROOYMANS (1957) en STEEL (1963) waren van mening dat de negatieve
of biphasische P toppen, zowel in rust of na lichte arbeid pathologisch waren.
BROOYMANS (1963) wijzigde echter deze mening en meent thans dat de patholo-
gische hetekenis van deze P toppen gering is. BROOYMANS (1957) heeft van een
4-tal dieren met een afwijkende P top sectie rapporten vermeld. Alle 4 dieren
hadden een myocarditis, doch bij slechts ��n geval wordt de myocarditis nadruk-
kelijk gelocaliseerd in het linker harteoor.

STEEL (1963) deelt 1 geval mee, met o.m. myocarditis in de omgeving van de
sini-auriculaire knoop.

Het verdwijnen van de wandering auricular pace maker door langdurige
arbeid en het niet altijd reproduceerbaar phenomeen van de w.p.m. wijzen op een
invloed buiten het hart.

Ook atropine heeft invloed, onder invloed van mgr. atropine sulfaat intra-
veneus verdween de w.p.m. bij alle 4 paarden, waarbij dit experiment gedaan
werd (fig. 8).

DETWEILER (1952) vond bij 16 van 48 normale dieren de wandering auricular
pace maker. In ons onderzoek werd deze bij 24 van de 245 dieren in rust, en bij
28 van de 124 na arbeid gevonden.

In totaal hadden dus 52 van de 245 dieren een wandering pace maker. Op de in-
vloed van de leeftijd is reeds gewezen en veelal gaat de w.p.m. ook nog gepaard
met sinus arrythmie of een sino-auriculair blok of met een partieel blok.

Uit de literatuur zijn ook gegevens bekend van de verplaatsing van de pace
maker onder invloed van vagus prikkeling.

LEWIS c. s. (1914), MEEK en EYSTER (1914), HOLZMANN (1955), HOFFMANN
en CRANEFIELD (1960) en het niet optreden van de w.p.m. na atropine toedie-
ning (DETWEILER en PATTERSON, 1963).

In hoofdstuk 3 is er op gewezen dat de -/+ P voorkomt bij de gemiddeld
langste QQ tijden.

In een aantal gevallen was de PP afstand en de QQ afstand tussen 2 abnormale P
toppen groter dan tussen 2 normale P toppen. Soms werd de abnormale P top
voorafgegaan door een verlengd PP interval. Dit laatste doet zich vooral na kort-
durende arbeid voor. Een gebondenheid aan een ander phenomeen b.v. de adem-
haling kon niet worden opgemerkt.

De w.p.m. gaat zeer vaak gepaard met het parti�le blok, of met een
verlengde PQ tijd. BROOYMANS (1957), DETWEILER (1963).

Geconcludeerd kan worden, dat bij het aantonen van de w.p.m. zeker een aantal
factoren een rol spelen.

a. Nerveuze invloeden vermoedelijk tengevolge van een relatieve vagotonie.

b. De duur van de registratie. Hoe langer men bij ��n dier registreert, des te
meer kans er is op een w.p.m. in rust. BROOYMANS (1957).

c. Arbeid.

101

Gelet op deze feiten en het voorkomen van het phenomeen bij klinisch gezonde
paarden moeten we concluderen, dat op grond van het voorkomen van de w.p.m.
in een electrocardiogram niet besloten mag worden tot een myocarditis. Het feit
dat de w.p.m. niet gevonden is bij een electrocardiografisch onderzoek van 24
nog niet in wedstrijd training zijnde 2-jarige dravers en wel bij oudere dieren
pleit ook dat het phenomeen een gevolg is van de training, en dat de w.p.m. een
gevolg is van een intra - auriculaire geleidingsvertraging door relatieve vagoto-
nie.

De toename van de duur van de abbormale P toppen ten opzichte van de
normale wijst hier op.

4-2-2-2. Het QRS complex.

Na eenlichte kortdurende belasting neemt de amplitudo vanhet QRS com-
plex in de afl. V3 toe (fig. 15). Deze toename is ook te zien in de afleidingen V2
en V4; dus in de afleidingen vlak boven het hart. Veel minder duidelijk is de toe-
name in amplitudo in de afleidingen V5, V_ax 2, V_ax_� ^en de beenafleidingen, zo-
wel in de bipolaire als in de unipolaire afleidingen.

Deze toename kan in de afleiding V3 soms meer dan 100% bedragen. Er
zijn echter ook dieren waarbij practisch geen toename te registreren valt. Deze
toename hangt enigszins samen met de grootte van de belasting. Wordt een dier
zeer kort belast dan is de verandering in amplitudo duidelijker dan bij dieren die
langere tijd belast worden. De verandering na langdurige arbeid is practisch
nihil. Zeer sterke vermindering van amplitudo werd na kortdurende belasting
nooit aangetroffen.

In grafiek 3 is voor dertig gevallen de verandering van het QRS complex
weergegeven. Voor alle paarden was de

. ₌ QRS arbeid

^g ^a QRS rust

gelijk aan of groter dan 1.

De oorzaak van deze toename in voltage is niet duidelijk en verder is er
nog het feit dat de toename na langdurige arbeid niet of nagenoeg niet optreedt.
De disharmonie tussen sympatisch en parasympatisch zenuwstelsel, die optreedt
bij de arbeid zal vermoedelijk hier toch een rol spelen. Bij de- mens worden bij
de relatieve sympaticotonie ook zeer groie amplitudo's waargenomen. De duur
van het QRS complex varieert nauwelijks voor en na de arbeid. De onmogelijk-
heid deze duur tot in 1/100 sec. nauwkeurig te meten is de oorzaak hiervan. Ook
aldoor deze onmogelijkheid in de meettechniek dient mende correlatie die STEEL
(1963) gelegd heeft tussen QRS duur en hart gewicht met grote reserve te bezien
Alleen bij een zeer snel papiertransport (10 - 12 cm/sec.) dan zou men de QRS-
duur op 1/1000 sec. nauwkeurig meten (SCHELLONG, 1938), echter het begin en
het einde van het QRS complex zijn dan vrij onduidelijk (HOLZMANN, 1955).

102

Een duidelijke verandering in de stand van de electrische hartas treedt
bij het paard na kortdurende of langdurende belasting niet op.

4-2-2-3. Het ST segment en de T top.

Het ST segment en de T top veranderen zeer sterk na belasting. Hier tre-
den een zeer groot aantal veranderingen op. Deze veranderingen worden bij de
mens door eencomplex vanfactoren be�nvloed,waarvan de neurovegetatieve tonus,
de hartfrequentie, de trainingstoestand, de vermoeidheid, zuurstof voorziening
en de plaats van het hart de belangrijkste zijn.

Deze factoren zijn in ��n geval niet uiteen te rafelen, doch de EMPIRIE
heeft geleerd dat er bij de mens een aantal reacties; bekend zijn die een gunstige,
of ongunstige, of onbekende betekenis hebben.

Voor het paard zijn deze empirisch gevonden waarheden niet bekend en
het overnemen van de voor de mens geldende normen kan dus gevaarlijk zijn.

Door BROOYMANS (1957) is het beeld van de relatieve coronairinsuffi-
cientie bij het paard beschreven. Dit symptomen complex werd o.m. gevonden
bij een paard met cornage. BROOYMANS suggereert dat door de cornage de
zuurstof voorziening van het hart gestoord zou zijn endaardoor locale ischaemie
zou optreden, met als gevolg o. a. ST veranderingen in het electrocardiogram.

Deze ST veranderingen treden vooral op in de afleidingen met een duide-
lijk positieve Ttop na belasting afl. II, afl. III, aV_f, V₂, V₃. (Fig. 14-16-17-18).

De ST elevatie wordt door BROOYMANS alleen gezien bij een positieve
T top.

Uit ons onderzoek is gebleken dat in de afleiding II, III, AVf, V₂, V₃ de
T top positief wordt na kortdurende belasting en als het paard SNEL genoeg aan
de electrocardiograaf wordt aangesloten (fig. 14, 16, 17, 18). De ST elevatie
gecombineerd met positieve T werd gezien bij 118 van de 124 dieren, in een van
de genoemde afleidingen. De ST elevatie is afhankelijk van de gepresteerde ar-
beid, dit kon bewezen worden door de volgende feiten.

1. Bij langdurige arbeid trad de ST elevatie niet op. (Fig. 20, 21).

2. Bij kort opeenvolgende prestaties werd de kans de ST elevatie te registreren
bij iedere registratie kleiner. Na 3 kort opeenvolgende prestaties met een
rustpauze van ca. 5 minuten was het onmogelijk de ST elevatie nog op te wek-
ken.

3. De ST elevatie duurt slechts kort en is + 60 sekonden na het aansluiten aan de
electrocardiograaf verdwenen.

4. Het verdwijnen van de ST elevatie gaat samen met een inversie van de T top.
Op dit phenomeen wees BROOYMANS (1957) reeds.

In de inleiding van dit hoofdstuk is reeds gezegd, dat speciaal in de tho-
raxafleiding de Ttop een zeer grote verandering naarheid ondergaat. Deze T top
is in rust meestal negatief of biphasisch, doch na arbeid wordt de Ttop zeer fraai

103

positief. Deze inversie is door BROOYMANS (1957) reeds beschreven en ook
STEEL (1 963) wijst op de labiliteit van de T top. Beiden beschouwen de zeer sterk
positieve T als pathologisch.

STEEL schrijft: "In the C leads (V-afleidingen) the occurence of positive
Twaves was regarded as abnormal and when they were tall, narrow and sharply
paeked the abnormality was regarded as being more severe".

Even verder schrijft STEEL: "the occurence of giant T waves having atotal am-
plitudo greater than the total amplitudo of QRS was an infavourable sign,Twaves
of this type were most frequently seen in leads II, III and CR LA".

Deze laatste afleiding komt ongeveer overeen met V� of Vo.
Uit ons onderzoek is gebleken dat bij alle getrainde paarden, en vooral bij ner-
veuze dieren, deze positieve Ttoppen in de afleidingen II, III, aV*, V2, V3, op-
gewekt kunnen worden (Fig. 17, fig. 18).

Bij nerveuze dieren kan dit reeds geschieden door de dierente laten schrik-
ken, b.v. door een klap of schreeuw, en bij ALLE andere dieren door ze een
kortdurende arbeid te laten verrichten en ze DIRECT na deze arbeid aan te slui-
ten aan de electrocardiograaf. De positief worden van de T top gaat dan samen
met een ST elevatie van ten hoogste 0. 40 mV.

Het voorkomen van deze positieve Ttop bij alle dieren uit het onderzoek
(124) en de mogelijkheid het phenomeen te kunnenherhalen bij hetzelfde en ieder
ander getraind paard bewijst dat de positieve Ttop na arbeid en in rust (nerveuze
factor) geen enkele diagnostische waarde heeft.

De amplitudo van de Ttop zou volgens STEEL (1963) ook nog waarde heb-
ben, doch uit dit onderzoek is gebleken, dat de hoogte van de T top bij dezelfde
dieren kan vari�ren. De onmogelijkheid de dieren steeds dezelfde dosis arbeid
te laten verrichten onder dezelfde spanning speelt hierbij ongetwijfeld een voor-
name rol. Op de amplitudo van de T top heeft naast de dosis arbeid de snelheid
van aansluiten aan de electrocardiograaf en de omstandigheden waaronder dit ge-
schiedt, invloed.

Paarden, die na de arbeid onder rustige omstandigheden direct met de electro-
cardiograaf verbonden konden worden hadden een hogere TV, dan dieren, waar-
bij om de een of andere reden, niet direct na de arbeid een electrocardiogram
gemaakt kon worden. In rust kan ook reeds eenpositieve TV2 geregistreerd wor-
den. Deze paarden hadden zich vaak verzet bij het aansluiten aan de electrocar-
diograaf en als de dieren tijdens de registratie minder nerveus werden dan ver-
anderde de positieve T top in een biphasische of negatieve T top.

Als het dier na lichte arbeid eenmaal met de electrocardiograaf verbon-
den was, dan zag men bij voortdurende registratie een zeer sterke afname van
de positiviteit van de T top. De positieve T top werd biphasisch en tenslotte ne-
gatief; de biphasische begin T werd negatief, en de negatieve begin T, die een en-
kele maal gevonden werd, werd sterker negatief. Werd de registratie lang genoeg
voortgezet, dan kwam de rust TV3 weer te voorschijn. Ook dit ging langs d� weg

104

►

VERANDERING VAN DE AMPLITUDO VAN DE T TOP (ALGEBRA�SCHE SOM) NA DE ARBEID
seconden na de arbeid

Paard
No.

600


+ 0.40	m� +	0.10	l�	0.20 mV	-	0.50
+ 0.80	'	0.40	'	-	-	0.60
+ 1.20	' +	0.80	' +	0.40 "		0
+ 2.40	¹ +	2.00	' +	2.20 "	+	1.80
+ 1.20	' +	1.00	+	0.70 "		0
+ 0.60	' +	0.40	'	0	-	0.20
+ 0.40	' +	0.10	'	0.20 "	-	O.50
+ 2.00	¹ +	1.80	' +	1.60 "	+	1.50
+ 0.80	' +	0.60	+	0.40 "		0
+ 0.40	+	0.20	''	0		0
+ 0.20	-	0.20	-	0.40 "	-	0.40
+ 0.80	+	0.60		-	+	0.20
+ 0.90	+	0.75	+	0.90 »	+	0.65
+ 0.15	'	0.55	'	0.35 "	-	0.30
+ 0.10	-	0.20	-	0.40 "	-	0.40
+ 1.10	+	0.60	+	O.40 "		0
+ 1.40	+	1.40	+	1.20 "	+	0.95
+ 1.80	+	1.80	+	1.60 "	+	1.20
+ 1.20	+	0.80	+	0.60 "	+	0.30
+ 1.80	' +	1.80	+	1.40 "	+	1 .00
+ 0.90	+	0.85	+	0.15 "	-	0.40
+ 0.80	+	0.60		0	-	0.40
+ 0.60	+	0.40		0	-	0.40
+ 1 .20	+	1.00	+	0.80 "	+	0.40
+ 1 .40	+	1.20	+	0.80 "	+	0.40
+ 1.80	+	1.80		2.00 "	+	1.60


0.90	m�	0	90
0.40	'	-
0.60	¹	0.80
1 .00	'	0
0.45	¹	0.80
0.40	'	0.60
0.70	'	0.70
1.45	■	-
0.20	'	0.35
0.40	¹	0.40
0.20	¹	0.05
0.40	'	0.60
0.30	+	0.10
0.10	'	-
0.20	»	0.40
0.60		0
0.80	¹ +	0.40
0.20	'	0	40
0.60	+	0	20
0.60	'	0	60
0.40	¹	0	40
0.40	'	0	40
0.20	¹	0	40
0.10	¹	0	40
1.40		0


0.90 m�	- 0.80 m�
0.05 »
0.80 "	-	- 0.60
0.40 "	- 0.60 "	- 0.80
0.80 "	-	- 0.45
0.60 "	-	- 0.60
0.40 "	-	-
0.70 "	0.50 "	0
0.55 "	-	- 0.35
0.35 "
0.60 "	- 0.60 "
0.30 "	- 0.40 "	- 0.60
0.05 "
0.05 "	-	-
0.60 "	-	- O.40
0.20 "	-	-
0.10 "	-	- O.30
0.50 "	-	- 0.50
0.30 "	-	- 0.20
0.15 "	-	0
0.20 "	-	- 0.40
0.35 "	-	- 0.20

0.35/0.35
0.35/0.45
0.65/0.25
0.25/0.35
0.45/0.20
0.35/0.25

0.45/0.20

0.45/0.30

0.20

0.60

0.40/0.35

0.25/0.20

0.20/0.20

0.45/0.20

0.25/0.35

0.15/0.15

0.25/0.10

0.20/0.10

0.35/0.25

0.65/0.25

0.30/0.30 m�
0.25/0.35 "
0.35/0.45 "
O.45/0.25 "
O.25/O.35 »
0.30/0.25 "
0.35/0.35 "

0.30/0.25 "
0.45/0.35 "
0.30/0.35 "
O.40/O.3O "
0.50/0.15 "
O.40/0.25 "
0.25/0.20 "
0.25/0.20 "
0.20/0.20 "
0.20/0.20 "
0.30/0.20 "
0.25/0.35 "
O.15/0.15 "
0.25/0.10 "
0.25/0.10 "
0.20/0.20 "
0.35/0.25 "
O.45/0.25 »

der geleidelijkheid (Fig. 17, 20).

Het verloop van de T top in afleiding V3 is als functie van de tijd voor-
gesteld in tabel 20. Als 0 mV is gerekend een biphasische T, waarbij de som
van de twee componenten 0 was, als voltage van T is genomen de rekenkundige
som van de beide componenten. Voor 124 dieren was de gemiddelde omkeertijd,
dit is het passeren van de nulwaarde, 62 seconden, met als uitersten 12 en 180
seconden.

Tijdens het onderzoek kwam de vraag naar voren of deze omkeertijd van
de T top een inzicht kon geven van de functionele reserves van het hart. Bij her-
haalde proefnemingen met dezelfde dieren bleek dat de omkeertijd afhankelijk
was van:

1. De wijze en de tijdsduur van de te verrichten arbeid.

2. Het tijdsverloop tussen het be�indigen van de arbeid en het aansluiten van het
te onderzoeken dier aan de electrocardiograaf.

3. De omstandigheden waaronder de proef verloopt.

4. De psychische toestand van het dier.

5. De bodem, waarop de proef verricht werd heeft zeer grote invloed. Op een
zware kleverige zandbodem kost het opbrengenvan een ongeveer gelijke snel-
heid meer energie dan op een goede veerkrachtige bodem.

Omdat dus de omkeertijd te veel afhankelijk is van omstandigheden bui-
ten het dier, kan deze tijd dus nimmer een objectief oordeel geven over de func-
tionele reserves van het hart.

In hoofdstuk 3 is medegedeeld dat er tussen de vormen de grootte van de
T top enerzijds,, en de gemiddelde frequentie anderzijds geen verband bestaat.
Uit de oppervlakkige beschouwing van het electrocardiogram van ��n dier lijkt
dit verband bij ��n dier wel te bestaan. Immers direct na kortdurende arbeid
neemt QQ af, de frequentie neemt toe en TV2 is dan positief. Als het dier uitrust
van de arbeid, dan neemt QQ weer toe en TV2 neemt af.

Het verband tussen de T top en de frequentie (QQ tijd).

Het verband tussen de T top en de frequentie (QQ tijd) is aangegeven in
tabel 21. Uit deze tabel blijkt dat de positieve phase van de T top in afleiding V3
zeer zeker niet aan de frequentie is gebonden.

In de positieve phase daalt de T top reeds in amplitudo, terwijl de QQ afstand
practisch gelijk blijft.

Ook tijdens de biphasische en de negatieve phase is het opvallend dat bij
practisch gelijkblijvende waarden van de T top, er aanzienlijke frequentie ver-
anderingen kunnen optreden.

Combineert men deze bevindingen met de reeds medegedeelde T top ver-
anderingen in hoofdstuk 3, de postblok T top en de T veranderingen door angst,
en met tabel 20, dan moet men concluderen dat de T top noch in rust, noch na

106

TABEL 21.

Het verband tussen de amplitudo van de T top (algebra�sche som)ende frequentie
(QQ tijd) in sec.


				VOLTAGE van		de T top in mV.
paard	+2.00	+1.60	+ 1.20	+0.80	+0.40	0.	-0.40	-0.80	-1.20	-1. 60
no.	mV	mV	mV	mV	mV	mV	mV	mV	mV	mV
	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.
1	0. 66	0.66	0.66	0.66	0. 66	0.80	0.88	1.04*	-	-
2	0. 56	0.56	0.56	0.56	0. 58	0.66	0.70	0.88*	-	-
3	-	-	-	0.60	0. 66	0.86	1.40	1. 80*	-	-
4	-	-	0. 66	0.66	0. 66	0.80	0.80*	-	-	-
5	-	-	1. 20	1.30	1. 20	1.20	1. 20	1.24	1. 30	1.30
6	-	0.72	0.78	0.84	0. 92	1.00	1. 10*	-	-	-
7	-	-	-	1. 00	1. 04	1.04	1. 04*	-	-	-
8	0. 72	0. 72	0.78	0.84	0.88	0.96	1. 04	1. 12*	-	-
9	0.68	0.68	0. 72	0.80	0.88	0.92	1. 08	1. 16*	-	-
10	-	0.78	0.78	0.80	0.88	0.90	1. 00	1.00*	-	-
11	0. 78	0.80	0.80	0.84	0.88	0.92	1. 00	1.04*	-	-
12	0.30	0.84	0.88	0. 92	1. 04	1. 10	1. 12*	-	-	-
13	-	0.72	0.80	0.90	1. 08	1. 12=1	-	-	-	-
14	-	-	0.88	-	0.88	0. 90	0. 94*	-	-	-
15	-	-	1. 00	1. 08	1. 12	1.20	1. 28	-	-	-
16	-		1. 04	1. 12	1. 18	1.24	-	-	-	-
17	-	0. 92	1. 00	1. 04	1. 12	1.20	1. 20	1.28*	~-	-
18	-	0.68	0. 72	0.72	0. 78	0.82	0.88	0.98*	-	-
19	0.68	0.72	0.72	0.78	0.84	0.88	0. 94	1. 00	1. 08	-
20	0. 56	0. 56	0.56	0.58	0. 62	0. 68	0. 70	0.88*	-	-
21	-	0. 72	0.78	0.84	0. 92	1. 04	1. 10	-	-	-
22	-	-	0.88	0. 90	0. 96	0.98	1. 02	1. 08*	-	-
23	0. 64	0. 64	0.68	0.74	0.80	0.88	0. 94	1. 08*	-	-
24	0. 56	0. 58	0. 64	0. 70	0.78	0.84	0.88	0.94	0. 98*	-
25	-	-	1. 18	1.24	1. 18	1. 14	1. 12	1.20*	-	-

Na de met * gemerkte QQ tijden trad een toename van het voltage van de T top op. De
negatieve phase van de meestal biphasisch geworden T top nam af en de betekenis van het
positieve deel nam weer toe tot het rust voltage bereikt werd.

lichte arbeid afhankelijk is van de frequentie doch van de neurovegetatieve tonus
van het dier. Deze bevinding maakt het electrocardiogram in zijn huidige vorm
ongeschikt voor de diagnostiek van die aandoeningen die uitsluitend gepaard gaan
met stoornissen in de repolarisatie.

107

4-2-2-4. De veranderingen in de QQ-tijd en het optreden van een arrythmie.

Naast T top veranderingen vinden we bij het getrainde paard na een kort-
durende arbeid een zeer duidelijke arrythmie. Vermoedelijk is deze arrythmie
van vagale oorsprong, want zij is niet meer op te merken na atropine toediening.

De arrythmie is supraventriculair en meestal een zuivere sinus arrythmie
doch ook hartblokkades zowel Ie als 2e graads, kunnen optreden.
Vaak gaat de arrythmie samen met w. p. m.

Kenmerkend is dat de arrythmie alleen gevonden wordt bij getrainde paar-
den en alleen direct na het be�indigen van een KORTDURENDE arbeid.

Evenals de ST elevatie en de T top verandering is deze arrythmie proef-
ondervindelijk op te wekken. Bij sommige dieren moet men op een bepaalde bo-
dem slechts 100 m longeren, bij andere 300 m of meer.

Evenals bij de ST elevatie is de kans op het opwekken bij iedere volgen-
de belasting gedurende ��n onderzoek kleiner. Na 4 of meer belastingen met een
korte tussenruimte van ca. 3-5 min. , gelukt het niet meer de arrythmie op te
wekken.

De indruk bestaat, dat de aanwezigheid van een kortdurende sinus arryth-
mie na een vrij langdurige arbeid zelfs een symptoom van een zeer goede circu-
latie is.

Bij de mens is dit ook bekend, en ook uit klinische ervaring is bekend,
dat de genezing van een hartlijden vaak gepaard gaat met de terugkeer van de
sinus arrythmie.

Getracht door het gelijktijdig registreren van de ademhaling en het elec-
trocardiogram direct na de arbeid een inzicht te krijgen over de soort van de
arrythmie.

Bij dit onderzoek moesten echter te veel handelingen verricht worden en er wa-
ren te veel helpers noodzakelijk, waardoor de gehele procedure te lang duurde
en de arrythmie reeds verdwenen was voor er geregistreerd kon worden. Verder
was de rust, die bij het electrocardiografisch onderzoek van het paard zeer ge-
wenst is, dan vaak ver te zoeken, met alle nadelen van dien.

Uiteen auscultatorisch onderzoek is de indruk gekregen, dat de arrythmie
zeker NIET samenhangt met de ademfrequentie, doch zeer waarschijnlijk met de
ademdiepte. De paarden ademen na een kortdurende arbeid, nog meer dan in rust,
onregelmatig zowel van frequentie als van diepte. Nader onderzoek van dit phe-
nomeen is dan ook zeer gewenst.

Om de arrythmie te kunnen meten is gebruik gemaakt van de door'
SCHLOMKA en REINDELL ingevoerde rythme index:

Deze rythme index is iedere 12 seconden berekend. Het verloop van deze rythme
index is in tabel 22 voor 25 dieren weergegeven.

108

TABEL 22.

Overzicht van de daling van arrythmie index in het verloop van de rustpauze na
kortdurende belasting bij 25 dravers.

Tijdvak na de aansluiting aan de electrocardiograaf:


paard	0-12	12-24	24-36	36-48	48-60	60-72	72-84	84-9
no.	sec	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.	sec.
1	78	92	50	8	0	0	0	-
2	67	52	38	24	26	10	0	2
3	58	66	58	52	40	0	0	0
4	14	8	0	0	-	-	-	-
5	0	30	6	0	-	0	-
6	14	18	17	15	12	18	0	-
7	0	30	4	-	-	-	-	-
8	30	62	4	0	-	-	-	-
9	30	4	0	30	26	14	0	-
10	14	38	32	4	0	0	-	-
11	10	70	52	30	14	4	0	-
12	0	14	78	24	4	-	-	-
13	78	24	10	-	-	-	-	-
14	52	48	4	4	-	-	-	-
15	48	24	0	4	-	-	-	-
16	76	84	50	4	0	-	-	-
17	12	0	0	0	0	-	-	- -
18	0	14	4	0	0	-	-	-
19	18	8	4	0	0	-	-	-
20	58	66	32	14	0	0	-	-
21	0	0	18	0	0	0	-	-
22	48	58	24	4	4	0	-	-
23	10	30	42	32	24	12	0	0
24	0	28	14	4	-	-	-	-
25	0	48	24	0	0	-	-	-

Opvallend is dat de arrythmie ongeveer 1 min. na de aansluiting aan de electro-
cardiograaf verdwei en is.

Bij de meeste dieren nam de arrythmie langzamerhand af tot in het 6e tijdvak
(60 - 72) na het begin van de registratie. Na 72 seconden was er nagenoeg geen
arrythmie meer.

Deze tijd komt overeen met het verdwijnen van de positieve Ttop in afl. V3 en
het verdwijnen van de waarneembare ST elevatie.

109

Evenals de ST elevatie, de TVg veranderingen is ook de arrythmie afhan-
kelijk van de reeds genoemde uitwendige omstandigheden.

Het is ook voorgekomen, dat een arrythmie bij een eerste onderzoek niet
geregistreerd kon worden, terwijl deze toch bij auscultatie bij een eerder onder-
zoek vastgesteld was. Indien het paard na lichte belasting zeer snel aangesloten
kan worden aan de electrocardiograaf dan alleen werd de arrythmie geregi-
streerd. Ook kon de arrythmie meerdere malen bijhetzelfde paard geregistreerd
worden, al was er dan een verschil in rythme index. Bij de arrythmie is zeer
duidelijk de duur van de belasting van invloed.

Bij een belasting die langer duurde dan 5 minuten, werd de arrythmie al niet
meer vastgesteld.

De arrythmie is supraventriculair en meestal een sinus arrythmie en soms
maakt zij de indruk cyclisch te zijn.

Deze arrythmie�n zijn reeds beschreven door FRODROCZY (1938), SPOERRI en
LEEMAN (1946), MILLER en HICKMAN (1952), BROOYMANS (1957).

Het voorkomen van de arrythmie bij 124 getrainde gezonde paarden na
een kortdurende lichte belasting en het verdwijnen van deze arrythmie na lang-
durige arbeid wijzen er op dat deze arrythmie physiologisch en reflectoir is. Ook
de uit vergelijkend physiologisch opzicht belangrijke onderzoekingen van REIN-
DELL c.s. bij getrainde sportmensen, die tot eenzelfde conclusie zijn gekomen,
hebben belangrijk bijgedragen tot deze mening.

Atropine doet de arrythmie verdwijnen en dit wijst opeenvagale oorsprong,
al is dit experiment niet bewijzend, omdat atropine een tweezijdig effect heeft.
(DONKERLO en MEKEL 1964).

4-2-2-5. Conclusie.

Uit dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat het electrocardiogram van
het getrainde paard na kortdurende belasting een aantal typische veranderingen
ondergaat.

Deze veranderingen komen vooral direct na arbeid zeer duidelijk te voorschijn en
zijn vergelijkbaar met de z.g. n. Sofortreaktion van SCHLOMKA bij de mens.

De veranderingen zijn:

1. Optreden van veranderingen van de P top.

2. Supra-ventriculaire arrythmie en soms parti�le hartblokkade.

3. Toename in positieve waarde van de T top en omkering van de T in de afl. II,
III, aVf en V2 en V3.

4. ST elevatie.

Op grond van het voorkomen van deze veranderingen bij alle gezonde op snelheid
en uithoudingsvermogen getrainde paarden, worden zij beschouwd als een physio-
logische reactie op de gevraagde arbeid.

110

Deze reactie is van neuro-vegetatieve oorsprong en is een gevolg van het nog niet
in de "steady state" verkeren van het dier.

4-2-3. De veranderingen in de componenten van het electro-
cardiogram na langdurige belasting.

Het electrocardiogram na zware arbeid.

In het voorgaande is gewezen op de belangrijke veranderingen die optreden in het
electrocardiogram direct na kortdurende arbeid. Tevens is er op gewezen dat de
interpretatie van deze gegevens aanleiding kan geven tot voor het dier ernstige
gevolgen, als men zich op het standpunt van BROOYMANS (1957) stelt.

Het is onze opvatting, dat het niet in een steady state verkeren van de
dieren de oorzaak is van het optreden van een aantal phenomenen, en wel met
name van de sinusarrythmie, en de grote positieve T top, het optreden van par-
ti�le blokkades.

Immers indienhet een gevolg is van een relatieve coronair insufficientie,
dan moeten de symptomen veel duidelijker worden bij een langdurige en zware
arbeid.

Op grond van de keuze van het proefmateriaal, paarden die zeer zware
arbeid kunnen verrichten en nog steeds verrichten, was te verwachten dat deze
opvatting niet juist kon zijn. Bij de mens is immers bekend dat juist het ver-
richten van een langdurige en uitputtende arbeid bij pati�nten met een relatieve
coronair insufficientie zeer gevaarlijk is en dat de ST veranderingenen de angi-
neuze pijnen juist na zware arbeid zeer duidelijk optreden.

Na zware arbeid, die echter gedurende een korte tijd (5 minuten) ver-
richt werd hebben LANDGREN en RUTQVIST bij hun proefnemingen nog een ST
elevatie beschreven. Een sinusarrythmie beschreven zij niet. Zij zagen de ST
elevatie ook alleen bij positieve T toppen. De elevatie was bij hun onderzoek vrij
gering, _+ 1 mm, doch er moet op gewezen worden, dat zij niet direct, doch na
90 sec. hun eerste electrocardiogrammen maakten. Tevens gebruikten zij trek-
paarden. Bij een oncsrzoek van LANNEK en RUTQVIST (1951) was reeds geble-
ken dat er een significant verschil bestaat in de amplitudo van de verschillende
componenten van het e. c. g. bij koudbloeden en warmbloeden. Met deze opvat-
ting kunnen wij ons verenigen, al geloven wij niet dat het verschil een gevolg van
erfelijke aanleg, doch van de training is. Een nader, onderzoek bij veulens en
jaarlingen van beide groepen zal dan ook nodig zijn om na te gaan welke opvatting
de juiste is.

Om na te gaan of er klinisch een arrythmie aan te tonen was na zware ar-
beid, is bij 40 dravers een ori�nterend auscultatorisch onderzoek ingesteld.
De dieren kregen hun gewone "warming up" en moesten daarna een parcours van
ca. 2000 meter op coursesnelheid afleggen. Nimmer werd toen enig spoor van

111

een arrythmie gevonden. Wet werd deze gevonden als zonder "warming up" 500 -
1000 meter op coursesnelheid werd gereden. Ook na het zgn. uitrijden, hierbij
wordt met de dieren op matige snelheid gedurende een 5 uur gewerkt, werden
geen arrythmie�n aangetoond. Na longeren van circa een 5 uur werd bij rijpaar-
den geen arrythmie gehoord. Wel kon de arrythmie na deze arbeid weer opgewekt
worden als de dieren plotseling opgejaagd werden, en dan zeer snel rondgejaagd
werden.

Het is dus van grote betekenis bij de keuring van het getrainde paard, dit
dier voldoend lange arbeid te laten verrichten. Alleen daarna kan men enigszins
een oordeel geven over de toestand van het hart.

Vooral de periodieke controle van pols en ademhaling na de arbeid gedu-
rende een half uur is van eminent belang.

Het is dus voor de beoordeling van belang dat vooral de laatste arbeids-
phase in de zgn. steady state verloopt. Hierbij moet vooral rekening gehouden
worden met de zgn. veterinaire keuringen na wedstrijden.

Heeft een dier om de een of andere reden een snelle eindsprint gemaakt
enis deze eindsprint ook nog "ondersteund" door karwats of sporen of geschreeuw
van de rijder dan kan het voorkomen dat men direct na de prestatie een kortdu-
rende arrythmie hoort.

Na dit ori�nterend onderzoek zijn bij 120 dieren electrocardiografische
onderzoekingen verricht.

De resultaten van dit onderzoek kwamen overeen met de resultaten van
LANDGREN en RUTQVIST (1953) voor de beenafleidingen.

De wandering pace maker die bij 18 dieren, in rust of na lichte arbeid
aanwezig was, was in alle 18 gevallen na langdurige arbeid verdwenen. Er was
soms een geringe toename in de amplitudo van de P top, doch dit verschil bleek
niet significant te zijn. Wel daalde de duur van de P top significant. De langste
duur van de P top in V3 na arbeid was 0. 08 sec. de kortste duur 0. 04 sec. , als
gemiddelde werd berekend 0.058 sec, terwijl in rust voor deze dieren 0.102 ge-
meten werd.

De amplitudo van de toppen die het QRS complex samenstellen verander-
de na zware arbeid.

De Ttop in afleiding V3 was na langdurige arbeid soms nog wel positief,
doch er was een zeer snelle inversie van de T, waarna de biphasische Ttop zeer
lang bleef. Dan verscheen de negatieve T. Deze negatieve T kon uren lang blij-
ven bestaan. Zo kon eenmaal 3 uren na.een prestatie nog een diepe negatieve T
aangetoond worden bij een paard met een normale polsfrequentie, en terwijl dit
dier anders bij dezelfde frequentie een biphasische T had.

Deze 8-jarige ruin had toen een course gewonnen over 3240 meter met een km-
tijd van 1. 24.4 onder vrij ongunstige omstandigheden.

Het is dan ook onze mening dat aan de vorm en de grootte van de T top in
de afleiding V3 dan ook geen enkele betekenis gehecht kan worden. Aangezien er

112

tevens een verband bestaat tussen de afleidingen onderling zullen deze verande-
ringen ook aan te wijzen zijn in de andere afleidingen. Het zal echter duidelijk
zijn dat in sommige afleidingen deze veranderingen minder opvallend kunnen zijn.

Een duidelijke ST elevatie werd na langdurige arbeid niet gezien, wel werd
deze bij kortdurende arbeid gezien. De verklaring hiervoor is:
1). Bij zware arbeid werd in het algemeen geen zeer hoge positieve T gezien, ten-
zij het dier bij het aansluiten aan de electrocardiograaf opgewonden werd.
2). De frequentie is bij langdurige arbeid lager dan bij kortdurende arbeid, de

QQ tijd is dus langer.
3). De QT tijd is na zware arbeid langer dan na kortdurende arbeid.
4). De toename in voltage van het QRS complex is geringer na langdurige arbeid

dan na kortdurende arbeid.
Volgens onze opvatting is de ST elevatie het gevolg van het trage begin van de re-
polarisatie van de hartspiervezel.

Deze trage repolarisatie is wederom fraai te zien in de thoraxafleidingen
^v2> ^v3- terwijl ook de beenafleidingen II en III bij positieve T top deze redelijk
te zien geven.

Na de arbeid is de duur van T weliswaar afgenomen, doch het trage be-
gin is er nog steeds;Na dit trage begin neemt de snelheid van repolarisatie enorm
toe en we zien dan ook de "slanting of slurring" optreden. Door deze "slanting"
is de duur van de T top practisch nooit te bepalen.

De duur van QRS verandert door de arbeid practisch niet, de QT tijd is
echter wel afgenomen.

Combinatie van: een hoge T top met een langzaam begin en een relatief
zeer lange duur, een QRS tijd die nagenoeg niet veranderd is en een afgenomen
QT tijd zorgen voor de ST elevatie.

In het verloop van de rustperiode veranderen zowel T, als QT en dan treedt
de ST elevatie niet meer op.

Een andere factor die ook nog een rol speelt, is de toename van de R'top
of de STj door kortdurende arbeid.

De bestudering van dit phenomeen met zeer snel reagerend instrumen-
tarium zal echter nog nodig zijn om dit phenomeen duidelijker te maken.

4-2-4. Conclusie.

Na langdurige zware belasting die in de steady state verloopt, zijn ook bij ge-
trainde paarden geen arrythmie�n meer aan te tonen. Ook de negatieve of bipha-
sische P top verdween, evenals het sino-auriculaire blokenhet Wenckebach-blok
en de ST-elevatie. In de afleiding V3 was de zeer sterk positieve T top, direct
na belasting, verdwenen.

Waren dit symptomen geweest van een relatieve coronair insuffici�ntie,
dan zouden zij redelijkerwijs na zeer zware arbeid veel duidelijker habben moe-

113

ten zijn en zouden de dieren, zo zij de arbeid konden volbrengen, enorm ver-
moeid moeten zijn. Aangezien dit geenszins het geval is, en sommige paarden
nog dagelijks tot volle tevredenheid coursen, menen wij te mogen concluderen
dat deze verschijnselen van de "coronair insuffici�ntie" dit begrip geenszins
dekken en dat deze verschijnselen niet het gevolg zijn van een myocard bescha-
diging, maar berusten op een neuro-vegetatieve basis.

114

afl. I afl. II afl. III afl.aVr.

lead I lead II lead III lead aVr.

fig. 1.1 fig. 1.2 fig. 1.3 fig. 1.4

afl. a VI. afl.aVf. afl.V3

lead aVl. lead aVf. lead V3

fig. 1.5 fig.1.6 fig. 1.7

Fig. 1. Electrocardiogram van een normale volwassen draver.
Electrocardiogram of a normal adult trotter.

115

�y

__ >-------

JU-

Fig. 2. Electrocardiogram van een normale draver met zeer fraaie Rl top in de
afb. II en III (papiersnelheid 50 mm/sec).

Electrocardiogram of a normal trotter with a beautiful R¹ wave in lead
II and III (paperspeed 50 mm/sec.).

116

Fig.3. Verandering van de T top na een 2 graads blok bij een 5 jarige draver
ruin. Afl. II en afl. III.

Alteration of the T wave after a second degree bloc in a 5 year old trotter
gelding. Lead II and III.

Note on decrease of QT distance and decrease of the positive value of the
T wave.

117

Fig. 4. Pneumogram en electrocardiogram van een 8 j. rijpaard. Het blok valt in de expiratiephase.

Pneumogram and electrocardiogram of a 8 year old riding horse. The bloc appears during the expiration.

^�^-^

Fig. 5. Electrocardiogram en pneumogram van een 7 jarig getraind rijpaard.
Het 2 de graads blok komt niet voor tijdens de expiratie.

Electrocardiogram and pneumogram of a 7 year old trained ridinghorse.
The 2 degree bloc does not occur during expiration.

ll/l f

Sip::

:-::±ES:

ffl

^::TF

�!

��

Fig. 7. Wandering pacemaker en sinusarrythmie bij een 5 jarige draver na
kortdurende belasting.

Wandering pacemaker and sinusarryhmia in a 5 year old trotter after
an excercise of short duration.

119

Fig. 6.1. Sino-auriculair blok en wandering pacemaker bij een 5 jarige draver.
Deze draver verbeterde op 6, 7 en 8 jarige leeftijd telkens zijn record
en liep bij voorkeur over afstanden van meer dan 2400 m. Zijn km.tijd
over 4000 m. was 1 min. 24,4 sec.
Weergegeven zijn de afleidingen aVl en aVf.

Sino-auricular bloc and wandering pacemaker in a 5 year old trotter gel-
ding. This trotter improved his record during his 6, 7 and 8th year,
His favourite distance was over more than 2400 m.
His km.time over 4000 m. was 1 min. 24.4 sec.
(Lead aVl and aVf).

Fig. 6.2. Zelfde paard na een belasting van een half uur (afleiding aVf).

Same horse after an excercise of a half houre (lead aVf).

120

��pn ""^^r^"^"

_______

■:^;l___________

■■ , r:.,-:,--,

aq._:y,

Fig. 8.1. Voor de injectie. Invloed van atropine op het e.c.g.

Before the injection. Influence of atropine sulfate on the electrocardiogram.

Fig. 8.2. Verdwijnen van de w.p.m. na de injectie.

Disappearing of the w.p.m. after the injection.

■;�!; I;;';-' � i-; ' ^!

rpTTTTTTTTT: ~

Fig. 8. 3. Toename van de T top na de injectie.

Increase of the T wave after the injection.

121

Fig. 9. Unipolaire Goldberger afleiding van het rechter voorheen van een
getraind paard.

Unipolar Goldberger lead from the right for limb of a trained horse.

Fig. 10. Unipolaire Goldberger afleiding van het linker voorheen bij een
getraind paard.

Unipolar Goldberger lead from the left for limb of a trained horse.

Fig. 11. Unipolaire Goldberger afleiding van het linker achterbeen bij een
getraind paard.

Unipolar Goldberger lead from the left hind limb of a trained horse.

122


	::::::±:::5:::S:::�S" iil�ii..� � ��fil�i' 3�m igg' �i � � ".....------tt	L'''i4-*

Fig. 12.1.
afl. V_tlead V,

Fig. 12.2.
afl. V₂lead V�

Fig. 12.3.
afl. V₃lead V,






	m^m v^f kpv^ ^_ mm

Fig. 12.4.

afl. V₄

lead V,,
4

Fig. 12.5.
afl. V₅lead V_c

Fig. 12.6.
afl. Vax 2
lead Vax 2


	..	�	-H-f-j
	~~	..:..	7~~
1	i	:	1	-r	I

l^li^l^M^IJ^I^

Fig. 12.7.
afl. V-2
lead V-2

Fig. 12.8.
afl. V-3
lead V-3

Fig. 12.9.
afl. V-4
lead V-4


	*m'-\�*
	■ ^-T-'V-, -^_
	'{}4;S: I-

Fig. 12.10.
afl. V-5
lead V-5

Fig. 12.11.
afl. Vax-2
lead Vax-2

Fig. 12. Wilson afleidingen van een normaal getraind paard.
Wilson leads of a normal trained horse.

123

Fig. 13. Invloed van een geluid op de vorm van het electrocardiogram.

Influence of noise on the form of the electrocardiogram (lead V ).
Note on positive T wave and increase of Q/S complex.

Fig. 14-1.

voor de klap
before the crack

Fig. 14-2.
na de klap
after the crack

Fig. 14. Invloed van angst op de vorm van het electrocardiogram (afl. III).
Influence of fright on the electrocardiogram (lead III).

In fig. 14-2 zien we een verandering van het QRS complex en een toename
van de T top.

Note in fig. 14-2 the alteration of the QRS complex and the increase of the
T wave.

124

Fig. 15. Partieel hartbloc na kortdurende belasting bij een politiepaard.

Partial heartbloc after shortlasting excercise in a mounted policehorse.
Note increase of T wave and decrease of QT time.

Fig. 16-1. voor de arbeid Fig. 16-2. na de arbeid

before exercise after exercise

Fig. 16. Invloed van een kortdurende arbeid op de vorm van het electrocardiogram
van een 7 jarige Franse draver.
Toename van QS en T top verandering.

Influence of shortlasting exercise on the electrocardiogram of a 7 year

old French trotter.

Increase of QS and T wave alteration.

125

Fig. 17-1. Afleiding V3 in rust.
Lead V, in rest.

Fig. 17. Invloed van kortdurende (2 min.) arbeid op de vorm van de T top in af-
leiding V,.

Het electrocardiogram is geregistreerd bij een 6 j. Fr.Am. draver-merrie,
die een maand na de registratie van dit electrocardiogram haar record
verbeterde en dit bracht op een km. tijd van 1 rnin. 20.8 sec. over een
afstand van 2020 m.

Influence of short lasting exercise on the T wave in lead V3.
This electrocardiogram is registrated in a 6 year old Fr.Am. trotter mare.
One month after the registration of this electrocardiogram the mare im-
proved her record and ros� it to a km.time of 1 min. 20.8 sec. over a
distance of 2020 m.

126

11 lllilll

.3 ..i.------:±::±:±::

EEH�E

rtff+W

rif :n::

::[i:::::::::;:::::|:|::

ijpti 11111 K^HfHft

tt 5?

i�^::i^:i

E �H:: ::::: �:: :EHE::

il 1 i

�^tff

jprEffSE:3 + 5a:^

r 11 i'

Jni Pff

§:!!!! �!!!i!!�|!E

r�� -tt

:::i:

�l^n ^: r^"l

ffi:::::::|:;:|:::E:::|

tl -IlijJ

rTTlTTf~~T"�PT'

"Eg- : :±:: iEE::::-Et E�

tt 1 .

Tn4 tyj.

CI1IL.....J4J�Ui..

Eg:|E::�E:||EMa

4Ut :J±:

:|ee|:eee:e|e:ee�e

:|:::::::::::::::::::::::

eeH�

l^tffff

:|::|::||e|:E::||E

II II i TT

+t*t�tff

Fig. 17-3. Afleiding V, 30 sec. na het aansluiten van het paard aan de electro-
cardiograaf.

Lead V, 30 sec. after the connection of the horse to the electrocardio -
graph.

Fig. 17-4. Afleiding V_ 60 sec. na het aansluiten van het paard aan de electro-
cardiograaf.

Lead V, 60 sec. after the connection of the horse to the electrocardio -
graph. Note decrease of the T wave.

127

Fig. 17-5. Afleiding Vg 85 sec. na het aansluiten van het paard aan de electro-
cardiograaf. De inversie van de T top is opgetreden.
Lead V- 85 sec. after the connection of the horse to the electrocardio-
graph. Inversion of the T wave has occurred.

Fig. 17-6. Afleiding V, 105 sec. na het aansluiten van het paard aan de electro-
cardiograaf. Toename van de negatieve T top.

Lead V 105 sec. after the connection of the horse to the electrocardio-
graph. Increase of the neg. T wave.

Fig. 17-7. Afleiding V 150 sec. na het aansluiten van het paard aan de electro-
cardiograaf.

Lead V. 150 sec. after the connection of the horse to the electrocardio-
graph.

128

Fig. 18-1. Afl. II voor de belasting. Lead II before the exercise.

Jj^^#

4l�

:±:

::K|:3§|:

e�;

_-----Lj-f- 'm; 4H^l!t'' -H-J�i

----1. ;■!._-� ;1. _L

-----. ,\.L

E�EEEEEE

Fig. 18-2. Afl. II direct na de belasting. Lead II immediately after the exercise.

De veranderingen zijn: The alterations are:

wandering pacemaker wandering pacemaker

sinusarrythmie sinusarrythmia

ST elevatie ST elevation

~~X- I^p~~i^;~ti#^

Fig. 18-3. Afl. II 80 sec. na de arbeid. Lead II 80 sec. after the exercise.
De T top is nu negatief. The T wave is now negative.

(Fig. 18. Invloed van kortdurende belasting op het electrocardiogram van een vol-
wassen rijpaard.

Influence of a short terme exercise on the electrocardiogram of a adult
riding horse.

129

Fig. 19. Afleiding Vj.

Wandering auricular pacemaker en sinus-arrythmie bij een 3 jarige draverhengst na kortdurende belasting.

Lead V₃.

Wandering auricular pacemaker and sinus-arrythmia in a 3 year old trotter stallion after a shortlasting exercise.

Fig. 20-1. afl. V3 in rust.
lead V3 in rest.

Fig. 20-2. afl. V3 direct na kortdurende (2 min.) arbeid.

lead V3, immediately after a shortlasting exercise.

Fig. 20-3. afl. V3 12 sec. na het aansluiten aan de electrocardiograaf.

lead V3 12 sec. after the connection of the horse to the electrocardiograp

Fig. 20. Electrocardiogram van een 6 jarige draver op het hoogtepunt van zijn car-
ri�re. Dit paard won in een maand 5 races, waaronder een tweetal semi-
klassieke draverijen en een internationale draverij.

Electrocardiogram of a 6 year old trotter, gelding, on the top of his caree:
This horse won within a month 5 races, two of them were semi-classic ant
one was a international trot.

Note on T top inversion

131

Fig. 20-4. afl. V3 45 sec. na het aansluiten aan de electrocardiograaf.

lead V3 45 sec. after the connection of the horse to the electrocardiograph.

�aaaaaaaaaaaaaaaaaa ■�■�■«�■�■■■■■�■�■�� aaaaaaaaiaaaaaaaaaaa «■!«)« aaaaaaaaaa

::::::::::::.....:.<:::::;::::».....j^hsh'■J:iK!�«MrHsw.wiHir::-'

;�:,�■�■f_;SSi�.j_i.... ■ ;;;i:!,::s«.ft.... ■ ..;Ji:!BSMiK*...bSb...::::::

Fig. 20-5. afl. V3 na een arbeid van een half uur.

lead V3 immediately after a work of half an hour.

132

■

ggjaggga

Afl. I rust
Lead I rest

Afl. I arbeid

Lead I after exercise

Afl. III rust
Lead III rest

Afl. III arbeid

Lead III after exercise

133

Afl. aVf rust
Lead aVf rest

Afl, aVf arbeid

Lead aVf after exercise

Afl. V₃ rust
Lead V3 rest

Afl. Vg arbeid

Lead Vg after exercise

Fig. 22. Electrocardiogram van een getraind paard in rust en na langdurige arbeid.
Electrocardiogram of a trained horse at rest and after long term exercise.

134

QQ tijd in 0,01 sek.


	:				�	�	�	■ �
200	_		�		� �		«	+ �
190	�				�		�	+
180			.			e	+	+
170	-		e	�			*	e
160	"'				*	+	e	�
150	■�		*	+	<*		0	�
140	*"-**		e +		�		�
130	�	e �	e	�	e	�
120		e	e			�
110	�	+						Verklaring:
100		e e						. 1 dier. e 2 dieren . � 3 of meer.
90		� �	�					+ gemiddelde.
80		■
■	�J-L	1 1 1 1	\|	1	1	1	1	1 1 1 1

32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60

Grafiek I. Het verband tussen de QQ tijd en de QT tijd.

135

QQ tijd in 1/100sek.


240
230
220
210		�
200
190
180
170	�
160	�	�
150	-	«>
140		0 �
130		� � �
120	� _#	� 0 �
110
100		0 � �
90 80		� � �
70	�

Verklaring:

i dier.

2 dieren.

3 of meer.

A..I I I 1 I I 1 I I I______I I I ' I I I

18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48

Grafiek II. Verband tussen QQ tijd en PQ tijd.

136

QRS amplitudo na arbeid

■ I

I ■ I I I I........1.1.1,1,1.1,1.1,

50 60 70 80 90 100 110 120130 140 150 160170 180 190 200

Grafiek III. Het verband tussen de totale amplitudo van het QRS complex in rust en
de totale amplitudo van het QRS complex na kortdurende arbeid.

137

HOOFDSTUK 5.

CONCLUSIE.

Uit dit onderzoek, verricht bij 246 dravers, ren- en rijpaarden, is ge-
bleken dat de aanpassing vanhet hart aan het werk van deze dieren een zelfde pa-
troon vertoont als het hart van de getrainde mens,

5-1. HET MORPHOLOGISCHE GEDEELTE.

Het is gebleken, dat de mate van hypertrophie van het hart van getrainde
dieren zeer sterk overschat wordt. De aanwezigheid van de hypertrophie wordt
zeer sterk gesuggereerd door mededelingen van SISSON en GROSSMANN (1948).

Uit ons onderzoek is gebleken dat de hypertrophie niet duidelijk aan te
tonen was, omdat er geen belangrijke toename in het gewicht of in de afmetingen
van het hart na de dood konden worden gevonden.

Bij de gezonde getrainde mens bereikt het hartgewicht ook nimmer het
door LINZBACH (l.c.) vastgestelde kritische hartgewicht, doch bij pathologische
toestanden (congenitale hartafwijkingen en hypertensie) wordt dit laatste zeer
vaak overschreden.

De toename in grootte van het hart in vivo bij de mens berust op een re-
gulatieve verwijding van de hartholten (REINDELL-DELIUS). Deze verwijding
is vooral r�ntgenologinch aan te tonen. Het is gewenst, dat deze wijze van on-
derzoek ook bij het paard toegankelijk zal mogen worden omdat men all��n dan
een gefundeerd oordeel mag geven over de vorm en de grootte en de bewegingen
van het hart.

5-2. HET ELECTROCARDIOGRAFISCH GEDEELTE.

Naast een overeenkomst in de morphologie met het hart van de getrainde
mens, heeft het hart van het getrainde paard ook een overeenkomst met het elec-
trocardiografisch patroon van de getrainde mens.

Tot deze overeenkomsten behoren een aantal veranderingen in het elec -
trocardiogram, die soms slechts tijdelijk zijn aan te tonen.

138

Deze veranderingen zijn:

1. Het optreden van het sino-auriculaire blok, het atrio-ventriculaire blok van
de Ie of 2e graad, zowel in rust als na kortdurende belasting.

2. Het optreden van intra-auriculaire geleidingsvertragingen, zowel in rust als;
na kortdurende belasting.

3. Een grote spreiding in de QT-tijd.

4. Een grote spreiding in de PQ-tijd.

5. Het optreden van een sinus arrythmie na kortdurende arbeid.

6. De aanwezigheid van een zeer strak sinusrythme na langdurige arbeid.
Omdat deze veranderingen voorkomenbij paarden, die tot zeer langdurige en uit-
puttende arbeid in staat zijn, worden zij opgevat als een gevolg van de trainings-
duur en zij mogen niet als pathologisch worden beschouwd.

Vooral op het ontstaan van een partieel blok is de invloed van de leeftijd en de
daarmee samenhangende trainingsduur, zeer duidelijk.

Bij 2-jarige dieren komt het blok niet voor, bij 3-jarige dieren wordt het blok
zelden waargenomen. Oudere dieren daarentegen hebben altijd een hartblok, doch
dit blok is niet constant aanwezig en het optreden van het blok is afhankelijk van
de "rust" van het dier en van de onderzoeker.

Na een kortdurende belasting wordeninhet electrocardiogram vanhet ge-
trainde paard vaak afwijkingen van de norm gevonden.
Deze afwijkingen zijn:

1. Abnormale, negatieve of biphasische, P-toppen. Deze afwijkende toppen kun-
nen tijdelijk aanwezig zijn. Ook zijn zij niet iedere dag reproduceerbaar.

2. Parti�le blokkades van de Ie en 2e graad. Ook deze afwijkingen zijn tijdelijk
en niet iedere dag reproduceerbaar.

3. ST-elevatie.

4. Zeer sterk positieve T-toppen.

In de rustphase na de arbeid neemt de ST-elevatie af en de positieve T-
top wordt via biphasisch zeer sterk negatief.

Deze veranderingen zijnten onrechte aangeduid als een symptoom van re-
latieve coronair insuffici�ntie (BROOYMANS 1957, GLAZIER-DUICES 1963) of als
een symptoom van een slecht functionerend myocard (STEEL 1963).

De ST-elevatie en de zeer sterk positieve T-toppen kunnen naar wens op-
gewekt worden doorhet dier aaneen kortdurende snelle belastingte onderwerpen.

De ST-elevatie, de positieve T-top en de sinus arrythmie komen alleen
DIRECT NA de belasting voor en zijn gebonden aan de eerste 2 minuten van de
rust pauze.

De ST-elevatie komt alleen bij een positieve T-top voor. De ST-elevatie
is het gevolg van een aantal phenomenen:

1. De toename van de ST-junction.

2. De afname van de QT-tijd.

3. Het nagenoeg constant blijven van de duur van de T-top.

139

4. Het trage begin van de repolarisatie van de ventrikel.

Dit trage begin van de repolarisatie maakt dat de duur van de T-top niet nauw-
keurig in vele afleidingen kon worden gemeten.

De sinus arrythmie en de parti�le hartblokkades na kortdurende belasting komen
ook alleen voor in de eerste 2 minuten na de arbeid. Deze sinus arrythmie kon
voorkomen worden door het dier v��r de kortdurende arbeid 15 mgr. atropine
sulfaat intraveneus toe te dienen.

De sinus arrythmie duurt slechts kort en is ook beschreven bij de mens
en wordt daar als respiratoir beschouwd. In ons onderzoek is gebleken dat deze
arrythmie zeker niet aan de ademfrequentie is gebonden, hetgeen reeds door
BROOYMANS (1957) is medegedeeld. Aangezien de paarden na lichte belasting
niet regelmatig ademen, zowel wat diepte als frequentie betreft, is het toch wel
mogelijk dat de sinus arrythmie met de ademdiepte samenhangt. Een nader on-
derzoek in deze richting is dan ook gewenst.

DeT-top heeft voorde diagnostiek vanmyocard-aandoeningengeen enkele
betekenis.

Zeer duidelijk kon de invloed vande neurovegetatieve tonus op de T-top gedemon-
streerd worden.

De T-top kan in afleiding V3 positief worden bij angsttoestanden, na kortduren-
de belasting en na intraveneuze atropine injectie.

Deze verandering in phase van de T-top gaat meestal gepaard met een
toename van de frequentie, doch de amplitudo-verandering is niet alleen afhan-
kelijk van de frequentie.

De door de lichte belasting positief geworden T-top inde afleiding Vg ver-
andert in de rustphase weer van vorm en amplitudo, hij wordt viabiphasisch diep
negatief. Deze omkeer is niet het gevolg van een draaiing van de electrische hart-
as. Deze as staat v��r en na de arbeid in nagenoeg dezelfde richting, want er
treedt geen verandering op in de vorm van het QRS-complex.

In dit onderzoek hebben wij niet kunnen aantonen waarop de T-top inversie
berust.

Aangezien deze veranderingen in het electrocardiogram all��n voorkomen
na kortdurende belasting, moeten deze verschijnselen opgevat worden als eenge-
volg van de wisseling in de neurovegetatieve tonus, omdat de arbeid niet in de
"steady state" verricht werd.

Bij dieren, waarvan een langdurende regelmatige zware arbeid gevraagd
werd en waarvan aangenomen mocht worden dat zij in "steady state" verkeerden,
werden deze afwijkingen van het normale electrocardiografische patroon niet
meer waargenomen.

Dieren, die na kortdurende belasting b.v. de ST-elevatie, een sinus ar-
rythmie, sterk positieve T-toppen, vertoonden, konden allen een langdurige en
zware arbeid verrichten. Sommige van deze dieren leveren nog steeds uitstekende
wedstrijd-prestaties.

140

Dit kan als steun worden aangevoerd voor de opvatting dat deze veranderingen
geen bewijs zijn voor een slecht functioneren van hetmyocard of van een slechte
bloedvoorziening van het myocard. Zij zijn het gevolg van een neurovegetatieve
labiliteit. Deze neurovegetatieve labiliteit wordt opgewekt door de snelle kort-
durende belasting.

5-3. DE BETEKENIS VOOR DE KLINIEK.

Uit dit onderzoek is gebleken, dat het functioneel onderzoek van het hart
alleen geschieden mag in rust en na een arbeid, waarbij het dier in de "steady
state" heeft verkeerd.

Bij het onderzoek in rust kan men bij het getrainde paard een aantal on-
regelmatigheden in de hartslag horen. Deze onregelmatigheden zijn van onschul-
dige aard als zij verdwijnen na een voldoend zware arbeid in de steady state.

Na kortdurende belasting kan men een aantal onregelmatigheden horen of
registreren, die tot foutieve conclusies kunnen leiden.

Voor het bereiken van de "steady state" is tijd nodig. Daartoe dient men
het dier gedeeltelijk te belasten en deze belasting voldoende lang constant te hou-
den. De belasting dient aangepast te worden aan de trainingstoestand en de ge-
oefendheid van het dier.

Worden na een zware belasting inde "steady state" nog onregelmatigheden
in de hartslag geconstateerd, of is de daling in frequentie gedurende de rustpau-
ze onvoldoende, dan alleen is nader onderzoek gewenst.

141

HOOFDSTUK 6.

SAMENVATTING.
6-1. SAMENVATTING.

Voor een studie over het electrocardiogram van het getrainde paard wer-
den 246 paarden onderzocht.

Het grootste gedeelte van deze paarden bestond uit dravers, doch er werden ook
een aantal ren- en rijpaarden onderzocht.

In Hoofdstuk 2 werden gedeelten uit de humane cardiologie besproken,
vooral die gedeelten die verband houden met de sportphysiologie. Grote aandacht
werd geschonken aan het werk van de Freiburgse school (REINDELL, MELLE-
ROWICZ, KLEPZIG)en aan het werk van Amerikaanse onderzoekers (CURETON,
CRAYBIEL).

Volgens deze onderzoekers is het getrainde hart geen beschadigd of een
tot beschadiging voorbeschikt hart, doch juist een ideaal gereguleerd hart.

Zowel de morphologische als de electrocardiografische veranderingen,
die het getrainde hart van de mens ondergaat, worden besproken.

In Hoofdstuk 3 en 4 worden de eigen onderzoekingen medegedeeld. Van 15
dodelijk verongelukte, in volle training zijnde paarden, worden de maten en ge-
wichten van het hart in zijn geheel en in onderdelen medegedeeld. Deze waarden
worden met literatuuropgaven vergeleken.

Geconcludeerd wordt, dat de toename in gewicht van het hart van het getrainde
paard overschat wordt.

Aan de electrocardiographie van het getrainde paard is speciale aandacht
geschonken. Als afleidingen werden gebruikt de beenafleidingen volgens EINT-
HOVEN, de unipolaire beenafleidingen volgens GOLDBERGER en de unipolaire
borstwand afleidingen volgens WILSON. Als afleidingsplaatsen voor deze laatste
werden de door BROOYMANS (1954) aangegeven plaatsen gekozen.

De amplitudo van de verschillende afleidingen in rust werd medege-
deeld.

Speciale aandacht is geschonken aan het voorkomen van afwijkende P top-
pen. Deze afwijkende P toppen, die vaak tijdelijk optraden (wandering auricular

142

pace maker) worden als intra-auriculaire geleidingsvertragingen opgevat van

vagale aard.

Deze opvattingen worden gesteund door dat:

1. De afwijkende P toppen verdwijnen na langdurige arbeid.

2. De afwijkende P toppen bij hetzelfde paard niet altijd reproduceerbaar zijn.

3. De afwijkende P toppen vooral na kortdurende arbeid optreden.

Evenals de w.p.m. wordt ook het s.a.-blok en hetatrio-ventriculaire blok in rust
en na kortdurende arbeid als physiologisch opgevat. Deze opvatting wordt onder
meer gesteund door het werk van N�RR en SPOERRI.

De stelling van SPOERRI, die meent dat het a.v. -blok altijd in de expi-
ratie-phase valt, wordt betwijfeld. Wij konden aantonen dat dit niet het geval was,
ook tijdens de inspiratie-phase komt het blok voor.

De T top kan vooral in de afleidingen II, III, V� en V3 zeer verschillend
van vorm zijn. De oorzaak van deze verscheidenheid in vorm ligt in de neurove-
getatieve tonus van het dier.

Deze opvatting berust op het waarnemen van een verandering in de phase van de
T top bij arbeid, bij angst, en in de rustpauze volgend op de arbeid, en na atro-
pine injectie. Ook verandert de T top bij de eerste postblok hartslag.

Er is aangetoond dat de vorm van de Ttop de duur vande QT-tijd bepaalt.

Op grond van deze waarneming wordt de opvatting van STEEL bestreden,
dat het electrocardiogram iets zegt omtrent de "racing-performance" van het
paard.

Vooral na kortdurende arbeid werden zeer veel veranderingen van het
electrocardiogram ten opzichte van het rustelectrocardiograrn gevonden. In af-
leiding V3 zijn deze veranderingen fraai te registreren.

Zeer dikwijls treedt een T top verandering op. De T top na kortdurende
belasting is eerst zeer sterk positief, wordt allengs biphasisch en tenslotte ne-
gatief en keert dan weer terug tot de uitgangsphase.

Verder vinden we vaak een ST-elevatie. Deze ST-elevatie is vooral te
zien in de afleidingen met een positieve T top na kortdurende belasting, nl. afl.
II, afl. III, avf. V₂, V₃.

Naast deze beide veranderingen wordt zeer vaak een sinus arrythmie ge-
vonden, soms zelfs gepaard gaande met parti�le hartblokkades.

Kenmerkend voor deze 3 veranderingen is het tijdelijke karakter. Slechts
60- 90 sec. na het aansluiten van het paard aan de electrocardiograaf, dit is 1 -
2 minuten na het be�indigen van de arbeid, zijn zij aan te tonen.

Volgens BROOYMANS (1957), GLAZIER-DUKES (1963) en STEEL(1963),
zijn deze verschijnselen het gevolg van een relatieve myocard insuffici�ntie. Wij
zijn daarentegen van mening, dat zij met de zgn. "Sofortreaktion" van het hart van
de getrainde mens zijn te vergelijken en van neurovegetatieve oorsprong zijn.

Na langdurige arbeid konden deze veranderingen bij dezelfde paarden niet
meer aangetoond worden. Het electrocardiogram komt na deze arbeid nagenoeg

143

overeen met het rust-electrocardiogram.

Onze belangrijkste conclusie is dan ook dat de veranderingen die in het
electrocardiogram optreden na kortdurende arbeid, geen gevolg zijn van een
myocard beschadiging of van onvoldoende bloedvoorziening van het myocard.

Deze veranderingen zijn het gevolg vaneen tijdelijke labiliteit vandeneu-
rovegetatieve tonus omdat de arbeid niet in de "steady state" verricht werd.

Deze neurovegetatieve tonus veranderingen zijn ook na kortdurende arbeid
bij de mens beschreven en worden ook daar als physiologisch opgevat.

Voor de kliniek heeft deze opvatting betekenis. Het is dus gewenst de be-
lastingsproeven bij het paard in de steady state te verrichten en niet na kortdu-
rende belasting.

144

6-2. ZUSAMMENFASSUNG.

F�r einde Studie �ber das Elektrokardiogramm des trainiertenPferdes wurden 246
Traber, Rennpferde und Reitpferde elektrokardiographisch untersucht.
In Kapitel 2 werden Teile aus der Kardiologie des Menschen besprochen, insbe-
sondere diejenigen, die in direkter Beziehung zur Sportphysiologie stehen. Grosze
Aufmerksamkeit wurde dabei den Arbeiten der Freiburger Schule (REINDELL,
MELLEROWICZ, KLEPZIG u.v.a. ) gewidmet und den Untersuchungen aus den
V.S. (z.B. GRAYBIEL, CURETON). Nach diesen Mitteilungen wird das Sport -
herz nicht als ein geschadigtes Herz angesehen oder zur Schadigingsbereitschaft
pradisponiertes, sondern muss als Idealfall der Regulation betrachtet werden.
Sowohl die electrophysiologischen Veranderungen als auch die mcrphologischen
und physiologischen Veranderungen am Sportherz des Menschen sind er�rtert
worden. Die eigenen Untersuchungen wurden in Kapitel 3 und 4 niedergelegt.
Von 15 t�tlich verungl�ckten Pferden wurden die Masseund Gewichte der Herzen
festgestellt und mit Literaturangaben verglichen.

Wir meinen, dasz die Zunahme des gewichtes des Herzes destrainierten Pferdes
oft �berschatzt wird.

Die Elektrokardiographie des Spprtpferdesist eingehend bearbeitet worden. (Ka-
pitel 3).

Verwendet wurden die Einthoven-Goldberger- und Wilson-Ableitungen. F�r die
WILSON-Ableitungen wurden die Ableitungspunkte nach Brooymans (1954) gewahlt.
Negative und biphasische (Wandering pace maker) P-Wellen in den EINTHOVEN-
Ableitungen werden j�s intra-auricalare Leitungsverz�gerungen von vagaler Art
aufgefasst. Diese Ansicht wird unterst�tzt durch dass:

1. Die abnormalen P-Wellen verschwinden nach langer Arbeit.

2. Die abnormalen P-Wellen nicht immer zu diagnostizieren sind.

3. Die abnormalen P-Wellen sehr oft nach kurzfristiger Arbeit auftreten.
Ebenzo wie der W.p.m. wird der sino-auriculare Biock, der Block ersten und
zweiten Grades nach Wenckebach als physiologisch angesehen. Diese Auffassung
st�tzt u. a. die Arbeit von N�RR (1913). Nicht immer war der Block in der Ex-
pirationsphase der Atmung zu finden (SP�RRI).

In Abl. II, III, V2, V3, kann die Form der T-Welle verschieden sein. Die Ursache

dieser Verschiedenheit liegt in der neuro-vegetativen Reaktionslage desTieres.

Diese Beobachtung beruht auf einer Anderung der T-Wellen-Phase, die nach

Aufregungszustanden und kurzdauerender Arbeit auftritt, ausserdem auf einer

Zunahme des positiven Wertes dex~ auf den Block folgenden T-Welle.

Die Formder T-Welle bestimmt die Dauerdes QT-Abschnittes. Auf Grund dieser

Abhangigkeit wird die Auffassung von STEEL (1963) bestritten.

Nach dieser Meinung wird der Dauer des QT-Abschnittes grosse Bedeutung f�r

die "Racing performance" beigemessen.

Kurzdauernde Arbeit ergibt eine reichhaltige Skala von elektrokardiografischen

145

Abweichungen gegen�ber dem Ruhe-EKG.

Diese Aender�ngen lassen sich vorz�glich in der Ableitung V� erkennen.
Davontreten als wichtigste und regelmassigste die stark positive T-Wellen direkt
nach der Belastung auf. Weiterhin findet sich das Verschwinden solcher positiven
T-Wellen nach 60 - 90 sec, die durch stark positive T-Wellen gefolgt wird.
Auch ist eine ST-Hebung in Ableitung II, III und aVf deutlich zu sehen, wenn die
T-Welle positiv ausfallt.

Weiterhin findet man eine Sinus-Arrythmie, die ebenso wie die positive T-Welle
und die ST-Hebung nach etwa 60 - 90 sec. verschwunden ist.

Die Zeitspanne zwischen dem Enden der Arbeitsleistung und der EKG-Kontrolle
bestimmt die Befunde, denndie obengenannten Aender�ngen sind Sofortreaktionen
und verschwinden innerhalb von 30 sec. bis 2 Min. nach der Arbeit.
Die positive T-Welle konnte auch in Rune durch Larm-und Schreckeinwirkungen
auf das Tier hervorgerufen werden.

Nach BROOYMANS sind diese derartigen elektrokardiografischen Befunden Symp-
tom einer relativen Koronarinsuffuzienz. Wir vertreten jedoch die Meinung.dass
die mit den Sofortreaktionen des trainierten Menschen �bereinstimmen und des-
wegen neurovegetativer Art sind.

Nach langer Arbeit konnten diese Aender�ngen nicht mehr gemessen werden, und

stimmte das Elektrokardiogramm beinahe mit dem Ruhe-Elektrokardiogramm

�berein.

Wir meinen, dass die Aender�ngen nach kurzdauernder Arbeit nicht Folge eines

Myocardschadens sondern einer neurovegetativen Reaktionslage sind.

Diese Reaktionslage ist auch beim trainierten Menschenherz beschrieben und

deshalb als physiologisch anzusehen.

146

6-3. SUMMARY.

In order to study the normal electrocardiogram of the trained horse, electrocar-

diographs were taken from a total of 246 trotters, thoroughbreds and riding

horses.

In chapter 2 relevant results from human cardiology, especially that relating to

the athlete heart, are discussed. Especial attention was paid to the work of the

Freiburg School, eq. REINDELL, MELLEROWICZ, KLEPZIG et al and to the

American workers GRAYBIEL and CURETON.

According to these investigations the athlete heart is neither a damaged
heart nor one peculiarly liable to damage but is an ideal case of nervous and
hormonal regulation.

Both the electro-physiologic and morphologic and physiologic alterations
of the human athlete heart are discussed.

Our own investigations have been described in chapter 3 and 4.
Of 15 fatally injured horses, weights and measurements of the heart have been
established and compared with previous findings as reported in the literature.

It is our opinion that the absolute hypertrophy of the trained heart has
been overestimated.

The electrocardiographic pattern of the trained horse has been thoroughly
studied (Chapter 3).

We used the EINTHOVEN-GOLDBERGER and WILSON leads and we used
the different electrode position on the chest according to Brooymans (1954).

The negativo and biphasic P waves (wandering auricular pace maker)
have been discussed and are interpreted as intra-auricular conduction delay of
vagal origin. This conception is supported by the f act that.

1. The abnormal P wave disappears after prolonged exercise.

2. The abnormal P wave cannot be diagnosed continuously.

3. The abnormal P waves appear after short-term exercise.

Just like the w.p.m., the sino-auricular block and the first and second
degree a. v. -block are considered as a normal adaptation to prolonged training.
This conception is supported by N�RR and SP�RRI. In contrast with SP�RRI we
were not always able to diagnose the a. v. -block during expiration.

In lead II, III, V2, V3 the T wave can have different forms. The cause of
these differences is the neuro-vegetative tone of the animal.

This interpretation isbased on the alteration of the T wave during excite-
ment and short-term exercise, and the increase in positive amplitudo of the T
wave in the first postblock heart beat.

The form of the T wave determines the QT-duration. On account of this
observation Steels conception, in which the QT-time is of great importance for
the racing performance of the horse, is disputed.

Short-time exercise givesa lager amount of alterations of the rest-elec-

147

trocardiogram. These alterations are easy to registrate in lead Vo.

Alteration of the negative or biphasic T wave into astrong positive Twave,
is very common after this exercise.

These positive Twave s disappear about 60-90 sec. after connection of the horse
to the electrocardiograph. The positiv T waves are foliowed by biphasic and
deeply negative T waves.

In lead II, III, a Vf and V2, V3 an ST elevation is normal, if the T wave
is positive.

Furthermore we can find a severe sinus arrythmia, which is disappearing like
the ST elevation and the positive T wave within 60 - 90 sec.

The time between the end of the exercise and the connection to the elec-
trocardiograph determines the results, because the alterations are "Sofort -
reaktionen", and disappear within two minutes after the end of the exercise.

It is possible to evoke the positive T-wave in rest by fright and noise.

BROOYMANS, GLAZIER-DUKES and also STEEL (1963) have the opinion
that these alterations have to be suspectedasa symptom ofcoronary insufficiency
orcardiac damage in the horse. Our opinion is that these reactions are of neuro-
vegetative origin because the horse is not ina"steady state" during the exercise.
It is our opinion that these reactions in the same way occur in the trained man
and also are an adaptation to training.

After prolonged exercise, in which the horse was supposedto be in"steady
state", none of these reactions could be registrated.

Therefore we have the opinion that the alterations of short term exercise
are not symptoms of myocardial damage, but a symptom of training.

148

LITERATUUR.

ANONIEM, Book reviews. J.D. Steel. Studies on the electrocardiogram of the
racehorse. Vet. Ree. 1963, 75, 1334.

ASMUSSEN, Nielsen (1952) geciteerd door Musshoff-Reindell-Klepzig-Kirchhoff
(1957).

BARCROFT, J. , geciteerd door Grollmann in "Schlagvolumen und Zeitvolumen
des gesunden und kranken Menschen". Ins Deutsche �bertragen und
erweitert von H. Baumann, Dresden (1935).

BARKEMA, R. M., Bijdrage tot de Zo�techniek met Mus Musculus domesticus
als proefdier. Proefschrift Utrecht (1961).

BARTELS, H. en G. Rodewald, Die alveolo-arterielle Sauerstoffspannungs-dif-
ferenz und das Problem des Gasaustauschen in der menschlichen
Lunge. Pfl�gers Arch. 258-163-1953.

BAUEREISEN, E. , H. Reindell, Ueber die inotrope Wirkung der Herznerven.
Klin. Wschr., 24/25-785, 1946/47.

BAUEREISEN, E. , Die Gesetzeder Herzarbeitundihre G�ltigkeit im nat�rlichen
Kreislarf. Klin. Wsch:.. 35, 369 (1957).

BERGMANN, J., Ueber die Grosse des Herzens bei Menschen und Tieren. Diss.
M�nchen (1884).

BOLT, W. , H. Valentin, H. Venrath, Zur Klinik und Praxis der Insuffizienz des
rechten Herzens unter be sonde re r funktionellen Ber�cksichtigungder
funktionellen Probleme wahrend k�rperlicher Arbeit. Med. Klin. 51-
47 - (1952).

BOLT, W., D. Michel, H. Valentin und H. Venrath, Ueber die Druckverhaltnisse
im kleinen Kreislauf, rechten Herzen und in den dem Herzen vorge-
lagerten Venen unter den Bedingungen der B�rgerschenPressdruck-
probe. Zschr. Kreisl. forschg. 44, 261 (1955).

BOROS, J. von, Ueber den funktionellen Wert des hypertrophisch vergr�sserten
Herzens, Zschr. klin. med. 145 - 323 (1949).

149

BOROS, J. von, Das Problem des hypertrophischen Sportherzens. Deutsche Med.
Wschr. 77 - pag. 1293 (1952).

BOROS, J. von, ZurFrage der Durchblutungsnot beim vergr�sserten Sporther-
zen. Bemerkungen zu der gleichlautende Arbeit von H. Reindell und
Mitarb. Dtsch. Med. Wschr. 78, 239 (1953).

BRAMWELL, C. and Ellis R. , Clinical Observations on Olympic Athletes.
Arbeitsphysiologie. 2, 51 (1936).

BRANDENSTEIN, F. von, Gewicht und Masse des Herzens beim englischen Voll-
blutpferde. Inaug. Diss. , Berlin (1923) - Berlin (1924).

BRESSOU, M. , L'Electrocardiogramme et Ie phonocardiogramme du cheval
normal. Ed. R. Foulon, Paris (1944).

BROOYMANS, A. W. M. , Standardisation of leads in veterinary-clinical electro-
cardiography, Tijdschr. v. Diergeneesk. 79, 801 - 811 (1954).

BROOYMANS, A. W. M. , Electrocardiography in horses and cattle, theoretical
and clinical aspects. Thesis, Utrecht (1957).

BROOYMANS, A.W.M., World Vet. Congress 1963, Hannover, Proceedings
Vol. 3, pag. 182. Commentaar op artikel: Holmes J.R. Clinical exa-
mination of the equine heart.

BRUMAN und JENNY. Untersuchungen zum Stadium des Trainiertseins. Trai-
ningszustand und Kaliumgehalt des Muskulatur. Arbeitsphysiologie,
9, 147 (1936).

BRUNS, O. , Ueber die Aenderungen der Herzgr�sse durch k�perliche, speziell
sportliche Anstrengung. M�nch. Med. Wschr. 72, 623 (1925).

BRUNS, O., Herzgr�sse und Muskelarbeit. Erg. inn. Med. 34, 201 (1928).

BROUSTET, P. et H. Eggenberger, L'Electrocardiogramme des sportifs. J. de
Med. de Bordeaux et Sud Ouest. 113, 126, 127(1936).

BUECHNER, F., R. WEYLAND und H. Reindell in Reindell, H., R. Weyland,
H. Klepzig, K. Musshoff und E. Schildge. Erg. inn. Med. 5, 322 (1954) .

CARRERE, J.M.M., Contribution a 1'�tude de 1'�lectricardiographie chez Ie
cheval. Thesis, Toulouse (1952).

150

CHRISTENSEN, E.H., geciteerd door Grollmann in "Schlagvolumen und Zeit-
volumen des gesunden und kranken Menschen". Ins Deutsche �ber-
tragen und erweitert von H. Baumann, Dresden (1935).

CSINADY, E. von, Sportarzliche Untersuchungen III Mitteilung. Vergleichende
electrocardiographische Untersuchungen an Sportherzen bei beson-
derer Ber�cksichtigung der EKG. -Zeit-werte.
Arbeitsphysiologie 3, 579 (1930).

CURETON, Thomas, Kirk, Physical Fitness of Champion athletes. The University
of Illinois Press., Arbank (1951).

DEENSTRA, H., J. G. Roosenburg, Het alveola-cappillaire blocksyndroom.Ned.
Tijdschr. voor Geneesk. 98, 1150(1954.

DIETLEN, H., Herz und Gefasse im R�ntgenbild, Leipzig (1923).

DIETLEN, H. und F. Moritz, Ueber das Verhalten des Herzens nach langdauern-
dem und anstrengendem Radfahren, M�nch. Med. Wschr. 10.489(1908).

DELACHAUX, A. , M. Mamie, G. Aymon, Le coeur dans l^rentrainement physique
et le surentrainement. Cardiologica, Vol. I, 173 (1945).

DELACHAUX, A., Ie coeur forc�, Sport und Kreislauf Sammlung der Referate
IV. Sportarztliche Zentralkurs, Lausanne (1946), Bern (1946).

DELACHAUX, A., Le coeur de sport. Zschr. schweiz. Sanitatsoffiziere, Basel
(1947).

DELIUS, L. , Beitrage zur pathologischen Physiologie und zurKlinik beginnender
Herz- und Kreislaufst�rungen (vergleichende hamodynamische und
elektrokardiographische Untersuchungen). Arch. Kreisl. forschg.
11, 1 (1943).

DETWEILER, D.K., Electrocardiogram of the horse. Fed.Proc. 11 (1952) 34.

DETWEILER, D. K., Examinationof the equine heart, Pennsylvania Vet.Extension
Quart 40, 14, 33 (1958).

DETWEILER, D. K., D. F. Patterson, Diseases of the blood and cardiovascular
system, in Bone es. Equine diseases and surgery. Am. Vet. Pub.
Inc. (1963).

151

DEUTSCH, H. , und E. Kauf, Herz und Sport. Wien und Bern (1924).

DONALD - Bishop - Cumming - Wade, geciteerd door Musshoff-Reindell-Klepzig
- Kirchhoff (1957).

DONKERLO, Th. W. enR.C.P.M. Mekel, Atrioventriculaire geleidingsstoor-
nissen door verhoogde vagotonus bij gezonde mensen. Ned. Tijdschr.
voor Geneesk. 108 No. 36, 1703(1964).

DUKES, H.H. and H. Batt, Studies on the electrocardiogram of the horse. Am.
J. Physiol. 133, 265-266 (1941).

ELKIN, D.C., F.W. Cooper, R.H. Rohrer, W.B. Miller, P. S. Shea and E. W.
Dennis, Study of the periferial vascular disease with radio-active
isotopes. Surg. , Gynec. & Obst. 87, 1 (1948).

EMBDEN, G. und H. Habs, Beitrag zur Lehre von Muskeltrainung. Scand. Arch.
Physiologie. 49, 122 (1926).

EWIG, W. , Ueber den sportlichen Trainingszustand. M�nch. med. Wschr. 46,
1955 (1925).

FINGERHUT, M. , Ueber die Auffassung, Erkennung und Beurteilung der Herz-
hypertrophie unter besonderer Ber�cksichtigungder Leistungsfahig-
keit. Helvet. med. acta 8, 788 (1941).

FINGERHUT, M. , Die kardiologische Beratung in der Sportmedizin. Sport und
Kreislauf (Sammlung der Referate IV., Sportarztl. Zentralkurs 1946
(Lausanne) Bern (1946).

FRANK, O., Zur Dynamik des Herzmuskels, Zschr. f�r Biol. 32(1895).

FRANK, A. , Experimentelle Herzhypertrophie, Zschr. exper. Med. 115, 312
(1949/50).

FREY, C. , Messungenzur Bestimmung der normalen Form des Pferdenherzens.
Schw. Arch. f. Tierheilk. 25, (1883) 94.

FREY, E. und J. Frey, Der Einfluss von Acetycholin und Ardrenalin auf die
Ruhedehnungskurve und Refraktarzeit des isolierten Froschventrikels.
Arch. exp. Path. und Pharmakologie. 205, 590 (1948).

152

FRIDERICIA, QT-Dauer. Acta med. scand. (Stockholm) 53, 469, 489(1920).

FRIEDBERG, C.K. Diseases of the Heart. Philadelphia-Baltimore (1956).

FRIEDMAN, C.E. , The Residual Blood of the heart. AClinical x-ray and patho-
logie-anatomical study. Amer. heart. J. 39, 397 (1950).

FRODROCZY, E. , Elektrokardiographische Untersuchungen bei Rythmus- und
Reizleitingsst�rungen beim Pferde. Diss. Budapest (1938).

GAUER, O.H., Volume Changes of the Left Ventricle during Blood Pooling and
Exercise in the Intact Animal. Physiol. Rev. 35, 143 (1955).

GLAZIER, D.B., H.H. Dukes, A study of the normal e. c. g. of the hor se. The
Irish Vet. J. 17. 2 (1963).

GOLLWITZER-MEIER, K. , Verhalten des Venendrucks bei Kreislaufbelastung.
Dtsch. Kongr. in Med. 50, 84(1938).

GRAYBIEL, A. , R.A. Mac Fairland, R. A. Gates, F. A. Webster, Analysis of
the E. C. G. 's obtained from 100 young healthy aviators. Am. Heart
J. 27, 524 - 550 (1944).

GROBER, I. , Untersuchungen zur Arbeidshypertrophie des Herzens. Dtsch. Arch.
f. Klin. Med. 91, 502 (1907).

GROBER, I., Herz. rechte Herzkammer und Sportleistung. Med. Klin. 3, 91
(1913).

GROLLMANN, A. , Schlagvolumen und Zeitvolumen des gesunden und kranken
Menschen. Ins Deutsche �bertragen und erweitert von H. Boumann,
Dresden (1935).

HARRISON, T.R. The Failure of the Circulation. Baltimore (1935).

HEGGLIN, R. en M. Holzmann, QT-Dauer. Z. Klin. Med. 132, 1 (1937).

HEGGLIN, R. Ueber Herzinsuffizienzprobleme. Schweiz. Med. Wschr. 83, 1103
(1953).

HEIM, E., Das Elektrokardiogramm des Langstreckenlaufers (Diss. Genf. (1958)
Schweiz. Zschr. Sportmed. 6, 1 (1958).

153

HENSCHEN, S.E., Mitteilungen der Med. Klinik von Upsala, Bd. 2, Jena (1899).

HERMANN, G. , The heart of the racing grey-hound. Hypertrophy of the heart.
Proc. Soc. Exp. Biol. and Med. 23, 856 (1926).

HERMANN, G. , The heart of the thoroughbred race horse. Studies in hypertrophy-
Proc. Soc. Exp. Biol. and Med. 26, 549 (1929).

HERXHEIMER, H., Gundriss der Sportmedizin. Leipzig (1933).

HEUSSNER-Bernauer, (geciteerd door Hollmann (1959).

HILL, A.V., Long and Lupton, Proc. Roy, Soc. B. 96, 97 (1924).

HIRSCH, C., Ueber die Beziehungenzwischen dem Herzmuskelund der K�rper-
muskulatur und �ber sein Verhalten bei Herzhypertrophie. Dtsch.
Arch. Klin. Med. 64, 595 (1899).

HOFFMAN, B. and P.F. Cranefield (1960). Electrophysiology of the heart. Mac
Graw-Hill, New York (1960).

HOLLMANN, W., H. Valentin und H. Venrath, Ueber das steady state des Sauer-
stoffsverbrauch bei Belastungen am Drehkurbelergometer. Sport-
medizin, 8 (1957).

HOLLMANN, W., H. Venrath, H. Balodimos und G. Giovanelli. Herzleistungs-
quotient und Wirkungsgrad sowie die Lungenvoluminabei Sportlern
unter 35 Jahren. Sportmed. 6, 171 (1955).

HOLLMANN, W. , H. Valentin und H. Venrath. Ueber wissenschaftliche Gr�nd-
lagen des Intervalltrainings. Sportmed. 8, 204 (1958).

HOLLMANN, W. , Der Arbeits-und Trainingseinfluss auf Kreislauf und Atmung.
Darmstadt (1959).

HOLLMANN, W., Jugend und Sport. Sportarzt. 10, 129(1959).

HOLZMANN, Max., Klinische Elektrokardiographie, Stuttgart (1955).

HOOGERWERF, S., Ergebnisse der ;Sportarztliche Untersuchungen bei den IX.
Olymp. Spielen in Amsterdam 1928. Berlin (1929).

154

HOOGERWERF, S., Elektrokardiographische Untersuchungen der Amsterdamer
Olympiade Kampfer. Arbeitsphysiologie. 2, 61 (1930).

HORT, W. , Morphologische undphysiologische Untersuchungen an Ratten wahrend
eines Lauftrainings und nach dem Training. Virchows Arch. 320, 197
(1951).

IRVINE, G. H. G. , Studies on the electrocardiogram of the race horse, Comment
to the Monograph of J. D. Steel, Australian Vet. J. 40, 272-273 (1964).

JACOEL, J. et G. Spitz. L'electrocardiographie et ses applications chezle Cheval.
Recueil. de Med. Vet. Bd. 113, 14 (1937).

JAKOLEW, N. , Die physiologischen-chemischen Grundlagender Entwicklung der
Schnelligkeitsdauer. Legkaja Athletika Moskau. 6 (1957).

KATZ, L.N., Electrocardiography, 2 Ed. Philadelphia (1946).

KATZ, L.N. , Analysis of the several factors regulating the performance of the.'
heart. Phys. Rev. 35, 91 (1955).

KETY, S. S. and C.F.Schmidt, Quantitative measurement of regional circulation
by the clearence of radiactive sodium.
Am. J. of Med. Science. 215, 352(1948).

KETY, S.S. and C.F. Schmidt, Measurement of regional circulation by local
clearence of radioactive sodium. Am. Heart 38, 321 (1949).

KIRCH, E., Dilatation und Hypertrophie des Herzens.
Klin. Wschr. 9, 769 (1930).

KIRCH, E., Anatomische Grundlagen des Sportherzens. Verh. Dtsch. Ges. in
Med. 47, 73 (1935).

KIRCH, E., Herzkraftigung und echte Herzhypertrophie durch Sport. Zschr.
Kreisl. forschg. 28, 893 (1936).

KIRCH, E., Dilatation und Hypertrophie des Herzens. Nauheimer Fortb. Lehr-
gange 14, 47 (1938).

KJELLBERG, S.R.U. Rudhe und T. Sj�strand. The amount of hemoglobin and
the blood volume in relation to the pulse rate and cardiac volume
during rest. Acta physiol. Scand. 19, 136(1949).

155

KJELLBERG, S.R.U. Rudhe und T. Sj�strand, The relatior of the cardiac vo-
lume to the weight and surface area of the body, the blood volume and
the physical capacity of work.
Acta radiol. Stocholm, 31, 113(1949).

KLENSCH, H.,Schlagund Minutenvolumendes Herzenzs nach schwerster korper-
licher Arbeit bei Trainierten und Untrainierten. Verh. bericht Dtsch.
Sportarzte. Hamburg (1957)/Frankfurt am Main (1957).

KNIPPING, H. W. , Das Kranke Herz wahrend korperlicher Arbeit und sportlicher
Belastung und einige Bemerkungen zur Arbeitstherapie. M�nch.med.
Wschr. 92, 1210 (1950).

KNIPPING, H. W. , Einige klinische Gesichtspunkte zur Funktionsanalyse von
Herz und Kreislauf im Bereich der Vita maxima (5. Freiburger Sym-
posion), Berlin-G�ttingen-Heidelberg (1958).

KNOLL, W. , Die Beeinflussung der Herzgr�sze durch Arbeit und Sport. Med.
Welt 7, 1345 (1933).

KNOLL, W. , Normale und pathologische Physiologie der Leibes�bungen. Leipzig
(1933).

KRAFFT, H. und R. Weppler, Untersuchungen zum Elektrokardiogramm des
Warmblutpferdes. Tierarztl, Umschau. BD. 1, jan. (1958).

KRESTOWNIKOW, A. , Physiologie der K�rper�bungen. Berlin (1953).

KR�GER, W. , Ein Beitrag zur Anatomie des Pferdenherzens mit bes�nderer
Ber�cksichtigungvon Herzmaszen und Gewichten. Diss. Berlin( 1923).

KULBS, E., Experimentelies �ber Herzmuskel und Arbeit. Arch. exp. Path.
und Pharmakologie. 55, 288(1906).

LAMPE, A. E., G. A. Weltz, H. Heinrich und M. Straubel. Beobachtungen und
Untersuchungen an Berufsringskampfern. Dtsch. Arch. klin. Med.
149, 317 (1925).

LANDGREN, S. and L. Rutqvist. Electrocardiogram of Normal Cold Blooded Draft
Horses after work. Nord. Vet. Med. 5, 905-914, 1953.

LANNEK, N. , The terminal ventricular complex of the postblock beat in the
horse's electrocardiogram. Nord. Vet. Med. 3, 425-434 (1951).

156

LANNEK, N. and Rutqvist, Normal area variation for the electrocardiogram of
horses. Nord. Vet. Med. 3, 1094-1097 (1951).

LEN�GRE, H. Chevalier und R. Jacquot, Etude histologique de sept. cas du
bloc de la branche droite. Arch. Mal. Coeur 44, 481 (1951).

LEN�GRE, J. , L. Scebat, H. Besson, F. Benschenoul, J. Damien, Etude de
la pression capillaire pulmonaire dans diff�rents types de cardiopathie.
Arch. Mal. Coeur 46, 1 (1953).

LEWIS, T., J. Meakius, P. D. White, The excitory process in the dogs heart.
Part. I. The Auricles. Philosoph. Trans. Roy. Soc. Serie B. 205 ,
375-420 (1914).

LINZBACH, A. J. , Mikrometrische und histologische Analyse hypertropher
menschlicher Herzen. Virchows Arch. path. Anat. 314, 534(1947).

LINZBACH, A. J. , Herzhypertrophie und kritisches Herzgewicht. Klin. Wschr.
459 (1948).

LINZBACH, A. J. , Die Muskelfaserkonstante und das Wachstumgesetz der mensch-
lichen Herzkammer. Virchows Arch. Path. Anat. 318, 575 (1950).

LINZBACH, A. J. , Die quantitative Anatomie des normalen und vergr�szerten
Herzens im Hinblick auf die Herzinsuffizienz. Verh. Dtsch. Ges.
Kreisl. Forschg. 16, 43 (1950).

LINZBACH, A. J. , Die pathologische Anatomie der r�ntgenologisch feststellbaren
Form- und Gr�szenanderung des mensch.Hchen Herzens. Forschr.
R�ntgenstr. 77, 1 (1952).

LINZBACH, A. J. Struktur und Funktion des gesunden und kranken Herzens (5.
Freiburger Symposion), Berlin-G�ttingen-Heidelberg (1958).

LYSHOLM, E. , G. Nylin, K. Quarna, The relation between the heart volume and
stroke volume under physiological and pathological conditions. Acta
Radiologica. Stocholm, 15, 237 (1934).

MAC FAIRLAND, R.A. and A. Graybiel, Eric Liljencrantz, A. D. Tuttle, An

analysis of the Physiological and Psychological charactaristics of

200 Civil Air Line Pilots. J. Aviation Med. 9 - 10. 160-219(1938/
39).

157

MARTIN, Paul, Lehrbuch der Anatomie des Pferdes. Stuttgart (1923).

MEEK, W.J. andJ.A.E. Eyster, The effect of vagal stimulation and of cooling
on the location of the pace-maker within the sino-auricular node.Am.
J. of Physiology (34). 368-383 (1914).

MELLEROWICZ, H. , Vergleichende Untersuchungen �ber das Oekonomieprinzip
des trainierten Kreislaufs und seine Bedeutung f�r die praeventieve
und rehabilitive Medizin. Arch. Kreisl. forschg. 24, 70 (1956).

MELLEROWICZ, H. , Untersuchungen �ber Pulswellengeschwindigkeit und Vo-
lumen-Elastizitatsmodul der Aorta bei fr�heren Spitzensportlern in
Dauerleistungen im Alter. Schweiz. Ztschr. Sportmed. 5, 10(1957).

MELLEROWICZ, H. , Zur Frage der Hypoxie-Gefahrdung des Sportherzens. Med.
KLin. 28, 1221 (1957).

MELLEROWICZ, H. , Ueber das Leistungsherz. Fortschr. Med. 15, 387 (1958).

MEISNER, A. , Beurteilung des Kreislaufes. Prakt. Sportmed. F. Heiz, Stutt-
gart (1960).

MILLER, W.J. and Hickman, R. Electrocardiography in the horse. Vet. Ree.
No. 45 Vol. 64, 688 (1952).

MORITZ, F. von, Zur Beurteilung der Herzgr�sze. Fortschr. R�ntgenstrahlen.
38, 993 (1928).

MORITZ, F. von, Ueber die Kapazitat und die Muskelmasse der menschlichen
Herzh�hlen. Z. Kreisl. forschg. 18, 609 (1933).

MORITZ, F. von, Gr�sze und Form des Herzens bei Meistern im Sport. Dtsch.
Arch. klin. Med. 176, 455 (1934).

MULLER, E.A. und K. Karrasch, Pulsfrequenz. in der Erholungsphase.
� Zbl. Arbeitsmed. 3, 37 (1953).

MUSSHOFF, K. und H. Reindell, Zur R�ntgenuntersuchung des Herzens in hori-
zontaler und vertikaler K�rperstellung. 1. Mitteilung: Der Einflusz
der K�rperstellung auf das Herzvolumen. Dtsch. Med. Wschr. 81,
1001 (1956).

158

MUSSHOFF, K. und H. Reindell, Zur R�ntgenuntersuchung des Herzens in hori-
zontaler und vertikaler K�rperstellung. 2. Mitteilung: Der Einflusz
der K�rperstellung auf die Herzform. Dtsch. Med. Wschr. 82, 1075
(1957).

MUSSHOFF, K., H. Reindell, H. Klepzig und H. W. Kirchhoff, Herzvolumen,
Schlagvolumen und k�rperliche Leistungsfahigkeit. Cardiologia, 31,
359 (1957).

NEFF, W. , Die Beeinfluszungdes Herzrythmus beim Pferde durch Bremsversuch
und caroticus-sinus Druck. M�nchen (1934).

NICHOLSON, J.A., D.B. Glazier, M. Heffeman, Sino-atrial heart block in the
horse, Irish. Vet. J. 13, 168-172 (1959).

NIE, C.J. van, Congenitale hartmisvormingen bij het varken. Utrecht (1961).

N�CKER, J. , Sportarztliche Untersuchungsmethoden, in A. Arnold, "Handbuch
f�r Sportmedizin", Leipzig (1956).

N�CKER, J. , Training und Uebertraining, in A. Arnold, "Handbuch f�r Sport-
medizin", Leipzig (1956).

N�CKER, J. , Trainingswirkung auf die Skelettmuskulatur. XII, Kongr. Internat.
Federation Sportmedizin 9, 235 (1958).

N�RR, J. , Das Elektrocardiogramm des Pferdes, seine Aufnahme und Form.
Ztschr. Biol. 61, 197-229 (1913).

N�RR, J. , 100 Klinische Falie von Herz und Pulsarrythmien beim Pferde. Mo-
natshefte Prakt. Tierheilk. 34, 177-232 (1924).

NYLIN, G., Investigations on the Bloodcirculations of Gunder Hagg and Arne
Andersson. Cardiologia 9, 313 (1945).

OBEL, N., Physiologische Gesichtspunkte betreffs des habituellen Herzblockes
des Pferdes. Skand. Vet. Tidskr. 32, 200 (1942).

OOYEN, C.F. van, K. Reitsma, Voedingsmiddelen van Dierlijke Oorsprong.
Vlees en Vleeskeuring. Amsterdam (1950).

PALLADIN, A. and D. Ferdmann, The influence of muscle training on creatine
content. Hoppe Seylers Z. Physiologische Chem. 174,284 (1928).

159

PARADE, G. W. , Das Sportherz. Med. Wschr. 91, 264(1941) Wien.

PARADE, Bedeutung der Leibe s�bungen be i der Prophylaxe inne rer Erkrankungen,
in "Praeventive Medizin und Le ibe s�bunge n in der Jugend", Freiburg
i.Br. (1956).

PRADIER, P. , Contributional'�tude d'electrocardiogramme ducheval du sport.
Thesis Alfort (1962).

PERE, S. , Ueber die Wirkung des Sporttrainings auf Kreislauforgane.
Die Medizinische 1006 (1952).

PRKOP, L. , und L. Slapak, Sport und Kreislauf. Wien (1958).

QUIRING, D.P. and Robert J. Baker, The equine Heart. Am. J. of Vet. Res.
16, 62 (1953).

RAUTMANN, H. , Die Wirkungen muskularer Arbeit beim Turnen und Sport auf
die Organe des Kreislaufs. Ergb. Med. 10, 235(1927).

REINDELL, H. , Untersuchungen �ber Belastungsarrythmie. Diss. Bonn (1935).

REINDELL, H. , Elektrokardiographische und kymographische Untersuchungen
am Sportler nach Belastung. Verh. Dtsch. Ges. Kreisl. forschg. X,
275 (1937).

REINDELL, H. , Beziehungen zwischen dem Wesen und der Art des Sportes und
der Herzform, Herzgr�sze und Herzstromkurve. Klin. Wschr. 16,
1733 (1937).

REINDELL, H. , Kymographische Und elektrokardiographische Befunde am Sport -
herzen. Mitteilung I. Dtsch. Arch. klin. Med. 181, 485(1938).

REINDELL, H. , Klinische und anatomische Beobachtung�ber den Einflusz sport -
licher Tatigkeit auf das Herz eines Hochleistungssportlers. Zschr.
klin. Med. 138, 635 (1940).

REINDELL, H. , Zusammenfassende Beobachtungen �ber Reizbildung und Reiz-
leitungsst�rungen und deren Beurteilung bei Wettkampfsportlern.
Verh. Dtsch. Ges. Kreisl. forschg. XI, 372 (1938).

REINDELL, H., Kymographische und elektrokardiographische Befunde am Sport -
herzen, Mitteiling II. Dtsch. Arch. klin. Med. 181, 506(1938).

160

REINDELL, H. , Die Herzbeurteilung beim Sportmann und die differentialdiag-
nostische Bewertung der Befunde im Ekg und Kymogramm.
Dtsch. Med. Wschr. 35/36, 1369 (1939).

REINDELL, H. , Differentialdiagnostische Schwierigkeiten in der Beurteilung
besonderer elektrokardiographischer und kymographischer Veran-
derungen bei Herzen des Sportmannes und bei Kreislaufschaden.
Klin. Wschr. 18, 1378 (1939).

REINDELL, H. , Klinische und anatomische Beobachtung �ber den Einflusz sport -
liche Tatigkeit auf das Herz eines Hochleistungssportler.
Zschr. klin. Med. 138, 635 (1940).

REINDELL, H. , Ueber den Kreislauf der Trainierten. Ueber die Restblutmenge
des Herzens und �ber die besondere Bedeutung r�ntgenologischer
(kymographischer) hamodynamischer Beobachtungen in Ruhe und nach
Belastung. Arch. Kreisl. forschg. 12, 265 (1943).

REINDELL, H. , Diagnostik der Kreislauffr�hschaden. Stuttgart (1949).

REINDELL, H. , und L. Delius, Klinische Beobachtungen �ber die Herzdynamik
beim gesunden Menschen. Dtsch. Arch. klin. Med. 193, 639(1948).

REINDELL, H. und H. Klepzig, Die neuzeitlichen Brustwandableitungen und
Extremitaten-abieitungen in der Praxis. Stuttgart, (1951).

REINDELL, H. , K. Musshoff, H. Klepzig und R. Weiland, Ueber eine Art des
Kreislaufs. Verh. Dtsch. Ges. inn. Med. 60, 538 (1954).

REINDELL, H. , H. Klepzig, K. Musshoff, H. W. Kirchhoff, H. Steim, F. Moser
und P. Frisch, Neuere Untersuchungsergebnisse �ber Beziehungen
zwischen Gr�sze und Leistungsbreite des gesunden menschlichen
Herzens, insbesondere des Sportherzens, Dtsch. Med. Wschr. 82,
613, (1957).

REINDELL, H. , H. Klepzig, H. Steim, K, Musshoff, H. Roskamm und E. Schildge,
Herz- Kreislaufkrankheiten und Sport. M�nchen (1960).

REINDELL, H. , R. Weyland, H. Klepzig, K. Musshoff und E. Schildge, Sport-
arztecongress. Wilhelm Lampert Verlag. 92 (1953).

REISINGER, L. , Physiologische funktionelle St�rungen an Pferdenherzen.
Tierarztl. Wschr. (12), 181-182, Berlin/M�nchen (1949).

161

RICHARDS, D. W. , Discussion of Stariings Law of the Heart. Phys. Rev. 35, 156
(1955).

RILEY, R. L.A., Himmelstein, H. Motley, H.M. Wiener and A Cournand, Am.
J. Phys, 52, 327 (1948).

R�SSLE, R. und F. Roulet, Masz und Zahl in der Pathologie. Pathologie und
KLinik in Einzeldarstellung. Berlin und Wien (1932).

ROSKAMM, H. , Ueber die Regulation von Atmung und Kreislauf bei maximaler
Leistungsfahigkeit, Diss. Freiburg i. Br. (1958).

RUSHMER, R. F., Heart size and stroke volume. Minne. Med. 37, 19(1954).

SALESSE, L.L.F., Epistaxis et 1'electrocardiographie du cheval de course.
Thesis. Toulouse (1958).

SCHELLONG, F., Regulationspr�fung des Kreislaufs. Dresden (1938).

SCHLOMKA, G. , H. Reindell, Belastungs-EKG. Arbeitsphys. 8, 173 (1934).

SCHLOMKA, G. and H. Reindell, Das Belastungselektrokardiogramm, II.
Mitteilung. Untersuchungen an Sportlern.
Arbeitsphysiologie 8, 173-217 (1935).

SCHLOMKA, G. und H. Reindell, Elektrokardiogramm beim Uebergang von
Liegen zum Stehen. Zschr. klin. Med. 130, 313(1936).

SCHLOMKA, G. und H. Reindell, Respiratorische Arrythmie. Zschr, Kreisl.
forschg. 28 (1936).

SCHLOMKA, G. und H. Reindell, Beitrage zur klinischen Elektrokardiographie.
Zschr. klin. Med. 130, 313(1936); (Ekg. im Stehen und Liegen).

SCHMALTZ, Reinhold, Anatomie des Pf er des, Berlin (1919), (1914).

SCH�NHOLZER, G. , Bedeutet grosze Leistungsfahigkeit Herzgesundheit ?
Helvet. med. acta 8, 805(1941).

SCH�NHOLZER, G. , Erm�dung, Ersch�pfung, Tod. Schweiz. Zschr. f. Sport -
med. 3, 65 (1957).

162

SCHOENMAKERS, J. , Die Herzkranzadern bei arteriokardialen Hypertrophie,
Zschr. Kreisl. forschg. 38, 321 (1949).

SCHUZLER, G. , Belastungselektrokardiogramm des Pferdes.
Archiv. wiss. Parkt. Tierheilk. 78, 40-55 (1944).

SCICINSKI, A., Incomplete (partial) right bundie branch in Sportsman.
Pol. Arch. Med. W. 28, 2-210-208 (1958).

SECHER, K., Experimentelle Untersuchungen �ber die Gr�sze des Herzens nach
einem Aufh�ren des Trainierens. Zschr. exper. Med. 31/32, 290
(1923).

SECHER, K., Experimentelle Untersuchungen �ber das Korpergewicht von Ratten
beim Tranieren. Zschr. exper. Med. 47, 125 (1925).

SISSON, S. and Grossman J.D., The anatomyof the Domestic animals. Saunders
Comp. (1948).

SJ�STRAND, T., Das Sportherz. Dtsch. med. Wschr. 80, 963 (1955).

SJ�STRAND, T., Blutverteilung und Regulation des Blutvolumens. Klin. Wschr.
34, 561 (1956).

SLAPAK, L., Zum Ekg-Bild des unvollstandigen Rechtsschenkelblockes. Zschr.
Kreisl. forschg. 46, 373 (1957).

SP�RRI, H. und W. Leeman, Die Beurteilung der Herzkraft bei kranken Tieren
durch das Elektrokardiogramm. Schw. Arch. Tierheilk. 88, 113 -
133 (1946).

SP�RRI, H. , Formverande rungen des Pferde-elektro-ventrikulogrammes. Int.
Vet. Congress. Proc. IV. 289, Londen (1949).

SP�RRI, H. , Ueber denatmungsgesteuerten reflektorischen Herzblock des Pfer-
des. Tierarztl. Umschau. 6, 419-431 (1951).

SP�RRI, H. , Ueber die Genese und klinische Bedeutung des partiellen Herz-
blockes beim Pferd. Schw. Arch. Tierheilk. 94, 337-346 (1952).

SP�RRI, H., Der respiratorisch induzierte Herzblock des Pferdes. Cardiologia,
20, 180-187 (1952).

163

SPORRI, H. , Untersuchungen �ber die systolen- und diastolendauer des Herzens
bei denverschiedenenHaustierartenundihre Bedeutungf�r die Klinik
undBeurteilungslehre.Schw. Archiv. f. Tierheilk. 96, 593-604 (1954).

SP�RRI, H. und J. P. Siegfried, Ueber die Systolen- und Diastolendauer bei Haus-
und Wildtieren und ihre Beziehungen zur k�rperlichen Leistungs-
fahigkeit. Helv. Physiol. Pharmacol. Acta. 13, C 32 (1955).

SPORRI, H. , und D. K. Detweiler, Ueber die Ausbreitung der Erregungswelle
in Pferde- und Rinderherzen. Helv. Physiol. Pharmacol. Acta, 14,
78-81 (1956).

STARLING, E.H. , Das Gesetz der Herzarbeit, Bern und Leipzig (1920).

STEAD, E.A., and J. V. Warren, Cardiac out-put in man.
Arch. of Int. Med. 80, 235 (1947).

STEEL, J.D., The equine electrocardiogram withparticular reference to certain
aneasthetic agents. Int. Vet. Cong. IV, 3, 306 (1949).

STEEL, J.D. , Electrocardiogram of race horses. Apreliminary communication.
Med. J. Austr. 1, 78-79 (1957).

STEEL, J.D. , Studies on the electrocardiogram. of the race horse. Australasian
Med. Publ. Comp. Sydney (1963).

STEEL, J.D., Comments to the Editor. Vet. Ree. 4. Vol. 76 No. 1 (1964).

STEFFAN, H., Das klinische Bild des ansteckenden Katarrhs der Luftwege des
Pferdes. Zschr. f. Vet. kunde. 53-3, 71 (1943).

STRAUB, H. , Die Dynamik des Herzens. Handb. der norm. und Path. Physiol.
Berlin (1926).

STUMPF, P. und Th. F�rst, Ergebnisse vonKreislaufuntersuchungen an Jugend-
lichen. Munch. Med. Wschr. 78, 1097 (1931).

TH�RNER, W. , Trainingsversuche an Hunden. Der Einflusz der Laufarbeit auf
das Herz. Arbeitsphysiol. 3, 1 (1930).

TH�RNER, W. , Die Beeinfluszung der Herzgr�sze durch Arbeit und Sport. Med.
Welt 7, 1346 (1933).

164

THORNER, W., Bericht �ber neue sportphysiologische Untersuchungen an Trai-
ningshunden. Verh. Ges. Verdauungskrankheiten. 13, 92 (1937).

TOUSSAINT, C.H., Le coeur de 1'athlete. Rev. m�d. Li�ge. 203(1947).

VENRATH, H., Die respiratorische Insuffizienz unter besonderer Ber�cksichti-
gung der Diffusionsst�rungen. Habil. Schrift. K�ln (1956).

VONK, De trapjesproef (two step test) van Master. Een gewijzigde trapjesproef.
Ned. Tijdschr. voor Geneesk. 97, 338/3350 (1953).

VOUTE, E. J. , Bijdrage tot de beoordeling van het paard op grond van physiolo-
gische waarden. Utrecht (1943).

WHITE, P.D., Heart Disease. New York (1951).

WIGGERS, Carl.J., Dynamics of Ventricular Contraction under abnormal eon-
ditions. Circulation Vol, V. 321 (1952).

WIGGERS, C. J., Cardiac output, stroke volume and stroke work. In Cardiology.
An Encyclopedia of the Cardiovascular system.

WESLER, K., Zur vegetativen Steuerung von Kreislauf und Gaswechsel beim
Menscher. Verh. Dtsch. Ges. Kreisl. forschg. 14, 96 (1941).

ZDANSKY, E., R�ntgendiagnostik des Herzens und der groszen Gefasse. 2. Aufl.
Wien (1949).

ZIJL, W. J. van, The electrocardiogram of the normal horse using the technique
of Einthoven and Wilson. T. v. Diergen. 76, 85-96(1951).

165

CURRICULUM VITAE.

Jan Kroneman werd op 6 maart 1928 te Eibergen geboren.

Hij volgde Openbaar Lager Onderwijs van 1934 tot 1940 te Eibergen. Van
1940 tot 1946 werd de Rijks H. B. S. te Winterswijk bezocht.

In september 1946 werd een aanvang gemaakt met de studie in de Dier-
geneeskunde, welke in januari 1955 met het behalen van het Dierenarts-diploma
werd afgesloten.

Op 1 januari 1955 is hij aangesteld als assistent aan de Kliniek voor In-
wendige Ziekten, waaraan hij thans verbonden is als wetenschappelijk hoofd-
ambtenaar.

167

STELLINGEN

Voor de diagnostiek van de mvocarditis bij het paard heeft de T top in het
electrocardiogram geen enkele betekenis.

Functiebepalingen van hart en longen dienen te geschieden in een "steady
state".

III

Het toepassen van de keizersnede bij de verlossing van het rund met een
te grote levende vrucht, dient in alle gevallen de voorkeur te hebben boven de
embryo tomie.

Bij de aetiologie, de therapie en de preventie van staart-en maneneczeem
bij het paard dient men met de betekenis van Culicoides spec. rekening te hou-
den.

De praeventie bestrijding van de weidetetanie bij het rund dient zich aller-
eerst te richten op de landbouwkundige aspecten van dit symptomencomplex.

Bij de toepassing van de operatieve fractuur behandel ing bij de grote huis-
dieren dient men niet alleen rekening te houden met de anatomische bouw van de
skeletdelen maar ook met de verschillen in diersoort en de leeftijd van de pa-
ti�nt.

VII

Bij de keuze van een hengst inde volbloedfokkerij is het nietjuist aan deze
hengst alleen op grond van zijn prestaties op de baan eengrote fokwaarde toe te
kennen.

VIII

Van de decontaminatie van ingevoerd vismeel mag men op de lange duur
geen afname verwachten van de hospitaliserende Salmonellae.

Het is gewenst dat artikel 5 van de vleeskeuringswet uitgebreid wordt met
een derde lid luidende:

Wrakke en kennelijk zieke dieren moeten gekeurd worden in de keurings-
kring, waartoe de woonplaats van de eigenaar, houder of hoeder behoort.

Het toedienen van anthelmintica aan het paard dient per neussonde te ge-
schieden.

J. KRONEMAN 13 mei 1965



	2u./>�>. Tmx�M, /, '9^ ^

	HET ELECTROCARDIOGRAM VAN HET GETRAINDE PAARD DAS ELEKTROKARDIOGRAMM DES TRAINIERTEN PFERDES THE ELECTROCARDIOGRAM OF THE TRAINED HORSE (mit einer deutschen Zusammenfassung) (with a summary in English)

	PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE DIERGENEESKUNDE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS, PROF. MR. L. J. HIJMANS VAN DEN BERGH, VOLGENS BESLUIT VAN DE SENAAT IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP DONDERDAG 13 MET 1965 DES NAMIDDAGS TE 4.15 UUR

	DOOR

	JAN KRONEMAN

	GEBOREN 6 MAART 1928 TE EIBERGEN

	1965 "BRONDER-OFFSET" ROTTERDAM RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

	1469 9445



	INHOUD blz. HOOFDSTUK 1. INLEIDING 13 HOOFDSTUK 2. LITERATUUR OVERZICHT OVER HET HART VAN DE GETRAINDE MENS 18 2-1. Het sporthart, anatomisch gedeelte 18 2-1-1. Is het sporthart een pathologische aanpassing aan de gevraagde arbeid? 18 2-1-2. Is het sporthart een physiologische aanpassing aan de gevraagde arbeid? 20 2-1-3. Vorm en grootte van het sporthart 20 2-1-4. De correlatie van de hartgrootte met een aantal lichaamsmaten 22 2-1-5. De oorzaak van de vergroting van het hart 23 2-1-6. Pathologisch-anatomische bevindingen 25 2-1-7. Conclusie 27 2-2. Het sporthart, functionele gedeelte 27 2-2-1. De frequentie 27 2-2-2. Haemodynamische bevindingen 28 2-2-2-1. Het slag- en minuutvolume 28 2-2-3. Intracardiale drukmetingen 29 2-2-4. R�ntgenkymografie 29 2-2-5. Conclusie 31 2-3. Het sporthart, electrocardiografisch gedeelte 31 2-3-1. Het rythme 31 2-3-2. De activiteit van de voorkamers 32 2-3-3. De atrioventriculaire geleidingstijd 32 2-3-4. Het ventrikel complex 34 2-3-4-1. De QRS-tijd 34 2-3-4-2. De amplitudo van het QRS-complex 34 2-3-4-3. De duur van QT 35 2-3-4-4. Het ST segment en de T top 3,^r 2-3-4-4-1. De vorm en het voltage van de T toppen 35 2-3-4-4-2. Het ST segment 36



	blz

	2-3-5. Conclusie 36 2-4. De invloed van de training op de perifere bloedsomloop 36 2-4-1. De verandering in de vaten 36 2-4-2. De verandering in de bloeddruk 37 2-4-3. De invloed van de training op het arterio-veneuze zuurstof verschil 37 2-4-4. De invloed van de training op de weerstand in de arteriolae 37 2-4-5. Conclusie 38 2-5. De invloed van de training op het respiratie apparaat 38 2-5-1. De invloed van de training op het ademvolume en andere ademgrootheden 38 2-5-2. De invloed van de training op het zuurstofverbruik 39 2-5-3. De circulatie en de respiratie als begrenzende factoren voor de totale prestatie 40 2-5-4. Conclusie 42 2-6. Experimentele onderzoekingen bij dieren over de invloed van arbeid op het hart 42 2-6-1. Conclusie 44 HOOFDSTUK 3. EIGEN ONDERZOEK OVER HET SPORTHART VAN HET PAARD 45 3-1. Het sporthart van het paard, anatomisch gedeelte 45 ? c 1 -1. Het gewicht en afmetingen van het hart van het getrainde paard, in totaal en in onderdelen 45 3-1-1-1. Het gewicht van het hart van het ge- trainde paard in totaal 45 3-1-1-2. Het gewicht en de afmetingen van de - auriculae cordis 48 3-1-1-3. Het gewicht van de ventrikels 49 3-1-1-3-1. Enkele afmetingen aan de ventrikels 50 3-1-1-4. Discussie 54 3-1-1-5. Conclusie 57 3-2. Het sporthart van het paard, electrocardiografisch gedeelte 57 3-2-1. Inleiding 57 3-2-2. Het electrocardiogram in het algemeen 58 3-2-3. Het electrocardiogram van het getrainde paard in rust 60 3-2-3-1. De beenafleidingen volgens Einthoven 61 3-2-3-1-1. De afleiding I 61 3-2-3-1-2. De afleiding II 63 3-2-3-1-3. De afleiding III 66

	^



	blz.

	3-2-3-1-4. De duur van de PQ tijd, de QQ tijd en de Q duur en hun onderlinge verhoudingen in de beenafleidingen 70 3-2-3-1-5. Discussie 75 3-2-3-1-6. Conclusie 77 3-2-3-2. De unipolaire afleidingen volgens Goldberger 78 3-2-3-2-1. De afleiding aV 79 3-2-3-2-2. De afleiding avj 80 3-2-3-2-3. De afleiding aV_f 81 3-2-3-2-4. Conclusie 82 3-2-3-3. De borstwandafleidingen 83 3-2-3-3-1. Inleiding 83 3-2-3-3-2. De afleiding V_} 84 3-2-3-3-3. De afleiding V₂ 85 3-2-3-3-4. De afleiding V₃ 86 3-2-3-3-5. De afleiding V₄ 87 3-2-3-3-6. De afleiding V₅ 88 3-2-3-3-7. De afleiding V_ax ₂ 89 3-2-3-3-8. De afleiding V_₂ 89

	3-2-3-3-9. De afleiding V__g 3-2-3-3-10. De afleiding V_. 3-2-3-3-11. De afleiding V_₅	90 90 91


	3-2-3-3-12. De afleiding V_ax2 91 3-2-3-3-13. Discussie 92 3-2-3-3-14. Conclusie 94 HOOFDSTUK 4. DE INVLOED VAN ARBEID OP HET ELECTROCARDIO- GRAM VAN HET GETRAINDE PAARD 96 4-1. Inleiding 96 4-2. De invloed van de arbeidsgrootte en de tijd waarin deze arbeid verricht wordt 97 4-2-1. Inleiding en de techniek van de registratie 97 4-2-2. De veranderingen van het electrocardiograrn bij kortdurende belasting 100 4-2-2- 1. De veranderingen van de P top 100 4-2-2-2. De veranderingen van het QRS complex 102 4-2-2-3. De veranderingen van het ST segment en de T top 103 4-2-2-4. De veranderingen in de QQ tijd en het optreden van arrythmie 108 4-2-2-5. Conclusie 110



	HOOFDSTUK 2.

	LITERATUUROVERZICHT. In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de veranderingen, die in het circulatie- en in het respiratie-apparaat bij de mens optreden tijdens leeri trainingsperiode op snelheid en uithoudingsvermogen. 2.1. HET SPORTHART, ANATOMISCHE GEDEELTE. De veranderingen, die het organisme ondergaat tengevolge van een gere- gelde intensieve arbeid, worden opgevat als een aanpassing aan deze arbeid. Het is al lange tijd bekend, dat ook het hart hierdoor veranderingen ondergaat. Deze veranderingen betreffen zowel de grootte als de wijze van functioneren. Voor de- ze vergrote en deze op andere wijze functionerende harten is door HENSCHEN (1899) de naam SPORTHART ingevoerd. Het sporthart is een vergroot hart met een bijzondere wijze van functioneren. De vergroting is een gevolg van de verwijding van de hartholten en van een toename van de spiermassa. De veranderde wijze van functioneren uit zich o.a. in de la- ge rustfrequentie. Hoewel men thans meer en meer meent, dat het sporthart een physiolo- gische aanpassing aan zware arbeid is, zijn er toch nog velen o. a. v. BOROS (1949.1952.1953), WHITE (1951),WIGGERS (1952, 1959) en FRIEDBERG (1956), die menen, dat deze veranderde harten een geringe reserve-breedte hebben en zeer gemakkelijk insuffici�nt kunnen worden. De vergroting zou volgens hen dus een pathologische aanpassing aan de gevraagde arbeid zijn. 2-1-1. Is het sporthart een pathologische aanpassing aan de gevraagde arbeid? De opvatting, dat het sporthart een pathologische aanpassing aan de ge- vraagde arbeid is wordt gegrond op de onderzoekingen van Frank, Starling en Straub. FRANK (1895) heeft bepaalde wetmatigheden beschreven aan het ge�so- leerde kikkerhart, die door STARLING (1920) en door STRAUB (1926) bevestigd

	18



	en daardoor moeilijk vergelijkbaar. HENSCHEN (1899) vond met deze methode, dat de harten van vele lange-afstand- lopers vergroot waren. Deze bevindingen werden r�ntgenologisch door DIETLEN en MORITZ (1908) bevestigd. Met deze methodiek verkreeg men een meer exacte indruk van de grootte van het hart dan met behulp van de percussie. Van de zijde van de militairgeneeskundige dienst vanhet Duitse leger is gewezen op de vergroting van de hartfiguur tijdens de diensttijd (DEUTSCH en KAUF 1924). Door KNOLL (1933) en door RAUTMANN (1927) werden echter geen vergrotingen van het hart door sportbeoefening vastgesteld. Thans is echter met zekerheid vastgesteld, dat bij top-athleten het hart bij een training op uithoudingsvermogen groter wordt. LYSHOLM, NYLIN en QUARNA (1934), FINGERHUT (1941, 1946), DELACHAUX, MAMIE en AYMON (1945), DELACHAUX (1946, 1947), REINDELL (1949), SJ�STRAND (1955, 1956), N�CKER (1956), MELLEROWICZ (1956, 1958). De bepaling van de grootte van het hart wordt in het algemeen r�ntgenologisch gedaan. Zeer vaak wordt de hartgrootte volumetrisch bepaald. Met behulp van een r�ntgenfoto wordt de oppervlakte van het hart in transversale richting bere- kend, terwijl tevens in links-rechts richting een foto van het hart gemaakt wordt teneinde de diepte van het hart te bepalen. Vermenigvuldiging van deze twee waarden met een correctie factor, teneinde projectiefouten te elimineren, levert de hartinhoud. Door steeds de opnamen te maken in dezelfde richting en bij de zelfde afstand en dezelfde houdingen van de pati�nt worden vergelijkbare waar- den verkregen. FRIEDMAN (1950) heeft deze methode bij lijken vergeleken met volume bepaling volgens de waterverdringing. Hij kwam tot de conclusie, dat de fout minder is dan 5%. Uiteen onderzoek van MUSSHOFF-REINDELL, KLEPZIGenKIRCHHOFF (1957) bleek, dat het hartvolume van 57 ongetrainde personen 710 + 15,4 ml be- droeg, terwijl dit voor getrainde personen onder �e zelfde omstandigheden 922,3 + 15, 8 ml was. Uit een voortgezet onderzoek is gebleken, dat diegenen die zich tijdens de trai- ning niet aan prestaties van lange duur onderwerpen geenhartvergroting krijgen. Dit zijn vooral de sprinters, de hoog- en verspringers, de werpers en de ama- teurboxers. Speciaal die athleten die tijdens hun training lange afstanden afleg- gen of langdurig oefenen krijgen zeer grote harten. De grootste harten vindt men bij beroepsboxers, bij wegrenners, bij marathonlopers en bij tienkampers. Tabel 5 geeft hier een indruk van. Deze tabel is overgenomen uit het werk van H. Reindell en medewerkers. Herz- und Kreislaufkrankheiten und Sport 1960.

	21



	Volgens MARTIN (1923) bedraagt de lengte van het auriculum sinistrum gemid- deld 10.6 cm, spreiding 8-15 cm. Von BRANDENSTEIN (l.c. ) en FREY (1883) vonden bij slachtdieren de- zelfde waarden. In ons onderzoek worden waarden gevonden van 7.5 - 17.5 cm. Voor de breedte van het auriculum sinistrum vond MARTIN 5 - 9 cm, gemiddeld 6. 8 cm. Von BRANDENSTEIN vond 6 - 11 cm en FREY 5-9 cm. In dit onderzoek werd 6-8.5 cm gevonden. Voor het auriculum dextrum bedroegen de door MARTIN opgegeven waar- den: lengte: 7-14 cm, gemiddeld 11.0 cm, breedte: 5-10 cm, gemiddeld 6. 9 cm. Volgens Von BRANDENSTEIN zijn deze waarden resp. 8 - 12. 5 cm en 6 - 11 cm . Volgens FREY: 7 - 14 cm en 5 - 10 cm. In ons onderzoek: lengte 7 - 17.5 cm en breedte 5.5 - 9.5 cm. Worden de resultaten van ons onderzoek vergeleken met de vermelde literatuur-gege- vens, dan blijkt dat er postmortaal geen verschil bestaat tussen de afmetingen van de auriculae cordis van harten van getrainde paarden en de auriculae cordis, van slachtdieren. Uit vergelijkende literatuur waren gegevens van BERGMANN (1884) en REINDELL (1949) bekend. Het auriculum cordis dexter zou bij getrainde dieren zwaarder zijn dan het auriculum sinistrum. In dit onderzoek zijn hiervoor geen aanwijzingen gevonden. Het gemid- delde gewicht van het auriculum sinistrum bedroeg 243. 50 + 55. 81 gram, dat van het auriculum dextrum 265. 46 + 78. 22. Het verschil is echter geenszins signifi- cant en het mag ten zeerste betwijfeld worden of de verschillen van BERGMANN en REINDELL wel significant zijn, aangezien zij mededeling doen over een klein aantal gevallen. 3-1-1-3. Het gewicht van de ventrikels. Nadat de beide auriculae weggeprepareerd waren, werden de linker en rechter ventrikelwanden langs het septum weggeprepareerd. De drie delen wer- den dan afzonderlijk gewogen. Uit deze drie gegevens werd het afzonderlijk ge- wicht van de linkeren rechter ventrikel berekend en deze berekende waarnemin- gen zijn opgenomen in tabel 8. De berekeningen geschiedden aldus: Gewicht van de rechter ventrikelwand a gr. Gewicht van de linker ventrikelwand b gr. Gewicht van het septum c gr.

	Het gewicht van de rechter ventrikel bedraagt nu Het gewicht van de linker ventrikel bedraagt nu:	c ^a+TTl ^xagr- ^b+a4h ^Xbgr"

	49



	worden. Omdat de veranderingen van de T top in de borstwandafleidingen duidelijker zijn dan in de beenafleidingen heeft het zin na te gaan of de vorm van de T afhankelijk is van de frequentie. Voor deze opvatting spreken: a. de toename in positieve waarde van de T bij de postblok hartslag, (fig. 3 en fig. 16). b. de toename van de T bij angst en arbeid (fig. 13, 14 en 15). c. als het insult (angst, arbeid) verdwenen is neemt de frequentie en de positivi- teit van de T top weer af (fig. 17). In tabel 19 is een overzicht gegeven van de gemiddelde QT tijd, en de gemiddel- de QQ afwijkingen bij de drie phasen van de T top. TABEL 19. Overzicht van de QQ tijd en de QT tijd bij de 3 phasen van de T top in afleiding phase van de T QQ tijd in sec. QT tijd in sec. positieve T 1.300 + 0.43.1 0.463 + 0.051 biphasische T 1.553 + 0.256 0.490 + 0.062 negatieve T 1.656+0.291 0.471+0.048 Berekent men de aanwezige verschillen dan zijn deze niet significant. Dit bewijst dat de onderlinge variatie te groot is. Het is daarom van betekenis na te gaan of de T verandering bij ��n dier aan de frequentie gebonden is. Op dit as- pect zal ook in hoofdstuk 4 nader worden ingegaan. Wel wijst de grote variatie van de Ttop er op dat de T veranderingen ten hoogste een zeer dubieus criterium zijn bij de beoordeling van het electrocardio- gram. 3-2-3-3-14. Conclusie. Het borstwand electrocardiogram verkregen met de afleiding volgens Wilson en geregistreerd op door BROOYMANS (1953) laangegeven plaatsen heeft enige voordelen boven het electrocardiogram volgens Einthoven. In het algemeen is de invloed van de spiertremor minder, waardoor het electrocardiogram beter leesbaar wordt. De variatie is echter ook nog zeer aanzienlijk, speciaal de variatie van de T top. De betekenis van de variatie van het QRS-complex voor de pathologie dient echter nog nader geverifieerd te worden. Op de vorm van het borstwand electro- cardiogram heeft de plaats van de electrode zeker invloed. Hoe groot de invlo». 1

	94





	HOOFDSTUK 4. DE INVLOED VAN ARBEID OP HET ELECTROCARDIOGRAM VAN HET GE- TRAINDE PAARD. 4-1. INLEIDING. In de humane cardiologie is het electrocardiogram, dat tijdens of kort na een arbeidsprestatie verkregen wordt van grote diagnostische betekenis. De diag- nostiek van de coronairinsufficientie berust voor een groot deel op de ST veran- deringen in dit electrocardiogram. Bij de beoordeling van een belastingselectrocardiogram moet men met een groot aantal factoren rekening houden. Een aantal zeer belangrijke zijn: 1. Voor iedere reactie op de arbeid is de GROOTTE van de arbeid en de TIJD waarin die arbeid verricht wordt van grote betekenis. In de regel neemt men genoegen meteen korte en lichte belasting en men ver- wacht dan dat de reactie van het hart dezelfde zal zijn als bij zware en lang- durige arbeid. 2. De TIJD, die verloopt tussen het be�indigen van de arbeid, en het aansluiten aan de electrocardiograaf, kan van grote betekenis zijn. Is deze tijdsduur te lang dan kan men een aantal reacties missen. 3. De invloed vanhet NEUROVEGETATIEVE ZENUWSTELSEL speelt eenbelang- rijke rol.Naast de sympaticoadrenalergische invloed van de arbeid endepara- sympatische werking van de rust, is ook het uitgangspunt, het evenwicht tus- sen de beide systemen van eminent belang (HOLZMANN, 1955). 4. De invloed van de VERMOEIDHEID kan een rol spelen. 5. De mate van GETRAINDHEID is van grote betekenis. In de veterinaire literatuur is weinig bekend over de invloed van arbeid op het electrocardiogram van het paard. Naast het onderzoek van LANDGREN en RUTQVIST( 1953) heeft BROOYMANS (1957) enig ori�nterend onderzoek verricht. BROOYMANS meende het symptomencomplex van de coronairinsufficientie be- schreven te hebben.

	96



	der geleidelijkheid (Fig. 17, 20). Het verloop van de T top in afleiding V3 is als functie van de tijd voor- gesteld in tabel 20. Als 0 mV is gerekend een biphasische T, waarbij de som van de twee componenten 0 was, als voltage van T is genomen de rekenkundige som van de beide componenten. Voor 124 dieren was de gemiddelde omkeertijd, dit is het passeren van de nulwaarde, 62 seconden, met als uitersten 12 en 180 seconden. Tijdens het onderzoek kwam de vraag naar voren of deze omkeertijd van de T top een inzicht kon geven van de functionele reserves van het hart. Bij her- haalde proefnemingen met dezelfde dieren bleek dat de omkeertijd afhankelijk was van: 1. De wijze en de tijdsduur van de te verrichten arbeid. 2. Het tijdsverloop tussen het be�indigen van de arbeid en het aansluiten van het te onderzoeken dier aan de electrocardiograaf. 3. De omstandigheden waaronder de proef verloopt. 4. De psychische toestand van het dier. 5. De bodem, waarop de proef verricht werd heeft zeer grote invloed. Op een zware kleverige zandbodem kost het opbrengenvan een ongeveer gelijke snel- heid meer energie dan op een goede veerkrachtige bodem. Omdat dus de omkeertijd te veel afhankelijk is van omstandigheden bui- ten het dier, kan deze tijd dus nimmer een objectief oordeel geven over de func- tionele reserves van het hart. In hoofdstuk 3 is medegedeeld dat er tussen de vormen de grootte van de T top enerzijds,, en de gemiddelde frequentie anderzijds geen verband bestaat. Uit de oppervlakkige beschouwing van het electrocardiogram van ��n dier lijkt dit verband bij ��n dier wel te bestaan. Immers direct na kortdurende arbeid neemt QQ af, de frequentie neemt toe en TV2 is dan positief. Als het dier uitrust van de arbeid, dan neemt QQ weer toe en TV2 neemt af. Het verband tussen de T top en de frequentie (QQ tijd). Het verband tussen de T top en de frequentie (QQ tijd) is aangegeven in tabel 21. Uit deze tabel blijkt dat de positieve phase van de T top in afleiding V3 zeer zeker niet aan de frequentie is gebonden. In de positieve phase daalt de T top reeds in amplitudo, terwijl de QQ afstand practisch gelijk blijft. Ook tijdens de biphasische en de negatieve phase is het opvallend dat bij practisch gelijkblijvende waarden van de T top, er aanzienlijke frequentie ver- anderingen kunnen optreden. Combineert men deze bevindingen met de reeds medegedeelde T top ver- anderingen in hoofdstuk 3, de postblok T top en de T veranderingen door angst, en met tabel 20, dan moet men concluderen dat de T top noch in rust, noch na

	106



	afl. I afl. II afl. III afl.aVr. lead I lead II lead III lead aVr. fig. 1.1 fig. 1.2 fig. 1.3 fig. 1.4

	afl. a VI. afl.aVf. afl.V3 lead aVl. lead aVf. lead V3 fig. 1.5 fig.1.6 fig. 1.7

	Fig. 1. Electrocardiogram van een normale volwassen draver. Electrocardiogram of a normal adult trotter.

	115



	co o

	Fig. 19. Afleiding Vj. Wandering auricular pacemaker en sinus-arrythmie bij een 3 jarige draverhengst na kortdurende belasting. Lead V₃. Wandering auricular pacemaker and sinus-arrythmia in a 3 year old trotter stallion after a shortlasting exercise.



	■ ggjaggga

	Afl. I rust Lead I rest	Afl. I arbeid Lead I after exercise

	Afl. III rust Lead III rest	Afl. III arbeid Lead III after exercise

	133



	Afl. aVf rust Lead aVf rest	Afl, aVf arbeid Lead aVf after exercise

	Afl. V₃ rust Lead V3 rest	Afl. Vg arbeid Lead Vg after exercise

	Fig. 22. Electrocardiogram van een getraind paard in rust en na langdurige arbeid. Electrocardiogram of a trained horse at rest and after long term exercise.

	134



	QRS amplitudo na arbeid

	■ I ■ I

	I ■ I I I I........1.1.1,1,1.1,1.1,

	50 60 70 80 90 100 110 120130 140 150 160170 180 190 200

	Grafiek III. Het verband tussen de totale amplitudo van het QRS complex in rust en de totale amplitudo van het QRS complex na kortdurende arbeid.

	137



	HOOFDSTUK 5. V CONCLUSIE. Uit dit onderzoek, verricht bij 246 dravers, ren- en rijpaarden, is ge- bleken dat de aanpassing vanhet hart aan het werk van deze dieren een zelfde pa- troon vertoont als het hart van de getrainde mens, 5-1. HET MORPHOLOGISCHE GEDEELTE. Het is gebleken, dat de mate van hypertrophie van het hart van getrainde dieren zeer sterk overschat wordt. De aanwezigheid van de hypertrophie wordt zeer sterk gesuggereerd door mededelingen van SISSON en GROSSMANN (1948). Uit ons onderzoek is gebleken dat de hypertrophie niet duidelijk aan te tonen was, omdat er geen belangrijke toename in het gewicht of in de afmetingen van het hart na de dood konden worden gevonden. Bij de gezonde getrainde mens bereikt het hartgewicht ook nimmer het door LINZBACH (l.c.) vastgestelde kritische hartgewicht, doch bij pathologische toestanden (congenitale hartafwijkingen en hypertensie) wordt dit laatste zeer vaak overschreden. De toename in grootte van het hart in vivo bij de mens berust op een re- gulatieve verwijding van de hartholten (REINDELL-DELIUS). Deze verwijding is vooral r�ntgenologinch aan te tonen. Het is gewenst, dat deze wijze van on- derzoek ook bij het paard toegankelijk zal mogen worden omdat men all��n dan een gefundeerd oordeel mag geven over de vorm en de grootte en de bewegingen van het hart. 5-2. HET ELECTROCARDIOGRAFISCH GEDEELTE. Naast een overeenkomst in de morphologie met het hart van de getrainde mens, heeft het hart van het getrainde paard ook een overeenkomst met het elec- trocardiografisch patroon van de getrainde mens. Tot deze overeenkomsten behoren een aantal veranderingen in het elec - trocardiogram, die soms slechts tijdelijk zijn aan te tonen.

	138



	Deze veranderingen zijn: 1. Het optreden van het sino-auriculaire blok, het atrio-ventriculaire blok van de Ie of 2e graad, zowel in rust als na kortdurende belasting. 2. Het optreden van intra-auriculaire geleidingsvertragingen, zowel in rust als; na kortdurende belasting. 3. Een grote spreiding in de QT-tijd. 4. Een grote spreiding in de PQ-tijd. 5. Het optreden van een sinus arrythmie na kortdurende arbeid. 6. De aanwezigheid van een zeer strak sinusrythme na langdurige arbeid. Omdat deze veranderingen voorkomenbij paarden, die tot zeer langdurige en uit- puttende arbeid in staat zijn, worden zij opgevat als een gevolg van de trainings- duur en zij mogen niet als pathologisch worden beschouwd. Vooral op het ontstaan van een partieel blok is de invloed van de leeftijd en de daarmee samenhangende trainingsduur, zeer duidelijk. Bij 2-jarige dieren komt het blok niet voor, bij 3-jarige dieren wordt het blok zelden waargenomen. Oudere dieren daarentegen hebben altijd een hartblok, doch dit blok is niet constant aanwezig en het optreden van het blok is afhankelijk van de "rust" van het dier en van de onderzoeker. Na een kortdurende belasting wordeninhet electrocardiogram vanhet ge- trainde paard vaak afwijkingen van de norm gevonden. Deze afwijkingen zijn: 1. Abnormale, negatieve of biphasische, P-toppen. Deze afwijkende toppen kun- nen tijdelijk aanwezig zijn. Ook zijn zij niet iedere dag reproduceerbaar. 2. Parti�le blokkades van de Ie en 2e graad. Ook deze afwijkingen zijn tijdelijk en niet iedere dag reproduceerbaar. 3. ST-elevatie. 4. Zeer sterk positieve T-toppen. In de rustphase na de arbeid neemt de ST-elevatie af en de positieve T- top wordt via biphasisch zeer sterk negatief. Deze veranderingen zijnten onrechte aangeduid als een symptoom van re- latieve coronair insuffici�ntie (BROOYMANS 1957, GLAZIER-DUICES 1963) of als een symptoom van een slecht functionerend myocard (STEEL 1963). De ST-elevatie en de zeer sterk positieve T-toppen kunnen naar wens op- gewekt worden doorhet dier aaneen kortdurende snelle belastingte onderwerpen. De ST-elevatie, de positieve T-top en de sinus arrythmie komen alleen DIRECT NA de belasting voor en zijn gebonden aan de eerste 2 minuten van de rust pauze. De ST-elevatie komt alleen bij een positieve T-top voor. De ST-elevatie is het gevolg van een aantal phenomenen: 1. De toename van de ST-junction. 2. De afname van de QT-tijd. 3. Het nagenoeg constant blijven van de duur van de T-top.

	139



	HOOFDSTUK 6.

	SAMENVATTING. 6-1. SAMENVATTING. Voor een studie over het electrocardiogram van het getrainde paard wer- den 246 paarden onderzocht. Het grootste gedeelte van deze paarden bestond uit dravers, doch er werden ook een aantal ren- en rijpaarden onderzocht. In Hoofdstuk 2 werden gedeelten uit de humane cardiologie besproken, vooral die gedeelten die verband houden met de sportphysiologie. Grote aandacht werd geschonken aan het werk van de Freiburgse school (REINDELL, MELLE- ROWICZ, KLEPZIG)en aan het werk van Amerikaanse onderzoekers (CURETON, CRAYBIEL). Volgens deze onderzoekers is het getrainde hart geen beschadigd of een tot beschadiging voorbeschikt hart, doch juist een ideaal gereguleerd hart. Zowel de morphologische als de electrocardiografische veranderingen, die het getrainde hart van de mens ondergaat, worden besproken. In Hoofdstuk 3 en 4 worden de eigen onderzoekingen medegedeeld. Van 15 dodelijk verongelukte, in volle training zijnde paarden, worden de maten en ge- wichten van het hart in zijn geheel en in onderdelen medegedeeld. Deze waarden worden met literatuuropgaven vergeleken. Geconcludeerd wordt, dat de toename in gewicht van het hart van het getrainde paard overschat wordt. Aan de electrocardiographie van het getrainde paard is speciale aandacht geschonken. Als afleidingen werden gebruikt de beenafleidingen volgens EINT- HOVEN, de unipolaire beenafleidingen volgens GOLDBERGER en de unipolaire borstwand afleidingen volgens WILSON. Als afleidingsplaatsen voor deze laatste werden de door BROOYMANS (1954) aangegeven plaatsen gekozen. De amplitudo van de verschillende afleidingen in rust werd medege- deeld. Speciale aandacht is geschonken aan het voorkomen van afwijkende P top- pen. Deze afwijkende P toppen, die vaak tijdelijk optraden (wandering auricular

	142



	overeen met het rust-electrocardiogram. Onze belangrijkste conclusie is dan ook dat de veranderingen die in het electrocardiogram optreden na kortdurende arbeid, geen gevolg zijn van een myocard beschadiging of van onvoldoende bloedvoorziening van het myocard. Deze veranderingen zijn het gevolg vaneen tijdelijke labiliteit vandeneu- rovegetatieve tonus omdat de arbeid niet in de "steady state" verricht werd. Deze neurovegetatieve tonus veranderingen zijn ook na kortdurende arbeid bij de mens beschreven en worden ook daar als physiologisch opgevat. Voor de kliniek heeft deze opvatting betekenis. Het is dus gewenst de be- lastingsproeven bij het paard in de steady state te verrichten en niet na kortdu- rende belasting.

	144



	Abweichungen gegen�ber dem Ruhe-EKG. Diese Aender�ngen lassen sich vorz�glich in der Ableitung V� erkennen. Davontreten als wichtigste und regelmassigste die stark positive T-Wellen direkt nach der Belastung auf. Weiterhin findet sich das Verschwinden solcher positiven T-Wellen nach 60 - 90 sec, die durch stark positive T-Wellen gefolgt wird. Auch ist eine ST-Hebung in Ableitung II, III und aVf deutlich zu sehen, wenn die T-Welle positiv ausfallt. Weiterhin findet man eine Sinus-Arrythmie, die ebenso wie die positive T-Welle und die ST-Hebung nach etwa 60 - 90 sec. verschwunden ist. Die Zeitspanne zwischen dem Enden der Arbeitsleistung und der EKG-Kontrolle bestimmt die Befunde, denndie obengenannten Aender�ngen sind Sofortreaktionen und verschwinden innerhalb von 30 sec. bis 2 Min. nach der Arbeit. Die positive T-Welle konnte auch in Rune durch Larm-und Schreckeinwirkungen auf das Tier hervorgerufen werden. Nach BROOYMANS sind diese derartigen elektrokardiografischen Befunden Symp- tom einer relativen Koronarinsuffuzienz. Wir vertreten jedoch die Meinung.dass die mit den Sofortreaktionen des trainierten Menschen �bereinstimmen und des- wegen neurovegetativer Art sind. Nach langer Arbeit konnten diese Aender�ngen nicht mehr gemessen werden, und stimmte das Elektrokardiogramm beinahe mit dem Ruhe-Elektrokardiogramm �berein. Wir meinen, dass die Aender�ngen nach kurzdauernder Arbeit nicht Folge eines Myocardschadens sondern einer neurovegetativen Reaktionslage sind. Diese Reaktionslage ist auch beim trainierten Menschenherz beschrieben und deshalb als physiologisch anzusehen.

	146



	STELLINGEN

	I Voor de diagnostiek van de mvocarditis bij het paard heeft de T top in het electrocardiogram geen enkele betekenis. II Functiebepalingen van hart en longen dienen te geschieden in een "steady state". III Het toepassen van de keizersnede bij de verlossing van het rund met een te grote levende vrucht, dient in alle gevallen de voorkeur te hebben boven de embryo tomie. IV Bij de aetiologie, de therapie en de preventie van staart-en maneneczeem bij het paard dient men met de betekenis van Culicoides spec. rekening te hou- den. V De praeventie bestrijding van de weidetetanie bij het rund dient zich aller- eerst te richten op de landbouwkundige aspecten van dit symptomencomplex.



	VI Bij de toepassing van de operatieve fractuur behandel ing bij de grote huis- dieren dient men niet alleen rekening te houden met de anatomische bouw van de skeletdelen maar ook met de verschillen in diersoort en de leeftijd van de pa- ti�nt. VII Bij de keuze van een hengst inde volbloedfokkerij is het nietjuist aan deze hengst alleen op grond van zijn prestaties op de baan eengrote fokwaarde toe te kennen. VIII Van de decontaminatie van ingevoerd vismeel mag men op de lange duur geen afname verwachten van de hospitaliserende Salmonellae. IX Het is gewenst dat artikel 5 van de vleeskeuringswet uitgebreid wordt met een derde lid luidende: Wrakke en kennelijk zieke dieren moeten gekeurd worden in de keurings- kring, waartoe de woonplaats van de eigenaar, houder of hoeder behoort. X Het toedienen van anthelmintica aan het paard dient per neussonde te ge- schieden.

	J. KRONEMAN 13 mei 1965