Historisc

aarboek

merstoort^enomstreke

20 O

♦ *f:



		Flehite Jaarboek 2005

-ocr page 3-



	VAN DE REDACTIE

In zooo ging het, sinds november 1964 bestaande, Tijdschrift Flehite over in: FLEHITE; Historisch Jaarboek voor Amersfoort en Omstreken. De Uitgeverij Bekking, verantwoordelijk voor het ontstaan van vele boeken over de geschiedenis van onze stad en omgeving, verzorgde rond deze eeuwwisseling de succesvolle start van de nieuwe reeks. Wij zijn met name mevrouw drs. G. Seegers en de heer H.W.R. Bekking, verbon- den aan deze uitgeverij, dankbaar voor wat zij gedurende jaren hebben gedaan om het jaarboek		een constant element binnen onze stedelijke gemeenschap te maken. Vanaf deze aflevering van ons jaarboek is de Oudheidkundige Vereniging Flehite zelf verant- woordelijk voor de uitgave. De redactie blijft autonoom en haar koers blijft in principe ongewij - zigd. Het is het wetenschappe- lijke orgaan van onze oudheid- kundige vereniging. Wij zullen, in een typografisch en inhou- delijk aantrekkelijke vorm, de resultaten van historisch onder- zoek op de werkterreinen van de vereniging blijven publiceren.	De stedelijke archeologie, het regionale archiefwezen, de regio- nale kunst en cultuur, de monu- mentenzorg en het onderzoek van monumenten zullen daarbij evenwichtige aandacht hebben. Onderwerpen uit diverse tijd- perken, van prehistorie tot het meer recente, zelfs 'nostalgische', verleden, zouden wij graag behandeld willen zien. Iedereen die op deze gebieden een schriftelijke bijdrage kan en wil leveren wordt van harte uit- genodigd contact met de redactie op te nemen.

-ocr page 4-



		Historisch jaarboek voor Amersfoort^enomstreken 2005

		Oudheidkundige Vereniging Flehite Deel vi

-ocr page 5-



			COLOFON

				Richtlijnen voor auteurs Omvang Een artikel mag maximaal 10.000 woorden (20 pp A4) bevatten, inclusief bijlagen, eindnoten en/of bibliografie. Titel en noten De auteur zorgt voor een sprekende titel, eventuele ondertitel, nieuwsgierig makende inleidende alinea (gemarkeerd gedrukt) en tussenkopjes. Voor verwij- zingen en titelbeschijvingen worden de regels van het Nederlands Historisch Genootschap gevolgd. Redactie Een auteur kan het beste in een zo vroeg mogelijk stadium overleg plegen met de redactie. De redactie kan wijzigingen in de inhoud en structuur voorstellen. Indien een auteur daarmee niet akkoord kan of wil gaan, behoudt de redactie zich het recht voor het artikel te weigeren. Afbeeldingen De auteur kiest zelfde illustraties en bestelt deze tijdig in digitale vorm. Eventuele kosten worden vergoed, mits vooraf overleg is gevoerd met de redactiesecretaris. De auteur maakt een lijst van genummerde bijschriften, met bronvermelding van de afbeelding. Hij/zij geeft in de tekst aan waar de afbeelding moet komen, bijvoor- beeld (afb. 1) in vet. Er zou gestreefd moeten worden naar 1 pagina afbeelding op 3 pagina's tekst. Aanleveren definitieve kopij De uiteindelijke versie wordt digitaal aangeleverd in Word in platte tekst (zonder opmaak), tegelijk met de illustraties (>30o dpi). De (eind)redactie bepaalt in overleg met de auteur of eventueel illustraties moeten vervallen. Planning Indien een artikel is geaccepteerd wordt het zo spoedig mogelijk geplaatst. Dit is echter afhankelijk van de hoeveelheid kopij en de gewenste variatie per jaarboek. © 2005 Oudheidkundige Vereniging Flehite Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Oudheidkundige Vereniging Flehite. issn 1567-7532
		Dit jaarboek verschijnt onder auspici�n van de Stichting Museum Amersfoort en de Oudheid- kundige Vereniging Flehite, in samenwerking met Archief Eemland, het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg en de Gemeentelijke Archeologische Dienst.

	Redactie Drs Klaas de Boer Dr J. Ayolt Brongers (voorzitter en eindredacteur) Dr Paul Brusse Drs Max Cramer Dr Fred van Kan Drs R.M. Kemperink Drs Gerard Raven (redactiesecretaris) Drs Francien Snieder Redactieadres Museum Flehite Amersfoort, t.a.v. Gerard Raven, 't Zand 44,3811 GC Amersfoort, tel.: 033-2471104; fax: 033-4630254; e-mail: g.raven@museum- flehite.nl

Afbeelding omslag voorzijde Matthias Withoos, Bosstilleven. Olieverf op doek, ca 1655,65 x 53 cm. Gesigneerd: M. Withoos (Museum Flehite, Amersfoort) Afbeelding omslag achterzijde De overstroming van 1916 Grafische vormgeving Ronald Boiten en Irene Mesu, Amersfoort Druk Drukkerij Van Beek, Hooglanderveen

-ocr page 6-



		INHOUD

			6 132 Jasper van Wittel (ca 1652-1736) Een Amersfoortse schilder in Itali� � M.W. HEIJENGA-KLOMP 7 148 Het gemeentelijk ziekenhuis voor besmettelijke ziekten Op het terrein van het Hofje Armen de Poth (1874-I9O4) � D.C. HOEVERS 8 158 Boerderijen binnen en buiten de stad jaaroverzicht archeologie 2004� MAARTEN VAN DIJK, RON A. HULST, FRANCIEN SNIEDER 9 166 Jaaroverzicht monumentenzorg 2004� MAX CRAMER, ALBERT VAN ENCELENHOVEN, SANDRA HOVENS EN JAAP VERNHOUT 176 Literatuuroverzichten boekbespreking 2004
1 6 Polders in het Amersfoortse stadsgebied � j. AYOLT BRONGERS 2 22 Tussen Keulen en Parijs ligt de weg naar Leuven Studiegedrag van Amersfoortse studenten aan universiteiten (137O-1650) � LEEN ALBERTS 3 64 De herontdekking van malenhoeveTen Bosch Het Hooglandse goederenbezit van het kapittel van Sint-Pieter en de rol van Amersfoortse regentenfamilies 1280-1650/Deel II � CERARD RAVEN 4 94 De VUUrStOlp � ANDR� CLAZINC 5 108 Matthias Withoos (ca. 1627-1703) en zijn kinderen Een Amersfoortse schildersfamilie


	� M.W. HEIJENGA-KLOMP

-ocr page 7-



		J. AYOLT BRONGERS

			Polders in het Amersfoortse

-ocr page 8-



	Iedereen realiseert zich dat het land rond de huidige Eem door regelmatige inpoldering gewonnen is op de Zuiderzee totdat de vorming van Eemland stopte bij de kustlijn ter hoogte van Spakenburg.¹ Het is merkwaardig dat deze polderwerken lijken te zijn begonnen iets noordelijk van de tweede stadsmuur van Amersfoort. Zou ditverlanden en inpolderen niet eerder, al in het huidige stadsgebied, aangevangen zijn? Deze vraag staat centraal in dit artikel.

Inleiding Historici en archeologen proberen al lang inzicht te krijgen in de pre-stedelijke en vroege stedelijke ontwikkeling van het gebied rond de voorde, dat sinds 1028 als Amersfoirde bekend staat. De precieze ligging van deze voorde is overigens nog steeds onbekend. Een belangrijk discussie- punt hierbij is de loop van het natuurlijke naamgevende water door het latere stads- gebied, immers de stadsnaam betekent: voorde (= doorwaadbare plek) door de Amer (= Eem).² Dit water wordt in jjy in de bekende schenkingsakte van Karel de Grote Hemus genoemd. De woorden: A(a), E(e), Ha, Amer, Hemus en Eem betekenen in verschillende delen van ons land, in ver- schillende tijden, tvater. Zij zijn uiteindelijk verwant met het latijnse aqua. Kennis van de oorspronkelijke loop van dit water in het stadsgebied is minimaal nodig om achter de ligging van de voorde te komen.³ Iets oostelijk van Amersfoort komt een aantal beken in de Gelderse Vallei bijeen. Hiervan zijn de Heiligenberger- of Lunter- sebeek en de Barneveldsebeek de voor- naamste; al het daarin, via zijbeken, verza- melde water verdwijnt via de, noordelijk
		van Amersfoort stromende, huidige Eem naar de randmeren van het IJsselmeer. Het IJsselmeer heette vroeger, vanaf de tijd die wij beschrijven, Zuiderzee, v��r ca. 1170 Almere. De in 777genoemde Hemus is niet iden- tiek aan de huidige Eem. Algemeen wordt aangenomen dat de Hemus min of meer stroomde in het bed van de huidige Heiligenberger- of Luntersebeek. Oostelijk langs dit stroombed komt het toponiem Hamersveld voor: een gebied (veld) langs de (H)Amer. Ook komt westelijk van de Heiligenbergerbeek ��n van de vier in 777 genoemde foreesten (Hengistscoto = het huidige Henschoten) voor. Rond de achtste eeuw was het gebied rond de huidige Eem een nat veenkussen waarin water zeer lang- zaam ongestructureerd of soms in prielen of kreken (met water gevulde geulen in bui- tendijkse grond) noordwaarts vloeide. In het huidige stadsgebied gebeurt het: daar gaat de groep 'Vallei-wateren' over in de huidige Eem. Helaas is dit, in de stad gelegen, overgangsgebied, zoals in oude steden gebruikelijk, met een 2a4m dikke laag materiaal afkomstig van de aanleg der grachten en met door de stadsbewoners gestort afval bedekt. Bovendien hebben
			1 C. Dekker en M. Mijnssen- Dutilh, De Eem- landtsche Leege Landen; Ontginnin- gen rondde mond van de Eem in de i2^een 13* eeuw (Utrecht 1995) 2 W. de Gans, 'De voorde(n) van Amersfoort', De Kroniek. Nieuwsbrief Historisch Amers- foort 5:2 (juni 2003) 6-8. 3j.A.Brongers, 'Een groet uit de Eem-veste: de vroegste stedelijke ontwikkeling van Amersfoort', in: P.J. Woltering e.a. (red.), Middel- eeuwse Toestanden [= Festschrift Sarfatij] (Amers- foort/Hilversum 2002) 269-279 en de reactie daarop:

-ocr page 9-



	J. AYOLT BR.ONCERS

		waarts te stromen door pakketten veen, klei en zand, die van dit deel van de Zuiderzee een met modder en moeras gevuld water- gebied maakten; deze vlakte reikte tot in de kern van het latere stadsgebied. Archeologisch onderzoek heeft aange- toond dat het gebied aan de Hof-zijde van de Langestraat het eerst bewoond is ge- raakt.⁴ Daar vond de pre-stedelijke ontwik- keling plaats.⁵ Rond 1170 zijn er krachtige stormvloeden, die grote modderige stuk- ken grond in het Almere wegsloegen waar- door de waterafvoer naar het noorden ver- beterde. Het bij Amersfoort uit de Gelderse Vallei samenkomende water kan dan afstro- men naar de Noordzee via de in die tijd ont- stane Zuiderzee. De, latere, Hof-zijde van de stad wordt in principe droger en daar- door bewoonbaar. Men moet zich 'de mond' van dit water (een aanzet tot de hui- dige Eem) voorstellen als een systeem van prielen of kreken in de resten van de mod- der: dit gebied werd aan de noordzijde begrensd door de Zuiderzee. Een van de verder doorlopende prielen zal later als Oude Eem bekend staan. Binnen zo'n nat gebied kan, door ver- schillende processen of technieken, aanwas van voor mensen bruikbare grond plaats- vinden. Door de bijbehorende rivier, in ons geval de Hemus, worden vanuit het achter- land grote hoeveelheden zand aangevoerd waardoor het mondingsgebied verzandt. Dit verzandingsgebied kan middels een dijk gestabiliseerd worden; wil men de mond of een deel ervan open houden dan moet er gebaggerd worden. Ook is het mogelijk water in de rivier door middel van een sluis tijdelijk'op'te houden en periodiek, na opening van deze sluis, de krachtige water- stroom het zand weg te laten spoelen: het spuien. Zo'n spuisluis bevond zich ter
deze bewoners om allerlei redenen nieuwe waterlopen gegraven en oudere gedempt. Ik denk aan het maken van grachten ter ver- dediging van de stad of voor de verbetering van de waterafvoer en aan demping van waterom woon- of marktgebied te winnen. Gelukkig schemert er zo af en toe in de hui- dige situatie nog iets door van een vroegere structuur. Hulp van archivalische bronnen kan voor het Amersfoortse gebied ternau- wernood verwacht worden; het stadsarchief begi nt pas rond 1340. Daarnaast werden toentertijd de details van technische zaken, zoals dempen en graven niet in ontwerp- tekst of-tekeningen vastgelegd. Er waren grondwerkers, ervaringsdeskundigen, die het benodigde werk naar beste weten en kunnen uitvoerden. Er was misschien een centraal sturend gezag, maar het is ook heel goed mogelijk dat, vooral in het begin, klei- ne werken individuele initiatieven waren; net als tot voor kort in de Waddenzee, waar particuliere kleinschalige bedijking van de, op natuurlijke wijze opgewassen, kwelder tot definitieve landwinst leidde. Amersfoort en het mondingsgebied van de Hemus De Eem komt tegenwoordig, via het Eem- land, als een scherp gedefinieerde water- loop iets noordelijk van Eemdijk in het Randmeer, een deel van het IJsselmeer, uit. Deze situatie is door menselijke activiteit ontstaan en wordt door strenge waterbe- heersing en dijkcontrole onderhouden. In de tijd rond en na het ontstaan van Amers- foort was dit geheel anders. In het gebied van het latere Amersfoort kwam water uit de Gelderse Vallei samen. Dit water had na ca 1170 de neiging noord-
			M. Mijnssen- Dutilh,'Metde voeten in het water of het belang van de tweede beek,' Flehite. Historisch Jaarboek voor Amersfoort en omstreken 4 (2003) 134-144. 4 Brongers, Een groet uit de Eem- veste, 275 5 Er is wel enige oudere (n^e eeuw- se) bebouwing gevonden bij de Scherbiersteeg. Deze heeft echter niets te maken met de (pre)ste- delijke ontwikke- ling van Amers- foort. Deze be- bouwing ligt op een noordelijke uitloper van de Utrechtse Heuvel- rug. Het is wel goed mogelijk dat deze nederzetting Amersfoirde heette en de tien- den opbracht waarvan in 1028 sprake is.

-ocr page 10-



		POLDERS IN HET AMERSFOORTSE STADSGEBIED

hoogte van de Beiaardschool aan het Spui. Een veen/klei-gebied kan men, tegen vloed en daarmee tegen landafslag bescher- men door het te omgeven met een dijk. Het nog aanwezige of ingeregende water kan men met eenvoudige doorgangen in de dijk, waarin een in ��n richting beweegbare deur (een klepduiker), bij eb afvoeren. Bij vloed sluit de deur door de druk van het buitenwater en zo is het gewonnen gebied beschermd. Echter, om grond werkelijk droog en ge- schikt voor wonen, landbouw en veeteelt te maken en te verdelen onder de bevolking is meer nodig. Er moet een fijnmazig systeem van evenwijdige afwateringsslootjes aange- legd worden, die met name het regenwater via grotere watergangen en de prielen op het open water lozen. Dit fijnmazige sys- teem van waterafvoer noemt men percele- ring. Aangezien perceelsgrenzen vaak ook eigendomsgrenzen zijn, blijven zij meestal ook herkenbaar als kadastrale grenzen in de latere stedelijke bebouwing. De dominante richting ervan binnen de afwateringsblok- ken speelt een rol bij de herkenning van ontgin ningseenheden. De hulpmiddelen bij het onderzoek Eerst beschrijf ik de methoden om de bedekkende lagen als het ware af te pellen en zo een eerste inzicht te krijgen in de stedenbouwkundige technieken in het Amersfoortse verleden. Vervolgens worden deze toegepast op een klein gedeelte van de stad. In de loop van volgende jaren zal mogelijk zo de gehele binnenstad van Amersfoort afgepeld worden waardoor we een vollediger kijk krijgen op de diverse fasen van de stad en de rol die de rivier
	daarbij speelde. Misschien worden dan uiteindelijk de voorde of de voorden gelo- kaliseerd. hoogtelijnen � De hoogtelijnen van het straatoppervlak geven inzicht in de hoogteverschillen van het oorspronkelijke oppervlak waarop Amersfoort zich ontwik- kelde; de oorspronkelijke hoogteverschillen zijn weliswaar wat afgevlakt, maar nog steeds zichtbaar. Hoogtegegevens zijn voor grote delen van de stad beschikbaar. In de laatste jaren is er een nieuwe me- thode ontwikkeld om zeer nauwkeurig hoogteverschillen aan het aardoppervlak in kaart te brengen. Hierbij wordt gebruik gemaakt van een laserbundel geprojecteerd vanuit een vliegtuig; deze kaatst op het aardoppervlak terug en wordt weer in het vliegtuig opgevangen. De terugkaatsingtijd wordt omgezet in door de bundel afgelegde afstand (bepaald door de hoogte van het aardoppervlak). De zo verkregen hoogtege- gevens zijn opgeslagen in het Actueel Hoogtebestand Nederland (ahn). Vanuit dit bestand kunnen grijswaarde-kaarten ver- vaardigd worden; hierin zijn hoogtever- schillen van ca 3 cm te visualiseren (kaart 7a-b; op kaart 7b zijn enige straten ter ori�ntatie ingetekend). Een voordeel van deze methode is dat in een stad als Amersfoort de hoogteverschillen in een vlieguur te meten zijn. Een nadeel zijn de hoge gebouwen in het stadsgebied; in ons onderzoeksgebied zijn echtereen paar grote tuinen en de gebouwen kunnen elec- tronisch uitgefilterd worden. ARCHEOLOGISCH onderzoek � Dit is de meest letter- lijke vorm van 'afpellen'. Men krijgt direct zicht op de dieper liggende lagen en uitein-

-ocr page 11-



			*^$&*


					SL.------»
					SL.------»

				i

		my

1 Van Deventer ca. 1570

	2 Braun en Hogenberg ca. 1580

-ocr page 12-



			3 Blaeu 1649

		4 Thomkins 1846

-ocr page 13-

Van Vooren en Wagemaker.
Het onderzoeksgebied in
1888. Met de cijfers 1-3 is de
ligging van een archeolo-
gisch profiel aangegeven
met verschillende fasen van
een naar het oosten opschui-
vende oever van de Oude
Eem.

goed gemaakte kaart herkenbaar; zij mogen
ge�nterpreteerd worden als gebieden die
vanuit ��n idee opgezet zijn. Voor Amers-
foort zijn voor dit type onderzoek de kaar-
ten van D.J. Thomkins (1846) en die van
I. van Vooren en P. Wagemaker (1888) van
nut. Het onderzoek kan achtereen bureau
uitgevoerd worden. Het kan dienen om
op effici�nte wijze richting te geven aan
andere onderzoeksmethoden. De kada-

strale minuutplannen uiti824zijn minder
geschikt omdat de meetkundige basis daar-
van, vooral over grotere afstanden, minder
goed is.

Water- of gebieds- of
straatnamen � In Amersfoort
komen hiervoor in aanmerking: Het Havik,
De Maath, Sprengel en een tot nu onbegre-
pen naam als Bolderstraat. Deze laatstge-

RICHTING VAN PERCELERING OF

verkaveling � Dit is de richting van
de langste eigendomsgrens van een bezit-
ting. Meestal lopen deze grenzen van de
verschillende bezittingen - in een duidelijk
herkenbaar 'blok' - evenwijdig. In een vol-
gend blok is de richting ten opzichte van de
eerste mogelijk wat gedraaid; soms zijn
blokken door straten gescheiden. Deze
blokken zijn duidelijk op een meetkundig

delijk op het oorspronkelijke oppervlak.
Een moeilijkheid is dat het, voor deze vorm
van onderzoek benodigde, grondwerk kost-
baar en niet overal uitvoerbaar is omdat de
bovengrond, zeker in de stad, meestal eco-
nomisch in gebruik is. Een eigenaar ziet ook
zijn tuin niet graag aangetast; tijdens bouw-
werkzaamheden buiten de tuinen kon
echter het profiel op kaart 5 opgenomen
worden.

-ocr page 14-



		goed gemaakte kaart herkenbaar; zij mogen ge�nterpreteerd worden als gebieden die vanuit ��n idee opgezet zijn. Voor Amers- foort zijn voor dit type onderzoek de kaar- ten van D.J. Thomkins (1846) en die van I. van Vooren en P. Wagemaker (1888) van nut. Het onderzoek kan achter een bureau uitgevoerd worden. Het kan dienen om op effici�nte wijze richting te geven aan andere onderzoeksmethoden. De kada-
			strale minuutplannen uiti824zijn minder geschikt omdat de meetkundige basis daar- van, vooral over grotere afstanden, minder goed is. Water- of gebieds- of straatnamen � In Amersfoort komen hiervoor in aanmerking: Het Havik, De Maath, Sprengel en een tot nu onbegre- pen naam als Bolderstraat. Deze laatstge-
	RICHTING VAN PERCELERING OF verkaveling � Dit is de richting van de langste eigendomsgrens van een bezit- ting. Meestal lopen deze grenzen van de verschillende bezittingen - in een duidelijk herkenbaar 'blok' - evenwijdig. In een vol- gend blok is de richting ten opzichte van de eerste mogelijk wat gedraaid; soms zijn blokken door straten gescheiden. Deze blokken zijn duidelijk op een meetkundig
delijk op het oorspronkelijke oppervlak. Een moeilijkheid is dat het, voor deze vorm van onderzoek benodigde, grondwerk kost- baar en niet overal uitvoerbaar is omdat de bovengrond, zeker in de stad, meestal eco- nomisch in gebruik is. Een eigenaar ziet ook zijn tuin niet graag aangetast; tijdens bouw- werkzaamheden buiten de tuinen kon echter het profiel op kaart 5 opgenomen worden.
				13

-ocr page 15-

6 Bonne-bladen 408 (1870) + 428 (1872)
Waterschap De Drie Sluizen (1924).
De loop van de Oude Eem op een kaart
van het Waterschap De Drie Sluizen
(1924). In de cirkel is de plaats van het
Huis van de Heer van Isselt aangegeven;
deze klaagde in 1328 dat zijn land tussen
Oude Eem en Eem (bij de huidige Drie
Sluizen) voor hem moeilijk bereikbaar
was geworden. De halve cirkel sluit het
onderzoeksgebied in.

hoekige gebied begrensd door de Bloemen-
dalsestraat, 't Zand, Grote Spui en Plant-
soen Noord. In dit gebied bevinden zich de
Sint Agathastraat, de Bolderstraat (thans
deels opgenomen in de Boldershof) en de
straat 'Achter het Oude Weeshuis'. Een deel
van de ruimte wordt ingenomen door de
tuinen behorend bij het geboortehuis van
Van Bemmel en bij de ernaast gelegen Sint-
Aagtenkapel.
Het onderzoeksgebied is afgebeeld op de

kaarten 1 tot 5; deze zijn zodanig geori�n-
teerd dat het noorden boven is. Op de oud-
ste kaart van Amersfoort gemaakt door Van
Deventer (kaart 1) is de huidige Eem correct
afgebeeld, de Oude Eem is niet getekend.
Ook de kaarten 2 en 3 geven de Eem cor-
rect; de Oude Eem is echter op verschillen-
de posities geplaatst. Dit laatste kan wijzen
op verplaatsing van de Oude Eem in de
loop der tijd; het kan ook een tekenfout
zijn. Pas de kaart van Thomkins (kaart 4) is

slechts de huisnaam 'Het Sluisje' (Muur-
huizen 199; oudste vermeldingi492) be-
kend. Mogelijk betreft dit een voorloper van
de sluis voorde Beiaardschool aan het Spui.

Ons onderzoeksgebied
tussen Grote Spui en
Bloemendalsestraat

Het in deze publicatie te beschrijven onder-
zoek vond plaats in het min of meer recht-

6 Het gaat om de
stadshistoricus
Abraham van
Bemmel, die in
1760 de Beschrij-
ving van de Stad
Amersfoort liet
verschijnen.
Thans is hier
('t Zand 39) het

noemde naam zal o.a. onderwerp van deze
publicatie zijn. Voor dit onderzoek zijn ook
oudere, meetkundig niet zo precieze,
kaarten van belang, als ze maar namen
aangeven zoals de kaart van Blaeu (1649).

huisnamen � De bekende huisnamen
zijn overwegend van recente (vanaf de v^eeeuw) datum. Mogelijk levert nader archief-
werk ons oudere huisnamen op. In Amers-
foort is voorlopig, voor dit type onderzoek,

-ocr page 16-

slechts de huisnaam 'Het Sluisje' (Muur-
huizen 199; oudste vermeldingi492) be-
kend. Mogelijk betreft dit een voorloper van
de sluis voorde Beiaardschool aan het Spui.

Ons onderzoeksgebied
tussen Grote Spui en
Bloemendalsestraat

Het in deze publicatie te beschrijven onder-
zoek vond plaats in het min of meer recht-

6 Het gaat om de
stadshistoricus
Abraham van
Bemmel, die in
1760 de Beschrij-
ving van de Stad
Amersfoort liet
verschijnen.
Thans is hier
('t Zand 39) het

-ocr page 17-



	J. AYOLT BRONGERS

		bij de 30⁰ gedraaide richting. Deze draaiing vindt plaats ter hoogte van een op de kaart aangegeven sluis (een versmalling van het Spui-water). De nieuwe richtingwijst naar de stadsgracht, die bij Plantsoen Noord behoort. A3 � Op de foto (foto 1) van de over- stromingvan 1916 ziet men dat het water tot even voorbij de Beiaardschool loopt; kennelijk is de grond naar't Zand toe hoger. Waarschijnlijk is daarom het Sint-Aagten- klooster met kapel juist daar gebouwd; hier is een verhoging in de stedelijke onder- grond. Zo'n zwaar stenen gebouw moest goed en droog gefundeerd kunnen worden. conclusie � de onder A3 genoemde verhoging ('t Zand) is kennelijk het eerst geperceleerd en zo voor bebouwing ge- schikt gemaakt. Daarna is meer grond voor bebouwinggeschikt gemaakt en is de onder A2 genoemde richting in gebruik gekomen. B � Ik ga nu met de verdere beschrijving uit van de Bloemendalsestraat: Bi � De Bloemendalsestraat is ��n van de twee straten in onze stad met een boch- tig, slingerend, verloop. Naar onze mening is het een weg die langs water is ontstaan en uiteindelijk ook een dijkfunctie heeft gekregen. B2 � Er is in ons gebied een duidelijk blok gemarkeerd door de Bloemendalse- straat, de Bolderstraat en Plantsoen Noord. Wij zien dat als landaanwas en een ontgin- ning in een zuidelijke uitloper van de Zuiderzee. De Bolderstraat heette op de in 1649 door J. Blaeu uitgegeven kaart: 'Wallestraat'. Deze vermelding staat echter alleen, in het stedelijk archief komt deze naam niet voor; daarentegen komt Bolder- straat regelmatig voor.⁹ Bolderstraat is een herinnering aan de 'bolders' waaraan sche-
meetkundig correct. Het begin van de Oude Eem is een onderdeel van de water- partij in de tuin van burgemeester F.D. Graaf Schimmelpenni nek (1854-1924); het lijkt dat de Oude Eem daar met twee prielen bij de stadssingel ontspringt (zie ook kaart 6). Dit laatste wordt bevestigd door archeo- logisch onderzoek; op kaart 5 is met de getallen 1,2 en 3 een profielwand aangege- ven. Bij 1 werd daar de oorspronkelijke oever van een natuurlijk water (een water aanvoerende priel van de oorspronkelijke Eem) aangetoond; deze oever bleek in de H^e eeuw (voorzien van een beschoeiing) naar het oosten verplaatst te zijn. Tenslotte werd oostelijker een i9^e eeuwse beschoei- ing aangetroffen precies op de plaats van de rand van een deel van de waterpartij beho- rend bij de tuin van Schimmelpenninck.⁷ Ik bestudeerde vooral de perceelsrichtin- gen, straatnamen en andere details zoals die te zien zijn op de kaart van Van Vooren en Wagemaker uit 1888. (kaart 5). Zij is meetkundig juist en nog niet zo gemoder- niseerd dat zij het contact met het verleden verloren heeft. A � IK BEGIN DE BESPREKING AAN DE GROTE SPUI-ZIJDE: Ai � Aan het begin van het Grote Spui (aan de't Zand-zijde) is een percelering loodrecht op het Spui, die de tuin van Van Bemmel (thans: Van Daatselaar/Leenknegt) in steekt. De richting is min of meer even- wijdig aan't Zand. A2 �Ter hoogte van de Beiaardschool (Grote Spui 9 en 11) verandert de percele- ringsrichting: ten opzichte van de eerste is hij ca.30⁰ gedraaid. De Beiaardschool zelf bestaat uit twee huizen met ieder een eigen kadastrale richting. Nummer 9 behoort bij de onder Ai genoemde richting; nummer n
			notariskantoor Leenknegt geves- tigd. 7 T. d'Hollosy, De Oude Eem in opgravingen, Kroniek7:1 (maart 2005) 10-11 8 De andere is de Hellestraat in zijn oorspronkelijke vorm. 9 In W.F.N, van Rootselaar, Amersfoort 77j- 1580, Amersfoort (2 dln, Amers- foort 1878) n 370 wordt de Bolder- straat al in 1565 vermeld.

-ocr page 18-



		POLDERS IN HET AMERSFOORTSE STADSCEBIED

7a Kosian 2004. Hoogteverschil- lenkaart (op basis van het ahn) van het onderzoeks- gebied, wit = hoogst (overwegend bebouwing) lichtgrijs-grijs- donkergrijs = hoog-lager- laagste gebied (laagst = opper- vlak water Spui)

	7b Kosian 2004 met Van Vooren en Wagemaker 1888. Dezelfde kaart met enige topografische informatie uit de kaart van 1888 en inter- pretatie.

			V

-ocr page 19-



	). AYOLT BRONCERS

pen met landvasten aan de wal werden gelegd. De perceelsrichtingen gaan van de straatjes uit; men heeft de percelen naar binnen toe aangelegd, nadat men eerst een dijkje (de wal) had geconstrueerd. B3 � Een volgend blok dient zich aan: het is begrensd door Bolderstraat, Achter het Oude Weeshuis, het Sint Agatha straatje en het Plantsoen Noord. De perceelsgrenzen gaan (net als bij B2) van de omliggende straatjes uit. De perceelsgrenzen staan min of meer loodrecht op zowel de Bolderstraat als op het Sint Agathastraatje. Dit laatstge- noemde straatje heette ook wel Pisstraatje; gedurende de gehele i8^e eeuw worden beide namen in documenten alternerend gebruikt; later prefereerde men de nettere naam. Het woordelement 'pis' komt ook voor bij een ander Amersfoorts toponiem, nl. de Pis- heuvel bij de Calgenberg; hieruit stroomde continu (artesisch) water. In een vroegere publicatie meende ik dat de naam van het straatje iets met het transport van menselij- ke urine ten behoeve van de textielbewer- king te maken kon hebben.¹⁰ Thans meen ik dat het woord zeer wel iets met (snel) stro- mend (Eem)waterte maken kan hebben. conclusie � er wordt tweemaal ach- tereen (sub B2en B3) land gewonnen op het water; er zijn twee polders ontstaan. C � De oude gebouwen Sint Aagten- klooster en het Oude Weeshuis: Ci � Onder A3 stelde ik, op grond van de overstromingswaarneming, dat het Sint Aagtenklooster op een (geringe) verhoging in de ondergrond gebouwd is; daarop lag de eerstgenoemde (Ai) percelering. Het Oude Weeshuis, een stenen gebouw, is ook op zo'n hoogte gebouwd, (kaart 7a-b). Deze hoogten (zandplaten in het mondingsge- bied) zijn het eerst in cultuur gebracht en verkaveld.		D � Het buitenstedelijk tuingebied noordelijk van Plantsoen Noord: Di � Dit tuingebied met waterpartij is aangegeven op zowel kaart4(Thomkins, 1846) als op 5 (Van Vooren en Wagemaker, 1888). Hier bevond zich de tuin van Schim- melpenninck. Op deze kaarten is te zien hoe beide takken van de waterpartij in deze tuin in verband staan met de Oude Eem. E�n van beide takken komt precies uit tegenover het onder B3 besproken Pis- straatje. Het is dan ook zeer verleidelijk het Pisstraatje in verband te brengen met de Oude Eem. Trouwens voor de andere tak in de tuin van Schimmelpenninck geldt dit verband, zij het in iets mindere mate, ook. Beide takken komen dicht genoeg in de buurt van het Pisstraatje. Men moet ze mijns inziens zien als resten van prielen in wat eens een moerassig gebied was. E � Het tuingebied achter de Sint Aagtenkapel: Ei �Vaak wordt gezegd dat de Oude Eem gevoed werd vanuit een poortvormige opening, een'heul', in de kademuur van de Westsingel/Havik door een duiker onder het geboortehuis van Van Bemmel ('t Zand 39). Thans (2005) is dit zeker niet zo: de duiker is onder het betrokken huis dicht- gezet. In de tuin loopt het waterspoor door tot de noordelijke stadsgracht. Er is een zijtak naar de achterzijde van Grote Spui 17, waar zich sinds 1643 de watermolen van Marten Codde c.s. bevond. Op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer (ca 1560) komt de Oude Eem niet voor en volgens Blaeu zou zij ongeveer uit- komen op de plaats van de 'duiker-Eem'. Op kaart 7 is westelijk van het cirkelvormige lage gebied een (met een smalle rechthoek gemarkeerde) min of meer N-Z lopende laagte in de tuin van Van Bemmel zichtbaar.
			10 J.A. Brongers, Historische en- cyclopedie van Amersfoort (Amersfoort 1998) 232 s.v. Pisstraatje. De uitgegeven versie van de Blaffert (i755) 52 geeft Sr Aagtenstraatje; hier woonde op perceel 874 de blauwverversfa- milie Kloot, die de urine best kon gebruiken bij het verfproces.Van Rootselaar, Amersfoort, 11 347 geeft in 1551 al: St Aagten straatgen.

-ocr page 20-



		POLDERS IN HET AMERSFOORTSE STADSCEBIED

Wij houden het zeer goed voor mogelijk dat een deel van een voedende priel van de Oude Eem in de i7^e eeuw is gebruikt om de molen van Codde aan te drijven. Nadere differenti�ring van het verlanden van dit zuidelijk deel van de Zuiderzee is niet mogelijk omdat de hier besproken grote tuingebieden niet in percelen op- gedeeld zijn. Synthese Op grond van de beschreven waarnemin- gen aan de verschillende perceelsrichtin- gen, de verhogingen in het terrein, de straatnamen en het water op verschillende kaarten in het onderzochte gebied, ontstaat het volgende beeld. Het onderzoeksgebied was oorspronke- lijk gevuld met wateren/of meteen nat zand/klei/veen mengsel. Ik zie hier een modderig gebied met prielen of kreken aan de zuidelijke rand van de Zuiderzee. Hier en daar waren zandige ophogingen, mogelijk ontstaan door verzanding van het mon- dingsgebied van de oude uit de Vallei komende Hemus. Hierop kon gebouwd worden. Zowel vanuit de Spui-zijde en de Bloemendalsestraat-zijde als vanuit de, wat later heette, 't Zand-zijde is dit gebied door kleinschalige ontginningen geleidelijk aan dichtgezet. Het uit de Vallei komende water stroomde eerst vrijuit, maar werd allengs door verzandingen bewuste inpoldering ingesloten tot het, ter hoogte van wat nu de tuin van Van Bemmel genoemd wordt, ver- werd tot een aantal prielen die de Oude Eem gingen voeden. Omstreeks de tijd dat dit gebied was ingepolderd, mogelijk iets vroeger, kwam het later zo genoemde Eemland ten noor- den van Amersfoort aan de beurt." Ook	hier waren lage zandopduikingen (waarop al sporen van bewoning uit de Karolin- gische tijd) kernen van ontginningen. Vanaf het midden van de 13e eeuw vormde het al een apart district met een eigen bisschop- pelijke vertegenwoordiger: de schout van Amersfoort en Eemland. Aan de aanslib- bingvan Eemland kwam pas in de 20^e eeuw een einde. Verdere ontwikkeling De toenemende versmalling van de Oude Eem hinderde het waterverkeer naarde hoofdmassa van de Zuiderzee. De daarmee gepaard gaande vermindering van de stroomsnelheid bevorderde de verzanding ook. Daartoe moest het Spui verbreed en doorgetrokken worden. In principe was het Spui er al, maar dit liep niet zo ver als van- daag door. Mijns inziens bereikte het al open water ter hoogte van wat nu de Beiaardschool is. Op de kaart van Blaeu is daar een versmalling met sluisje te zien; de schepen liggen tussen dit punt en de Koppelpoort; zij kunnen kennelijk niet de stad in. Ook op latere kaarten komt deze versmalling voor. (De huidige dubbele sluisdeur-combinatie is een recente con- structie uit de jaren 1930.) Bovendien loopt de richtingvan de percelering aan de Grote Spui-zijde niet door naar die van de Kleine Spui-zijde; dit betekent dat de ontginning van de beide zijden onafhankelijk van elkaar was. Na de Beiaardschool, dus na de spui- sluis, loopt de ontginningsrichting w�l door over het water: zij horen in feite bijeen. Pas later, na deze laatste ontginning, is de afwatering in de richting gegraven naar wat later de Koppelpoort werd, evenals het ver- dere brede water tot De Drie Sluizen, waar de Oude Eem in de Eem komt. Zo werd het
			11 Dekkeren Mijnssen-Dutilh, a.w. 12 De Koppel- poort werd later gebouwd (date- ring op grond van de architectuur ca 1400). De oudste schriftelijke ver- melding is van 1427 als Spoei- poort; de oudste vermelding van Spoeijeis van 1389- 13 Uit Rotterdam zijn i3^e eeuwse houten klepdui- kers bekend; cf. BOOR balans^; archeologisch onderzoek in het trac� van de Willemsspoortun- nel te Rotterdam (Rotterdam 1997) 124-125. Voor andere methoden om water te ver- wijderen v��r de invoering van windbemaling, zie: A. Bicker Caarten, Middel- eeuwse watermo- lens in Hollands polderland i40//'o8 - rond- om 1500 (1990)

				19
				19

-ocr page 21-

J. AYOLT BRONCERS

De vraag is nu: was dit natte gebied, naar
de richtingvan de kern van de huidige stad
gerekend, groter? Ik meen daarop een
bevestigend antwoord te kunnen geven.
De Bloemendalsestraat kan worden door-
getrokken via de Bloemendalse Binnen-
poort over het Havik, vervolgens door de
niet meer bestaande Havickerstraat naar
Achter het Oude Stadhuis en de Hof.

Ook de Krommestraat en het Grote Spui
liggen in eikaars verlengde, zeker als men
bedenkt dat onder de huidige Kromme-
straat een i3^e eeuwse houten knuppelweg
ligt. Deze volgt de huidige straat voor een
groot deel, maar buigt tussen Markt- en
Kerkgang af, onderde Krommestraat-hui-
zen aan de Langegracht-zijde, in de richting
van het Grote Spui.¹⁴

Deze beide stratencombinaties sluiten
met Plantsoen Noord als basis en Achter
het Oude Stadhuis als topzijde een soort
trapezium in. Bij die topzijde ligt in het
midden het gebied rond de Vijver. Hier is
tijdens de opgraving in 1991 een insteek-
haventje uit de i2^e eeuw gevonden;
mogelijk kan dit haventje zelfs nog iets
vroeger gedateerd worden.¹⁵

Als we het beschreven trapezium als de
zichtbare grenzen van een nat gebied
mogen beschouwen dan wordt de functie
van het insteekhaventje duidelijk. Via de
prielen in dit gebied was het haventje van-
uit de Zuiderzee bereikbaar. Langzaam
wordt dit gebied naar het noorden toe in-
gepolderd en bewoonbaar gemaakt.

In het geschetste trapezium vallen twee
oude waternamen (hydroniemen) op: de al
genoemde (met een haventje in verband
gebrachte) Vijver en het (iets meer naar de
Zuiderzee gelegen) Havik.¹ In een vroegere

oorspronkelijke (korte stuk) Spui verderop
aan de Oude Eem, via de Koppel, 'gekop-
peld'.¹² Hierdoor ontstond de moderne
situatie en verloor de Oude Eem geheel zijn
betekenis; het min of meer rechte en brede,
in het verlengde van het oorspronkelijke
Spui doorlopende, stuk kreeg de naam
Eem. De straat er langs heet, net als bij het
Spui, nog (Grote en Kleine) Koppel.

Nadere mogelijke
implicaties van
bovenstaande beschouwing

Ik heb hiervoor, op grond van een aantal
gegevens, in een klein stedelijk gebied een
drooggemaakt gebied herkend. Zowel in de
dijken langs de Bolderstraat (tegenwoordig
Boldershof) en de Sint Agathastraat kun-
nen houten klepduikers aanwezig geweest
zijn om bij laag water bedijkt gebied te ont-
wateren en zo droogte maken en te hou-
den.¹³ Via deze duikers kon het water naar
een laagste punt stromen; dit is het met
een cirkel gemerkte gebied op kaart 7b.
Gericht archeologisch onderzoek zou de
aanwezigheid van dijken/dijkjes en duikers
kunnen aantonen.

14 Persoonlijke
waarneming tij-
dens de aanleg
van een riool in
de jaren 1978 en
1981.

15 M. Krauwer en
F. Snieder (red.),
Nering en ver-
maak. De opgra-
ving van een veer-
tiende-eeuwse
markt in Amers-
foort (Utrecht
1994) 36

16 Vijver kan
teruggaan op
vivarium: een
bewaarplaats voor
levende vis ten
behoeve van de
bisschoppelijke
hof; deze werd
aangelegd op een
al vochtige plek,
rest van de in
onbruik geraakte
haven.

17 F. Snieder
(red.), 'Denoord-
oever van het
Havik', STAA
Reeks nr 7 (dec
1996)

18 J.Hovy,'De
demping van de
noordelijke bin-
nensingel tussen
Spui en Bloemen-
dal en het ont-
staan van 't Zand
te Amersfoort,'
Flehite 2 (1967)
26-33

19 L.van Hoorn-
Koster, 'Panden
aan het Kleine

het terrein hoger ('t Zand). Archiefdienst
Amersfoort no 13983.

1 De overstroming van 1916. Duidelijk
is te zien dat het water tot de huidige
Beiaardschool loopt. Vanaf daar wordt

-ocr page 22-



		POLDERS IN HET AMERSFOORTSE STADSCEBIED

publicatie uit 2002 stelde ik voor dit hydro- niem te splitsen in 'ha' en 'vik' [bocht in de ha (= Eem)]. Thans ben ik geneigd Snieder te volgen.¹⁷ Zij ontleedt het woord in 'hav' en 'vik'. Vik is weer bocht, maar hav is ver- want met 'haf', 'haven', 'heffen' (gebied onder invloed van het op en neergaande getij). Het Havik zou dus de restvan een gebogen (kust)gebied met een getij kunnen zijn. Dit betekent wel dat de kwestie van de oorspronkelijke loop van de Eem anders bekeken moet worden. Verbetering van die kijk is niet onmogelijk, we moeten echter wachten tot we het met onze collegae eens zijn (of suggesties voor verbetering ontvan- gen) over de hier voorgestelde eerste bena- deringvan de loop der gebeurtenissen. Wij hebben nu, in grove trekken, het vol- gende. Een eerste waterfront (thans: Achter het Oude Stadhuis) met een landingsmo- gelijkheid (Vijver), gevolgd door landwin- ning, waardoor een tweede waterfront ont- staat (de zuid-oever van Het Havik) met havenfaciliteit. De landwinning ging door tot het huidige 't Zand; een van de latere aanlegmogelijkheden was de Bolderstraat. Uiteindelijk was het gehele binnenstedelij- ke waterrijke gebied verland en ontstond de haven aan de huidige Koppel. Een aantrekkelijk aspect van de voorge- stelde sequentie is dat de namen (hydro- en toponiemen) vanaf het begin (Vijver) naar de laatste (Bolder en Koppel) als collectief begrijpelijk worden. Ik wil hier nog opmerken dat hettopo- niem 't Zand zeker iets met het beschreven verlandingsproceste maken heeft. De naam slaat op de zandrug waarop o.a. het Aagtenklooster gebouwd is; de naam heeft niets te maken met het dempen - door middel van zand-van het singelfragment tussen Weversingel en Westsingel rond
	1630. Dezedempinggeschiedde met slib uit de andere grachten; ik acht de naam 't Zand van middeleeuwse oorsprong.¹⁸ Chronologie Over de details van de chronologie is (nog) weinig te zeggen bij gebrek aan materiaal. Ik doe een poging. De bewoonbaarheid van het gebied aan de Hof-zijde van de Langestraat neemt na 1170 toe. Rond die tijd zijn er grote storm- vloeden die pakketten veen en klei in het huidige IJsselmeer-gebied wegslaan. Hierdoor ontstaat uit het Almere een nieu- we watermassa: de Zuiderzee. Enerzijds wordt zo de bedreiging van het buitenwater bij vloed groter, anderzijds wordt bij eb de waterafvoer verbeterd; elk nadeel heeft zijn voordeel! Het afstromende water uit het pre-stedelijke gebied krijgt ruim baan. Het insteekhaventje heeft, vooral voor vissers, een functie.¹⁹ In 1328 is de verlenging van het oorspron- kelijke Spui in de richtingvan wat later de Koppelpoort zal heten naar de Drie Sluizen al gerealiseerd. In een document uit dat jaar is er namelijk sprake van land, behorend tot de Hofstede van Isselt, liggend tussen de 'lange ende Amersvoirder beec'.²⁰ (Op kaart 6 is de ligging van dit land t.o.v. het huis van de Heer van Isselt zichtbaar) De Lange Beek is wat wij tegenwoordig de kronkelende (= lange) Oude Eem noemen; de Amersfoortse Beek is het huidige brede rechte stuk Eem buiten de Koppelpoort. In ruwweg 160 jaar zijn de kreken met hun oevers vanaf het Vijver-gebied zodanig droog geworden of ingepolderd dat de Oude Eem niet meer of sterk verminderd functioneerde en er een kortsluitroute moest worden gegraven.²¹
			Spui. De bebou- wing aan het Kleine Spui van het Croontj e tot de bokkinghang', Flehite 20:3/4 (1989) 30-41 en 51. 20 W.E. van Dam van Isselt, Bijdra- gen toteene gene- alogie betreffende het Amersfoort- schegeslacht VAN ysselt (van Isselt) (Vianen z.j.) 6. Het docu- ment bevindt zich niet in de Archief- dienst Amers- foort. 21 Ik dank:-Bert van As voor de door hem be- werkte en gete- kende kaartfrag- menten;-Menne Kosian, die het Amersfoortse deel van het AH N bewerkte tot kaart 7a;-Timo d'Hol- losy voor de aan mij verschafte gegevens betref- fende het profiel op kaart 5 en -Mevrouw Mar- griet Mijnssen- Dutilh, die mij steeds de juiste kaarten uit het onder haar beheer staande Water- schapsarchief Vallei en Eem ver- schafte, voor haar commentaar op mijn tekst. 21

-ocr page 23-

LEEN ALBERTS

Tussen Keulen
en Parijs ligt de

naar Leuven

Studiegedrag van Amersfoortse
studenten aan universiteiten
(i37o4fc�5o)

■ m

CS-

j {/>

-ocr page 24-



	'Solus araor sophiae' Toen de Utrechtse student Aernout van Buchell in 1584 de Domstad verliet om te gaan studeren te Douai in Franstalig Vlaanderen schreef hij in zijn dagboek dat het solus amor sophiae (louter uit liefde voor de wetenschap) was dat hij zijn beminde stad vaarwel moest zeggen.¹ Deze gedreven- heid is ontroerend, maar onthult slechts ten dele de waarheid. Studenten hadden in zijn tijd meer redenen om een verre reis te ondernemen. Ze wilden een andere cultuur leren kennen, een moderne taal leren, een netwerk opbou- wen voor hun latere carri�re en zich de levensstijl van de elite aanmeten. Verschillende van deze motieven liggen ook tegenwoordig nog ten grondslag aan buitenlandse stages of wereldreizen na het afstuderen. In deze bijdrage staan studenten als Van Buchell centraal. Gemiddeld twee jongens per jaar verlieten huis en haard in Amersfoort om zich ver weg in het buitenland-of na 1575 in eigen land- in te schrijven aan een universiteit. Jongens uit de bovenlaag van de stedelijke burgerij, de elite. Alleen de families met kapitaal waren in staat met een dure studie te investeren in de toekomst van hun zoons. Niet van hun dochters, want studeren was in die tijd niet weggelegd voor meisjes.

Een recent onderzoek naar Amersfoortse (en Eemlandse) studenten over de periode 1370 tot 1650 heeft meer dan vijfhonderd namen aan het licht gebracht.² Deze bijdra- ge geeft een analyse van een aantal aspec- ten van het studiegedrag van deze groep. Voor welke universiteit kozen de studen- ten? Voor welke studierichting schreven zij zich in? Hoeveel behaalden een diploma?
		In de ontwikkelingvan dit studiegedrag kunnen drie typerende tijdvakken worden onderscheidende Middeleeuwen (1370- 1500), de bloeitijd van het humanisme (1500-1580) en de Nederlandse Opstand (1580-1650). Voordat in hoofdstuk 2de resultaten per tijdvak worden besproken, wordt de lezer in hoofdstuk 1 ingeleid in de universitaire wereld van vroeger tijd die van
			1 Een selectie uit het dagboek van Van Buchell waarin ook de studiereis naar Douai wordt beschreven, is in het Latijn uitgege-

				23
				23

-ocr page 25-



	LEEN ALBERTS

een geheel ander karakter was dan tegen- woordig. In beide hoofdstukken wordt daar- bij ruime aandacht geschonken aan de Latijnse school waaraan de studenten hun vooropleiding hadden genoten. Er zal blij- ken dat de ontwikkeling in de studenten- stroom dikwijls nauw verband hield met het klimaat aan deze stadsschool. Daar- naast wordt per tijdvak een tip van de sluier gelicht over de carri�res na de studietijd. Slechts van een klein deel van de groep is hierover iets bekend. Hoofdstuk 3 sluit af meteen vergelijking van het studiegedrag van de Amersfoortse studenten met dat van studenten uit andere steden, waarmee de stad op intellectueel niveau kan worden gepositioneerd. 1.1 De Latijnse school als vooropleiding Alle wetenschap werd in de Middeleeuwen en de Vroegmoderne Tijd beoefend in het Latijn. Wilde men iets van geleerdheid meekrijgen dan was kennis van het Latijn een vereiste. In Nederland had elke stad van enige omvang een Latijnse school (ook grote school of stadsschool genoemd) die de trots was van de burgerij. Andere scho- len werden nauwelijks geduld. Zoals de naam al zegt werd er voornamelijk Latijn geleerd, zodat men dat kon lezen, schrijven en spreken. Daarnaast werd er les gegeven in logica en muziek. Er werd muziek gege- ven omdat de scholen doorgaans waren verbonden aan de parochiekerk waar leer- lingen bij de plechtigheden voorde koor- zang moesten zorgen. De vakken rekenen en Frans werden niet op de Latijnse school gegeven. Vanaf de i6^e eeuw kwamen hier- voor in verscheidene steden aparte han- delsscholen of Franse scholen waar in het		Nederlands werd onderwezen. In Amers- foort kwam pas in de i8^e eeuw een Franse school van de grond. Leerlingen gingen naar de Latijnse school als ze tegen de 10 jaar waren. Ze begonnen normaliter in de zevende klas die de laagste was. Na een jaar of vijf kon de derde en hoogste klas worden bereikt en was het mogelijk naar een universiteit te gaan. De meeste leerlingen maakten de school daar- entegen niet af. Na verloop van tijd verlie- ten ze de school om te gaan werken. Enkele scholen van grote naam, zoals die van Zwolle eind 14e eeuw en van Deventer in de 15e eeuw, hadden nog een tweede en een eerste klas als een soort kopklassen. Hier werden vakken als filosofie en fysica gegeven, dezelfde vakken die tot de lesstof van de artesfaculteit op de universiteiten behoorden. Voordat leerlingen naar de Latijnse school kwamen, hadden ze vaak al les gehad aan een lagere school, ook wel Duytsche school genoemd. Hier leerde men lezen, schrijven, de gebeden opzeggen en soms wat rekenen. Er werd les gegeven in de volkstaal aan kinderen van vijfjaar en ouder, zowel aan jongens als aan meisjes. Dit in tegenstelling tot de Latijnse scholen die meestal waren voorbehouden aan jongens. Lagere scholen waren overal aan- wezig, in steden en in dorpen. De dorps- scholen hadden doorgaans maar ��n docent: de koster van de parochiekerk. Naast de genoemde vakken gaf deze ook al wat Latijn als hij dat machtig was. Zo niet in heti6^e-eeuwse Eemnes-binnen waarop een schooltje van 34 kinderen een koster doceerde 'sonder dat hij Latijn kan'.³Wilden kinderen uit Eemland doorleren aan de Latijnse school, dan was die van Amers- foort het dichtstbij. Ze gingen dan in pen-
			ven door Brom en Van Langeraad, 96-121. Een bewerking in het Frans hiervan geeft De Wareng- hien. 2 Alberts, 'Namenlijsten'. De namenlijsten zijn ook digitaal raadpleegbaar op de website van de Gemeentelijke Archiefdienst Amersfoort; thans archief Eemland. De personen waar- van expliciet bleek dat zij uit Eemlandse dor- pen kwamen zijn in de namenlijs- ten apart vermeld. Deze studenten zijn in dit artikel niet meegere- kend. Veel dorpe- lingen schreven zich aan universi- teiten echter in onder de naam van de dichtstbij- zijnde stad (waar zij op de Latijnse school hadden gezeten). Inschrij- vingen van Eem- landers met een toevoeging als de Amersfordia zijn in dit artikel wel meegerekend als van Amersfoortse studenten. De belangrijkste bron

-ocr page 26-



			TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

sion bij de stedelingen. Ook de rector van de grote school werd geacht enkele com- mensalen (kostgangers) te herbergen. De gastgezinnen hadden aan deze 'leerlingen van buiten' een aardige bijverdienste. De Latijnse school van Amersfoort stond aan de Appelmarkt (hoek Croenmarkt). Wanneer de school is opgericht, is niet bekend. De oudste gegevens gaan terug tot eind jaren 1380.⁴ Maar omdat veel scholen in het leven zijn geroepen krachtens het besluit van het vierde concilie van Latera- nen (1215) dat in elke parochie school gehouden zou moeten worden, moet ook de Amersfoortse school al eerder hebben bestaan. Ten tijde van het ontstaan van de stad in de i2^e eeuw viel het gebied nog onder de parochie van Leusden. Maar toen dejoriskerk werd uitgebreid en het altaar in september 1248 werd ingewijd, had Amersfoort waarschijnlijk een eigen paro- chie.⁵ Het is dan ook aannemelijk dat reeds in de 13e eeuw de mogelijkheid aanwezig was om in de stad naar school te gaan. Het bijzondere van de Amersfoortse school is dat de lagere school, waar kinde- ren leerden lezen en schrijven, aan de grote school was gekoppeld doordat er een nulde en achtste klas werden onderscheiden die aan de zevende en laagste klas voorafgin- gen. Het schoolgeld was voor deze voorbe- reidende klassen lager dan voor de hogere klassen. Omdat er zo dus faciliteiten waren voor kinderen van alle leeftijden, had de Latijnse school eigenlijk het monopolie op onderwijs in de stad. Het stadsbestuur wilde dit ook zo houden en nam dikwijls maatregelen om andere scholen te weren. Zo was het in de 15e eeuw verboden om aan jongens les te geven buiten de grote school om. Voor meisjes was dit vrij. Een eeuw
				voor het onder- zoek waren de inschrijvingsre- gisters - matrikels genoemd - van de universiteiten. Zij zijn voor een groot deel in druk verschenen. Een opgave van de bronnen is aan de namenlijsten toe- gevoegd. 3 F.A.L. van Rappard en S. Muller Fz., Verslagen van kerkvisitati�n in het bisdom Utrecht uit de 16de eeuw. Werken Historisch Genootschap 3e serie 29 (Amster- dam 1911) 23-43. 4VanKalveen, 'Amersfoortse Latijnse school'; Beylsmit; K. Gou- driaan, 'Willem Hendriksz van Amersfoort', Flehite, historisch jaarboek voor Amersfoort en omstreken 3 (2002) 66-99, 71-3- 5 R.M. Kempe- rink, 'Kermis en wijdingsjaar van de Amersfoortse Sint-Joriskerk', Flehite, historisch jaarboek voor Amersfoort en omstreken (2000) 25
		1 De stadswaag aan de Appelmarkt gezien vanaf de Groenmarkt, 1864. In dit gebouw was tot 1622 de Latijnse school gevestigd. (Gemeentelijke Archiefdienst)

	later was het wel toegestaan om kinderen elders te onderrichten, mits aan de rector van de grote school het verschuldigde schoolgeld werd afgedragen. Het stadsbe- stuur ging nog een stap verder door in 1568 toe te staan dat voor arme kinderen de Heilige Ceestschool werd opgericht, die al spoedig tegen de honderd leerlingen telde.⁶ Hoe dan ook, het gedoogbeleid betrof alleen het lager onderwijs. Latijn bleef voorbehouden aan de grote school. Hoe hoog het aantal leerlingen van de Latijnse school is geweest is niet precies bekend. In 1534 nam het stadsbestuur het besluit een zekere meester Anthonis tot rector aan te stellen voor een periode van vier jaar uitgaande van een leerlingenaantal

-ocr page 27-

LEEN ALBERTS

van honderdtachtig.⁷ Volgens de stadsreke-
ning van dat jaar zou hem zelfs een aantal
van tweehonderd zijn toegezegd, maar een
dusdanige omvang werd niet bereikt. Bij de
bepaling van de hoogte van het loon van
rector Nicolaus Edanus in 1555 werd nota
bene rekening gehouden met een groei van
de leerlingenpopulatie tot boven de vijf-
honderd! Dit was helemaal geen onmoge-
lijk streven, want aantallen van enkele hon-
derden tot zelfs duizend kwamen ook wel
in andere steden voor wanneer een befaam-
de rector er de scepter zwaaide. Zoals we
later zullen constateren was het totaal aan-
tal Amersfoortse studenten aan universitei-
ten in deze jaren opzijn hoogtepunt. Er zal
ongetwijfeld een groei van het aantal leer-
lingen aan de Latijnse school aan zijn voor-
afgegaan. Maarof de Amersfoortse school
werkelijk vijfhonderd kinderen binnen de

deuren heeft gehad, weten we niet. In ieder
geval zijn er aanwijzingen dat vanaf eind i6^eeeuw de situatie verslechterde. Zelfs de
toevoeging van een tweede klas als kopklas
en extra lessen voor aankomende studen-
ten⁹ konden de Latijnse school niet
opnieuw tot bloei brengen. In 1665, tegen
het einde van het lange rectoraat van
Theodorus Schut, waren er nog maar 77
leerlingen van de nulde tot de tweede klas
aan de school ingeschreven. De glorie van
de i6^e eeuw was niet teruggekeerd.

1.2 Studeren aan een
universiteit

Eind i2^e eeuw en begin i3^e eeuw kregen
enkele scholen in Europa de status van
studium generale toegekend. Dit betekende
dat aan deze scholen de hoogste vorm van

94-103,100. Vgl.
CA. vanKalveen,
'De Amersfoortse
Sint-Joriskerk in
de geschreven
bronnen tot
ca. 1380' in: JA.
Brongers (red),
Amersfoortse
opstellen, historie,
archeologie, mo-
numentenzorg
(Amersfoort
1989) 51-77.

6 Archief van het
Weeshuis inv.nr.
275 f. 8 (oprich-
tingsakte); F. van
Kan, "Die elendi-
che arme men-
sen', de Amers-
foortse armen-
zorg in de Middel-
eeuwen', Flehite,
historischjaar-
boekvoor Amers-
foort en omstre-
ken (2000)78-93,
84; De Booy, 148-

51-

7 De in deze
alinea vermelde
aantallen zijn
ontleend aan
Reynders, Ge-
denkboek gym-
nasium,^, 58,
"6,155.

8 Eind i4^e eeuw
zou de Zwolse
school tussen
achthonderd en
duizend leerlin-
gen hebben
gehad, volgens
een oudere leer-
ling. Maar deze

J»Orl�ans\ � "■-^1

- -� ��_} f^Dole Basl.
Ipoitier, ^Bo'"=^B\ /=W

^: �». _� . /Valence Turin^��[!l
\ � Cahors <- m m

^^^/ \ _#Orange

Valladolid V^ Montpellier*"^,sftjy¹-*

^r ^-^-T>..^N v« "Tl* «Perpijnan
. Slgbenza N^» og,_rona^Salamanca �^StntSt, ■*

2 Universiteiten rond 1500. (Verger, 74)

-ocr page 28-



		TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

onderwijs werd gegeven en dat uitsluitend daar de algemeen geldende graden van baccalaureus tot doctor konden worden gehaald. De gemeenschap van meesters en studenten werd uniuersitas genoemd, waar ons woord universiteit van is afgeleid. Van de vroegste studiageneralia waren die van Bologna, Parijs en Oxford de belangrijkste. Het aantal bevoorrechte scholen werd met- tertijd uitgebreid tot een veertigtal rond 1400 en meer dan zestig een eeuw later.¹⁰De eerste universiteit in Nederland werd in 1575 opgericht te Leiden. Andere provincies wensten dit Hollandse voorbeeld te volgen wat leidde tot nieuwe stichtingen in Franeker(i585), Groningen (1614), Utrecht (1636) en Harderwijk (1648). Daarnaast werd in enkele andere steden, zoals Deventer en Amsterdam, onderwijs gege- ven op academisch niveau aan de zoge- naamde illustere scholen. Zij hadden echter geen universitaire status. Wilden studenten een graad halen dan moesten zij zich toch naar een universiteitsstad begeven. In vroeger tijd ging men op veel jongere leeftijd studeren dan tegenwoordig. In de Middeleeuwen was een leeftijd van 14 of 15 jaar heel normaal. In de i6^e en y^e eeuw waren de eerstejaars doorgaans een jaar of 17. Voorde inschrijving aan een universiteit golden geen beperkingen. Een vooroplei- ding was niet vereist, en ook niet een bepaald niveau van kennis. Men kon zelfs worden toegelaten zonder het Latijn mach- tig te zijn, want hierin konden desnoods bijlessen worden genomen. Het was moge- lijk zich elk moment van het jaar aan te melden. De lesstof was niet strikt in leerja- ren verdeeld, dus er kon makkelijk worden ingestoken. Bij aanmelding moest de stu- dent inschrijvingsgeld betalen en de eed
	van gehoorzaamheid afleggen. Volgens het kerkelijk recht moest je minstens 14 jaar oud zijn om de eed af te leggen. Was je jonger dan moest familie of een mentor beloven dat de student dit op de geschikte leeftijd alsnog zou doen. Voorlopig werd hij ingeschreven als minorennis (minderjarige). Aan pauperes (arme studenten) werd vrij- stelling gegeven voor het inschrijvingsgeld. Leeftijd en geld mochten geen drempel zijn voor het hoger onderwijs. Het gros schreef zich in aan de artesfacul- teit, waar men scholing kreeg in de zeven vakken van de vrije kunsten waarin de wetenschap al sinds de Oudheid was inge- deeld. Er werd onderscheid gemaakt tussen het triuium (grammatica, retorica en logica of dialectica) en het quadriuium (mathema- tica, geometrie, astronomie en muziek). De vakken grammatica, logica en muziek had- den studenten op de Latijnse school al eens gehad maar hier werden ze verder uitge- diept. De artesopleiding duurde twee tot drie jaar waarna men kon promoveren tot magisterartium (meester). De meesten maakten de opleiding echter niet af. Ze zwaaiden af met lagere graden van bacca- laureus of licentiatus of verlieten de univer- siteit zonder enige graad te hebben be- haald. De artesfaculteit gold tevens als een soort vooropleiding van de andere facultei- ten. De kleine groep die wilde doorstude- ren kon kiezen uit rechten, medicijnen of theologie. De rechtenstudie was van de hogere faculteiten het meest favoriet. Zij bestond uit twee disciplines: het burgerlijk recht en het kerkelijk recht. Voor beide gold dat er drie jaar studie nodig waren om de graad van baccalaureus iuris te behalen. Voor de graad van licentiatus iuris kwamen daar nog
			school genoot dan ook een grote bekendheid. De school van Alk- maar had begin i6^e eeuw onge- veer achthonderd leerlingen in de nulde tot en met tweede klas, Post, 133-5. D^e Utrecht- se Hieronymus- school maakte tussen 1579 en 1629 een groei door van 165 naar 416 leerlingen, Van de Veer, 13-4. 9 In 1598 blijkt mr. Egbertus van Staverden, docent van de vijfde klas, publieke lessen te verzorgen in filosofie 'voor de jonge studenten omtaspirerentot meerder facultei- ten', Reynders, Gedenkboek gym- nasium, 45. 10 Over het ont- staan en de ver- spreiding van universiteiten: Verger.

				V

-ocr page 29-



	LEEN ALBERTS

drie jaar bij. Een graad in beide rechten (utriusque iuris) was ook mogelijk door de studies te combineren. In de Middeleeuwen kwam het bijna niet voordat men nog hoger opklom tot doctor. De kosten van zo'n promotie waren zeer hoog. Alleen wanneer men professor aan een universiteit wilde worden was dit belangrijk. De studie medicijnen duurde even lang als die der rechten. De leerstof was geba- seerd op werken van klassieke auteurs aan- gevuld met commentaren van Arabische geleerden. Het verrichten van sectie werd aan Italiaanse universiteiten weliswaar al in dei4^e eeuw gedaan, maar boven de Alpen werd dit pas twee eeuwen later ingevoerd. Het was vooral een theoretische opleiding die nauwelijks aansluiting had op de medi- sche praktijk in de steden en dorpen. De medische faculteit was aan de meeste uni- versiteiten de kleinste. In het hoogste aanzien stond theologie. Het was ook de zwaarste richting. De volle- dige artesopleiding tot en met de graad van meesterwas voorde toelating vereist. Bij theologie werd men pas baccalaureus na vijf jaar studie en licentiatus na wel tien jaar. Later werd dit enigszins ingekort. In Leuven nam de studie rond 1600 zevenenhalf jaar in beslag. De meesten theologen namen daar- om met de laagste titel genoegen. De vroegere universiteiten kenden niet de uitgewerkte leerprogramma's van tegen- woordig. De stof en de kwaliteit werden veel meer bepaald door de individuele docenten die aan de universiteit waren verbonden. Een zeer geleerde professor gaf een universiteit een sterke aantrek- kingskracht die het aantal studenten enorm kon laten toenemen. De studentenpopula- tie kon daardoor geweldig fluctueren met		het gaan en komen van docenten. Die cen- trale rol van de leermeesters zien we ook op afbeeldingen van universiteiten. Nooit wordt een gebouw getoond, maar altijd een leraar met een aantal studenten om zich heen. De prominente plaats van de docen- ten bleek al gelijk wanneer een student zich bij de universiteit aanmeldde. Voordat hij zich bij de rector kon laten inschrijven moest hij eerst een meester gevonden heb- ben die hem tot zijn lessen zou toelaten. Veel studenten vonden voor hun verblijf onderdak in speciale colleges, ook wel beurzen (Keulen) of pedagogie�n (Leuven) genoemd. Dit waren huizen waarde stu- denten niet alleen kost en inwoning konden genieten, maar waar ook bijlessen werden gegeven door oudere studenten of docen- ten. Zo waren zij beter voorbereid op de leerstof aan de faculteit en was er toezicht op hun leerprestaties. Voor de ouders van de leerlingen had een college bovendien het grote voordeel dat er ook toezicht werd uitgeoefend op het verdere studentenleven van de jongens, die al op jonge leeftijd en ver weg van huis te maken kregen met de verleidingen van gokken, drank en vrouwen. Het gebeurde regelmatig dat de studie vroegtijdig moest worden afgebroken omdat het geld op was. En naast reison- gevallen waren geslachtsziekten een veel voorkomende oorzaak van overlijden van studenten. De colleges kregen in de loop van de tijd een steeds grotere betekenis. Steeds meer lessen werden niet langer aan de artesfaculteit gegeven, maar in de colle- ges zelf. De faculteit veranderde hierdoor gaandeweg van karakter en specialiseerde zich in filosofie. De artesfaculteit werd daarom wel de filosofische faculteit genoemd.

-ocr page 30-

�

1**1

't':

'«

1»

't \

Een meester met zijn studenten. Voorkant van
een teksteditie voor het vak logica, Leuven 1526.
(Centrale Bibliotheek, K.U. Leuven)

-ocr page 31-



	LEEN ALBERTS

Wanneer een jonge schoolverlater had besloten te gaan studeren rees de vraag aan welke universiteit hij zich zou gaan verbin- den. Er was een ruime keuze en overal werd Latijn gesproken en waren dezelfde facul- teiten. De overgrote meerderheid van de studenten schreef zich eenvoudigweg in aan de universiteit die hetdichtstbij lag. Voor de Nederlanders waren dit de univer- siteiten van Keulen (1388) en Leuven (1425) en vanaf de Opstand die van Leiden (1575). De reis was dan niet duur en veel medestu- denten waren landgenoten. Ook de taal van de lokale bevolking gaf in deze gebieden geen problemen. Vanaf de tweede helft van dei6^eeeuw raakte het in om ook wat ver- der het buitenland in te reizen. Men zag het als een onderdeel van de opvoeding voor de hogere kringen dat de jongere in aanraking kwam met een andere cultuur, dat hij beroemde personen ontmoette en wat eli- taire manieren leerde, zoals paardrijden, schermen of Frans spreken. Met name Franse en Italiaanse universiteiten waren populair. Sommige waren beroemd vanwe- ge de hoge kwaliteitsgraad van een bepaal- de faculteit. Parijs was beroemd om de artes en theologie. Voor rechten waren Orl�ans en Angers in Frankrijk en Bologna en Padua in Itali� de aangewezen steden. Padua was tevens uitverkoren vooreen diploma medicijnen, wat ook gold voor Montpellier. Een andere factor die de universiteitskeu- ze bepaalde was de godsdienst. In de loop van de i6^e eeuw kregen sommige univer- siteiten een protestante signatuur. Van overheidswege werd het wel verboden zich daarin te schrijven vanwege het gevaar van ketterij. Zeker toen Nederland met de Opstand voor het protestantisme had gekozen ging het religieuze onderscheid
		een rol spelen. Zoons uit protestantse fami- lies kozen doorgaans voor een Nederlandse universiteit en gingen niet meer naar Keulen en Leuven. Katholieken lieten zich hier minder door leiden." Per streek of gewest was er bovendien een politieke, economische of culturele ori�ntatie waar- neembaar in de universiteitskeuze. Friese studenten hadden bijvoorbeeld een grotere voorkeur voor Leuven dan Keulen, terwijl dit bij hun Groningse buren andersom lag. Tenslotte konden er ook meer persoonlijke redenen bestaan waarom iemand vooreen bepaalde universiteit koos. Soms doceerde er een professor uit de eigen stad of streek. Of bestond er een zekere familietraditie waarbij de zoons al enkele generaties naar een zelfde plaats gingen. Vaak had men al contactpersonen in den vreemde vanuit de familie-of kennissenkring of vanuit de han- del. Het studieverblijf had dikwijls als belangrijke functie het uitbreiden van dit sociale netwerk. Vanzelfsprekend gold dit natuurlijk met name de studiegenoten. Van menigeen is aangetoond dat in hun latere carri�re uitgebreid werd geprofiteerd van de vriendjes- en kruiwagenpolitiek van kameraden uit de studietijd. 1.3 Het nut van een academische studie Het vergde eengrote investering om te stu- deren aan een universiteit. Tot ver in de i6^eeeuw moest hiervoor een lange reis worden ondernomen, vaak onder erbarmelijke omstandigheden. Het onderkomen en levensonderhoud kostten veel geld en men was enkele jaren uit de vertrouwde omge- ving verdwenen. Wat was voor een jonge- man het rendement wanneer hij na lange tijd, beladen met kennis en mogelijk een
			11 Bots, 7,30-1. 12 Hierover De Ridder-Symoens, 'Nut of onnut'; Moraw; Van den Hoven van Gen- deren, 267-72. 13 De Ridder- Symoens, 'Nut of onnut', 15. 14 Van den Hoven van Gen- deren, 248,251, 271. 15 Bijsterveld, 158; Zijlstra,74. Voor het aandeel van gestudeerde pastoors in het buitenland: Polman, 401-2. 16 Over de ont- wikkeling in de Nederlanden: Prevenier en de bijdragen in het themanummer van TvG 90 (1977). Over de rol van het (Romein- se) recht hierin: Godding en De Smidt.

-ocr page 32-



		TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

diploma weer thuis kwam? Wat was de sta- tus van een wetenschappelijke titel in de samenleving? Was het voor bepaalde banen vereist om gestudeerd te hebben?¹² Het was in de Middeleeuwen met name de kerk die gebruik maakte van universitair geschoolde krachten. De kerkelijke macht met de pauselijke curie aan de top was een steeds verder uitdijende bureaucratie waar- in kennis van het kerkelijke (canonieke) recht van toenemend belang was. Al in de i3^e eeuw was de meerderheid van de bis- schoppen academisch geschoold. De officialen (de hoogste juridische ambtena- ren van de bisschoppen) waren zelfs allen geleerde juristen.¹³ Ook de kapittels waren reservoirs van geleerdheid. Eind i5^e eeuw was het zonder universitaire studie nauwe- lijks meer mogelijk om kanunnik te worden.¹⁴ Minder hoge eisen werden er aan het ambt van pastoor gesteld. Van deze her- ders werd verwacht dat ze enig Latijn be- heersten, dat ze de geloofsartikelen kenden en de sacramenten (doop, biecht, huwelijk e.a.) konden bedienen. Een opleiding aan de stedelijke Latijnse school was hiervoor vol- doende en de rest moest men in de praktijk bij een pastoor in functie leren, net als een ambachtsleerling bij een meester. Toch is uit onderzoek gebleken dat in de is^e en i6^eeeuw bijna de helft van de parochiale gees- telijkheid in de Nederlandse steden en dor- pen enige tijd aan een universiteit had gestudeerd.¹⁵ De overgrote meerderheid van de pastoors in spe had artes of rechten gedaan en slechts een enkeling theologie. Theologische kennis werd van een pastoor niet verwacht. De katholieke kerk was een sacramentskerk, het ging om de rituelen. Dit veranderde met het concilie van Trente waar in 1563 werd besloten de geestelijken voortaan een beroepsgerichte opleiding te
	geven in op te richten seminaries. Echter, voordat dit besluit kon worden uitgevoerd was de Opstand al uitgebroken en had Nederland zich op het protestantse pad begeven. De pastoors van de katholieke schuilkerken werden nadien vooral in semi- naries te Leuven en Keulen opgeleid. In de protestantse kerken stond het lezen en begrijpen van de bijbel centraal. Van de predikanten werd vanaf het begin dan ook verwacht dat ze de bijbelse talen van Grieks en Hebreeuws konden lezen naast het Latijn. Nai�oo was een universitaire opleiding theologie daarom een voorwaar- de om in het ambt van predikant te worden beroepen. Buiten de kerk zette de professionalisering het eerst in aan de vorstelijke hoven.¹⁶ De landsheren verzamelden geleerde juristen als ambtenaren om zich heen en maakten gebruik van het civiele of Romeinse recht om hun macht te vestigen. In Nederland kwam deze ontwikkeling pas in de 14e en 15e eeuw op gang. Zo had de Utrechtse bis- schop David van Bourgondi� (1456-1496) een bestuurlijke raad van ruim honderd- veertig leden (geestelijken en leken) waar- van er telkens enkelen werden opgeroepen voor een bepaalde zaak. Meer dan een kwart van hen moet universitaire scholing hebben gehad.¹⁷ De drie meest invloedrijke raadsleden waren meesters in de rechten. Van het bisschoppelijk gerechtshof de 'Schive'waren vier van de tien leden univer- sitair geschoold. De officialen en de lijfart- sen waren allen geleerden. De instelling in 1530 onder keizer Karel v van het Hof van Utrecht als gewestelijk gerechtshof heeft vooreen verdere uitbreiding van academi- sche banen gezorgd. De presidenten en procureurs-generaal hadden allen de titel
			17 D. Th. Enklaar, Het landsheerlijk bestuur in het Sticht Utrecht aan deze zijde van den IJsselgedurende de regeering van bis- schop David van Bourgondi� 1456- 1496 (Utrecht 1922) 28-42,168- 180.33 Personen hebben een titel waarbij studie is vermeld en/of een betrekking aan een kapittel waardoor een universitaire stu- die mag worden verondersteld. Drie personen (nrs96,i2oen 126) hebben wel een titel, maar verdere hoedanig- heid is onduide- lijk. Zij zijn niet meegerekend. Ook niet een zevental perso- nen waar titel noch studie zijn vermeld, maar bij wie een univer- sitaire scholing gezien hun func- tie wel waar- schijnlijk is. Het aantal gestudeer- den zal daarom wel hoger liggen dan een kwart.

				31

-ocr page 33-



	LEEN ALBERTS

		medische praktijk was in handen van chi- rurgijns, barbiers en apothekers die door stadsbesturen voor een periode werden bezoldigd of per opdracht kregen betaald. Voor deze beroepen gold een opleiding in de praktijk bij een leermeester. Er was tot in de i6^e eeuw vaak geen continu�teit in het stedelijk medisch toezicht. In Amersfoort blijkt in sommige jaren een medicus (een chirurgijn of barbier die met meester werd aangesproken) of apotheker te zijn aange- steld, maar in andere jaren moest men die ontberen en moest men bijkans terugvallen op de medische diensten van Utrecht.²³ Pas na 1600 kwam er in Nederlandse steden meer systeem in de medische praktijk. Steeds vaker werden afgestudeerde medici aangetrokken om toe te zien op de uitoefe- ning van de andere genoemde medische beroepen. In hi�rarchie stond de doctor medicinae bovenaan. Hij mocht bijvoorbeeld de mees- terproeven van de medische gilden beoor- delen of mocht hen adviseren bij behande- lingen van pati�nten. Al met al bleef de vraag naar gestudeerde medici beperkt. Velen van hen vonden eerder een betrek- king als lijfarts van vorsten, namen bestuur- lijke taken op zich of werden rector van een Latijnse school, zoals ook de doctores Theodorus Schut (1623-1668) en zijn neef Assuerus Schut (1668-1699)^te Amersfoort. Een jongeman die met of zonder diploma van de universiteit terugkwam kon in de Middeleeuwen dus vooral terecht in de ker- kelijke organisatie. Daarbuiten waren hoog- uit aan de vorstelijke hoven enkele banen voor de top van de Nederlandse intelligen- tia. Er wordt wel aangenomen dat vanaf ongeveeri470 in het Duitse rijk, waartoe Nederland toen behoorde, op de arbeids-
meester, zo ook het merendeel van de raden.¹⁸ Op stedelijk niveau liep de professionali- sering in Nederland niet zo'n vaart. In veel plaatsen, waaronder ook Amersfoort, kwam vanaf de i5^e eeuw de functie van klerk of secretaris voor ter ondersteuning van de administratieve taken van het bestuur. In sommige steden werd daarnaast het ambt van pensionaris ingevoerd die als belangen- behartiger van de stad vaak naar andere plaatsen of landsbestuurlijke organen werd afgevaardigd.¹⁹ Universitaire scholing was in die tijd voor beide ambten geen vereiste, maar door de groei van de overheidstaken werden de functies gaandeweg zodanig van gewicht dat het in de i6^e en v^e eeuw vooral gestudeerden waren die in deze ambten werden benoemd. In de i6^e eeuw werden de stadsgerechten bovendien versterkt met geleerde advocaten en procureurs. Het Amersfoortse stadsbestuur bestond uit 26 leden die jaarlijks werden gekozen uit de burgerij. Onder hen kwamen in de i5^e eeuw nog nauwelijks personen voor met een uni- versitaire titel.²⁰ Dit aantal nam in de loop van de i6^e een 17e eeuw weliswaar toe, maar dan nog bleven afgestudeerden een bijzon- derheid. Het was blijkbaar van groter belang dat men uit een gegoede familie kwam, dat men zakelijke of bestuurlijke ervaring had, een aanzienlijk beroep of aanzienlijk bezit. Een hoge opleiding was niet meer dan een kwaliteit tussen andere. Tot slot verdient de functie van medicus aandacht.²¹ De studie medicijnen werd door slechts een minderheid van de studen- ten gekozen. Te Keulen was dit bijvoorbeeld slechts o,4%.²² De opleiding was - zoals gezegd - zeer theoretisch en niet gericht op de medische beroepsuitoefening. De
			18 Een opgave van de personen die tussen 1530 en 1630 genoemde functies hebben bekleed in F. Doeleman, 'Lijst van civiele rechts- zaken voor het hof van Utrecht, waarvan de pro- cesstukken in het archief van het hof zijn bewaard gebleven, 1530- 1630', Toegang 1 (Rijksarchief Utrecht, 1980) 11-24. 19 Zie Marsilje over het klerk- ambt te Haarlem met tevens ver- wijzingen naar artikelen over beide ambten te Dordrecht, Gou- da en Leiden. Over secretaris- sen van Amers- foort: Van Bem- mel, 710-24. Voor voorbeelden uit Brabant en het Duitse rijk Moraw, 274. 20 Van Bemmel 535 e.v. Het kan voorkomen dat er namen op de magistraatslijsten staan van perso- nen die weliswaar een titel hadden, maar deze niet gebruikten. Nog belangrijker is dat

-ocr page 34-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

2.1 Ontwakend intellect
in de Middeleeuwen
(1370-1500)

De vroegste vermeldingen van Amersfoort-
se studenten komen we tegen bij de univer-
siteit van Parijs in de jaren 1370.^2S Tot die
tijd waren er in het Duitse rijk nog geen
universiteiten en moest een student op reis
naar Frankrijk of Itali�, waar de oudste uni-
versiteiten zich bevonden, of vanaf midden
i4^e eeuw naar Bohemen. Zelfs in een zo ver
weg gelegen plaats als Praag studeerden in
de jaren 1380 en 1390 Amersfoorters. De
enkele namen die zijn aangetroffen betref-
fen personen die de graad van baccalaureus
in de artes hadden behaald. Degenen die
zonder graad de universiteit verlieten heb-
ben in de bronnen geen sporen nagelaten,
maar er kunnen te Parijs en Praag meer
Amersfoortse studenten ingeschreven
hebben gestaan.

Hoe de situatie v��r 1370 zal zijn geweest,
is niet bekend. Het merendeel van de bron-
nen uit die vroegere periode is verloren
gegaan. Vermoedelijk was het aantal stu-

markt een overschot ontstond aan gestu-
deerden.²⁴ De meerderheid had in die tijd
artes gedaan. Universitaire scholing gold als
blijk van algemene ontwikkeling. Het ver-
hoogde iemands aanzien en het was een
pre bij benoemingen voor functies.
Bovendien leverde het een netwerk van
contacten op waarvan velen in hun loop-
baan profiteerden. Ook al was de aanslui-
ting van degeleerde kennis op de praktijk
van veel beroepen tamelijk gering, toch
werd het volgen van een studie als een
lonende investering beschouwd.

Pas vanaf de i6^e eeuw nam het aantal
banen buiten de kerk in omvang toe, eerst
op gewestelijk niveau en pas later in de
steden. Doordat er meergespecialiseerde
banen kwamen als notaris, secretaris, ad-
vocaat, predikant of medicus groeide de
behoefte aan beroepsgerichte opleidingen.
Het aantal studenten dat doorstudeerde
aan een hogere faculteit nam hierdoor toe
en het deel dat genoegen nam met lagere
graden in de artes daalde. Studeren kon
men daarbij steeds dichterbij huis, want
vanaf 1575 waren ook in Nederland univer-
siteiten gevestigd.

veel studenten
niet afstudeerden,
maar zonder
graad de univer-
siteit verlieten. Er
hebben daarom
zeker meer raads-
leden gestudeerd
dan uit de ver-
melde titels blijkt.
Er is voor Amers-
foort nog geen
onderzoek gedaan
naar het aandeel
van de gestudeer-
den in de magi-
straat. In Den
Bosch lag dit aan-
deel in dei7^eeeuw op 48%
en in Breda op
30%, Bots, 128.
In Friesland was
het aandeel van
gestudeerden
kleiner: in Leeu-
warden tussen
1580 en 1670 23%,
in Sneek en Har-
lingen 10% of
minder, Zijlstra,
191-2. Vgl. Frij-
hoff, Soci�t�
N�erlandaise, 189.

21 Zie Herwaar-
den.

22 Keussen 1,195.

23 In 1436 werd
een zekere Jan als
apotheker aange-
steld, s B inv.nr. 1,
f. 4. Een eeuw
later stelde men
opnieuw een apo-
theker aan, even-
eens genoemd
Jan, omdat de

Doverig
O Leiden

■ Leuven

■ Keulen

40 �

--------------------D" ~ h�ir 1H"

iHffiHil^:

tZ�t

/ff -<�' .^' .& .«$>" ,_A0"

Grafiek 1 Inschrijvingen van Amersfoortse studenten 1370-1650.

-ocr page 35-

LEEN ALBERTS

denten afkomstig uit Amersfoort op ��n of
twee handen te tellen. In Parijs, het belang-
rijkste studiecentrum voor de Lage Landen,
was het aandeel van Nederlanders in de
totale populatie rond 1330 nog gering.
Daarna moet hun getal zijn toegenomen,
want zij kwamen regelmatig voor als procu-
ratores aan het hoofd van de Engels/Duitse
natie waarbij de Nederlanders waren inge-
deeld. Onder deze procuratores bevonden
zich echter geen Amersfoorters en ook niet
onder de studenten die tussen de jaren 1330
en de jaren 1370 een graad behaalden.²⁷Daarbij komt dat er zelfs tussen 1380 en
1410-toen er dichterbij universiteiten
waren gekomen waarvan betere bronnen
zijn bewaard gebleven - slechts vijf namen
van Amersfoorters zijn gevonden. We kun-
nen concluderen dat het fenomeen stude-
ren aan een universiteit te Amersfoort
zowel laat als traag ingang vond. Dat is niet
vreemd, want Amersfoort behoorde tot de
talrijke Nederlandse steden die laat tot
bloei kwamen. Vooral in de tweede helft
van dei4^e eeuw was er een belangrijke
groei in handel en productie en vond er
weer stadsuitbreiding plaats. De toegeno-
men welvaart en het toegenomen belang
van de stad zullen de mogelijkheden voor
een geldverslindende studie weliswaar heb-
ben vergroot, maar daar ging de nodige tijd
overheen. Niet alleen voor Amersfoort en
Eemland, maar voor meer delen van
Nederland gold dat gestudeerde personen
in de i4^e eeuw nog een zeldzaamheid
waren.

Vanaf de jaren 1380 werd het voor Neder-
landers aanzienlijk makkelijker om te gaan
studeren doordat er universiteiten in het
Duitse rijk werden gesticht, als eerste in
Erfurt, Heidelbergen Keulen. Vooral de

bieraccijns, SB
inv.nr. 10, f. 5,27V.
In 1570 is meester
Reyer Evertz ac-
tief als barbier/
chirurgijn. Hij is
dan 26 jaar, SB inv.
nr. ii, ff. 15 en 67.

24 Moraw, 275-7;
Schwinges
dateert dit vanaf
1480,188.

25 Zie bijlager.

26 Courtenay
stelt dat de totale
studentenpopula-
tie van driedui-
zend tot drie�n-
halfduizend per-
sonen voor nooit
meer dan 5% uit
Duitsers bestond.
Mogelijk werden
hieronder ook de
Nederlanders
geschaard. Onder
de docenten artes
en theologie
waren geen
Nederlanders. In
de rekening van
een collecte die in
1329-30 onderde
studenten is
gehouden waarbij
de namen van

eenachtste deel
van de totale
populatie inclu-
sief geografische
herkomst zijn
vermeld, komt
slechts een hand-
vol Nederlanders
voor en soms
zelfs dan nog
onder de vage
aanduiding 'de
Frisia', Parisian
scholars, 21,26,
116,120-1, 231.

27 Brom, 'Hooge-
school van Parijs'.
Voor de bronnen
inzake de univer-
siteit van Parijs
Alberts, 'Namen-
lijsten', 41.

28 Bots, 15;
Bijsterveld,i79.
Van Zutphen, qua
bevolkingsom-
vang vergelijkbaar
met Amersfoort,
zijn uit de periode

1V5-1374 elf
namen bekend,
Frijhoff, '�tudi-
ants de Zutphen',
270-3.

29 Keussenl,
170-1.

zieken anders
naar Utrecht
moesten, SB
inv.nr. 5,
p.481. Enkele
jaren daarna is
echter weer spra-
ke van de apothe-
ker van Utrecht,
SB inv.nr 8,
p. 308; In de jaren
1540 waren er
zeker drie barbiers
actief: Cornelis,
Willem en
Aryaen die mees-
ter werden ge-
noemd, sb inv.nr.
9, pp. 227,338,
392,447,454,
457,464,465,
469 en 492. In
1553 werd een
aantal personen
het verbod opge-
legd om als chi-
rurgijn te prakti-
seren. Onder de
namen ook gees-
telijken en een
kwakzalver, s B
inv.nr. 12, pp, 283-
4. In jaren 1560
werd meester
Evert, medicus,
vrijgesteld van

laatste werd door Nederlanders bevolkt.
In de eerste helft van de 15e eeuw kwam een
kwart tot eenderde van de studentenpopu-
latie uit het bisdom Utrecht, wat door geen
enkel ander bisdom werd overtroffen.²⁹Van elke tien Amersfoortse studenten gin-
gen er in de 15e eeuw zeven naar Keulen
(grafiek 1) en gingen er twee naar andere
Duitse steden of verder weg naar Bazel,

-ocr page 36-



		TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

Bologna of Praag.³⁰ De oprichting van een universiteit in Leuven in 1425 heeft in deze ori�ntatie op het oosten weinig verandering gebracht. Niet meer dan ��n op de twaalf Amersfoorters schreef zich in te Leuven. Naar de redenen van de voorkeur van de Amersfoortse studenten voor de Keulse alma mater kunnen we slechts gissen. Er zijn verschillende factoren die een rol kunnen hebben gespeeld. Er bestond een politiek-religieuze band met Keulen door- dat het Utrechtse bisdom onder het aarts- bisdom Keulen ressorteerde. Daarbij was de Amersfoortse handel voor een groot deel gericht op Overijssel en Gelderland die rechtstreekse economische betrekkin- gen onderhielden met het Duitse Rijnge- bied. Veel Gelderse families vestigden zich in de loop van de tijd in Amersfoort en namen hun netwerken en gewoonten mee. Gelderse studenten gingen voornamelijk naar Keulen.³¹ In de is^e eeuw heeft het Sticht Utrecht veel strijd moeten leveren om zelfstandig te blijven en niet onder de invloed te geraken van de zich uitbreidende machtvan de Bourgondische hertogen die via Brabant en Holland steeds dichterbij kwam. De Leuvense universiteit lag midden in de Bourgondische invloedssfeer en de keuze van de Amersfoorters voor Keulen kan worden gezien als een uiting van auto- nomie. Tenslotte kunnen de rectoren van de Latijnse school de toon hebben gezet voorde universiteitskeuze. De kans is groot dat een belangrijk deel van hen zelf aan de Keulse academie was opgeleid, waarmee ze een weg hadden gebaand voor de Amers- foortse leerlingen. Maar we kennen de namen noch de achtergronden van deze rectoren, dus hun invloed is niet meer na te gaan. Over het tijdvak van 1370 tot 1500 zijn er
	129 inschrijvingen gevonden van waar- schijnlijk 122 studenten. Gemiddeld is er dus ongeveer ��n Amersfoortse jongen per jaar gaan studeren. Het is een geluk dat de studentenadministratie van de Keulse uni- versiteit indertijd vrij uitvoerig is bijgehou- den. We kunnen hieruit enig inzicht verkrij- gen in het studiegedrag van de 92 Amersfoortse leerlingen die daar in de i5^eeeuw waren geregistreerd.³² Het overgrote deel (84%) schreef zich in aan de artesfa- culteit. Slechts een minderheid zette zijn studie voort aan een van de hogere facultei- ten van rechten (7%), theologie (4%) of medicijnen (2%). Deze verhoudingen waren te Keulen met name in de tweede helft van de i5^e eeuw gangbaar. De Amersfoorters sloten hiermee aan bij het patroon van studenten uit andere streken.³³Van de groep behaalde 46% een van de lagere graden van baccalaureus (30,4%) of licentiatus artium (i5,2%).³⁴ Daarbovenop verwierf 13% de titel van magister artium of een graad in de rechten, theologie of medi- cijnen. Meer dan de helft (59%) verliet de universiteit dus met een graad op zak. Hierin weken de Amersfoortse studenten niet af van hun Gelderse en Groningse medestudenten.³⁵ Een vijftal Amersfoorters heeft zich een plaats verworven in het docentenkorps te Keulen. Als professoren in de artes gaven Andreas Bot (1421-11433) en Gerardus Keteler (1431-40) les in het college ge- naamd 'bursa Cornelii'.JacobusTymanni (1470-87), Everardus Stiger (1483-1501) en Johannes Henrici Danielis (1491-93) doceerden artes in de 'bursa Laurentiana'. Deze laatste was vervolgens professor in de medicijnen vanaf 1493. De genoemde Jacobus Tymanni was bovendien professor in de theologie van 1487 tot diens overlijden
			30 Zie bijlage 1. 31 Voor Harder- wijk bijlage 3. Voor Zutphen Frijhoff, '�tudi- ants de Zutphen', 270-1. 32 Van deze 92 personen schreef 1 zich v��r 1400 in, de 91 anderen in de i5^e eeuw. Een twintigtal schreef zich in als clericus (geestelijke). Van 10 personen (11%) is de faculteits- keuze onbekend. 38 personen (41%) behaalden geen graad of er waren geen gegevens over. 33 Van de studen- ten uit de vijf grootste Gelderse steden schreef 88% zich te Keulen in aan de artesfaculteit en studeerde 12% aan een hogere facul- teit, Scheelen- Schutgens, 356. Van studenten uit Zutphen in de 2^ehelft i5^e eeuw en van de Brabantse pastoors (1400- 1570)studeerde 13% aan een hoge- re faculteit, Frijhoff, '�tudi- ants de Zutphen', 273; Bijsterveld 190. Van de Groningse stu- 35

-ocr page 37-



	LEEN ALBERTS

		samen gereisd en gestudeerd. Jacobus Jacobijohannesjacobi en Cerardus Foier schreven zich met nog drie andere stads- genoten in de zomer van 1441 in te Leipzig. Zij vervolgden hun opleiding een jaar later te Keulen, waar zij op 25 maart de eed aflegden. Nog hetzelfde jaar haalden ze er het baccalaureaat in de artes. Vermoedelijk is Cerardus hierna weer huiswaarts gekeerd.Johannes zette de opleiding echter voort tot aan het licentiaat waarvoor hij uiterlijk in april H44 moet zijn geslaagd. Jacobus was ondertussen naar Brabant gegaan waar hij zich in 1443 voor vervolg- studie bij de Leuvense academie aanmeld- de. In de Middeleeuwen verbond men zich niet aan een volgende universiteit om zo wat meer van de wereld te zien. De mees- ten kozen voor studiecentra in het Duitse rijk die min of meer in eikaars verlengde lagen. Het doel was zuiver wetenschappe- lijk. Men wilde zich verder bekwamen. Hoe de academische opleiding zich later vertaalde in beroepen is over de middel- eeuwse periode nagenoeg onbekend. Er zijn al een paar namen genoemd van man- nen die het docentschap op zich namen aan de Keulse universiteit. Helias van Amers- foort, die mogelijk eerst artes had gedaan te Keulen, werd uiteindelijk professor theo- logie in Bazel. Hij zou hier bovendien de functie van kanselier gaan bekleden, de eer- ste in rang onder de rector. Henrick van Westrenen die in 1470 te Keulen voor het baccalaureaat in de artes was geslaagd, werd leraar in het door Nederlandse en Duitse scholieren druk bezochte Deventer. Hij moet hier nog gedoceerd hebben toen wat jaren later Alexander Hegius aldaar hoofd van de Lebu�nusschool werd, via wie humanistische idee�n het Nederlandse onderwijs zouden binnenstromen. Of
in 1493. Hij heeft zelfs tweemaal de hoogste functie van rector van de universiteit be- kleed in het tweede semester van 1481 en later in het tweede semester van 1491. Het verloop van de inschrijvingen van Amers- foortse studenten wekt de indruk dat de aantrekkingskracht van de Amersfoortse docenten hierop effect heeft gehad. Ten tijde van Bot en Keteler begon de toeloop van studenten uit de moederstad op gang te komen terwijl er juist in die jaren oorlog en politieke instabiliteit in het Sticht heer- sten vanwege het Utrechtse schisma.Toen er vanaf de jaren 1470 wederom Amers- foortse docenten de katheder hadden beklommen nam de stroom aanmeldingen opnieuw toe. Ook nu ondanks het feit dat er in het Sticht begin jaren '80 een burger- oorlog woedde. De hoogste piek in de jaren 1440 laat zich echter niet verklaren uit de aanwezigheid van 'eigen' docenten. Waarschijnlijk was er sprake van een inhaal- slag na de woelige tijden ervoor. Anderzijds kan het als een effect van politieke rust en economische welvaart worden beschouwd. Het kan ook aan ontwikkelingen op de Latijnse school thuis hebben gelegen, maar daarvan hebben we over deze periode geen weet. Onderde ruim honderdtwintiggevonden studenten die tussen 1370 en 1500 een aca- demische opleiding volgden, waren er mini- maal zes personen (5%) die zich aan meer dan ��n universiteit inschreven.³ Andreas Bot, die later professor aan de Bursa Cornelii te Keulen zou worden, had eerst de graad van magisterartium behaald in Parijs. Zijn collega JacobusTymanni had zich na zijn opleiding in artes en theologie te Keulen ook nog ingeschreven in Erfurt en Leipzig. Een drietal Amersfoorters heeft
			denten lag dit in de 2^e helft i5^eeeuw op 14,9% en van alle Keulse studenten samen op n,8%. In de i^ehelft van de i5^eeeuw lag dit hoger:ig,7%resp. 24,5%, Zijlstra, 35. 34 Uit de gege- vens die aan de namenlijst bij Keulen zijn toege- voegd, kan het volgende worden afgeleid. Tussen de toelating tot hetbaccalaure- aatsexamen (admissus ad bacc) en het beha- len ervan (deter- minavit) zat een periode van ��n of enkele maan- den. Anderhalf tot twee jaar later volgde het licenti- aatsexamen waar- bij men na enkele weken met doce- ren kon beginnen (incepit). Na weer een jaar of meer werd de titel van magister behaald, soms terwijl men al een examen aan een hogere facul- teit had afgelegd, Alberts, 'Namen- lijsten', 13-7. 35 Van de Gelderse studen- ten te Keulen behaalde 62% een

-ocr page 38-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

Henrick hierin ook een rol heeft gespeeld,
weten we helaas niet.³⁷

2.2 Humanisme en bloeitijd
(1500-1580)

Vanaf het laatste kwart van de i5^e eeuw
drong in Nederland het humanisme door
als beweging die de samenleving wilde ver-
beteren door hervorming van het onder-
wijs. Beter onderwijs (zo idealiseerde men)
zou wijzere bestuurders opleveren voor
kerk en staat. Zij zouden vanzelf streven
naar vrede, welzijn en godsvrucht waardoor
veel menselijk leed zou verdwijnen. Volgens
de humanisten waren de schone talen
Latijn en Grieks van fundamenteel belang.
Alleen door die goed te beheersen kreeg
men toegang tot de zuivere bronnen van de
wijsheid: de klassieke werken en de bijbelse
geschriften. Hiertoe moest wel het leerpro-
gramma van de Latijnse scholen worden
aangepast. Het Doctrinale, de zware, mid-
deleeuwse grammaticamethode die tot dan
toe overal werd gebruikt, werd vervangen
door beknopte grammaticaboekjes en er
werd meer plaats ingeruimd voor teksten
van klassieke schrijvers. Om beter aan te
sluiten bij het leerproces en de leefwereld
van de leerlingen werden er dialogenboek-
jes geschreven om het Latijn te leren spre-
ken. Ook werd het opvoeren van toneel-
stukken als een nieuw leermiddel inge-
voerd.

Episch centrum van de humanistische
onderwijshervorming was de Lebu�nus-
school te Deventer. Onder het rectoraat
van Alexander Hegius (1483-1498)³⁸ wer-
den veel leerlingen opgeleid die later
docenten op scholen elders in het land wer-
den en daar de nieuwe idee�n toepasten.
Een gedreven humanist die in Amersfoort

diploma, Schee-
len-Schutgens,
362. Van de
Groningse artes-
studenten deed
69% examen,
Zijlstra 37.
Rekenen we het
Amersfoortse
percentage (de
studenten die een
diploma aan een
hogere faculteit
behaalden, had-
den eveneens een
graad in de artes)
om naar alleen
artesstudenten
(54 gediplomeer-
den op 77 artes-
studenten) dan is
de uitkomst 70%.
36 Zie bijlage 2.
Dertien andere
inschrijvingen
zouden van nog
zes personen
kunnen zijn. Het

is niet duidelijk of
het om identieke
personen gaat die
zich aan meer
universiteiten
hebben inge-
schreven.

37 Het is niet
bekend of Hen-
rick van Westre-
nen leraar was aan
de Lebu�nus-
school of aan het
domus clerico-
rum, Bot, 33.

38 Er bestaat in
de literatuur
onduidelijkheid
over het aan-
vangsjaar van
Hegius rectoraat.
Zowel 1474 als
1483 worden
gegeven, Bot, 29;
Brongers en Van
Veen-Noorde-
graaf, 14; Prinsen,
119. Evenals Bot

volg ik hier Koch
die uitgaat van
het het jaar 1483,
zie A.C.F. Koch,
Theyear of
Erasmus' birth
and other contri-
butions to the
chronology ofhis
life (Utrecht 1969)
28-31.

39 Prinsen 122,
124; Reynders,
Gedenkboek gym-
nasium, 26;
Reynders,
'Namen van rec-
toren', 336.
Montanus kan
geen leerling van
Hegius zijn
geweest, zoals
Prinsen vermoed-
de, omdat Hegius
pas in 1483 rector
te Deventer werd,
Prinsen, 119.

heeft gewoond en gewerkt, was de
Gelderse Petrus Montanus (1467-1507) die
vanaf 1500 rector van het fraterhuis van de
Moderne Devotie was. Reynders heeft ver-
ondersteld dat hij rond 1506 ook rector van
de stadsschool is geweest vanwege het feit
dat hij in dat jaar een loonbetalingvan het
stadsbestuur ontving.³⁹ Het is een schamel
motief, maar het is opvallend dat juist in dat
jaar het aantal Amersfoortse jongens dat
ging studeren drastisch toenam tot meer
dan het dubbele van de decennia ervoor.
De motivatie om door te leren moet flink
zijn gestegen en waarschijnlijk ook de leer-
lingenpopulatie van de Latijnse school. De
aanwezigheid in de stad van een man als

-ocr page 39-



	LEEN ALBERTS

		een absolute top die het nadien nooit meer zou evenaren. Ook de profiterende boek- handel moet gouden tijden hebben beleefd. Amersfoort kende in die jaren twee be�dig- de boekverkopers: Jacob Buys op de Plaats (nu Vismarkt) en Adriaan Jansz op de Hof. Samen hebben zij na Novesius overlijden te Amersfoort een biografie over hem uit- gegeven.⁴³ Terecht waren zij hem dank verschuldigd. In de i6^e eeuw gingen zes van de tien Amersfoortse studenten naar de universi- teit van Leuven (grafiek 1).⁴⁴ De keuze voor de Brabantse alma mater ontstond zeer abrupt. In 1506, het jaar waarin Montanus rector van de Latijnse school kan zijn geweest, waren er plotsklaps acht studen- ten die naar Leuven afreisden. Een grote omslag, want vanaf de oprichting van die universiteit in 1425 waren er in de gehele i5^eeeuw slechts tien Amersfoorters geweest! Na 1506 hield de gang naar Leuven aan met gemiddeld twee studenten per jaar tot aan de Opstand. Pieken in deze stroom waren er begin jaren 1520 en in de jaren 1550. De stimulerende invloed van de Amersfoortse rectoren Listrius en Novesius, die beiden te Leuven hun opleiding hadden genoten, is hierin zeker terug te zien.⁴⁵ Maar de toe- stroom naar Leuven laat zich eveneens ver- klaren door de aantrekkingskracht van de stad zelf. De eerste helft van de i6^e eeuw was de bloeitijd van haar universiteit. Zij was een bakermat van het humanisme en had een internationale uitstraling. Groot- heden als de Rotterdammer Erasmus en de Spanjaard Vives hebben verscheidene jaren in de stad gewerkt. Door de inspanning van Erasmus kon tussen 1517 en 1520 het Drie- talencollege van de grond komen waar Latijn, Grieks en Hebreeuws werden onder-
Montanus kan hoe dan ook een stimule- rend effect hebben gehad. De wind van het humanisme die door de stad woei, had ook buiten de school zijn effect. De nieuwe onderwijsmethode veroorzaakte een groei- ende behoefte aan boeken. Niet voor niets komen we in deze periode de eerste vemel- dingen tegen van boekhandelaren. In 1516 kocht de boekverkoper Henric van Lennip het Amersfoortse burgerschap en een jaar later is er sprake van een zekere Toenis de boeksnijder.⁴⁰ Er bevonden zich vooraanstaande huma- nisten onderde rectoren van de Amers- foortse school. In 1522 trad de uit Rhenen afkomstige Gerardus Listrius aan.⁴¹ Hij werd wel 'trilinguis' genoemd omdat hij niet alleen Latijn en Grieks doceerde, maar ook het Hebreeuws machtig was. In 1520 had hij in Zwolle een commentaar uitgege- ven op de Summulae logicae, het middel- eeuwse boek voor dialectiek, dat hij hier- mee tot een geschikter handboek maakte voor het onderwijs. Hij zal dit zeker in Amersfoort hebben ingevoerd. Een ander kopstuk was Johannes Novesius (1485-1565) die rector was van 1550 tot 1555.⁴² Net als Listrius was hij onder Hegius leerling geweest aan de Deventer school. Als 14-jarige was hij al naar Amersfoort geko- men waar hij na een paar jaar hulpdocent werd aan de Latijnse school. In 1503 vertrok hij naar Leuven voor zijn universitaire oplei- ding. Voordat hij uiteindelijk zijn laatste aanstelling kreeg in Amersfoort had hij op diverse andere plaatsen het rectoraat bekleed. In de i6^e eeuw waren de schoollei- ders zeer gewilde en daardoor zeer mobiele lieden. Onder Novesius' bewind moet de Latijnse school op haar hoogtepunt zijn geweest. Het aantal leerlingen dat vervol- gens ging studeren bereikte in de jaren 1550
			40 SB inv. nr. 4, ff. 74,146V. 41 Over Listrius: Rogge en Bot, 28, 34,41,106,185. 42 Over Nove- sius: Brongers en Brongers en Van Veen-Noorde- graaf. 43 Brongers en Van Veen- Noordegraaf, 12-3. De boekverkopers worden vermeld in de resolutie- boeken van het stadsbestuur in verband met een onderzoek naar ketterse lectuur, SB inv. nr. 12, p. 562. 44 Zie bijlage 1. 45 De pieken bij de Amersfoorters vielen (net) na de pieken in het totaal van studen- tenaanmeldingen te Leuven, aldaar namelijk rond 1520 en tussen 1545 en 1S50, Lamberts en Roegiers, 49.

-ocr page 40-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

dertig studenten naar het aartsbisdom. Pas
in de jaren 1520 trad er een sterke daling in.
Mogelijk is dit toe te schrijven aan de over-
dracht van de heerlijkheid over het Sticht in
1528 aan keizer Karel v. Amersfoort raakte
hierdoor politiek meer geori�nteerd op de
Habsburgse gebieden - waarin het Brabant-
se Leuven - dan op het oosten. Niet meer
dan drie van de tien studenten vertrokken
voor hun studie nog naar Duitsland tegen
negen van de tien een eeuw daarvoor. Een
enorme verschuiving. Daarentegen is er na
1540 nog wel een groep van zeventien
Amersfoortse studenten een opleiding
gaan volgen aan de universiteit van
Rostock.⁴⁷ Al in de i5^e eeuw was deze
hanzestad voor veel studenten uit de
Nederlanden het reisdoel. Zij was niet
alleen toegankelijk vanwege de handels-
contacten en de Nederduitse taal, maar was
ook bekend vanwege de vestiging van een

wezen. Dit was een unicum in Europa. Pas
later volgden andere universiteiten het
Brabantse voorbeeld. De Leuvense univer-
siteit groeide naar een studentenpopulatie
van boven de tweeduizend.⁴ Ze had een
veel grotere aanwas dan de andere univer-
siteiten van het Duitse rijk. Tussen 1525 en
1558 schreven zich jaarlijks gemiddeld 115
leerlingen in te Keulen terwijl dit in dezelf-
de periode te Leuven boven de zeshonderd
uitkwam. Van de Leuvense studenten
kwam ongeveer een kwart uit Nederland,
waarvan 1% uit het Utrechtse. De Neder-
landse artesstudenten waren met de Engel-
sen en Scandinavi�rs verzameld in de
'Hollandse natie'.

De keuze van veel Amersfoorters voor een
studie te Leuven betekende aanvankelijk
niet dat de gang naar Keulen afnam. De eer-
ste twee decennia gingen er nog een kleine

46 Voor deze en
volgende cijfers
Lamberts en
Roegiers, 49-52.

47 Over Neder-
landse studenten
te Rostock: Huls-
hof.

II II II

HU II- ,,,,»
li IIII -^
1111 11 nu 11 i^x
IIII II lil II»

ifl

⁴ Pedagogie Het Varken te Leuven,genoemd
naar een herberg gelegen aan de over-
kant. Dit college stond onder leiding van

een lid van de 'Hollandse natie'. Tekening
ca. 1800. (Koninklijke Bibliotheek,
Brussel)

-ocr page 41-



	LEEN ALBERTS

		zwaaide hier minstens de helft van de stu- denten af met een lagere of hogere graad. Voor het eerst verschijnen er namen van Amersfoortse jongemannen die voor een studie in de rechten of medicijnen naar Frankrijk of Itali� reisden. Er werden veer- tien inschrijvingen gedaan voor rechten bij de academies van Orl�ans, Dole, Angers, Bourgesen Orange in Frankrijken nog ��n in het Italiaanse Padua. Daar schreven zich ook twee personen in voor medicijnen. Voor dezelfde studie telden Bologna, Ferrara en Pisa vijf aanmeldingen. Ook in Ingolstadt en Bazel schreef een drietal zich in voor medicijnen. Het gaat bij een deel van de inschrijvingen om dezelfde perso- nen die een rondreis ofperegrinatio aca- demica maakten, waarover hieronder meer. Door de onvolledigheid van de registers van Leuven, Rostock en andere is slechts van ruim eenderde van de inschrijvingen de faculteitskeuze bekend. Vergelijking met andere steden of streken is daarom weinig zinvol. Tussen 1500 en 1580 was het onder de Amersfoorters normaal om aan ��n univer- siteit te studeren. Van een minderheid van minstens veertien personen (6%) is bekend dat zij zich aan twee of meer universiteiten hadden ingeschreven.⁴⁹ Studenten uit andere delen van het land lijken hierin actiever te zijn geweest. Het deel dat meer dan ��n universiteit bezocht lag tussen 11% en 14% in Zutphen, Brabant en Friesland en in Groningen mogelijk nog hoger.⁵° Ook in de i5^e eeuw waren er al Amersfoortse stu- denten geweest die verscheidene plaatsen bezochten, maar een duidelijk verschil met de Middeleeuwen was dat men zich met een ander doel naar een verdere universi- teit begaf. Het werd nu namelijk als status-
fraterhuis van de Moderne Devotie en een convent van hervormingsgezinde domini- canen, de zogenaamde Congregatio Hollandica. Tussen 1500 en 1530 vormden de Nederlanders zelfs tussen 15 en 20% van de gehele studentenpopulatie. In 1531 koos Rostock de zijde van de reformatie en kreeg de universiteit een protestantse signatuur. Nederlandse docenten, waaronder uit Utrecht, Deventer en Zwolle, hadden een belangrijk aandeel in haar nieuwe opzet. Opvallend is dat pas in de protestantse periode de Amersfoorters naar Rostock kwamen terwijl de toeloop uit Nederland toen juist afnam. Rostock is de enige pro- testantse universiteit die in de jaren voor de Opstand een groep Amersfoorters van enige betekenis mocht ontvangen. Aan de eveneens Lutherse universiteit van Witten- berg of aan de calvinistische universiteiten van Gen�ve en Heidelberg (waar toch veel Nederlanders hebben gestudeerd) werden zo goed als geen Amersfoorters aangetrof- fen. In de Eemstad vond de reformatie wei- nigweerklank. De faculteitskeuze lijkt in de i6^e eeuw in grove trekken gelijk aan de eeuw daarvoor. Immers, van Leuven is bekend dat in het algemeen driekwart van de studenten de artesopleiding volgde en ook te Keulen had nog steeds het leeuwendeel (86%) van de Amersfoortse studenten zich voor de artes ingeschreven. Net als daarvoor volgde 13% daar een hogere opleiding (rechten en theologie). De Amersfoorters pasten met deze verhouding helemaal in het plaatje van de Keulse studenten.⁴ Wel studeerde men nu langer door in de artes. E�n op de drie behaalde de graad van licentiatus terwijl dat eerder slechts door 15% werd bereikt, een ruime verdubbeling. Ook in deze periode
			48 Tussen 1500 en 1580 waren er 51 Amersfoorters te Keulen inge- schreven, waar- onder 4 geeste- lijken. Van 2 per- sonen is de facul- teitskeuze onbe- kend. Verder: artes 86,3%, rech- ten 9,8%, theolo- gie 3,9% en medi- cijnen 0%. Voor de cijfers van alle Keulse studenten Keussen 1,195. Van de personen die na 1559 wer- den geregistreerd (12 personen) geeft de bronedi- tie geen extra gegevens zoals behaalde graden. Bij de berekening van de percenta- ges bij de graden is daarom een aantal van 39 studenten gehan- teerd. Van deze 39 behaalden 19 studenten geen graad of er zijn geen gegevens van bekend (49%)- 49 Zie bijlage 2. Er zijn in deze tabel nog acht inschrijvingen die van vier studen-

-ocr page 42-



5 Vermoe- delijk zelf- portret uit het album amicorum van Johan van Eek, 1565. (Nationaal Archief, archief Van Panthaleon van Eek 377, P-Si)
			ten zouden kun- nen zijn. Hiervan is niet zeker of het om dezelfde per- sonen gaat. Deze personen meege- rekend gaat het om zeventien studenten (8%) die meer dan ��n universiteit bezochten. 50 VoorZutphen kan voor de periode 1500-74 een gemiddeld cijfer worden berekend van 11%, Frijhoff, '�tudi- ants de Zutphen', 272. Friesland komt over de jaren 1500-75 op 14% en Gronin- gen over de jaren 1526-1575 op 21%, Zijlstra, 27. Bij Brabantse pas- toors (1400-1570) studeerde 20% aan meer dan ��n universiteit, maar dit deel der stu- denten bestond voor tweederde uit zeer reislustige kanunniken, Bijsterveld, 177. Na 1550 was in Brabant een cijfer van 13% normaal, Zijlstra, 27 noot

		wikkeling. Voor zaken als architectuur, volksgebruiken, moderne talen en politiek werd ruim de tijd genomen. Er waren tal van reisboeken in omloop die de student langs de mooiste en meest interessante plaatsen leidden en die boordevol infor- matie stonden over stad en streek. De reis diende tevens om zich te bekwamen in de gebruiken van de elite. Men leerde Frans spreken, paardrijden, schermen en dansen en knoopte contacten aan met belangrijke personen in wetenschap of politiek. Er wer- den reisverslagen gemaakt, ge�llustreerd
	verhogend beschouwd om aan een ver- maarde universiteit te zijn afgestudeerd. De opleiding werd dan aan een dichtbij- zijnd college-meestal te Leuven-aange- vangen en vervolgens ging men voor het af- studeren naar een Franse of Italiaanse aca- demie. En route schreef men zich ook nog in aan tussenliggende universiteiten. Vaak zonder er te studeren, maar als bewijs dat men ook daar cultuur had opgesnoven. Want het ging in deze periode van huma- nistische idealen niet meer alleen om het studeren, maar ook om de algemene ont-

				41

-ocr page 43-



	LEEN ALBERTS

		jonge Nederlandse republiek. Hier vond hij ook zijn noodlottige einde. Beide stadsge- noten waren te Leuven hun carri�re begon- nen en hadden rechten gedaan. Hoe hemelsbreed verschillend was hun verdere levensloop. Hoe de rest van de groep van meer dan tweehonderd studenten in het tijdvak 1500-1580 in de samenleving een brood- winning vond, is goeddeels onbekend. Informatie hierover ontbreekt in de inschrijvingsregisters van de studiecentra. Van een klein deel echter zijn gegevens via andere bronnen aan ons overgeleverd. Hieruit blijkt dat sommige gegradueerden een wetenschappelijke loopbaan hebben gevolgd. Arnoldus Jacobi van Schayck was van 1503 tot 1505 professor medicijnen te Keulen, waar Jacobus Horst eind jaren 1550 professor theologie werd. Hun aanwezig- heid zal voor verscheidene Amersfoortse scholieren een beweegreden zijn geweest om zich bij deze vertrouwde universiteit aan te melden. Zowel in de eerste twee decennia als in de jaren 1550 en 1560 vonden daar de meeste inschrijvingen van Amers- foorters plaats. Everardus Merevelt, die zijn opleiding in Rostock had genoten, werd professor physica aan de hogeschool van Bremen. Cornelis Vos werd hoogleraar po�- tica aan de universiteit van Wenen, waaraan hij zelf als student verbonden was geweest. Henrick Botter doceerde medicijnen te Marburg, maar was daarvoor lijfarts van de landgraaf van Hessen geweest, een functie die eerder de voornoemde Wouter Veenman had bekleed. Een betrekking als medicus aan een hof hadden er meer. Cornelius van Amersfoort was lijfarts van koning Christiaan 111 van Denemarken en Steven Laurenberg van keizer Ferdinand 1. Aan de vorstelijke hoven werd de professie
met tekeningen en po�zie, en mede-stu- denten en prominenten liet men signeren in een speciaal album amicorum, een vrien- denboek. Van de Amersfoorter Johan van Eek is een album overgeleverd. Hij had het boek al aan het begin van zijn studie te Leuven in 1565 aangelegd.⁵¹ Een handvol Amersfoorters heeft een der- gelijke peregrinatio academica, in bredere zin Grand Tour genoemd, gemaakt. Richardus van Bilaer reisde al in de jaren 1532 en '33 naar Orange en Orl�ans om rechten te studeren nadat hij in Leuven artes had gedaan.Tussentijds had hij in het stadsbestuur van Amersfoort gezeten en na zijn rechtenstudie werd hij advocaat voor het hof van Utrecht. Ook de molenaars- zoon Paulus Buys had eerst in Leuven gestudeerd voordat hij jaren later een reis maakte naar Orl�ans, Angers en Dole waar hij in beide rechten afstudeerde. Hij werd advocaat voor het hof van Holland, klom op tot landsadvocaat en werd lid van de Raad van de prins van Oranje. Anderen kozen voor Itali� als reisbestemming. Walter Veenman promoveerde te Ferrara in de medicijnen nadat hij zich eerder had inge- schreven te Padua, Bologna en Napels. Henrick Botter studeerde eveneens af in de medicijnen, maar dan te Padua waarvoor hij zich eerder in Bazel had aangemeld. Johannes Vonck en Johan van Oldenbarne- velt promoveerden in de rechten;⁵² de eer- ste te Bologna, de ander te Padua. Als fel katholiek en tegenstander van Willem van Oranje werkte Vonck zich omhoog in dienst van Filips II. Hij bracht het tot hoog- ste adviseur voor Nederlandse zaken in Spanje. Hij overleed in Aragon.Van Oldenbarneveltzou internationaal bekend worden door zijn leidinggevende rol in de
			51 Over dit al- bum amicorum: Smit. 52 De peregrina- tio academica van Johan van Olden- barnevelt is beschreven door Den Tex. Vanwege aanvul- lende onder- zoeksresultaten zal Ad Tervoort hierover een nieuwe bijdrage publiceren.

-ocr page 44-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

van medicus eerder gehonoreerd dan in de
steden. Aan deze hoven waren nog andere
banen die plaats boden voor academici.
Cerardus Velt was hofkapelaan van de
aartsbisschop van Keulen en hofpredikant
te Kleef. Albertus de Wijs was raadsheer
aan het keizerlijk hof van Ferdinand I en
Maximiliaan il. Als ambassadeur werd hij
naar het Turkse hof in Constantinopel
gezonden, waar hij in 1568 overleed.

De gewestelijke gerechtshoven waren
voor studenten in de rechten goede werk-
gevers. Jacob Freys van Dolre.de eerder
genoemde Richardus van Bilaer en Thomas
Zoes hadden alle drie een aanstelling gekre-
gen voor het hof van Utrecht als advocaat,
raad of procureur. Andere gestudeerden
vinden we terug als bestuurders of ambte-
naren van de stad Amersfoort. Zo was
Livinius Botter, gewezen rechtenstudent te
Leuven, meer dan dertig jaar de secretaris
van de stad, in welk ambt hij zijn broers Jan
en Jacob en zijn vader Lodewijk had opge-
volgd. Ook zijn voorganger Jan Pot had te
Leuven gestudeerd. Cornelis van Duever-
den is achtereenvolgens schepen en schout
van Amersfoort geweest. Een man die wel
een heel kleurrijke carri�re heeft gehad was
Codefridus Steeghius (Versteeg). Hij had
gestudeerd te Leuven, Montpellieren Pisa
en begon zijn loopbaan als stadsmedicus
van Nijmegen. In de jaren 1570 was hij en-
kele keren raad of schepen in de Amers-
foortse magistraat. Hij heeft bovendien
gefungeerd als gedeputeerde voor Willem
van Oranje en was in de jaren 1590 als
lijfarts verbonden aan de hoven van de
bisschop van W�rzburg en van keizer
Ferdinand i. Diens opvolgers Maximiliaan n
en Rudolf 11 benoemden hem zelfs tot
kamerheer en comes palatinus (hofpalts-
graaf), een functie met onder andere de

T*f?r.s arpirta tifrts uutlur rr/ffenaW m ff e
-Qjtofmorfa/�fuit mms urtai a/ia fftcn\

if. �sr. sVf'"J?u/ptor ^�). Sat/�/rr advm
d?/meatiit, rt D. _0'. ProgarMD c vi.

6 Godefridus Steeghius (ca. 1546-1606?).
Kopergravure door Aeg. Sadeler, 1606.
(Iconografisch Bureau/RKD, Den Haag)

bevoegdheid tot het aanstellen van notaris-
sen en het toekennen van titels.⁵³

Deze galerij van kopstukken vormt de
kroon op de groei die het wetenschappelijk
onderwijs in Amersfoort in de i6^e eeuw
had doorgemaakt. De Latijnse school was
enorm tot bloei gekomen, het aantal stu-
denten aan universiteiten was meer dan
verdubbeld en de afgestudeerden vonden
banen tot op het hoogste niveau. De
Opstand tegen de Spaanse overheersing
zou aan de intellectuele kracht van de
Eemstad danig afbreuk doen.

53 Over de func-
tie van hofpalts-
graafwww.adels-
recht.de/Lexikon
/H/Hofpfalzgraf
met literatuurver-
wijzing.

-ocr page 45-



	LEEN ALBERTS

2.3 Verdeeldheiden ontluistering (1580-1650) In de Nederlandse Opstand heeft Amersfoort zich pas laat aan de zijde van prins Willem van Oranje geschaard. Eerst nadat de stad Utrecht en de meerderheid van de Utrechtse staten in 1578 waren omgegaan, volgde er een bestuurlijke omwenteling. Er was zelfs de dreiging van een leger onder aanvoering van Jan van Nassau voor nodig om in de stad vooral protestanten op het bestuurderskussen te krijgen. Maar eenmaal aan de macht lieten de nieuwkomers zich duidelijk gelden. De Joriskerk en de Onze-Lieve-Vrouwekapel werden omgedoopt tot gereformeerde godshuizen en vanaf 1580 was de openbare uitoefening van de katholieke eredienst ver- boden. De gereformeerden vormden voor-
			taan de meerderheid in de magistraat, maar toch kwamen hierin tot in het tweede decennium van de rj^& eeuw ook nog katho- lieken en protestanten van andere gezind- ten voor. Dit gold nog sterker voor de ste- delijke instellingen van liefdadigheid, zoals de Armen de Poth en het gasthuis van Sint Pieter waar zich nog tientallen jaren later katholieken onderde regenten bevonden. De stad heeft in de v^e eeuw en later een duidelijk katholiek stempel behouden. Dat is niet verwonderlijk als we ons realiseren dat minstens 40% van de burgers belijdend katholiek bleef tegen een kwart of eender- de deel gereformeerden. Met daartussen een grote middengroep die zich tot geen van beide denominaties rekende mag het duidelijk zijn dat de reformatie te Amers- foort slechts beperkt is doorgevoerd. De moeite die de gereformeerden had-

		- : ■■. i

		7 De Latijnse school was vanaf 1622 Herenstraat.TekeningdoorA.de gevestigd in de Agnietenkapel in de Haen ca. 1730. (Museum Flehite)

-ocr page 46-



		TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

den om gelijkgezinden op de voornaamste posten te benoemen bleek duidelijk waar het ging om het onderwijzend personeel van de Latijnse school. In 1574 was de in Leuven opgeleide burgerzoon Johannes Cornelius Cesselius (van Cessel) rector geworden en samen met zijn team van vier docenten doorstond hij de eerste jaren na de omwenteling. Hieraan kwam een eind toen het stadsbestuur in 1587 wenste dat de schoolkinderen voortaan door leraren van de gereformeerde religie werden onderwe- zen en het katholieke team werd ontslagen. De nieuwbenoemde rector was echter bin- nen korte tijd weer vertrokken en men had grote problemen een geschikte opvolger te vinden. Op advies van Johan van Olden- barnevelt wendde men zich wederom tot Cesselius die inmiddels aan de Leidse uni- versiteit was verbonden. Tot grote vreugde trad hij aan voor een tweede termijn, waar- bij zijn zoon Timannus Cesselius vanaf 1616 conrector werd. Er ontstonden opnieuw problemen toen het docententeam in 1619 werd verplicht een formulier van de gere- formeerde synode te onderschrijven. De katholieke Cesselius, zijn zoon en de twee andere docenten weigerden te tekenen en namen ontslag. Maar ook nu moest het stadsbestuur bakzeil halen, want voor de zesde en zevende klassen kon geen vervan- ging worden gevonden. De juist ontslagen Joannesjoannis (Jan Jansz) werd daarom toch weer aangesteld, evenwel nadat hij tot ondertekening van het formulier was over- gegaan. Na zijn ontslag heeft Cesselius bui- ten de school om priv�-onderwijs gegeven. Van stadswege werd een dergelijke 'bij- school' officieel verboden, maar vermoede- lijk hebben vooral katholieke jongeren hier blijvend gebruik van gemaakt. Nog in 1655 achtte de magistraat het nodig een verbod
	tegen - onder andere Latijnse - bijscholen af te kondigen. Van 1623 tot 1668 stond de Latijnse school onder leiding van de medi- cus Theodorus Schut. Net als zijn voorgan- ger Gesselius heeft deze Schut vooreen zeer lange periode het bewind gevoerd. Het beroep van schoolhoofd had in de v^e eeuw een andere status gekregen dan de eeuw daarvoor. Rectoren waren niet meer de ver- nieuwende voortrekkers die om de paar jaar naar een volgende school overstapten, maar eerder honkvaste dragers van een gevestigde orde. De politieke onrust en de perioden van oor- logvoering tijdens de Opstand hebben een zware wissel getrokken op het academisch leven. Al in 1568 daalde het aantal inschrij- vingen te Leuven met minstens eenderde. Een periode van neergang was ingezet. De stad maakte belegering, plundering, over- stroming, inflatie en een militaire bezetting mee. Tegen 1585 was de universiteit prak- tisch lamgelegd. Pas in de loop van de navolgende jaren konden in de geru�neerde colleges de lessen weer een aanvang nemen. Maar nooit meer zou de hoge stu- dentenpopulatie van eerder in de i6^e eeuw worden bereikt. Er was inmiddels stevige concurrentie ontstaan doordat in 1562 in het toen nog Vlaamse Douai een zusteruni- versiteit was opgericht. Veel Nederlandse katholieken kozen voortaan voor deze stad omdat zij via zee gemakkelijk bereikbaar was en zij in Franstaliggebied lag waardoor men zich in deze moderne taal kon bekwa- men. In 1575 was er ook in Leiden een uni- versiteit gekomen hetgeen eveneens een steeds grotere groep - vooral protestantse - Nederlanders van Leuven weghield. Hoe groot de studentenaantallen gedu- rende de eerste decennia van de Opstand

-ocr page 47-



			54 Brom en Langeraad,109- 14- In het dagboek wordt tevens het baccalaureaats- examen in de rechten van de Amersfoorter Nicolaas Zoes vermeld, aldaar 107. Zie ook De Warenghien 440, 442-50. Over de bode: Smit, 'Reformatie', noot 56. 55 Zie bijlage 1. 56 Hierover Jamin, 19-28 en Rammelman Elsevier. 57 De veronder- stelling dat aan de universiteit van Utrecht de stu- denten uit de eigen provincie nagenoeg alleen uit de stad Utrecht zelf kwa- men kan dus niet opgaan voor de jaren 1640-1660, Frijhoff, Soci�t� N�erlcmdaise, 107 110; Jamin, 52.
	8 en 9 De wapens met spreuken van Clemens van Spuelde en Petrus van Westrenen uit het album amicorum van Aernout van Buchell, 1585, ff. 16 en 17. (LipperheidescheKost�mbibliothek/Kunstbibliothek/ Staatliche Museen, Berlijn)

		Gerekend over een groep van 167 personen van wie de namen bekend zijn, gingen erin het tijdvak van de Opstand gemiddeld 2,4 studenten per jaar op weg naar een univer- siteitsstad.⁵⁵ Na Keulen in de Middel- eeuwen en Leuven in de i6^e eeuw werd nu Leiden veruit de meest bezochte universi- teit van de Amersfoortse studenten (grafiek 1). Bijna de helft volgde zijn opleiding aan deze Hollandse alma mater, die de voor- naamste protestantse universiteit in Europa was. Ook al vingen de colleges hier al aan in 1575, toch schoofde eerste Amersfoorter pas in de banken in 1581, twee jaar na de Unie van Utrecht. De stroom naar de Sleutelstad kwam langzaam op gang. Pas na 1600 werd een gemiddelde van ��n per jaar gehaald. In de jaren 1620, na het aflopen van het twaalfjarig bestand, was de toeloop het grootst met een aantal van 23 studenten. Maar in de jaren '40 daalde dit aantal weer tot vijf, waarna het de verdere v^e eeuw nau- welijks meer boven de tien uitkwam. Een belangrijke oorzaak ligt in de oprichting van een universiteit te Utrecht in 1636. Deze oprichting had heel wat voeten in de aarde gehad.⁵⁶ De staten van Utrecht hadden aanvankelijk voorkeur voor Amersfoort als plaats van vestiging, omdat daar al goede
in Leuven en Douai zijn geweest, weten we niet. Tot groot verdriet zijn van Douai geen inschrijvingsregisters bewaard gebleven en zijn die van Leuven over de cruciale periode 1569-1615 verloren gegaan. We hebben hier- door te maken met een manco in het over- zicht van de Amersfoortse studenten. De weinige namen die inmiddels bekend zijn, zijn uit andere bronnen afkomstig. Zo heeft het dagboek van de Utrechter Van Buchell ons de identiteit onthuld van zeven perso- nen die in 1584 te Douai lid werden van een Stichtse vereniging voor studenten en docenten, die op initiatief van de Amers- foortse professor Jacobus Benningius nieuw leven werd ingeblazen. De functies van voorzitter en penningmeester werden door de Amersfoorters Clemens van Spuelde en Petrus van Westrenen bekleed. De Eemstad had zelfs een aparte bode genaamd Willem Willemsz Bloem om de studenten te Douai te 'dyenen ende te geryeven'.⁵⁴ De groep stadsgenoten die daar in die jaren studeerden moet dus van belang zijn geweest. Er zullen in het tijdvak 1570-1620 enkele tientallen hun studie heb- ben gevolgd in een van beide steden, waar- van we van slechts van ongeveer een twin- tigtal de namen kennen.

-ocr page 48-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

voorbereidingen waren getroffen en de
Eemstad minder afleiding zou bieden aan
de studenten dan het grotere Utrecht.
Doordat de staten vanwege politieke ver-
wikkelingen en geldgebrek geen beslissing
namen, nam uiteindelijk de vroedschap van
de stad Utrecht het initiatief en drukte de
oprichting van een illustere school door die
na twee jaar, met goedkeuring van de sta-
ten, in een universiteit werd omgezet. In de
jaren '40 schreef een tiental Amersfoorters
^zich in aan deze Stichtse academie en het
decennium daarna wist zij zelfs een twintig-
tal aan te trekken.⁵⁷ Naast Leiden en
Utrecht is ook de universiteit van Franeker
(1585) nog vermeldenswaard daar tien per-
sonen daar rechten of medicijnen hebben
gestudeerd. Niet meer dan drie man heb-
ben zich ingeschreven te Groningen of
Harderwijk. In totaal hebben zes van elke
tien studenten gestudeerd aan een Neder-
landse universiteit.⁵

Niet minder dan viervan de tien studen-
ten verbonden zich aan een katholieke uni-
versiteit in het buitenland.⁵⁹ Nagenoeg
allen vingen na voorbereidend onderwijs
aan de Latijnse school of een katholieke bij-
school hun hogere opleiding direct in het
buitenland aan. Zij schreven zich hoofdza-
kelijk in bij de colleges van Leuven, Douai
en Keulen. Enkelen reisden verder naarde
steden Mainz en W�rzburg. Het betreft dan
ook voornamelijk zoons uit katholieke fami-
lies, zoals Zoes, Van Cessel, Van Westrenen,
Van Zevender, Benning, Van Hees, Van
Vaneveld en Van Speulde.⁶⁰ Opvallend is
dat er zich onder de 38 studenten te Leuven
dertien minorennes bevonden, jongens van
noggeen 15 jaar. Zij volgden hun artistieke
opleiding blijkbaar liever aan een katholiek
college dan in de bovenbouw van de Latijn-
se school onder gereformeerde docenten.

58 Op een aantal
van 167 studenten
(1580-1650)
waren er 102
inschrijvingen
aan Nederlandse
universiteiten.
Hieronder 4 dub-
bele, dus 98 per-
sonen (59%), zie
bijlage 2.

59 Er waren 68
inschrijvingen aan
katholieke univer-
siteiten. Hieron-
der 3 dubbele, dus
65 personen
(39%). Van slechts
4 van hen betrof
het een tweede
inschrijving na
eerdere studie aan
een andere uni-
versiteit (Orl�ans
en Leiden), zie bij-
lage 2.

60 Sommige ka-
tholieken schre-

ven zich aan een
protestantse
Nederlandse uni-
versiteit in, bij-
voorbeeld Timan-
nus Gesselius, de
zoon van de
katholieke rector
van de Latijnse
school, die te
Leiden studeerde.
Een viertal stu-
denten dat de
studie te Leuven
of Keulen had
aangevangen,
vervolgde de op-
leiding te Leiden
of Franeker. Er
wordt vanuit
gegaan dat prote-
stanten de katho-
lieke universitei-
ten meden, maar
dat katholieken
minder strikt met
deze tweedeling
omgingen, Bots,

7,30-1; Frijhoff,
Soci�t� N�erlan-
daise, 52. Nader
onderzoek zou
nodig zijn om dit
patroon bij
Amersfoortse
studenten duide-
lijk te krijgen.

61 Zie bijlage 2.

62 Voor Friesland
en Groningen
kunnen over het
tijdvak 1576-1650
de cijfers 25,9%
resp. 26,5% wor-
den berekend,
Zijlstra, 27. In
Zutphen daaren-
tegen studeerde
tussen 1575 en
1649 de helft
(50,6%) van de
studenten aan
twee of meer uni-
versiteiten, Frij-
hoff, '�tudiants
de Zutphen', 272.

Er waren in dit tijdvak 39 personen (23%)
die zich aan meer dan ��n universiteit heb-
ben ingeschreven. Dat is een enorme toe-
name ten opzichte van de periode v��r de
Opstand, toen dit slechts voor 6% van de
studenten was weggelegd. De Amersfoort-
se studenten hadden zich hiermee opge-
trokken tot een verhouding die elders in het
land gangbaar was. Een kwart van hen
maakte een overstap binnen de kring van
academies in Nederland en net over de
grens. Opmerkelijk is dat hieronder ook
wisselingen voorkomen van een katholieke
universiteit naar een protestantse en
andersom. Het merendeel van de doorstu-
derende lieden reisde naar het buitenland

-ocr page 49-



	LEEN ALBERTS

om daar te promoveren. Een diploma dat was behaald aan een gerenommeerde bui- tenlandse academie stond in hoog aanzien. De tweede helft van de i6^e en de eerste helft van de 17e eeuw vormden de bloeitijd van de Grand Tour, de reis door Europa die naar humanistisch idee zo belangrijk was voor de opvoeding. Met andere culturen in aanraking komen, een moderne taal leren en thuis raken in elitaire kringen waren de nevendoelen van de reizende studenten. Meer dan voor de Opstand waren families in de financi�le positie om hun zoons zo'n dure tourte laten maken. En meer dan voordien was dit een must om, eenmaal thuis, carri�re te maken. De reizen naar het buitenland waren hoofdzakelijk gericht op twee studiecentra. Voor juristen in spe was Orl�ans het Mekka, voor medici Padua. Aan beide universitei- ten hebben zich zeventien Amersfoorters ingeschreven. Veel meer dan in voorgaande tijden. Een graad halen was het doel. Te Orl�ans was het niet eens meer nodig om aanvullende lessen te volgen. De beroemde rechtenfaculteit was er in deze periode om berucht dat promoveren een formaliteit was, een kwestie van leges betalen en exa- men doen. ³ Desalniettemin had een hier behaald diploma een zeer hoog prestige en daar ging het om. Het verblijf in de Franse stad duurde doorgaans niet langer dan enkele weken of maanden, waarbij men zich met andere dingen bezighield dan studeren. In Padua, waar daarentegen wel serieuze studie werd verwacht, verbleef het gros van de studenten langer dan een half- jaar. Dat de reisbestemming voor promo- vendi zo gelijkvormig was geworden had een politiek-religieuze achtergrond. De protestantse en katholieke overheden vaar- digden regelmatig verordeningen uit die		het hun onderdanen verboden om aan bepaalde universiteiten te studeren om te voorkomen dat hun jongelingen werden 'besmet door ketterse of paapse idee�n'. 4 Ook werd het aan een aantal Italiaanse uni- versiteiten verplicht een eed van trouw aan vorsten katholieke geloof af te leggen, waardoor zij niet meer toegankelijk waren voorstudenten uit protestants Nederland. Zelfs de katholieke Nederlanders onder- vonden hinder van deze maatregelen daar ze in het buitenland toch als besmette geesten werden gezien. Toch waren er in Europa universiteiten met een tolerant beleid in religieuze kwesties, waaronder Orl�ans en Padua. Beide waren katholiek, maar zij gaven eveneens toegang aan stu- denten uit protestantse gebieden. Ook de Nederlandse academies voerden een derge- lijk gedoogbeleid waardoor zowel katholie- ken, luthersen als joden welkom waren. Het aantal buitenlanders aan de tolerante uni- versiteiten was hierdoor veel hoger dan aan de andere. Van het merendeel der Amersfoortse stu- denten uit deze periode (85%) weten we aan welke faculteit zij zich hebben verbon- den. Meer bronnen zijn bewaard gebleven en geregistreerde gegevens zijn completer dan voor die tijd. Aan sommige academies had de artesopleiding zich gespecialiseerd in letteren of filosofie. Voegen we die bij de reguliere artesvermeldingen dan blijkt dat nog maar 44% van de studenten de artes bestudeerde. Een enorme daling vergeleken bij vroegere tijden. Een belangrijke reden is dat het aan Nederlandse universiteiten niet noodzakelijk was artes gedaan te hebben alvorens te worden toegelaten tot een 'hogere'faculteit. Daarbij komt dat veel Latijnse scholen, waaronder die van
			63 Frijhoff, Soci�t� N�erlandaise, 33- 9,83-4- 64 Frijhoff, Soci�t� N�erlan- daise, 51-5; De Ridder-Symoens, 'Mobility', 419-21; Frank-Van Wes- trienen, 22-3. 65 Frijhoff, Soci�t� N�erlan- daise, 135,139. Frappant is dat in Padua, waar zo veel Amers- foortse studenten zijn gepromo- veerd in de medi- cijnen, de Friezen en Groningers zes tot zeven maal meer afstudeer- den in rechten dan in medicij- nen, Zijls tra, 41-2. Voor de facul- teitskeuze van de noordelingen aan Nederlandse uni- versiteiten, idem, 38-41. De Zutphe- naren kozen tus- sen 1550 en 1650 voor rechten (44%), theologie (16%) en medicij- nen (1%), Frijhoff, '�tudiants de Zutphen', 273.

-ocr page 50-



		TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

Amersfoort, in deze tijd kopklassen hadden waar dezelfde stof werd gegeven als in de academische colleges. Zo werd het dus mogelijk vanaf de bovenbouw van een stadsschool rechtstreeks rechten te stude- ren. Het aandeel van de hogere faculteiten is daarentegen sterk gestegen. Meer dan de helft volgde een meer beroepsgerichte opleiding in de rechten (27%), medicijnen (21%) of theologie (8%). Vooral de sterke stijging van het aantal rnedicijnenstudenten is opvallend. In de i6^eeeuw was er onder invloed van het huma- nisme een grotere interesse ontstaan voor de natuurwetenschappen. Hiervan werden
	vakken aan de artesfaculteit gedoceerd, zoals mathematica en astronomie, maar veel meer aandacht werd hieraan besteed aan de medische faculteit. In de loop van de i6^e eeuw, maar nog veel sterker in de i7^eeeuw raakte het 'in' om medicijnen te stu- deren. Toch was het nog steeds de rechten- studie die veruit de meeste studenten telde. In dit tijdvak twee tot vier keer meer dan medicijnen. ⁵ Amersfoort had dan ook in vergelijking met andere steden opvallend weinigjuristen en opvallend veel medici onder de studenten. De voorkeur voor de medicijnenstudie was dus een typisch Amersfoorts fenomeen waarmee het zich


10 Het anatomisch theater te Leiden. (Museum Boymans-Van Beuningen, Tekening van Willem Buytewech, ca. 1616. Rotterdam)			49

-ocr page 51-

LEEN ALBERTS

onderscheidde van de meeste andere ste-
den. Vermoedelijk hebben de rectoren van
de Latijnse school hierop hun stempel
gedrukt. Zoons van rector Gesselius, waar-
onderde latere conrector Timannus, had-
den voor de medicijnen gekozen en ook het
latere schoolhoofd Theodorus Schut en
conrector Assuerus Schut waren medici.
Bovendien kan het succes van de voorgaan-
de generaties medicijnenstudenten, waar-
van er enkelen lijfartsen van vorsten waren
geworden, een flinke duit in het zakje heb-
ben gedaan. De geringere interesse in rech-
ten kan wellicht worden toegeschreven aan
de relatief geringere kans van Amersfoor-
ters op hogere bestuurlijke banen. Al van
oudsher slaagde de stad Utrecht erin de
inspraak van de Eemstad (en van andere
steden van het Sticht zoals Wijk bij Duur-
stede en Rhenen) in de gewestelijke poli-
tiek te minimaliseren. Zelfs nog in de ij^seeuw kwamen Amersfoorters nauwelijks in
aanmerking voor belangrijke provinciale
ambten of voor afvaardigingen naar lande-
lijke bestuursorganen. ⁷

De faculteitskeuze van de Amersfoortse
studenten was bij de Nederlandse universi-
teiten niet anders dan bij de buitenlandse.
Dat wil zeggen dat men voor de artesoplei-
ding (of letteren en filosofie) naarde acade-
mies van Leiden of Utrecht ging of dat men
zich inschreef aan een katholiek college in
de Zuidelijke Nederlanden of in het Duitse
rijk. Voor een studie rechten wendde men
zich tot Leiden, Franeker of Utrechten in
het buitenland vooral tot Orl�ans. Toch
volgden sommigen deze studie ook wel op
andere plaatsen, zoals Leuven, Douai,
Bourges en Angers. Ook bij toekomstige
medici waren Leiden en Franeker (en
Utrecht?) de plaatsen die het meest werden

aangedaan. Promoveren in het buitenland
deed men vrijwel uitsluitend in Padua. De
theologen hadden het meest te maken met
de gevolgen van de Opstand. De prote-
stantse predikantenopleidingvolgde men
vooral in eigen land en wel in Leiden en
Utrecht. Alleen Theodorus Holtmannus,
die in Leiden was begonnen, zette zijn stu-
die voort aan de calvinistische theologiefa-
culteiten van Heidelberg en Cen�ve.
Later zou hij wederom in Leiden doorstude-
ren. De katholieken die priester of theoloog
wilden worden, waren genoodzaakt naar

66 Voordat
Theodorus Schut
naar Amersfoort
kwam was hij
rector geweest te
Gorkum. Dit was
��n van de twee
steden uit een
selectie van veer-
tig waarvan de
studenten ver-
houdingsgewijs
nog meer voor
medicijnen kozen
dan de Amers-

XASHSStMVa Y1R HKNKK l> ZOZSWS IX Al'ADK.MIA
o\ \\IK.\.<I J V J) K.T PROFESSOR ORDINARIUS
>BIIT XVI KKBRIARII M D C XXVH JKOCTIS LVI

11 Henricus Zoesius (ca. 1575-1627).

(Prentencollectie Centrale Bibliotheek,
K.U. Leuven)

-ocr page 52-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

het buitenland uit te wijken. Zij werden
opgeleid te Leuven, Douai en Keulen. Een
achttal katholieken studeerde theologie
tegen een zestal protestanten. Theologie
mocht zich verheugen in een toegenomen
belangstelling die alles te maken had met
de sterk gegroeide behoefte aan godsdien-
stig onderricht in de samenleving en de
profilering van de verschillende gezindten.

In dit tijdvak van 1580 tot 1650 vinden we
wederom verschillende Amersfoorters als
hoogleraren aan universiteiten. Een zeer

vooraanstaand man was Johannes
Benningius. Hij had gestudeerd te Keulen
en Leuven en werd achtereenvolgens
magister artium en doctor in beide rechten,
waarmee hij professor in het katholieke
Leuven werd. Hij klom op tot procureur-
generaal van de Hoge Raad te Mechelen en
werd in 1611 president van de Raad van
Luxemburg. Een collega te Leuven was
Henricus Zoesius, eveneens doctor in beide
rechten. In 1626 werd hij zelfs rector van de
universiteit in welke hoedanigheid hij een
jaar later overleed. Aan de theologische
faculteit te Leuven doceerde Christianus
van Beusecom, die tevens rector van het
Koningscollege was. Rector van het
Willibrorduscollege was de Amersfoortse
theoloog Everardus Hesius, neef van de
bekende priester en notaris Jacob van Hees.
Aan de katholieke zusteracademie te Douai
was Jacobus Benningius, broer van boven-
genoemde Johannes, buitengewoon hoog-
leraar rechten. Hij was de initiator van de
Stichtse vereniging voor studenten en
docenten aldaar. ⁹ Cerardus Zoesius werd
magister artium te Douai en trad vervol-
gens in de orde van de Jezu�eten waar hij
vier jaar letteren doceerde. In 1608 werd hij
tot priester gewijd en tot zijn overlijden
zeventien jaar later oefende hij de geeste-
lijke bediening uit te Mechelen. Ook aan
protestantse zijde waren er hoogleraren
onder de Amersfoortse studenten. Te noe-
men vallen Arnoldus van der Hel, doctor \n
de rechten en professor filosofie te
Franeker, en Walter de Bruyn, opgeleid te
Utrechten vanaf eind 1652 professor theo-
logie aldaar. Twee andere theologen, Theo-
dorus Holtmannus en Bernardus Coeswini,
werden predikant in een aantal Nederland-
se gemeenten.

foortse, Frijhoff,
Soci�t� N�erlan-
�t�se,i39.

67 Smit, 'Regen-
tenpatriciaat', 40.

68 Over Holt-
mannus en andere
Amersfoortse
predikanten:
Smit, 'Reforma-
tie', 245-6.

69 Jacobus Ben-
ningius is in 1609
als rector te Douai
overleden. Het
jaartal 1611 bij Van
Bemmel is on-
juist, De Wareng-
hien, 431,435;
Van Bemmel, 437.

12 Nicolaas Zoesius (1564-1625).

(Iconografisch Bureau/RKD, Den Haag)

-ocr page 53-

LEEN ALBERTS

stadsbestuur of als regent van een zorgin-
stelling.⁷¹

In de i7^e eeuw drong de functie van
geleerd stadsmedicus door op stedelijk
niveau waar deze zich de eeuw daarvoor
voornamelijk aan de vorstelijke hoven had
gemanifesteerd. Veel Amersfoortse medici
hebben daardoor in de steden emplooi
gevonden: Johannes Schay in Kleef,
Johannes Wijck in het Vlaamse Kassei,
Gerardus Ryclovius in Amsterdam en
Petrus van Dam in Utrecht. De remonst-
rantse Timannus Gesselius, conrector van
de Amersfoortse Latijnse school, werd na
zijn ontslag in 1619 stadsmedicus te
Nijmegen en later te Utrecht.

Net als van voorgaande perioden weten
we slechts van een klein deel van de stu-
denten iets over hun latere loopbaan. Het
betreft vooral diegenen die hoge ogen heb-
ben gegooid. Maar wat hieruit al wel duide-
lijk naar voren komt, is dat het vooral de
zoons van katholieke families waren die in
de hoogste functies terechtkwamen. En
dan met name in het buitenland. Door de
overgang naar een protestantse regering

Er zaten meer geleerde loten aan de stam
van de familie Zoes. Nicolaas Zoesius had
rechten gestudeerd te Douai en werd
officiaal van de bisschop van Doornik. Hij
richtte te Leuven het zojuist genoemde
Willibrorduscollege op voor theologiestu-
denten en werd door de Spaanse koning
Filips II benoemd tot raadsheer in de Grote
Raad te Mechelen. In 1615 werd hij bevor-
derd en gewijd tot bisschop van 's Herto-
genbosch, waar hij later ook is begraven.
Elbertus Zoesius, zoon van de katholieke
Thomas Zoesius die in de jaren 1570 procu-
reur-generaal in het hof van Utrecht was
geweest⁷⁰, had eerst als schepen twee jaar
zitting in het stadsbestuur van de stad
Utrecht en werd vervolgens raadsheer in
het provinciale gerechtshof. Ook anderen
vonden in dit hof een dienstbetrekking,
zoals Johan de Wijs en de katholieken Otto
Schrasseren Henrickvan Zijl. Laatstge-
noemde was hiervoor stadsadvocaat van
Amersfoort geweest. We komen in de
thuisstad namen van afgestudeerden tegen
in allerlei functies: als stadssecretaris, pro-
cureur of notaris, kerkmeester of priester,
docent aan de Latijnse school, lid van het

70 Door bemidde-
ling van de Amers
foortse curator
Paulus Buys werd
Thomas Zoesius in
1583 aangesteld als
hoogleraar in de
rechten te Leiden,
hoewel dit vanwe-
ge zijn katholieke
geloofsovertuiging
problemen gaf met
het Leidse stadsbe-
stuur. In 1591 werd
hij bovendien rec-
tor van de univer-
siteit. Na twee jaar
werd hij beroepen
voor een profes-
soraat te W�rz-
burg, waar hij ook
is overleden.

71 Een twintigtal
namen van afge-
studeerden in
relatie tot hun
functie en confes-
sioneel stempel
wordt genoemd in
Smit, 'Reformatie'-


1 !

				-

d	ti	Ti	\ u1t,_.	-il rxu..		■	_th_ -	1*
d	ti	Ti	\ u1t,_.	-il rxu..	11	_tH_J^BL_b!BB__ 1	_th_ -	1*

/ vw �/// ' ' '

11389-1450 «1451-1500 D 1501-1559 P 1560-1600 ■ 1601-1650

Grafiek 2 Studenten te Keulen naar stad van herkomst

-ocr page 54-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LICT DE WEG NAAR LEUVEN

3 Amersfoort in perspectief

Het onderzoek over de periode 1370-1650
heefteen totaal van ongeveer vijfhonderd
Amersfoortse studenten opgeleverd. In
werkelijkheid moeten heter meer zijn
geweest. Uit studies is gebleken dat een
deel van de studenten om allerlei redenen
nooit is ingeschreven aan de universiteit
terwijl bekend is dat ze er wel hebben
gestudeerd. Daarbij zijn van veel, vooral
oudere universiteiten de inschrijvingsregis-
ters (deels) verloren gegaan. Bijsterveld
kwam bij zijn onderzoek naar Brabantse
pastoors (1400-1570) op een ontbrekende
groep van 22%. Voegen we een gelijk deel
toe aan het Amersfoortse aantal tot 1570
van 338 personen dan komen we op een
getal van 412 studenten voor de periode tot
1570. Tussen 1570 en 1650 bevindt zich nog
een groep van 170 studenten. Vanwege het
ontbreken van de registers van de veel
bezochte universiteiten van Leuven (1569-
1616) en Douai wordt hier een geschat aan-
tal van 50 personen bijgeteld. Samenge-
voegd geeft dit een benaderd totaal van 632
studenten over de gehele periode. We kun-

raakte voor de families die traditioneel de
betere banen in handen hadden de weg
naar de top grotendeels geblokkeerd. Een
belangrijk deel van de katholieke afgestu-
deerden maakte daardoor carri�re in de
Zuidelijke Nederlanden, zowel in dienst van
de kerk als van de vorst. Voor Amersfoort
betekende dit een enorme intellectuele
aderlating. De historicus Smit heeft hier al
eerder de aandacht op gevestigd.⁷² Terecht
stelt hij dat er in de Nederlandse geschied-
schrijving weliswaar veel onderzoek is
gedaan naar de belangrijke rol die de
gevluchte zuiderburen in de economie van
de jonge Republiek hebben gespeeld, maar
dat onderzoek naar de bijdrage aan de
Z.uidnederlandse samenleving van de
Noordnederlandse katholieke intelligentia
zeker de moeite waard zou zijn. Het is de
protestantse elite in Amersfoort niet gelukt
zoveel intellectuele prominenten voort te
brengen als hun katholieke voorgangers. Er
waren in de verdere v^e eeuw geen geleerde
mannen van naam in politiek, justitie, kerk
of wetenschap die uit Amersfoort afkom-
stig waren.

72 'Regenten-
patriciaat', 39.

350

250 �

4�

1 rlL 1111 Hl

�iA

-ti-

* S / / «*<

«e

* <?

Jf-^:

�&

-e

D1426-1453 «1453-1485 «1485-1527 C11528-1569 D1570-1615 «1616-1651

Grafiek 3 Studenten te Leuven naar stad van herkomst

-ocr page 55-



	LEEN ALBERTS

nen al met al stellen dat in het tijdvak 1370 tot 1650 de stad Amersfoort waarschijnlijk tussen zeshonderd en zevenhonderd stu- denten zal hebben voortgebracht. Gemid- deld betekent dit tussen 2,1 en 2,5 studenten per jaar. Op een stedelijke bevolking die zich in deze periode ontwikkelde van grof- weg drieduizend personen in dei4^e eeuw tot zes- a zevenduizend in de eerste helft van dev^e eeuw, lijkt dit getal zeer gering. Toch was dit voor de tijdgenoten heel nor- maal, want studeren was een bijzonderheid. Volgens De Ridder-Symoens had in de late Middeleeuwen nog geen 2% van de 18 tot 25-jarigen gestudeerd.⁷³ In de i6^e en v^eeeuw had in de metropool Antwerpen niet meer dan 2,3% van de manlijke bevolking een academische studie genoten. In Duits- land schreven rond 1500 gemiddeld 1,7stu- denten op tienduizend inwoners zich jaar- lijks in aan een universiteit. In Friesland en Groningen bewoog dit aantal zich in de eer- ste helft van dei6^e eeuw tussen ��n en drie en midden v^e eeuw tussen drie en vijf inschrijvingen per tienduizend inwoners. Een vergelijking met de laatste cijfers zou Amersfoort moeiteloos doorstaan, maar het betreft hier cijfers van grotere gebie- den. Een eerlijker beeld ontstaat wanneer we Amersfoort naast andere steden plaat- sen. De studies over Brabant en de noorde- lijke provincies leveren niet voldoende bruikbare getallen. Daarom is voor dit doel een steekproef gedaan meteen twaalftal steden bij de universiteiten van Keulen en Leuven, die bij Nederlandse studenten het meest in trek waren in de is^e en i6^e eeuw (grafieken 2 en 3).⁷⁴ Opvallend is de over- heersende positie van de Hollandse steden in beide plaatsen. Te Keulen stak alleen Groningen hier nog bovenuit. De Over- ijsselse steden en Harderwijk waren meer		geori�nteerd op Keulen, de Hollandse vanaf het laatse kwart van de is^e eeuw meer op Leuven. Ook Utrecht en Amersfoort en later Groningen raakten in de i6^e eeuw meer gericht op de Brabantse universiteits- stad. Er gingen meer Amersfoorters naar Leuven dan studenten uit Harderwijk of uit de Overijsselse steden. Maar de laatsten overtroffen de Eemstad weer in Keulen. Utrecht had in beide plaatsen minstens twee keer zoveel burgerzonen studeren als Amersfoort. Met het oog op het totale aan- tal van beide studiecentra bevond Amers- foort zich boven Harderwijk en Zwolle en onder Deventer en Kampen. Ook Gouda kan nog tot deze categorie gerekend wor- den van ongeveer vierhonderd vijftig stu- denten of minder. De andere steden heb- ben ongeveer zevenhonderd vijftig studen- ten of meer in beide centra. Amsterdam leverde zelfs meer dan twaalfhonderd stu- denten aan de twee universiteiten. Voor de tijdgenoten moet dit opvallend zijn geweest, want pas in de i6^e eeuw groeide de stad uit tot grootste stad van Nederland. De vergelijking kan nog worden aange- scherpt door rekening te houden met de bevolkingsomvang van de geselecteerde steden. Lourens en Lucassen hebben hier- van een overzicht gemaakt voor onder meer de jaren 1400 en 1560. Worden deze verhoudingen toegepast op de studenten- aantallen rond deze jaren te Keulen en Leuven dan blijkt de positie van Amersfoort aanmerkelijk te verschuiven (bijlage 4)7⁵ In de eerste helft van de I5^e eeuw behoorde de stad in Keulen tot de middengroep. Amers- foort genereerde in verhouding meer stu- denten dan Utrecht en de Overijsselse ste- den. Ook midden i6^e eeuw voerde Amers- foort een middenpositie hoewel de situatie
			73 Voor de hier besproken cijfers: De Ridder- Symoens, 'Nut of onnut', 31; Bijster- veld, i39;Moraw, 270; Zijlstra 15. 74 Met bijbeho- rende tabellen in bijlage 3a en 3b. Haarlem, Gouda en Delft zijn in de selectie opgeno- men, omdat in deze steden net als in Amersfoort de bierbrouwerij de belangrijkste bedrijfstak was in de onderzoekspe- riode. Leiden ken- merkte zich meer als productiestad dan als handels- stad, hetgeen ook gold voor Amersfoort. Met Amsterdam onderhield de Eemstad intensie- ve economische betrekkingen. Harderwijk was de dichtstbijzijn- de stad aan de Gelderse zijde. Met Utrecht, de IJsselsteden en Groningen deelde Amersfoort een politieke en eco- nomische band. Zij vormden samen de hoofd- steden van het Sticht Utrecht.

-ocr page 56-



		TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

toen drastisch was gewijzigd. De Hollandse steden hadden zich in het laatste kwart van de 15e eeuw massaal op Leuven gericht. Slechts een fractie van hun studenten reis- de nog naar het Rijnland. Amersfoort liet deze steden hierdoor achter zich. Alleen Groningen en de Overijsselse steden lever- den meer studenten aan de Keulse alma mater. Ook bij Utrecht en Amersfoort kwam het zwaartepunt in de i6^e eeuw bij Leuven te liggen. Rond 1500 lag bij deze steden het omslagpunt. Het gebeurde hier niet alleen later dan bij de Hollandse ste- den, maar ook veel minder drastisch. Van elke vier studenten uit de twee Utrechtse steden ging nog steeds ��n naar Keulen tegen drie naar Leuven. Midden i6^e eeuw kwamen er zo veel Amersfoortse studenten naar Brabant dat zij verhoudingsgewijs het meest vertegenwoordigd waren, meer dan drie keer zo veel als Deventer, Harderwijk, Utrecht en Zwolle. Zelfs het dubbele aan- deel van Amsterdam dat in absolute aantal- len veruit de lijsttrekker was. We kunnen concluderen dat het intellectuele peil van de Amersfoortse bevolking gemeten naar universiteitsbezoek in de eerste helft van de 15e eeuw gemiddeld en midden i6^e eeuw zelfs bovengemiddeld was. Voor de periode van de Nederlandse Opstand kunnen we gebruik maken van de diepgravende studie van Frijhoff over alle Nederlandse studenten die tussen 1575 en i8i4zijn afgestudeerd.⁷ In een overzicht waarin 38 grote en middelgrote steden zijn opgenomen komt Amersfoort met een gemiddeld aantal afgestudeerden van 0,43 per jaar tussen 1625 en 1804 niet hoger dan de 32^e plaats/⁷ Een nadere analyse toont dat het vooral in de v^e eeuw droevig was gesteld met de lust tot het behalen van diploma's. In de i8^e eeuw zou dit pas weer
	aantrekken, maar nog kwamen de Amersfoorters niet hoger dan de 3o^e plaats. Voor het tweede kwart van de v^e eeuw kon zelfs het aandeel van afgestudeerde jon- gens in hun eigen leeftijdsgroep worden berekend, hetgeen lag op 0,28%. Dit bete- kent dat van 357 jongens die in hetzelfde jaar geboren waren er slechts ��n was afge- studeerd! Buitengewoon gering vergeleken met het aandeel afgestudeerden uit de stad Utrecht (1,47% = 1 op 68) en het gemiddel- de over de hele provincie (0,75% = 1 op 133).⁷⁸ Amersfoort blijkt in de 17e eeuw in intellectueel opzicht enorm te zijn gede- gradeerd. Ter verklaring beperken we ons hier tot twee gebeurtenissen die aan dit proces ten grondslag lagen. Nadat Amersfoort in 1579 noodgedwon- gen een protestants bestuur had gekregen is het intellectuele klimaat in de stad ingrij- pend gewijzigd. Zoals in het vorige hoofd- stuk al is aangesneden, betekende dit voor de zoons uit de katholieke bovenlaag dat er nauwelijks nog uitzicht was op een aanzien- lijke baan. Verscheidenen vestigden zich om die reden in het buitenland waar zij wel carri�re konden maken. Het grote katholie- ke deel van de Amersfoortse bevolking raakte steeds meer afgesneden van het openbare leven. Ook qua onderwijs raakten zij op het tweede plan nadat de katholieke leerkrachten van de Latijnse school in 1619 door protestantse waren vervangen. Het was een voortschrijdend proces van segre- gatie en degradatie. De protestantse fami- lies die aan de macht waren gekomen had- den niet de status en de uitstraling, noch de traditie van hun katholieke voorgangers. Hoewel ook zij gingen studeren ontbrak het hun aan netwerken om in de hogere intel- lectuele kringen door te dringen. Een tweede gebeurtenis van groot belang
			75 De onderzoe- kers moeten zich bij tal van plaat- sen behelpen met gebrekkige gege- vens. Dit geldt ook voor Amers- foort waarvoor geen deugdelijke cijfers beschik- baar zijn. Maar nog als de om- vang van de stad iets groter wordt gekozen, komt het resultaat be- hoorlijk gunstig uit. 76 Van de Noordbrabantse artesstudenten te Leuven studeerde tussen 1550 en 1650 ongeveer eenderde af, Bots, 47. Van de stu- denten uit Zutphen studeer- de in de eerste helft van de 17 eeuw iets minder dan een kwart af, Frijhoff, '�tudi- ants de Zutphen', 272. 77 Frijhoff, Soci�t� N�erlan- daise, 139-43. 78 Frijhoff, Soci�t� N�erlan- daise, 209, 213. Over de gebruikte formule, 159-70.

				55
				55

-ocr page 57-



	LEEN ALBERTS

was de vestiging van een universiteit in Utrecht. De Domstad werd hiermee het intellectuele middelpunt van de provincie, terwijl het ook al het gewestelijke centrum van bestuur, rechtspraak en kerk was. De aanwezigheid van zowel de hogere banen als van hoger onderwijs zette een centrali- serende kracht in werking die het intellec- tuele leven concentreerde in de hoofdstad. Studiewas hierdoor voor Utrechtse burger- zonen alleszins aantrekkelijk. Het aantal afgestudeerden was hier dan ook hoog.⁷⁹De jongemannen uit de provincie raakten buiten spel. Voor hen was universitaire scholing voor veel beroepen nog wel nood- zakelijk. Maar doorstuderen voor een dure titel was nauwelijks meer lonend bij gebrek aan perspectief op hogere betrekkingen. 'Studieresultaat' of conclusie Studeren aan een universiteit raakte in Amersfoort pas in het laatste kwart van de i4^e eeuw in zwang. V��nsoo ginggemid- deld ��n student per jaar hiervoor op reis. Het merendeel schreef zich in te Keulen waar enkele stadsgenoten professor waren. Het aantal studenten dat daar ging stude- ren was gemiddeld en ook de richtingkeuze en studieresultaten waren doorsnee. Slechts een enkeling studeerde aan meer dan ��n universiteit met als doel zich ver- der te bekwamen in de wetenschap. De stroom studenten uit Amersfoort was in de i6^e eeuw meer dan twee�nhalf keer zo groot als daarvoor. Door enkele humanis- tische rectoren van naam aan de Latijnse school was de motivatie voor hoger onder- wijs enorm gestegen. De Latijnse school kende een ware bloeitijd en het aantal inschrijvingen aan universiteiten bereikte		tussen 1540 en 1570 een niveau van gemid- deld 4,5 studenten per jaar. Uit deze golf zijn verscheidene kopstukken voortgeko- men. Mannen die carri�re maakten in de wetenschap, in gewestelijk of landelijk bestuur of als raadsheer of lijfarts in dienst van vorsten. De intellectuele uitstraling van de Eemstad was op een hoogtepunt. Het gros van de studenten werd opgeleid te Leuven waar Amersfoorters bovengemid- deld vertegenwoordigd waren. Daarnaast waren Keulen en Rostock veel bezochte studiecentra. Net als in de is^e eeuw studeer- de het leeuwendeel van de studenten artes en behaalde van de studenten te Keulen minstens de helft een diploma. Minder dan landgenoten uit andere plaatsen maakten Amersfoortse studenten een peregrinatio academica, waarbij naast studie ook cultu- rele educatie van belang was. Voor rechten reisde men hoofdzakelijk naar Frankrijk en voor een studie medicijnen naar Itali�. Met de Nederlandse Opstand raakte de weg naar de betere banen voor katholieken in eigen land geblokkeerd. Na hun opleiding net over de grens te Leuven, Douai of Keulen maakten zij daardoor vooral carri�re in het buitenland als priester, professor of topamb- tenaar. Het aandeel van de katholieken in de studentenstroom bleef aanzienlijk. Midden V^e eeuw schreef nog minstens eenderde van de studenten zich in aan een katholieke uni- versiteit. Meer dan de helft van de Amers- foorters studeerde echter aan ��n van de vijf Nederlandse universiteiten, voornamelijk te Leiden. Hoger onderwijs had nu meer het karakter gekregen van een beroepsoplei- ding. De meeste studenten schreven zich in aan een hogere faculteit. Vergeleken met anderesteden was vooral de richtingvan medicijnen- en in mindere mate theologie- was bij de Amersfoorters populair. Er wer-
			79 In het over- zicht van het aan- tal afgestudeer- den van 38 steden steeg Utrecht van de 4^e naar de 2^eplaats, Frijhoff, Soci�t� N�erlan- daise, 143.

-ocr page 58-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

lijk een diploma haalden. De leerlingenpop-
ulatie van de Latijnse school taande en een
belangrijk deel van de katholieke intelligen-
tia was met de studie definitief naar het bui-
tenland vertrokken. De Eemstad bracht
geen prominenten meer voort. Doordat
voorde vestiging van een universiteit in de
provincie uiteindelijk werd gekozen voor
Utrecht ging een kans op wederopbloei ver-
loren. Op intellectueel gebied was de luister
van de stad verdwenen.

den in verhouding minder juristen opgeleid.
Een kwart van de studenten bezocht meer
dan ��n universiteit. Degenen die wilden
promoveren in het buitenland reisden voor
rechten voornamelijk naar Orl�ans en voor
medicijnen naar Padua.

Vanaf het tweede kwart van de i7^e eeuw
had de studentenstroom zich grotendeels
hersteld tot het niveau van voor de Opstand.
Maar er waren vergeleken bij andere steden
nog maar weinig studenten die daadwerke-

BIJLACE 1

INSCHRIJVINGEN AMERSFOORTSE STUDENTEN PER UNIVERSITEIT

Mz Ro Tr Tb Wi W� Ox Ag

Ef Fb Gw Hb Is

Dl Di Mp

Wo-79
1380-89
1390-99
1400-09

HlO-lg

1420-29

1430-39 1

H40-49 5

H50-59

H60-69 2

'470-79 1
1480-89

1490-99 2

1500-09 12

1510-19 20

1520-29 19

'530-39 15

1540-49 20 3

15
14

'550-59
1560-69

28
23

-ocr page 59-

LEEN ALBERTS


1570-79	Lv	Ef	Fb	Gw	Hb	Is	KI 1	Lz	Mz	Ro	Tr	Tb	Wi	W�	Ox	Ag	Bg	Dl	Di	Mp
1580-89	1						6		1	1									7
1590-99	1				1									4
1600-09	2						1		1										2
1610-19	3						1												2
1620-29	10									1						2
1630-39	9						4										1
1640-50	12						1
TOTAAL	185	4		1	10	1	154	8	2	23			3	4		3	1	4	11	1

Lv= Leuven � Ef= Erfurt � Fb= Freiburg � Gw= Greifswald � Hb= Heidelberg � Is= Ingolstadt � Kl= Keulen � Lz= Leipzig �
Mz= Mainz � Ro= Rostock � Tr= Trier � Tb= T�bingen � Wi= Wittenberg � W�= W�rzburg � Ox= Oxford � Ag= Angers �
Bg= Bourges � Dl= D�le � Di= Douai � Mp= Montpellier

Org Orl Ps Sb Bo Fe Pd Pe

Gr Hw Ld

We Pg Ba Ge Tot


1370-79		2						2
1380-89						1		3
1390-99						1		2
1400-09								0
1410-19		1						6
1420-29								7
1430-39								12
1440-49								33
1450-59								8
1460-69								12
1470-79			1					17
1480-89								14
1490-99							1	13
1500-09								21
1510-19								39
1520-29								25
1530-39 I	I							18
1540-49			1					35
1550-59	4	1	1	1	4			58
1560-69				2 2			1	42

1570-79

-ocr page 60-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

Gr Hw Ld

Pd Pe

Org Orl Ps Sb Bo

We Pg Ba Ge Tot


1580-89	2						8			26
1590-99			1				8		1	16
1600-09	4		3				10		1	24
1610-19	2		8	2	1		8			27
1620-29	5	1	2	1			23			45
1630-29	3		3	1			16			37
1640-50	1			6	1	1	5	11		38

TOTAAL

584

°rg= Orange � Orl= Orl�ans � Ps= Parijs � Sb= Straatsburg � Bo= Bologna � Fe= Ferrara � Pd= Padua � Pe= Perugia � Pi= Pisa � Si= Siena �
F^r= Franeker � Gr= Groningen � Hw= Harderwijk � Ld= Leiden � Ut= Utrecht � We= Wenen � Pg= Praag � Ba= Basel � Ge= Gen�ve

BIJLACE 2

meervoudig universiteitsbezoek

naam

UNIVERSITEIT


Andreas Bot	Parijs 1415	Keulen 1421
Gerardus Ketelaer	Keulen 1428	Erfurt 1439	Leipzig 1440
Gerardus Foier	Leipzig 1441	Keulen 1442
lacobus Jacobi	Leipzig 1441	Keulen 1442	Leuven 1443
Johannes Jacobi	Leipzig 1441	Keulen 1442
lohannes Jacobi	Leuven 1506	Keulen 1508
Richardus van Bilaer	Leuven 1521/1529	Orange 1532	Orl�ans 1533
Hermannus Zomer	Leuven 1540	Rostock 1544
lohannes Vonck	Leuven 1546	Bologna 1546
Paulus Buys	Leuven 1547	Orl�ans 1556	Angers 1556	Dole 1557
lacobus Westrenen	Orl�ans 1551	D�le 1554?
Walterus Everardi Limander	Padua ?	Bologna?	Napels ?	Parijs ?
Veenman	Ferrara 1552
Lumannus Laurens van Laurenburg	Wenen 1553	Dole 1557
Guilhelmus Laurens van Laurenburg	Leuven 1555	D�le 1557
Henricus Botter	Orl�ans 1559	Leuven 1564	Bazel 1565	Padua1568
Godefridus Cornelius Versteeg	Leuven 1564	Montpellier ?	Pisa 1568	W�rzburg
				1591
lohannes Cornelius Gesselius	Leuven 1565	Leiden 1590
lohannes van Oldenbarnevelt	Leuven ?	Bourges ?	Keulen 1567	Heidelberg
	Padua1569			1568
Helias van Oldenbarnevelt	Orl�ans 1579	Leiden 1581
Guilhelmus Arnoldi	Keulen 1580	Mainz 1584
Johannes Benningius	Keulen 1581	Leuven 1594

-ocr page 61-

LEEN ALBERTS

UNIVERSITEIT

Rostock 1588
Orl�ans 1585
Orl�ans 1585
Heidelberg 1593
Paduai6oo
Mainzi�oo
Orl�ans 1601
Orl�ans 1608
Orl�ans 1606
Paduai6i2
Padua1610
Padua1614
Padua 1613
Padua 1613
Orl�ans 1615
Padua1615
Groningen 1615
Padua 1615
Padua1618
Orl�ans 1625
Leiden 1625
Angers 1629
Orl�ans 1625
Leiden 1629
Padua1629
Angers 1629
Leuven 1627
Leuven 1631
Bourges1632
Leuven 1629
Leiden 1632
Leiden 1633
Padua1638
Orl�ans L643
Keulen 1646
Franeker 1643
Leiden 1647

Leiden 1583/1588
Douaii584
Douaii584
Leiden 1587
Leiden 1592
W�rzburgi598
Leiden 1600
Leiden 1604
Keulen 1604
Leiden 1607
Leiden 1609
Leiden 1609
Leiden 1609
Leiden 1610
Douai 1611
Leiden 1612
Leiden 1612/1615
Keulen 1613
Leiden 1613
Leiden 1622
Rostock 1623
Leiden 1624
Leiden 1624
Leuven 1627
Leiden 1624
Leiden 1625
Orl�ans 1626
Orl�ans 1626
Leiden 1628
Leiden 1628
Leuven 1631
Keulen 1631
Leiden 1636
Leiden 1637/1643
Leiden 1639
Leuven 1640
Utrecht 1643

Henricus Sael
Clemens van Spuelde
Johannes van Spuelde
Theodorus Holtmannus Xylander
Jacobus (Lubberti) Vlug
Jodocus van Vanevelt
Everardus van Staverden
Henricus Colenberch
Petrus van Schayck
Everardus Joachimi Ruytenbeeck
Cornelius Gesselius
Hubertus Bilius
Timannus Gesselius
Petrus van Dam
Adriaan van Mulenborch
Godefridus Vlug
"Wilhelmus van Dam
Everardus Reineri
Theodorus Somer van Lynden
Johannes van Bilderbeeck
Wilhelmus Peut
Antonius Johannes Mom
Bernardus Farreris
Timannus Gesselius
Johannes Balduini
Arnoldus van Wijnbergen
Godefridus van Meerveen
Johannes van Dashorst
Henricus Erasmus
Petrus Sonnius
Clemens Gesselius
Petrus van Westrenen
Johannes Sonnius
Johannes van Bronckhorst
Johannes Camp
Jacobus van Dueverden
Simon Groen

MOGELIJK DEZELFDE PERSONEN

Jacobus (Rotardi)
Johannes (Botter)
Thomas (van Lylaer)
Johannes (Bot)
Fredericus (Valck)
Helias NN

Johannes (Noordwijk)
Theodericus (Vos)
Bartholomeus (Droffelaer)
Cornelius NN
Clemens Bornbergen/
Roesemberghe

Gen�ve 1594
Bazel 1600

Leiden 1615

Straatsburg 1622
Padua1627

Orl�ans 1634
Padua1635

Leipzig 1425
Heidelberg 1437
Leipzig 1441
Keulen 1441
Bologna 1474
Bazel 1495
Rostock 1550
Rostock 1551
Keulen 1554
Leuven 1556
Utrecht 1649

Keulen 1417
Keulen 1430
Keulen 1438
Leuven 1440
Keulen 1469
Keulen 1477
Erfurti549
Erfurti549
Rostock 1553
Wittenbergi554
Leuven 1647

Keulen 1444

-ocr page 62-

TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

BIJLAGE 3A

BIJLACE 3B

STUDENTEN TE KEULEN NAAR STAD
^VAN HERKOMST

STUDENTEN TE LEUVEN NAAR STAD
VAN HERKOMST

1426 1453 1485 1528 1570 1616 Totaal

1389 1451 1501 1560 1601 Totaal
1450 15OO 1559 1600 1650


	1453	1485	1527	1569	1615	1651
Amersfoort	5	2	48	82	0	3¹	168

Utrecht	24	47	135	132	0	118	456

Deventer	5	8	34	29	0	8	84

Kampen	6	12	60	63	0	3	144

Zwolle	5	4	21	32	0	2	64

Groningen	5	47	130	119	0	²7	328

Harderwijk	7	1	0	10	0	1	^l9

Amsterdam	49	71	352	223	0	142	837

Delft	31	109	242	123	0	32	537

Gouda	13	51	H3	"7	0	11	335

Haarlem	53	98	²54	152	0	65	622

Leiden	17	78	170	77	0	26	368
Totaal	220	528	1589	1159	0	466	3962


Amersfoort	38	55	38	17	7	155

Utrecht	34	108	65	23	86	316

Deventer	35	79	87	43	33	2-77

Kampen	55	109	83	18	4	269

«volle	29	53	66	17	3	168

Groningen	105	249	181	9	32	576

Harderwijk	14	52	17	5	4	92

Amsterdam	"5	174	59	18	2-5	391

Delft	108	184	36	6	8	342

Gouda	21	64	20	6	5	116

Haarlem	87	237	40	^J3	8	385

Leiden	141	^io7	²5	3	11	377
Totaal	782	1561	7V	178	226	3464

BIJLACE 4

^Studenten te keulen en leuven
^PERi-ooo inwoners

Keulen inwoners # stud/

1389 ca. 1400 i.oooinw

H50

inwoners # stud/
ca. 1560 i.oooinw

Keulen
1501

1559

Leuven

1528

1569


Leiden	141	5.°	28,2

Amsterdam	"5	4,4	26,1
_n
Groningen	105	5.o	21,0
r\
Delft	108	6,5	16,6
■
Amersfoort	38	3,°	¹²,7
ij- 1
"aarlem	87	7,5	u,6
j_
Kampen	55	5,°	11,0
ti, j
Harderwijk	14	1.5	9,3
Zwolle
Zwolle	29	3,5	8,3
Deventer
Deventer	35	4,5	7,8

Gouda	21	5,°	4,2
_Tt
Utrecht	34	13,0	2,6


14,5	Amersfoort 82	5,5	14,9

12,6	Gouda 117	9,0	13,0

",3	Kampen 63	6,6	9,5

10,2	Groningen 119	¹²,5	9,5

6,9	Haarlem 152	16,0	9,5

6,8	Delft 123	15,0	8,2

2,5	Amsterdam 223	30,0	7,4

2,4	Leiden yy	^I2,5	6,2

2,4	Zwolle 32	6,5	4,9

2,2	Utrecht 132	27,5	4,8

2,0	Harderwijk 10	2,5	4,o

2,0	Deventer 29	7,7	3,8

28,2 Groningen 181 12,5

Kampen 83 6,6

Deventer 87 7,7

Zwolle 66 6,5

Amersfoort 38 5,5

Harderwijk 17 2,5

Haarlem 40 16,0

Utrecht 65 27,5

Delft 36 15,0

Gouda 20 9,0

Amsterdam 59 30,0

Leiden 25 12,5

aantal inwoners:

Piet Lourens en Jan Lucassen, Inwoneraantallen van Nederlandse steden ca. 1300-1800 neha (Amsterdam 1997)

-ocr page 63-



	LEEN ALBERTS

			Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht 26 (1900) 120-133 Brom, G. en L.A. Langeraad, Diarium van Arend van Buchell (Werken Historisch Genootschap 3e serie 21, Amsterdam 1907) Brongers, J.A., 'Johannes Crommius (1485-1565) huma- nist, leraar klassieke talen, rector Latijnse school' in: Y.M. vanden Akker e.a. (red), Utrechtse biografie�n. Het Eemlandz, levensbeschrijvin- gen van bekende en onbekende mensen uit het Eemland (Utrecht 1999) 57-61 Brongers, J.A. en C.A. van Veen-Noordegraaf, 'Johannes Novesius (1485- 1565). Een boekje open over een rector van de Amersfoort- se Latijnse school', Flehite 24 (1994) 12-16 Buuren, A.M.J. van,'"Want ander konsten sijn my te hoghe". De stadsschool in de Nederlanden in de late Middeleeuwen' in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red), Scholing in de Middeleeuwen (Hilversum 1995) 221-238 Courtenay, William ]., Parisian scholars in the early fourteenth century. A social portrait (Cambridge 1999) Frank-Van Westrienen, A., Degroote tour. Tekening van de educatiereis der Nederlanders in de zeventiende eeuw (Amsterdam 1983) Frijhoff, W.TH.M., '�tudiants et gradu�s dans une soci�t� locale: la ville de Zutphen en Gueldre du Moyen-Age au d�but du xixe si�cle', Lias, sources and documents relating to the early modern history of ideas 22 (1985) 2,241-275	Frijhoff, W.TH.M., La soci�t� N�erlandaise et ses gradu�s, 1575-1814 (Amsterdam/ Maarssen 1981; diss. RU Tilburg) Godding, Ph. en J.Th.H. de Smidt, 'Evolutie van het recht in samenhang met de instellin- gen', in Algemene Geschiedenis der Nederlanden 4 (1980) 172-181 Herwaarden, J. van, 'Medici in de Nederlandse samenleving in de late Middeleeuwen (veer- tiende-zestiende eeuw)', TvG 96 (1983) 348-378 Hoven van Genderen, Bram van den, De heren van de kerk. De kanunniken van Oudmun- ster te Utrecht in de late Middeleeuwen (2e druk, Zutphen 2003) Hulshof, A., 'Nederlanders aan de universiteit te Rostock in de 15e en 16e eeuw', De Navorscher 57 (1908) 571-600 Jamin, H., m.m.v. M. Huisman, Kennis als opdracht. De univer- siteit Utrecht 1636-2001 (Utrecht 2001) Kalveen, C.A. van, 'De Amers- foortse Latijnse school, ouder- dom en ligging', Flehite 19 (1988)4-5 Keussen, H., Die Matrikel der Universiteit K�ln 11389-1475 (Bonn 1928; herdruk D�sseldorfi97g) Lamberts, E., and J. Roegiers, Leuven university 1425-1985 (Leuven 1990) Marsilje, J.W., 'Het Haarlemse klerkambt in de 15e eeuw' in: D.E.H, de Boer en idem (red.), De Nederlanden in de late Middeleeuwen (Utrecht 1987) 182-198 Moraw, P., 'Careers of graduates' in: H. de Ridder-Symoens, Universities in the Middle Ages.
		LITERATUURLIJST

Flehite = Flehite. Tijdschrift voor verleden en heden van Oost=Uecht TvG = Tijdschrift voor Geschiedenis Alberts, Leen, Namenlijsten van Amersfoortse studenten aan universiteiten (1370-1650) (Archiefdienst Amersfoort 2004) Bavel, B.J.P. van, 'Het onder- wijs' in: C. Dekker, Ph. Maarschalkerweerd en J.M. van Winter, Geschiedenis van de provincie Utrecht van 1528- 1780 (Utrecht 1997) 83-91 Bemmel, Abraham van, Beschrijving der stad Amers- foort (Utrecht 1760; herdruk Zaltbommel 1969) Beylsmit, J.J., 'Hoe oud is het Amersfoortse gymnasium? De school in de Middel- eeuwen', Flehite 9 (1977) 3,4-9 Bijsterveld, A.J.A., Laverend tussen kerken wereld. De pas- toors in Noord-Brabant 1400- 1570 (Nijmegen 1993; diss. vu Amsterdam) Booy, E.P. de, Kweekhoven der wijsheid. Basis- en vervolgon- derwijs in de steden van de pro- vincie Utrecht van 1580 tot het begin der ige eeuw (Stichtse Historische Reeks 5, Zutphen 1980) Bot, P.N.M., Humanisme en onderwijs in Nederland (Utrecht/Antwerpen 1955) Bots, H., I. Matthey en M. Meyer, Noordbrabantse stu- denten 1550-1750 (Tilburg 1979) Brom, G., 'Nederlanders aan de Hoogeschool van Parijs',

-ocr page 64-



			TUSSEN KEULEN EN PARIJS LIGT DE WEG NAAR LEUVEN

W. R�egg, A history of the university in Europe I (Cambridge 1992) 244-279 Polman, P., 'De wetenschappe- lijke opleiding van den Noord - Nederlandschen clerus secula- ris in de xvie eeuw', Ons Geestelijk Erf 8 (1934) 398-417 Post, R.R., Scholen en onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen (Utrecht/ Antwerpen 1954) Preventer, W., 'Ambtenaren in stad en land in de Nederlanden. Socio-professio- nele evoluties (veertiende tot zestiende eeuw)', Bijdragen en Mededelingen van de Nederlandse Geschiedenis 87 (1972)44-59 Prinsen, J.L., 'Petrus Montanus' in: Bijdragen voorVaderland- sche Geschiedenis en Oudheidkunde 4e reeks 3 (1903) 113-147 Rammelman Elsevier, W.J.C., 'Verzet van burgemeesters van Leiden tegen het oprigten eener universiteit te Amers- foort ten jare 1602', Kronijk van het Historisch Gezelschap te Utrecht 2 (1846) 294-295 Reynders, H.J. e.a., Gedenkboek van het stedelijk gymnasium te Amersfoort 13/6-1926 (Amers- foort 1928) Reynders, H.J., 'Namen van rectoren, conrectoren en prae- ceptoren der Amersfoortsche Lat. school', De Navorscher 49 (1899) 337-348 Ridder-Symoens, H. de, 'Mobility' in: idem, Universi-	ties in early modern Europe (1500-1800). W. R�egg, A history of the university in Europen (Cambridge 1996) 416-448 Ridder-Symoens, H. de, 'Onderwijs aan de middel- eeuwse universiteit' in: R.E.V. Stuip en C. Vellekoop (red.), Scholing in de Middeleeuwen (Hilversum 1995) 189-204 Ridder-Symoens, Hilde de, '"Tot nut of onnut van 't alge- meen". De functie van de uni- versiteit in de Middeleeuwen' (inaugurele rede vu Amster- dam 1987) Rogge, H.C., 'Gerardus Listrius' in: Archief voor Nederlandsche Kerkgeschiedenis 7 (1899) 207- 220 Schwinges, R. C, 'Admission' in: H. de Ridder-Symoens, Universities in the Middle Ages. W. R�egg, A history of the university in Europe I (Cambridge 1992) 171-194 Scheelen-Schutgens, M.E.E., 'Gelderse studenten aan de Keulse universiteit van 1389 tot 1500', TvG 85 (1972) 3, 350-373 Smit, J.G., 'Het album amicorum van Johan van Eek', Flehite 7 (i975)3> 44-53 Smit, J.G., 'De reformatie van Amersfoort (1579-1625)' in: H. ten Boom e.a. (red.), Utrechters entre-deux. Stad en Sticht in de eeuw van de refor- matie 1520-1620 (Delftigg2) 231-262	Smit, J.G., 'Hetregentenpatrici- aat van Amersfoort van de zes- tiende tot de negentiende eeuw', Flehite 19 (1988) 36-41 Tervoort, A., 'Studeren ver van huis. Strategie�n voor de bescherming van studenten (dertiende tot zestiende eeuw)' in: L.F. Groenendijk en B.B. Roberts (red.), Losbandige jeugd. Jongeren en moraal in de Nederlanden tijdens de late Middeleeuwen en de Vroeg- moderne Tijd (Hilversum 2004) 23-37 Tex, J. den, 'Oldenbarnevelts studententijd in Duitsland', TvG70 (1957) 1,49-61 Veer, J.A.G. v.d., 'De geschiede- nis van het Utrechts Stedelijk Gymnasium 1474-1974', Jaarboek Oud-Utrecht (1974) 7-63 Verger, J., 'Patterns' in: H. de Ridder-Symoens, Universities in the Middle Ages. W. R�egg, A history of the university in Europe I (Cambridge 1992) 35-74 Warenghien, M. Ie baron de, 'Un Hollandais a 1' universit� de Douai, journal d' Arnold van Buchel du 11 mars 1584 au 28 juin 1585', M�moires de la Soci�t� d' agriculture, sciences et arts du Nord 3^e serie 8, 1900-2(1904)403-472 Zijlstra, S., Het geleerde Friesland- een mythe? Universiteit en maatschappij in Friesland en Staden Lande ca. 1380-1650 (Fryske Histoaryske Rige 13, Leeuwarden 1996)

-ocr page 65-



	GERARD RAVEN

	De herontdek- king van malen- _

I f ^afrnet kapittel^rhSinfc-Pieter ^ vMA cntkuwg UJ<<v> 'fo icV v«y W *&». ^,_t<«~ ^ # &<» <», fiftv^ * ffwf �V< \^� J^^f pc&^ ^Mftni (�} w^tH^t? «ffrYzf m VC^f» ^t- ^ jtn i^O »W »««w ^At _t %»nU»> bat* ^ rfi^»- <3At�; ^. jftw� tv^**

			Deel II � Vervolg van jaarboek Flehite 2003

		l
				I


					.

-ocr page 66-



5 Klein Emiclaer DE LANDERIJEN VAN KLEIN emiclaer � Zoals in jaarboek Flehite 2003 is gemeld is Klein Emiclaer in 1329 afgesplitst van Ten Bosch. De oorspronkelij- ke hoeve Klein Emiclaer lag iets ten westen ^van het huis Emiclaer. Dit vrij eenvoudige stenen huis is rond 1650 gebouwd en voor- zien van een gracht. Het is wegens bouw- valligheid begin 19de eeuw gesloopt. De plek is nu herkenbaar aan een boomgroep aan de noordwestzijde van de vijver bij win- kelcentrum Emiclaer. Kaartmakers, stadsar- cheologen en auteurs raakten eerder het spoor tussen de verschillende Emiclaers bij- ster. ² Deze verwarring is eenvoudig te ver- klaren, omdat er twee boerderijen Klein Emiclaer zijn geweest. Mogelijk bestonden er rond de splitsing van de tijns in 1556 al twee boerderijen, maar in de 18de eeuw waren die er zeker. De tweede, afgesplitste hoeve lag iets ten zuiden van huis Emiclaer. In de 19de eeuw was het oorspronkelijke Klein Emiclaer eigendom van baron Van Brienen, die ook De Oude Brand bezat. Deze laatste hoeve lag ook ten westen van huis Emiclaer en wordt al in 1663 vermeld. Toen De Oude Brand rond 1845 werd ges- loopt is deze naam geleidelijk overgeno- men door het oorspronkelijke Klein Emi- claer. Deze boerderij is gesloopt rond 1990. Op het kaartje van de Busschertiend zien We verschillende percelen die in 1547 niet bij Bosserdijk hoorden. Deze zijn dus ver- moedelijk het grondbezit van Klein Emiclaer geweest, wat ten dele door de bronnen wordt bevestigd. We zien flinke blokken land op de eng. Verder was er een Perceel op de hoek van Coelhorsterwegen Oudeweg (oorspronkelijk bezit van Kouwenhoven⁶³) in het huidige Hoogland-
	West, waarin we misschien een tegenhan- ger mogen zien van de 1 V2 morgen in Overzeldert die Bosserdijk in 1547 had. Bij de grens met Amersfoort ligt nog het per- ceel van de al eerder vermelde boerderij Het Gein, die in 1631 zeker in andere handen was⁶⁴ In het pachtcontract van Bosserdijk uit 1547 blijkt Jan Soest, de eigenaar van Klein Emiclaer, de westelijke buurman te zijn in Calveen en de oostelijke in De Oude Hei. Ook die gebieden zullen bij Klein Emiclaer hebben gehoord. In Calveen had de hoeve twee grote slagen, aan weerszij- den van die van Bosserdijk en samen goed voorzo'n40 morgen. Deze waren immers in de 18de eeuw in handen van de eigenaars van Klein Emiclaer. Deze moeten al vroeg zijn vervreemd, omdat er geen tiend meer op rustte. In de 17de eeuw zijn hier boven- dien drie boerderijen gebouwd: van zuid naar noord De Valendries (niet dezelfde als die in Sneul) en De Koekoek (in 2002ge- sloopt voor nieuwbouwwijk Vathorst) en Het Klooster. In 1547 had Bosserdijk verder nog een slag in Broodheuvel die mogelijk in 1329 w�l gesplitst is, omdat deze maar 9 roeden fem) breed was. De overige twee percelen in het veen op het tiendkaartje moeten ook tot Klein Emiclaer hebben behoord. Mogelijk behoorden ook andere slagen in Sneul, Calveen, Duist-Langerijst en in Buitenveld (Uitveld) bij Klein Emiclaer. Deze waren immers in handen van Gosen Butsz van den Voorde. De vermelding uit 1402 kan echter verouderd zijn; Dekker denkt daarom eerder aan de 14de eeuw.⁶⁵Jos Hilhorst concludeert meteen dat het dus om Ten Bosch gaat en Dekker noemt hem zonder bewijsvoering de eigenaar van Klein Emiclaer, maar hij zou in ieder geval een broer van Frederik Butten kunnen
		Afkortingen GAA Gemeentelijke Archiefdienst Amersfoort HUA Het Utrechts Archief 62 Dekker 61; H.J. Poots, 't Hoogh Landt [Hoogland 1981] 8-9; M. Krauwer, 'Klein Emiclaer: een archeologisch monument,' Nieuwsbrief Monumentenzorg en Archeologie 9 (1987) 4; F. Snieder, Middel- eeuwse bewoning in Amersfoort- Noord (sta a Reeks 5, Amers- foort 1995) 4 63 Kemp en Raven, Kouwen- hoven 39 64 In 1631 was dit mogelijk eigen- dom van de bezit- ter van De Oude Hooft, waartoe alle omliggende percelen behoor- den (Pommer en Van den Heuvel, Oude Hooft 145). 65 Dekker 45 noten 134,137, 142; Maris 102- 104 nrs 123-1233 66 Hilhorst, Maalschap 27; Dekker 45 noot 135

			65

-ocr page 67-

CERARD RAVEN

Emiclaer aan Frederik Butten, de eerste
bekende generatie van de familie Van den
Voorde. Het ging bij Ten Bosch alleen om
de erftijns, want de twee gesplitste boerde-
rijen bleven eigendom van het kapittel van
de Sint-Pieterskerk te Utrecht. Toch heeft
de familie kennelijk steviger rechten kun-
nen doen gelden dan de pachter van
Bosserdijk, want in lijsten van ca. 1400 en
ca. 1420 en de morgenboeken van 1446-
1470 heeft het kapittel maar een halve
hoeve en Frederik van den Voorde de ande-
re helft, Klein Emiclaer; ook in latere bron-
nen vinden we dat zo. ⁷ De band tussen de
Sint-Pieterskerk en Klein Emiclaer is dus in
de 15de eeuw zienderogen verslapt. De laat-
ste vermelding van het kapittel van de Sint-
Pieterskerk als eigenaar van Klein Emiclaer
vinden we in een tiendregister van de Sint-
Paulusabdij, dat van begin 15de eeuw moet
dateren. In de praktijk kon de familie Van
den Voorde zich in de 15de eeuw als eige-
naar van Klein Emiclaer gedragen, net als bij
het leengoed Ten Voorde. De halve stem in

zijn. Op het kaartje van de Busschertiend
komen we deze gebieden echter niet tegen.
De slag in Calveen die wordt genoemd kan
worden ge�dentificeerd als Het Smalle
Land, wat in ieder geval niet overeenkomt
met de slagen van Klein Emiclaer.

Bij het pachtcontract van 1547 worden
verder nog vier percelen genoemd die
grensden aan land van Bosserdijk en in han-
den waren van de familie Van den Voorde.
Dit zou erop kunnen duiden dat ook deze
percelen gesplitst zijn. Cosen Cijsbertsz
van den Voorde heeft dan land ten noorden
van het kernland van Bosserdijk
(Langenoord), een slag in Nieuwland (die in
1832 van Kattenbroek is) en een slag in
Broodheuvel. Cornelis van den Voorde vin-
den we op de eng, belend aan De Oude Hei,
en op een andere slag naast die van
Bosserdijk die niet thuis te brengen is.

DE FAMILIE VAN DEN VOORDE

(1329-1530) � Zoals gemeld 'verkocht'
de familie Van den Bosch in 1329 Klein

67 Sint-Paulus-
abdij 32 f07 (lijs-
ten van malen-
hoeven van ca
1400 en 1420, ook
in Dekker 30-31);
Dekker 29 en 35
(morgengeld ca
1423); morgen-
geld 1446-1470.
Meestal volgen
het kapittel en
Frederik van den
Voorde na elkaar
op de lijsten met
elk een halve
hoeve. In een lijst
van ca 1420 echte'
staat Frederik
hogerop de lijst
en volgen twee
andere eigenaren
v��rdat het kapit'
tel genoemd
wordt, zodat Van
Iterson geen ver-
band tussen beid^ehoeven legde (pp
464-465).

68 hua, Sint-
Paulusabdij 30 f°
246V. Datering:
hierin wordt ook
Egbert de Beer
genoemd, die
elders rond 1400
en in 1417 wordt
vermeld. De tien'
den betreffen de
twee halve hoe-
ven Ten Bosch e¹¹Ten Voorde. Het
lijkt erop dat hief
sprake is van een
schrijffout en dat
Klein Emiclaer
bedoeld is, omda¹-

Sflftfrfi yWwtffty ^M Uv&$& *f t*>i^ UltfAji _?Ur -.f» S«A Wv «*% _rn...« ► 'V'«- \f^J>.VT*-^' irt^ff"'-"'¹' "■**> rt-^*f^* **^-A.I :!.._hve.-»>.

De recognitie van 1552

(Het Utrechts Archief, Archief

kapittel van St Pieter 649-2)

-ocr page 68-



		DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

de malen ging voor het kapittel zelfs verlo- ren. Toch is Klein Emiclaergeen leen geworden. De recognities uit de periode ■■SSo�1599 betreffen immers nog steeds een erftijns. De familie had ook nog ander land dat van Klein Emiclaer of Ten Voorde kan zijn afgesplitst: zo signaleerde ik in het buiten- gebied landerijen van Cosen Buts van den Voorde uit de 14de eeuw. In het morgen- boek van 1495 vinden we drie vermoedelijke familieleden met land in het buitenge- bied. ⁹ Ook was er een Evert Frederik Butsz van den Voorde, dus uit de tweede generatie, die eind 14de eeuw of kort na Hoo betaalde voor de geer (een afge- schuind stuk land) die Coort de Koning eerst had en in Langenoord lag; vermoede- lijk was dit malenland in het buitengebied, dus geen afsplitsing.⁷⁰ In de rekeningen vanaf 1367 worden Frederik en zijn opvolgers altijd onder Amersfoort geboekt, wat moet betekenen dat zij daar woonden. In 1370 blijkt Frederik een zoon Cosewijn te hebben die voor hem de tijns betaalt. De naam Frederik blijft ech- ter tot 1448 gehandhaafd, waarmee het moeilijk wordt om de generaties te ont- rafelen; de naam is ongetwijfeld van vader °Pzoon doorgegeven. E�n Frederik wordt ^ln de 15de eeuw vermeld als leenman van Luttike Wede voor de tienden van Nieuw- 'and, in De Oude Hei en op de Dam, loka- t'esdie we eerder tegenkwamen en duiden °P een verband met Klein Emiclaer.⁷¹ Het morgenboek van 1470 voert bij Klein Emiclaer een Frederik ten tonele, waarvan 'k vermoed dat het de zoon is van de eigen- lijke bezitter Cosewijn. Frederik betaalt voor 35 morgen evenveel stoters (van vier Penningen, later 2I/2 stuiver). Maar boven- dien betaalt hij vooreen aantal andere
	Amersfoortse magnaten: de hoeve van Jan de Koningen zijn keuters (dus Langen- oord), die van Evert van Lilaar en de erven Dirk Grauwert (Zielhorst), samen met Cerrit Zoudenbalch voor de keuters op het Hogeland en tenslotte namens die Cerrit voor de hoeve die deze samen met Cerrit Soest had (Groot en Klein Weerhorst). Kennelijk had de jonge Frederik een functie die dit soort vertegenwoordiging met zich meebracht. Dit zal ook verklaren waarom hij in 1474 ��nmaal bij Klein Emiclaer voor- komt. Hij is in 1495 de opvolger, maar al twee jaar later moet zijn weduwe de be- talingen doen. Frederiks zoon Cosewijn volgde hem op in 1510. Misschien was hij dezelfde als Gosen van Voorn, die het morgengeld van 1511 optekende samen met Volkwijn Bot.⁷²In 1528 komt hij in ieder geval voorin een lijst van onderhoudsplichtigen aan de Malewetering, met zijn pachter Hendrik Gijsbertsz. Het is mogelijk dat er in dat jaar en in 1583 al een tweede Klein Emiclaer bestond, maar de gegevens zijn onvoldoen- de duidelijk; daarom laat ik het bij deze sig- nalering.⁷³ In 1530 komt Gosen voor het laatst voor. Pas in hetoudschildregistervan 1548 vinden we een aantekening dat hij zijn erf in Wede (dat in werkelijkheid in het gerecht Emiclaer lag) had 'verkocht' aan Jan Soest. Ook kort daarna komen we nog naamgenoten van Gosen tegen in Hoog- land en omgeving, waarvan er enkelen al genoemd zijn.⁷⁴ DE FAMILIE SOEST (1531-1556) � De nieuwe eigenaar van Klein Emiclaer was Jan Soest, burgemeester van Amersfoort. Blijkens het oudschildregister van 1548 was Hendrik Woutersz de werkelijke pach- ter en bewoner van Klein Emiclaer. Het
			Ten Voorde een leen was van de Sint-Paulusabdij. 69 Gijsbert Gosensz 6 dam- maten in Duist en De Haar; Gerrit But Hendriksz 4 dammaten in De Oude Slaag; Willem Aartsz met zijn landge- noten en Arend Gosensz 13 mor- gen in Zeldert. In 1466 vinden we een Frederik die een halve hoeve in De Bilt en vier morgen in Vreeswijk erft van zijn broer Gerrit en in 1492 een halve hoeve in Werkhoven beheert, maar het is de vraag of dit familie is (Maris 45nr50,4o8nr 438,429 nr 456). Maris geeft overi- gens nog meer gegevens vanaf 1394 elders in Utrecht. 70 GAA, Archief malen 7 fo 45-46; Archief St Sint- Paulusabdij 30 fo 247; Dekker48 noemt eind 14de eeuw twee geren van de malen bij Langenoord. 71 J.C. Kort, 'Repertorium op de lenen van de

				67

-ocr page 69-



	GERARD RAVEN

landgoed mat toen 30 morgen, wat mooi aansluit bij de tijns van 30 penningen.⁷⁵In 1550 en 1552 volgden Jans zonen Willem en Peter hem op. Het is opvallend dat de gegevens uit de recognities maarten dele overeenkomen met de rekeningen. De gegevens lijken wel sterk op elkaar, maar zijn niet in elkaar te schuiven. Ik heb deze daarom in bijlage 2 apart opgenomen. Vergelijking van deze overzichten van bezitters leert dat de reke- ningen door achterlopen soms een opvol- ger missen. Er werd wel betaald, maar men had kennelijk niet meteen door dat er al een opvolger was die nota bene in een oorkon- de was bevestigd. Opvallend is dat de recognitieplechtigheid niet in ��n keer plaatsvond: de bevestiging volgde enkele dagen of weken later, soms pas na drie of vier maanden. OPNIEUW SPLITSING: DE EERSTE helft (1556-1612) � Peter Soest over- leed in 1556. Nu trad het testament van Peters broer Willem opnieuw in werkingen werd Klein Emiclaer z�lf gesplitst; zoals gemeld zijn er al in 1528 aanwijzingen voor zo'n splitsing. De helft werd ge�rfd door notaris Jan Hendriksz Pot, maareen familie- relatie kon ik niet achterhalen. In 1599 deed zijn zuster Fijtje afstand van haar bezit ten gunste van Willem Thomasz van Grede. Ondanks het patroniem was hij vermoede- lijk niet haar zoon, omdat het zegel de springende ram was van de Amersfoortse raad en schepen Frederik Ram. De rekeningen zijn soms slordig bijge- houden. Deze vermelden vanaf 1591 Timan Lambertsz, die eigenlijk thuishoorde bij de andere helft van Klein Emiclaer en in 1600 alsnog wordt verwisseld met de eigenaar daarvan. Vanaf 1606 komen we bovendien		een Willem Thonisz tegen, die mogelijk dezelfde is als de Willem Thomasz van Grede uit 1599. In 1612 vermeldt de rekening dat deze helft het jaar tevoren is vrijgekocht door Willem van Lilaar, achterkleinzoon van Jan Soest en stiefzoon van Timan Lambertsz. Interessant is dat daarbij nog steeds wordt toegelicht dat het om V4 malenhoeve gaat. Die afkoop verklaart waarom de recognitie- boeken geen informatie meer bieden. Het gebeurde wel meer dat de erftijns werd afgekocht, want het kapittel kon zo de wer- kelijke waarde verzilveren. Zo verkocht men in 1651 een stuk land van 6 morgen in Woerden meteen erftijns van �6 voor liefst �450.⁷ Afkoop kon voorde tijnsnemer dus een dure oplossing zijn, maar in het geval van Klein Emiclaer is hiervan toch gebruik gemaakt. Helaas wordt daarbij niet vermeld hoeveel ervoor is betaald. Alleen bij de malenrente van Groot Sneul komen we later nog een afkoopsom tegen, die boven- dien juist vrij voordelig was. DE TWEEDE HELFT (1556-1618) � Hoe was het intussen met de andere helft van Klein Emiclaer vergaan? De recognities zijn hiervoor weer de beste bron. Dit goed was conform het testament van Willem Soest ge�rfd door zijn zuster Elsa Jan Soesten, weduwe van Willem van der Burg. Elsa Soest komt zelf niet in de rekeningen voor, maarThomas Jan Celensz. Hij was gehuwd met Fijtje Pot, een extra aanwijzing voor een familierelatie. Kennelijk nam hij de zaken waar voor de weduwe en later voor haar kinderen. Elsa overleed namelijk in 1573 en het halve Klein Emiclaer werd con- form haar testament verdeeld tussen Johan Willemsz van der Burg en zijn zuster Margriet. Margriets zoon Willem van Lilaar
			hofstede Luttike Weede, 1354- 1716,' De Neder- landsche Leeuw 111(1996)195- 205, ald. 201; nog in 1542 had een Gereonvan Voorde dit leen; in 1576 wordt De Dam Schothorst genoemd. De Kort noemt bovendien een Frederik, in 1406- 11 vermeld als getuige. 72 Staten 352 fo 248 73 In 1528 komen we nog een twee- de Klein Emiclaer tegen, zonder eigenaar maar me' pachter Willem Evertsz, die een slag van de wete- ring onderhield samen met Kattenbroek. In vier soortgelijke lijsten van 1583 vinden we Jacob Willemsz Soest met Klein Emi- claer, pachter Willem Aartsz of Evertsz, naast de erven Jan Soest, pachter Willem Hendrik Gij s- bertsz. Jacob had bovendien een halve malenrente» die Dekker 55 aan Kattenbroek toe- schrijft. Ondanks

-ocr page 70-



		DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVETEN BOSCH

komt vanaf 1592 voor in de rekeningen, samen met Gerrit Willemsz van Dashorst, die zijn niet genoemde echtgenote verte- genwoordigde. Het halve Klein Emiclaer ging in 1595 over op Elisabeth Hendriks van der Nijkercke, gehuwd met Cornelis Thonisz; vandaar ook zijn zegel, dat een hoorn laat zien. Hij was een zoon van Thonis Paulusz, die tussen ¹547 en 1584 bijna continu in het stadsbe- stuur zat. Cornelis was zelf in 1604 kame- raarvan Amersfoort en in 1606 blijkt er een obligatie van hem in het malenkistje te zit- ten.⁷⁷^ het oudschildregistervan 1780 is opmerkelijk genoeg een aantekening over- genomen die nu eens w�l uit 1599 moet dateren: Cornelis Thonis Paulusz cum sociis (vaker: cum suis, met de zijnen), voor 30 morgen aangebracht op Jan Soest, pachter Willem Tonisz. In de rekeningen vanaf 1600 vinden we zoals gemeld Timan Lambertsz en tien jaar later ook de weduwe van zijn broer Frans. In 1618 is ook deze helft vrijgekocht, maar details worden niet vermeld. Daarmee ein- digt onze informatie over de hoeve voor het bestudeerde tijdvak. De erftijns � Al eerder kwam naar voren dat bij de splitsing van 1329 was bedongen dat de erftijns van 60 penningen niet zou worden verdubbeld. Er bleef dus een symbolisch bedrag over dat met ijzeren consequentie wordt herhaald. In tegenstel- ling tot Bosserdijk kon het kapittel dus geen marktconform pachtbedrag bedingen. Van 1432 tot de afkoop in 1612-1618 was de betaaldagSint-Jan (de Doper; 24juni), dezelfde Sint-Jan die we eind 13de eeuw aantroffen. De oude bepaling dat bij ver- sterven of verhandelen de dubbele tijns betaald zou moeten worden is bij de split-
	singvan 1556 inderdaad toegepast. In werkelijkheid kon allang niet meer met penningen betaald worden, zodat we ander zilvergeld tegenkomen. We zien een gelei- delijke stijging van een halve naar twee Arnhemse gulden, tenslotte uitgedrukt in twaalf stuiver. Het verschil tussen de tijns en de werkelijke pacht blijkt uit het oud- schildregistervan 1548. Hendrik Woutersz betaalde toen al �25 plus 25 mud rogge Amersfoorts (van elk39 stuiver), 25 mud haver (van 15 stuiver) en 8 mud boekweit (van 23 stuiver). Met �102 was dat zelfs iets meer dan de �80 van Bosserdijk. Bovendien lijkt de betaling in natura te duiden op een gelijk aantal percelen rogge en haver, ter- wijl Bosserdijk tweemaal zoveel haver ver- bouwde. latere geschiedenis � Er zijn nau- welijks bronnen voor de 17de eeuwen ook de 18de is niet eenduidig, maar er zijn enkele gegevens bekend die ik hier graag samenvat. In 1675 is de eigenaar van Klein Emiclaer blij- kens het familiegeld CosenTheunisz Koe- dijk, weduwnaar met een kind van 2 V2 jaar. In 1678 is hij schepen van Hoogland. Cosen zit kennelijk in geldnood en moet ruim 5 morgen verkopen: het Boonland, Het Oude Hofje, de Koekmorgen, het Coorse Heet- veld en het Kleine Heitje, die blijkens de belendingen alle gezocht moeten worden in het kernland op de eng. De koper is Floris Foeyt, heer van (Langenoord en) Emiclaer, een titel die sinds 1586 in zijn familie was. Hij had 15 morgen aan Cosen verpacht en misschien was zo een schuld ontstaan. Floris bezat ook Groot Emiclaer en begon de aan- gekochte gronden van Klein Emiclaer daar- bij te rekenen.⁷⁸ In 1747 blijken de drie blok- ken op de eng nog grotendeels eigendom te zijn van de familie Foeyt.
			nader onderzoek naar Kattenbroek kan ik dat niet bevestigen. Zie ooknoot4i. 74 Morgen- boeken 1536-1548: Jan van den Voor- de ca 23 morgen te Emiclaer, vermeld tussen Bosserdijk en Kattenbroek; Cornelis van den Voorde 12 mor- gen. Cornelis was in 1547 buurman van Bosserdijk in De Oude Hei. Gosen Gijsbertsz van den Voorde was dat ook, in Langenoord, Nieuwland en Broodheuvel. Tussen 1533 en 1571 heeft Gosen nieuw land ont- gonnen in Ronde Broodheuvel voor Zielhorst; volgens het oudschild- boek 1548 was hij eigenaar van de helft van Ziel- horst. Oudschild- geld 1548: 6 dam- maten in De Slaag van de OLV-kapel te Amersfoort, gekomen van Goort van den Voorde. Zie ver- der voor een huis in Amersfoort GAA, stadsarchief charter 631,1499; Nieuwenhuis nr

				69
				69

-ocr page 71-



	GERARD RAVEN

		oosten van het huis is toen ook verkocht. In 1819 kwamen beide hoeven in handen van grootgrondbezitterToon Cornelisz Voskuilen (1787-1842), wiens vader en zus- ter eigenaars van Bosserdijk waren. Na Toons dood verkochten de kinderen Klein en Groot Emiclaer aan Arnold Willem Baron van Brienen van de Grote Lindt.Toen de baron tegen 1850 De Oude Brand liet slopen werd de naburige boerderij Klein Emiclaer vaak De Oude Brand genoemd, zoals eerder gemeld.⁸⁰ 6 Ter Duist en Zeldert Uit de rekeningen blijkt dat er nog landerij- en in Bovenduist uit Ten Bosch zijn afge- splitst. Ook vond ik land in Zeldert dat ni�t in die rekeningen voorkomt. Deze gebieden hebben gemeen dat ze m�t de tienden zijn vervreemd, want op het tiendkaartje vinden we ze niet terug. Het betreft wel steeds oor- spronkelijk malenland, waarbij het kapittel van Sint-Pieter dus al een rol speelde in de ontginningen. Het kapittel kon daarover zelf beschikken omdat het land inmiddels was verdeeld. TER DUIST OF LANGE DUIST � Toen Duist in de 12de eeuw in opdracht van de bisschop werd ontgonnen waren er al enke- le slagen van Calveen die dit gebied hadden bereikt. Deze zijn afgetopt en daarvoor kre- gen de malen compensatie in de vorm van De Lange Akker'm die polderen een rente van �i.^Sl Het ligt voor de hand dat dit de langste, meest zuidelijke slag van Boven- en misschien ook Neerduist was, op de plek van de afgetopte slagen van Calveen die bij herontginning een kwartslag gedraaid waren. Dit land sloot bovendien aan op het meest noordelijke malenland. Kennelijk is
Daarna weten we pas weer iets in 1721. We vinden dan de erven Eduarda Maria van der Dussen als eigenaar van Klein Emiclaer, waaronder nog maar 3 morgen op de eng. Er moeten toen twee boerderijen Klein Emiclaer zijn geweest, want in 1724 betalen de erven van Pieter van Haverloo de 20e en 40e penning; de lage bedragen bevestigen dat het om een hoeve met weinig land gaat. De pachter is dan Hessel Hesselsz, buur- meestervan Emiclaer. In 1752 verkoopt de weduwe Van Haverloo Klein Emiclaer en De Vier Akkers aan Willem Noijen, die Klein Emiclaer zes jaar later verkoopt aan Evert van Grootwede; de pachter is dan ZegerWillemsz.⁷⁹ De enorme versnippering blijkt goed uit het oudschildregister van 1780: de 30 mor- gen van Jan Soest zijn dan verdeeld over liefst zeventien eigenaren, waaronder ��n instelling: de armmeesters van Hoogland en Emiclaer. Evert van Grootwede heeft nu nog maar 3 V2 morgen, de kinderen en erven Hendrik Foeyt en juffrouw Agnes Geertruida Maria Schade elk 5 morgen. Van deze landerijen worden er enkele met name genoemd: het Bouwkampje en het Brandje (elk 1 morgen) en twee stukken veen van 1¹/2eni/3 morgen. Johanna van Grootwede verkocht de hoeve in 1788 op een publieke veiling aan Frederik Gijsbertsz van de Hoven. Van de Hoven bezat inmiddels ook Groot Emiclaer en herenigde zo een aantal landerijen van Klein Emiclaer. Zijn vader Gijsbert Breunisz [van de Hoven] had in 1780 overigens V2 morgen uit Bosserdijk. Het land op de eng bestond in 1788 echter alleen nog uit het blok van vijf morgen rond de hoeve, pal ten zuiden van het huis Emiclaer, dat bij ver- koop in 1810 echter nog steeds tot Groot Emiclaer werd gerekend. Een klein blok ten
			37; 1563 Hilhorst, Soest 203, 207. 75 Overigens komen we in een lijstje van malen- renten uit 1547 een half aandeel tegen voor de ervenJohan Soest; zou dit lijstje dan toch iets later opge- maakt zijn? (gaa, Archief malen 8-1 fo 10; datering volgens Dekker 53). 76 hua, Archief kapittel Sint Pieter427-5 fo 187V 77 Eenandere Cornelis Antho- nisz was in 1582 en 1583 in dienst van de malen, in i587-'95 als deur- waarder. Hij pachtte in 1589 van de malen De Hoge Geer (4 dammaten) voor drie jaar voor �20 en overleed in 1591/2. 78 GAA, Archief gerecht Hoogland (beheersnr 67) 776,27.1.1678 79 GAA, Archief gerecht Hoogland 778,17.1.1721 en 2.2.1724; Notari�le archie- ven 0338009, 28.1.1752 en 0338011,1.12.1758

-ocr page 72-



		DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

het vervolgens onder de malen verdeeld. Dit zal het land in Duist zijn geweest dat de familie Van den Bosch V��M356 bewerkt had, samen met land in De Haar. In 1432-1435 wordt het niet bij Ten Bosch ge- rekend, maarcfe bonorum Peto ofbonorum Prec/co. In 1443 is er sprake van drie akkers geheten Lange Duist, in 1448 dat goed ter Duist. In 1581 heet het toch Ter Duist, perti- nentes in bonis de Buscbo (behorend tot Ten Bosch). In 1588 tenslotte gaat het om drie akkers Langeduist met de tienden, groot 25 dammaten (= 16 morgen). In die tijd wordt het ook wel Sleecblandgenoemd. In de kapittelrekening van 1370 komt Ter Duist nog niet apart voor; in de volgende van 1432 is de tijnsnemer Jan Paulusz te Amersfoort. Gezien het feit dat hij toen al betalingsproblemen had, zal hij al langer over het tijnsgoed hebben beschikt. In 1443 droegjacobjansz het goed op aan het kapittel, die hem er meteen weer mee beleende. Hier hebben we een goede illus- tratie van het gevaar om al te snel conclu- sies te trekken uit dit soort bronnen: in eer- ste instantie zou men denken dat deze Jacob een zoon van Jan Paulusz was, maar ^ln een andere bron die Rob Dix vond komt bij voor als Jacob Johan Jacobsz.⁸² Daarna gaat het goed geruisloos over van vader op zoon, als we afgaan op de patro- niemen. Pas in 1581 noemt de bezitter zich met een achternaam: Van der Maat. We hebben een sluitende lijst opvolgers gevon- den, als we kijken naar de patroniemen, ^maar de eerste generaties passen niet bij de °ns bekende namen van de familie Van der Maat en ik ga er daarom van uit dat zij hier niet toe behoorden. De eerste Van der Maat die wel past isjordaan Gijsbertsz in 1531; in ^30 heeft Lubbertje van der Maat het goed vrijgekocht. Uit het onderzoek van Dix
	blijkt echter dat zowel Jordaan als Lubbertje in de genoemde jaren al waren gestorven: respectievelijk tussen 1518 en 1530 en in 1624. Hun verlate vermelding is vooralsnog niette verklaren. Vermoedelijk al in 1557 is de helft van de drie akkers in andere handen overgegaan. Jordaans zoon Gijsbert heeft het goed waarschijnlijk wel als ��n geheel beheerd, want de splitsing van het eigendom komt pas in 1579 in de kapittelrekening tot uit- drukking. Jordaan had een zuster Christina die was gehuwd met Johan van Wede. Zij waren inmiddels beiden overleden en zo kreeg hun dochter Deliana half Ter Duist. Deliana was gehuwd met Gerrit Reyersz van Oldenbarnevelt (1523-1588), een rijke veehandelaar die huis Bollenburg aan Muurhuizen 19 bewoonde maar later naar Hilversum en Utrecht vertrok. Doordat hij in 1568 in een gevecht per ongeluk Aart van Duverden doodde, heeft hij een slechte reputatie gekregen die pas onlangs door Dick Kaajan is weerlegd.⁸³ Deliana en Gerrit overleden respectieve- lijk in 1587 en 1588. Zo kwamen Ter Duist en andere bezittingen in handen van hun zoon, landsadvocaat mr Johan van Olden- barnevelt (1547-1619). Bij de boedelschei- ding van 1589 wordt opgegeven dat op het tijnsgoed nog een schuld rustte van 100 Philipsguldens. In 1592 vond vermoedelijk de daadwerkelijke scheiding plaats, want in het testament dat Johan toen maakte, lezen we dat hij het met zijn neef Gijsbert had gekaveld en dat hij zijn helft naliet aan zijn zoon Reinier.Johan woonde in Den Haag en op Gunterstein in Breukelen, maar bezocht zijn Hooglandse landerijen in 1611. Van Langeduist noteerde hij dat het aan zijn slag van Zielhorst in de Bovenduist grensde. Dit moeten de 9 morgen zijn die
			80 gaa, Notari�le archie- ven, O42aooi, 23.2.1788 en 0566016, 23.4.1843; G.G. Hilhorst, Emi- claer, van heer- lijckheid tot stad (Amersfoort !993)47 81 Dekker 49 82 hua, Archief kapittel Sint Pieter 651, n.5.1443; R.A.J. Dix, 'De familie- groep Van der Mathe - Van der Maeth - Van der Maat te Amers- foort', in voorbe- reiding voor De Nederlandsche Leeuw. 83 H.J.Ph.G. Kaajan, 'Een ver- tekend beeld van Gerrit van Olden- barnevelt,' Flehite. jaarboek 2 (2001) 59-75

-ocr page 73-



	CERARD RAVEN

Hogesteeggenoemd werden, naarde land- weg in het oosten van deze polder. Hij wilde dat de twee percelen gescheiden werden meteen sloot van 7 voet en elzen in de wal. In 1612 maakte Van Oldenbarnevelt opnieuw zijn testament op; nu vermaakte hij Lange Drift ofte Hoochsteech aan zijn kleindochter Deliana van Veenhuysen. De naam suggereert dat de twee landerijen nu als ��n geheel werden gezien. In boedelin- ventarissen opgemaakt na de executie van Johan in 1619 komt alleen Hogesteeg nog voor met 19 morgen. Dat is 10 morgen m��r dan tevoren, wat redelijk spoort met 8 mor- gen voor half Langeduist. ⁴ De tijns werd volgens de rekeningen vanaf 1458 betaald op Sint-Maartensavond (10 november) en vanaf 1588 op Sint- Maarten zelf. Hettijnsbedragis nooit gewij- zigd, ook niet bij de splitsing van 1579, die immers uit vererving voortkwam. In 1599 wordt de tijns van Van Oldenbarnevelt pro memorie vermeld; hij hoefde deze dus niet meer te betalen. Er wordt echter niet ver- meld dat deze was afgekocht en misschien was dit een geste van het kapittel aan de staatsman. Bij de werkelijke betalingen stuiten we meteen al op problemen met Jan Paulusz. Hij heeft volgens de rekeningen elf jaar niet betaald. Pas in 1439 is het geduld van het kapittel op: nihil soluit et de multis annis (hij heeft niet betaald en dat gaat al jaren zo). Maar dominos nostros (onze heren, dus kanunniken) Zweder Cluetinck, Arnold Taets en Matthias Scheper betalen 17 Bourgondische schilden, samen met Jan Jacobsz en zijn vrouw, kinderen van de aan- wezige Jacob Jansz, die de zoon van Jan Paulusz zal zijn geweest. Dat de kanunni- ken persoonlijk bijsprongen duidt op een uitzonderlijke situatie. Daarom ook werd		de oude kapittelbrief vervangen door een nieuwe. Maar het hielp niet, want in 1442 moesten de genoemde personen opnieuw 17 schilden, 2 kromstaarten en 3 wit betalen. Zoals gemeld leidde dat in 1443 tot een nieuwe intijnsgevingaan Jacob Jansz. De latere betalingen laten een geleidelij- ke stijging van de tijns zien. In 1532 wordt opnieuw overgeschakeld op de zwaardere Hollandse stuivers. In 1583 wordt de beta- ling ineens met de helft verhoogd, maar door de vrijstelling van Van Oldenbarnevelt is dat meer dan tenietgedaan. LAND IN OVER- EN neerzeldert � Overzeldert is al in de eerste helft van de 12de eeuw ontgonnen, in ieder geval gedeeltelijk in malenverband, al viel dit gebied buiten de maalschap van Wede en Emiclaer. Neerzeldert volgde vanaf 1170, waarbij ook de Sint-Paulusabdij een belangrijke rol speelde. De rol van de malen verklaart dat het kapittel hier ook rechten had. Hoewel de rekeningen er op onverklaarbare wijze over zwijgen blijkt dat uit andere bronnen. In 1547 had Bosserdijk 1V2 morgen in Overzeldert, maar er was nog meer. Het is niet zeker, maar ligt wel voor de hand dat ook dit land oorspronke- lijk tot Ten Bosch heeft behoord en later is afgesplitst. In Overzeldert had het kapittel blijkens het morgenboekvani446 twee stukken land van 6 en 1 morgen. In 1470 vinden we alleen 4 morgen, in 1497 heeft een niet nader aangeduid kapittel weer 6 morgen. In de oudschildregisters van 1536 en 1548 is het 9 morgen of 15 dammaten weiland. Toen was dit erfelijk bezit van Hendrik Jansz Both, gepacht door zijn zoon Cerrit. In 1619 is het kapittelland in Overzeldertio morgen geworden, die Willem Willemsz
			84 hua, Archief kapittel Sint Pieter 427-2 fo 38V (recognitieboek), 1588; S.P. Haak en A.J. Veenendaal, Johan van Olden- barnevelt. Bescheiden betreffende zijn staatkundig beleid en zijn familie (3 dln, RGP grote serie 80,108,121, Den Haag 1934- 1967) I 237-238, II 474, III 536; Den Tex I 36, IV 42-43 en 527, v 25 en 34- Ookjordaanvan der Maat noemt Oldenbarnevelt zijn neef (gaa Armen de Poth El fo 30V, waarop Dirk Steenbeek mij attendeerde).

-ocr page 74-



		DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVETEN BOSCH

Haan pachtte. We hebben hier vermoede- lijk met boerderij De Pol aan de Zeldertseweg te doen. Dit wordt bevestigd doordat een burgemeester van 1643 zich Hendrik Both van de Pol liet noemen. Bovendien wijzen ook de gegevens in het °udschildregistervani78oop De Pol. In de nieuwe polder Neerzeldert lag in H46 9 morgen van het kapittel. Deze grond was bij een andere familie Both in erftijns; rnen noemde het simpelweg Zeldrecht. HendrikJansz Both had ini548i2damma- ten (8 morgen) in Zeldert en zoon Hendrik nog 2 die hij zelf gebruikte, maar daarbij wordt het kapittel niet genoemd. Hendriks broer Jan Hendriksz Both uit Amersfoort verlengde de tijns in 1585-1595. Het was inmiddels een strook over de hele lengte van de polder, van de Zeldertseweg tot de Lodijk. We moeten dan al gauw aan zo'n 25 morgen denken. In 1616 werd de recognitie voor Hendrik Petersz Both gedaan door oom en voogd Pieter Both.⁸⁵ ⁷ De malenrenten Malenrenten waren inkomsten die de malen van Hoogland kregen van de woeste gronden die gemeenschappelijk bezit Waren. Later waren deze gronden ontgon- nen en verdeeld, waaronder de oostelijke helft van Sneul. De malen van Hoogland en Sneul worden voor het eerst vermeld in de bekende oorkonde van 1282.⁸⁶ De al bij Ten Bosch genoemde Domkanunnik Wulfger kocht toen van Lubbert en diens zoon Volkwijn een rente (erfelijk jaargeld) uit de ^rogge-oogst van half Sneul, dat malenbezit was. Voortaan kreeg hij op Sint-Maarten (n november) de opbrengst van 6 mud rogge Amersfoortse maat. Het toezicht hierop zou worden gehouden door Code-
	fridus Coman, ongetwijfeld de vader van het eerdergenoemde neefje Jan; hij was dus Wulfgers broer of zwager, die kennelijk hier in de buurt woonde. Codefridus' andere zoon Wulfger was in 1307 ministeriaal van Everard van Stoutenburg, schout van Amersfoort, en zal daarom in deze stad hebben gewoond. Deze Wulfger komt ook voor in het testament van de kanunnik uit 1294. Wulfger sr vermaakte toen aan zijn moeder een rente van �6 en 6 mud fijne tarwe Amersfoortse maat uit het malen- goed Sneul. ⁷ Half Sneul zal dus gezocht moeten worden in het oosten van Sneul. De stadsarcheologen hebben bij de nu nog bestaande boerderij Sneul in de woonwijk Nieuwland al sporen van bewoning eind 13de eeuw gevonden. Daarnaast waren er laaggelegen stukjes over die te nat waren en links waren blijven liggen. ⁹ De naam Hollo betekent zelfs laaggelegen gebied. Het was overgeslagen, net als de westelijker gelegen meent van Coelhorst, die pas in 1368 voor het eerst wordt vermeld en nog in de morgenboeken van 1446-1470 de nieuwe slag in Coelhorst en de Vustraat wordt genoemd. Toen het andere land in cultuur was gebracht werden deze restontginninkjes pas interessant. Maar er was nog een extra aanleiding: deal genoemde ontginning van Duist. Daarbij verloren de boeren hun watergang naar de Calveense beek, zodat zij voor afwaterings- problemen kwamen te staan. Daarom heb- ben zij rond 1250 of iets later zelfs de Malewetering verlegd naar het lage land tussen Coelhorst en Overzeldert en de Coelhorster meent.⁹*⁵ Vermoedelijk omdat de malen niet weer verrast wilden worden en geen nieuwe vreemdelingen in hun gebied wilden, heb- ben zij eind 13de eeuw of rond 1300 (name-
			85 HUA, Archief kapittel Sint Pieter 427-2 f023, 24V, 26; 427-3 fo 93V-95V; 427-4 fo 93. De tijns be- droeg rond 1590 40 oude schilden 30 stuiver, wat zou duiden op ca 25 morgen. Pieter Both was niet dezelfde als de eerste gouver- neur-generaal van Indi�, die ook uit Amersfoort kwam maar in 1615 bij schip- breuk verdronken was. 86 HUA, Archief kapittel ten Dom 1963,15.2.1282 (afschrift 15de eeuw van vidi- mus 6.4.1293), gepubliceerd in Enklaar 48-50 87 Ketner V nr 2614,20.2.1294; Dekkeren Mijnssen 81-82 88 F. Snieder, Middeleeuwse bewoning in Amersfoort- Noord (staa Reeks 5, Amers- foort 1995) 2-3 89 Dekkeren Mijnssen 31 90 Dekkeren Mijnssen 89-91; Dekker 76.

				73

-ocr page 75-



	GERARD RAVEN

lijk twee generaties v��r een vermelding in 1363) het nog onverdeelde land 'gekocht' van de Sint-Paulusabdij. Dekker licht dit niet nader toe, maar het moet om een intijnsgeving zijn gegaan, omdat de abdij nog in 1536 en 1548 eigenaar was van Hollo. De aanleiding zal zijn geweest dat men deze landerijen alsnog wilde inpolderen. E�n van de zestien malen, Wouter Cerritsz van Leeuwen, wilde echter niets weten van zoveel drukte: Item doe men Holloe cofte ende tue campen, dat coften de ghemene malen, uutghenomen Wouter Cheryds soen, die en wouts nuet mede copen noch betalen. Hij voorzag vermoedelijk dat het land nog steeds een slechte afwatering had en dus weinig op kon brengen; ook in later tijd was dat het geval met dit malenland.⁹¹ De ande- ren zetten echter door en voortaan werd dit land met vijftien leden beheerd. Als de aan- koop alleen betrekking had op Hollo is het mogelijk dat met de aankoop het deel van Hollo werd bedoeld dat in het gerecht Coelhorst lag. Maar volgens Dekker betrof het niet alleen Hollo en de twee kampen [die zullen dan Achter Vagenkamp zijn, gr], maar ook half Sneul en De Witte Haar (beide in noordwestelijk Sneul) en Scheut (tussen Nieuwland en Calveen), want ook die deelden met vijftien malen.⁹² Als we deze opsomming vergelijken meteen kaartje van het malen land begin 18de eeuw, dan missen we alleen het land in het oosten van Overzeldert. We mogen concluderen dat de malen toen alleen nog land hadden dat afkomstig van de 'aankoop' van ca. 1300. Intussen waren wel stukken malenland ver- vreemd, in ieder geval uit Hollo maar mogelijk ook uit Sneul. Het is zelfs mogelijk dat het halve Sneul uit 1282 bij het nieuwe malenland behoorde en dus een splinter- nieuwe ontginning betrof.
		De inkomsten uit het onverdeelde gebied kwamen voor 1/15 ten goede aan elke ge�rf- de van de malen, dus ook het kapittel van Sint-Pieter. De malen konden ieder hun rente verpachten of in tijns gegeven. In 1412 bijvoorbeeld ging de abt van Sint-Paulus akkoord met vestiging van een rente van 3 Va mud rogge uit Klein Wede. Eerder kwa- men we ook Cijsbert Lambertsz van Bosserdijk tegen, die als leenman van Zielhorst in 1415 toestemming kreeg van de abt om zijn malenrenten van Hollo en Sneul en van land van Elias van Wede aan Dirk Poeyt te 'verkopen', die er vervolgens mee werd beleend.⁹³ Hierna werd de han- del in malenrenten steeds levendiger. Deze werden in de 16de eeuw voor het college van de malen belangrijker dan de middel- eeuwse bestuurstaak. Het ging daarbij om interessante bedragen, want de uitkeringen voor een hele malenhoeve liepen geleidelijk op van �15 in 1553 tot �104 in 1651; daarna daalden deze weer.⁹⁴ Naarmate de ontginningen vorderden werden malenhoeven gesplitst. Dat gebeur- de ook met de bijbehorende rente. Bosserdijk was een erfpacht en daarom bleef de halve malenrente op naam van het kapittel staan. De rente van Klein Emiclaer kwam echter door de intijnsgeving aan de familie Van den Voorde en haar opvolgers; zij werden dus ��k lid van de malen voor een halve hoeve. Deze situatie heeft lange tijd bestaan, want we vinden die in alle bronnen van 1400 tot 1651.⁹⁵ Interessant is nu dat het verband tussen hoeven en malenrenten eind 16de eeuw steeds meer verloren ging.⁹ De renten waren immers een verhandelbare beleg- ging geworden waarde boer buiten stond; de kapitaalkrachtige Amersfoortse regen- ten waren op hun beurt niet meerge�nte-
			91 Mondelinge mededeling van waterschapsar- chivaris Margriet Mijnssen op grond van veel archiefvermeldin- gen. 92 Dekker, Malen 48-49; Broer, Paulusabdij 314 93 Dekker, Malen 32.53 94 Van den Bergh IV 621-624 95 Dekker, Malen, 55 geeft een overzicht van malenrenten uit 1583, dat ongewij- zigd is overgeno- men uit het male- narchief. De wat slordig geformu- leerde tekst sug- gereert ten on- rechte dat het kapittel het eigen- dom van Bosser- dijk had en de rente van Klein Emiclaer, terwijl het natuurlijk ging om de rente I van Bosserdijk. 96 Dekker, Malen, 53-56

-ocr page 76-



		DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

	De rente wordt voor het eerst omschre- ven in de kapittelrekening van 1468: bonis de Buscho dictis der malenrente (de goede- ren van Ten Bosch die malenrente worden genoemd). In 1497 wordt het gebied voor het eerst Hollo genoemd. Nog in 1605 wordt vermeld dat Hollo uit Ten Bosch kwam. Een duidelijker omschrijving van de rechten van het kapittel vinden we in de oudschildregisters van 1536 en 1548:1/15 van 6 morgen van de Sint-Paulusabdij onuer- deelt mit borgergoet t'Amersfoert, want de andere bezitters waren Amersfoortse bur- gers en een Amersfoorts klooster. De pach- ter van de abdij voor heel Hollo was toen Lambert Hermansz; hij betaalde aan pacht �4:12:6. Lambert had bovendien de rente van Hollo van het kapittel in tijns. Die combinatie brengt ons tot de veron- derstelling dat deze gebruikelijk was, waar- mee we mogelijk ook de andere pachters van Hollo kennen en kunnen concluderen dat de beleggers hier geen Amersfoorters waren maar boeren; we zullen nog zien dat de meesten geen achternaam hadden. In de malenrekening van 1619 vinden we inder- daad rentehouder Bart Adriaansz terug, maar hij pachtte slechts ��nderde van Hollo, groot 4 morgen.Tot 1612 hoorde bij dit derde deel nog ruim een morgen, genaamd De Riet, die toen werd gekocht door Willem Cerritsz Kouwenhoven van de gelijknamige boerderij.⁹⁷ Tweederde was toen gepacht door Jan Willemsz, wat echter samen met De Doornenkamp maar 8 mor- gen omvatte. De drie delen van Hollo waren samen zekeri2 morgen, dus dubbel zoveel als de 6 morgen van de abdij uit 1536. Uit 1580 dateert een opgave van 8 morgen voor de Lage Heethaar, ongerekend het hei- develd;⁹ samen met de Hoge Heethaar zal dit dus ongeveer 16 morgen zijn geweest,
resseerd in de exploitatie van de boerderij- en zelf. In 1590 namen de tijnsmeesters van de malen al niet meerde moeite om in hun rekeningen bij de malenporties de hoeven te noemen; de meeste waren immers toch in verschillende handen geraakt. Overigens waren de porties doorgaans zo klein gewor- den dat ze ook uierdeparten werden genoemd; de gemiddelde deelnemer had dus maar een aandeel van 1/4 hoeve. We volgen nu eerst de rente van Bosserdijk, die het kapittel rond 1470 apart in tijnsgaf, mogelijk om meergeld binnen te halen. Bovendien werden de renten van Hollo en Sneul nog eens gesplitst, mogelijk een taktische zet om de positie als lid van de malen niet verder in gevaar te brengen. Het is daarbij niet duidelijk wat precies bedoeld wordt met Hollo en Sneul. Het kapittel had als eigenaar van Bosserdijk ver- moedelijk 1/15 van de malenrente uit deze twee landerijen, zoals hierna bevestigd wordt voor Hollo in 1536 en 1548. Dit zou betekenen dat Klein Emiclaer de rente had ^van het ouerige malenland. Deze rente van Klein Emiclaer is pas eind 16de eeuw van de hoeve losgeraakt en komt als laatste aan bod. ^DE RENTE VAN BOSSERDIJK UIT Hollo � De naam Hollo ben ik voor het eerst tegengekomen in 1448, als belending van Kouwenhoven. Het gebied is tegen- woordig bekend als 't Halloo in Hoogland- west, maar hieronder verstaat men nu alleen nog het gedeelte ten westen van boerderij Onstede. Vroeger liep het door ⁿaar het oosten, tot over de Oudeweg. In de 18de eeuw was het toen resterende ooste- l'jke deel bekend als De Heethaar. Het behoorde tot het gerecht Wede (= Hoog- land) en grensde aan Coelhorst.

-ocr page 77-



	CERARD RAVEN

		komen eind 14de eeuw voor als bezit dat de malen in tijns hadden uitgegeven." Ik neem aan dat Groot Sneul het grotere oos- telijke deel was, dat op de kaart Maleneng en Witte Haar heet; Klein Sneul was dan de Malenmaat. Het bezit van het kapittel moet net als bij Hollo 1/15 van dit onverdeelde malenland hebben betroffen. Wij kwamen bij Bosser- dijk al eerder verwijzingen naar deze kapit- telrechten tegen: de keuterwaarschap van 1329, de Bastertshoeve van eind 14de eeuw en de keuterboerderij van 1664 waren mis- schien wel steeds dezelfde plek. In 1458 komt in de kapittelrekening voor het eerst een akker voor met de term mael- gelt voor de tijns van ��n Bourgondisch schild. In 1471 wordt ook de naam vermeld: het goed op de Grote Sneul, pertinensin bonis de Buscho die malenrente (behorend tot de malenrente van Ten Bosch). Bij de afkoop in 1500 wordt vermeld dat de rente uit Ten Bosch kwam en nog in 1510 blijkt opnieuw dat het ging om een iuger (akker of morgen). Hiermee bedoelde men dat het onverdeelde land zo'n 15 morgen besloeg. Dat was inderdaad de omvang van het malenland in Sneul in de vroege 18de eeuw.¹⁰⁰ In de malenrekening van 1580 is Groot Sneul voor 6 stuivers in tijns bij de erfgenamen van Aart van Sneul, die het in twee�n hebben gesplitst. Klein Sneul is dan in handen van Marijtje van Sneul, schoon- zuster van Jacob van Westrenen, die ook 6 stuivers betaalt. In de omslag van 1619 beslaat het erf Sneul met pachter Willem Arisz echter 26 V2 morgen, plus nog eens twee morgen op de eng in andere handen; het is echter waarschijnlijk dat dit het ver- deelde, oostelijke Sneul was, dus de nu nog bestaande boerderij van die naam. De rente is aanvankelijk in handen van
wat in omvang overeenstemt met het malenland in Sneul dat op het kaartje even groot is. In 1656 hebben de malen echter ook nog de helft van het resterende Hollo verkocht; daarmee bleef alleen het afge- beelde deel ten oosten van de Oudeweg in hun handen. Vanaf 1458 was de rente eerst nog in handen van de gebroeders Brants van Bosserdijk. We herkennen die vroege ver- meldingen aan de tijns van 22 V2 kromstaar- ten. Maar in 1468 hebben we al met andere boeren te maken. Vanaf 1531 vererft de rente, zoals de rekeningen bevestigen, maar dat stopt in 1614 met Hendrik Verhaar. De termijn voor de rente ging in op Sint- Pieters-Stoel (22 februari), maar die vermel- ding vinden we alleen in 1650. De betaling gebeurde vanaf 1557 op het feest van Sint- Franciscus (4 oktober), vanaf 1615 met Sint- Maarten (11 november). De tijns is in 1500 omgezet van kromstaarten in stuivers en daarmee feitelijk verdubbeld. Deze bedra- gen in bestaande valuta konden ook in wer- kelijkheid betaald worden. In 1540 wordt nog gemeld dat het om 22 Utrechtse stui- vers gaat die maar �1 Hollands waard waren, maar later zijn dit kennelijk Hollandse stuivers geworden. DE RENTE VAN BOSSERDIJK UIT groot sneul � Sneul ligt tegenwoor- dig in het zuiden van de nieuwbouwwijk Nieuwland. De ontginning is in de 12de eeuw begonnen. Zoals gemeld is het niet duidelijk of het halve Sneul van 1282 behoorde tot het verdeelde Sneul in het oosten of bij de restontginningen.Tot de laatste groep behoorden de nieuwe malen- landen half Sneul en de aangrenzende Witte Haar (ook wel Valendriesof Hoge Eng genoemd). Groot en Klein Sneul

-ocr page 78-



		DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVETEN BOSCH

Cerrit Hendrik Brantsz van Bosserdijk, maar vanaf 1471 worden al andere namen genoemd. Meins Anthonisz wordt opge- volgd door zijn zoon en kleinzoon; zoon Anthonis kwamen we ��nmaal bij Bosserdijk tegen. Vanaf 1495 gaat de rente door vier verschillende handen. In 1500 tenslotte koopt Hendrik Gerritsz, burger van Amersfoort, de tijns af. Hij verklaarde in een bewaard gebleven oorkonde dat hij daarbij geen delen van Ten Bosch had gekocht.¹⁰¹ De rekeningen blijven de afkoop nog tot 1517 herhalen. De tijns van een Bourgondisch schild werd voldaan in Arnhemse guldens, waarbij de eerste keer sprake zal zijn van betaling voor meerjaren. Daarna stijgt het bedrag geleidelijk; een Arnhemse gulden was gelijk aan 15 kromstaarten. Voor ��n keer weten we ook het afkoopbedrag van de tijns, die ditmaal gelijkstond aan slechts zeven jaar. We kwamen bij Klein Emiclaeral een voor- beeld uit Woerden tegen; in vergelijking daarmee was dit een koopje, maar het betrof hier dan ook alleen een rente en niet het land zelf. DE RENTE VAN KLEIN EMicl aer � De halve malenrente van Klein Emiclaer was vanaf 1329 in handen van de tijnsnemervan de hoeve: de familie Van den Voorde, vanaf 1531 Soest, na de splitsing van 1556 de erven Soest. Ook in 1583 was dat ⁿog grotendeels het geval: Jan van der Burg had 1/4 en Thomas Jan Celensz 1/8 namens ^zijn vrouw Fijtje Hendriks Pot. Maar de familie Pot had de helft van haar rente al verloren. Dit 1/8 part was in han- den van Dirk Dirksz van Krachtwijk. Uit een °Pgave in het malenarchief van 1590 blijkt ^lr,derdaad dat dit was gekomen uan meister Jan Pot. Maar Dirk was vermoedelijk geen	familie. Het is veel waarschijnlijker dat hij zijn part had gekocht, want hij had geen deel van de hoeve Klein Emiclaer zelf. Zijn nakomelingen wisten dit bezit nog verder uitte breiden, want in 1647 werd het3/8. Evertje, weduwe van Dirks kleinzoon Dirk van Krachtwijk, kocht namelijk V4 rente van Klein Emiclaer blijkens een aantekening in de marge van het malenregister. Deze V4 rente van Klein Emiclaer was gekocht van de erfgenamen van Jacob Willemsz van Dam. Hij kan deze rente hebben ge�rfd, want zijn familie was op verschillende manieren aan de familie Van der Burg verwant; ik kon echter geen con- nectie vinden die dit bewijst. Dit moet tus- sen 1599 en 1605 zijn gebeurd, want Jacob was zesmaal rentmeester van de malen in de periode 1606-1619. Het resterende Vs part van Klein Emi- claer was nog w�l steeds vererfd. Thomas Jan Celensz en Fijtje Hendriks Potten had- den een dochter Foesje, die in 1591 trouwde met ds Martinus Nicolai, predikant te Haren karspel. Kennelijk is het aandeel van Foesjes mogelijke familielid Willem Thomasz van Grede via haar aan haar zoon gekomen. Dit was ds Nicolaus Martini (Scheer) uit Leidschendam, die we al tegen- kwamen bij Bosserdijk en in 1651 vermeld wordt als eigenaar van de rente. 8 Hoe is de malenhoeve Ten Bosch zoekgeraakt? Eerder is gemeld dat de naam Ten Bosch eind 16de eeuw is vervangen door Bosser- dijk. We kunnen de naamswisseling dus vrij nauwkeurig dateren. Dit is echter niet de oorzaak geweest voor het totaal verdwijnen van onze malenhoeve uit de Hooglandse geschiedenis. In 1648 werd een lijst van
			101 HUA, Archief kapittel Sint Pieter646, 11.4.1500

				77
				77

-ocr page 79-



	GERARD RAVEN

		Bosch had geheten, net zoals men de Oude en Nieuwe Hoef v��r hun splitsing rond 1550 Ten Hove had genoemd. Er is nog ��n interessant aspect van de malenhoeven te vertellen. Liet het kapittel zichzelf wel eens zien in Hoogland? In ieder geval sinds 1634 was het rechtspersonen niet meer toegestaan de malenvergaderin- gen bij te wonen. Sinds dat jaar mocht men zich ook niet meer laten vertegenwoordi- gen door iemand anders. Inderdaad vond ik het kapittel of haar gemachtigde op geen enkele malenvergadering uit de bewaard gebleven documenten van de periode 1552-1804. Er was ��n uitzondering, die ook nog na het verbod van 1634 viel. Het lijkt erop dat de regels inmiddels al minder streng werden toegepast, terwijl Dekker dat pas constateerde voor de 18de eeuw.¹⁰⁵Op 14 juli 1662 vertegenwoordigde J. Louwertsz het kapittel; hij was overigens geen notaris, maar er waren meer zaak- waarnemers te bedenken. Het was geen bij- zondere vergadering en kennelijk vond het kapittel het daarna niet nodig om nog te komen. Pas in 1773 machtigde men mr Willem Nicasiusz om voortaan te verschij- nen bij de malen.¹⁰⁶ Nicasiusz is nooit op een vergadering geweest en heeft zich dus beperkt tot andere contacten. Natuurlijk werd het kapittel als ge�rfde (eigenaar) ook uitgenodigd door het gerecht Hoogland en Emiclaer. Eenmaal vond ikzo'n uitnodiging uit 1756, toen de eigenaars samenkwamen in de Sint- Joriskerk in verband met wateroverlast.¹⁰⁷Dat het kapittel er inderdaad vertegen- woordigd was lijkt mij onwaarschijnlijk.
malenhoeven opgemaakt waarin een fout sloop. Voor ��n van de laatste keren legde men w�l verband tussen de malenporties en de hoeven. Klein Emiclaer staat er ver- meld met V2, ³/8 en Vs aandeel, waarbij werd vergeten dat die V2 eigenlijk van Ten Bosch/Bosserdijk was.¹⁰² Na de opheffing van het kapittel van de Sint-Pieterskerk in 1811 werden de goederen beheerd door de Dienst der Domeinen. De landerijen van Bosserdijk en percelen in De Slaag, Bunschoten en Stoutenburg werden eerst nog verpacht maar in 1820 verkocht.¹⁰³ Pas in 1857 verkocht de dienst de halve malenportie van Bosserdijk aan Johan BalthazarCoenen en Hendrik Cornelis Johannes Barchman Wuytiers, bei- den uit Utrecht. Coenen was een familielid van jhr Jan Francois Leonard Coenen van 's-Cravesloot (1817-1885); misschien was het diens eigen zoon Johan Balthazarvan vier jaar. Jan Coenen was in 1842-1869 con- troleur der directe belastingen en accijnzen te Amersfoort en was het eerste lid van de malen dat in de geschiedenis van het eer- biedwaardige college dook. Hij publiceerde in 1870 een korte geschiedenis in de Amersfoortsche Almanak, compleet met de lijst van malenhoeven uit 1648 waarop Ten Bosch ontbrak. Ook Van Iterson nam dit foutief over.¹⁰⁴ Helaas legde Coenen geen verband tus- sen die lijst en de portie van zijn familielid. Niemand realiseerde zich meer dat die bij Bosserdijk had behoord. Daarom miste hij deze malenhoeve niet. Een cruciale vergis- sing, omdat die lijst sindsdien door vrijwel alle auteurs over de Hooglandse geschiede- nis is overgenomen. Zo raakte de malen- hoeve Bosserdijk'zoek'. Bovendien besefte niemand meer dat Bosserdijk ooit Ten
			102 De lijst is ver- loren gegaan maar nog wel geciteerd door J.F.L. Coe- nen van 's Grave- sloot, 'Aanteeke- ningen betreffen- de het College van de Malen in de ge- meente Hoogland nabij Amersfoort,' Amersfoortsche Almanak (1870) 103-110. 103 hua, Archief kapittel Sint Pieter 647,30.12.1811; HUA, Archief hypotheekbe- waarder Amers- foort 1811-1838 312,401,409,432. 433,467 (hypo- theken en eigen- domsoverdrach- ten i820-'3o); gaa, Notari�le archieven AT 0563013 (Vlieckx 15.9.1820) 104 Coenen, a.w.; Van Iterson 467; J.B. Rietstap, 'Levensbericht van jhr J.F.L. Coenen van 's Gravesloot,' Levensberichten van de Maat- schappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden (1885-1886 en overdruk Leiden 1886) 105 Dekker 93-94 106 HUA,

-ocr page 80-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVETEN BOSCH

9 Nabeschouwing

Mijn betoog is afgerond, een overzicht
waarin continu�teit de toon zet. De hele
periode 1280-1650 wordt ons nauwkeurig
opgesomd wie de grond of rente in tijns of
pacht had en welke splitsingen er optraden,

een spiegel van de voortschrijdende ontgin-
ningen. Daarbij zagen we vele leden van de
Amersfoortse regentengemeenschap
langs paraderen. Voor zover daar boeren bij
waren die opklommen, verdwenen ze aan-
vankelijk ook naar de stad, getuige namen
als Van Laurenburg, Van Lilaar/Liendert en

Archiefkapittel
Sint Pieter 647,
volmacht malen

V73

107 HUA, Archief
kapittel Sint
Pieter 647, convo-
caat ge�rfden 1756

KMRTvam HOOGLAND

MET DE MALEM HOEVEN

VOLGENS DE LUST VAN 16-4 8
SCHAAL C25.000

VEHISIABIMG. DER TEEKEN5

/' ta</efj/r//i/na A/*m//l
m/j Af/Jri// fajnii&m, ///ad
/>/'rA//)/r//</ 0/'tadt/JZ/Jiy rj/t ■

�� J/. Pjv/i/j 4J</y

Kaart van de malenhoeven volgens de lijst
van 1648, waarop Bosserdijk ontbreekt
(uit: Poots, 'tHoogh Landt, 8-9)

-ocr page 81-



	GERARD RAVEN

Van Krachtwijk. Soms bouwden ze eerst een sjieke hoeve of keerden later terug voor het buitenleven, zoals bleek uit Ter Burg op Overzeldert, een stenen huis op Liendert rond 1400 en het huis Emiclaer na 1650. Maar de grote namen, tot Van Oldenbarne- velt toe, schitterden vooral door hun afwe- zigheid. Voor hen was het platteland rond Amersfoort een bron van voedsel en vooral van geld. De malenrenten zijn het ultieme voorbeeld van de laat-middeleeuwse beleg- ging- Bovendien valt de enorme versnippering van het bezit op; slechts bij uitzondering slaagden Amersfoorters er in om meer dan ��n brokstuk van het land of de malenren- ten bijeen te sprokkelen. Toch illustreren al die Amersfoorters tegelijk dat de oorspron- kelijke eigenaar de greep op het land ver- loor. Klein Emiclaer en de buitengebieden waren door intijnsgevinggedoemd om tus- sen de vingers van de kanunniken van Sint- Pieterdoor te glippen. Dat deed bij mij de vraag rijzen of het misschien bewust beleid was: uiteindelijk was de bedoeling van de bisschop dat de woeste gronden van Oost- Utrecht werden ontgonnen, wat voedsel en geld in het laatje bracht. De morgen- en oudschildgelden waren later nog eens extra melkkoeien. Toch maakt het voorbeeld van Bosserdijk duidelijk dat de heren uit Utrecht er beslist niet op uit waren om anderen iets cadeau te doen. Hier slaagden zij er na de val van Arnoud van IJsselstein in 1360 w�l in om de tijns om te zetten in pachten marktconforme betaling te bedin- gen. Bij verlenging kon de boer soms ook nog eens opdraaien voor kosten van de schout en de landmeten Terwijl we bij Klein Emiclaer en de bui- tengebieden de regenten tegenkomen, zijn we vanaf 1360 bij Bosserdijk w�l onder de		boeren, compleet met betalingsproblemen. In beide gevallen is sprake van erfopvolging en bieden de overzichten rijke informatie over familierelaties. Het is geen uitzonde- ring dat daarbij twee eeuwen lang dezelfde familie aan zet is. Pas vanaf de 17de eeuw komen we boeren tegen die z�lf land of hoeven in eigendom hebben. Hiermee treedt een nieuwe groep welgestelden aan, die er doorgaans voor kiest op het platte- land te blijven en bijvoorbeeld jongere kin- deren aan een boerderij te helpen. Ons zicht wordt echter beperkt door de functie van de bronnen, die vooral van juri- dische en financi�le aard zijn. Zo weten we helaas maar weinig over de �chte agrarische geschiedenis: het wel en wee van de boer, wat hij zaaide en oogstte, de opbrengsten van de moestuin en het vee. Alleen van 1547 en 1548 weten we dat er vooral graan werd verbouwd: op Bosserdijk tweederde haver en eenderde rogge, op Klein Emiclaer mogelijk evenveel van beide granen en ook wat boekweit. Ook in 1282 werd bij half Sneul al rogge genoemd en rond 1930 was het nog steeds vooral haver en rogge. Verder kwamen we hei- en plaggenvelden tegen en van de periode 1393-1547 hebben we vermeldingen van het afgraven van veen. Van veeteelt lazen we pas iets in 1784- Z� bezien weten we ook na deze studie nog maar weinig van de agrarische geschie- denisvan Hoogland. De middeleeuwse bronnen kunnen ons hierbij nauwelijks hel- pen, al hebben de gebroeders Hilhorst in hun boek over Soest laten zien dat met morgen- en oudschildregisters statistieken gemaakt kunnen worden. Erzijn bovendien nog veel uitgebreidere statistische bronnen uit later tijd. Die liggen in het Jaar van de Boerderij nog steeds op onderzoekers uit Eemland te wachten.

-ocr page 82-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

Werkelijk betaald
1432

1433-1439

1440-1448

1458-1487

1495-1500

1505-1511

1512-1531

1532-1617

BIJLACE 1

6 kromstaarten [a 6 wit]

�2.¹/l-12.¹/z

10 V2 kr

18-20 kr [= f\ Arnhems en 3-5 kr]

f\ Arnhems 9 kr

f2 Arnhems

15 st Utrechts (1515: = 15 plakken)

12 st Hollands

(vanafi556 dubbel: = �1:4)

BETALINGEN VAN TIJNS- EN PACHT

Tenzij anders vermeld gaat het om tijns

BOSSERDIJK (vanaf'1360pacht)

1309-1360 30 penningen

1360-1379 6 mark Utrechts zilver

1379-1393 6 mark 1 lood

1393-1416 8 mark 2 lood

1432-1487 26-29 oude Franse schilden

1495-1513 22-24 schilden (a 30-33 stuiver)

1514-1526 20 schilden a 33 st

1528-1547 24 schilden a 33st Hollands

1548-1556 �78

1557-1564 �80

^IS65-i570 �125

1571-1595 �136

1596-1601 �140

1602-1612 �180

1613-1618 �220

1619-1639 �235

1640-M650 �240

Werkelijk betaald (afgerond)

1360-1379 �14

1432-1487 �245-327, /76-io8 Arnhems

1495-1513 /gi-132 Arnhems, �48 Utrechts

1514-1526 /4i-5°

1528-1547 �50 = �40 Hollands

1548-1556 /82-84

^IS57-1564 �112 Hollands

Bovendien in natura

1360-1513 10 goede pachthoenders

1520-1547 24 hoenders

IS48-1556 20-22 kapoenen

!557-i570 30 kapoenen

I57i->i650 40 kapoenen

NB vanaf1565 is dit kennelijk in hetpachtbedrag

Meegerekend

KLEIN EMICLAER

!329-i5gi 30 penningen oud Utrechts

1370: = 8 plakken per pond

1436-1587 = 12 Dordtse plakken

1592-1611 12 Dordtse plakken

NB sinds de splitsing van 1556 is dubbel betaald.

TER DUIST

1443-1598

1599-1629

Werkelijk betaald

1432-1442

1443

1448

1458-1487

1495-H99

1500-1511

1512-1531

1532-1582

1583-1598

1599-1629

2 Vlaamse groten

1 Vlaamse groot

nihil

2V2 kromstaarten

2 2/3 kr
3kr
4kr

5 kr [= 2? stuiver]
2V2 st

2 st Hollands

3 st
1V2 st (voor de helft)

MALENRENTE VAN BOSSERDIJK

UIT HOLLO

1468-1487 22 V2 kromstaart

1494 15 kr [= 7 72 stuiver]

1500-1530 15 st

1531-1650 22 st

Werkelijk betaald

1468-1487 22'/2kr

1500-1530 22st = �1:2 (1500 21 st, 1510 20 st)

1531-1650 22st = fi, vanaf 1537 �1:2

MALENRENTE VAN BOSSERDIJK UIT

GROOT SNEUL

1458-1495 1 Bourgondisch schild


	Werkelijk betaald
	1460	�5 Arnhems
	1468-1472	�2
	1473-1475	f2.2 kromstaarten
	1487	/23 b
	1495	/2iokr
	1500	afgekocht voor �19 Arnhems

-ocr page 83-

CER.ARD RAVEN

1497-1509 weduwe Hildegondis

1510-1530 Gosewijn Frederiksz van

den Voorde
1531-1547 Jan Soest

1548-1556 mr Willem Soest

Eerste helft

1556-1591 mr Jan Hendriksz Pot

1591-1599 Timan Lambertsz (1600-1617

zie andere helft)
1600-1605 Cornelis Anthonisz [Paulusz]

namens echtgenote Elisabeth

Hendriks [van der Nijkercke]
1606-1609 Willem Thonisz

1610-1611 Willem Thonisz en Cornelis

Anthonisz [Paulusz]
1612 vrijgekocht door Willem van

Lilaar

Tweede helft

1557-1586 Thomas Jansz [Celensz, ev Fijtje

Hendriks Potten]
1587-1591 Jan van der Burg

1592-1599 Willem van Lilaar en Gerrit

Willemsz van Dashorst
1600-1609 Timan Lambertsz en Gerrit

Willemsz van Dashorst
1610-1617 Timan Lambertsz en wwe

Frans Lambertsz
1618 vrijgekocht

RECOGNITIES VAN KLEIN EMICLAER

-1550* Jan Soest

1550-1552 mr Willem Soest

1552-1556 mr Peter Soest

BIJLACE 2

BEZITTERS VAN TEN BOSCH EN
ONDERDELEN

Tenzij anders aangegeven gaat het om erftijns.

TEN BOSCH

1282-1308 (wschl.) Ricoud van den Bosch

1309-1329 Willem Ricoudsz van den Bosch

Bosserdijk (vanaf 1360 lijfpacht)

1329-1339 Arnoud Willemsz van den Bosch

1339-1360 ridder Arnoud van IJsselstein,

schout van Eemland
1360-1379 Jan Bastert

1379-1393 weduwe Margriet en zoon

Gijsbert Jansz Bastert
1393-1416 Gijsbert Lambertsz

1416-1438 Costwijn Evertsz

1439-1442 zijn vrouw Wendelmoed

1442-1448 Peter Klaasz

1453-1468 Willem Evertsz

1458-1474 gebroeders Gerrit Hendrik

Brantsz en Brant Hendriksz

1474 weduwe Pippina [van Willem
Evertsz?] met gebroeders

1475 Brant Hendriksz

1487 Gerrit Hendrik Brantsz en

Anthonis Meinsz

1495-1514+ Dirk Brantsz

1514-1516 weduwe Dirk Brantsz

1516-1547 Jan de Koning

1548-1572 Hendrik Dirksz

1572-1586 Willem Gerritsz Quant

1587-1623 Reyer Willem Gerritsz Quant

1624-1638 Gerrit Reyersz

l639->i650 Hendrik Reyersz

KLEIN EMICLAER

1329 Everard Peter Heinopsz en

Frederik Butten van den Voorde
1367-1370 Frederik van den Voorde (1370:

diens zoon Gosewijn betaalt)
C1400 Frederik van den Voorde

C1423 Frederik van den Voorde

1432-1448 Frederik van den Voorde

1458-1487 Gosewijn [Frederiksz?]

van den Voorde
1495-1496 Frederik Gosewijnsz van

den Voorde

Eerste helft

1556-

1583-1599*

1599-

mr Jan Hendriksz Pot
Fijtje Hendriks Potten,
ev Thomas Jan Celensz
Willem Thomasz van Grede


Tweede helft
1556	-1573*	Elsa Jans Soest, wwe Willem van der Burg
1573-	1595	Johan en Margriet van der Burg
1595-		Elisabeth Hendriks van der Nijkercke, ev Cornelis Thonis Paulusz
* geen	recogn itie gevonden

-ocr page 84-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVETEN BOSCH

1498-1499 Steven Willemsz alias Rolicken

1500 afgekocht door Hendrik Gerritsz

MALENRENTE VAN KLEIN EMICLAER

ONDERPACHTERS VAN KLEIN EMICLAER


	1528	Hendrik Gijsbertsz
	1548	Hendrik Woutersz
	1583	Willem Hendrik Gijsbertsz
	^J599	Willem Thonisz '
	TER DUIST
	1432-1442	Jan Paulusz
	H43-I487	Jacob Jansz [= Jacob Johan Jacobsz
	H95-I530	Gijsbertjacobsz
	1531-1556	Jordaan Gijsbertsz [van der Maat]
	1557-1580	Gijsbert Jordaansz [van der Maat]
	Eerste helft
	1581-1605	Gijsbert van der Maat
	1606-1615	Joris Gijsbertsz van der Maat
	1616-1630	Lubbertje Gijsberts van der Maat
	1630	vrijgekocht
	Tweede helft
	1579-1588	Deliana van Weede, ev Gerrit

V4 Van der Burg

'/8 Van Kracht wijk

'/8 Celensz

V4 Thonis

^]/8 Van Krachtwijk

'/8 Celensz

V4 Van Dam

'/8 Van Krachtwijk

^l/S Van Grede

V4 Van Krachtwijk

'/8 id

'/8 Martini

1583-1590

1595

1599/I605

1647/1651

BIJLAGE 3

AANVULLENDE GEGEVENS OVER
DE FAMILIES

De meeste families waren Amersfoortse burgers,
vaak ook regenten. Tenzij anders vermeld betreft
het dus functies in het stadsbestuur van
Amersfoort. Hoewel personen met dezelfde achter-
naam bij elkaar zijn gezet betekent dit niet automa-
tisch dat zij tot dezelfde familie behoorden. Soms
was men alleen in de verte of zelfs helemaal geen
familie, in andere gevallen vererfde de achternaam
via de vrouwelijke lijn. Bij elke naam wordt verwe-
zen naar de gegevens in de hoofdtekst.

BASTERT

1360-1393 Bosserdijk

Jan Bastert, vermoedelijk een familielid van Van
den Bosch. Hij was in Hoogland een gezien man.
Daarop duidt de benaming (Jan) Bastertshoeve, die
nog een eeuw na Jans dood in 1378/9 gebruikelijk
was. We vinden die al op enkele grotendeels gelijk-
luidende lijsten van malenhoeven van eind 14e,
begin 15de eeuw in het leenregister van de Sint-
Paulusabdij. Jan Bastert (in feite ��n van de opvol-
gers) betaalde 22 penningen (later 24) voor zijn
hoeve, 12 voor ander land en 2 voor de kamp waar
zijn huis op staat}⁰⁸ Nog in 1571, twee eeuwen na
Jan Basterts dood, staat hij in het tiendregisters van
de Sint-Paulusabdij vermeld. Tussen malengoede-
ren als Sneul, de halve Witte Haar, de Heethaar en
de Wolfshaar staat een volkomen verouderde tekst:

van Oldenbarnevelt

mr Johan van Oldenbarnevelt

VAN BOSSERDIJK

Gerrit Hendrik Brantsz
Hubert Willemsz
Gijsbert Craen
Ricoud Woutersz
Lambert Hermansz
Wouter Lambertsz
Jan Woutersz
Willem Hendriksz
Jan Willemsz
Hendrik Verhaar
Bartold Adriaansz
Cecilia Jacobs

1588-1599

Malenrente
uit hollo

1458-1466

1468

H69-1487

H95-153Q

1531-1580

1581-1587

1588-1605

1606-1611

1612-1613

1614-1626

1627-1637

1638-M650

108 hua,
Archief Sint-
Paulusabdij 30
fo 247-247V;
GAA, Archief
malen 7 fo 45-
46. De tienden
van Basterts-
hoeve waren
vanaf 1394 in
handen van de
familie Van
Wede (Maris
181-183 nr 214).

Malenrente van bosserdijk
uit groot sneul

1458-1469
1471-1472

H73
M75

H87
H95

H97

Gerrit Hendrik Brantsz

Herman Rotardi

Meins Anthonisz

Gerrit Hendrik Brantsz en

Anthonis Meinsz

Meins Anthonisz, verpacht aan

Matthias Gerritsz Comores

Andreas Egidii

-ocr page 85-



	GERAR.D RAVEN

				109 Paulus 32 fo 7; Broer, Paulusabdij 314 noot 1. Een Klaasje Bastert bewerkte Scheut, de driehoekige restontginning van de malen tus- sen Nieuwland en Calveen. Ook vin- den we vier man- nen van Basterts- hoeve op de betaallijst. Inde leenregisters en morgenboeken van 1446-1501 komen nog ver- schillende perso- nen voor, zoals in 1446 en 1470 Hendrik de Bastert met 8 morgen in Neerzeldert. 110 Berkelbach 381-382^989; Maris 181 nr 214; Dekker en Mijnssen 34 111 A.M. de Rijke, 'Paulus Bor (ca 1601-1669), kunstschilder,' Utrechtse biogra- fie�n, HetEem- landl (Utrecht 1998)40-44. 112 Hilhorst, Maalschapi5, 25 113 GAA, Stadsarchief 6, charter 13.5.1344; J.C. Kort, Reper- torium op de lenen van Gaas- beek... (Houten- Hilversum 2001) nr 59, 20.7.1363;
de hoeve [die] van de heren van Abcoude was en nujans die Bastert is. Dekker denkt dat de Bastertshoeve in of bij Sneul gezocht moet worden. Dat is waarschijnlijk, omdat de Bastertshoeve tussen malenbe- zittingen in Sneul genoemd wordt. Ook Jans zoon Hendrik had daar malenland gepacht: zijn vrouw Jutte betaalde voor De Witte Haar of Valendries.¹⁰⁹Opvallend is dat de Basterts- hoeve van v��r 1331 tot 1474 door de familie Van Wede in leen werd gehouden van de bisschop. Dit goed vererfde samen met de tien- den van Overzeldert. De naam Bastertshoeve komen we vanaf 1394 tegen, maar in 1331 heet deze nog des scouten hoeve, waaruit het lijkt of de schout deze exploi- teerde of er zelf woonde. Een leen van de bisschop zou tegen iden- tificatie met Sneul pleiten, maar mogelijk moeten we de teksten z� lezen dat niet de hoeve zelf maar de tienden een bisschoppe- lijk leen waren, zoals Maris vanaf 1394 vermeldt.¹¹⁰ Hierna zullen we overigens nog kapittelland in Sneul tegenkomen. BOR De kunstschilder Paulus Paulusz Bor (ca 1601-1669) trouwde in 1632 met Aaltje van Krachtwijk. Hij was in 1647 zaakwaarnemer van haar moeder Evertje en ver- wierf zo de malenrente van half Groot Wede. Het echtpaar had zelf land van de Sint-Paulusabdij ge�rfd;¹¹¹ mogelijk van zijn vader, die in 1623 8 morgen in het Zwartelands vierdel bij Zielhorst bezat. Zo was het echtpaar in staat anderen geld te lenen. Bor was burger van Amersfoort, achtmaal rentmeester van de malen in i634-'65 (net als zijn
		zoons) en in 1657 regent van Armen de Poth. Blijkens het familiegeld van 1675 had zijn weduwe 20 morgen (mogelijk Midden Calveen) verpacht aan Jacob Jordens. We vinden dan ook Paulus Bor (waarschijnlijk zijn neefje, zoon van zijn broer Anthonis) die 30 morgen had verpacht aan Willem Arisz. VAN DEN BOSCH I2S2?-I329 Ten Bosch, 1329-1339 Bosserdijk Ook na het verlies van Ten Bosch was de familie een belangrijke clan. Zo vinden we Ricoud (Everardsz?) van den Bosch in 1344 als pander van de bisschop bemiddelen bij overdracht van het landgoed Scherpenberge als achterleen van Amersfoort; hij was dus de vertegenwoordiger van de bisschop, kennelijk op grond van het feit dat hij hem geld had geleend. Hij had dus niet de geldzorgen die de familie in 1339 kwelden. In 1349 gaf hij zijn oor- deel als welgeborene en dienstman van de bisschop; in 1350 nam hij namens de bisschop het vrije eigendom in ontvangst van een deel van het landgoed De Eult op de grens van Baarn en Soest. Dat duidt op een aanzienlijke positie; welgeboren betekende zelfs dat men riddermatig was. Jos Hilhorst ziet de familie Van den Bosch daarom als een voorbeeld van onvrije boeren die in het plaatselijk bestuur en de verdedi- ging waren opgeklommen.¹¹² In 1363 wordt Ricoud nog ver- meld als leenman van het land- goed Kouwenhoven in Coel- horst. Zijn vermoedelijke zoon Evert Ricoudsz van den Bosch nam daar in 1401 een rente op van �5. Deze Evert was in 1398	schout van de bisschop in Wede, Emiclaer, Coelhorst en waar- schijnlijk Overzeldert; in deze laatste polder was hij in 1392 landgenoot en buur. In 1415 ver- loor hij Kouwenhoven. Eenjaar later was zijn mogelijke zoon Ricoud van den Bosch onder de landgenoten en buren die getuige waren van een nieuwe intijnsge- ving van Bosserdijk, die hierna nog ter sprake komt. Een broer van Evert was vermoedelijk Willem Ricoudsz van den Bosch; hij had rond 1410 het landgoed Ten Gein in leen van de heer van Culemborg (de boerderij Het Gein in Hoogland die we bij Klein Emiclaer tegen kwamen. Na hem erfde zijn dochter Deliane het leen. De familie Van den Bosch komen we in de jaren 1439-1450 nog tegen. De erfgena- men van Ricoud van den Bosch hadden immers land in Neerzeldert.¹¹³ BOTH 1536-1548 land in Overzeldert, vermoedelijk De Pol; 1548-1616 heeft een andere familie Both land in Neerzeldert Deze achternaam komt het meest voor onder de Amersfoortse regenten. Vanaf 1405 was Evert Dirksz schepen en in 1467 werd Andries als eerste burgemeester. In de periode 1409-1516 was een familie Both beleend met Klein Wede."⁴ Hendrik Jansz Both was vermoedelijk schepen in 1547 en 1548 en zijn zoon Gerrit viermaal raad in de jaren 1546-1563, terwijl een tweede zoon Helmich samen met Johan van Oldenbarnevelt in Leuven studeerde. Hendrik Both van de Pol was een neef van de Hendrik Both die in 1617 en 1618 rentmeester van de malen was en in 1619 zelf 6 morgen had in

-ocr page 86-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

Overzeldert, pachter Gerrit
Willemsz Pol.

van der burg

¹573'1595 Klein Emiclaer
Deze achternaam wordt meestal
vermeld als Van der Burch, Van
der Borch of Verborch en was hier
ook goed bekend. In 1350 droeg
Meins Meinsz van der Burg land
Hi Zeldert op aan de bisschop.
Steven van der Burg was in 1414-
1423 schout van Emiclaer en
Neerzeldert en rond 1430 bezitter
van Ten Hove. Evert was ini4i6
schout van de bisschop, dus van
Coelhorsten Overzeldert. De
familie had het landgoed Ter Burg
Hl Over- en Neerzeldert in leen
van 1364 tot 1561 en er was nog
meer landbezit in Hoogland."*
Naamgenoten waren raad van
Amersfoort in 1514 en 1564, maar
eerder zaten zij niet in het stads-
bestuur. In 1579 moest het
Spaansgezinde Amersfoort de
Poorten openen voor de troepen
van de opstandige gewesten en
verloren de rooms-katholieke
van der Burgs hun positie in het
stadsbestuur, zoals verschillende
andere families in dit artikel."⁶Willem van der Burg was
gehuwd met Elsa Jans Soest. Elsa
overleed in 1573 en het halve
Klein Emiclaer werd conform
haar testament verdeeld tussen
Haar kinderen Johan Willemsz
van der Burg en zijn zuster
Margriet. De oorkonde van dat
Jaar is gezegeld met het stempel
van familielid Pieter van der
Burg: vier kwartieren waarvan
twee met drie lelies en twee met
een diagonale band. Voor Marg-
riet werd een maand later, in
januari 1574, recognitie gedaan
niet het zegel van haar zwager
Jacob van Dolre: drie lelies onder
elkaar. Margriet erfde in 1563 van

GAA, Archief
kapittel van Sint
Joris, cartularium
f036,1392 (met
dank aan Hans
Smit); GAA,
ArchiefSint-
Pietersgasthuis
46,21.6.1401
(twee akten) en
191,6.12.1407;
Het Gein: Het
Gelders Archief,
Archief van de
heren en graven
van Culemborg
4772, ca 1410-
1420 (met dank
aan Hans Smit);
GAA, Stadsarchief
379L1439; GAA,
Archief Armen de
Poth 21,7.11.1448;
GAA, Sint-
Pietersgasthuis
327,23.2.1450;
M.S.F. Kempen
G.J.A. Raven,
'Boerderij Kou-
wenhoven en de
familie Van Kou-
wenhoven 1400-
1650 (deel 1),'De
Bewaarsman 4
(1998) 37-43, ald.
40-41.

114 Dekker 37;
Van Kan 48-49, 52
(vicarie�n Sint-
Joriskerk 1374,
1390.1475). Den
Tex IV 178. Ander
bezit in Amers-
foort 1394: Maris
18 nr 25, Kempe-
rink36; Isselt
1489 Maris 336 nr
365 en 338 nr

365b; Baarni478
Maris 29 nr 37.

115 Genealogie in
Den Tex v 34.
Schouten: Dekker
59. Land in Hoog-
land: Zeldert
i350:C.A.Rut-
gers, Jan uan
Arkel, bisschop
van Utrecht
(Groningen 1970)
67; Ten Hove ca
1430: Hilhorst,
De Oude Hoef
40; eigendom-
men in Over- en
Neerzeldert 1443-
1533: Maris 185-
191 nrs 217-218 en
196-197 nr 224,
morgenboeken
1446,1470,1497
en oudschildre-
gisters van 1536
en 1548 (in dat
laatste jaar 42
morgen in Emi-
claer en Zeldert);
Nieuwland en
Calveen 1467-
1529: idem 103 nr
123; Neer- en
Overzeldert en
Nieuwland 1619:
Van den Bergh,
Malen V 42,44,
46; bij Boelenhoef
en in Duist 1622:
GAA, Archief
Sint-Elisabeth-
gasthuis 120; tien-
de van Onstede
1598: De Kort,
Luttike Wede 198.

116 Den Tex I 36-
37

haar vader alsnog acht dammaten
uit Ter Burg ten noorden van de
Zeldertse wetering, genaamd de
Vogelkampen."⁷ Zij was gehuwd
met Willem van Lilaar, maar her-
trouwde in 1590 met Timan
Lambertsz.

VAN DAM

ca 1600-164/? malenrente van
Klein Emiclaer

Peter Willemsz was in 1434 de
eerste Van Dam die schepen
werd. Hij erfde in 1441 land in
Soest en had in 1482 ook land in
De Slaag. In 1526 verwierf men
Isselt als leen van Holland. In
1548 hadden naamgenoten
samen met anderen 34 damma-
ten in Zeldert en 1 ^x/i dammaten
in De Haar. Jacob Willemsz van
Dam (1563-1647) erfde Isselt in
1577 en trouwde in 1588 met
Margriet Anthonis Dier, maar
had geen kinderen. Hij wist als
katholiek de alteratie van 1579
goed te doorstaan, dank zij zijn
gereformeerde oom Peter van
Dam, die vanaf dat jaar raad en
schepen was. Jacob was zelf vijf-
maal raad in de jaren 1593-1610,
kameraar in 1599 en 1608, vijf-
maal schepen in i6o3-'2g en
weesmeester in 1613-1615.
Daarnaast was hij in de periode
1592-1622 regent van het Sint-
Pietersgasthuis, in 1594 kerk-
meester van de Sint-Joriskerk en
in 1629 regent van het Elisabeths-
gasthuis en het Melatenhuis.
Datzelfde jaar bezette de Spaanse
generaal Montecuculi de stad en
benoemde hij Van Dam tot sche-
pen. Negen dagen later nam
Frederik Hendrik de stad weer in.
Jacob en zijn collega's werden
gevangen genomen en afgezet.
Hij was nog lid van de malen in
1645"⁸

-ocr page 87-



	GERARD RAVEN

		de Koning tenslotte had in 1417 land in Zeldert en in 1381 drie hofsteden in De Teut buiten de poort, wat resulteerde in de Coninckstraat, die al in 1521 wordt vermeld. Hij stichtte in 1407 een altaar in de Sint- Joriskerk. In 1470 besloeg het grondbezit van Jan de Koning volgens het morgenboek liefst 150 morgen. Godert de Koning bezat Langenoord in 1528 en Frederik was heer van Emiclaer in 1548, maar met zijn dood in 1566 was er geen opvolger en kwam het leen in andere handen.¹²⁰ VAN KRACHTWIJK 1583-1651 '/8-³/4malenrentevan Klein Emiclaer De familie Van Krachtwijk schreef haar naam meestal als Van Crachtwijk. Zij stamde mogelijk van de gelijknamige grote boerderij aan de Eem in Hoogland-West. Evert van Krachtwijk wordt in 1397 voor het eerst vermeld als eigenaar, maar in 1414 werd de hoeve al verkocht. Dirk van Krachtwijk was in 1536 eigenaar en gebruiker van ��n morgen in Leusden, maar hij zal toen zeker al meer bezit hebben gehad. Hij was in 1553 regent van Armen de Poth.¹²¹ Zijn zoon Dirk Dirksz van Krachtwijk gebruikte zijn achter- naam aanvankelijk niet. Hij was zelf vijfmaal raad tussen 1557 en 1577 en schepen in 1580. Ook deze katholiek kon zijn functie dus nog even bekleden na de alte- ratie van 1579. Met zijn vrouw Alijd verkocht hij in 1588 een ommuurde hof bij de Bredesteeg. Dirks dochters trouwden goede partijen: Joanna bijvoorbeeld in 1607 met Adriaan van
				archief852 (Coninckstraat 1521); Dekker 18, 34,61; Kemperink 37-38; Hilhorst, Maalschap 25; Van Kan 49. 121 Over boerde- rij Krachtwijk G.G. Hilhorst, GA. Monkhorst en G.J.A. Raven, 'Hoogland-West. Geschiedenis en natuur van een opmerkelijk land- schap,' De Bewaarsman 7 (2001) 21-100, ald. 76. In 1400 droeg Evert van Krachtwijk gebied in De Slaag over (Broer, Paulusabdij 2g6n). Land in Leusden: Verduin, Oudschildgeld Leusden 55-56. 122 GAA, Transportregisters 436-10,3.7.1588. Over Dirks rol in de malen Dekker
			117 Maris 189 nr 2vd, 191 nr 218. 118 W.E. van Dam van Isselt, Genealogische aanteekeningen betreffende de familie van Dam (Amersfoort) xvii, Jacob van Dam [Amersfoort 1910]; Hooft van Huysduynen 29- 31,43-48,69-72; Van Kan 56 (mis- fundatie 1561), Nederland's Patriciaat (1940) 34-36; Ruizendaal 196 (De Haar 1548); DenTex I 34,36- 37. IV 34 119 GAA Sint- Pietersgasthuis 88,19.7.1606 en 22.11.1622; 122, 9.1.1610; 159, 29.6.1622 120 Berkelbach 451 nr 1193 (1336); Maris 480-481 nr 502 (Zeist); HUA Sint-Paulusabdij 32 fo 364-364V, 1417; gaa stads- Westrenen, wiens familie in de periode 1615-1628 het landgoed Coelhorst herenigde. Dirk was het belangrijkste lid van de malen van Hoogland, al had hij in 1583 geen enkele malenhoeve in bezit: hij had toen het hele aandeel voor Groot Wede, en drie vierdepar- ten van De Hoeve, Groot en Klein Weerhorst en Boelenhoef, met Klein Emiclaer samen dus 1 7/8 van de 15 stemmen. In dat malencollege had hij ook om
VAN DASHORST 1600-1609 kwart Klein Emiclaer De naam zal zijn ontleend aan het landgoed Dashorst in Renswoude. Sinds 1435 waren enkele leden raad of schepen. Gerrit Willemsz van Dashorst zal met een meisje Van der Burg zijn gehuwd; er was een (ande- re?) Gerrit die in 1596 trouwde met Agnes van Bijier. Hij was zelf in 1606-1622 gasthuismeester van het Sint-Pietersgasthuis, had wat land dichtbij aan de Eem en in 1619 twee percelen van samen 5 morgen op de eng van Hoog- land."» DE KONING 1516-1547 Bosserdijk Jan de Koning was telg uit een bekend Amersfoorts regentenge- slacht. Al in 1282 was een Jan de Koning lid van de malen en v��r 1310 had Timan de Koning van de Sint-Paulusabdij de malenboer- derij Langenoord in erfleen. Hij was daarmee heer van het mini- gerecht (Langenoord en) Emiclaer, in de 18de eeuw ten onrechte aangezien voor het hele gerecht Emiclaer. Ook was hij heer van het minigerechtje De Twee Hoeven aan de grens met Hoevelaken, in beide gevallen als achterleenman van (vermoede- lijk) de familie Van Stoutenburg. In 1322 was Jan Godevaartsz de Koning schout van Amersfoort en ook daarna vinden we ver- schillende telgen als raad, sche- pen of schout. Een Jan was in 1336 dienstman van de bisschop. In 1395 was een Jan de Koning leenman van een hoeve in Zeist, die tot 1470 in de familie bleef. Hij was vermoedelijk dezelfde als Jan de Koning uit Amersfoort, die in 1411 betrokken was bij een Gelderse aanval op de stad. Dirk

-ocr page 88-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

andere redenen een zware stem.
Dirk was achtmaal rentmeester in
de jaren 1566-1587. In 1573 was hij
��n van de ondertekenaars en
mogelijk ook de opsteller van de
ambtsplichten van de rentmees-
ter. In 1580 was Dirk in die func-
tie ��n van de voorstellers tot
verdeling van het malenbezit, een
mislukte poging van de abt van St
Paulus om in de chaotische tijd
van de Opstand nog wat zaken af
te handelen. In 1583 maakte hij de
lijst van onderhoudsplichtigen
aan de Malewetering op. Daaruit
blijkt dat hij pachter was van een-
zesde van Ten Voorde, maar Dirk
heeft nog meer land gepacht. Hij
overleed tussen 1588 en 1591.¹²²

Na Dirks dood kwamen zijn goe-
deren aan zijn zoon, die vaak
kortweg tekende als Dirk van
Krachtwijk. De derde Dirk was al
^ln 1594 regent van Armen de
Poth. Hij trouwde in 1609 met
Evertje van Dorsten. In Hoog-
land vinden we hem voor het
eerst in 1592, als hij malenland
verhuurt op een openbare vei-
ling. Hij was zevenmaal rent-
meester van de malen in de
Periode 1599-1629. In 1620 was
hij betrokken bij een akkoord met
het gerecht van Hoogland over de
schouwbevoegdheid. In 1629 is
Dirk nog benoemd tot regent van
het Bloklandsgasthuis, maar een
jaar later maakten Evertje en hij
hun testament en werd zwager
Adriaan van Westrenen voogd
°ver hun minderjarige kinde-
ren.'^

m 1647 had Evertje als weduwe
Dirk van Krachtwijk in totaal
zelfs malenrenten ter waarde van
twee hoeven. Bovendien was de
rente van half Groot Wede op
naam gezet van haar zaakwaar-

vader van Gijsbert Gijsbert Lam-
bertsz, die in 1417 van de Sint-
Paulusabdij boerderij de
Berenkamp in erfleen kreeg, gele-
gen in Gijsbert Lambertsz' land.
Na de dood van zijn vader volgde
Gijsbert jr hem in 1419 toch weer
op als leenman van De Nieuwe
Zielhorst. In 1533 nog heette de
helft van Zielhorst Heer
Lambertshoeve}*⁶

VAN LILAAR (Van Liendert)
1592-1612 half Klein Emiclaer
Evert en Andries van Lilaar hoor-
den bij de oudst bekende malen
van 1282. Al in 1363 was een Van
Lilaar leenman van Evert van
Wede en in 1391 was Evert van
Lilaar schepen. Klaas van Lilaar
kreeg in 1401 Groot Liendert en
De Hoeve in leen van de Sint-
Paulusabdij, die eind 16de eeuw
nog familiebezit waren. Evert van
Lilaar had in 1401-1417 korte tijd
half Groot Emiclaer in leen. In
1439 bleek de familie een presti-
gieus stenen huis met gracht te
hebben, toen een statussymbool
en mogelijk hetzelfde als het huis
Lilaar of Liendert dat Wendel-
moed van Lilaar in 1590 erfde.¹²⁷Willem van Lilaar was gehuwd
met Margriet van der Burg. Hun
zonen waren Willem van Lilaar
de oude en de jonge, genoemd
naar hun grootvaders Van Lilaar
en Van der Burg.¹²⁸ E�n van hen
was burger van Amersfoort en
had in 1583 de malenboerderij De
Hoeve in eigendom. Hij was in
1622 en 1623 rentmeester van de
malen. Mogelijk was hij de
Willem die 1637 overleed.

VAN DER MAAT

1531-1630 Ter Duist
Deze achternaam komt vaak voor
in spellingsvarianten als Van der
Mathe, Ter Maete en Vermaeth.

nemer en schoonzoon, de kunst-
schilder Paulus Bor.

Intussen was de vierde Dirk van
-Krachtwijkactief. Hij wordt ver-
meld als lid van de malen in de
jaren i634-'52 en was tweemaal
rentmeester in 1642-'44. Hij was
verschillende malen getuige bij
de opmaak van notari�le akten en
woonde in 1645 in de Muur-
huizen aan de singelzijde. In 1651
betaalde de stad hem op drie data
een lijfrente van �11. Dirk over-
leed tussen 1652 en 1667. In 1648
was hij mogelijk al zelf eigenaar
van de waardelen van zijn vader,
maar in 1651 was dit met de helft
teruggebracht tot 1'A aandeel:
³/8 van Klein Emiclaer, '/2 van
Groot Weede, V4 van De Hoeve
enBoelenhoefen '/8 van Klein
Weede.¹²*

LAMBERTSZ

1393-1416 Bosserdijk
Gijsbert Lambertsz komen we
vaker tegen: in 1389 droeg hij
namens de bisschop het landgoed
Scherpenberge over, net als vijf-
tig jaar eerder Ricoud van den
Bosch had gedaan.¹²⁵ In 1389-
1392 was Gijsbert tweemaal sche-
pen van Amersfoort, in 1391-1396
tijnsmeester van de malen. In
1401 beleende de Sint-Paulus-
abdij hem met Zielhorst. In 1415
verkocht hij als leenman van
Zielhorst zijn malenrenten. In
1417 deed Gijsbert ook nog het
eigendom van de Oude en
Nieuwe Zielhorst van de hand.
Hij was mogelijk de broer van
Evert en Klaas Lambertsz van
Lilaar, die in 1401 beleend waren
met respectievelijk half Groot
Emiclaer en Groot Liendert, ter-
wijl naamgenoten beschikten
over De Lage Hoeve en De
Hoeve. Hij was in ieder geval de

99-100. In 1583
pacht hij samen
met Cornelis
Zomer Beli�n-
kamp van een
nonnenklooster
uit Utrecht en
Spijcketskampje
van de malen
(gaa, Archief
malen 8-1 f097 en
g8v). In de malen-
rekening van 1588-
'89 betaalde hij �6
aan losrente uit
een obligatie. In
dievanisgo-'gi
wordt Dirk ver-
meld als overle-
den. Daarom is het
niet duidelijk of
een vermelding
uit 1591 op hem
slaat of op zijn
zoon: Dirk pachtte
toen 22 dammaten
van de malen bij
Hogenaard en
Achter Vagen-
kamp, met de ver-
plichting een huis
te bouwen op
Fijnegeer (gaa,
Archief malen 7 fo

123 GAA,
Notari�le archie-
ven 0023003,
19.8.1630.

124 GAA,
Notari�le archie-
ven 0023004,
6.9.1644;
oo8aoo2,
16.5.1652 en
10.1.1667; gaa,
Transportregisters
436-20,15.10.1645

-ocr page 89-



	GERAR.D RAVEN

In 1322 worden Evert en Lubbert van der Maat al vermeld als sche- pen van Amersfoort en in 1401 was Thomas van der Maat schout van de bisschop in Coelhorst. In 1439 werd Jordaan van der Maat de eerste burgemeester van de familie. In 1484 werden drie tel- gen, waaronder schout Elias, uit de stad verbannen vanwege hun Hoekse partijkeuze, waarmee zij uit het stadsbestuur verdwenen. In 1363 kreeg Jordaan Gijsbertsz van der Maat half Luttike Wede in leen van de familie Van Wede en in 1371 was hij tijnsmeester van de malen. In 1394 kreeg de genoemde Thomas half Ten Akker in leen van de bisschop. In het morgenboek van 1446 blijkt Gijsberts Jordaansz' weduwe Bertraad 14 morgen in Coelhorst te hebben en in de periode 1453- 1406 vinden we beleningen van een kwart van De Slaag (toen nog Soester gebied).¹²⁹ Jordaan Gijsbertsz van der Maat trad in 1516 aan als opvolger voor de halve hoeve Luttike Wede. Zijn zoon Gijsbert Jordaansz volgde hem daar in 1531 op, juist toen Jordaan zelf Ter Duist erfde. Beiden kregen half Luttike Wede veel eerder dan Ter Duist, maar de reden daarvan blijft duister. Gijsbert Jordaansz van der Maat was in de jaren 1552-1570 vijfmaal rentmeester van de malen. Verder wist hij weer het stadsbestuur te bereiken: in de periode 1543-1559 vijfmaal raad, 1548-1576 elfmaal schepen, 1564-1571 viermaal weesmeester en 1566-1578 vier- maal burgemeester. Ook de vol- gende Gijsbert, die geen patro- niem gebruikte, bezat beide land- goederen; voor half Luttike Wede met de malenrente wordt hij ver- meld in 1583 en 1591.¹³⁰		Met de overgave van de stad in 1579 viel de katholieke familie in ongenade; de volgende bezitters van Ter Duist waren geen regent meer. De Joris Gijsbertsz is mogelijk dezelfde als Jordaan van der Maat, in de jaren 1596-1604 viermaal rentmeester van de malen en in 1619 eigenaar van drie landerijen van 22 morgen in de buurt van de eng, in 1626 over- leden. In 1591 trouwde Jordanus Gijsbertsz van der Maat met Joanna van Droffeler, dochter van Joanna die huisvrouw was van Aart van Laurenburg. Van Jordanus en Aart werd vermeld dat zij oud-burgemeester van Amersfoort waren, maar Jordanus komt niet in de regen- tenlijsten van de stad voor. Wel was hij in 1591-1626 regent van Armen de Poth. Lubbertje van der Maat was zijn zuster. martini zie Scheer VAN OLDENBARNEVELT 1588-1619 half Ter Duist Johan van Oldenbarnevelt had nog veel meer bezit in Hoogland: De Koop, 19 morgen uit Luttike Wede, Groot Emiclaer (60 mor- gen), 9 morgen in Nieuwland, 8- 9 morgen in Calveen, 15 of 30 morgen (namelijk een kwart) van Zielhorst en De Keut in Hooglan- derveen, dus royaal meer dan 120 morgen. In een onderhoudslijst van 1619 vormen zeven blokken van hem samen 125 morgen. Johan was ��n van de weinige malen die naast een rente ook de betreffende hoeve had, namelijk Groot Emiclaer, dat hij in 1590 kocht van Wouter van Bijier. Daarnaast had Van Oldenbarne- velt nog de rente van een kwart van Luttike Wede. Ondanks de woonafstand heeft hij een		Stadarchief, res. 1.5.1590, 14.6.1596, 13.2.1613 (met dank aan Hans Smit) 129 GAA Stadsarchief 386, 420,620 (De Slaag), Dekker noot 180, Hil- horst 26-27, Van Kan 54 (misfun- datie 1436), Kem- perink 50, Maris 194-195 nrs 220 en 222 en 373 nr 399; J.denTex, Oldenbarnevelt (5 dln, Haarlem 1960-1972) I 35- 36. Hilhorst noemt Jordaan Gijsbertsz bij de belening van 1363 per abuis Gijsbert Jordaansz. 130 Dekker 38, 55. Gijsbert was in 1559 voogd over de kinderen van Pieter van Dam (J.J. Hooft van Huysduynen, Geschiedenis van het geslacht Van Dam van Isselt [Bilthoveni965] 46-47).
			125 GAA Stadsarchief char- ter 6,28.12.1389, lias achter 13-5-1344 126 HUA Sint- Paulusabdij 32 fo 368; Dekker 32, 34-37. 53; Broer, Paulusabdij 314 noot 3 en 564 noot 2. In het morgenboek van 1446 fo 164 een Gijsbert Lambertsz van Rootjeskamp met 13 morgen in de nieuwe slag in Coelhorst en de Vustraat. 127 HUA, Archief huis Lilaar 1590- 1796 (R29-20) invnrio, 1590; Maris 194 nr 220 (1427 half Ten Akker); Hilhorst Maalschap 26; Dekker 35-36, 55. Land in Amersfoort v��r 1393 Kemperink 37,1394 Maris 20 nr 27; tiend en gerecht Ruitenbeek 1436: Maris 192 nr 219. 128 GAA, belangrijke rol in de malen gespeeld, die hem bij belangrijke besluiten betrokken en mee lie- ten tekenen.¹³¹ POEYT 1415 malenrenten van Hollo en Sneul Dirk Poeyt (+1433/4)^was lid ^van��n der machtigste Amersfoortse

-ocr page 90-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVE TEN BOSCH

erfrente Mari�n-
hof voor zuster in
Barbaraklooster,
1548), 1092
(1566), 1103
(1568).

134 Zijn broer
Lodewijkjan
Celensz was
pachter van 1/6
Ten Voorde
(GAA, Archief
malen 8-1 fo 97).

135 gaa ge-
meente Hoogland
4, memoriaal
1644-1654, onge-
pagineerd. Vanaf
1663 komen
Gerrit Willemsz
Quant en zijn
kinderen geregeld
voor in de katho-
lieke doop-en
trouwboeken; zie
over zijn gezin
ook het familie-
geld 1675 (nihil!)
en B. de Boer e.a.,
Eemnessers door
de eeuwen heen
(Hilversum
2002). Gerrit
Maasz Quant was
de pachter van
Kattenbroek in
1675-1703: G.G.
Hilhorst, 'Boer-
derij Katten-
broek,' De
Bewaarsman 2
(1996) 7-13, ald. 8.

regentenfamilies uit de 15de
eeuw. Dirk Petersz Poeyt en
Reinier Evertsz Poeyt beheersten
jarenlang de Hoekse politiek van
de stad. Dirk Petersz was in de
periode 1404-1423 viermaal
schepen en in 1426 burgemeester.
Hij werd in 1418 beleend met de
halve tiende van de Amersfoortse
eng en van Vernheze na de dood
van zijn vader Peter Reiniersz,
die dit in 1394 had verworven.
Dirk en zijn voorouders hadden
sinds 1363 de halve malenhoeve
Luttike Wede in leen van de
familie Van Wede, welke zij tot
in de 16de eeuw zouden behou-
den. De eerstvermelde bestuur-
ders waren Peter Reiniersz en
Reinier Gosensz, schepenen in
1388. *³²

POT

'556-1599 half Klein Emiclaer
Al in 1435 werd een Hendrik Pot
schepen. Een latere Hendrik was
raad in 1527 en 1531, achtmaal
schepen tussen 1533 en 1564,
vijve in 1537, burgemeester in 1539
en 1565 en schout van 1545 tot
'552. Hij had een zegelstempel
waarop drie potten te zien zijn en
dat heeft zijn zoon mr Jan
gebruikt voor de recognitie van
'556. Deze Jan was notaris en in
^:S66 plaatsvervangend schout; hij
maakte twee jaar later zijn testa-
ment samen zijn vrouw Margriet,
dochtervan Klaas Jansz.¹³³Van Jan Pot weten we verder dat
hij in 1547 met Thomas Jansz de
rente van een andere V4 malen-
hoeve bezat. Thomas moet
dezelfde zijn als Thomas Jan
Celensz, gehuwd met Jans zuster
Rjtje Hendriks Potten. Hij was
raad van Amersfoort vanaf 1587,
vijfmaal schepen in 1606-1611 en
tentmeester van de malen in
^I592-'94.¹³⁴ Thomas was ver-

moedelijk de zaakwaarnemer van
Elsa Jans Soest en was de schoon-
vader van ds Martinus Martini
Scheer.

QUANT

1572-1784 Bosserdijk
Later komen nog familieleden
Quant voor in Hoogland, maar
die woonden niet op Bosserdijk.
Bij de overstroming van 1610 was
van Gerrit Quant 2 ^r/2 morgen
beschadigd; mogelijk was hij
dezelfde als Gerrit Willemsz
Quant, Willems vermoedelijke
zoon en dus een broer van Reyer.
Deze pachtte in 1619-1631 lande-
rijen van 36 ³/4 morgen van de
erven Jacob Soest en 3 morgen
van Gosen Jan Weger. In 1631
pachtte Willem Gerritsz Quant 8
morgen van de Sint-Paulusabdij
en in 1632 had hij 1 ^x/i morgen;
aan belasting betaalde hij in 1644
�2:2:0 en 10 stuiver, in 1647/3.
Goort Gerritsz Quant vinden we
in 1650-1654 op Groot Sneul,
Oth Gerritsz Quant had in 1653
22 morgen en betaalde aan huis-
geld/2'/₂.^I35

SCHEER

165010 morgen van Bosserdijk op
Calveen, 16511/8 malenrente van
Klein Emiclaer

Ds Nicolaus Martini (Scheer) had
het niet makkelijk in Leidschen-
dam, omdat de meeste bewoners
katholiek waren gebleven. Hij
had het geregeld met hen aan de
stok en leeft voort in spotverha-
len die vermoedelijk wel wat
overdreven zijn. In 1644 trouwde
hij met Geertruid, dochter van
Jan van Bijier, schout van Hoog-
land. Martini kocht in 1647 twee
slagen in Calveen, namelijk het
centraal gelegen Ooster of Klein
Calveen met het oostelijk aan-
grenzende Het Smalle Land.

131 DenTex IV
42-47; Dekker 80-
82, 93; Pommer
en Van Mispelaar
18. Vgl over een
goederenruil met
de Sint-Paulus-
abdij in 1591
J.H.M. Hil-
horst'De Oude
Hoefofdetijns-
hof van de Sint-
Paulusabdij te
Emiclaer,' Flehite
26 (1999) 38-41,
ald.41.

132 Maris 12-13 ^nr19; Dekker 38;
Van Kan 50 (vica-
rie Sint-Joriskerk
1420); Kemperink
37,47-48, 50; J.G.
Smit, 'Amersfoort
en Holland 1410-
1430,'Jaarboek
Oud Utrecht
(1971) 115-128, ald.
123. Dirk Petersz
mag niet worden
verward met Dirk
Evertsz, 1426 en
1435 schepen,
1438 burgemees-
ter, 1434 hulder
voor Armgard
Rutgers van
Leeuwen (halve
slag in Sneul en
Calveen, Maris
103 nr 123a).

133 gaa stadsar-
chiefiois
(Hendrik beheert

Deze twee percelen grensden aan
de oostzijde weer aan de westelij-
ke slag van Klein Emiclaer. In
1650 kocht Martini zoals gemeld
ook nog de hiernaast gelegen slag

-ocr page 91-



	CERARD RAVEN

van Bosserdijk, die 10 morgen was. Martini overleed v��r 1675, want in het familiegeld van dat jaar heeft zijn weduwe 30 mor- gen verpacht aan Gosen Aartsz. Hun zoon mr Martinus Martini Scheer van Naarden, advocaat van het Hof van Holland, heeft al het land in 1690 verkocht.¹³⁶ SOEST 1531-1573 Klein Emiclaer De familie Soest was een Amersfoorts regentengeslacht van grote naam.¹³⁷ Hun achter- naam wordt in de bronnen meestal als Zoes(t) geschreven. Vaak komen we de naam Gerrit tegen als pater familias, kennelijk doorgegeven van vader op zoon. In tegenstelling tot de situatie bij de familie Van den Voorde zijn de verschillende generaties hier met enige moeite w�l te onderschei- den. Een Gerrit Soest was in de 14de eeuw in dienst van de heer van Stoutenburg.¹³ Mogelijk was hij de Gerrit die in 1363 bur- gemeester van Amersfoort was. Een Gerrit de jonge wordt in 1370 voor het eerst vermeld als lid van de malen en in 1380 als schepen van Amersfoort. In 1386 kreeg hij de tienden uit een slag bij Zielhorst.¹³⁹ De zonen van Peter Gerritsz Soest hadden bovendien in 1371 grond in Neerzeldert. De eerste generaties waren dus al nauw met Hoogland verbonden en dat bleef zo tot in de 17de eeuw/. Ook in Amersfoort en andere omliggende dorpen komen we de familie Soest steeds weer tegen.¹⁴" Jan of Johan Soest begon zijn Amersfoortse bestuurscarri�re in 1510 als vijve; de vijven waren een commissie van drie schepenen en twee raden die misdrijven ver-
		volgde. Tussen 1510 en 1545 was hij elf maal schepen, in 1517-1529 driemaal burgemeester en in 1549 nog eens raad. Kennelijk was Jan Soest een zo bekende figuur dat hij geen patroniem nodig had en dat nog in 1599 Klein Emiclaer werd aangegeven als het bezit van hem of van zijn erven. Mogelijk was hij de Jan Gerritsz Soest die in 1524 de 15 morgen in Coelhorst bezat, die overigens in 1536 alweer in han- den waren van een ander fami- lielid. Jan zal rond 1475 zijn gebo- ren, want al in 1501 verkocht hij met zijn echtgenote Margriet een hof buiten het Spui op de Koppel. Het echtpaar genoot in 1533 een rente van �6, die zij elf jaar later overdroegen op hun dochter Margriet. Daarnaast was Jan al in 1496 eigenaar van Midden Romselaar in Woudenberg, in 1536 van Klein Romselaar en in 1548 van 20 dammaten (ruim 13 morgen) in Bunschoten.¹⁴¹ Toen Jan in 1550 overleed erfde zijn oudste zoon mr Willem Soest van Wetering Klein Emiclaer. Daarvan hebben we voor het eerst een recognitie- oorkonde. Van Willem weten we alleen dat hij burger van Amersfoort was. In 1548 vinden we hem al in de kapittelrekenin- gen; misschien nam hij toen de zaken van zijn vader waar. Willem overleed in 1552, toen zijn broer mr Peter Soest hem opvolgde.¹⁴² Ook hij was burger van Amersfoort, tussen 1534 en 1556 zesmaal raad en in 1536 vijve. Terwijl de oorkonde van 1550 geen zegel meer draagt vin- den we nu een fraai exemplaar van Peter met drie lelies en een soort halsband. Hij was gehuwd
			136 gaa, Archief malen 7 fo 47-47V, 1651; F.H.C.M. DaamsenJ.D. de Kort, Over, door en om de Leytsche Dam. Geschie- denis van een gou- den gemeente (Leidschendam 1980) 281. In 1690 verkocht Nicolaus' zoon Martinus Martini Klein of Ooster Calveen. gaa, Archief gerecht Hoogland (beheersnr 67) 777,17.12.1690. 137 Enkele korte familiegegevens in Hilhorst, Maalschap 28 en Kemperink 36-37, 40. 138 HUA baronie IJselstein 1 fo 1 139 gaa stadar- chief charters49, 1388 en 74,1391 140 Grondbezit in Hoogland: 1371-1567 Over- en Neerzeldert: morgenboek 1446; GAA stads- archief, charter 371,18.8.1449; Sint- Pietersgasthuis 66,3.4.1538 en 8.11.1567; 101, 6.7.1535:253, 3.11.1538; 258, 23.1.1408; 1386- 1472 Slag in Zielhorst: De Kort, Luttike Wede 198; C1420	tijnsplichtig aan Sint-Paulusabdij: Sint-Paulusabdij 376 fo 271; 14²3" 1528 Klein Weerhorst: Dekker 29,31,39" 40; morgenboe- ken 1446-1470; 1446-1546 Coelhorst: Hilhorst, Maalschap 28; morgenboek 1446; Sint- Pietersgasthuis mappen 101 en 321,4.4.1453 e¹¹8.11.1488; 1497- 1501 Duist en De Haar: morgen- boek 1497; Ruizendaali68, 171,176;i4xx- 1554 tienden van Schoonoord (en Katerijst): De Kort, Luttike Wede 199-200. Amersfoort: veel gegevens in GAA. stadsarchief(rege- stenvanJ.Hovy en F.J.W. van Kan en van A. Reichgelt) en archief Sint- Pietersgasthuis (inventaris Huijgen); drie misfundaties 1446-1464: Van Kan, Zielenheil 55-56; Bunschoten 1501: Ruizendaali68, 171,176; Leusden: Leusbroek GAA, archief St-

-ocr page 92-

DE HERONTDEKKING VAN MALENHOEVETEN BOSCH

door diens broer
Gerrit. Nieuw
Nederlands
Biographisch
Woordenboek X
1241, met dank
aan Hans Smit.

143 Huwelijk
Peter Soest en
land in

Neerzeldert 1534:
Maris 188-189 nr
217b. Bunschoten
en Duist:
Ruizendaal 187,
194,197. De 7
dammaten in
Zeldert betreffen
een zoekgeraakte
post, alleen ver-
meld in het oud-
schildboeki78o.

144 Zie noot 73.

145 GAA stadsar-
chief 1167 (testa-
ment 1592) en
1192 (voogdij);
archief Sint-
Pietersgasthuis
187,7.4.1608;
Dekker 68,90-91

Pietersgasthuis

99,4.12.1448;

Hamersveldi536:

Verduin,

Oudschildgeld

Hamersveld, 48;

Soest: GAA,

archief St-

Pietersgasthuis

191,24.1.1398;

stadsarchief 289,

13-5-1433;
Woudenberg
1392-1496:
Nieuwenhuis nr 1.

141 GAA stadsar-
chief, charter 642,
1501; GAA Sint-
Pietersgasthuis
314, 26.4.1533 en

4-5-1544;
Nieuwenhuis nrs
1 en 3; Ruizendaal
90,187

142 Hij moet niet
worden verward
met mr Willem
Gerritsz Soest,
wiens testament
in 1563 werd
ge�xecuteerd

VAN DEN VOORDE

1329-1530 Klein Emiclaer
Vermoedelijk ontleende de fami-
lie haar naam aan de Hooglandse
boerderij Ten Voorde. Het is
mogelijk dat Frederik als hoofd
van de familie zowel Ten Voorde
als Klein Emiclaer bezat; zo was
het tenminste in 1401. In de prak-
tijk werden de hoeven dan toch
verpacht danwei door verschil-
lende familieleden bewerkt, zoals
ook het geval was met Ten Bosch.
Ten Voorde omvatte in 1619 24
morgen. Het grensde aan de zuid-
zij de nog in 1779 aan de gemene
beek of wetering, wat bevestigt
dat hier een voorde (doorwaadba-

met Dammetje, dochter van
Klaas Gerritsz. Blijkens het oud-
schildregister van 1548 had hij
toen ��n morgen bij De Wetering
(een boerderij ten oosten van
Hollo , aan de huidige Mgr Van de
Weteringstraat in Hoogland-
West). De pachter was Peter
Hendriksz. In Zeldert had Peter
Soest drie stukken: 6 dammaten
die hij altijd zelf gebruikte, 4 ver-
Pacht aan Bart Reyersz en nog
eens 7. De laatste twee waren
gedeeld eigendom met Armgard
Soest en de 7 morgen bovendien
met Lambert van Noord. Een
stuk land van onbekend opper-
vlak in Neerzeldert, aan weerszij-
den van de Zeldertse wetering,
was afgesplitst van Ter Burg van
de familie Van der Burg; dit had
Dammetje in 1534 van haar vader
ge�rfd. Bovendien had Peter 4
dammaten in Duist, 5 in De Haar
en 12 in Bunschoten. Peter Soest
overleed in 1556, waarna zijn
dochter Cornelia het genoemde
land in Neerzeldert erfde; zij was
getrouwd met Willem de
Wijs.¹*! Half Klein Emiclaer
^werd in 1556 conform het testa-
ment van Willem Soest ge�rfd
door zijn zuster Elsa Jan Soesten,
weduwe van Willem van der
Burg.

Ook hun mogelijke familieleden
Willem Jacobsz en diens zoon
Jacob zijn in verband te brengen
met Klein Emiclaer en Katten-
broek. Willem had in 1536 en
154812 '/z morgen samen met
Neeltje Zegers Hertens, pachter
Albert Gosensz. Hij had in 1547
al de halve malenrente, was raad
van Amersfoort in 1540 en rent-
meester van de malen in 1555-
¹5S6. Zijn zoon Jacob was raad
van Amersfoort in 1577, elfmaal
rentmeester van de malen in de

periode 1575-1600 en wordt voor
het laatst vermeld als lid van de
malen in 1614. Hij kreeg in 1579-
'80 van de malen �15 dijkgeld
.voor de twee geren.
Vermoedelijk was hij ook de
Jacob Soest wiens erfgenamen in
1619 en 163136 3/4 morgen had-
den verpacht aan Gerrit
Willemsz Quant (zoon van de
pachter van Bosserdijk) en in
1619 3 morgen aan Evert Saren
(Buurtsdijk). Nog in 1631 worden
de erven Jacob Soest genoemd
voor 6 morgen.¹⁴⁴

VERHAAR

1614-1626 malenrente van
Bosserdijk uit Hollo
Goort Verhaar was burger van
Amersfoort en in de periode
1573-1617 schout van Hoogland,
Emiclaer en Leusden. Hij woon-
de in de buurt van huis Coelhorst
en had de rente van half Groot
Liendert. In de jaren 1582-1590
was hij gastheer voor de jaarlijkse
vergadering van de malen. Zijn
zoon Hendrik trouwde in 1592
met Jannetje, dochter van
Herman Joosten en in 1604 met
Marijtje Soest, uit de aanzienlijke
katholieke familie die Klein
Emiclaer bezat. In de kapittelre-
kening krijgt hij teveel eer door-
dat hij wordt betiteld als schout
van Hoogland, net als in malen-
rekeningen van de jaren 1598-
1600 en bij zijn tweede huwelijk.
Hendrik was vermoedelijk alleen
plaatsvervanger van zijn vader,
zoals vanaf 1772 het geval was
met Cornelis Hoogeveen die zijn
vader Krijn assisteerde. In 1608
blijkt Marijtje weduwe te zijn
met minderjarige kinderen.¹⁴⁵

-ocr page 93-

CERARD RAVEN

re plaats) lag. In die tijd was hier
de tapperij Voermans Welvaren
aan de Liendertseweg. Bij die
voorde lag de brink waar de
malen oorspronkelijk als laag
gerecht vergaderden, zoals eerder
bleek bij de oorkonde van 1339.
Het landgoed had een eigen eng,
in 1388 de Vorder enge genoemd,
maar behoorde niet tot het
malengoed. Het lag lager en is
daarom later ontgonnen, moge-
lijk nog in malenverband. Het is
in ieder geval van een malenhoe-
ve afgesplitst, mogelijk van
Liendert. We kunnen het niet
identificeren als Klein of Oost-
Liendert, want dat wordt in 1401
en 1439 (vrijwel) gelijktijdig ver-
meld. Ten Voorde werd in 1401
door de Sint-Paulusabdij omge-
zet in leengoed. Ook had het toen
een keuterwaarschap: het was
dus groot genoeg om ook de keu-
terboeren) delen van de woeste
gronden te gunnen.¹⁴ We
komen Ten Voorde nog tegen in
1541, maar het is niet te herken-
nen in de morgen- en oudschil-
dregisters.¹⁴⁷

In 1331 beleende Arnoud van
IJsselstein Frederik Butten van
den Voorde met een rente van �4
uit het landgoed Schothorst, met
als heergewaad 20 oude konings-
tournoisen (Franse pennin-
gen).¹⁴⁸

In de jaren 1391-1396 komt Gode
Frederiksz driemaal voor als
schout van de bisschop op
Hoogland. In 1400 en 1403 was
Frederik schepen van Amersfoort
en in 1405 in die functie aanwe-
zig bij nota bene een verpachting
van Ten Bosch.¹⁴⁹ In 1408 had hij
land in Neerzeldert.¹⁵⁰

Frederik van den Voorde werd in
1410 opnieuw beleend met de
rente uit Schothorst.¹⁵¹ Deze

Frederik was tussen 1413 en 1439
geregeld onze man (dus in dienst
danwei vertegenwoordiger) van
de Sint-Paulusabdij; zo trad hij in
1417 op als getuige bij de belening
van de Berenkamp door de abdij
aan Gijsbert Gijsbert Lambertsz
en zijn nakomelingen.¹⁵²

In 1437 werd Gosen Frederiksz
van den Voorde na opdracht door
zijn vader door de Sint-
Paulusabdij beleend met Ten
Voorde.¹⁵³ Misschien moeten we
het ons z� voorstellen dat zijn
vader Frederik bejaard was en de
hoeven toen tussen twee broers
Gosen en Frederik zijn verdeeld.
In 1449 is inderdaad sprake van
de erven Frederik van den
Voorde, die land hebben in De
Slaag. Een jaar later is de volgen-
de Frederik eigenaar van dit land
en in 1453 wordt zijn echtgenote
Belie erbij genoemd.¹⁵⁴ In 1458
blijkt Gosewijn ook Klein
Emiclaer te bezitten.

VAN WEDE
I557?-IS88 half Ter Duist
De Van Wedes waren ��n van
de meest aanzienlijke geslachten:
in de periode 1196-1200 waren
Lubbert en Evert ministerialen
van de bisschop en Steven van
Wede was in 1325 knaap van
Stoutenburg, dus riddermatig.
In 1334 droeg Hendrik van Wede
Groot en Klein Wede op aan
Arnoud van IJsselstein om het
met de tienden in leen terug te
krijgen en er te wonen; het bleef
zeker tot 1583 in de familie. Evert
van Wede was in 1371 tijnsmees-
ter van de malen. Verder had men
de tienden van Overzeldert (v��r
1331-1474), Luttike Wede (1351),
Zwartekamp in Amersfoort
(1440-1457), Ruitenbeek in
Leusden met gerecht en tiend

146 Dekker 23,
32,41-42

147 In 1541 was
Ten Voorde
eigendom van
drie dochters van
Wouter de Beer,
die het had ont-
vangen van
Hendrik Gosensz
en diens vrouw
Jut je (gaa stads-
archief charter
983).

148 HUA,
Baronie

IJsselstein 1 f0136,
24.8.1331. Dr J.C.
Kort wees mij
hierop. Een fami-
lielid uit die tijd
was mogelijk
Arend van den
Voorde uit
Amersfoort. Hij
werd in 1328/9
veroordeeld tot
een boete van �1
13S 4d, omdat hij
een man raakte
met een houten
bal. Arend komt
in 1332/3
opnieuw voor,
mogelijk voor een
keurmede (S.
Muller Fz, De
registers en reke-

(1497-1577) en half Ten Akker
(1575). De eerstvermelde regent
van Amersfoort was Elias van
Wede: 1434 raad, 1436 vijve, in
de periode 1436-1443 viermaal
schepen, 1446 burgemeester.¹⁵5

VAN IJSSELSTEIN
1339-1360 Bosserdijk
De literatuur over ridder Arnoud
II van Amstel van IJsselstein (ca

het

ningen van

bisdom Utrecht I
(Utrecht 1889)
467,487).

149 HUA,
Archiefkapittel
Sint Pieter 645-5,
10.7.1405;
Hilhorst,
Maalschap 27

150 GAA.Sint-
Pietersgasthuis
258,23.1.1408

151 hua,
Baronie

IJsselstein 1 f01361
11.2.1410

152 Hilhorst,
Maalschap 27;
hua, Sint-
Paulusabdij 32 fo
368,1417. Een
Johan van den
Voorde was in
1387 schepen van
Woudenberg
(gaa,
Stadsarchief

3559)-

153 Dekker 42
noot 124

154 GAA, Sint-
Pietersgasthuis
54,1.8.1449 en
251,3.2.1450;
GAA stadsarchief
charter 386,
x.6.1453

-ocr page 94-

DE HERONTDEKKING VAN M ALEN H O EVE TEN BOSCH

schop. Voor Amersfoort was het
heel voordelig om deze machtige
man als schout te hebben.
Dankzij zijn connecties kreeg de
.stad in 1326 vrijstelling van tol op
biertransport naar Amsterdam.
Ook bij de bisschop wist Arnoud
belangrijke privileges los te krij-
gen, zoals twee extra marktdagen
en de verheffing van de Sint-
Joriskerk tot kapittelkerk.
Waren de dienstlieden soms al
lastpakken voor de bisschop, rid-
ders als Arnoud waren dat nog
m��r. Rond 1330 stond hij voor-
aan bij het onrechtmatig toe�ige-
nen van de hoge rechtsmacht; de
vertegenwoordiger van de bis-
schop liet hij niet toe. Maar
Arnoud werd overmoedig en zijn
kansen keerden. Het is veelbete-
kend dat hij in 1340 de eerste was
wiens panden zijn vrijgekocht.
Twee jaar later werd de krachtige
bisschop Jan van Arkel benoemd,
die hem aanpakte toen hij in drie

oorlogen tussen 1345 en 1356 de
Hollandse kant koos. Jan brandde
IJsselstein plat en Arnoud verloor
al zijn Stichtse functies en lenen.
Het landgoed Randenbroek ging
op die manier in 1349 over naar
het trouwe Amersfoort; de
achterleenman bleef Splinter
Gerrit Splintersz, dus zoon van de
Gerrit Splinter die we ook al
tegenkwamen als lid van de fami-
lie Van den Bosch in 1356.
Arnoud kreeg zijn lenen terug
toen hij zich in 1357 met de bis-
schop verzoende, maar zijn
macht was gebroken. Het volgen-
de jaar benoemde de nieuwe
graaf van Holland hem als ��n
van zijn vervangers in de rege-
ring. In 1363 overleed hij, maar de
tijns van Bosserdijk was toen al
be�indigd. Dat lijkt een bevesti-
ging dat de uitwassen tot het ver-
leden behoorden.

1290-1363) is helaas nogal ver-
snipperd.¹⁵⁶ Arnoud trouwde in
of voor 1308 met Maria, bastaard-
dochter van bisschop Gwijde van
Avesnes, de broer van graaf Jan II
van Holland. Arnoud was leen-
man van bisschop �n graaf en
speelde ze tegen elkaar uit. Toen
Gwijde in 1315 de burcht
Stoutenburg kocht van Everard
^van Amersfoort, heer van
Stoutenburg, beleende hij Maria
ermee. Arnoud kreeg van hem
het schoutambt van Amersfoort
en Eemland en Hooglandse lenen
als Groot-, Luttike- en Klein
Wede, De Hoeve (vermeld in
1378), waarschijnlijk Boelenhoef
^en tenslotte polder De Haar. In
1325 kreeg Arnoud Stoutenburg
en het schoutambt in pand van
bisschop Jan van Diest, omdat hij
hem �500 had geleend. Vanaf dat
jaar was Arnoud ook raadsheer,
stond hij borg bij leningen of
regelde hij zaken namens de bis-

155 Genealogie in
DenTex V 25,33;
Berkelbach 273 nr
68:, 381-382 nr
989; Marisi4nr
21,181-183 nrs
214-2143,192-193
nr2i9,195 nr 221;
Dekker 37; Hil-
horst Maalschap
27-

156 Het volgende
is ontleend aan:
Berkelbach 54 nr
132,170 nr 429;
Buitelaar 84,323;
T.Hermans en C.
Noordam, 'IJssel-
stein,'in B. Olde
Meierinke.a.
(red.), Kaste/en en
ridderhofsteden in
Utrecht (Utrecht
1995)506-511;
W.J. van Hoorn,
Een hofstede ge-
naamd Randen-
broek. Van leen-
goed tot stadspark
(Amersfoort
[1991]) 8-10;
W.F.N, van Root-
selaar, Amersfoort
777-1580 I
(Amersfoort 1878)

303-304,340-
345;Rutgers44-
47; Van Spaen,
a.w.

fel

Zegel van Frederik van den Voorde als
buur en landgenoot van Zeldert (Archief
Eemland, Stadsarchief 3633,16 januari 1408

-ocr page 95-



		ANDR� CLAZING De vuurstolp

-ocr page 96-



	Brandgevaar is van alle eeuwen. Middeleeuwse huizen waren grotendeels van hout en dus bijzonder brandgevaar- lijk. Dit artikel gaat over allerlei maatregelen om het brand- gevaar zo klein mogelijk te houden. Op het niveau van particulieren die er rekening mee hielden door op een bepaalde manier hun huis in te richten; op het niveau van de stedelijke overheid, die maatregelen voor brand preventie nam.

Vu ur neemt in het bestaan van de mens een heel belangrijke plaats in. Archeologisch onderzoek heeft aangetoond dat al meer dan een miljoen jaar geleden de primitieve mensachtigen met dat wonderlijke vuur nebben leren omgaan. Het bood bescher- ming tegen de kou en wilde dieren; ze kon- den er hun maaltijd op koken. Het stelde nen in staat ook in minder warme streken en onder barre omstandigheden in leven te blijven. Zonder het vuur zou onze huidige cultuur ondenkbaar zijn. Op het eind van de Middeleeuwen verwoordde men dat zo: dat hij, die gedurende zes weken met al zijn ^roerende goederen (in een huis) verblijft en daar een vuur en licht brandende heeft gehad, inwoner van onze stad is.¹ In het Oud-Vaderlands Recht gaf men deze definitie om vast te leggen wanneer men zich burger van een stad mocht noemen met alle plichten maar ook rechten van- dien. Je kon je dus pas in een stad gevestigd noemen als je gedurende langere tijd met al Je roerende goederen in een woning ver- bleef �n vuur en lichtgebruikte, want zon- der vuur kon niemand in leven blijven, was de gedachtengang.² De centrale rol die het vuur en de haard voor ons inneemt is goed
		af te meten aan de enorme hoeveelheid spreekwoorden en gezegdes waarin deze woorden voorkomen. Nu is vuur niet alleen een zegen, maar ook een gevaar. Zolang de mens als jager/verza- melaar nog met weinig bezittingen wat rondtrekt, is het gevolg van een brandje te overzien. Als onze voorouders zich echter gaan vestigen en veel tijd en moeite gaan steken in het bouwen van een vaste woning neemt ook de ernst van de schade die bij brand kan ontstaan toe. Het is dus zaak brandgevaar zoveel mogelijk in te perken en bijvoorbeeld bij de inrichting van een huis daarmee rekening te houden. Vanaf het Neolithicum (de Late Steentijd; 2500- 2000 v. Chr.) tot in de Late Middeleeuwen werden huizen gebouwd volgens nagenoeg hetzelfde principe. Een langwerpig grond- plan met, afhankelijk van de periode, ��n of meer zijbeuken. Ook de lengte van het geheel kon vari�ren. Materiaal voorde bouw vond men in de directe omgeving: hout, riet, leem en plaggen. Een stevig sta- ketsel van houten stammen vormde het geraamte van het huis.
			1 " dat hy binnen onse stede ge- woont heeft met alle zijn tilbaer haaf zes weecken langk ende vier ende licht daerin- negehouden heeft". West- friesche Stad- rechten 1,86. 2 In Amersfoort komt dezelfde bewoording voor, maar dan in nega- tieve zin: iemand kon het burger- schap verliezen als hij meer dan een jaar en een dag woonde 'zon- der vuer ende licht te houden' (Maar- schalkerweerd, Burgerschap, 44 noot 11).


				95

-ocr page 97-

1 ii i m

/TH

lil ir"**.......'

�.

1 Reconstructie van een boerderij uit de

vroege/late ijzertijd uit Amersfoort-Noord.

toe aangebracht luik in het dak. Het waren
huizen van ��n verdieping: dus vanaf de
begane grond keek je zo tegen de balken
van het dakbeschot aan. Het voordeel van
een rieten dak is dat het goed isoleert, maar
het is wel heel brandgevaarlijk. Om te voor-
komen dat opstijgende vonken van het vuur
zich aan de binnenzijde van het dak tussen
het riet nestelden, werd boven het vuur een
soort vonkenvanger aangebracht of werd
de binnenzijde van het dak ter plekke met
leem bestreken.

De wanden waren van hout of een met
leem bestreken vlechtwerk van wilgente-
nen of van plaggen. Het dak was gedekt
met stro of riet. In dit langwerpige bouwsel
bevond zich een woongedeelte met daar-
aan vast een boerderijgedeelte met stal en
opslagplaatsen. In het woongedeelte lag de
haard. Centraal in het vertrek werd op een
lemen of stenen vloertje, omzoomd met
keien, een haardplaats ingericht, zover
mogelijk van de brandgevaarlijke wanden
vandaan. De rook van het vrijliggende vuur
trok weg via kieren en via een speciaal daar-

-ocr page 98-



			DE VUURSTOLP

Stadsbranden Huizen metstenen muren en een stenen wand waartegen een schoorsteen geplaatst kon worden - die dus veel minder brandge- vaar opleverden-verschijnen in Amersfoort pas vanaf de dertiende eeuw, maar zij zijn dan nog heel zeldzaam. En hoewel ze in de eeuwen daarna vaker voor- kwamen, werden op het eind van de Middeleeuwen nog altijd voornamelijk hou- ten huizen gebouwd met een centrale vrij- liggende vuurplaats. In de steden lagen de
		huizen bovendien dicht opeen gebouwd, want ruimte was schaars. Het gevaar van brand was daarom altijd aanwezig. Een beginnend brandje kon onder ongunstige omstandigheden (droogte, harde wind) catastrofale gevolgen hebben. Er is geen stad in de middeleeuwen die niet met grote branden te maken heeft gehad. Zwolle brandde in 1324 af, Deventer in 1334, Gouda in 1361 en Schoonhoven in 1375. De lijst is naar believen uit te breiden. Het ergste was dat de branden elkaar met enige regelmaat opvolgden, zozeer dat men in de


	2 De haardplaats. Een kring van keien houdt het vuur in toom.
				97

-ocr page 99-



	ANDR.E CLAZING

tijdsbepaling nogal eens de formulering gebruikte: "zoveel jaar na de laatste brand". In Utrecht, bijvoorbeeld, vermeldden de annalen tussen 1017 en 1431 twaalf kleinere en grotere branden. In Amersfoort was het al niet anders. Van Bemmel meldt in zijn "Beschrijving van de stad Amersfoort" dat er, naast enkele kleinere, minstens zes grote stadsbranden zijn geweest. Met name de branden van 1495 en 1520 hadden een rampzalig verloop. Zo ontstond op 13 juni 1520 in de middag bij de St.Joriskerk een brand. Het vuur verspreidde zich via de Papenhofstede, Lavendelstraat, Appel- markt en een stuk van de Langestraat en woedde voort naar het oosten. Enkele stenen huizen konden met veel moeite behouden worden, maar alles wat van hout was werd door de vlammen verteerd. Slechts ��n enkel houten huis op de Kamp bleef gespaard. In "de Blafferd"een belastingcohiervoor het"huisgeld"worden ongeveervoo pan- den geteld. Weliswaar dateert dit docu- ment uit 1755, maar de omvang van de stad is dan nog even groot als op het eind van de Middeleeuwen. Welnu in 1495 vielen drie- honderd huizen aan het vuur ten prooi, in 1520 werden meer dan vierhonderd huizen in de as gelegd, bijna een kwart van de stad! Geen wonder dat stadsbesturen maatrege- len gingen nemen om het brandgevaar zo klein mogelijk te houden. Maatregelen De brandbestrijding in de steden was er in eerste instantie op gericht om een eenmaal ontstane brand te beteugelen. Gemakkelijk kon een binnenbrandje tot een uitslaande brand leiden.³ Het overslaan van vuur door de lucht werd als grootste gevaar gezien.		De belangrijkste verordening was het ver- bod op "weeke daken", dat wil zeggen rie- ten of strooien daken in tegenstelling tot daken meteen harde,stenen bedekking. In Utrecht vinden we de eerste maatregelen over dit onderwerp al in 1340. Aanvankelijk tracht men daar de verstening van de daken te bevorderen op basis van vrijwilligheid en door het verlenen van subsidies. De snel- heid van het proces lijkt vooral te zijn bepaald door de vraag of de steenovens wel voldoende capaciteit hadden en of er genoeg geld in de stadskas zat om aan de subsidieaanvragen te voldoen. Er treedt namelijk nogal wat variatie op in de hoogte van de subsidiebedragen. Later is er geen sprake meer van vrijblijvendheid en worden de maatregelen steeds dwingender. Al met al lijkt het hele proces van de verstening van de daken pas voltooid in de zestiende eeuw.⁴ In Amersfoort gebeurt een en ander alle- maal wat later. In 1464 vinden we de eerste van reeks van keuren (verordeningen) van het stadsbestuur aangaande "weicke", dus met riet gedekte, daken.⁵ Niemand, zo gebiedt de keur, mag "binnen der stat oude muere", dus binnen de eerste omwalling, waar de huizen het dichtst opeen waren gebouwd, nog rietgedekte daken toepassen bij huizen, schuren of loodsen. Dus bij nieuwbouw was het hiermee nu geregeld. Een probleem apart vormden de daken van bestaande panden. Hoe onveilig ook, de situatie van dat moment moest worden gedoogd. Verbetering was slechts met klei- ne stapjes mogelijk. Zo vinden we een bepaling uit 1471 dat schoorstenen minstens zes voet (1,80 m.) boven de rieten daken moesten uitsteken. Vonken hadden dan in ieder geval een langere weg af te leggen voor ze op het kwetsbare dak belandden en
			3 Een bepaling in de keurboeken uit hetjaar 1513, her- haald in 1544, geeft een aanzien- lijke boete aan de veroorzaker van een zodanig ern- stige brand dat er alarm geslagen moest worden: "Van den brandt- In wiens huys ofK op wiens erfue ongevalle brant geviele ende op- ginck, zulcxdat die clocke dairove' geslagen worde, sal die inwoenre des huyses verbu- eren 5 Carolus- gulden tot onsen behouff." Fruin, De middeleeuw- sche rechtsbron- nen, 179 en 353. 4 Kipp, Water en vuur, 83 5 Raadsbesluiten en Keuren van stadsbestuur van Amersfoort aan- gaande "weeke daken" Uit: Fruin, De middeleeuw- sche rechtsbron- 1^55,85,158. 6 Van Rootselaar. Amersfoort, II 99

-ocr page 100-



			DE VUURSTOLP

dus meer kans dat ze voordien al gedoofd waren. Toch bleven ongewenste toestanden lang bestaan. Door middel van reparatie en gedeeltelijke vervanging konden bestaande daken schijnbaar eindeloos mee. Daarom werd in 1491 bepaald dat bij reparaties van stukken groter dan een vierkante roede (14 m²) ook met pannen, daktegels of leien moest worden gewerkt, of men zal het 'schijndelen"⁷. Hiermee wordt bedoeld het riet van binnen en van buiten met leem bestrijken zodat het minder makkelijk vlam vat. Het was een goedkoop alternatief en werd voor kleinere stukken gedoogd. Het vervangen van rieten daken was nu een- maal een kostbare aangelegenheid. Lei moest van ver worden aangevoerd en was dus duur; het werd daarom beperkt gebruikt. Daktegels zijn platte platen van gebakken klei die overlappend op een hou- ten dakbeschot gelegd werden. Een nadeel daarbij is dat de overlap nogal groot moet zijn en dat dus het gewicht dat op het dak drukt aanzienlijk is, wat weer consequen- ties heeft voor de dakconstructie. Dat was bij de dakpan minder. Vanaf de vijftiende eeuw komt de golfpan in zwang. Moeilijker te vormen dan de daktegel (= prijsverho- gend) maar omdat er voor een zelfde oppervlak minder nodig waren, was de dak- pan uiteindelijk goedkoper. Toch bleef het vervangen van rieten en strooien daken door harde daken een kostbare zaak. Vandaar dat stadsbesturen huiseigenaren daarin wel wilden subsidi�ren. Zoals gezien vond men in Utrecht al in het midden van de veertiende eeuw dat het tijd was voor actie. In Amersfoort namen de bestuurde- ^ren in 1516 een soortgelijk besluit. Eigena- ren kregen eenderde van het bedrag dat hij aan de steenbakker heeft betaald is terug. Maarzo vervolgt de keur: het mag hierbij
	alleen gaan om echt nieuwe daken en niet om de vervanging van een dak dat al met pannen gedekt was en waarvoor de stad dus al eens betaald had ! Creatief hande- len bij subsidieaanvragen is blijkbaar van alle tijden. Nog tweemaal in de zestiende eeuw vinden we keuren over weke daken. Betrof het in 1464 nog alleen de oude bin- nenstad, nu is in de gehele stad het verbod op weke daken van kracht. Het dwingend voorschrijven om ook muren van steen te gebruiken maken kwam pas later. Was het moderniseren van daken al kostbaar, de vervanging van houten hui- zen door stenen gebouwen was niet direct voor ieder haalbaar. Het "verstenen" van de stad ging uitermate langzaam. Steen was kostbaar en zwaar te vervoeren. Alle steen die ooit de stad was ingevoerd moest dan ook in de stad blijven, want ook een oud gebouw dat afgebroken werd, leverde toch nog bruikbaar bouwmateriaal.⁹ Ook hier bewandelde het stadsbestuur de weg der geleidelijkheid. In 1645 komt er van stads- wege een verbod op houten voorgevels, waarbij in de praktijk bestaande gevallen nog lang werden ontzien. Pas in 1758 werd in Amersfoort het laatste houten huis, genaamd "de Brabantse El" afgebroken, hetzelfde huis dat bij de stadsbrand van 1520 als enige aan de Kamp gespaard geble- ven was. Andere acties waren het verbieden of het verplaatsen naar de rand van de stad van vuurgevaarlijke industrie�n als potten- bakkerijen en molens. Bij een pottenbakke- rij kan iedereen zich voorstellen waarom deze brandgevaarlijk is, maar ook windmo- lens wilden nogal eens in brand vliegen. De machinerie van een windmolen is geheel van hout en bij stevige wind kan de wrijvingsenergie tussen de houten delen tot zulke temperaturen leiden dat spontane
		7 "Item soe en sel nijmandt bijnnen onser stadt huij- sen, schuijren dec- ken offte doen decken ofte stop- pen dat een roe groet is off wijt, dan mit leijen, tegelen ofte pan- nen, offsij zullen 't schijndelen". Fruin, De middel- eeuwsche rechts- bronnen, 158 (anno 1491). 8 "...dairthohem die stadt t'baten comen ende ghe- ven saldat der- dendeel, dat gecofft wair von- den oeven, ten wair die stadt eens van tselve huijs dairtoe gegouden had, ende dat huijss in harden daeck geweest wair." Fruin, De middeleeuwsche rechtsbronnen 175 (anno 1516). 9 " Nijemant en sal mogen voirta- en enige steen van oudt getijmmer of gemaect werck moegen affbreken ende vueren van de bynnenstadt in die buijtenstadt." Fruin, de middel- eeuwsche rechts- bronnen, 170 (anno 1496).

				99

-ocr page 101-



	ANDRE CLAZINC

			mer" schoot natuurlijk niet op. Verbetering kwam hierin pas met de uitvinding van de brandspuit. Het eerste type brandspuit van Hans Hautsch uit Neurenberg was al een wonder van vernuft, maar had nog als nadeel dat de spuitmond nog gefixeerd was en alleen gericht kon worden door het hele gevaarte te verplaatsen. Bovendien moest het reservoir tevoren met emmers gevuld worden. Dat was met de opvolger niet meer het geval. De Nederlander Jan van der Heijden ontwikkelde rond 1670 een brand- spuit met slangen die het bluswater direct uit de gracht kon halen. Op veilige afstand van de brand opgesteld kon met een spuit- mond aan een slang op de brandhaard gericht worden. Maar dan zijn we al ruim voorbij de Middeleeuwen, de periode waar het hiereigenlijkovergaat.
ontbranding volgde. Amersfoort vaardigt in 1577 een verbod uit op deze vuurgevaarlijke industrie�n. Elk huis moest voorzien zijn van brand- emmers, en ladders¹⁰ en brandhaken om wanden van in brand staande panden om te trekken en zo het overslaan van de brand te voorkomen. Bovendien hingen op strategi- sche plaatsen in de stad brandemmers. Op de toren van de Joriskerk stond een wachter die de klok moest luiden bij onraad. De stadswacht spoedde zich in de aangegeven richting (de brandwacht op de toren gaf door met een vlag, 's nachts met een lan- taarn, te wijzen de richting aan) om in de buurt gekomen met blussen te beginnen. Er werd een ketting gevormd en met emmers werd water geput uit de stadsgrachten of dichtstbijzijnde waterputten". Dat "ge�m-
				10 "Die raid gebiet dat een ijge- lick sijn emmeren re sal hebben ende sijn leren, na ouden gewoenten bij sulke kuere als dair op staen". Resolutieboek over het jaar 1469, folio 240V. 11 Fruin 85: In 1516 oordeelt het stadsbestuur dat een waterput, hoewel particulier bezit, in geval van brand voor brand- bestrijding kan worden gevor- derd.



		3 De vaste haard met aspot in het I4^e eeuwse huis "de Keegelbaan". Opgraving Mooierplein.

-ocr page 102-



				DE VUURSTOLP

	Preventie Vuur maken was zonder moderne hulpmid- delen een nogal gecompliceerde bezigheid. Men neme daartoe een vuurslag, dit is een speciaal gevormd stuk staal, en sla een vonk door met de vuurslag langs een stukvuur- steen te gaan. Een vaardige hand weet de vonkte laten vallen in een vooraf verzamel- de hoeveelheid tondel. Tondel kan zijn: hooi, dunne houtkrulletjes, distelpluis, ber- kenbast, alles eigenlijk dat makkelijk aan het gloeien gebracht kan worden. Het gemakkelijkst ging het met plakjes weefsel van de tondelzwam (Polyporusfomentari- us). Op speciale wijze voorbewerkt en goed droog werd de tondel bewaard in de ton- deldoos. Is de tondel eenmaal aan het gloei- en dan blazen maar: niet te hard en niet te
			zacht. Is er eenmaal een begin van een vlammetje, dan voorzichtig spaantjes en houtsplinters, die je natuurlijk ook tevoren gehakt had, toevoegen totdat er eindelijk een begin van een vuurtje ontstaat. Beslist een bezigheid waareen dosis handigheid en geduld aan te pas komt. Stel het je maar eens voor: terwijl een klappertandende familie die nodig toe is aan iets warms om je heen staat, moetje op een wintermorgen bij het krieken van de dag op deze manier een vuuraan zien te krijgen....dan is het natuurlijk een stuk gemakkelijker even naar de buren te lopen en daar een kooltje vuur te vragen als begin van je eigen vuur. Of je gaat voor een cent een kooltje vuur halen bij de water-en vuurvrouw. In de grote ste- den bestond tot ver in de negentiende eeuw een nering, waar je vooreen luttel


4 Haardsteen gevonden op het Mooierplein.
					101


		i6« eeuw.

-ocr page 103-



	ANDR.E CLAZINC

bedrag een kooltje kon krijgen uit het vuur dat de water- en vuurvrouw de hele dag gaande hield om water te verwarmen, want voor iets meer kon je daar ook een emmer warm water kopen. Stadsbesturen zagen in dit gebruik overigens ook een gevaar: in Hoorn verbood men het halen van vuur behalve als het in een pot, met deksel, ver- voerd werd.¹² Zulke potten, ruw en onge- glazuurd met gaten erin voorde luchttoe- voer, zijn ook bij opgravingen gevonden.¹³Het beste was natuurlijk als je nog vuur in de haard had van de vorige avond, maar het vuur de hele nacht onbeheerd laten, was niet zo'n goed idee. Dus als men zich klaar ging maken voor de nacht, werd er geen nieuwe brandstof meer op het vuur gegooid en werden de nagloeiende kooltjes vuur bijeen geharkt en met as overdekten daaroverheen zette men een vuurstolp. Het vuur was nu beveiligd en met een beetje geluk was er's morgens onder de as nog een spoor van vuur te vinden. De zuurstof- toevoer was niet helemaal afgesloten omdat er een klein ventilatiegat boven in de vuurstolp zat. Nadat de as van de vorige avond weggeschoven was kon het vuur zo weer worden aangewakkerd dooreen blaas- balg te gebruiken. De overheid zag wel wat in deze vuurstolpen als brandpreventiemid- del en stelde het gebruik soms verplicht.¹⁴ Vuurstolpen archeologisch bekeken Tot het midden van de veertiende eeuw worden grote kommen (met een diameter van meer dan 30 centimeter) van grijsbak- kend aardewerk gebruikt om over het vuur te zetten.¹⁵. Dat weten we doordat scher- ven van dergelijke kommen die bij archeo- logisch onderzoek opduiken, namelijk niet		aan de buitenkant, door gebruik �p het vuur, maarjuistaan de binnenkant zwaar beroetzijn. Vanaf ongeveeri350 verschij- nen de eerste echte vuurstolpen.¹ Ze zijn eveneens gemaakt van grijsbakkend aarde- werk en in feite door de pottenbakker als kom geproduceerd, maar door het aanbren- gen van handvat en ventilatieopeningen tot vuurstolp omgevormd. Het is zelfs zo dat niet altijd met zekerheid kan worden vast- gesteld of we met een kom of een een vuur- stolp te doen hebben. Alleen het vinden van kenmerkende fragmenten van handvat of ventilatiegat biedt die zekerheid. Bij een opgraving midden in de oude bin- nenstad van Amersfoort vonden wij in een veertiende eeuwse waterput een bijna com- pleet exemplaar van zo'n vuurstolp. Boven op de vuurstolp zit een breed bandoor en onder de ooraanzetten zijn twee ventilatie- gaten aangebracht. Het bandoor is versierd met in de natte klei uitgeknepen schubben. Dezelfde versiering loopt in een ring van het ene naar het andere ventilatiegat. Op de schouder treffen we een ingekras- te versiering in de vorm van een sparren- tak(?) aan. Dat het om meer gaat dan louter versiering toont een serie doversaan, gevonden in Utrecht. Dovers werden gebruikt om de laatste restanten van het vuur uitte maken. Zonder uitzondering zijn de dovers versierd; sommige zijn zelfs aan de onderkant ingekerfd, waar de "versie- ring" door het gebruik toch al snel ontoon- baar moet zijn geworden. Het is dan ook aannemelijker dat het gaat om bezwerings- tekens tegen of in verband met het vuur, dan om alleen maar versiering.¹⁷ De rij van schubben op het handvat en rond de venti- latiegaten van de vuurstolp moeten mis- schien ook wel vlammetjes verbeelden. Op twee andere plaatsen in Amersfoort werd
			12 "Van vuyr te halen bij die huy- sen. Item nyemant sal mit tanghen vuyr over straet draghen dan in potten wel gedect." Westfr. Stadr. 2,82 Hoorn (anno 1528). 13 Bruijn, Pot- tersvuren 78 en 84 14 "Eenyderhuy⁵sal moeten hebben een bequame asch-kuyl ende op alle heertsteden daermen vyert een stolp voor op 't vyer." Privilegi�n van Westzaanden 487 (anno 1644). 15 Bartels, Steden in scherven wi- 16 Vuurklokof vuurstolp ? De term vuurstolp '^sde oudste, maar er bestaan ook late- re exemplaren die helemaal de vorm van een (kerk- klok hebben en daarom ook zo heten: zie afbeel- dingen in Klijn, Loodglazuur aardewerk in Nederland, 148.

-ocr page 104-



			DE VUURSTOLP

een dergelijke vuurstolp aangetroffen. Op de Hof werd tussen veel ander aardewerk- nnateriaal ��n scherf met dezelfde onmis- kenbare inkrassinggevonden en bij de opgraving Nimmerdor, een in de veertiende eeuw buiten buiten de stad gelegen lande- lijk gebied, kwam van een soortgelijke vuurstolp een fragment met handvat en zwaar beroet ventilatiegat tevoorschijn. Vuurstolpen van roodbakkend aardewerk zijn de opvolgers van de grijze. De versie- ring is daarbij veel minder uitgesproken. De vorm is nog steeds die van een omge- keerde kom met een handvat en ventilatie- gat. Nieuw is dat er vanaf de vijftiende eeuw naast de volledig ronde ook exemplaren verschijnen die halfrond zijn en bedoeld zijn om tegen de wand geplaatst te worden. Dit verschijnsel duidt op een verandering in de bouw van huizen. Voor een halfronde vuurstolp is een stenen stookwand nodig. Een bakstenen schoorsteenkanaal zorgde voorde afvoer van rook. De haardwand werd daarbij nogal eens bedekt met haard- stenen. Hardgebakken en vuurbestendig waren deze stenen bovendien een lust voor het oog, doordat er in hoogreli�f een stempe- ling op was aangebracht. Parallel aan het verschijnen van de halfronde vuurstolp loopt de ontwikkelingvan de olielamp. Vroege vormen van de olielamp uit de i5^eeeuw hebben nog twee ophangogen. Deze 'ampen zijn bedoeld om vrij in de ruimte te hangen. Vanaf de zestiende eeuw komen lampjes voor met ��n ophangoog en een iets afgeplatte zijde. Deze soort lampen kon veilig tegen een (stenen) muur gehangen worden. Zo is het proces van verstening van de stad ook uit archeologische vondsten af te lezen. Roodbakkende vuurstolpen komen in andere steden¹ veel voor, maar
	in Amersfoort is het een bijzonderheid. Slechts ��nmaal werd bij archeologische onderzoekingen een fragment van zo'n vuurstolp gevonden. Helaas betreft het een vondst buiten context, gedaan bij de aanleg van de opgravingsput, zodat een datering niet geschraagd kan worden door andere vondsten. Een derde vorm van de vuurstolp komt voor vanaf de zestiende eeuw. Uitgangs- punt is nog steeds een gedraaide ronde kom van roodbakkend aardewerk, die door de pottenbakker gehalveerd werd. Langs het snijvlak werd hier bovendien nog een platte opstaande kleiplaat aangebracht. Versiering met groene glazuur in combina- tie met witte slib kon van wat eens een alle- daags nuttig voorwerp was, nu iets maken waar men eer mee kon inleggen. De rijke versiering met groene glazuur in combina- tie met witte slib maken van wat eens een alledaags nuttig voorwerp was nu een object, waar men eer mee kon inleggen. Met name uit Noord-Holland komen prach- tig versierde vuurstolpen. Sommige exem- plaren zijn zelfs aan de binnenzijde niet eens beroet¹⁹. Ze stonden mogelijk in de zomertijd in de haardplaatsals het vuur voor verwarming niet nodig was. We spre- ken hier dan ook niet meer over een boer- derijtype huis met ��n centrale vuurplaats voor koken en verwarming, maar over een stedelijke woning met een aparte keuken waar het kookvuur brandde en daarnaast meerdere kamers met haarden voor ver- warming. Een fragment van zo'n rijk versier- de vuurstolp uit de zeventiende eeuw is gevonden aan de overkant van ons huidig pand, namelijk in een beerput op het ter- rein van de voormalige Crachtkerk aan de Langegracht in Amersfoort. Al met al een vrij mager resultaat: slechts
		17 Kl�ck, Huis en haard, 75 18 Bartels, Steden in scherven,110 19 Vergelijk Bitter, Geworteld in de bodem, 136- 137: beschrijving van twee vuur- stolpen zonder enige vorm van slijtage of beroe- ring.

				103

-ocr page 105-



	ANDRE CLAZINC

		van de stad Amersfoort blijkt in ieder geval resultaat te hebben gehad. Van Bemmel vermeldt nog ��n "verschrikkelijke" brand in 1657, waarbij 23 huizen, 27 (hooi)bergen, 10 schuren en 5 "kameren" (��nkamerwo- ningen) aan de vlammen ten prooi vielen. In vergelijking met de werkelijk catastrofale gebeurtenissen uit de middeleeuwse perio- de was deze ramp toch veel minder erg. Elke brand uit de postmiddeleeuwse perio- de versnelde bovendien het proces, omdat voor elk afgebrand houten krot een huis in steen teruggebouwd werd.
drie exemplaren uit de middeleeuwse periode en twee uit de tijd daarna. Het moet wel zo zijn dat vuurstolpen in Amersfoort nooit zo veel aanwezig zijn geweest. Anders waren ze wel vaker aange- troffen bij opgravingen. In andere streken van ons land, waar huizen nog lang van hout gebouwd werden, bleef de vuurstolp tot in de negentiende eeuw wel een gangbaar product.²⁰ Hun rol als brandpreventiemid- del raakte natuurlijk al snel uitgespeeld met de komst van de stenen haardplaatsen later nog de introductie van de kachel. Het boven beschreven proces van verstening
			20 Afbeeldingen van vuurstolpen uit het eind van de i8^e eeuw in: De Kleyn, Volks- aardewerk in Nederland 174-175

-ocr page 106-



		DE VUURSTOLP

Een l�s hoes in Twente zoals dat tot in de twintigste eeuw voorkwam. Het vuur wordt midden op de lemen vloer
	gestookt. De rook verdwijnt door de rook- vang naar buiten.
			105

-ocr page 107-



	ANDR.E CLAZINC

		Amersfoort gevonden wordt en gedateerd wordt op tweede helft veertiende eeuw. Een andere goed dateerbare vondst was een steengoed drinkkan (si-kan-8) die tussen 1325 en 1375 gemaakt is. Het fragment gevonden in Nimmerdor is van hetzelfde type en is gevonden in een huisplatte- grond van een boerderij uit het eind van de dertiende of begin veertiende eeuw. 1 Inv.nr: LVK '86 430 (Ai) 2 Type: g-vst-i 3 Datering: i4^e eeuw 4 grootste diameter: 40,5 cm,	hoogte: 20 cm 5a baksel: grijsbakkend 5b glazuur: � 5c versiering: schubben op handvat en rond ventilatiegaten, ingekraste lijnversiering op de schouder 6a bodem: � 6b oor: handvat 6c divers: binnenzijde beroet 7 functie: vuurstolp 8 productie: � 9 literatuur: Bruijn, Pottersvuren 77; Kl�ck, Huis en haardy^ Van de vuurstolp gevonden bij een opgraving aan de Valkestraat
BIJLAGEN In een plaggenput op het Lieve Vrouwekerkhof ( lvk'86 vondst- nummers 430,431 en 439) wer- den naast deze vuurstolp 52 andere fragmenten aardewerk aangetroffen. Het gaat deels om wat ouder materiaal, deels om i4^e eeuws aardewerk: grijs gedraaid, echt steengoed en ��n scherfje rood gedraaid, voorzien van spaarzaam aangebrachte loodglazuur. Uit dezelfde water- put kwam een waterkan (g-kan- 4), een type dat heel vaak in

-ocr page 108-

DE VUURSTOLP

is helaas geen context bekend,
omdat dit fragment op de stort is
gevonden. Dit soort vuurstolpen
worden elders in de vijftiende en
zestiende eeuw geplaatst.

1 Inv.nr: vs'04 54

2 Type: r-vst-i

3 Datering: I5^e/i6^e eeuw

4 Grootste diameter: 32 cm,
hoogte: o

5a Baksel: roodbakkend
5b Glazuur: �

5c Versiering: geboetseerd venti-
latiegat
6a Bodem: �

6b Oor: handvat (ontbreekt)
6c Divers: niet compleet; in-
wendig beroet

7 Functie: vuurstolp

8 productie: �

9 literatuur: Bitter, Geworteld
in de bodem, 135

bronnen

Gemeentelijke Archiefdienst
Amersfoort, Archief stadsbe-
stuur inv. no. 2 (Resolutieboek).

Opgravingsgegevens van het
Mooierplein (Mp'98), Lieve
Vrouwekerkhof (lvk'86) en
Nimmerdor (nim'oo) (sectie

Archeologie, niet gepubliceerd)
Besondere Privilegi�n ende Hand-
vesten, verleent aen d'Inwoon-
ders van Westzaanden en
Crommenie (Zaandam 1661)
R. Fruin (ed.), De middeleeuw-
sche rechtsbronnen der kleine
steden van het Nedersticht van
Utrecht deel I ('s Gravenhage
1892)
M.S. Pols, Westfriesche stadrech-
ten (Werken Oude Vaderland-
sche Recht ie reeks, nr. 7,2 dln,
's Gravenhage 1885-1888)

LITERATUUR

M. Bartels et al., Steden in scher-
ven (spa 1999)

A. van Bemmel, Beschrijving
van de stad Amersfoort (2 dln,
Utrecht 1760)

P. Bitter et al., Geworteld in de
bodem. Archeologisch en histo-
risch onderzoek van een potten-
bakkerij bij de Wortelsteeg in
Alkmaar (Alkmaar 1995)
J.A. Brongers, Historische en-
cyclopedie van Amersfoort
(Amersfoort 1998)
A. Bruijn, Pottersvuren langs de
Vecht. Aardewerk rond 14.00 uit
Utrecht (Rotterdam 1979)

H. Halbertsma, Zeven eeuwen
Amersfoort (Schiedam 1974)
J. Hollestelle, De steenbakkerij
in de Nederlanden tot omstreeks
1560 (Arnhem 1976)
F. Kipp, 'Water en vuur.
Brandpreventie en het middel-
eeuwse dak,' in H.L. de Groot
(red.), Het vuur beschouwd
(Utrecht 1990) 77-106
B. Kl�ck, 'Huis en haard,' in:
ibidem 55-76

J. de Kleyn, Volksaardewerk in
Nederland sedert de late
Middeleeuwen (Lochem 1965)
E. Klijn, Loodglazuur aardewerk
in Nederland. De collectie vaan
het Nederlands Openlucht-
museum (Arnhem 1995)
Ph.B.C. Maarschalkerweerd,
'Het Amersfoortse burgerschap
in de late Middeleeuwen,'
Jaarboek Oud- Utrecht (1991)
39-58

W.F.N, van Rootselaar,
Amersfoort777-1580 (2 dln,
Amersfoort 1878)
W. Vivi� en J. van den Berg,
Historie der Amersfoortse
Brandweer, Amersfoort 1983

⁶ Vuurstolp, opgegraven op het
Lieve Vrouwekerkhof in 1986

107

-ocr page 109-



		M.W. HEIJENGA-KLOMP

	Matthias Withoos (ca. 1627-1703)

schildersfamilie

-ocr page 110-



	Aan de hand van oude en nieuwe archiefvondsten wordt een zo volledig mogelijk beeld gegeven van de schilder Matthias Withoos, zijn eveneens artistiek begaafde kinderen en enkele van zijn eveneens schilderende vrienden. Tevens wordt waar mogelijk hun werk geplaatst in de context van de tijd.

Jeugd en ouders Matthias Jansz. Withoos¹ is een van de bekendste Amersfoortse schilders uit de 17de eeuw. Wij vinden zijn naam voor het eerstgenoemd in De groote schoutuburgh der Nederlandsche konstschilders en schil- deressen door de Dordtse kunstschilder Arnold Houbraken (1660-1719).² Een twee- de bron -van veel minder belang- is het schilderboek van Jacob Campo Weyerman, twintig jaar na Houbraken uitgegeven.³Volgens Houbraken werd Matthias in 1627 in Amersfoort geboren, maar volgens een latere bron werd hij vermoedelijk eerder geboren. Hij was de zoon van Jan Jansz. Withoos en Lumantgen Jacobsdr. Freer.⁴ In de eerste helft van de 17de eeuw stond Matthias' vader in Amersfoort bekend als Jan Jansz. Bombazijdewerker. Zijn volledige naam Jan Jansz. Withoos schreef hij echter bij de ondertekening van een akte betref- fende de nalatenschap van zijn overleden schoonmoeder.⁵ Matthias' ouders woonden in de Muur- huizen, in de wijkBreul, in het gedeelte tussen de Bloemendalse Binnenpoort en de Nieuweweg. Mogelijk had Matthias ook een zuster, Elisabeth Jansdr. Withoos, ge- huwd met Pieter Bijl.⁷ Over andere kinderen in dit gezin is niets met zekerheid bekend. Het beroep waaronder vader Withoos
		bekend was, blijkt uiteen brief uit het jaar 1650 waarin een aantal looimeesters van de bombazijnen worden genoemd. Bij deze namen zijn ook die van Jan Jansz. en Adriaen Jansz. Withoos. Waarschijnlijk waren zij broers. Uit deze brief blijkt dat zij beiden meester bombazijnwerker waren en dus een aantal weefgetouwen in bedrijf hadden waarop dit weefsel uit linnen en katoenen garens geweven werd. De bombazijnnijverheid was een belang- rijke bedrijfstak in Amersfoort. In 1612 werd zelfs een bombazijnweversgilde opgericht. De overheid oefende strenge controle uit op de kwaliteit van dit product, alvorens het van een stedelijk keurmerk mocht wor- den voorzien.⁹ De meeste bombazijnwer- kers hadden slechts kleine bedrijven met enkele weefgetouwen. In 1645 wordt Matthias'vader in de archieven ook vermeld als waard in 't Valegen, een herberg in de Valkestraat.¹⁰Waarschijnlijk was dit een stadsherbergen pachtte Withoos het herbergierschap van de stedelijke overheid." Bij de reeds lang bestaande herberg stonden mogelijk enkele bijgebouwen waarin Withoos ruimte had voor zijn weefgetouwen. Withoos en zijn vrouw waren niet onbe- middeld. Tot zijn bezittingen behoorde het reeds genoemde woonhuis aan de Muur- huizen waarvoor hij jaarlijks drie gulden
			1 Dit artikel is gebaseerd op lite- ratuur- en archief- onderzoek. Een aantal vragen bleef onbeant- woord, wellicht mede door het ontbreken van enkele notaris- protocollen uit de 17de eeuw. Zie over Withoos ook M. Schepper, Matthias Withoos, een veelzijdig talent (scriptie, z.p. 1990); Y.M. Ezendam, 'Mat- thias Withoos (1627-1703), schil- der', Y.M. van den Akker e.a. (red.), Utrechtse biografie�n. Het Eemlandz (Utrecht 1999) 219-223 en C.van den Braber, Ge- zicht op Amers- foort van Mat- thias Withoos (Amersfoort 2003).

				IO9
				IO9

-ocr page 111-

M.W. HEIJENGA-KLOMP

belasting betaalde. Een tweede huis stond
aan het Havik en kostte zeven gulden en
drie stuivers. Voor een onderkomen in de
Scherbier- en N/looierstraat betaalde hij een
gulden en tien stuivers. Tenslotte bezat hij
in de Teut een ruimte-waarschijnlijk voor
opslag van goederen - waarvoor hij slechts
twaalf stuivers moest betalen.¹²De sterf-
data van Matthias'ouders zijn niet bekend;
evenmin is er iets bekend over de voortzet-
ting van de bombazijnweverij dooreen
ander lid van de familie Withoos.

Waarschijnlijk heeft Matthias een deel
van zijn onderricht ontvangen aan de
Latijnse school. Jacob van Campen, die
bevriend was met Matthias' vader, ontdekte
het schilderstalent van de jongen en heeft
hem als leerling opgenomen in zijn atelier
op het landgoed Randenbroek.

Als medeleerlingen bij van Campen
komen in iedergeval in aanmerking zijn
latere Amersfoortse reisgenoten naar Itali�
en ook Borrius Petri Bor en Pieter van
Hoorn.

Uit de jaren v��r zijn reis naar Itali� is
alleen zijn vermelding in 1647 in het naam-
boek van het Sint-Lucasgilde bekend. In dat
jaar voltooide Matthiaszijn leertijd en heeft
hij zijn meesterstuk aan de keurmeesters
van het gilde voorgelegd. Hij werd waar-
schijnlijk, feestelijk als lid van het gilde
ge�nstalleerd op de naamdag van de
patroonheilige, 18 oktober, samen met de
latere portretschilderThomas van
Veenendaell, de glazenmaker Adriaen
Cibers de Vries en de onbekende Dirck
Willemsz. van Oudewater.¹³

Misschien is Withoos in die tijd nog
betrokken geweest bij een bijzonder pro-
ject. Vrijwel direct na het overlijden van
prins Frederik Hendrik op 14 maart 1647
rees het plan om de grote zaal van paleis

2 Houbrakens
boek, uitgegeven
in Amsterdam in
1718-1721 in drie
delen, is nog
steeds een der
belangrijkste
bronnen over het
leven van de
Nederlandse kun-
stenaars uit de
17de eeuw, on-
danks een aantal
onnauwkeurighe -
den als gevolg van
zijn dilettantisme.
Voor deze studie
is gebruik ge-
maakt van de edi-
tie van P.T.A.
Swillens (Maas-
tricht 1943); over
Withoos dl. II
146-148.

3 Jacob Campo
Weyerman, De
levensberichten
der Nederlandsche
kunstschilders (4
dln, Den Haag
1729-1769'.
Weyermans boek
is een bewerking
van het werk van
Houbraken. Hij
voegde hier en
daar iets nieuws
en roddel toe.

4 GAA.NA AT
oo2bon,fol.44,
29 november
1637. Dit betreft
het overlijden van
Matthias' groot-
moeder van moe-
ders zijde, Peter-

gen Stevensdr.
weduwe van Jacob
Petersz. Feer.

5 Idem.

6 J.G. Smit,
Gereformeerde
lidmaten van
Amersfoort 1619-
1672 (Eemlandse
Klappers dl. 1,
Bussum 1975) 53.

7 GAA, NA AT
oo7aoo3,3maart
1653. In deze akte
worden Pieter en
Joost Bijl broeders
genoemd en erf-
genamen van hun
overleden groot-
moeder Joanna
van Dolre.

8 GAA, Archief
Stadsbestuur
inv.nrs 961-962.
De briefis ernstig
door vocht aange-
tast. In het
genoemde jaar
werden 26083
stukken ter keu-
ring bij de Looihal
aangeboden.

9 GAA, Ordon-
nantie op de Loy-
Hal der Bomba-
zijden binnen
Amersfoort, juni
1649. Zie ook
Z.W. Sneller, 'De
opkomst der
Nederlandsche
katoenindustrie',
Bijdragen van de
Nederlandsche
Geschiedenis en
Oudheidkunde

(1926) 237-274 en

(1927) 101-113.

10 GAA, Stads-
gerecht inv. nr.
407-23,19
november 1645-
Hier schijnt de
vriendschap tus-
sen Jacob van
Campen en
Withoos sr. te
zijn ontstaan
(Houbraken).

11 De herberg
wordt niet ge-
noemd in de

registers van

belasting op het
Huisgeld. In 164²werd de herber-
gier krankzinnig
verklaard; aanne-
melijk is dat
Withoos zijn
opvolger was.
Zie hierover
Reynders, Aan-
tekeningen uit de
gerechtelijke
archieven, dl 1, ^z4
mei 1642.

12 gaa, Archief
Stadsbestuur
inv.nrs.1464-
1465, registers
van het Huisgeld
1650-1654.

13 W.F.N, van
Rootselaar, 'Het
naamboek van het
St. Lucasgilde te
Amersfoort',
ArchiefNeder-
landsche Kunstge-
schiedenis 6 (
1887) 296-31C

-ocr page 112-



		MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

Huis ten Bosch geheel te wijden aan het leven en de heldendaden van de prins. Jacob van Campen ontving van diens wedu- we, Amalia van Solms, de opdracht om daarvoor een ontwerp te maken. Voor de uitvoering ervan werden Nederlandse en Vlaamse schilders aangetrokken. Hou- braken schrijft dat de uit Hoorn afkomstige Hendrik Craauw,¹⁴ een reisgenoot van Withoos naar Rome, grisailles heeft geschilderd in de koepel van de Oranjezaal. Het is dus zeker niet ondenkbaar dat Van Campen ook Withoos bij deze belangrijke opdracht heeft ingeschakeld. De reis naar Itali� Volgens Houbraken vertrok Matthias in ''648 naar Rome, in gezelschap van Otto Marseus van Schrieck, Hendrik Craauw en enkele andere niet met name genoemde kunstenaars. Waarschijnlijk is dat jaartal ⁿiet juist, de reizigers blijken deels pas in ^51 te Rome te wonen en worden in dat jaarvermeid in de parochiale archieven. Zij zullen dus eerst in 1650 op reis zijn gegaan. De drie andere reizigers waren Paulus Bor J^rv Lodewijck van Velsen en waarschijnlijk Joannes Ruytenbeeckof Ruytenberch. In °ome is Ruytenberch overleden op ²² augustus 1651, ongehuwd en ongeveer ²§ jaar oud. Hij werd in het dodenboek van de parochie Santa Maria del Popoio omschreven als Joannes Ruytumberde AmerfortdeHollandia.¹⁵ E�n der genoemde reizigers, Otto Mar- ^seus van Schrieck afkomstig uit Nijmegen, ^werd eerst in 1652 in het parochiearchief vermeld¹⁶ en Hendrik Graauw komt niet in de registers voor. Na hun aankomst te Rome hebben Bor, Van Velsen en Withoos zich gevestigd in de
	Via del Babuino. Daar woonden nog drie andere schilders van ongeveer dezelfde leeftijd.¹⁷ Zij maakten deel uit van de uit- gebreide gemeenschap van Hollandse en Vlaamse schilders en beeldhouwers die, na hun opleiding in het vaderland, hun vakbe- kwaamheid wilden uitbreiden met het bestuderen van de Italiaanse kunst. Van Withoos en Marseus van Schrieck is bekend dat zij zich hebben aangesloten bij de beroemde en beruchte schildersvereni- gingde Bentvueghels.Van Paulus Boren Van Velsen is dat niet zeker. Het is echter onwaarschijnlijk dat zij dat niet gedaan zou- den hebben. Paulus Bor's oom en naamge- noot behoorde in 1623 tot de oprichters van de schildersbent. Een probleem is dat van een aantal schilders wel de bentnaam bekend is maar niet hun werkelijke naam.¹⁸Van Hendrik Craauw weten wij dat hij verle- gen van aard was en hij zal zich waarschijn- lijk niet bij deze luidruchtige groep landge- noten hebben aangesloten. De inwijding tot lid van de schildersbent nam enkele dagen in beslag, waarbij de wijngod Bacchus de hoofdrol speelde. Tijdens dit ceremonieel ontvingen de nieu- we leden hun toenaam, die veelal betrek- king had op hun naam, aard of werkwijze. Zo had Van Schriecks bijnaam 'Snuffelaar' betrekking op zijn gewoonte om overal te speuren naar insecten, kleine reptielen en diertjes.¹⁹ Matthias werd 'Calzetta Bianca' genoemd, de vertaling van zijn familie- naam. Na een eerste kennismaking met het bruisende leven in Rome zijn de nieuwelin- gen aan het werk gegaan. Volgens Houbraken heeft Hendrik Graauw veel getekend en geschilderd. Bor en Van Velsen zijn aan zijn aandacht ontsnapt, zodat wij geen enkel bericht hebben over hun activi-
			14 Houbraken II 149-150. 15 G.J. Hooge- werff, Nederland- sche kunstenaars te Rome 1600- 1725. Uittreksels uit de parochiale archieven (Den Haag 1942) 74. 16 Idem, 127. 17 Idem, 39-41. Zij werden inge- schreven als Ludovico Vels - olandese pittore -anni23,Mathia Vittoso-olande- se pittore - anni 26 en Paolo Bur - pittore - anni 25. 18 G.J. Hoogewerff, De Bentvueghels (Den Haag 1952) 139 en 146-147. 19 Idem, 101 en volgende.

				111

-ocr page 113-



	M.W. HEIJENCA-KLOMP

		Withoos' reisgenoten Bor en Van Velsen Paulus Borjr. stamde uiteen aanzienlijke, gefortuneerde en rooms-katholieke familie. Hij werd omstreeks 1625 geboren als oudste zoon van Anthonis Bor, de oudere broer van de schilder Paulus Bor, en Jacobgen Corne- lisdr. Hij kreeg nog een broer, Cornelis, en twee zusters, Aleyda en Jacomina. Over Paulus'jeugd is niets bekend. Waarschijnlijk heeft hij zijn schoolopleiding ontvangen op de Latijnse school of van een particuliere leraar. Schilderlessen kreeg hij stellig van zijn gelijknamige oom of van Jacob van Campen. Met Withoos en Van Velsen trok hij naar Rome waar zij in 1651 korte tijd op hetzelfde
teiten aldaar. Withoos en Van Schrieck heb- ben echter met succes te Rome gewerkt. Zij ontwikkelden een geheel nieuw genre in de natuuruitbeeldingdoor het schilderen van bosstillevens met wilde planten en ver- schillende kleine diertjes en insecten. Houbraken schrijft dat Withoos in de gunst raakte bij de kardinaal Leopoldo de Medici en voor hem het meeste geschilderd heeft. In Withoos' schilderijen komen, naast de bossages ook klassieke elementen voor die verwijzen naar zijn verblijf in Itali�; ru�nes, beelden en tuinvazen zijn kenmerkend voor zijn schilderijen.


1 Matthias Withoos, Gezicht op Rome 64,5 x 52,5 cm. Gesigneerd: Mathias met de Sint-Pieter. Olieverf op doek, Withoos. Museum Flehite, Amersfoort.

-ocr page 114-



		MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

adres woonden. In datzelfde jaar verhuisde Bor naar een ruimer onderkomen in de Via Ripetti. Hij woonde daar samen met de oudere en verder onbekende schilder Cerardo Lelii. In het jaar daarop voegde Jan Raven zich bij hen. Met Pasen 1653 woonde Bor in ieder geval nog op dat adres.²⁰Withoos en Van Velsen hadden de terugreis toen al ondernomen. In 1655 is Bor weer in Amersfoort want dan rondt hij zijn schil- dersopleidingaf en wordt hij lid van het Sint-Lucasgilde. Spoedig na zijn terugkeer uit Itali� moet hij in het huwelijk zijn getreden met Lucretia van Rijn. Om, mogelijk naast de schilderkunst, een zekere bron van inkom- sten te hebben, kocht Bor met zijn vrouw op2Junii655een brouwerij op de hoek van de Lieve Vrouwestraat en het Lieve Vrouwe- kerkhof. Vooreen bedrag van 5.000 gulden werden zij de eigenaars van een huis, hof en de brouwerij met de complete inventaris. Verkopers waren de erven van Aelbert Rijcksz. en Margaretha van Westrenen.²¹ Waarschijnlijk op 5 augustus 1657 werd nog een huis in de Lieve Vrouwestraat aan- gekocht dat overigens niet grensde aan de brouwerij. Verkoper was Cornelis Loogen van Ruytenbeeck.²² Tussen 5 augustus en 9 november 1659 overleed Paulus Bor.²³ Zijn vrouw bleef ach- ter met twee kinderen, een zoon Peteren een dochter Jacoba, die later met de medi- cus Albertus van Aken zou huwen. Hun eer- ste kind was vroegtijdig overleden.²⁴ Het is onbekend of Bor naast zijn werk als brouwer bleef schilderen. Er is geen enkel werk van zijn hand bekend. In de kunsthis- torische literatuur komt zijn naam nergens voor. Blijft Bor als schilder een wat schimmige figuur, uit diverse archiefstukken krijgen
	wel een iets duidelijker beeld van de wel- stand van zijn familie die ook al bleek uit de hierboven reeds genoemde aankopen. Kort na het huwelijk van Paulus maakte diens vader met zijn tweede echtgenote Maria van de Wall, waarmee hij in 1647 gehuwd was, een testament. Paulus zou te zijner tijd de Cerstcamp erven. Dit was een stuk land van vier morgen en gelegen in de Doornse Steegh. Het was leenhorig aan de abdis van Elten. Daarnaast werd hem toe- bedeeld een stuk van tien morgen gelegen in de Duyst. Een deel van deze erfenis moest gedeeld worden met zijn broer en zusters. De dochter uit het tweede huwe- lijk, Maria, erfde geen landerijen maar wel de gehele inboedel waaronder zeventig zil- veren lepels, de grootste zilveren beker, het mooiste linnengoed en een bedrag van 7.000 Carolusguldens.²⁵ Op 5 juli 1658 lietjannitgen Cornelisdr., de laatst levende zuster van de moeder van Paulus haar testament opmaken. Haar vier neven en nichten werden haar erfgenamen. Paulus kreeg een 'heerlijckgoet'gelegen in Santvoort onder Baarn. Verder bevatte de erfenis verschillende andere landerijen, een huis in de Langestraat waar"t blauw laec- ken uythangt' en een huis in de Muur- huizen.²⁶ Op dezelfde datum besloten de kinderen Bor tot een 'maeckgescheydt'. Alle kapita- len, rentebrieven en landerijen die ieder van hen inmiddels ge�rfd had van hun grootou- ders Cornelis Jacobsz. en Sophia Ruych, hun moeder Jacobgen Cornelisdr., hun tante Deliaentgen Cornelisdr. en wat zij zouden verkrijgen na de dood van hun tante Jannitgen Cornelisdr. zouden samen- gevoegd worden en daarna in vier gelijke porties verdeeld.²⁷ In 1689 werd Paulus'zoon Peter nog een
			20 Hoogewerff, Nederlandsche kunstenaars, 39-41. 21 GAA.NA AT onbooi, 2 juni 1655. 22 GAA.NA AT onaooi, 11 mei 1658. 23 Deze data zijn gebaseerd op het volgende. Op 5 augustus sloot het echtpaar Bor de Weeskamer uit van hun nalaten- schap. Deze akte passeerde bij notaris Dirck Mattheus. Hij is verder niet be- kend in Amers- foort en protocol- len zijn van hem niet bewaard ge- bleven. Aan deze akte werd echter gerefereerd door de vader van Bor in een akte van 9 november 1659 (gaa, Register van de weesakten 1659 nr.i). 24 Gegevens ont- leend aan een niet gepubliceerde genealogie van de familie Bor door M.J.Bokte Utrecht. 25 GAA.NA AT onaooi,22mei 1655. 26 GAA.NA AT onaooi, 5 juli 1658. "3

-ocr page 115-

M.W. HEIJENGA-KLOMP

keer in een akte genoemd. Hij trad daarin
op als zoon en erfgenaam van zijn overle-
den moeder Lucretia van Rijn, die na de
dood van Paulus hertrouwd was met Frans
van Dompselaer. Hij machtigde zijn zwager
Albertus van Rijn van hun 'behoudvader'
Van Dompselaer bepaalde, overigens niet
bij name genoemde, goederen te eisen en
te vorderen.

Evenals Paulus Bor stamde Lodewijckvan
Velsen uiteen aanzienlijke rooms-katholie-
ke Amersfoortse familie. Hij werd ca. 1628
geboren als zoon van Nicolaas Simonsz. van
Velsen en Elisabeth van Lommetsum. Zijn
vader was bierbrouwer en eigenaar van
brouwerij Het Anker aan de Langegracht. In
1640 verwierf hij ook de daar in de directe
omgeving gelegen brouwerij HetSwaen-
halsje.²⁹ Lodewijck had twee broers,
Simon³° en Frans, en een zuster genaamd
Emmerentia.

Ook hij zal onderwijs genoten hebben
aan de Latijnse school of van een rooms-
katholiekeonderwijzer. Over zijn opleiding
tot schilder is niets bekend. Er zijn slechts
twee schilderijen van bekend, beide jacht-
stillevens.³¹

Het jachtstilleven ontwikkelde zich rond
1650 binnen of rond de schilderfamilie
d'Hondecoeter te Utrecht. Cijsbert
d'Hondecoeter (1604-1653), werkzaam te
Utrecht vanaf 1632, schilderde watervogels
en pluimvee. Hij was de vader van de
beroemde vogelschilder Melchior
d'Hondecoeter en de schoonvader van Jan
Baptist Weenix (1621-1660), leerling van
Abraham Bloemaert. In dit milieu moet het
jachtstilleven zich ontwikkeld hebben.
Mogelijk was Lodewijck een leerling van
Cijbert d'Hondecoeter.

Met Withoos en Bor trok hij naar Rome

Resolutieboek
1663-1668, no-
vember 1666 en
Van Bemmel,
Beschryving der
stad Amersfoort
(Utrecht 1760) 1
176.

31 In 1979 bood
kunsthandel
Borzoin's-Her-
togenbosch een
jachtstilleven van
hem aan. Het was
afkomstig uit de
collectie van L.J.
Fick te Den Haag.
In 1817 werd een
dergelijke voor-
stelling geveild in
Breda, RKD.afd.
excerpten.

32 Hoogewerff,
Nederlandsche
kunstenaars,^.

33 B. Haak,
Hollandse schil-
ders in de Gouden
Eeuw ([Amster-
dam] 1984) 498.

34 Met dank aan

Kortegracht. Hij
was gehuwd met
Haesgen Rijcx.
Hun zoon was de
Amersfoortse
notaris Rijck van
Velsen. GAA, na
at onaooi,
24 mei 1652.
30 Simon promo-
veerde in 1647 te
Utrecht in beide
rechten. Later
werd hij jezu�et.
In 1666 werd hem
de toegang tot de
stad ontzegd maar
een jaar later werd
hij als 'Burgers-
soon' alsnog toe-
gelaten. Hij werd
toen pastoor van
de rooms-katho-
lieke schuilkerk
aan 't Zand (de
latere Sint Fran-
ciscus Xaverius).
Hij overleed in
1672. Met dank
aan M.J.Bok (pro-
motie). GAA,

27 Idem.

28 GAA, NA AT
0133003,

22 december 1689.

29 GAA, Stads-
gerecht436-i6,
11 maart 1628 en
24 maart 1630.
Zie ook L van
Hoorn-Koster,
'Wat er verdween
en wat er voor in
de plaats kwam.
Veranderingen in
het stadsbeeld
tussen Lange-
gracht en Lieve
Vrouwestraat',
Flehite 20 (1989)
11-12. Er was nog
een derde brou-
werij in het bezit
van de familie
Van Velsen. Een
broer van Nico-
laas, Evert
Simonsz. van
Velsen was eige-
naar van de brou-
werij De Drie
Ringen aan de

en werd daar in 1651 in het parochieregister
ingeschreven.³² Over zijn studie aldaar is
verder niets bekend. Misschien heeft hij
kennisgemaakt met Willem van Aelst, die
van 1649 tot 1656 onder andere in Rome
verbleef, en (jacht)stillevens schilderde.³³

Waarschijnlijk reisde hij in 1652 met
Withoos terug naar Amersfoort want in het
najaar van dat jaar werd hij ge�nstalleerd als
lid van het Sint-Lucasgilde.

Ruim een jaar later trad hij in Utrecht in
het huwelijk met Eva van de Ruyt. Het
huwelijk heeft slechts acht jaar geduurd.
Op 22 december 1662 blijkt Lodewijck, die

-ocr page 116-

MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

toen woonde in de Croenesteegte Utrecht,
te zijn overleden. Zijn weduwe bleef achter
met een aantal 'onmundige' kinderen. Op 9
januari 1663 werd hij als 'constrijck' schilder
onder langdurig gebeier van de Domklok
door zestien dragers begraven in de
Catharijnekerk.³⁴ In verschillende stukken
die betrekking hebben op de familie van
Lodewijck is verder geen sprake van zijn
weduwe en kinderen. Zijn ouders waren in
1680 overleden en de brouwerijen werden
door de erven verkocht.³⁵

Op een gegeven moment leefden er
waarschijnlijk twee Lodewijcken van Velsen
in Amersfoort. De schilder tekende met
Lodewicken schreef zijn naam beheersten
nauwkeurig; de ander met Lodewijck en
een zwierige handtekening. Hij was onder

meer deken van de Calanderbroederschap
(kalanderen is het glanzend maken van stof-
fen). Op 14februari 1657 ging hij in gezel-
schap van Matthias Withoos naar het huis
Randenbroek. Zij traden daar op als getui-
gen toen notaris Dirck van Romare een
akte passeerde waarin de huishoudster van
Jacob van Campen, de 'bejaerde dochter'
Reyntge Thomas, een bedrag vermaakte
aan haar nichtje Agnitgen Willemsdr.
Marchand.3⁶

Withoos' terugkeer in
Amersfoort en huwelijk

Over Withoos' terugkeer naar Nederland,
mogelijk in gezelschap van Lodewijck van
Velsen, is alleen bekend dat hij waarschijn-

MJ. Bok voor
deze informatie.

35 GAA.NA AT
oioaoo2,8juni
1680.

36 GAA.NA AT
onaooi,8 juli
1657, NA AT
oo9aooi,t2juli
1649 en NA AT
onaooi, 14 febru-
ari 1657.

2 Matthias 'Withoos, Gezicht op Lyon. Withoos heeft bij dit stadsgezicht gebruik

gemaakt van een prent van Joris Hoefnagel
(1542-1600) die werd opgenomen in
Civitates orbis terrarum (Keulen 1572-
1617) door G. Braun en F. Hogenberg.

Olieverf op doek, 100 x 172 cm.
Gesigneerd: M. Withoos 1660. Sint-
Pieters- en Bloklandsgasthuis,
Amersfoort.

115

-ocr page 117-



		loop van datzelfde jaar trad hij in het huwe- lijk met Wendelina van Hoorn. De juiste datum is niet bekend. Zij was een der doch- ters van Jacob Pietersz. van Hoorn en AdrianaWillemsdr. Het huwelijk werd waarschijnlijk in het najaar van 1653 geslo- ten en niet zoals in de literatuur altijd her- haald wordt, in het jaan648. Ook de geboorte van de zoon Johannes in 1649 berust op een misverstand in een publicatie van W.F.N, van Rootselaar.³ In een schenkingsakte van 17 december 1653 wordt Matthias man en voogd genoemd van zijn huisvrouw Wendelina van Hoorn. Het echtpaar ontving als'huwe- lijksgoed'van haar vader een drie/vierde part van een stuk land buiten de Triesjespoort (Sint-Andriespoort), gelegen achter de hofstede van Willem Bosch. Deze huwelijksgift was afkomstig uit de nalaten- schap van Wendelina's moeder. De schen- kingsakte werd mede ondertekend door Jacob van Campen als 'amice'.³⁹ Jacob Pietersz. Van Hoorn huwde op 2 augustus 1617 met AdrianaWillemsdr. Van Hoorns beroep was tinnegieter en zijdela- ken koper.⁴⁰ Het echtpaar woonde waar- schijnlijk in de Langestraat en kreeg negen kinderen, drie zonen en zes dochters.⁴¹ Van Hoorn en zijn vrouw lieten op 24 november 1643 bij notaris Johan van Ingen een testa- ment opmaken waarin de kinderen allen bij name genoemd werden. Tot de goederen die in het testament vermeld werden behoorde onder andere de inventaris van de 'Winckel' waarin waarschijnlijk de producten van de tinnegieterij verkocht werden. Verder werden bedragen in geld genoemd die aan de minder- en meerder- jarige kinderen uitgekeerd dienden te wor- den, respectievelijk vijf- en driehonderd Carolus guldens. De aanleiding van het
			37 J. van der Leeuw, Gesticht 'Armen de Poth' (Amersfoort 1898) p.87. 38 Zie noot 13. 39 GAA,NA AT 002b012. 40 In het doop- boek wordt Van Hoorn aangeduid als tinnegieter maar volgens akte GAA.NA AT 0073001, 6 sep- tember 1643 was hij ookzijdela- kenkoper. 41 In Smit, Gere- formeerde lidma- ten worden de volgende kinde- ren van het echt- paar Van Hoorn vermeld: zonder naam gedoopt 21 juli 1618 Cathalina gedoopt 16 juni 1620, huwde Abraham Stormer Aeltgen of Aleyda gedoopt 6 augus- tus 1622, huwde Peter van Zijll Petronella gedoopt 19 augus- tus 1624, huwde Jacob van Noorwegen of Noortwegen Evert gedoopt 10 sep- tember 1626, niet meer genoemd na
	Thomas van Veenendaell, Portret van een heer, waarschijnlijk Willem van Hoorn. Olieverf op doek, 89 x 72 cm. Gesigneerd. Particuliere collectie. Foto rkd, Den Haag. Van Hoorn was een zwager van Matthias Withoos. Linksboven zijn wapen: zes rode Franse lelies op een blauw veld, in het mid- den een zilveren hoorn aan een rood lint. Van Hoorn was 'eerste clerc ter secretari'. Op deze werkzaamheden wijzen de geze- gelde documenten en het opengeslagen boek, waarschijnlijk een resolutieboek. Het was in die tijd niet ongebruikelijk dat ambtenaren stukken mee naar huis namen om daaruit te werken. Zie ook noot 43.

lijk via Frankrijk terugkeerde. Hij schilderde een gezicht op de stad Lyon, dat thans eigendom is van het Sint-Pieters- en Bloklandsgasthuis te Amersfoort. In februari 1653 was Withoos werkzaam voor het gesticht Armen de Poth met de restauratie van enkele schilderijen.³⁷ In de

-ocr page 118-

MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

laten opmaken van het testament was een
ziekte van de moeder van het gezin. Zij
overleed v��rn maart 1644.

Jacob van Hoorn behoorde tot de gegoe-
de burgers van Amersfoort, gezien de func-
ties die hij bekleedde in het openbaar
bestuur. In 1628 werd hij benoemd tot lid
van de raad en na enkele jaren tot schepen
en weesmeester. In 1634 werd ⁿ'j gekozen
tot regent van de Onze-Lieve-Vrouwen-
kapel en in 1638 volgde zijn benoeming tot
regent van Armen de Poth.⁴²

Na het overlijden van Jacob van Hoorn op
1 april 1673 en van zijn zoon Willem, 'eerste
stadsclerc van Amersfoort'v��r 9 april 1677,
passeerden talrijke akten bij notaris Dirck
van Ommeren die alle handelen over de
rechten van het minderjarig kind Henricus
als plaatsvervangend erfgenaam voor zijn
overleden vader Willem van Hoorn.⁴³

Op bovengenoemde datum 9 april 1677
waren de meeste kinderen van Jacob van
Hoorn reeds overleden. Alleen Pieteren
Maria waren nog in leven.

In Amersfoort liet Van Hoorn een viertal
huizen na, twee in de Langestraat, waar-
voor respectievelijk acht en zeven gulden
huisgeld belasting betaald moest worden;
een huis in de Codschalkstraat kostte
slechts dertien stuivers en een huis in de
Mooierstraat een gulden.⁴⁴ Naast zijn
bezittingen in de stad behoorde tot de nala-
tenschap ook de hoeve Cleyn Emelaer
onder het gerecht van Stoutenburg.⁴⁵Van
Hoorn was eveneens eigenaar van een stuk
land buiten de Triesjespoort en onder
Hoogland. De nalatenschap moest in zeven
gelijke porties gedeeld worden; merkwaar-
dig is echter dat in de aangetroffen akten
vrijwel uitsluitend sprake is van het kinds-
deel dat toekwam aan de minderjarige zoon
van Willem van Hoorn en van nagelaten

(G AA, Archief
Stadsbestuur inv.
nr.1466). Hij
huwde op 31 janu-
ari 1674 met
Petronella van
Ommeren. Hun
zoon Henricus
werd op 3 novem-
ber 1674 gedoopt.
Uit een notitie
van burgemeester
Henrick van
Schayckinhet
resolutieboek,
d.d. 12 augustus
1678 (Archief
Stadsbestuur
inv.nr.37), bleek
dat een aantal
boeken, charters
en papieren van
het stadsbestuur
uit het water
gevist waren. Ze
waren afkomstig
uit het huis van de
in 1677 overleden
Van Hoorn. Diens
weduwe verklaar-
de dat dit niet het
gevolg was van
kwade trouw
maar dat de stuk-
ken waarschijn-
lijk weggegooid
waren bij het
schoonmaken van
haar huis. Zij

24 november

1643
Catharina

gedoopt 30 sep-
tember 1628, niet
meer genoemd na
1643

Genoemd in het
testament van
1643 (gaa.na
at 0023004):
Willem
zie noot 43.
Pieter

bleef waarschijn-
lijk ongehuwd.
Hij werd kunst-
schilder maar er is
geen werk van
hem bekend
Wendelina
huwde met
Matthias Withoos
Marieke of
Maria
huwde eerst
Hermanus
Verhaar en daarna
Marten van
Dolre, brouwer

42 Van Bemmel,
Beschryving, 1
148.

43 Willem werd
in 1654 eerste
klerk. In deze
functie verdiende
hij in 1673130 gul-
den per jaar

woonde aan de
Kortegracht bij de
Vismarkt (GA A,
NA AT 012b003,
13 augustus 1678).
De stukken zullen
dus in de Korte -
en Langegracht
gedreven hebben.

44 De registers
van de belasting
op het Huisgeld
ontbreken in de
periode kort na
1654 tot ca. 1677.
Daardoor kon niet
nagegaan worden
of Van Hoorn of
zijn schoonzoon
Withoos een
woonhuis aan de
Langegracht in
bezit hadden waar
Withoos na zijn
huwelijk woonde.

45 GAA,NA AT

ovaooi, 3 april
1677.

46 GAA.NA AT

0173001,15 mei
1681; deze over-
dracht vond
plaats bij nadere
deling van de boe-
del en betrof ook
nog andere bezit-
tingen en een som
van 3700 gulden.

schulden. Uiteindelijk erfde de zoon van
Willem van Hoorn het goed Cleyn
Emelaer.⁴

Uit de nalatenschap van kunstschilder
Pieter van Hoorn en zijn zuster Maria, die
zich tot wederzijds erfgenaam verklaard

117

-ocr page 119-



	M.W. HEIJENGA-KLOMP

hadden op 14 februari 1686,⁴⁷ ontving Willems zoon een boomgaard met huisje buiten de Triesjespoort.⁴ Eveneens uit de nalatenschap van Pieteren Maria van Hoorn ontving dit kind op 11 juni 1695 twee eiken- bossen met een kamp bouwland aan de Slaagseweg, genaamd Zwaluwendonck.⁴⁹ Jacob van Hoorn liet een groot aantal kleinkinderen na, waaronder zes kinderen van Matthias Withoos. Gezien het rijke erf- deel dat het kind van Willem van Hoorn heeft ge�rfd moeten ook Matthias en zijn kinderen het nodige ge�rfd hebben. Helaas is er geen akte aangetroffen die hierop betrekking heeft. Matthias en Wendelina vestigden zich in een huis aan de Langegracht. In de archie- ven wordt Withoos niet als huiseigenaar genoemd. Misschien huurde hij de woning van zijn gefortuneerde schoonvader.⁵⁰Het echtpaar kreeg de volgende kinderen: adriana haar doop wordt niet vermeld maarzij moet geboren zijn in 1653/54- pieter waarschijnlijk gedoopt in 1654/55. Ook zijn doop wordt niet genoemd. johannes gedoopt 28 maart 1656. alida waarschijnlijk gedoopt im66o. Zij was in 1701 een 'bejaarde dochter' en 41 jaar oud. geertruyt gedoopt 12 maart 1661. maria gedoopt 8 mei 1663. francoys gedoopt 16 juni 1665. jacobus gedoopt 16 april 1667. Zij naam wordt later niet meer genoemd, waar- schijnlijk is hij jong overleden te Hoorn.⁵¹
		Pieter, Johannes, Alida, Maria en Francoys hebben zich ook bekwaamd in de teken- en schilderkunst. De een met wat meer succes dan de ander, maar het talent van hun vader heeft dit vijftal ge�rfd. Zij zijn als leerling door hun vader opgeleid en hebben ieder, op eigen wijze, zijn voorbeeld gevolgd. Taxatie van de Arundel kunstcollectie In januari 1655 beleefden Paulus Bor, Jacob van Campen en Matthias Withoos een dag die slechts zelden voorkomt in het leven van een schilder. Zij ontvingen van het gerecht van de stad de opdracht om de nalatenschap aan kunst te taxeren die zich bevond in de woning van de overleden weduwe van Thomas Howard, graaf van Arundel. De gravin van Arundel had zich om- streeks 1649 met een klein deel van haar enorme kunstverzameling in Amersfoort gevestigd. In 1654 was zij in Amsterdam overleden en ten gevolge van onenigheid onder de erfgenamen was er op hun ver- zoek beslag gelegd op de kunstvoorwerpen. Deze verzameling was van een uitzonderlij- ke kwaliteit en vergelijkbaar met die van de Europese vorstenhuizen. Hiertoe behoor- den onder andere vijftien werken van Hans Holbein, zeven schilderijen van Breughel, drie werken van Anthonie van Dijck, vijf stuks van Albrecht D�rer; een altaarstuk van Rafael met de geschiedenis van Sint- Joris en nog vijf andere werken van zijn hand. Vervolgens een Rembrandt, een Rubens, vier werken van Titiaan en nog talrijke andere werken. De drie Amersfoortse schilders moeten diep onder de indruk zijn geweest bij het aanschouwen van deze meesterwerken in
			47 GAA, NA AT 02iaooi, 14 febru- ari 1686. 48 GAA, NA AT 02ibooi,6 juni 1694. 49 Idem, 11 juni 1695. Voor belangstellenden in deze nalaten- schap zijn de akten van de Amersfoortse notaris Dirck van Ommeren (na at ovaooi) op de navolgende data vanbelang: 9 april r677,27 septem- ber 1677, 24 november 1678 en 15 mei 1681. Bij de Amersfoortse notaris Antoni Bloeijlanth (na at 02iaooi): 14 februari 1686,6 juni 1694,6 juni 1695 en 11 juni 1695. Zie ook GAA, Stads- gerecht 436-30, 6 juni 1695. 50 Smit,'Lidma- ten', p.98. 51 J.H.M. Putman en H.A. Burg- man-Feenstra, Doopboeken Ge- reformeerde Ge- meente Amers- foort, dl. iv, Eemlandse Klap- pers dl.24, Hollandse Rading 1992^.627. 52 F.H.C. Weij-

-ocr page 120-



		MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

hun stad. Het betrof echter slechts een tiende deel van de collectie, die vanuit Engeland naar het vasteland was overge- bracht. De taxateurs stelden een lijst samen van 70 schilderijen en schatten deze op een waarde van tenminste 30.000 gulden. Na de beslaglegging en taxatie werd de verzameling overgebracht naarde beheer- der, de procureur-generaal van het Hof van Utrecht mr. Everard van Weede heer van Dijkveld en Rateles.⁵² Naast dergelijke prestigieuze opdrachten was Withoos ook bereid in te gaan op een- voudiger verzoeken. Zo schilderde hij in 1660 in opdracht van de regenten van het Sint-Pietersgasthuis hun familiewapens op de lijsten van de regentenborden vanaf �535-⁵³ Withoos werd niet alleen een bekend schilder, maar ook een man van aanzien in de stad. Zo werd hij in 1665 benoemd tot lid van de raad en in 1671 tot schepen. Hij bleef deze functie uitoefenen tot in hetjaari672. Vanaf 1668 was hij ook stadsweesmeester. Daarnaast werd hij in dat jaar benoemd tot regent van de Onze-Lieve-Vrouwekapel.⁵⁴Bij deze benoemingen heeft mogelijk het aanzien van zijn schoonvader Jacob van Hoorn een rol gespeeld. Een nieuw bestaan in West-Friesland Het plotselinge vertrek van Withoos met zijn gezin naar Hoorn in 1672 werd veroor- zaakt door de opmars van de Franse troepen van Lodewijk xi v richting Nederland. Jacob Campo Weyerman beschreef beeldend de reden van Matthias' vlucht: "dewijl hij vier dochters had over- gewonnen op welcke dillikaate Gerechten de Fransche Sprinkhanen gaarn middag- en
	avondmaalen".⁵⁵ De leerlingschilder Jasper van Wittel ver- trok met het gezin eveneens naar Hoorn. Zij vestigden zich in de Proofsteeg, midden in de stad, een zijstraat van de Kerkstraat. Aanvankelijk schijnt het gezin nog van plan te zijn geweest om-na het vertrek van de Franse troepen - naar Amersfoort terug te keren. Withoos leverde namelijk zijn kerke- lijke attestatie bij de gereformeerde gemeente pas in op 18 september 1675.⁵⁶Waarschijnlijk had hij toen reeds voldoende relaties opgebouwd die hem de zekerheid gaven dat hij schilderopdrachten zou ont- vangen en zijn grote gezin kon onderhou- den. Hoe productief Withoos in Hoorn geweest is weten wij niet. Wel bleken in 1714 twee grote schilderijen van zijn hand aan- wezig te zijn in de boedel van Abraham van der Neer, impostmeester van de stad Hoorn. Een nadere omschrijving van de voorstelling werd niet genoteerd.⁵⁷Houbraken vermeldt dat Withoos in zijn beste jaren zijn schilderijen kon verkopen voor bedragen tussen de drie- en zeshon- derd gulden. Maar het klimaat van West- Friesland was niet geschikt voor Withoos; hij leed uiteindelijk aan jicht of reuma aan de handen en kon dikwijls maandenlang niet schilderen door zijn gekromde vingers. Withoos keerde aanwijsbaar nog een- maal terug naar Amerfoort. Op 27 april 1677 compareerde hij bij notaris Dirckvan Om- meren, voor hemzelf en zijn kinderen. Zijn vrouw was reeds overleden, evenals zijn schoonvader. De reden van zijn komst naar Amersfoort was de verdeling van een deel van de helft van de opbrengst van het erf Cleyn Emelaeronder Stoutenburg, dat behoorde tot de nalatenschap van zijn schoonvader. Withoos ontving een bedrag		tens, De Arundel- Collectie. Com- mencement de la fin Amersfoort 1655 (Utrecht 1971) 28-31. 53 GAA, Archief Sint-Pietersgast- huis, rekening 1660. De hier ver- melde lijsten zijn verloren gegaan. Zie ook J. van der Leeuw, De gecom- bineerde St. Pieters- en Blok- lands Gasthuizen te Amersfoort (Amersfoort 1894) 6. 54 Van Bemmel, Beschryving 11 656 enGAA, Resolutieboek nr.35,21 augustus 1671. 55 Weyerman II 240 en volgende. 56 Vriendelijke mededeling van de heer H. Saal- tink te Hoorn in 1983. 57 Y. Prins, 'Een familie van kun- stenaars en belas- tingpachters', Jaarboek Centraal Bureau voor Genealogie 54 (2000), 244.


				119
				119

-ocr page 121-



	M.W. HEIJENCA-KLOMP

van 287 gulden. Het verdelen van deze nala- tenschap sleepte zich nog jaren voort.⁵⁸Het schijnt dat Withoos en zijn kinderen ook een huis in de Langestraat in Amersfoort ge�rfd hebben, waarvoor Withoos op 31 augustus 1678 bij een niet bij name genoemde notaris (in Amersfoort of Hoorn) compareerde. Naast dit huis erfde hij ook een perceel land in de vrijheid van de stad ter waarde van 800 gulden.⁵⁹Vermoedelijk is hij wel vaker naar Amersfoort gereisd voorde afhandeling van bovengenoemde nalatenschap en ook voor het huwelijk van zijn zoon Pieter, maar daar zijn geen precieze gegevens van voor- handen. Withoos overleed te Hoorn in 1703. Het oeuvre van Matthias Withoos Het in Itali� samen met Van Schrieck ont- wikkelde bosstilleven met bloemen en kleine dieren bleef in zijn verdere leven een belangrijke rol spelen op zijn schilderijen. Het was een geheel nieuwe uitbeelding van de natuuren het werd ook in Nederland een geliefd onderwerp.⁶⁰ Kenmerkend op deze schilderijen is de distelplant, die Withoos schilderde met een metaalachtige glans. De andere onderwerpen in zijn oeuvre waren Italiaanse landschappen, gestoffeerd met vervallen resten uit de oudheid, water- landschappen met kleine waterdieren en vogels, berglandschappen met snelstromen- de beken en ucw/tos-stillevens, die volledig afwijken van de verstilde composities uit de eerste helft van de 17de eeuw. Deze voor- stellingen werden doorgaans geschilderd in een interieur, maar Withoos plaatste zijn vanitas voorstellingen in een halfduister
		landsschap onder vochtige bomen, met schedels van dode dieren op het mos bij een ru�ne, een blazende zwarte kat, een omge- vallen lantaarn, gebeeldhouwde urnen, ver- gane boeken, een borstbeeld van een filosoof uit de Italiaanse oudheid. Het resul- taat was een lugubere voorstelling die, even- als de voorstellingen in een interieur, de boodschap overbracht, dat alles in het leven sterfelijk is en zal vergaan. Hij signeerde zijn werk meestal als M. Withoos, soms aangevuld met een jaartal. Er is echter ook een aantal ongesigneerde schilderijen in omloop die wel aan Withoos worden toegeschreven. Het is niet uitgeslo- ten dat dit werken zijn waaraan zijn kinde- ren en leerlingen hebben meegewerkt. Een geheel ander onderwerp in Withoos' oeuvre betreft zijn gezichten op de stad Amersfoort, vanuit het noordwesten. Er zijn een doek van 95 x 140 cm en een kleiner paneel van 64 x 108 cm. die als voorstudies beschouwd kunnen worden voor het kolos- sale doek van 205 x 430 cm. Dit laatste werk schilderde hij in 1671 voor de stad Amers- foort. De heren burgemeesters waren onder de indruk van de'sierelijckegesigten'op het schilderij van schepen Matthias Withoos. Zij offreerden hem de som van tweehonderd zilveren ducatons, behalve de lijst en het stofferen dat ten laste kwam van de stad. ³De beide kleinere schilderijen zijn eigen- dom van Museum Flehite; het grote doek is thans, als bruikleen van de gemeente, even- eens in Flehite te bewonderen. Na zijn vertrek uit Amersfoort naar Hoorn in 1672, bleef het topografische gezicht deel uitmaken van zijn werk. Zo schilderde hij in 1675 een gezicht op de haven van Hoorn; een tweede werk stelde de Crashaven in die stad voor. In 1676 schilderde hij een groot familie-
			58 GAA.NA AT 0173001. 59 Ezendam, 'Withoos', 22Z. 60 Stillevens van Withoos werden ook aangekocht door Karel 11 van Engeland, moge- lijk tijdens zijn ballingschap in de Republiek, A. Chong en W. Kloek, Het Nederlandse Stilleven 1550- 1720 (Amsterdam/ Zwolle 1999) 89. 61 Withoos werd voor deze vanitas voorstellingen waarschijnlijk ge�nspireerd door de Nederlandse schilder Roelant Savery (1576- 1639)en de Italiaanse schilder Salvator Rosa (1615-1673). Savery schilderde kort voor zijn dood in Utrecht een vanitas met een eveneens lugubere voor- stelling in een landschap. Zie Roelant Savery in seiner Zeit (1576- 1639) (Keulen/ Utrecht 1985) 62. Rosa schilderde de wildheid van de natuur en plaatste op zijn

-ocr page 122-

MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

Leerlingen

Naast zijn vijf kinderen heeft Withoos ook
andere leerlingen gehad. De meest beken-
de is Jasper van Wittel, die in Itali� een
beroemd schilder werd van stadsgezichten.
Hij komt aan de orde in het volgende artikel
in dit jaarboek.

Een tweede schilder die misschien door
Withoos werd opgeleid is Seger de Vries.
Over het leven van deze kunstenaar is
bijzonder weinig bekend. Toch moet hij
inwoner van Amersfoort zijn geweest want
in 1658 legde hij daar zijn meesterproef af
en werd hij lid van het Sint-Lucasgilde. De

portret van de voorname Hoornse familie
Kayser. Hij plaatste de groep in een lom-
merrijke tuin met een vergezicht in het
midden. De gebroeders Kayser zijn gekleed
in jachtkostuum en op de voorgrond ligt de
jachtbuit uitgestald. De overige familiele-
den plaatste Withoos staand en zittend
tegen de achtergrond van het geboomte. ⁴De schilderijen van Withoos zijn thans in
bezit van vele openbare collecties en bij
particulieren, vooral in Europa. Ook in
Nederlandse verzamelingen is zijn werk te
vinden. Op veilingen brengen zij forse
bedragen op.

schilderijen een
aantal objecten
ontleend aan de
klassieke oud-
heid, evenals later
Withoos deed.
Rosa koos hierbij
voor een aardglo-
be maar Withoos
schilderde een
hemelglobe.

62 Schepper
beschrijft in haar
studie 66 schilde-
rijen waaronder
vijf vanitas voor-
stellingen. De op
de omslag van dit
jaarboek afgebeel-
de vanitas werd in
2000 door
Museum Flehite
aangekocht en is
nu het zesde
exemplaar in dit
genre. Aan doch-
ter Maria schreef
Schepper acht
schilderijen toe.

63 gaA, Archief
van het Stads-
bestuur inv.nr.35,
13 en 27 november
1671.

64 E.dejongh,
Portretten van
echt en trouw.
Huwelijk en gezin
in de Hollandse
kunst van de lyde
eeuw (Zwolle/
Haarlem 1986)
261-264.

65 Met dank aan
W.L. vande
Watering van het
RKD die mij

verblijfplaats onbekend. Foto Kunsthandel
Noortman, Maastricht.

Matthias Withoos, Landschap met
waterval en otter. Olieverf op doek,
82 x 100 cm. Gesigneerd. Huidige

121

-ocr page 123-

M.W. HEIJENGA-KLOMP

mogelijke relatie tussen Withoos en De
Vries is gelegen in het feit dat beiden bos-
stillevens schilderden met de zo kenmer-
kende distelplant temidden van andere
begroeiingen in de bovenhoek een klein
doorkijkje op een landschap. ⁵

Voor hij gildelid werd was De Vries getui-
ge bij een incident na afloop van de begra-
fenis van Jacob van Campen op 22 septem-

beri6s7. Bij het huis Randenbroek liep een
zekere Willem Reyersz., bijgenaamd 'son-
der hemt', met een ontbloot mes onder de
aanwezigen en viel een dienstmeisje lastig.
Een dag later werd ten huize van de wijn-
koper Willem Marchand nagepraat over het
voorval. Er ontstond onenigheid onder de
aanwezigen en de zoon van Paulus Bor
kreeg de inhoud van een wijnglas in het

attent maakte op
twee schilderijen
van De Vries die
geveild werden
bij Sotheby's
Londen op 6
december 1989
(lot 157). Op
12 maart 1980 was
ook een stilleven
met distel geveild

Seger de Vries, Bosstilleven met distels.
Olieverf op doek, 71 x 92 cm. Gesigneerd:

Segero de Vries. Veiling Sotheby's Londen
1989. Foto rkd, Den Haag.

-ocr page 124-

MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

gezicht gegooid. Ook hiervan was Seger de
Vries getuige. In 1665 wordt hij genoemd
als leermeester van Peter Wouters van
Oppoeteren.⁶⁷ Op een zeker moment is hij
uit Amersfoort vertrokken.⁶⁸ Waarschijn-
lijk eerst naar Itali� en later naar Grieken-
land en Klein Azi�. Van deze reizen zijn
geen schriftelijke bewijzen maar wel duide-
lijke aanwijzingen. Zo signeerde hij op een
gegeven moment zijn werk met 'Segero'. In
1749 werd te Amsterdam een 'capitaal
Italiaans gezigt' van hem geveild en in 1788
twee tekeningen van een bergachtig land-
schap met gebouwen. Op zijn andere
Zuideuropese tekeningen wordt hieronder
naderingegaan.

Zijn laatste levensjaren heeft De Vries
mogelijk in Middelburg gesleten want hij
wordt daar in 1679 als 'fijnschilder' lid van
het Sint-Lucasgilde.⁶⁹ Verdere gegevens
over zijn verblijf aldaar zijn niet bekend
want de archieven uit de periode na 1679
zijn verwoest bij het Duitse bombardement
op Middelburg in mei 1940.⁷⁰

Ook gegevens over de plaats en datum
van geboorte en overlijden en van een
eventueel huwelijk zijn momenteel niet
voorhanden.

Naast de bekende schilderijen is een aan-
tal, deels zeer grote, tekeningen van hem
bewaard gebleven die zich bevinden in de
Atlas Van der Hem die thans te Wenen
bewaard wordt.⁷¹ Ze zijn veelal uitgevoerd
in zwart krijt en penseel in grijze tinten op
zogenaamd atlas papier. Dit was een
papiersoort van groot formaat en een vrij
zware kwaliteit dat eerst in de jaren zestig
van de 17de eeuw verkrijgbaar werd.

De Amsterdamse advocaat Laurens van
der Hem (1621-678)⁷² bouwde een uitzon-
derlijke verzameling op van topografische
kaarten en tekeningen, portretten, histori-

bij Parke Bernet te
New York (lot 12),
71x91 cm., gesig-
neerd Segero de
Vries. ZieookL.J.
Bol, 'Goede onbe-
kenden': Heden-
daagse herkenning
en waardering
van verscholen,
voorbijgezien en
onderschat talent
(Utrecht 1982)
104.

66 GAA, Stads-
gerecht 407-27.
Zie ook WJ. van
Hoorn, Een hof-
stede genaamd
Randenbroek
(Amersfortia
Reeks dl. 7,
Amersfoort 1991)
40.

67 Oppoeteren
was betrokken bij
een erfenis kwes-
tie. Hij noemde
zich leerling van
De Vries waarbij
hij goede vorde-
ringen maakte.
gaa, Stadsge-
recht 463-2,

5 oktober 1665.
Zie ook L. van
Hoorn-Koster,
'Thomas van
Veenendael een
17de eeuwse
Amersfoortse
schilder', Flehite
21 (1991) 50.

68 J. Stocker legt
in zijn boek Jan
Hackaert. Die
Schweitser
Ansichten 1653-
1656 (Z�rich 1981)
16-17 een verband
tussen deze
Nederlandse teke-
naar en Seger de
Vries. Tijdens
Hackaerts reis
door Zwitserland
bevond De Vries
zich echter vrij-
wel zeker in
Amersfoort.

69 F.D.O.
Obreen, Archief
voor Nederland-
sche Kunstgeschie-
denis (Rotterdam
1884-1887) VI 217.

70 Met dank aan
L.Hollestellevan
het Zeeuws
Archief te
Middelburg die
vergeefs naar
nadere gegevens
over De Vries
zocht.

71 Na de dood
van Van der Hem
kwam zijn Atlas
in bezit van zijn
dochters. Na hun
dood werd deze
geveild en aange-
kocht door Euge-
nius van Savoye.
Diens weduwe
verkocht de Atlas

aan keizer Karel VI
van Oostenrijk.
Daarna werd de
Atlas onderge-
bracht in de
Nationalbiblio-
thek in Wenen.
72 J.E. Huisken
en F. Lammertse
(red.), Een wereld-
reiziger op papier.
De atlas van
Laurens van der
Hem (1621-16J8)
(Amsterdam
1992) en E. de
Groot, De Atlas
Blaeu-Van der
Hem. De verza-
melde wereld van
een ijde-eeuwse
liefhebher
(Houten 2001).
P. van der Krogt
en E. de Groot
publiceren een
beschrijvende
catalogus van de
inhoud van de
tientallen nog
bestaande delen
van de Atlas: The
Atlas Blaeu-Van
der Hem of the
Austrian National
library, 4dln.
verschenen ('t
Goy 1996-2004).
Met dank aan J.A.
Heijbroek van het
Rijksprentenka-
binet te Amster-
dam.

sche gebeurtenissen, exotische dieren, boe-
ken en papierkunst betreffende de gehele
bekende wereld, met name Azi�. Hij gaf
veel kunstenaars opdrachten om zijn verza-

123

-ocr page 125-



	M.W. HEIJENGA-KLOMP

melingen aan te vullen. Seger de Vries was ��n van hen. Hoe dit contact tot stand is gekomen is overigens niet bekend. In de Atlas bevinden zich slechts twee kleinere tekeningen uit het gebied van de Republiek en directe omgeving.⁷³ Van der Hem kon voor dergelijke tekeningen een beroep doen op tal van kunstenaars die net iets getalenteerder waren dan De Vries. Voor speciale opdrachten kwam hij echter wel weer in beeld. Zo zijn er vier Russische tekeningen van zijn hand.⁷⁴ Het zijn waar- schijnlijk kopie�n naar afbeeldingen van andere kunstenaars. Opvallend op deze tekeningen is echter de voorgrond. Deze bestaat uit een plantenstilleven van diverse wilde planten en grassen en ook de distel is aanwezig. Dit doet denken aan de geschil- derde stillevens van Withoos en ook van De Vries zelf. Misschien wilde hij op die manier toch een eigen accent toevoegen aan het werk van andere kunstenaars. Het meest opmerkelijk zijn de grote teke- ningen die Seger de Vries waarschijnlijk zelf maakte in Griekenland en Klein Azi�.⁷⁵ Het is bekend dat Van der Hem bijzonder gesteld was op dit soort grote formaten. Ze zijn gemaakt in de periode 1665-1672. De kinderen van Matthias Withoos PIETER WITHOOS, TEKENAAR EN schilder � Hij werd zeer waarschijnlijk geboren in 1655 als tweede kind van Matthias. Na zijn schooljaren werd hij op het atelier van zijn vader opgeleid tot een bekwaam schilderen tekenaar. Pieter zal ongeveer zeventien jaar zijn geweest toen zijn ouders in 1672 naar Hoorn vluchtten. Na het vertrek van de Franse troepen in 1673 en toen Amersfoort
		weer een bevrijde stad was, keerde Pieter terug. In 1677 trad hij op als getuige bij het passeren van een der vele akten bij notaris Dirck van Ommeren, die betrekking had- den op de nalatenschap van zijn grootvader Van Hoorn. Hij huwde met Maria van Oldenbarnevelt, dochter van Jacobus van Oldenbarnevelt en Cornelia van der Leur/⁶Zij was een kleindochter van Rijck Aerts van Oldenbarnevelt, een vooraanstaand burger van Amersfoort, die vanaf 1649 tot zijn dood in 1674 lid was van de raad en schepen.⁷⁷ Hij was geen familie van Johan van Oldenbarnevelt. Op 10 septemben682 lieten Pieteren Maria een zoon dopen met de naam Jacobus. Een dochter werd gedoopt op 29 september 1683 met de naam Weyntje, naar Pieters overleden moeder/⁸ In 1684 ontving Pieter de opdracht om op het Amersfoortse stadhuis schilderijen te reinigen en van een vernislaag te voorzien. Tevens moesten ze 'vanachteren geverfd worden'. Met deze opdracht verdiende Pieter veertien gulden.⁷⁹ V��r maart 1686 verhuisde het gezin naar Utrecht waar zij zich vestigden in de Nieuwstraat. Zij lieten hier op 26 maart 1686 een dochter dopen met de naam Jacoba; waarschijnlijk is dit kindje korte tijd later overleden. In het begraafboek van de gemeente Utrecht staat vermeld:'10 Juni 1686 Hetkintvan Pieter Withoos'.⁸⁰ Pieteren zijn jongere zuster Alida kregen omstreeks deze tijd reeds een zekere bekendheid door hun prachtige tekeningen en schilderijen van bloemen, planten, uit- heemse vruchten, insecten en kleine water- dieren. Hun goede naam leverde hen bei- den een uitnodiging op van Agnes Block, bewoonster van de kort na 1670 gebouwde buitenplaats Vijverhof te Loenen aan de
			73 Gezicht op de Grebbeberg met Wageningen, 45 x 66 0111.(15:12) en Gezicht op het kasteel van Kleef, 45,5x65 cm., gesigneerd S.D.Vries (30:04). 74 Gezicht op Torzhok,46 x 65 cm., naar Nicolaes Witsen (24:18), Gezicht op Nov- gotod,45,5X 196,5 cm.(24:39), Klooster van de Drie-eenheid te KlopskbijNovgo- rod, 42x66 cm. (24:40) en Het Snetogorsky klooster bij Pskov, 45x65 0x1.(24:41)- 75 Gezicht op het eiland Zakynthos (Zante), 52x303,5 cm.(34:12), Tem- pelru�nes op Delos, 56x123,5 011.(34:50), Gezicht op het eiland Mykonos vanuit zee, 44 x 128,5011.(34:51), Gezicht op Izmir (Smyrna), 54,5 x 357,5 011.(34:58), De ru�nes van het Sint-Veneranda klooster in Izmir, 56,5x90 cm. (34:59) en Land- schap bij Izmir, 56 x 219,5 cm. (34:60). 76 GAA.NA AT

-ocr page 126-

6 Pieter Withoos, Een woerd. Aquarel,
13 x 19 cm. Gesigneerd: P:W:fe. Museum
Flehite, Amersfoort.

Vecht, om voor haar te tekenen en te schil-
deren. Zij was een interessante en veelzijdi-
ge vrouw en verzamelaarster van uitheem-
se gewassen, insecten en vogels. Zijzelf
beoefende eveneens de teken- en schilder-
kunst. Agnes Block omringde zich met
belangrijke schilders en tekenaars die van
haar opdracht kregen alles wat zij verzamel-
de en kweekte af te beelden op papier of
perkament.

De exotische planten en bloemen werden
met wisselend succes in de tuinen van
Vijverhof gekweekt en de watervogels hiel-
den zich op in de vijvers. Gezien het resul-
taat op de tekeningen, moeten er rond de

buitenplaats veel vogels geweest zijn.

De kunstenaars die evenals Pieter en
Alida Withoos voor Agnes Block gewerkt
hebben, waren onder andere Herman
Saftleven, die reeds in 1661 een aantal teke-
ningen voor haar vervaardigde, Ferdinand
Bol, Willem de Heer, Pieter Holsteyn en
Otto Marseus van Schrieck. In welke perio-
de Pieter op Vijverhof gewerkt heeft is niet
bekend. Alida verbleef daar in 1687 en waar-
schijnlijk heeft Pieter daar in dezelfde jaren
gewerkt. Vanuit zijn woonplaats Utrecht
was de afstand niet zo groot.

Pieter schilderde op Vijverhof onder
andere een groot aantal vogels en nieuwe,

0133002,27 fe-
bruari 1685.
Verklaring over
de afkomst van
Cornelia de Leur
waarin Pieter ver-
meld wordt als
man en voogd van
Maria van Olden-
barnevelt.

77 Zie noot 54.

78 gaa, alfabe-
tisch gerangschik-
te aantekeningen
van W.F.N, van

125

-ocr page 127-



		M.W. HEIJENCA-KLOMP

uit verre landen aangevoerde planten, zoals de nachtschade, de tabaksplant en een wonderboom uit Amerika en talrijke ande- re planten. Ook vele vlindersoorten en de eenden die in de vijvers zwommen werden door hem getekend of geschilderd. Agnes Block verzamelde haar waardevol- le collectie tekeningen in drie 'bloemboe- ken'en een vogel boek met ca. vijftig afbeel- dingen, vooral tekeningen van Pieter. In haar testament uit 1694 bepaalde zij dat degene van haar erfgenamen die Vijverhof			zou kopen, haar kunstboeken zou krijgen, zodat deze bij het huis zouden blijven.⁸¹ Zij overleed in 1704 en geen van haar erfgena- men toonde interesse voor de buitenplaats en de kunstboeken; deze werden in 1705 verkocht aan Valerius Rover, een bekende kunstverzamelaar in de omgeving van Den Haag. Na diens dood verkocht zijn weduwe het grootste gedeelte van het kunstkabinet voor40.000 gulden aan landgraaf Willem VIII van Hessen-Kassel. Enkele kunstboeken van Agnes Block behoorden waarschijnlijk
				Rootselaar, 323 en 325- 79 GAA, Stads- archief nr.1152, Bijlagen stadsre- keningen 1684, 10 maart 1684. Het betrof hier waar- schijnlijk schilde- ringen op paneel. 80 HUA, Klap- pers op de doop- en begraafboeken, 17de eeuw.



	7 Alida 'Withoos, Vaas met bloemen. Aquarel op perkament, 33 x 24 cm. Gesigneerd: Alida Withoos. Museum Flehite, Amersfoort.

-ocr page 128-

■i\J'.

- *

-«p-N %�

tai

14ft

Alida Withoos, Bloemstilleven. Olieverf
op doek, 89 x 70,2 cm. Gesigneerd.

Huidige verblijfplaats onbekend. Foto
Kunsthandel Alan Jacobs, Londen.

127

-ocr page 129-



	M.W. HEIJENCA-KLOMP

bij deze verkoop. Ze zijn echter in het begin van de 19de eeuw verloren gegaan. Men neemt aan dat dit heeft plaats gevonden in 1813 toen J�r�me Bonaparte, broer van de Franse keizer, vanuit Hessen overhaast op de vlucht sloeg voor de naderende vijand. Hij heeft toen een grote collectie prenten en tekeningen meegenomen. Met dit trans- port is waarschijnlijk iets mis gegaan. Pieter is later in Amsterdam gaan wonen waar hij is overleden op 23 april 1692.⁸³ Zijn weduwe en haar kinderen worden als mede-erfgenaam genoemd in de akten betreffende de nalatenschap van Pieters oom en tante Pieter en Maria van Hoorn. ⁴Pieters werken, evenals die van zijn zuster Alida, worden nog steeds zeer gewaardeerd en zijn te vinden in vele verzamelingen in binnen- en buitenland. In de kunsthandel brengen zij forse bedragen op. JOHANNES WITHOOS, LAND- SCHAPSSCHILDER �Johannes was het derde kind van Matthias Withoos. Hij werd in Amersfoort gedoopt op 28 maart 1656. Waarschijnlijk is hij ongehuwd gebleven. Zijn naam wordt in de Amersfoortse archieven niet genoemd. De enige bronnen van zijn levensgeschiedenis zijn Arnold Houbraken en Jacob Campo Weyerman. ⁵Na zijn schildersopleidingop het atelier van zijn vader in Amersfoort en Hoorn is ook hij naar Rome vertrokken. Hij heeft zich daar ontwikkeld tot een bekwaam landschapsschilder in waterverf. Hij teken- de en kopieerde Italiaanse landschappen en lusthoven. Na een periode in Rome gewerkt te hebben wilde hij met een aantal van zijn werken naar Nederland terugkeren maar dit voornemen werd doorkruist door een onverwacht, onbekend voorval dat 'een stok in het wiel stak' met het gevolg dat hij
		niet naar Nederland reisde maar naar het hof van de hertog van Saksen-Lauenburg. Daar schijnt hij enkele jaren geschilderd en getekend te hebben. Zijn naam als kunste- naar wordt ook genoemd in een boedelbe- schrijving uit 1703 van de overleden koop- man en verzamelaar Paulo van Uchelen (ca. 1641-1703). Hierin worden genoemd drie banden met 260 botanische tekenin- gen op perkament. Tegenwoordig zouden ze zich bevinden in een Amerikaanse ver- zameling. Zijn signatuur is onbekend. In de literatuur wordt het jaar 1685 als zijn sterfjaar genoemd. In welke plaats hij stierf is onbekend. In Amersfoort overleed in 1685 wel een Johannes Withoos, zonder verdere toelichting. ⁷ Waarschijnlijk was dit niet de zoon van Matthias maar een naamgenoot. In Amsterdam overleed een Johannes Wit- hoos, rond de jaarwisseling van 1687/1688. Notaris van den Kerkhoven begaf zich op 12 januari 1688, op verzoek van de heer jan de Jager, naar het adres waar Johannes Withoos, fijnschilder had gewoond en was overleden. In de inventaris werden een aan- tal houten doosjes aangetroffen met gedroogde diertjes, doosjes met verf en stukken perkament. Eveneens een boek van Jan Swammerdam met de titel: Historia Generalis ofte algemene verhandeling uan bloedeloose diertjens (1669) en Metamorphosis naturalis van Goedaert. Verder enkele schilderijen, waaronder een stilleven. Tot sloteen zwarte lakense rok, twee broeken, een oude 'nagtrock' en wat prullen van geen waarde. Als deze Johannes inderdaad de zoon van Matthias is geweest dan verbleef hij reeds in 1682 te Amsterdam. Hij legde namelijk op 8 april van dat jaar een verklaring af overeen strijd in een herberg bij notaris J. Paerslaken te Amsterdam. Hij ondertekende zijn verkla-
			81 C.C. van der Graft, Agnes Block, Vondels nicht en vriendin (Utrecht 1943). 82 Idem, p.116 en volgende. 83 A.W. Withoos, De schildersfam�ie Withoos (typo- script Eindhoven z.j.op gaa, volgnr. 406). 84 GAA, NA AT 0210001,6 juni 1694 en RA 407- 30,6 juni 1695. 85 Houbraken, 148 en Weyer- man, 242. 86 L.Tongiorgi Tomasi, An Oak Springflora... works of art in the collection of Rachel Lamhert (Upperville 1997) 87-89. 87 J.H.M. Put- man en H.A. Burgman-Feen- stra, Overleden te Amersfoort tot 1811 (Eemlandse Klappers dl.28, Hollandse Rading 1997)- 88 A.Bredius, K�nstler-Inven- tare. Urkunden, zur Geschichte der hollandische Kunst des 16.-18. Jahrhunderts, (Den Haag 1915- 1921) III 873.

-ocr page 130-



		MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

ring met een mooie handtekening als Jan Withoos. ⁹ Na bovengenoemde datum komt zijn naam in offici�le stukken niet meer voor en ook geen naam van een ■weduwe of nagelaten kinderen. ALIDA WITHOOS, SCHILDERES VAN PLANTEN EN BLOEMEN � Zij werd geboren als vierde kind van het gezin Withoos. Haar doop wordt echter niet ver- meld in het register van dopelingen te Amersfoort. Algemeen wordt aangenomen dat zij geboren werd in 1660 en aan de hand van enkele archiefstukken kan dit vermoe- den bevestigd worden. Zij bleek op 13 april 1681 nog minderjarig te zijn; op 6 juni 1694 wordt zij nog een 'jonge dochter' genoemd, op 6 juni 1695 blijkt ze een 'bejaarde doch- ter' te zijn (35 jaar). Ze werd dus waar- schijnlijk in 1660 geboren tussen 13 april en 6 juni.⁹⁰ Dan was zij twaalf jaar oud toen haar ouders met de kinderen naar Hoorn ver- trokken. Haar schooltijd heeft zij dus in Amersfoort doorgebracht en daarna heeft zij zich, onder leiding van haar vader ont- wikkeld tot een belangrijke schilderes. Zij werkte in olieverf op doeken met waterverf op perkament. Zij schilderde, in tegenstel- ling tot haarvader, haar bloem- en planten- stillevens met insecten en kleine diertjes zonder een opvallende achtergrond. Zij moet vele jaren in Hoorn en omgeving gewerkt hebben maar daar is weinig over bekend. Wel worden er stillevens van haar vermeld in de inventarislijsten van Hoornse schilderijenverzamelingen. Een belangrijk gegeven in haar loopbaan was de uitnodiging die zij - evenals haar broer Pieter-ontving van Agnes Blockom op haar buitenplaats Vijverhof planten en bloemen te tekenen en schilderen.
	Gelijktijdig met Alida, in 1687, verbleef daar ook Maria Sybilla Merian. Deze kun- stenareswas in 1647 te Frankfurt geboren en evenals Alida reeds vroeg begonnen met tekenen en schilderen onder leidingvan haar stiefvader, Abraham Mignon. Zij tekende, net als Alida vooral bloemen, vlin- ders en kleine diertjes.⁹¹ Samen met Merian schilderde Alida op ��n blad elk een akelei. Daarnaast kreeg Alida opdracht uit- heemse planten te schilderen, zoals de Chinese theestruik, de alo� en een winde uitCuracao. Een bijzondere opdracht vorm- de het schilderen van de eerste in Nederland gekweekte en gerijpte ananas, op bijna ware grootte.⁹² Zoals reeds bij Pieter Withoos is beschre- ven, zijn ook deze tekeningen van Alida, waarschijnlijk alle verloren gegaan. Hoelang Alida op Vijverhof heeft gewerkt is niet bekend maar deze periode, samen met andere kunstenaars, zal zeker van invloed geweest zijn op haar verdere ont- wikkeling. Hierna keerde ze waarschijnlijk weer terug naar Hoorn. In de afwikkeling van de nalatenschap van haar overleden oom en tante, Pieter en Maria van Hoorn, trad Alida meermalen op als vertegenwoordigster van haar zusters en nog in leven zijnde broer Frans en de wedu- we van Pieter Withoos.⁹³ Op veertigjarige leeftijd, op 8 januari 1701, trad zij in het huwelijk met de fijnschilder Andries Cornelisz. van Dalen, afkomstig uit Amsterdam.⁹⁴ Na het huwelijk schijnt dit echtpaar zich in Amsterdam gevestigd te hebben en waarschijnlijk heeft Alida in deze stad gete- kend in de beroemde Hortus. In Amster- dam moet zij ook met de schilder/schrijver Arnold Houbraken gesproken hebben en hem informatie gegeven hebben over het
			89 Idem. 90 GAA.NA AT oi/aooi, 13 april 1681, NA AT onbooi, 6 juni 1694 en Stads- gerecht 436-30, 6 juni 1695. 91 Houbraken, 11I173 en volgen- de. Zij huwde op 16 mei 1665 met Johannes Andriesz. Graff uit Neurenberg. In 1698 vertrok zij naar Suriname en tekende daar twee jaar. Zij kreeg twee dochters en overleed te Am- sterdam in januari 1717. 92 Van der Graft, Agnes Block, 118. 93 Zie noot 90,6 juni 1694 (samen met haar zuster Maria) en 6 juni 1695. In de akte van 1694 was sprake van een huis in de Lange- straat, vanouds genaamd De Sleutels. 94 Zie noot 83.

				129

-ocr page 131-



	M.W. HEIJENGA-KLOMP

leven van haar vader en zijn schilderende kinderen. Houbraken verwerkte deze gege- vens in zijn CrooteSchouburgh. Alida overleed te Amsterdam op 5decemberi73o.⁹⁵ MARIA WITHOOS, SCHILDERES � Maria werd als het zesde kind geboren en werd te Amersfoort gedoopt op 8 mei 1663. Zij schijnt tweemaal te Hoorn gehuwd te zijn geweest. Haar eerste man wasjohan Brickelay en haar tweede echtgenoot heet- te Dirck Knijp. Op 17 mei 1699 werd te Hoorn een zoon gedoopt met de naam Matthias.9⁶Tbt zover de schaarse gegevens die over Maria's leven bekend zijn. Zij is als kunstenares steeds in de schaduw gebleven van haar vader, die zijn schilderijen van dezelfde signatuur voorzag als Maria name- lijk M. Withoos of M.W.⁹⁷ Maria schilderde eveneens bosstillevens, soms in een landschap met bloemen, voor- al met een tak bloeiende lelies en kleine diertjes. Het formaat van Maria's schilderijen is dikwijls kleiner dan het werk van haar vader. De in de stad Hoorn bekende 'Withoosjes', schilderijen van een kleiner formaat met bloemen, insecten en kleine diertjes, die aldaar bij de burgerij zeergeliefd waren, kunnen vooreen deel wel eens van de hand van Maria zijn, terwijl men deze schilderijen -doordezelfde signatuur-aan haarvader toeschrijft.⁹⁸ Twee schilderijen van Maria werden op 16 juli 1792 te Amsterdam geveild, 'Hofge- zichten met antique vaassen, Fruit en bloe- men gestoffeerd, helder gepenseeld, Hoog 30 breed 26 duim'. De koper betaalde �5,10 voor de beide werken. Op 2 augustus 1828 werd eveneens te Amsterdam op naam van Maria een schil-		derij geveild van enige bloemen die aan een lint waren opgehangen. Dit schilderij bracht twee gulden op.⁹⁹ Over Maria's latere leven is niets bekend. Zij is overleden na 1719. FRANS WITHOOS, TEKENAAR � Francoys Withoos werd te Amersfoort gedoopt op 16 juni 1665 als zevende kind. Over Frans is in de archieven niets te vin- den; de enige bron over zijn leven is even- eens Houbraken, die zijn informatie waar- schijnlijk ook ontvangen heeft van zijn zus- ter Alida. Frans was evenals de andere kinderen een leerling van zijn vader. Ook hij tekende bloemen, planten en kleine diertjes. Hij was echter van mening dat het resultaat van zijn tekeningen beneden het niveau van zijn broers en zusters bleef. Hij koos daarom vooreen andere toekomst. Waarschijnlijk werd hij ge�mponeerd door de binnenko- mende- en uitvarende handelsschepen te Hoorn en hij besloot dienst te nemen bij de VOC voor de uitzending naar Oost-lndi�. Waarschijnlijk heeft men kort na zijn aan- komst zijn tekentalent ontdekt en werd hij al spoedig vrijgesteld van de dagelijkse werkzaamheden. Hij kwam daarop in dienst van Johannes Camphuys (1634-1695) die in 1684 benoemd werd tot gouveneur-gene- raal. Van deze kreeg hij de opdracht om voor hem allerhande bloemen, kruiden en insecten te tekenen. Camphuys had grote belangstelling voor de schitterende tropi- sche natuuren hij ondersteunde krachtig het wetenschappelijk onderzoek naar de tropische gewassen en insecten. Het is aannemelijk dat Frans ook heeft getekend voor het beroemde Kruytboeck van Rumphius dat onder de zorg van Camphuys tot stand gekomen is.
				95 Idem. 96 Idem. 97 Schepper, 'Withoos', p.66 en volgende. Hier weet zij een onderscheid te maken tussen een aantal schilderijen van Maria en haar vader. 98 J. Brosius, 'Aspecten van de Hoornse schilder- kunst in de 17de- eeuw', West- Frieslands Ouden Nieuw (1993) 12- 18. 99 Fiches afde- ling excerpten RKD, Den Haag. 100 U.Thieme en F. Becker, Algemeines Lexikon der bil- dende K�nstler von der Antike bis zur Gegenwart (Leipzigi907- 1950) xxxvi 116- 117.

			Afkortingen gaa = Gemeente- lijke Archiefdienst Amersfoort. Thans: Archief Eemland. NA = Notari�le Archieven. hua = Het Utrechts Archief. RKD = Rijksbureau voor Kunsthistori- sche Documentatie» Den Haag.

-ocr page 132-



			MATTHIAS WITHOOS (CA. 1627-1703) EN ZIJN KINDEREN

	Frans Withoos is opeen zeker moment �Met zeer ueel dank aan drs B.G.J. Elias; weer teruggekeerd naar Hoorn en overleed hij heeft mijn handgeschreuen teksten op de daar twee jaar na zijn vader, in 1705.¹⁰⁰ Er computer ueruoerkt en deze waar nodig inge- zijn geen aanwijzingen dat hij gehuwd is kort. geweest.

				131
9
		Een tweede stilleven van Seger de Vries (foto rkd)

-ocr page 133-

M.W. HEIJENCA-KLOMP

Jasper van Witte
(ca 1652-1736)

Een Amersfoortse schilder

in Itali�

* *

i»]iinnb;i< ion

1 -irl

*-^d

-ocr page 134-



	Withoos' leerling Jasper van Wittel is in ons land een vrijwel onbekende. In Itali� behoort hij onder de naam Vanvitelli tot de grote meesters op de overgang van de 17de naar de 18de eeuw. Met zijn geheel nieuwe wijze van schilderen van stadsgezichten werd hij de directe voorloper en inspiratie- bron van schilders als Carlevarijs en Canaletto. Zijn zoon Luigi zou ��n van de belangrijkste architecten van zijn tijd worden.

Zijn ouders en jeugdjaren¹ Jasper van Wittel² werd in Amersfoort geboren, waarschijnlijk in 1652. De juiste datum is niet te achterhalen daar de rooms- katholieke kerkelijke doopboeken uit die periode ontbreken. De enige aanwijzing voor zijn geboortejaar is de mededeling op zijn grafsteen uit 1736 dat hij op 83-jarige leeftijd overleed. Hij was de zoon van Adriaen Jaspersz. van Wietel en Mayken Cornelisdr. Copiers. Er zijn aanwijzingen dat zij afkomstig waren uit Leiden of omgeving. Bij de registratie in het register van het Huisgeld van 1653 staat genoteerd 'uit Leiden'. En in een akte van 1 november 1667 machtigde Adriaen Jaspersz. zijn zwager Coenraet Piggen uit Leiden om in zijn naam alle schulden, die hij op dat moment of in de toekomst daar zou hebben uitstaan, te innen, heffen ofte ontvangen, zo nodig met behulp van de justitie.³ Op 26 augustus 1652 kochten de ouders van Jasper een huis in de Utrechtsestraat alwaer de Pauw is uythangende'.⁴ Het stond dicht bij de Utrechtsepoort aan de zuidoostzijde van de straat met een tuin die grensde aan de stadsmuur.⁵
		Blijkens de verlening van het burgerschap van Amersfoort op 14 augustus 1654 was vader Van Wittel radermaker.⁶ In die hoe- danigheid leverde hij kruiwagens aan het stadsbestuur. Daarnaast zal hij ook wagens vervaardigd hebben voor het transport van bijvoorbeeld bier en tabak. Uit een akte van 5 juni 1681 blijkt dat hij ook wagens voor personenvervoer maakte. Hij had een nieu- we 'koetswagen' geleverd aan de voerman Jan Spithoven te Wijk bij Duurstede; na diens overlijden bleef zijn weduwe in gebreke om de nog openstaande schuld te voldoen. Van Wittel machtigde de zilver- smid Cornelis van Berck uit Utrecht om in zijn naam dit bedrag in te vorderen.⁷ Bij het maken van wagens maakte hij ook gebruik van teer. In 1669 diende hij bij de stad regering een verzoek in om zijn teer te mogen koken binnen ��n der bogen van de stadsmuur aan de oostzijde van de Utrechtsepoort. Dit verzoek werd, tot wederopzeggens toe, ingewilligd.⁸ Over het schoolonderricht van Jasper is niets bekend maar waarschijnlijk heeft hij enkele jaren les gehad op de Latijnse school. Na de Alteratie van 1579 weigerden rooms-katholieke ouders aanvankelijk hun zonen les te laten geven door protestantse
			1 Zie over hem ook M.W. Heijen- ga-Klomp, 'Jacob van Staverden en Caspar van Wit- tel, twee schilders van Amersfoort te Rome', Flehite 21 (i99i)34-49- Hierin onder meer wat uitvoe- riger informatie over de ouders van Van Wittel en verdere in Amers- foort wonende familie. 2 Door het ont- breken van doop- boeken uit de periode van Van Wittels geboorte is onbekend welke namen hij bij zijn geboorte precies meekreeg. Het ligt echter voor de hand dat hij naar zijn vader Jasper Adriaensz. werd genoemd. In 133

-ocr page 135-

M.W. HEIJENGA-KLOMP

9 H.J. Reynders,
Gedenkboek van
het Stedelijk Gym-
nasium te Amers-
foort 1376-1926

(Amersfoort 1928)
159 en volgende.

10 A. Zwollo,
Hollandse en
Vlaamse veduti-
schildersteRome
1675-1725 (Assen
1973) appendix 1,
p. 204. Deze in
het Italiaans
geschreven bio-
grafie werd reeds
in 1981 door
mevrouw E.A.M-
Scheltema-
Vriesendorp voor
mij in het Neder-
lands vertaald.

11 L. van Hoorn-
Koster, 'Thomas
van Veenendaell
een 17de eeuwse
Amersfoortse
schilder', Flehite
21 (1991) 50-53.

kunstschilders en
schilderessen
(Amsterdam 1718-
1721) de schilder
Van Wittel. Daar-
na blijft hij inde
kunsthistorische
literatuur als
zodanig aange-
duid. In Itali�
wordt hij Gaspare
Vanvitelli ge-
noemd.

3 GAA, NA AT
0133001,

1 november 1667.

4 GAA,

Stadsgerecht 436,
22-26 augustus
1652.

5 GAA, NA AT
oi2aooi, fol.196.

6 GAA,

Resolutieboek nr.
28,1653-1655.

7 GAA, NA AT
0133002.

8 GAA, Reso-
lutieboek nr. 35,27
september 1669.

onderwijzers. Zij prefereerden priv� onder-
wijs door rooms-katholieken. Dit werd toen
weer verboden door het stadsbestuur. Dit
conflict sleepte zich jaren voort maar
behoorde in de periode dat Jasper naar
school ging waarschijnlijk tot het verle-
den.⁹ Zijn ouders hadden er ook geen
bezwaar tegen dat hij voor zijn opleiding
tot schilder bij twee protestanten in de leer
zou gaan: Thomas van Veenendaell en
Matthias Withoos.

De eerste leerjaren

Op welke leeftijd Jasper de school verliet
om leerling schilder te worden is onbekend,
waarschijnlijk met zijn elfde jaar. Volgens
een latere biografie die geschreven werd
door Lione Pascoli,¹⁰ een vriend van Jaspers
zoon Luigi, verbleef hij vier a vijfjaar als
leerling bij de portretschilderThomas van
Veenendaell. Dat moet dus geweest zijn tot
1667/68. Daarna vertrok hij, ter afronding
van zijn opleiding, naar de kunstschilder
Matthias Withoos.

De portretschilderThomas van Veenen-
daell werd waarschijnlijk rond 1627 te
Amersfoort geboren als zoon van Jan
Remmertsz. en Aelbertge Jacobsdr. Zij
waren afkomstig uit Veenendaal en
gebruikten deze plaats als achternaam na
hun huwelijk in augustus 1626. Zij waren lid
van de remonstrantse broederschap.

In 1647 leverde Thomas zijn meesterproef
in en werd hij opgenomen in het Sint-
Lucasgilde. Van hem zijn slechts weinig
schilderijen bekend. Hij portretteerde inwo-
ners van Amersfoort en anderen, mogelijk
wel wonend in de provincie Utrecht.

Hij huwde op 18 februari 1655 te Soest
met Suzanna Packou en overleed na 2 april
1673"

Itali� was zijn
voornaam Jasper
lastig te gebruiken
en veranderde hij
deze in Gasparo.
Veel van zijn
schildrijen sig-
neerde hij met als
achternaam Van
Witel. Dit is niet
zo verwonderlijk
want zijn vader
noemde zich Van
Wietel. Op de
titelpagina van de
tentoonstellings-
catalogus van zijn
werk, Gaspare
Vanvitelli e Ie ori-
gini del vedutismo
(Rome 2003) staat
echter een hand-
tekening afge-
beeld met als ach-
ternaam 'Van
Wittel'. Ook A.
Houbraken
noemt in zijn De
groote schouburgh
der Nederlandsche

De ouders van Jasper zullen met Van
Veenendaell een contract hebben gesloten
over de duur en de kosten van de opleiding.
Van invloed op het lesgeld waren de werk-
zaamheden die de leerling in het atelier van
de meester moest verrichten. De meesten
moesten, alvorens met het echte schilderen
te beginnen, helpen bij het onderhoud van
het gereedschap in het atelier zoals het ver-
zorgen van het palet en de penselen, het
reinigen van de doeken of panelen, het
bereiden van verf en het plamuren van de
doeken.

-ocr page 136-



		JASPER VAN WITTEL (CA 1652-1736)

Als een leerling na een aantal jaren in staat bleek om zelfstandig kleine werken te schilderen, werd hem dat in zijn vrije tijd toegestaan. Dit werk mocht hij behouden of de meester betaalde hem er een zeker bed rag voor.¹² Op de vraag wat Jasper geleerd heeft bij Van Veenendaell is het moeilijk een ant- woord te geven. In zijn latere schilderijen en tekeningen is geen invloed van de por- tretschilder te zien. Maar in de collectie van het Vanvitellimuseum te Caserta, gevestigd in het paleis bij Napels dat gebouwd werd door zijn zoon Luigi, bevindt zich een aan- tal studies van zijn hand van figuren, por- tretten en details van het menselijk lichaam.¹³ Omdat geen tekeningen van Van Veenendaell bekend zijn, is niet na te gaan of hiervan be�nvloeding sprake is. Leerling bij Matthias Withoos Jasper moet ongeveer 16-17 jaar ^oud g^e~ weest zijn toen hij bij Withoos met een totaal ander genre in de schilderkunst ken- nis maakte. Als medeleerlingen trof hij zeker enkele kinderen van Withoos aan zoals Pieter, die ongeveer 14 jaar was, en Johan nes, 12 a 13 jaar oud. En misschien was er ook de achtja- rige Alida die haar eerste bloemen begon te tekenen. Waarschijnlijk was ook Jacob van Staverden, Jaspers latere reisgenoot naar Itali�, daar aanwezig.¹⁴ Withoos werd waarschijnlijk omstreeks 1627 in Amersfoort geboren.¹⁵ Niet alleen als schilder maakte hij naam maar ook in de stedelijke samenleving zou hij een rol van betekenis spelen. Hij was lid van de raad en zou ook schepen worden. In het oeuvre van Withoos kwam op de
	eerste plaats het door hem en Otto Marseus van Schrieck in Itali� ontwikkelde bosgezicht. Daarnaast schilderde hij Italiaanse landschappen met ru�nes, bloem- stukken en enigszins lugubere vanitasstille- vens.¹⁶ Maar Withoos is vooral bekend geworden door zijn enorme stadsgezicht dat in 1671 voor 200 zilveren ducatons door de stad werd aangekocht voor het stad- huis.¹⁷ Thans prijkt het in Museum Flehite. Het paste in een traditie die in het begin van de 17de eeuw was ontstaan en stellig diende ter ondersteuning van het prestige van het stadsbestuur. Withoos had overi- gens al in 1658 een kleiner stadsgezicht geschilderd. Naast deze grotere en kleinere gezichten op de stad kwam er ook een tra- ditie op van geschilderde gezichten in de stad, een genre dat door tekeningen en prenten al in de 16de eeuw steeds populair- der werd.¹ Van Withoos zijn geen gezich- ten in de stad bekend. Gezien zijn latere successen in Itali� met stadsgezichten moet Van Wittel er uitgebreid kennisvan genomen hebben. Dat kan in Utrecht gebeurd zijn met het werk van bijvoor- beeld Saenredam en Droochsloot die om- streeks 1630 verschillende versies van de Hof in Amersfoort schilderde. Maar ook in een stad als Amsterdam was het stadsge- zicht in die periode zeer geliefd. Daarnaast zal Van Wittel zeker meegewerkt hebben aan het grote stadsgezicht van Withoos. Met voorstudies van bepaalde gebouwen of bij de uitwerking van onderdelen van het schilderij zelf zal hij een zekere ervaring met dit genre opgedaan hebben. Daarnaast moet hij zich, zoals wij later nog zullen zien, diverse technieken hebben eigen gemaakt om een stadsgezicht zo natuurgetrouw mogelijk weer te geven. Voor de afronding van een schildersop-
			12 A. de Jager, 'Meester, leerjon- gen, leertijd. Een analyse van zeventiende eeuwse Noord- Nederlandse leer- lingcontracten van kunstschil- ders, goud- en zil- versmeden', Oud Holland 104 (1990) 69 en vol- gende. 13 C.Marinelli, L'Esercizio del dis- egno. I Vanvitelli. Catalogo generale delfondo dei dis- egni della Reggia di Caserta (Milaan 1993) 14 Heijenga, 39. 15 C. vanden Braber, Gezicht op Amersfoort van Matthias Withoos (Amersfoort 2003) 17. 16 M. Schepper, Matthias Withoos, een veelzijdig talent (scriptie z.pi. 1990). 17 GAA, Reso- lutieboek 35. 18 C.van Lakerveld (red.), Opkomst en bloei van het Noord- nederlandse stads- gezicht in de 17de eeuw, (Amster- dam-Toronto 1977), Haak 151- 161 en Van den Braber19-23. 135

-ocr page 137-

Aegtenkapel, rechts o.L.v. toren en kerk.
Museum Flehite, in bruikleen van de
gemeente Amersfoort.

Jasper was. Dat was waarschijnlijk de reden
om zijn leermeester te volgen en zijn
ouders tijdelijk te verlaten.

Withoos vestigde zich met zijn gezin in
de Proofsteegte Hoorn, midden in de stad.
De Kamers van Oost-Indische en West-
Indische Compagnie zorgden daarvoor
grote bedrijvigheid op het gebied van de
internationale handel, scheepsbouw en der-
gelijke. Maar door de in 1672 eveneens uit-
gebroken oorlog op zee met Engeland on-
dervond Hoorn direct de gevolgen van een
stagnerende handel. De stad bleef echter
buiten het bereik van vijandelijke troepen.

In die tijd waren verschillende schilders
in Hoorn werkzaam, maar gezien hun spe-
cialismen is het niet waarschijnlijk dat zij

1 Detail van het grote gezicht op

Amersfoort van Matthias Withoos uit
1671. Links de Koppelpoort en de Sint-

leiding stond twee a drie jaar. Het is daarom
goed mogelijk dat Jasper in 1672 op het ate-
lier van Withoos of ten huize van de toenma-
lige busmeester van hetSint-Lucasgilde
werkte aan zijn meesterproef om in dat jaar
op de feestdag van Sint-Lucas, 18 oktober, te
worden aangenomen als volwaardig lid van
het gilde. De dreiging van de oprukkende
legers van de Franse koning Lodewijk XI v
deden hem echter besluiten om met het
gezin Withoos te vluchten naar West-
Friesland.

Vlucht naar Hoorn

In de eerdergenoemde biografie van
Pascoli staat dat Withoos als een vader voor

Terugkeer naar Amersfoort
en vertrek naar Itali�

Nadat de Fransen op 13 november 1673
Amersfoort hadden verlaten, keerde Jasper
direct terug. Hij kwam in een vrijwel leeg-
geroofde stad. De hoge brandschattingen
en het onderhoud en huisvesting van
steeds wisselende troepen die roofden en
plunderden, hadden de overheid en de bur-
gerij vrijwel tot de bedelstaf gebracht.²¹ Het
was duidelijk dat dit geen omgeving was
waar veel opdrachten vooreen kunstschil-
der te verwachten waren. Het was daarom
des te aantrekkelijker eerst een reis te
maken naar Itali�. Het was in die tijd zeer
gebruikelijk om daar als het ware de oplei-

een inspiratiebron voor Van Wittel zijn
geweest.¹⁹ Misschien heeft hij wel contac-
ten gehad met schilders in Alkmaar. Hier
werkte een oude bekende van Withoos,
Caesar van Everdingen. Hij was ook een
leerling van Van Campen geweest en had
op Randenbroek de orgeldeuren, met een
afbeelding van onderdelen van hetdoxaal
van de Sint-Joriskerk te Amersfoort,
geschilderd voor de Sint-Laurenskerk te
Alkmaar.²⁰ Hoe dit ook zij jasper moet in
die tijd een volleerd schilder zijn geworden
die misschien ook wel door de verkoop van
eigen werk in zijn onderhoud kon voorzien.

19 J.Brozius,
'Aspecten van de
Hoornse schilder-
kunst in de 17de
eeuw', West-
Frieslands Ouden
Nieuw (1993) en
volgende.

20 F.D.O.
Obreen, Archief
voor Nederland-
sche Kunstgeschie-
denis (Rotterdam
i877-'88) i 141 en
volgende.

21 A. van Bem-
mel, Beschrijving
der stad Amers-
foort (Utrecht

1760) II 953 en
volgende.

137

-ocr page 138-

Aegtenkapel, rechts o.L.v. toren en kerk.
Museum Flehite, in bruikleen van de
gemeente Amersfoort.

Jasper was. Dat was waarschijnlijk de reden
om zijn leermeester te volgen en zijn
ouders tijdelijk te verlaten.

In die tijd waren verschillende schilders
in Hoorn werkzaam, maar gezien hun spe-
cialismen is het niet waarschijnlijk dat zij

1 Detail van het grote gezicht op

Amersfoort van Matthias Withoos uit
1671. Links de Koppelpoort en de Sint-

Vlucht naar Hoorn

In de eerdergenoemde biografie van
Pascoli staat dat Withoos als een vader voor

Terugkeer naar Amersfoort
en vertrek naar Itali�

19 J.Brozius,
'Aspecten van de
Hoornse schilder-
kunst in de 17de
eeuw', West-
Frieslands Ouden
Nieuw (1993) en
volgende.

20 F.D.O.
Obreen, Archief
voor Nederland-
sche Kunstgeschie-
denis (Rotterdam
i877-'88) i 141 en
volgende.

21 A. van Bem-
mel, Beschrijving
der stad Amers-
foort (Utrecht

1760) II 953 en
volgende.

137

-ocr page 139-

M.W. HEIJENGA-KLOMP

ding af te sluiten en nieuwe inspiratie op te
doen. Withoos had dat ook gedaan en
mogelijk zijn er in Hoorn al plannen voor
een dergelijke reis gemaakt.

Samen metjacob van Staverden ging Van
Wittel waarschijnlijk in de loop van 1674 op
weg om in het najaar in Rome aan te
komen. Pascoli vermeldt dat zij in Itali� via
Veneti�, Ferrara, Bolognaen Florence reis-
den. Over hun route ten noorden van de
Alpen is niets bekend.

Van Staverden en Van Wittel werden
v��r januari 1675 ingewijd in de schilders-
bent der Bentvueghels.²² Van Staverden
kreeg de roepnaam 'IJver'. Dat was goed
gekozen want hij schilderde nog in 1674 zijn
vroegst bekende schilderij: een terugkeer
van de jacht.²³ Van Wittel kreeg de naam
'De toorts'of'Piktoorts'. Zij waren op 3
januari 1675 aanwezig bij de inwijding van
de Vlaamse schilder Abraham Cenoels die
de bijnaam 'Archimedes' kreeg.

Het schijnt dat Van Wittel in Rome een
tijd leerling is geweest van deze Antwerpse
schilder die altijd zijn vriend zou blijven.
Vermoedelijk kreeg hij onderricht in het
etsen en graveren en mogelijk ook in de
geheimen van het perspectief. Cenoels
schilderde in Itali� klassieke landschappen
en oogstte vooral veel roem met zijn fraaie
landschapsetsen. Hij verliet Rome in 1682
en keerde via Parijs terug naar Antwerpen
waar hij in 1723 overleed.²⁴

Assistent van
Cornelis Meyer

Het was voor de jonge kunstenaars in eer-
ste instantie zeker niet makkelijk om in hun
eigen onderhoud te kunnen voorzien. Het
Romeinse publiek was verwend en het aan-
bod was groot. Dat ondervond ook Van

Wittel die in de eerste tijd zeker financi�le
steun van zijn ouders heeft ontvangen.
Maar toen kruiste Cornelis Meyer zijn pad.

De in 1629 geboren Meyer was van oor-
sprong'wieldraaiersgezel' maar had zich in
de loop der jaren ontwikkeld tot een
befaamd waterbouwkundige die zichzelf
ingenieur noemde. In 1675 kwam hij uit
Amsterdam naar Rome. Op verzoek van
paus Clemens X moest hij een ontwerp
maken voorde drooglegging van de
Pontijnse moerassen en het bevaarbaar
maken van de Tiber. Meyer nam Van Wittel
in dienst om te helpen zijn idee�n op papier
uit te werken. Samen bestudeerden zij de
loop van de rivier en hebben zij te voet ofte
paard de oevers gevolgd tot aan Perugia.
In maarti�76 waren zij met hun werkzaam-
heden begonnen en in oktober 1678 was het
werk voltooid.²⁵

Meyer was een veelzijdig man die op
allerlei terreinen uitvindingen deed. Hij
maakte plannen voor fonteinen, waterlei-
dingen, watermolens en deed zelfs voor-
stellen om in de omgeving van Rome de
zijdeteelt te ontwikkelen. Hij publiceerde
hierover met talrijke illustraties. Van Wittel
zal daar aanvankelijk zijdelings bij betrok-
ken zijn geweest. Wanneer zij uit elkaar zijn
gegaan is onbekend. Meyer overleed in

22 G.J.Hooge-
werff, De Bent-
veughels (Den
Haag 1952).

23 Heijenga, 30.

24 A.vanW�rz-
bach, Nieder-
landisches Kunst-
lerlexikon
(Amsterdam

1974) I 576-

25 Tal van teke-
ningen van Meyer
en Van Wittel
voor dit project
worden bewaard
in de Bibliotheca
Corsiana te
Rome, nr. 1227
(₃₄.K.i6),66
bladen.

26 G.J. Hooge-
werff, 'Cornelis
Jansz. Meyer,
Amsterdamsche
Ingenieur in
Itali�', Oud
Holland (1920)
83-103.

Rome in 1701:

Werkzaam als schilder
te Rome

Na be�indiging van de samenwerking met
Cornelis Meyer zocht Jasper zijn eigen weg.
Hij liet de meeste genres in de schilder-
kunst die hij in Nederland geleerd had voor
wat zij waren en koos voor het stadsgezicht,
de vedute, als zijn nieuwe specialisme.
Bij zijn breed opgezette en natuurgetrou-

-ocr page 140-

JASPER. VAN WITTEL (CA 1652-1736)

we stadsgezichten moet Van Wittel van
technische hulpmiddelen gebruikgemaakt
hebben. Wanneer hij zich beperkt zou heb-
ben tot ��n enkel gebouw, al dan niet met
een stuk van de directe omgeving, zou dat
mogelijk geweest zijn met behulp van per-
spectivische lijnen en verdwijnpunten. Bij
zijn vedutes was dat technisch niet moge-
lijk. Dat kon alleen met behulp van een
draagbare camera obscura. In een soort
donkere doos meteen klein gat voorde
lichtinval, al dan niet met een lens, konden
op een stuk papier met ruitverdeling de
contouren van het straatbeeld precies vast-
gelegd worden. Op een aantal van Jaspers
tekeningen is inderdaad een ruitverdeling
onderde voorstelling aangetroffen.
Normaal werd deze �p de voorstelling aan-
gebracht om de tekening als schilderij te
kunnen reproduceren. Er zijn trouwens ook
andere aanwijzingen voor het gebruik van
een camera obscura. Dit apparaat was rond
1620 algemeen bekend in de Nederlanden.
En in Itali� had Ciovanni della Portaal in

1558 op de mogelijkheid gewezen tekenin-
gen te maken met behulp van de camera
obscura.²⁷ Constantijn Huygens schreef er
enthousiast over. De schilder Samuel van
Hoogstraten (1627-1678) vond de weerspie-
gelingen in het donkerzeer leerzaam voor
jonge kunstenaars die op die manier ook
kennis konden maken met 'een werkelijk
natuurlijke schilderkunst'. Hier raken wij
ook de kern van de vernieuwing van Van
Wittel. In de perspectivische visie ligt het
accent vooral op het grotere gebouw, het
beroemde monument, en een soort hi�rar-
chische opbouw. Bij de schilderijen van Van
Wittel zijn alle onderdelen even belangrijk.
Door technische hulpmiddelen is het
mogelijk om een ruimtelijke voorstelling op
een verantwoorde wijze op een plat vlak
weer te geven. Hierbij gaat het niet alleen
om gebouwen en landschap maar ook om
de personages met hun alledaagse bezig-
heden²⁸

Caspar werkte met heldere Hollandse
kleuren en klare luchten, geheel anders dan

27 G.B. della
Porta, Magiae
Naturalis (Napels
1558). Een uitge-
breidere 2de druk
uit 1589 werd in
verschillende lan-
den vertaald.

28 F. Benzi, 'Idea
e metodo nella
pittura di Gaspare
Vanvitelli 'degli
Occhiali", Gas-
pare Vanvitelli, 21-
32. Met dank aan
mevrouw B. Roth
voor de vertaling
van dit hoofdstuk
in het Nederlands.


«BH	Si^	lil M	i	*J^B*	_____,«t
			i	~.^sya	---J.
			i

de lichtinval van buiten te weren. Illustratie
uit A. Winkler Prins, Ge�llustreerde
Encyclopaedie, Rotterdam 1884, dl.4, p.368.

Draagbare camera obscura die toebehoord
zou hebben aan Canaletto. Museo Carrer,
Veneti�.

2 De werking van de camera obscura. De
lens (m) wordt gericht op een voorwerp
(d e). Het beeld wordt geprojecteerd op
een spiegel die het terugkaatst naar een
matglazenplaat (a b). Met behulp van een
doorschijnend stuk papier kan de projectie
afgetekend worden. Scherm b c dient om

-ocr page 141-



		M.W. HEIJENCA-KLOMP

			Belangstelling voor het werk van Van "Wittel Al vrij spoedig bestond er in Rome grote belangstelling voor het vernieuwende werk van Van Wittel. Het oudst bekende geda- teerde werk, een gezicht op de Piazza del Popoio, dateert uit 1680. Pascoli vermeldt dat Jaspers eerste vier schilderijen in tem- pera werden gekocht door een zekere Altoviti. In diens huis werden ze opgemerkt door markies Sacchetti. Hij nodigde Jasper uit om bij hem te komen wonen. Van Wittel wimpelde dit aanbod af, hij ging liever wer- ken bij de koopman Pellegrino Peri voor wie hij tal van kopie�n van Italiaanse schilderij-
	de tot dan toe in Itali� gebruikelijke gezich- ten in bedekte tinten. Opmerkelijk waren ook de spiegelingen van de gebouwen in het heldere water. Hij vermeed ook de zware slagschaduwen, vaak zo kenmerkend voor het werk van andere schilders. Alles op zijn schilderijen is zichtbaar. Zijn land- schappen worden vaak overstroomd door het late avondlicht dat weerkaatst wordt in de witte gevels van de villa's en paleizen. Vrijwel zeker is hij hierbij be�nvloed door Claude Lorrain (1600-1682) een uit de Elzas afkomstige schilder die in Rome grote roem oogstte en sterke invloed uitoefende op de Nederlandse Italianisanten.²⁹
				29 Zie ook het artikel van D. Buil over het door het Rijksmuseum verworven schil- derij van een havengezicht van Claude Lorrain in het Bulletin van de Vereniging Rem- brandt 13 (2003) nr.2,7-10.



4 Jasper van 'Wittel, Gezicht op de Engelenburcht en de Tiber te Rome. Olieverf op doek, 71 x 126 cm. Collectie Laura Biagotti, Guidonia.

-ocr page 142-



		JASPER VAN WITTEL (CA 1652-1736)

en maakte. Later herhaalde markies Sacchetti zijn uitnodiging evenals diens oom, de ambassadeur van Malta. Jasper woonde zes jaar bij de laatste. Hij werd daar goed verzorgd en kreeg alle gelegenheid om zich verder te ontwikkelen. Er zijn enke- le gedateerde schilderijen en tekeningen uit deze periode bekend. Een probleem is dat Van Wittel zijn werk vaak niet dateerde maar tot 1690 zijn alle wel gedateerde schil- derijen in Rome ontstaan. Intussen werd het thuisfront niet verge- ten. Pascoli bericht dat Jasper tekeningen naar zijn vroegere leermeester in Hoorn stuurde om te laten zien welke stadsgezich- ten hij wilde gaan maken. Withoos was zo enthousiast dat hij een van zijn dochters aan Jasper wilde uithuwelijken. Het betreft hier mogelijk de oudste dochter, Adriana, gebo- ren in 1653/54 of de in 1660 geboren Alida. Jasper is niet op dit voorstel ingegaan. Opvallend is dat in de reeks schilderijen ergeen uit 1687 bekend zijn. Mogelijk heeft hij omstreeks die tijd een bezoek aan zijn ouders in Amersfoort gebracht. Zijn oude vriend Jacob van Staverden verbleef daar aanwijsbaar in maart 1686 en januari 1687.³⁰Jasper was vrijwel zeker enig kind en het is heel aannemelijk dat hij na zoveel jaren afwezigheid zijn ouders nog eenmaal terug wilde zien en mogelijk ook Withoos. In de Amersfoortse archieven is echter geen bevestiging van het bovenstaande aange- troffen. In 1689 woonde Van Wittel samen met Van Staverden aan de Discesa di via Sant'lsidoro in de parochie Sant'Andrea delle Fratte. In hetzelfde huis woonde ook de verder onbekende schilder Jacob de Vos. Hun huishouden werd verzorgd door een inwonende gedienstige.³¹ Jasper had toen al een zekere faam ver-	worven want, volgens Pascoli, kwamen alle kardinalen uit het Noorden als ze in Rome waren hem daar bezoeken. Tot de vaste bezoekers hoorden ook Lorenzo Colonna en zijn zoon Filippo. Gedurende zijn leven zouden de Colonna's en hun relaties Jasper steeds opdrachten geven. In 1690 reisde Jasper naar Lombardije en schilderde in die periode onder meer twee gezichten op het Lago Maggiore. Maar in 1693 en 1694 woonde hij weer met Van Staverden in Rome, ditmaal in de Vicolo della Purificazione. In het laatste jaar trad Jasper op als getuige bij de doop van een dochtervan de uit Antwerpen afkomstige schilder Jan Frans van Bloemen.³² In die tijd zijn er grote veranderingen opgetreden in het leven van beide vrienden. Van Staverden was zich bewust geworden dat zijn kunstwerken vrijwel geen belang- stelling trokken. Hij koos nu vooreen geheel andere toekomst. Als goed katholiek trad hij in dienst bij de lijfgarde van paus Innocentius xi 1. In een Romeinse transport- akte van 3 februari 1694 wordt hij omschre- ven als 'Cavalier onder de Garde te paard van de paus tot Rome'.³³ Jasper schilderde in 1693 de pauselijke stoet die het Quirinaal verlaat vergezeld door de lijfgarde te paard. Misschien was het een afscheidsgeschenk aan zijn vriend Van Staverden.³⁴ Van Wittel zelf vertrok in de loop van 1694 uit Rome en ging op reis naar Noord-ltali�. Op zoek naar een vaste woonplaats Volgens Pascoli wilde Van Wittel een plaats zoeken waar hij zich definitief zou kunnen vestigen. Hij schilderde en tekende in Florence, waaronder twee gezichten op de
			30 Heijenga, 40. 31 G.J. Hooge- werff, Nederland- sche kunstenaars te Rome 1600-1/25 ('s-Gravenhage 1943) 266. 32 Idem, 268. 33 Heijenga, 40 en volgende. 34 Dit schilderij werd in 1941 aan- gekocht om een plaats te krijgen in het nooit gere- aliseerde Hitler- museum in Linz. Thans bevindt het zich in het Martin von Wagner Museum te W�rzburg. In een catalogus van het werk van Van Wittel door G. Briganti, Caspar van Wittel e l'ori- gine della veduta settecentesca (Rome 1966) wor- den zes verschil- lende versies van dit onderwerp genoemd. De eer- ste dateerde waar- schijnlijk uit 1683.

				141

-ocr page 143-



	M.W. HEIJENGA-KLOMP

stad, in opdracht van de 'Grote Prins', waar- schijnlijk hertog Cosimo III de Medici. Na ook Bologna en Ferrara bezocht te hebben arriveerde hij in Veneti�. Hier kreeg hij diverse opdrachten van adellijke families. Veneti� moet een grote indruk op Van Wittel gemaakt hebben. Hier zag hij het water terug met de weerspiegelingen van de gebouwen zoals hij dat in Hoorn had leren kennen. Het Canal Grande met de Santa Maria della Salute schilderde hij onder wisselende atmosferische omstan- digheden evenals de basiliek van San Marco en het Dogenpaleis. Bij het paleis ligt op zijn schilderijen de grote staatsgalei van de doge afgemeerd. Na zijn verblijf in Veneti� vertrokjasper naar Milaan waar hij opnieuw een aantal opdrachten voor veduten ontving. Uiteindelijk reisde hij via Piacenza terug naar Rome. Er zijn enkele gezichten van Rome bekend die het jaartal 1696 dragen. Hier tekende Van Wittel met zijn bijnaam 'Gasparo degli Occhiali' (Gaspar met de bril).³⁵ Daarna vertrok hij voor een kort ver- blijf naar Napels. Bij aankomst werd hij door de douane gearresteerd en gevangen gezet omdat hij enkele schilderijen in zijn bagage meevoerde. Na het tonen van een schriftelijke toestemming om de stad te bezoeken werd hij weer in vrijheid gesteld. Van Wittels huwelijk en de dood van zijn ouders Na zijn terugkeer uit Napels trad hij op 18 februari 1697 in het huwelijk met Anna Lorenzani. Zij was geboren in 1669 en de dochtervan Giovanni Andrea en Giovanna Petrucci.Anna's vader was een letterkundi- ge en verzamelaar van boeken, manuscrip- ten en kunstvoorwerpen.		Op 18 novemben698 werd hun zoon Urbano geboren die reeds enkele dagen later overleed. Kort daarvoor waren ook Jaspers ouders overleden. Uit een Romeinse notarisakte van 14 maart 1698, gepasseerd bij Joseph Sandus, blijkt dat het ouderlijk huis in Amersfoort is verkocht. Dit huis en twee woningen die op de wal uitkwamen werden verkocht aan Everard Cocken zijn echtgenote.³⁶ Uit niets blijkt dat Jasper broers of zusters heeft gehad. Als zijn ouders andere kinderen gehad zouden hebben zijn deze waarschijnlijk op jeugdige leeftijd overleden. Van Wittel was inmiddels een gevierd schilder met vele opdrachten van de adel en hoge geestelijkheid. Andere kunstenaars brachten zelfs zijn veduten in prent, zoals een gezicht op de Piazza Navone gegraveerd door Gommarus Wouters die tegelijk met Jasper lid van de Bentveughels was gworden. Reeds in 1686 was Jasper benoemd tot lid van de Congregazione dei Virtuosi del Pantheon, een bewijs van zijn maatschap- pelijk aanzien.³⁷ Verhuizing naar Napels In 1699 vertrok het echtpaar Van Wittel naar Napels. Hier werd op 12 mei 1700 hun tweede zoon geboren, Luigi. Jasper had goede contacten opgebouwd met de Spaanse onderkoning, hertog Luis van Medinaceli. Deze trad als peetvader op van de jonggeborene, die naar hem vernoemd was, en hield hem ten doop. Van Wittel kreeg opdracht de priv� vertrekken van de hertog in het koninklijk paleis te decoreren. Twee jaar en twee maanden werkte hij voor de hertog die hem 120 ducaten per maand betaalde. Tegelijkertijd kreeg Jasper op- drachten van aanzienlijke Napolitaanse

-ocr page 144-

JASPER VAN WITTEL (CA 1652-I736)

Van Wittels kinderen

Erwerden in Rome nogenkele kinderen
geboren. Op 16 juni 1702 een zoon die naar
zijn overleden broer Urbano werd ge-
noemd en op 25 novemberi704een doch-
terdie enkele dagen later overleed. Dat was
ook het geval met een zoon die op 6 sep-
tember 1706 geboren werd. Tenslotte werd
op 20 novemberi7io een dochter Petronilla
geboren.

Urbano bleef ongehuwd en trad in dienst
van de rooms-katholieke kerk. Hij werd later
kanunnik van deSint-Pieterin Rome.
Petronilla bleef ook ongehuwd. Zij woonde,
evenals Urbano, in bij Luigi en zijn vrouw.

families. Hij maakte schilderijen en tekenin-
gen van de stad, de kust en de haven van
Napels. Mogelijk heeft hij ook een bezoek
aan Capri gebracht.³⁸

In 1701 bracht Jasper zijn familie terug
naar Rome omdat er in Napels een opstand
was uitgebroken. Zelf keerde hij daarna
weer terug om zijn opdracht in het paleis af
te maken. In 1702 ging hij weer naar Rome.
Later zou Van Wittel verklaren dat deze
korte periode in Napels tot de meest geluk-
kige en vruchtbaarste van zijn leven
behoorden.

38 Zwollo, 170.

Jasper van Wittel, Gezicht op de haven
van Napels. Olieverf op doek, 74 x
171,8 cm. Museo Thyssen-Bornemisza,

Madrid. Het grote schip links in de haven
voert de vlag van de Republiek (oranje-
blanje-bleu).

-ocr page 145-



	M.W. HEIJENCA-KLOMP

Broer en zuster voedden samen Luigi's dochters op toen hun vader en moeder in de jaren 1753-1761 in Napels verbleven. Petro- nilla overleed in 1766, Urbano vier jaar later toen hij bij zijn broer in Napels woonde. Van Wittel en zijn opdrachtgevers Uiteen bewaard gebleven brief van Van Wittel uit 1707 blijkt dat hij overstelpt werd met werk. Deze brief was gericht aan mar- kies D'Ausson die zich beklaagd had dat hij de bestelde schilderijen nog steeds niet ontvangen had. Jasper werkte aan vier gra- vures voor prins Colonnaen dat ging ten koste van de bestelling van de markies. Hij had ook nog een bestelling vooreen aantal schilderijen van een hooggeplaatste geeste- lijke en zijn nicht gekregen. Toen Van Wittel protesteerde dat hij dan niet aan zijn verplichtingen aan de markies kon voldoen, kreeg hij ten antwoord dat elke edelman enkele maanden uitstel zou gedogen ter wille van een dame! Verder wees Jasper er op dat het schilderen van een vedute veel tijd en geduld vergde zeker als men er met veel liefde en toewijding aan werkte zoals bij dat soort schilderijen een vereiste was.³⁹ Uit het bovenstaande blijkt wel dat Van Wittel met moeite kon voldoen aan de vele opdrachten die hij kreeg. Merkwaardig is dat in de literatuur en in de archieven nau- welijks sprake is van leerlingen of de hulp van andere bekwame vedute schilders. Toch zal hij naast zijn atelierwerk ook gere- geld in Rome en daarbuiten rondgetrokken hebben om te tekenen en inspiratie op te doen voor nieuw werk. Voor zijn tekeningen gebruikte hij meest- al pen en penseel in de tinten bruin en grijs. De schaduwen werden gewassen in grijs.
			6 Luigi Vanvitelli, Portret van zijn vader Jasper van Wittel. Accademia di San Lucca, Rome.

		Op deze wijze heeft hij een groot oeuvre opgebouwd met studies van gebouwen en gezichten op een stad of dorp. Ook tekende hij vanuit de Middellandse Zee steden en havens aan de kust. Op talrijke tekeningen ontbreken echter een topografische aan- duiding en een jaartal.⁴⁰ De getekende en geaquarelleerde landschappen die niet gesigneerd waren werden later meermalen toegeschreven aan Claude Lorrain.⁴¹Pascoli vermeldt dat Van Wittel architec- tonische ontwerpen maakte voor het inte- rieur van een van zijn opdrachtgevers. Ook maakte hij een ontwerp voor een fontein in Vermicino.
				39 Gaspare Vanvitelli, 70. 40 Zwollo, 120. In openbare col- lecties in Rome en Napels bevin- den zich grote bundels tekenin- gen die nog on- voldoende bestu- deerd zijn. Daar- onder zijn herin- neringen aan Amersfoort en Hoorn. Ook in

-ocr page 146-

JASPER VAN WITTEL (CA 1652-I736)

In 1711 werd Van Wittel lid van de Accade-
mia di San Luca in Rome. Tijdens de alge-
mene ledenvergaderingvan 11 oktober van
dat jaar leverde hij zijn meesterproef in, een
'vedute di Napoli'. Na goedkeuring van zijn
werk werd hij be�digd en als academicus
ge�nstalleerd. Deze hoge eer was eigenlijk
alleen weggelegd voor grote Italiaanse
meesters. Het toelaten van een buiten-
lander moet als een grote uitzondering
worden beschouwd.⁴² Overigens had Van
Wittel in 1709 het burgerschap van Rome
verkregen.

Luigi schilderde het portret van zijn vader
dat opgenomen werd in de collectie van de
Accademia. Van Wittel was toen omstreeks
60 jaar.

In 1718 ontving Van Wittel een uitnodi-
gingvan kardinaal Annibale Albani om naar
Urbino te komen. Hij ging erheen samen
met Luigi. Ondanks het feit dat Van Wittel
problemen met zijn gezichtsvermogen had
kreeg hij toch opdacht om een groot aantal
schilderijen te vervaardigen. In het archief
van de Albani's worden er24genoemd.
Daaronder waren diverse uedute ideate
(fantasielandschappen). Deze waren ook in
trek bij toeristen die op hun Grand Tour
graag een werk van Van Wittel aanschaften
als herinnering aan hun verblijf in Itali�.⁴³

Van Wittels laatste opdrachtgever was
markies Cavalieri. Hij werkte voor hem aan
acht landschappen van verschillend for-
maat maar hij kreeg opnieuw last van zijn

talloze andere
openbare verza-
melingen bevin-
den zich tekenin-
gen, onder meer
in Museum
Boijmans Van
Beuningen in
Rotterdam. Dit in
tegenstelling tot
zijn schilderijen
die zich nog voor
een groot deel in
particuliere verza-
melingen bevin-
den. Van Wittel
maakte ook
grafisch werk
maar dat is nog
nauwelijks bestu-

Jasper van Wittel, Gezicht op de Molo en het dogen-
paleis te Veneti�. Olieverf op doek, 98 x 174 cm.
Gesigneerd: Gas. V. W. 1697. Museo del Prado, Madrid.

-ocr page 147-



	M.W. HEIJENGA-KLOMP

gezichtsvermogen. Desondanks slaagde hij er in een aantal van deze werken te voltooien. In juli 1736 werd hij ziek, hij vatte kou en kreeg koorts. Na enkele dagen voelde hij zich beter maar kort daarop kreeg hij een aanval van pijn in de borststreek en op 13 september overleed hij. Zijn vrouw volg- de hem op 16 december van hetzelfde jaar. Van Wittel werd begraven in de San Lorenzo in Damaso maar in april van het jaar daarop lieten de beide zoons hun ouders herbegraven in de Santa Maria in Vallicella. Het graf werd gedekt dooreen zerk met inlegwerk van veelkleurig marmer. Op de steen staan gebeiteld zijn Italiaanse naam, zijn leeftijd en sterfdatum en de toe- voeging 'Ultraiectensis' (van Utrecht). Onderde tekst plaatste men zijn familie- wapen: in een veld van lazuur een gouden keper; boven de keper twee en eronder ��n staande eikel met twee blaadjes. In 1790 werd dit graf door zijn kleinzonen afgestaan aan een andere familie. De zerk werd echter gehandhaafd.⁴⁴ Luigi Vanvitelli De oudste zoon Luigi studeerde filosofie en wis- en natuurkunde.⁴⁵ Zijn vader had graag gezien dat hij ook schilder zou wor- den maar uiteindelijk koos hij voorde archi- tectuur. Dit mede onder invloed van Jaspers vriend de beroemde architect Filippo Juvarra (1678-1736),⁴⁶ Zij hadden elkaar omstreeks 1704 in Rome ontmoet. Hoewel Javarra aanvankelijk ook schilderde en tekende koos hij toch voorde architectuur en werd als zodanig de leermeester van Luigi die zich zou ontwikkelen tot een voor- aanstaand bouwmeester. Luigi was de oogappel van zijn grootvader Ciovanni
		Andrea. Hij stierf toen Luigi elf jaar was en vermaakte hem al zijn bezittingen evenals die van zijn overleden vrouw.⁴⁷ Luigi werd net als zijn vader lid van Accademia di San Luca. Zijn installatie vond plaats op 4 januari 1733. In 1746 werd hij secretaris van dit genootschap. Op 3 maart 1737 huwde hij met Olimpia Starich. Het echtpaar bleef wonen in het ouderlijk huis op de Campo dei Fiori in Rome. Zij kregen in de loop der jaren vijf zonen en drie dochters; ��n zoon is vroeg overleden. Nadat Luigi zich als bouwmeester en architect had gevestigd kreeg hij al snel veel opdrachten. Als eerste de restauratie van het palazzo Albani te Urbino waar hij in 1718/19 met zijn vader vertoefd had. Daarna moest hij in Ascona een lazaret met een vijfhoekige plattegrond bouwen en een nieuwe haven. In Rome maakte hij een ont- werp voor de Chiesa del Ces�, de facade van het palazzo Chigi en een klooster. In 1742 riep paus Benedictus xiv zijn hulp in om de met instorting bedreigde koepel van de Sint-Pieter te restaureren. In 1751 volgde zijn benoeming tot hofarchitect van koning Karel iv van Napels. In die nieuwe functie kreeg hij opdracht om een 40 kilometer lang aquaduct aan te leggen, van de Apennijnen naar Napels om de stad van water te voorzien. Een tweede belangrijke opdracht van de koning voerde hem naar het 30 kilometer buiten Napels gelegen Caserta. Hier moest Luigi een zomerpaleis bouwen als een tweede Versailles. Het gebouw heeft een plattegrond van 247x184 meter en telt vijf etages. Het is opgetrokken in een stijl tussen baraken classicisme en telti200 vertrekken. Het heefteen uniek trappenhuis, in de hal geflankeerd door gebeeldhouwde leeuwen.
			deerd en gepubli- ceerd. 41 L.Trezzani, 'Gaspare Vanvi- telli, "pittore di Roma moderna"', Gaspare Vanvi- telli, 33-44. 42 G.J. Hooge- werff, Bescheiden in Itali� (Rome- Den Haag 1913) 11 80. 43 Mogelijk kwa- men langs deze weg vier schilde- rijen van Van Wittel met ge- zichten op Rome en Veneti� in het bezit van de gra- ven Van Bylandt. In 1696 werden vier van zijn aquarellen geveild in Amsterdam. 44 Zwollo, 208. 45 Heijenga,49 noot 92; Winkler Prins, 487 s.v. Vanvitelli; A. Heering, 'Vanvi- telli: Nederlandse genialiteit in Itali�', Amers- foortse Courant 22 januari 1992. Een kleinzoon van Luigi, ook Luigi geheten, stelde een Vita Luigi Vanvitelli samen. Het werd bewerkt en uitge- geven door M. Rotili (Napels, z.j.).

-ocr page 148-

JASPER VAN WITTEL (CA 1652-1736)

Het geheel is omgeven door een schitte-
rend park van 90 hectare met vele fontei-
nen en een waterval van 78 meter hoog. Dit
park werd ontworpen door Luigi's zoon
Carlo die zijn vader zou opvolgen als hofar-
chitect. Naast het paleis bouwde Luigi in
Napels de rijkversierde Chiesa dell'
Annunziata.

Luigi overleed opi maart 1773 te Caserta.
In de kerk van San Francisco in Napels werd
in opdracht koning Ferdinand iv een
monument ter nagedachtenis van Luigi
opgericht. In 1937 werd ter herinnering aan
deze Nederlands/Italiaanse bouwmeester
in het paleis van Caserta een museum inge-
richt, het Vanvitelliano.

Ook Luigi's kinderen bekleedden belang-
rijke maatschappelijke functies. Carlo werd
zoals gezegd hofarchitect. Zijn broers Pietro
en Francesco traden in dienst van de koning
van Napels. Zij volgden hem toen hij terug-
keerde naar Spanje om daar de troon te
bestijgen. De naar zijn grootvader vernoem-
de Gaspar werd een bekend rechtsgeleerde.
De oudste dochter, Anna Maria, huwde met
een leerling van haarvader, Francois Sebas-
tini. Ook zij verlieten Napels en vestigden
zich in Spanje waar Anna Maria benoemd
werd tot hofdame van de koningin.

Betekenis van Van Wittel

Bij de beschrijving van bepaalde genres in
de kunstgeschiedenis wordt enerzijds
ruime aandacht geschonken aan voorlopers

en mogelijke inspiratoren maar wordt
anderzijds ook erkend dat sommige kunste-
naars door hun eigen 'genie' een geheel
nieuwe weg in kunnen slaan. Dat geldt
zeker voor de ontwikkeling van de Italiaanse
vedute van de 18de eeuw. Daarbij is een
belangrijke plaats weggelegd voor Jasper
van Wittel.⁴⁸ Hij gaf het Italiaanse stadsge-
zicht een nieuwe vorm die aansloeg bij het
publiek van kopers en bij andere kunste-
naars zoals Carlevarijs (1663-1730) en
Canaletto (1697-1768). Hoever die invloed
ging is moeilijk precies te bepalen. Maar
hoe verschillend het werk van deze drie
schilders ook is, overeenkomsten in opzet,
kleurgebruiken techniek (gebruik van de
camera obscura!) tonen een duidelijke ver-
wantschap. Het is waarschijnlijk dat er per-
soonlijke contacten van Carlevarijs en
Canaletto met Van Wittel zijn geweest en
zij hebben zeker kennis genomen van zijn
werk. Met name bij Canaletto is dat heel
duidelijk zichtbaar. Meer dan bij Carlevarijs
speelde bij hem de objectieve weergave van
de stad de hoofdrol en niet als decor voor
de een of andere festiviteit. Canaletto liet
zich inspireren door de schilderijen van Van
Wittel met hun heldere kleuren. Hiermee
speelde hij ook in op de vraag van de 'toe-
ristische' markt waarvoor ook Van Wittel
met zoveel succes gewerkt had.

Zo kan de Amersfoortse schilder Jasper
van Wittel gezien worden als een belangrij-
ke schakel in de ontwikkeling van de 18de-
eeuwse Italiaanse vedute.

46 Winkler Prins
van de kunst
(Amsterdam
1959) XI 287.

47 Heijenga, 49
noot 92.

48 B. Aikemaen
B. Bakker, Schil-
ders van Veneti�.
Oorsprong en
bloei van de
Venetiaanse vedu-
te ('s-Gravenhage
1990), hierin met
nameB. Aikema,
'Voorgeschiede-
nis', pp.19-46.
Verder over de rol
van Van Wittel
L.Laureati, 'Gas-
par van Wittel e
1'origine del genre
'veduta' nella pit-
tura del Sette-
cento'en W.L.
Barcham, 'Luca
Carlevarijs e la
creazione della
veduta del xvin
seculo'pp.47-56
en 57-67. Met
dank aan

mevrouw B. Roth
voor de samen-
vatting in het
Nederlands van
deze artikelen

Afkortingen
GAA = Gemeente-
lijke Archiefdienst
Amersfoort. Thans:
Archief Eemland.
na = Notari�le
Archieven.

-ocr page 149-



		D.C. HOEVERS

	Het gemeentelijk ziekenhuis voor

besmettelijke ziekten op het terrein van het Hofje Armen de Poth (1874-1904)

-ocr page 150-



Tot ver in de tweede helft van de 19de eeuw was er in Amersfoort maar ��n ziekenhuis. Dat was het in 1559 gestichte St Elisabeth 's Gasthuis. Het was gevestigd in de Muurhuizen 33 A, B en C. Blijkens zijn reglementen was het beperkt in zijn doel- stelling. Het was er slechts vooropnameen verplegingvan arme en bedlegerige zieken, die "met geene aanstekelijke ziektens of ongeneeslijke kwalen bezocht zijn".¹Andere zieken werden thuis verpleegd; zo goed en zo kwaad als dat ging. Het maakte wellicht ook niet zo veel uit waar iemand werd verpleegd, omdat de medische weten- schap tot in de tweede helft van de 19de eeuw maar weinig te bieden had. Anders lag dat bij de besmettelijke ziekten, waar- van men allang wist dat isolatie van de zie- ken de beste voorzorg tegen uitbreiding van de ziekte was. Zolang de bestrijding van een ziekte nog nauwelijks mogelijk was, was preventie het best haalbare. Vanouds waren bekend speciale tehuizen voor lijders aan besmettelijke ziekten, zoals pesthuizen en leprozenhuizen. Meestal waren die gevestigd buiten de stadsmuren of in een onbebouwde hoek binnen de stad. In Amersfoort stond het pesthuis sedert haar stichting omstreeks 1500, op het terrein van het hofje De Armen de Poth. Het leprozen- of melatenhuis stond sedert de bouw in 1410 aan de Hogeweg buiten de stadsmuur. Andere voorzieningen van enig belang voor zieken kende Amersfoort al die eeuwen niet, afgezien van het Sint-Pietersgasthuis. Elders was dat niet anders. De ommekeer kwam in de loop van de 19de eeuw toen men meer van de ziekteveroorzakende processen begon te begrijpen. Al heel lang wist men dat sommige ziekten besmettelijk ("aanstekelijk" zei men) waren, andere niet. Maar het hoe en waarom daarvan was niet
	bekend. In 1854toonde de Engelse artsjohn Snow (1813-1858) aan dat een waterpomp met vervuild water in Broadstreet, Londen, de oorzaak was van een cholera-uitbraak. Door de pompzwengel met een ketting vast te zetten werd de epidemie gestopt. In Duitsland ontdekte Robert Koch (1843- 1910) in 1882 de tuberkel-bacil en in 1883 de cholera-bacil. Het werd duidelijk dat er nieuwe mogelijkheden kwamen. Ook de overheid deed haar best. Door isolering van zieken en verbetering van hygi�ne en woonomstandigheden trachtte zij epidemie�n te voorkomen. Dit culmi- neerde in Nederland in de wet van 4 december 1872, Staatsblad 134. Deze wet gaat over de preventie en behandeling van besmettelijke ziekten, waarbij uitdrukkelijk genoemd worden: cholera, difterie, maze- len, typhus, roodvonk en pokken. In artikel 7 van de wet is voorgeschreven dat elke gemeente in Nederland, waar dit door Gedeputeerde Staten van de provincie werd bepaald, diende te beschikken over een duurzame inrichting voor afzondering en verpleging van lijders aan besmettelijke ziekten. Deze wet kan gezien worden als een mijlpaal in een lange ontwikkeling in Nederland, waarbij de plaatselijke, provin- ciale en centrale overheden er blijk van gaven grote zorgen te hebben over de miserabele omstandigheden waaronder veel burgers leefden. De parlementaire behandeling van de wet geeft een aardig kijkje in het politieke leven van die dagen. Het wetsontwerp werd ingediend op 21 augustus 1871 door minister J.R.Thorbecke, (1798-1872), de grote liberale staatsman, die begin dat jaar was aangetreden in het derde Kabinet Thorbecke (1871-1872). De directe aanleiding voorde indiening vormden vooral de grote cholera-epidemie
		1 Cf. artikel 13 van het reglement van 1881, dat in essen- tie niet is gewij- zigd sedert de oprichting van het Gasthuis.

			149

-ocr page 151-



	D.C. HOEVERS

van 1866/1867 ^en de in 1871 heersende hevi- ge pokken-epidemie. Het Voorlopig Verslag der Commissie van Rapporteurs uit de Tweede Kamer voegde daar nog aan toe: "Waar het de bevordering der gezondheid of het waken tegen besmetting betreft, is het grote publiek zeer zorgeloos en onver- schillig, zelfs roekeloos". Thorbecke diende reeds het volgende jaar het ontslag van dit kabinet in, deels door politieke onmachten deels door zijn slechte gezondheid. De par- lementaire behandeling werd voortgezet door zijn opvolger minister J.H. Ceertsema. Ondanks het feit dat het grote nut van de wet in brede kring werd erkend, was er in de Eerste en Tweede Kamer nogal wat tegenstand tegen de wet. Die was vooral gericht op de centralistische regeling van de onderwerpen, waardoor de vrijheid van de burgers teveel werd aangetast en som- mige onderwerpen op rijksniveau werden geregeld ten nadele van de veel gekoester- de gemeentelijke autonomie. Ook het kos- tenaspect van de wet werd als wapen inge- zet. En, wel heel kortzichtig, het feit dat sommige regels moesten worden inge- voerd zodra de gemeente-arts daartoe het gemeentebestuur adviseerde. De meeste van deze bezwaren doen in onze ogen nogal overdreven aan. Maar omdat de pok- ken-epidemie op dat moment (midden 1872) al over zijn hoogtepunt heen was, meende de Kamer zich deze pietluttigheid te kunnen permiteren. Het was duidelijk dat de Kamer van deze overheidsbemoeien- is niet gediend was. Een groot principieel bezwaar betrof de voorgeschreven verplich- te inenting tegen pokken voor ieder die een school, fabriek of werkplaats wilde bezoe- ken. Tegen die verplichting was bijvoor- beeld dr Abraham Kuyper (1837-1920), oprichter van de Anti-Revolutionaire Partij
		(arp). Op dat punt gaf het kabinet toe en wijzigde de verplichting tot inenting in een verbod tot het bezoeken van scholen, fabrieken en werkplaatsen, indien deze bezoekers, zowel onderwijzers als leerlin- gen, werklieden en werkgevers, in hun eigen woning te maken hadden meteen besmettelijke ziekte. Gelukkig werd de wet op 14 november 1872 in de Eerste Kamer aangenomen. Zij trad in werking op 4decembervan dat jaar. In het gemeente-archief van Amersfoort zijn veel gegevens te vinden over de over- heidszorg uit de tijd v��r de wet. In de periode van 1830 tot 1875 trof ik voorbeel- den aan van voorschriften over het gedrag van de burgerij bij het optreden van besmettelijke ziekten: aanwijzingen aan artsen en apothekers over de minimale hoeveelheid medicijnen die zij in voorraad moesten hebben, het "merken" van wonin- gen waar zulke ziekten waren gekonsta- teerd en de wijze waarop voedsel veilig kon worden bereid en genuttigd.² Ook toen al bleek dat de bevolking zich maar weinig van de voorschriften en advie- zen aantrok. Veel voorschriften en adviezen werden steeds weer herhaald. Openbare hygi�ne werd kennelijk niet als belangrijk ervaren. Ook al gaf de gemeente het goede voorbeeld door invoering van het tonne- tjes-systeem voor afvoer van faecali�n in het gemeentehuis en op de gemeente- scholen, de burgerij volgde niet, althans onvoldoende. Ongetwijfeld was het kosten- aspect een belangrijke reden om de ruime- re mogelijkheden voor meer hygi�ne niet te benutten. Ook de gemeenteraad liet zich daar maar al te gemakkelijk door leiden. De gemeente-waterleiding werd eerst om- streeks 1900 aangelegd en grote delen van het gemeente-riool nog later.
			2 Archiefdienst Amersfoort, Secretarie-archief 1811-1945, nrs 2703, 2721 en 3138.

-ocr page 152-



		HET GEMEENTELIJK ZIEKENHUIS VOOR BESMETTELIJKE ZIEKTEN

Een geheel ander geluid liet de gemeen- telijke Gezondheidscommissie horen. Daarin hadden zitting naast enkele raads- leden, de beide Amersfoortse gemeente- artsen. Die commissie klaagde in haar jaar- verslag over 1905 over het feit dat in de nieuw te ontwikkelen wijk Bergkwartier een riool-systeem geheel ontbrak. Zij waar- schuwde dat zowel bij vorst als grote hitte onhoudbare toestanden zouden kunnen ontstaan. Ter uitvoeringvan artikel 7 van de wet gaf het College van Gedeputeerde Staten van Utrecht aan de gemeente Amersfoort opdracht een inrichting voor besmettelijke ziekten op te richten. Op dat moment was er geen enkel gebouw dat daartoe dienen kon. Het pesthuis dat al ruim vier eeuwen op het terrein van De Poth stond, was sinds lang aan zijn bestemming onttrokken. Het was alleen nog maar geschikt als opslag- ruimte en ook daaraan kwam al snel een einde. Het werd zonder veel omhaal in 1892 gesloopt. Het leprozenhuis aan de Hoge- wegwerd in 1641 als zodanig opgeheven. Het St Elisabeth's Gasthuis was, als gezegd, uitdrukkelijk niet bedoeld voor lijders aan besmettelijke ziekten. Ter voldoening aan de eis van Gedepu- teerde Staten liet de gemeente het oog val- len op een stal op het terrein van het Hofje De Armen de Poth op de hoek van de Coninckstaaten Pothstraat. Daar stond ooit een tabaksschuur. Waarom de ge- meente deze keuze maakte, blijkt niet uit de stukken. Wellicht was het feit dat op het terrein al eeuwen het pesthuis stond, be- slissend. Mogelijk was ook de herinnering aan het jaar 1832 van invloed. Toen immers hadden de regenten op verzoek van de gemeente, onderde dreiging van een grote cholera-epidemie, alle gebouwen van het	Hofje aan de gemeente ter beschikking gesteld om ze in te richten als hospitaal. De regenten vonden toen tijdelijk onderdak in het St Pieters- en Bloklands Gasthuis aan de Westsingel voor hun vergaderingen en voor opslag van al hun meubilair. Kennelijk heeft de gemeente gezocht naar een geschikte plaats buiten de be- bouwde kom. Maar omdat "zodanige plaats niet te vinden was", gaven Gedeputeerde Staten van Utrecht toestemming om het ziekenhuis binnen de kom te vestigen. In de regentenvergaderingvan 5juni 1873 deed de toenmalige voorzitter van het College van Regenten, de Amersfoortse burgemeester mr A.G.Wijers, het voorstel de stal aan de gemeente te verkopen. Uit de discussie in de vergadering blijkt dat alle regenten uiteindelijk met dit voorstel kon- den instemmen. Aanvankelijk was de regent P. Methorst van mening dat daar beter woningen voor bejaarden konden worden gebouwd. Daartegen ageerde de regent Mr J. de Louter, ��n van de drie toen in Amersfoort gevestigde notarissen, met als argument dat het onderhoud van wonin- gen voorde stichting te duur zou zijn. Dat was ook wel juist, want naast de uitdelingen die de stichting wekelijks deed, was er maar weinigfinanci�le ruimte vooreen zo grote uitgavepost. Het College besloot tenslotte met de verkoop in te stemmen. Om tot prijsvorming te komen werd een taxatie uit- gevoerd doortwee deskundigen. Voorde stichting trad op haar "huis-aannemer" J.C.van Eybergen, voor de gemeente J. van Bottenburg. Zij stelden de waarde van de stal vast op �1.100,-en van de achterliggen- de tuingrond op �2,-per vierkante meter. Voor dat bedrag werd de koop gesloten en op 19 januari 1874 werd de akte van over- dracht verleden voorde Amersfoortse

-ocr page 153-



		Detail van de stadsplattegronden, waarop het complex van De Armen de Poth is te zien (uit: C. Lion Cachet, De Poth in kaart (Amersfoort 1974)).

			188S

	College van Regenten van de stichting ter- wijl voor de gemeente werd ondertekend door de waarnemend burgemeester W.A. Croockewit, wethouder van de gemeente.
notaris A.H. Drijfhout van Hooff. Een interessant juridisch detail is, dat de akte werd ondertekend door Mr Wijers in zijn hoedanigheid van voorzitter van het

-ocr page 154-



		HET GEMEENTELIJK ZIEKENHUIS VOOR BESMETTELIJKE ZIEKTEN

Ik vraag mij af of dat wel juist was. Immers, op grond van artikel jj van de toen van kracht zijnde gemeentewet van 1851, dien- den alle akten waarbij de gemeente partij was, te worden ondertekend door de bur- gemeester, tenzij hij daartoe niet in staat was door ontstentenis of afwezigheid. Uit de notari�le akte blijkt echter onomstote- lijk dat van geen van deze uitzonderingen sprake was. Naar mijn mening kon hij dan niet de waarnemend burgemeester voor de gemeente laten optreden. Gelukkig kenden wij toen ook al de rechtsfiguur van verja- ring, zodat als hier al sprake was van een onjuiste vertegenwoordiging, de onjuist- heid door tijdsverloop is geheeld. Vanaf dat moment kon het ziekenhuis worden gebouwd. De stadsarchitect W.H. Kam werd met het maken van de verbouw-plan- nen belast. Het werk werd aangenomen door de timmerman C. Prins voor �3.678,-. Er is sprake van verbouw, zodat een voor- zichtige gevolgtrekking kan zijn dat hij het een en ander van de bestaande stal kon gebruiken. Daarover straks meer. Hier beperk ik mij tot het ziekenhuis en zijn functioneren. De bouwtekening van de architect is niet meer te traceren, in ieder geval niet in het gemeente-archief. Gelukkig is daar wel iets anders te vinden, namelijk een ingevulde ministeri�le vragen- lijst over de situatie van het ziekenhuis uit november 1903.³ Daaruit blijkt dat er sprake was van een vrijstaand stenen gebouw met pannen gedekt en voorzien van een houten dakbe- schot. Er waren vier ziekenkamers van elk circa 16 vierkante meter en elk bestemd voor maximaal vier zieken. Twee kamers waren bestemd voor mannen, twee voor vrouwen en kinderen. Verder was er een
	woonkamer, een keuken, een wachtkamer 3 Secretarie- voor artsen, gangen, privaten en een lijken- archief 1811-1945 kamer. In de woonafdeling woonde het ^nr5°45- beheerders-echtpaar A. van Maanen, aan wie de verpleging van zieken was opgedra- gen. Dit echtpaar had vrij-wonen in het huis, maar kreeg slechts salaris als er zieken ter verpleging waren opgenomen. Over de onderlinge situering van de ruimten wordt niets vermeld, maar het lijkt waarschijnlijk dat een effectieve scheiding van de man- nen- en vrouwen-zalen werd bereikt door de woning in het midden te plaatsen en aan weerszijden telkens twee ziekenkamers. De woning was waarschijnlijk ruimer dan de ziekenkamers. Die veronderstelling vindt steun in het tamelijk omvangrijke aantal ruimten in de woonafdeling, maar ook, en dat is opmerkelijk, in de huidige bebou- wing. Ook nu nog gaat het om vijf wonin- gen, waarvan de middelste ruimer is dan de vier andere, zonder dat daar een logische verklaring voor is. Over de inrichting werd in de vragenlijst verder nog vermeld dat de verlichting bestond uit gaslicht en dat water werd verkregen uit de gemeentelijke Norton-pomp "vlak bij het ziekenhuis aan de Koningstraat". Huishoudwater werd dooreen open goot naar een zinkput afge- voerd, faecali�n en urine verdwenen mid- dels het toen moderne tonnetjes-systeem. Tenslotte werd nog genoemd een brand- spuithuisje in de onmiddellijke nabijheid. Een Norton-pomp was in die dagen een grote verbetering vergeleken met de tradi- tionele gegraven pompen. Dit type pomp bestond namelijk uiteen holle buis, onder- aan voorzien van gaten. Die buis kon tot een grotere diepte worden gedreven dan door graven mogelijk was. Zo kon men een niveau bereiken dat onder het vaak door beerputten vervuilde bovenste grondwater lag. 153

-ocr page 155-



	D.C. HOEVERS

Waar bevond zich nu die gemeentelijke waterpomp? Het zojuist genoemde schrif- telijk verslag geeft daarover maar weinig informatie. Volgens de herinnering van generaties binnenvaders van het hofje zou de pomp hebben gestaan op de zuidelijke hoek van de Coninckstraat en de Poth- straat, daar waar nu een miniscuul plant- soentje is. Dat is in overeenstemming met de stadsplattegrond van Blaeu uit 1649. Die geeft daar een waterput aan. Het stemt ook overeen met de notulen van de regenten- vergadering uit 1669, waarde plaats van de schuur wordt omschreven als'langesde Coninckstraat in den hoff dezes goodtshuys ende dit op der hoeck van de Pothstraat tegensover de pomp aldaer staende". Maar het klopt niet met de weergave op de stads- plattegronden uit later tijd (figuuri). Zo geeft de plattegrond vanThomkins uit 1846 aan, dat de bewuste hoek Coninck-/ Pothstraat bebouwd was met iets anders dan een pomp. Ook op de kaart van Van Vooren en Wagemakers uit 1888 wordt een gebouw weergegeven. Heel opmerkelijk wordt het, als we op ��n van de exemplaren van de kaart uit 1888 in het gemeente- archief een anonieme verklaring lezen, rechtsonderaan, bijna niet meer leesbaar, in rode inkt. Die verklaring luidt: "Op deze kaart staat aangeduid de ligging der open- bare gemeente pompen van No. 1 tot en met No. 26, bijgewerkt tot 1 augustus 1897". Als No.14 in de rij wordt een gemeente- pomp ingetekend in de Coninckstraat tegenover de Teutstraat, pal voor het huis met nummer 45, dat is het tweede huis aan de andere kant van de hoofdingang van het complex. We mogen wel aannemen dat daar de juiste lokatie was. Wat dan te den- ken van de verbouw-tekening uit 1904, die hierna wordt besproken, en waar een pomp		is gesitueerd in de tuin direkt achter de beheerderswoning. Is die nieuw of bestond die al toen het ziekenhuis nog functioneer- de? Waarschijnlijk het eerste. Over het functioneren van het ziekenhuis worden wij ingelicht door de jaarverslagen van de gemeente. Daaruit blijkt dat in de jaren 1874^tot ^en met 1887 op geen enkele wijze van het ziekenhuis gebruik is gemaakt. In de jaren daarna werd een enke- le keer een "gewone" zieke opgenomen, die echter kennelijk zo spoedig mogelijk naar elders ter behandeling werd vervoerd. De lijders aan besmettelijke ziekten uit die jaren werden dus op andere wijze ver- pleegd, waarschijnlijk thuis. Dat waren er gelukkig niet veel, zoals uit de jaarverslagen blijkt. Alles bijeengenomen, was er vrijwel geen verpleegkundige activiteit in het ziekenhuis. Die was er wel in het op 30 mei 1890 in gebruik genomen Gasthuis Aldegonde. Deze gebruikelijke benaming-gasthuis- kan niet verhullen dat het daarbij ging om een in zijn tijd uiterst modern ziekenhuis, opgericht door en voor rekening van Mr H.J.H, baron van Boetzelaer van Ooster- hout, burgemeester van de gemeente Leusden. Het stond op Amersfoorts grond- gebied aan de Arnhemseweg, waar thans een complex van de Gereformeerde Scholengemeenschap Guido de Br�s staat. Het was bestemd tot verpleging van behoeftige zieken, kinderen en volwasse- nen, die woonden in de gemeenten Amersfoort en Leusden. De verpleging was gratis of werd verricht voor een geringe ver- goeding van �1,- tot �3,- per week. Door de ruime doelstelling was het huis vanaf de opening in capaciteit groter dan het St Elisabeth's Gasthuis. Toen Baron van


			A

-ocr page 156-



		HET GEMEENTELIJK ZIEKENHUIS VOOR BESMETTELIJKE ZIEKTEN

Boetzelaer het ziekenhuis in 1905 wilde slui- ten en dat na enige tijd ook werkelijk deed, was de teleurstelling in Amersfoort groot. Er ontstond een politieke strijd tussen de gemeente Amersfoort en het St Elisabeth's Gasthuis over de vraag wie de leemte zou opvullen. Uiteindelijk werd de strijd gewon- nen door het St Elisabeth's Gasthuis, dat toezegde een geheel nieuw ziekenhuis te zullen bouwen in de Sint Andriesstraat. Inmiddels (omstreeks 1904, vlak v��r de sluiting), was bij het Aldegonde Gasthuis een paviljoen voor besmettelijke ziekten gebouwd, dat betere voorzieningen bood dan het gemeentelijke ziekenhuis aan de Coninckstraat. De gemeente wilde haar zie- kenhuis dan ook opheffen en voor het gebouween nieuwe bestemmingzoeken. Van dat feit werd in de regentenvergadering van 1 februari 1904 melding gemaakt door de regent Jhr B.W.Th. Sandberg, die tevens gemeentesecretaris van Amersfoort was. Het leek hem, zo zei hij, niet onaannemelijk dat de regenten het ziekenhuis wel weer zouden willen terugkopen. Zijn veronder- stelling bleek juist te zijn. Er volgde weer een taxatie door dezelfde deskundigen, die nu uitkwamen op een waarde van �3.000,-. In een extra regentenvergadering van 3 maart 1904 besloot het College van Regenten aan de gemeente te berichten dat zij het ziekenhuis voor die prijs wilde aan- kopen. De gemeente was het daar snel mee eens en al in de Raadsvergadering van 26 april daaropvolgend viel het besluit tot ver- koop voor die prijs. Van de twee voorwaar- den die de gemeente bij de verkoop stelde, is vooral de tweede merkwaardig. "De gas- buizen en het deurkozijn met de dorpel van het brandspuithuisje zouden aan de gemeente verblijven" en waren dus niet in de koop begrepen. Over dit huisje is in de	verbouwtekening van de aannemer uit 1904 4 1904/86 R 512. niets te vinden. Het is niet duidelijk waar dit gestaan heeft. Na de aankoop besloot het College van Regenten in zijn vergaderingvan 9 augus- tus 1904 het ziekenhuis te verbouwen tot vijf woningen voor bejaarden. De opdracht tot het maken van een ontwerp en de uit- voering van de verbouwing werd gegeven aan de meergenoemde Van Eybergen. Zijn bouwtekening bestaat gelukkig nog wel en is opgenomen in het gemeente-archief (figuur!).⁴ Bestudering van die tekening laat een symmetrisch gebouw zien, bestaande uit vier identieke woningen een ruimere mid- denwoning. Het gebouw lijkt nogal op wat beschreven wordt in het bovengenoemde ziekenhuis-verslag van 1903. Er blijkt echter ook, dat de woningen die er nu staan, in wezen al die jaren tot nu toe nauwelijks ver- anderd zijn. Zo ziet men al meteen, dat de middenwoning een "mooiere" voordeur met een gietijzeren rooster heeft. Ook hun indeling is vrijwel ongewijzigd gebleven. De oude gedachte van de regent Pieter Methorst dat het bouwen van woningen voor bejaarden ook tot het doel van de Stichting De Armen de Poth behoorde, was na de verkoop aan de gemeente in 1873, kennelijk niet vreemd meer. Reeds in 1879 werd een andere tabaksschuur aan de Coninckstraat ten noorden van en direkt aansluitend aan de toegangspoort, afgebro- ken en vervangen doorvijf woningen. Die woningen zijn volstrekt identiek; daar is geen sprake van een ruimere middenwo- ning. In 1882 werden er nog zeven identieke woningen aangebouwd. Ontwerper van al deze woningen was weer architect Kam. In de jaren daarna volgden nog meer wonin- gen. Thans zijn het er 49. Al die woningen 155

-ocr page 157-



	D.C. HOEVERS

staan er nog steeds en worden alle nog bewoond op de wijze en voor de doelgroep die destijds is beschreven. Een intrigerende vraag blijft over. Hoe zag de stal er uit, die in 1874 door de architect Kam werd verbouwd? En waartoe werd die gebruikt? Hierover is iets te zeggen op grond van gegevens uit het archief van de stichting.⁵ Het blijkt mogelijk in grote lijnen de bouwgeschiedenis van dit deel van het terrein chronologisch weer te geven. Aller- eerst kunnen wij nagaan wat te zien is op de stadsplattegronden van Braun en Hogenberguiti588 en die van Blaeu uit 1649. Beide tonen deze hoek van het terrein als onbebouwd. Zij geven w�l aan de Rochus-kapel (in onjuiste situering; een kwartslag gedraaid), het pesthuis, de hoofdgebouwen en een poortje tegenover de Teut. Dit poortje is niet aangegeven op de kaart van Blaeu, hoewel het er ongetwij- feld wel is geweest. Het was immers de hoofdingang van het complex (figuun). Blijkens de notulen van de regentenverga- deringvan 12 januari 1669 was er een sum- miere bebouwing van twee bouwvallige en verhuurde huisjes en een winkeltje dat werd gedreven door de binnenvader van de stich- ting, HenrickSmitt. Die vergadering was belangrijk, omdat daarin werd besloten ter plekke twee tabaksschuren te bouwen, ��n aan elke kant van de poort. De bedoeling was om door verhuur van de schuren een goed rendement te maken van het ge�nves- teerde kapitaal. De beide huisjes en het winkeltje werden daarom gesloopt. Kennelijk was er grote vraag naar ruimte die geschikt was om tabaksbladeren te drogen. De regenten hadden deze wijze van beleg- gen overgenomen van het Burgerweeshuis,
		dat kort tevoren buiten de Bloemendalse Buitenpoort een tabaksschuur had gebouwd en verhuurd. Men wist heel goed hoe lucratief dit kon zijn, omdat enkele regenten van de Poth tevens regent van het Burgerweeshuis waren. Over de wijze waarop deze beide schuren werden gebouwd weten wij niet veel. Tekeningen van de plannen bestaan niet. Er is slechts een soort offerte in het archief van de stichting aanwezig, waaruit blijkt dat sprake is van een stenen gebouw. De regenten gingen voortvarend te werk; reeds op 7 mei van dat jaar werd de eerste steen gelegd door Peter, de tien-jarige zoon van de regent Reynier van Ingen. In hetzelfde jaar werden de schuren ook verhuurd. Waarschijnlijk uit vreugde over de snelle gang van zaken lieten de regenten boven in de poort tussen de schuren een sluitsteen metselen met het jaartal 1669. Deze steen is er nog steeds. De lotgevallen van de schu- ren heb ik niet systematisch onderzocht. We mogen aannemen dat zij tientallen jaren als tabaksschuur hebben gefunctio- neerd. Uit het resolutieboek van de stich- ting vanaf 1805 blijkt nu en dan iets over de beide schuren te zijn besloten. Zo op 8 maart 1819, toen de regenten besloten "de helft der stenen tabaksschuur aan de Koningstraat, die buiten huur was, te doen maken tot kleine woningjes om die gratis te bewonen". Op 19 april daarna besloten de regenten het voorstel "vooreerst te houden voor advies". Daarna horen wij er niets meer over. Waarschijnlijk vonden zij de begrote kosten (�1.487,-) te hoog. Omstreeks 1830 lezen wij over een wel heel opwindend voorstel. De Koninklijke Militaire Academie te Breda vroeg aan de regenten of zij bereid zouden zijn het hele complex te verkopen om daar de Militaire
			5 Het archief wordt bewaard bij het Archief Eemland te Amersfoort. 6 Archief Armen de Poth nrs 65/1 en 65/2.

-ocr page 158-

HET GEMEENTELIJK ZIEKENHUIS VOOR BESMETTELIJKE ZIEKTEN

menten aangetroffen uit het begin van de
20ste eeuw. Een nader onderzoek zou meer
preciese gegevens kunnen opleveren. Maar
dat is niet zo eenvoudig te realiseren. De
bewoners hebben, zoals niet ongebruikelijk
is, inpandig heel wat oude bouwelementen
"verstopt" achter nieuwe betimmeringen.
Pas bij vrijkomen van een woning valt er
aan te denken of bouw-historisch onder-
zoek verantwoord is. In zijn algemeenheid
z�ker, maar dat kan wel eens een ingrijpend
gebeuren worden. Sporen van een 17de
eeuwse tabaksschuur in de binnenstad zijn
zo toch aan het licht gebracht. Een onver-
wacht slot van een speurtocht naar de 19de
eeuwse belevenissen van het enige
gemeentelijke ziekenhuis in Amersfoort.

Academie te vestigen. De regenten gingen
op het verzoek in, maar kregen kennelijk
geen enkele reaktie meer. In 1832 werden op
verzoek van het gemeentebestuur alle loka-
liteiten aan de gemeente ter beschikking
gesteld in verband met een dreigende cho-
lera-epidemie. Al die ruimten moeten dus
of leeg hebben gestaan of gemakkelijk ont-
ruimd hebben kunnen worden. Op 6 juli
1835 werd besloten de beide schuren aan de
Koningstraat voor tezamen �70,-per jaar te
verhuren aan de gemeente en "het lokaal
op de plaats" (het pesthuis), voor �80,- per
jaar. Deze gebouwen kregen toen een mili-
taire bestemming. Op 11 decemben848
werd besloten de schuur aan de Koning-
straat, die in gebruik was bij een regiment
rijdende artillerie, te herstellen. Vervolgens
komt het al genoemde gemeentelijk zie-
kenhuis in zicht. We zijn dan beland in het
jaari873. De schuur werd toen een stal
genoemd. Het archief laat ons in het onge-
wisse wat er nog aan waardevols stond toen
architect Kam aan zijn verbouwing begon.
De vraag die ik mij hierboven stelde, hoe
de stal er toen uitzag, leek niet te beant-
woorden. Een sprankje hoop viel nog te
putten uit de wetenschap dat de Afdeling
Monumentenzorg van de gemeente al eer-
der kwesties wist op te lossen door een
bouw-historisch onderzoek in te stellen.
Albert van Engelenhoven van die Dienst
was zo vriendelijk op mijn verzoek ter plaat-
se eens te gaan kijken. Zijn indruk uit een
eerste bezichtiging was dat in de huidige
bebouwing enkele elementen zijn aan te
wijzen uit de 17de eeuw, zoals dakspanten
met telmerken en metselstenen van 17de
eeuws formaat waarbij niet direkt duidelijk
is of die muurdelen origineel zijn dan wel
later met oud materiaal zijn gebouwd.
Vanzelfsprekend zijn nog veel m��r ele-

LITERATUUR

Over middeleeuwse
ziekenzorg in
Amersfoort:
F. van Kan, 'Die
elendiche armen
mensen. De
Amersfoortse
armenzorg in de
Middeleeuwen,'
Flehite. Jaarboek 1
(2000)78-93,
speciaal 85-87.

Over de geschiedenis
van het St Elisa-
beth's Gasthuis:
L. M.L. Bongaerts-
van Rijckevorsel,
Vier eeuwen
St. Elisabeth in
Amersfoort
(Amersfoort 1977).

2 Verbouwingstekening uit 1904 van aannemer
J.C. van Eybergen van het ziekenhuis tot vijf
woningen. (Archief Eemland). 157

-ocr page 159-



			MAARTEN VAN DIJK, RON A. HULST, FRANCIEN SNIEDER

		Boerderijen binnen en

-ocr page 160-



	In 2004 volgden de onderzoeken in het veld elkaar op en vielen zelfs vaak samen. De archeologen van de gemeentelijke dienst hadden, naast de vaste ondersteuning van de groep trouwe vrijwilligers, assistentie van gemiddeld drie archeologen die op tijdelijke basis aan de dienst verbonden zijn. Evenals het vorig jaar, werd gegraven in het ontwikkelingsgebied Wieken-Vinken- hoef en in Leusden, de Tabakssteeg; tevens zijn twee locaties in de binnenstad onderzocht: Valkestraat 34-40 en Kamp 32.

Wieken-Vinkenhoef In 2003 werden in dit gebied boerderijen en spiekers uit de Late Ijzertijd opgegraven. Voor het vervolgonderzoek in 2004 op de aangrenzende percelen waren er dus hoge verwachtingen. Het uitgebreide onderzoek op de percelen 326 en 289 (zie kaartje) heeft met korte onderbrekingen gedurende het gehele jaar plaatsgevonden. Tussendoor werden de percelen, die op het kaartje met een omtreklijn en met het perceelnummer zijn gemarkeerd, door middel van lange proefsleuven verkend. De ondergrond van het ontwikkelings- gebied bestaat uit jong dekzand, dat gevormd werd tijdens de laatste stadia van de jongste ijstijd (ca. 10.000 jaar geleden). Het dekzand is afgezet in de vorm van lang- gerekte of paraboolvormige ruggen die veel voorkomen in de Gelderse Vallei. De Hoge- weg ligt op de flank van een dergelijke dek- zandrug. De top van deze rug bevindt zich ten noorden van de weg, juist daar waar de bewoningssporen uit de Ijzertijd zijn ge- vonden. Ten zuiden van de Hogeweg daalt het terrein in de richtingvan de Barneveld- se Beek. Halverwege dit gebied ligt echter een depressie waarin tegenwoordig de res-
		ten van de Horstwetering zichtbaar zijn. Ten zuiden van deze wetering, die ten behoeve van de laat-middeleeuwse ontgin- ningen werd gegraven, duidt een terrein- verhoging op een tweede dekzandrug. Deze rug komt vanuit het noordoosten en loopt naar het zuidwesten in een punt uit. Op perceel 326 is in 2004 de loop van de Horstwetering opgespoord en onderzocht. Deze wetering is inderdaad gegraven en de vondst van proto-steengoed scherven duidt op een datering in de 13de eeuw. De aanwe- zigheid van veenpakketten in de onder- grond, die met name ten noorden van de wetering in alle onderzochte percelen zijn aangetroffen, wijst op een laaggelegen en vochtig terrein dat waarschijnlijk tijdens hoge waterstanden ook watervoerend is geweest. In deze laagte werd in de Late Mid- deleeuwen dus de ontginningswetering ge- graven. De Horstwetering wordt heden ten dage weer in ere hersteld, terwijl het gebied ten zuiden ervan tot aan de Barneveldse Beek behouden blijft als natuurgebied. De noodzaak voor archeologisch onder- zoek in dit toekomstige natuurgebied is dus niet (meer) aanwezig. Op het perceel 326 vond in dit gebied in 2003 en 2004 wel een proefonderzoek plaats. Een veelvoud aan

-ocr page 161-



		MAARTEN VAN DIJK, RON A. HULST, FRANCIEN SNIEDER

	paalsporen en afvalkuilen geeft aan dat de dekzandrugten zuiden van de Horstwete- ring in de Late Ijzertijd werd bewoond. Het huidige stadium van de verwerking van de opgravingsgegevens toont aan dat er zich een boerderij (mogelijk twee) met bijge- bouwen (spiekers ed.) en een waterkuil heeft bevonden. Binnen de sporen van de boerderij en in een paalspoorvan een spie- ker zijn twee fragmenten van glazen arm- banden gevonden. Dit zogenoemde La T�ne glas dateert uit de periode 200 voor Chr. tot 50 na Chr. Behalve het glas, bevonden zich veel scherven van aardewerk uit de Late Ijzertijd in de paalsporen en afvalkuilen. Ten noorden van de wetering werd op het perceel een tweede cluster van archeologi- sche sporen opgegraven. Het betrof een complete plattegrond van een boerderij met de sporen van acht spiekers (opslag- schuurtjes). De spiekers waren op vier palen gebouwd met bovengronds een hou- ten vloeren hoogstwaarschijnlijk een dak.		Algemeen wordt aangenomen dat in derge- lijke bouwsels landbouwgewassen werden opgeslagen. De boerderij was van het woonstaltype, hetgeen wil zeggen dat de woning en de stal zich onder ��n kap be- vonden. Het gebouw was ongeveer oost- west geori�nteerd en had een lengte van 20 meter en een breedte van 5.70 meter. Het stalgedeelte lag in het westen van het pand, terwijl het woongedeelte met aangetroffen resten van een haardplaats zich in het oos- ten bevond. In de beide lange wanden bevonden zich tussen de stal en de woning de toegangen tot het interieur. Op grond van het in de sporen gevonden scherven- materiaal, dateren de boerderij en de spie- kers uit de Late Ijzertijd. In perceel 289, ten noorden van de Hoge- weg, zijn drie clusters met sporen uit de Ijzertijd opgegraven. De zuidelijke concen- tratie bevatte de paalsporen van een klein gebouw en twee spiekers. Het gebouwtje (9.5 bij 5.5 meter) lag zuidwest-noordoost


1 Een beerput op het perceel achter de Kamp wordt uitgegraven.

-ocr page 162-



		BOERDERIJEN BINNE

geori�nteerd. De wanden van het gebouw- tje waren, evenals alle in Wieken-Vinken- hoef gevonden gebouwen, voorzien van een dubbele paalzetting waartussen ooiteen met leem bestreken vlechtwerkwand stond. Deze dubbele paalzetting is typerend voor woningen uit de Late Ijzertijd in de Gelderse Vallei en ook elders in Nederland. De volgende cluster paalsporen lag wat noordelijker in het perceel. De sporen waren afkomstig van een zestal spiekers die niet ver van elkaar lagen. Vier van de (vier- kante) gebouwtjes hadden vier palen, maar de andere twee stonden op zes palen en hadden zodoende aan rechthoekige platte- grond. Het cluster spiekers stamt uit de Late Ijzertijd evenals een wat westelijk hiervan gelegen waterkuil. Waarschijnlijk was de kuil gegraven als drinkplaats voor het vee. De volgende concentratie oudheidkundi- ge resten betrof de paalsporen van een vrij- wel complete huisplattegrond en een vier- tal spiekers. De boerderij lag zuidwest- noordoost geori�nteerd en had afmetingen van ongeveer 19 bij 6 meter. Het aardewerk uit de sporen van de gebouwen wijzen op een datering in de Late Ijzertijd. Vergelijkbare plattegronden van boerde- rijen uit de Ijzertijd zijn op verschillende locaties in de Gelderse Vallei gevonden. Huisplattegronden die in Ede - Manen, Barneveld - Harselaar/ Wencap en Zeist- Parmentiersland zijn aangetroffen en gedo- cumenteerd, zijn vrijwel identiek aan de plattegronden van Wieken-Vinkenhoef. Opvallend is dat de boerderijplattegron- den die in 2003 op perceel 618 zijn aange- troffen een afwijkende ori�ntatie hebben. Bovendien is de paalzetting anders; zo zijn er veel minder middenstaanders wat duidt op tweebeukige panden, die bovendien kleinere afmetingen hadden. In dit stadium
	van uitwerking van de opgravingsgegevens is het echter te vroeg hier conclusies aan te verbinden. Op de percelen 248,250 en 259 ten noor- den van de restanten van de Horstwetering werden van noord naar zuid een aantal proefsleuven aangelegd. In de sleuven zijn geen archeologische sporen aangetroffen. Ook op de percelen 340,327,328,329 en 604 zijn proefsleuven gegraven, waarbij veenpak- ketten werden aangesneden, maar geen archeologische sporen van belang. Wel zijn met behulp vaneen vlakopgravingaan de kant van de Hogeweg op perceel 327 de paalsporen van het vermoedelijke staldeel van een boer- derij uit de i8/i9de eeuw gedocumenteerd. Ten noorden van de Hogeweg zijn de perce- len 353 en 654 (de percelen vallen net buiten het weergegeven kaartje) met behulp van proefsleuven onderzocht. Buiten de sporen van tabaksbedden uit de i8/igde eeuw zijn hier geen archeologische sporen gevonden. Tenslotte zijn in 2004 eveneens sporen van i8/i9de-eeuwse tabaksbedden en -schuren aangetroffen op de percelen 289 en 326. Deze zijn echter grotendeels in 2005 opgegraven en vallen daardoor buiten deze kroniek. Tabaksteeg In de zomer van 2004 vond een inventarise- rend onderzoek door middel van proefsleu- ven plaats in het plangebied Tabaksteeg in Leusden-Zuid, waar de gemeente Leusden een woonwijk ontwikkelt. Het gebied wordt omsloten door de Maanweg in het noorden, de Pon-lijn in het oosten, de Grift in het westen en de Tabaksteeg in het zuiden. In de proefsleuven zijn geen oudere sporen dan uit de 17e eeuw aangetroffen en ook het merendeel van de vondsten was niet ouder. De paalgaten, die

-ocr page 163-



	MAARTEN VAN DIJK, RON A. HULST, FRANCIEN SNIEDER

		geprobeerd droger te maken door het maai- veld op te hogen. De ophoging, die plaatse- lijk tot 1 meter dik was, bestond uit zand en bevatte wat puin. De oudste scherf, die in de ophoging werd aangetroffen, is een rand- fragmentvan Pingsdorf-aardewerk uit de 12e eeuw. Sporen van bewoning van v��r de 136/146 eeuw zijn niet geconstateerd. In de 14e eeuw heeft men ter ontwatering in het terrein een tweetal sloten gegraven. In de oeverzone van de sloten zijn resten van houten vlechtwerkbeschoeiingen gevonden. In de ophoging waren paalgaten gegraven tot in het onderliggende dekzand. De paalsporen lagen in twee rijen die haaks op elkaar stonden. Loodrecht op de Valkestraat en evenwijdig aan ��n van de rijen bevond zich een 7 meter lange grep- pel. In de humeuze en kleiige vulling wer- den veel houtresten aangetroffen. De spo- ren zijn de resten van de stal van een boer- derij. De greppel is een zogenaamde grup of groep voorde opvangen afvoer van mest. Gezien de datering van het aarde- werkmateriaal in de sporen, is de boerderij ergens in de i4^e eeuw afgebroken. Uit de venige vulling van de sloten zijn ook scher- ven uit de i4^e eeuw geborgen; sloten en boerderij horen bij elkaar. De paalsporen en de sloten werden afge- dekt door een ophogingslaag. In deze opho- ging is aardewerkmateriaal uit de 15e eeuw gevonden. De sporen van een volgende bewonings- periode bestonden uit bakstenen funderin- gen van een pand dat uit de 15e of i6^e eeuw dateert. Op het achterterrein zijn twee stukken fundering aangetroffen, bestaande uit veldkeien en grote bakstenen. In de i6^e - en mogelijk ook in de v^e eeuw stonden op het terrein twee panden; ��n op het voorterrein en een kleiner pand op het
uit de v^e en i8^e eeuw dateren, behoorden waarschijnlijk tot schaapskooien en tabak- schuren. Deze laatste functie wekt in dit gebied natuurlijk geen verbazing. De straat- naam Tabaksteeg en ook het Benjamin Cohenpad verwijzen naar de tabaksteelt, die hier vanaf de 17de eeuw bloeide. In vrij recente tijd is het gehele gebied ingrijpend afgetopt en ge�galiseerd. Hier- door zijn alleen de diepere sporen (uitdev^een i8^e eeuw) gedeeltelijk gespaard gebleven. Achter de Kamp 32 Een schuur maakte hier plaats voor appar- tementen, maar tussen sloop en nieuw- bouw was gelegenheid voor een archeolo- gisch onderzoek. Slechts puin en uitbraaksleuven duidden op bebouwing voorafgaand aan de schuur. Op het achterterrein, dat vermoedelijk altijd onbebouwd is geweest, is een bakste- nen beerput gevonden. Het baksteenfor- maat van de put wijst op een datering in de I7^e/i8^e eeuw. Helaas was deze in het verle- den al geleegd (dus nu zonder vondsten) en daarna volgestort met puin en grond. De oudste sporen dateren uit de 14e eeuw, toen werd het terrein opgehoogd en gebruikt als vuilnisstort. Valkestraat 34-40 Voorafgaande aan de bouw van apparte- menten is op het terrein Valkestraat 34-40 een archeologisch onderzoek uitgevoerd. Het terrein bevindt zich binnen de eerste stadsmuur, die rond 1300 werd voltooid. Het onderzoeksgebied ligt in het laaggelegen, en dus natte, oostelijke deel van de stad. Dat het nat was tonen de opgegraven resten: in de 13e en 14e eeuw heeft men dit gebied

-ocr page 164-



		BOERDERIJEN BINNEN EN BUITEN DE STAD

	achterterrein. Het oudere pand op het ach- van een wand van heideplaggen en gefun- terterrein was reeds gesloopt. Op het achter- deerd op een eikenhouten wagenwiel. Het terrein is ook een waterput uit deze tijd aardewerk uit de putvulling duidt op een tevoorschijn gekomen. De put was voorzien i6^e-eeuwse datering.

2 Het vrijleggen van een rundergraf (Valkestraat)

-ocr page 165-



	MAARTEN VAN DIJK, RON A. HULST, FRANCIEN SNIEDER

Boven op het grootste deel van de i6^e- eeuwse funderingen zijn recentere funde- ringen en muren gebouwd. In deze muur- resten zijn gele IJsselstenen verwerkt, het- geen de muren dateertin de v^e eeuw en recenter. De huidige rooilijn van de Valkestraat wordt vanaf deze tijd aangehou- den. Het achterterrein blijft vrijwel onbe- bouwd. Op het voorterrein stonden drie panden met de achtergevel op dezelfde plaats als de achtergevel van de i6e-eeuwse bebouwing. De achtergevel van een vierde pandje in het oosten stond echter wat meer naar de straatzijde. Deze bouwkundige situ- atie is te zien op de eerste kadastrale kaar- ten van Amersfoort (1824 en 1846). Onder de fundamenten zijn twee water- putten gevonden. In het middelste pand waren de onderste delen van de waterput onder de grondwaterspiegel bewaard. De put bestond hier uit een houten ton. Uit de put zijn onder anderen scherven van veel- kleurig geglazuurde borden (Majolica) en een pijpenkop uit de periode 1683 tot 1725 geborgen. De andere waterput bevond zich dichtbij de straat. Deze was geheel van baksteen en		rustte op een houten putkrans. In de puin- vu Hing zijn meer dan 100 scherven gevonden van onder meer witbakkend industrieel aar- dewerk. De vulling dateert uit de ig^e eeuw. Op het achterterrein bevond zich ten- slotte nog een waterput. Deze bakstenen putwas voorzien van een loden pijp tot in het grondwater. De put moet tot zeer recent nog zijn benut. In de insteek van de waterput is een bodemfragment van Regout aardewerk uit Maastricht gevonden. Het stempel op de onderkant was voorzien van het jaartal 1836.

-ocr page 166-


	Ak
	j\|P
	*V₉	Wieken-Vinkenhoef l Gemeente Amersfoort ft Plattegrond boerderij Late Ijzertijd l\ perceel 289 1 \ schaal 1 : 200 tek. rahum M. \ 5m!r rM

165

-ocr page 167-



			M AX C RA MER, ALBE RT VAN ENGELENHOVEN, SANDRA HOVENS EN JAAP VERNHOUT

		Jaaroverzicht monumentenzorg

-ocr page 168-



	Bergkwartier Al geruime tijd is bekend dat het Berg- kwartier bij de rijksoverheid op de nomina- tie staat om aangewezen te worden als beschermd rijksstadsgezicht. Vandaar dat bij de opstellingvan een nieuw bestem- mingsplan in 2003 al met de monumentale kwaliteiten van dit gebied rekening is ge- houden. Inmiddels is dit plan vastgesteld. In 2004 ontving de gemeenteraad het verzoek van de staatssecretaris van ocw een advies
		uitte brengen over de voorgenomen aan- wijzing tot stadsgezicht. Het bijbehorende aanwijzingsvoorstel was in een nauwe samenwerking met bureau Monumenten- zorg Amersfoort tot standgekomen. Op 21 december 2004 bleek dat de raad zeer positief stond tegenover dit voornemen. Industrieel erfgoed Het industri�le erfgoed van Amersfoort stond in de belangstellingafgelopen jaar,


			167
1 Rohm and Haas aan de Kleine Koppel

-ocr page 169-



	MAXCRAMER, ALBERTVAN ENGELENHOVEN, SANDRA HOVENS EN JAAP VERNHOUT

mede dankzij Stichting Industrieel Erfgoed in de Stad Amersfoort (si�sta).Joke Sick- mann van deze stichtingontvingals blijk van waardering voor haar inspanningen in januari 2005 de signaaltrofee uit handen van de burgemeester A.H. van Vliet-Kuiper. Amersfoort bezit nog in beperkte mate industri�le gebouwen van betekenis. Met name de complexen langs de Eem en de voormalige wagenwerkplaats van de ns op het spoorwegemplacement zijn hiervan goede voorbeelden. Het afgelopen jaar is nader onderzoek verricht naar deze gebou- wen. De staatssecretaris van ocw ontving van het gemeentebestuur het advies het complex Rohm and Haas aan de Kleine Koppel niet de status van rijksmonument toe te kennen. Delen van het complex komen echter wel in aanmerking vooreen plaats op de gemeentelijke monumenten- lijst. Daarover zal in 2005 in het kader van de nota'Industrieel Erfgoed'een besluit wor- den genomen. Over de mogelijke plaatsing van de Wagenwerkplaats op de rijksmonu- mentenlijst vond dit jaar intensief overleg plaats met alle betrokken partijen; dit moet in 2005 tot een definitief besluit leiden. Open monumentendag 2004 Bij de 18de Open Monumentendag stond, aansluitend bij het landelijke thema "Merck toch hoe Sterck" de Amersfoortse stadsver- dediging centraal. De speciaal voor deze dag uitgebrachte aflevering van het AMERSFOORT MAGAZINE besteedde daarom vanzelfsprekend aandacht aan de zeer tot de verbeelding sprekende stadsmu- ren en stadspoorten. Ook de rol van Adriaen Anthonisz van Alckmaer bij de tot- standkomingvan de bolwerken omstreeks 1694 werd onderzocht.Tekeningen en pren-
		ten uit de collecties van Museum Flehite en het Utrechts Archief zorgden ervoor dat ook deze uitgave weer als een echt 'bewaar- nummer' een plaats in veel boekenkasten kreeg. Omdat ook het water uit de Gelderse Vallei en de voormalige Zuiderzee een bedreiging voor Amersfoort vormde werd in een artikel stilgestaan bij de betekenis van de Grebbelinie. Een groot aantal deel- nemers - meer nog dan vorige jaren - maakte gebruik van de gelegenheid om de opengestelde monumenten te bezoeken. Het door uitgeverij thoth uitgebrachte boek over de Koppel poort, eveneens speci- aal voor deze dag uitgegeven, mocht zich in een grote belangstelling verheugen. Publiciteit Naast de uitgaven van de special Open Monumentendag en het boek over de Koppelpoort, verscheen in het augustus- nummer van het landelijke blad monu- menten, een katern dat geheel in het teken van Amersfoort stond. Bovendien werd op de website Monumenten.nl een voorzichti- ge start gemaakt met een Amerfoort-dos- sier. De bedoeling is dat op deze plaats de monumenteneigenaren op termijn alle noodzakelijke informatie kunnen vinden. Restauraties GROTE SPUI 9-11, BEIAARD- SCHOOL � In de panden aan het grote Spui waren in het verleden, om ruimte te winnen, delen van de balklaag weggezaagd. Het betrof hier echter de balklaag waarop zich de kapspanten bevonden en die daar- om dienst deden als trekbalken om de spantbenen aan elkaar te koppelen. Door- dat dit evenwicht was verstoord ontstond

-ocr page 170-

JAAROVERZICHT MONUMENTENZORG 2OO4

schade aan de gevels, die door de spanten
naar buiten werden gedrukt. Het probleem
werd opgelost door spankabels tussen de
spantbenen aan te brengen die de krachten
opvangen. De schade aan gevels en muren
werd hersteld. Ook het pleisterwerk werd
vervangen in opdracht van de eigenaar; de
NV Stadsherstel Amersfoort.

basis vooreen meerjarenplan voor het
onderhoud en de restauratie van het kerk-
gebouw. Door het gefaseerd uitvoeren van
herstelwerkzaamheden worden de kosten
gespreid. In het afgelopen jaar werden her-
stellingen uitgevoerd aan de glas-in-lood-
vensters en werden enkele dakvlakken voor-
zien van veiligheidshaken

kamp 48 � De restauratie van dit 18de
eeuwse rijksmonument, met de karakteris-
tieke klokgevel, werd in 2004 afgerond. Het
pand werd verbouwd tot winkel met boven-
woning. De fraaie kapconstructie werd

JACOB CATSLAAN, SINT

ansfriduskerk � Door het kerkbe-
stuurvan de St. Ansfriduskerkwerd enkele
jaren geleden het rapport'Investeren in
Duurzaamheid' opgesteld. Dit vormt de

169

2 en 3 Oude en nieuwe situatie Langestraat 108-110

-ocr page 171-

-ocr page 172-



		JAAROVERZICHT MONUMENTENZORG 2004

gerestaureerd en ontbrekende spantdelen werden in eikenhout aangevuld. De bouw- vallige zijgevel werd hersteld. Ook de histo- rische balklaag, voorzien van moerbalken met gotische sleutelstukken, bleek nog in het pand aanwezig en werd constructief hersteld. langestraat 108-110 � Deze sterk vervallen winkelpanden kregen in 2004 een nieuwe eigenaar. In overleg met het gemeentelijk bureau Monumentenzorg werd een verbouw- en restauratieplan opgesteld. Op basis van oude afbeeldingen werd bij nummer 110 de kroonlijst met het driehoekige fronton gereconstrueerd en bij het uit 1747 daterende rijksmonument nummeno8 de historische onderpui. Een enorme verbetering ten opzichte van de oude pui die onder de twee panden door- liep. Beide panden zijn door deze verbou- wing weer op eigen 'benen' komen te staan. MUURHUIZEN 25, TINNENBURG---- E�n van de belangrijkste muurhuizen, het huis Tinnenburg, kreeg in 2003 een nieuwe eigenaar. Alle historische kwaliteiten wer- den ingepast en waar mogelijk in ere her- steld. De kap werd zorgvuldig gerestau- reerd, waarbij de muurplaten werden ver- nieuwd, de spanten en sporen werden her- steld en de dakvlakken vervolgens werden voorzien van grenen dakbeschot en een dunne isolatielaag, waarna de oude dakpan- nen weer werden teruggeplaatst. Alleen enkele kleine wijzigingen werden aange- bracht. Een extra dakkapel, conform de reeds bestaande, werd aangebracht in het achterdakvlak. Daarnaast werden de luiken van de kruisvensters bovenin de zijgevel geopend en de bovenlichten voorzien van glas-in-lood.
	muurhuizen 80-84 � Al jarenlang was het een doorn in het oog van veel Amersfoorters: de bouwvallige panden Muurhuizen 80-84, °P de markante plek net om de hoek bij de Kamperbinnenpoort. Reeds in 1965 werd door de gemeentelijke afdeling Bouw- en Woningtoezicht, in een brief aan de wethouder Openbare Werken, gewezen op dreigend instortingsgevaar. Overwogen werd om de panden te slopen. Alleen het feit dat de twee pakhuizen destijds voorkwamen op de 'Voorloopige lijst van Rijksmonumenten' en voor sloop derhalve toestemming van de minister nodig was, heeft dit kunnen voorkomen. Gelukkig, want op veel plaatsen in de stad, maar ook elders, hebben dit soort karakteristieke kleine pakhuizen plaats gemaakt voor meer grootschalige nieuwe invullingen. Zeker in een tijd dat de econo- mische druk op de binnenstad en daarmee de grondprijzen hoog zijn is dit een zeld- zaam gebouwtype geworden. Want, afge- zien van de deplorabele staat waarin het verkeert, zien we een schilderachtig gevel- tje met een hele karakteristieke hijskap. De panden vormen vooral ook belangrijke ele- menten in het stadsbeeld op deze plek. De panden werden enige tijd geleden aangekocht door het bouwbedrijf Ossen- drijver, dat afgelopen jaar startte met de restauratie van de panden en de inpassing van 3 woningen. Een ingewikkelde klus, want onder de voormalige bedrijfspanden moest ook nog een omvangrijke bodemver- ontreiniging worden ontgraven. Gelukkig konden belangrijke delen van de gevels en kap behouden blijven en wor- den hersteld. Want een - welliswaar met oude stenen opgetrokken - nieuwe gevel meteen keurig gereconstrueerde hijskap mist de schilderachtige glooiingen die zo

-ocr page 173-



		MAXCRAMER, ALBERTVAN ENCELENH OVEN, SANDRA H OVENS ENJAAPVERNHOUT

	bepalend zijn voor deze plek en die hun geschiedenis vertellen. De zijgevel, die door de drukvan de kap en een zwakke fundering zo'n 80 centime- ter uit het lood is komen te staan, kon helaas niet worden behouden. Na uitvoeri- ge documentatie en inmeting werd deze gevel herbouwd met de oude stenen. In 2005 zal deze restauratie worden afge- rond en zal ook deze belangrijke schakel in het straatbeeld van de Muurhuizen zijn her- steld!
			ONDERHOUDSREGELING----Voor bepaalde categori�n rijksmonumenten, waaronder de kerken, bestaat een onder- houdssubsidieregelingvan het rijk. De uit- voeringvan jaarlijks regulier onderhoud en het herstel van kleine gebreken voorkomt veel vervolgschade en daarmee ook ingrij- pende en kostbare restauraties. Basis hier- voor vormt een 10-jaren onderhoudsplan, waarin de werkzaamheden zijn gefaseerd. Ook diverse gebouwen in Amersfoort maken dankbaar gebruik van deze regeling,


6 St. Aegtenkapel, loodbekleding spits.

-ocr page 174-



		JAAROVERZICHT MONUMENTENZORG 2OO4

maar hiervoor moet jaarlijks ook een niet onaanzienlijk eigen aandeel in de kosten worden bijgedragen. In het afgelopen jaar werden op basis van deze regeling werkzaamheden uitgevoerd aan ondermeer: de St. Joriskerk, de St. Fran- ciscus Xaveriuskerk, de Lutherse kerk, de Oud Katholieke kerk en het hofje Armen de Poth. PARTI�LE RESTAURATIES---- Een goed beheeren onderhoud van monumen-	ten is van belang om voortschrijdend verval en daarmee grootschalige restauraties te voorkomen. De Monumentenwacht is een organisatie die hieraan een belangrijke bij- drage levert. Eigenaren van Monumenten kunnen lid worden van de Monumenten- wacht, waarna door middel van inspecties en rapportages eventuele gebreken in een vroeg stadium worden opgespoord en in kaart gebracht. Als gevolg hiervan lag ook in het afgelo- pen jaar het zwaartepunt bij de zogenaam-


7 en 8 St. Aegtenkapel, vernieuwing loodbekleding spits.			V3
			V3

-ocr page 175-



	MAX CRAMER, ALBERT VAN ENGELEN HOVEN, SANDRA HOVENS EN JAAP VERNHOUT

de parti�le restauraties, waarbij bepaalde onderdelen van het gebouw werden her- steld. In overleg met het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg werd gekeken naar de historische waarden en in relatie hiermee naar de materiaalkeuze, uitvoe- ringsaspecten en eventuele subsidiemoge- lijkheden. Dit gold voor ondermeer de onderstaan- de objecten: Kamp 75, Langestraat 95. Bloemendalse- straat33, Muurhuizen 207-211, Kamp 44, Coninckstraatis. Ook aan de Frisiawoningen, in de Borgesius-,Schaepman- en Piersonlaan werden diverse herstelwerkzaamheden uit- gevoerd. De woningen in de voormalige Juliana van Stolbergkazerne werden enkele jaren geleden eveneens aangewezen als rijksmo- nument. Op diverse adressen werden her- stellingen uitgevoerd, met name aan het decoratieve metselwerk van de monumen- tale gevels, waarin diverse typen en kleuren baksteen en natuursteen zijn verwerkt. 'T ZAND 15, PASTORIE OUD KATHOLIEKE KERK VAN DE H. georgius � De uit 1899 daterende pastorie werd in 2004 verbouwd en her- steld. Nadat het pand enkele jaren in gebruik was als kantoor, heeft het thans weer zijn oorspronkelijke bestemming gekregen en wordt weer bewoond door het pastoorsgezin. Bij de herstelwerkzaamhe- den kwam onder de verlaagde plafonds een prachtig beschilderd en bewerkt stucpla- fond tevoorschijn. Het kostbare herstel hiervan is, om financi�le redenen, nog niet uitgevoerd. Wel is tijdelijk een nieuw ver- laagd stucplafond aangebracht meteen 'kijkgat'.
		'T ZAND 37, SINT AEGTENKAPEL---- In 2004 werd gestart met restauratiewerk- zaamheden aan de Sint Aegtenkapel aan 't Zand. De kapel werd gebouwd tussen 1408 en 1410, als onderdeel van een kloostercom- plex. Dit Sint Agatha-convent was het belangrijkste kloostercomplex van Amers- foort en besloeg in oorsprong het gehele terrein tussen het Grote Spui, 't Zand en de St. Agathastraat. Thans resteert alleen de kapel en een klein deel van de kloostergang. Tussen 1969 en 1972 werd dit complex ge- restaureerd en verbouwd tot een multi- functionele ruimte, die door theater de Flint wordt gebruikt voor concerten en andere evenementen. Enkele ernstige gebreken maakten thans opnieuw restauratiewerkzaamheden nood- zakelijk: De loodbekieding van de spits was losge- raakt. Om gevaar te voorkomen en opnieuw te zorgen voor een waterdichte afwerking is de gehele loodbekieding ver- vangen. Op de overige dakvlakken werden plaat- selijk herstelwerkzaamheden uitgevoerd aan lood- en leibedekking. Diverse goten werden vernieuwd. Om in de toekomst het inspecteren van het gebouw (door de Monumentenwacht) en het uitvoeren van kleine herstelwerk- zaamheden mogelijk te maken zijn alle dak- vlakken voorzien van zogenoemde veilig- heidshaken. Ook aan gevel metselwerk en ter plaatse van roestende verankeringen zijn plaatselijk herstelwerkzaamheden uitgevoerd. Alle glas-in-loodvensters zijn uitgeno- men en voorzien van nieuwe loodstrips. Hierbij werden ook de in 1970 aangebrachte kunststof voorzetramen verwijderd. Door

-ocr page 176-



				JAAROVERZICHT MONUMENTENZORG 2OO4

een te zwakke bevestiging waren de pane- len losgeraakt en uitgezakt. Door het weg- nemen van de bekraste en verweerde kunststof voorzetramen is nu reeds te zien dat de kapel veel fraaier en helderder wordt verlicht. De werkzaamheden worden in 2005 af- gerond, waarbij ook in het interieur herstel-		werkzaamheden worden uitgevoerd en waarbij diverse maatregelen worden getrof- fen met het oog op de aangescherpte brandveiligheidseisen. Deze voorzieningen worden op zorgvuldige wijze ingepast, zodat dit geen gevolgen heeft voor het monumentale interieur.


			*��

	9 St. Aegtenkapel, herstel glas-in-loodvensters, oude en nieuwe situatie
					V5

-ocr page 177-



	LITERATUUROVERZICHT EN BOEKBESPREKING 2004

			Wim de Gans, De geologie van de provincie Utrecht (Utrecht, 2003). CD-rom. Simon H. Groot (ed.),Joannes Tollius. Opera omnia volume IV. Madrigali a 6 voci (Amersfoort, 2003). Betreft een heruitgave van werk van deze Amersfoortse com- ponist. Ester Hilhorst-van 't Klooster, Imago van Amersfoort. Stadspeiling2003 (Amersfoort, 2003). Wulfert Hofland, De tweede Eem en de afsluiting van 1428 en voorts mijn mening over Dorrestein (Amersfoort, 2004). Timo d'Hollosy, Gespaard verleden. 24 vondsten van de maand (Amersfoort, 2004). Betreft archeologische vondsten. Sandra Hovens en Max Cramer (red), De Koppelpoort, hart van de Amersfoortse stads- verdediging (Bussum, 2004). Hans Ibelings en Joline Korthoven, inbo. De meta- morfose van een bureau (Woudenberg, 2004). Dit bureau heeft gebouwen ont- worpen in Amersfoort en Leusden (herinneringscen- trum Kamp Amersfoort). D.M. de Jaeger, Rotary voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam, 2003). Betreft ook Amersfoort.
E. Arends, Top-Marokkanen', Volkskrant Magazine 6 (2004) nr. 218,20-26. Marokkaanse jongeren over hun leven in Nederland; betreft o.m. Amersfoort. Cor van den Braber, Gezicht op Amersfoort van Matthias Withoos (Amersfoort, 2003). Beschrijft het stadsgezicht uit 1671 in Museum Flehite Amersfoort. J.A. Brongers, 'Debrouwers- putstoel op tegels', Tegel 31 (2003) 23-25. Betreft o.m. Amersfoortse put- stoelen. Lia Bruyn, 'Mooi, mooier, mooist. Conny Meslier over een walvis, schapen en meer', Antiek ■& Verzamelkrant 19 (2003) nr. 193 p. 60-61. Betreft de Amersfoortse fotografe. Ben van de Burgwal, De staat van de stad. Monitor leefbaar- heiden veiligheid 2003 (Amersfoort, 2003). Quentin Buvelot (red.), Dante Martins Teixeira, Elly de Vries, Florike Egmond en Peter Mason, Albert Eckhout. Een Hollandse kunstenaar in Brazili� (Den Haag-Zwolle, 2004). Verschenen t.g.v. een tentoon- stelling van zijn Braziliaanse werk in het Mauritshuis. Eckhout werkte in de jaren 1646-1653 in Amersfoort. B. Costermans (eindred.), Vluchten voor de oorlog.		Belgische vluchtelingen 1914- 1918 (Leuven, 2004). Verschenen t.g.v. de gelijknamige tentoonstelling in het Flanders Field Museum te leper. M. Cramer en A. Groot, 'Co�peratieve Woonvereni- ging 'De Terp'. Saevis tranquil- lus in undis', Terp Nieuws jubileumnr. (oktober 2003). Betreft de bouwgeschiedenis van dit pand. Gerjan Crebolder, Een eeuw Kippenlijn. Van Ede-Nijkerk tot Ede Amersfoort. Schaffelaarreeks 32 (Barneveld, 2003). Geschiedenis van deze spoorlijn. Gerjan Crebolder e.a., Fietsen door de tijd. Historische wetenswaardsigheden over het Gelders-Utrechtse Valleigebied (Utrecht, 2004). M. Croes en P. Tammes, 'Gif laten wij niet voortbestaan'. Een onderzoek naar de over- levingskansen van joden in de Nederlandse gemeenten, 1940-1945 (Amsterdam, 2004). M.J. Delfos en E. van Doorne, Zomaar 'n caf�. 12.11.79-12.11.04 (Amersfoort, 2004). Betreft caf� Van Zanten aan 't Zand. Robert Diedericks en Max Cramer (red), Amersfoort Magazine: Amersfoort Vestingstad/ nr 1 (september 2004).

-ocr page 178-



Antheun Janse, De sprong van Jan van Schaffelaar. Oolrog en partijstrijd in de late Middel- eeuwen. Verloren Verleden 21 (Hilversum, 2003). Jong in Amersfoort (Amersfoort 2004). Enqu�te door de gemeente Amersfoort gehouden onder jongeren. Ludo Jongen en Saskia Prins, Heilig Amersfoort (Amers- foort, 2003). Over heiligen in Amersfoortse context. Ludo Jongen, Fred van Kan, Onno Maurer, Gerard Raven en Francien Snieder, Ver- zamelen in vereniging. Uit de collectie Flehite (Amersfoort, 2004). Beschrijving van vijftig stukken uit de collectie van de Oudheidkundige Vereniging Flehite, uitgegeven t.g.v. het 125-jarig bestaan van de ver- eniging. R. Kamerbeek Czn., Een geslacht Camerbeeck /Camerbeek/Kamerbeek (Zeist, 2004). en: Parenteel van het geslacht Rijk Kamerbeek-Jannigje Gerritse (Zeist, 2003). Betreft het Amersfoortse geslacht Kamerbeek. Kansrijke cultuur aan de Eem. Culturele betekenis geven aan een nieuwe plek voor de stad en haar inwoners. Resultaten brainstorm is juni 2004 (Amsterdam, 2004). Betreft de uitkomsten van een bijeenkomst over de meer- waarde die de gemeenschap- pelijke huisvesting van Archiefdienst, Openbare Bibliotheek, Poppodium De Kelder en Scholen in de Kunst	in het Eemcentrum voor de cultuur van de stad zou kun- nen bieden. Jannetje Koelewijn en Petra de Koning, 'De lange levens- avond', M: het maandblad van NRC Handelsblad (april 2004) 12-25. Interviews met gepen- sioneerde Amersfoorters. Bert van der Kruk (eindred.), De kerk die er niet zou komen. Tien jaar Het Brandpunt in Amersfoort-Noord (Amers- foort, 2004). L. Kuitert en I. Verheul,' "Eer- lijk gezegd gaat dat bij mij sla- penderwijs". Het gewapend oog van verzamelaar J.A. Brongers', De Boekenwereld. Tijdschrift voor boek en prent 20 (2004)189-198. Joseline de Koning, MonoTour. Gerrit Th. Rietveld (1888-1964) in de provincie Utrecht (Amersfoort, 2004). J. van der Lans, Het woninkrijk der bloemstraters:. Individuali- sering en sociaal kapitaal (Amsterdam, 2003). 'Lieu de m�moire. De Schutter- hoeflaan tussen Leusden en Amersfoort', GM Kwadraat. Geschiedenbis, geografie, monumenten, musea. Erfgoedblad van Utrecht 1 (2004) 27. Maike van der Maat e.a., Trots op ons Eemland. Jubileum- bundel 5 jaar Ark&Eemland- schap (Bunschoten, 2004). Met bijdragen over de geschiede- nis van Eemland en agrarisch natuurbeheer. Willem Meuleman (red.), Amersfoort wat nu? (Amers- foort, 2004). Bijdragen betreffende de toekomst van Amersfoort. Eerder versche- nen in afleveringen in de Amersfoortse Courant.	Ruud Meijer, Onderwijs in Amersfoort 1850-1920. Een onderwerp van aanhoudende zorg. Amersfortia Reeks 15 (Amersfoort, 2004). Ruud Meijer, 'RC. Mondriaan senior. Onderwijzer, partij- man, tekenaar', Museumbrief Mondriaanhuis 14 nr. 40 (2004)4-6. Henk van Middelaar (red.), Het Hooglands zakwoordenboek (Hoogland, 2003). Derde, herziene druk. Kees Nieuwenstein, Kroniek bij 40 jaarH. Geestkerk 1963-2003 (Amersfoort, 2003). Lotteke van Nimwegen, Lokale media en stadsberichten. Stadspeiling2003 (Amers- foort,. 2003). J. Oosterbaan en Dirk Bergvelt, Terreinwinst. Cultuur in nieuwe stadsdelen (Amsterdam, 2004). Reader bij een studiedag gehou- den in Vathorst. Rien Paijmans, "De Amers- foorters" (Haren, 2003). Betreft de verzetsgroep die voortkwam uit .o.a. een gevan- genengroep die komend van Kamp Schoorl enige tijd in Kamp Amersfoort verbleef om vervolgens te Haaren tewerk- gesteld te worden. Oldrich Palata, Koos Egtberts, Onno Maurer en Gerard Raven, Pas op breekbaar! 400 jaar Boheems glas uit het Noord-Boheems Museum in Liberec (Amersfoort, 2003). Verschenen t.g.v. de gelijknamige tentoonstelling in Museum Flehite Amersfoort. A. Petersen, Sandberg, vorm- gever van het stedelijk. Grafisch ontwerpen in Nederland 2 (Rotterdam, 2004). Sandberg werd in Amersfoort

-ocr page 179-



geboren en bracht er zijn eerste levensjaren door. Loek Polders (samenst.), Als een Godin Utrecht. De mooiste verhalen vanYvonne Keuls, Herman de Man, Jacob van hennep, Hans Dorrestijn en vele anderen (Utrecht, 2004). Betreft verhalen die betrekking hebben op de provincie Utrecht. B. Pijnenburg, Trots op ons Eemlandschap. Samen werken aan agrarisch natuurbeheer. Jubileumbundel vijfjaar Ark&Eemlandschap 1999-2004 (Bunschoten, 2004). Met o.m. aandacht voor de geschiedenis van Eemland. Bert Rietberg, De Grebbelinie. Een cultuurhistorische gids (Utrecht, 2004). R.P.M. Roen, 'Spraakmakende Ondernemers 2. Christoph Pleines (1857-1936). Een 'ware patroon' en zijn zeepfabriek, Oud Utrecht77 (2004) 34-36. Betreft de oprichter van de aan- vankelijk in Amersfoort, later onder Den Dolder gevestigde zeepfabriek. G. A. Russer, Sporen over de Meluwe Amersfoort-Apeldoorn (Barneveld, 2003) Hedwig Saam, Rood, blauw, groen, geel. De Zonnehofigys- 2005. Ontwikkelingen en hoog- tepunten (Amersfoort, 2004). G. Seegers, Toon Tieland. Dichterlijke verbeelding in na�ef expressionisme (Amersfoort, 2004). Verschenen bij de tentoonstelling in Museum Flehite t.g.v. de vijfentachtigste verjaardag van deze kunstschilder. Marjo Somers en Gerrit Visscher, Eem- en duinpad. Natuuren historie tussen	Amersfoort en Soest (Amsterdam, 2004). J.M.C. Sparnaaij, 35 jaar De Liendert. Zorgcentrum De Liendert in Amersfoort 1969- 2004. Eengreep uit de geschie- denis van huis, bewoners en werkers. Natuurwandelingen in en om Amersfoort 6 (Amersfoort, 2004). Theo Spek, Provincie Utrecht literaire reis langs het water. Bloemlezing (Zeist, 2003). Betreft o.m. Amersfoort. Johan Teters, De geschiedenis van de Eemhaven. Een bedrij- vig stukje Amersfoort (Utrecht, 2004). J�rgen Trimborn, Der Herr im Frack. Biographie Johannes Heesters (Berlijn, 2003). De zanger Heesters werd in 1903 in Amersfoort geboren. Hij maakte vooral furore in Duitsland. D. Vat, Amersfoort, een bezielde gemeente. 1000 jaar religieuze en humanistische stromingen. 100 jaar apostolische gemeen- ten (Amersfoort, 2004). Betreft de geschiedenis van reli- gie en levensbeschouwing in Amersfoort, in het bijzonder van het Apostolisch Genoot- schap. H. Verbeem (eindred.), Ken Amersfoort. Netwerken in de regio (Etten-Leur, 2004). Bevat informatie over Amers- foortse ondernemingen en organisaties. Jaap Vernhout (red.), 'Amersfoort', middenkatern van Monumenten 25, nr. 7/8 (2004) Betreft de stedebouwkundige ontwikkeling van Amersfoort en de Amersfoortse monu- menten.
		Kees Visser, De Sterrit van De Beaufort. Een familiere�nie op de Heuvelrug (Utrecht, 2004). Betreft de bouw- en bewonings- geschiedenis van de huizen van deze familie, o.m. in Amersfoort en omgeving. F. Vogelzang, De Staten in stuk- ken. Gids voor historisch onder- zoek naar het Provinciaal Bestuur van Utrecht na 1831. Trajecten door Utrecht 9 (Utrecht, 2003). Fred Vogelzang en Doede Kok (red.), Archeologische Kroniek Provincie Utrecht2002-2003 (Utrecht, 2004). Werkgroep Foto en Route en Annemarie Postma (eind- red.), Dit is het Soesterkwartier. Van verleden tot heden (Amersfoort, 2004). Betreft de bewoners van de Irisstraat en de Rozenstraat in het Soesterkwartier. E.J. Wolleswinkel, Het archief van de familie Taets van Amerongen (1160) 1259-1993. Reeks van archiefinventarissen van de Hoge Raad van Adel 7 (Den Haag, 2003).

-ocr page 180-

DE NEERSLAG VAN EEN RIJKE FANTASIE

W. Hofland, De tweede Eem en de afsluiting in 1428. En voorts mijn mening over
Dorrestein... [Hofland, Amersfoort 1004], 60 pp, ill.

andere gegevens omtrent de eer-
ste tijden van Gooiland overgele-
verd en daarom geeft hij het ver-
haal van Lustigh uitgebreid
weer. Deze meldt dat de stad
Naarden oorspronkelijk 'plagt te
staan omtrent 200 roe van de
Cloosterkercke tot Wynsum, die
nu Oudenaarden genaamt wordt,
zeewaart in', omgeven door wei-
en bouwlanden. Dan vervolgt hij:
'maar die rievire, dat nu
Suydersee geworden is, die lagh
daaromtrent ten oosten niet
verre van daar, evenwel wasser
soo veel lant ten noorden van
deze plaats, dat men seer gemak-
kelijk in den morgenstont de
koyen [=koeien] van 't eylant
Marken konnen horen loyen
[=loeien]'. Lustigh legt niet uit
welke 'rievire' hij bedoelt en
waar die precies lag, Sebus ver-
onderstelt dat het de Eem is. Dat
is door latere schrijvers steeds
trouw overgenomen, zo ook door
Hofland.

Na de stormvloeden van het eind
van de i2^e eeuw is langs de zuid-
kust van de toen gevormde
Zuiderzee eerst veel meer land
drooggevallen dan de huidige
kustlijn laat zien. Het is dus heel
goed mogelijk dat Oud-Naarden
verder naar het noorden heeft
gelegen. Dat er in die omgeving
nu verdwenen kreken of rivier-
tjes hebben gestroomd, is niet
meer dan waarschijnlijk, maar
waar die gelegen hebben, is niet

meer na te gaan. Een flink deel
van de drooggevallen grond is al
gauw weer door het water ver-
zwolgen, nadat het maaiveld
door inklinking was gedaald. De
kustlijn lag eeuwenlang niet vast,
maar veranderde door aanwas
(aanslibbing) of afslag. De ligging
van dijken als de Eemnesser
Zomerdijk en de Bunschoter
Veldendijk verschoof daarmee
ook, tot zij tegen het eind van de
14e eeuw ergens op het uit de
Zuiderzee aangewonnen land
'gestold' zijn. De Middeleeuwers
onderscheidden de 'rivier de
Eem' die eindigde bij Ter Eem,
later Eembrugge genaamd, en het
uitgestrekte, heel natte, moeras-
gebied ten noorden daarvan, dat
in de 13e en 14e eeuw door de tijd-
genoten werd beschouwd als
onderdeel van de Zuiderzee. Dit
blijkt o.a. uit het feit dat het in
1616 door de Staten van Utrecht
opgerichte Heemraadschap van
de Rivier de Eem, beken en aan-
kleve van dien alleen schou-
wrecht had over de rivier tot aan
de Eembrug. En uit de uitspraak
van de Staten van 11 juni 1600 in
het proces voorafgaande aan de
vorming van het Heemraadschap
van de Bunschoter Veen- en
Veldendijken, waarbij werd vast-
gesteld dat de Veldendijk (die
loopt op de oostoever van de hui-
dige Eem vanaf de Eembrug tot
aan Spakenburg) in juridische zin
een zeedijk was.^ Op de 16e-
eeuwse kaart van Nederland door

In november 2004 verscheen dit
boekje. De schrijver belooft ons
nogal wat: hij meent de geschie-
denis van Eemland en het Gooi te
kunnen herschrijven na het lezen
van een aantal boeken, aangevuld
met 'relevant geachte achter-
grondkennis'. Wat daaronder
verstaan moet worden, legt de
schrijver helaas niet uit. Dat is
jammer, want die achtergrond-
kennis lijkt bij hem nu juist totaal
te ontbreken. Ook verwijst hij
welbewust niet naar primaire
bronnen, zoals archiefstukken,
om 'de materie toegankelijk te
maken voor alle ge�nteresseer-
den'. Gelukkig vraagt de heer
Hofland wel om een weerwoord
en aan die wens wil ik graag vol-
doen.

Hofland probeert te bewijzen dat
er ooit een 'tweede Eem' is
geweest, een arm van de rivier
die meer naar het westen zou
hebben gestroomd en waartegen
de Eemnesser Zomerdijk zou zijn
gelegd. In zijn eerste hoofdstuk
(p. 6) haalt hij daarom de Huize-
ner schepen Lambert Rijcksz.
Lustigh (1656-1727) aan, op wie
veel latere schrijvers indirect
teruggrijpen als zij het hebben
over de vroegste geschiedenis
van het Gooi. Uit de Verspreide
geschriften van Lustigh wordt
uitvoerig geciteerd in J.H. Sebus,
De erfgooiers en hun gemeen-
schappelijk bezit (tot 1568).
Volgens Sebus zijn ons geen

-ocr page 181-



Christiaan 's Groten is de zee- inham ten noorden van Eem- brugge nog weergegeven, zij het smaller dan hij oorspronkelijk geweest moet zijn. De inham is geleidelijk vanaf zowel de west- zijde als de oostzijde versmald en dichtgepolderd door steeds nieu- we bekadingen van gronden die hoog genoeg waren opgeslibd. Daardoor is de stroomdraad van de Eem als rivier verlengd tot aan de huidige monding, die al v��r 1400 was bereikt. Zowel de Bunschoter Veldendijk als de Eemnesser Zomerdijk waren oorspronkelijk particuliere kaden, die werden onderhouden door de eigenaren op wier grond ze lagen. Die eigenaren bepaalden ook waar zij hun stukje kade wil- den leggen of verleggen, al naar gelang de toestand van het ter- rein dat toeliet. Hofland maakt een denkfout als hij zich verbaast over de richting waarin de Eemnesser Zomerdijk, zoals wij die nu kennen, loopt (pp. 24-27). De hoogteligging en vochtigheid van het terrein ter plaatse waren in de 14e eeuw zonder enige twij- fel heel anders dan nu en de dijk is niet in ��n project gelegd, maar heel geleidelijk tot stand geko- men. Daarom kronkelt hij zo. Aan de Bunschoter zijde van de Eem is de kade in 1604 opge- werkt tot een echte dijk met min- der bochten. Maar laten we terugkeren naar Hoflands verhaal. Hij koppelt het idee van een Eem bij Oud- Naarden aan het feit dat er in de 17e eeuw sprake is van een groot en een klein Raboes onder Eemnes. Deze kennis haalt hij uit mijn Inleiding op de inventaris van archiefstukken afkomstig van
	de polderbesturen onder Eemnes Binnen- en Buitendijks (1703- 1864). Maar de mededeling dat beide delen van het Raboes vroe- ger ��n geheel hebben gevormd, doet hij af als 'een aanname die klakkeloos door ieder is overge- nomen zonder naar onderbou- wing van deze bewering te zoe- ken'. Voor iemand die zelf geen van zijn stellingen met bronma- teriaal onderbouwt, lijkt dit me een gewaagde uitspraak. Helaas voor de heer Hofland zit hij er dan ook volledig naast. De beide Raboesen vormden ��n geheel, hetgeen o.m. blijkt uit het feit dat de maten (percelen) in beide delen dezelfde namen hadden.^ Het afkalvingsproces van de kust blijkt uit vele archiefstukken. Ik heb het uitvoerig beschreven �n onderbouwd.' Hofland had zich daarvan kunnen overtuigen als hij de moeite had genomen de genoemde archiefstukken te raadplegen en niet zo selectief had gelezen. Het is mij trouwens ook niet dui- delijk waarom hij het feit van het uitslijten van een inham tussen beide delen van het Raboes wil ontkennen. De door hem gefan- taseerde 'tweede Eem' stroomt helemaal niet door het Raboes, want hij localiseert die in de bin- nendijkse sloot langs de Zomer- dijk en die sloot komt zelfs niet in het Kleine Raboes of de Vennenpolder, die immers bui- tendijks ligt! Hier laat zijn rele- vant geachte achtergrondkennis hem opnieuw volledig in de steek. Vanuit waterstaatkundig oogpunt zou het volstrekt bizar zijn om een watergang waartegen men zijn grond wil beschermen, binnen te dijken in plaats van buiten. Als de Zomerdijk tegen	de (tweede) Eem is gelegd, dan lag die Eem aan de oostzijde ervan. En inderdaad, daar ligt hij ook, alleen is het de Eem die wij allen altijd al kenden: het moe- rasgebied dat in de loop der eeu- wen steeds verder is terugge- drongen naar de stroomdraad door bekadingen. De Eemnesser Zomerdijk was alleen de eerste zomerkade (bedoeld om de gron- den in de zomer te beschermen tegen overstroming). In de 17e eeuw zijn er andere kaden verder oostwaarts gelegd, zoals de Grote Maatkade en de kade langs het Raboes. Maar ook daarna is dit proces verder gegaan; de laatste bekading langs de Eem aan de Eemnesserkant werd voltooid in 1904.⁷ In het tweede deel van zijn boek- je besteedt Hofland veel aandacht aan het zoeken naar de plaats waar in 1428 het beruchte drij- vende fort 'De Kat' zou hebben gelegen, waarmee hertog Philips van Bourgondi� Amersfoort eco- nomisch wilde uitschakelen. Hoflands doel hierbij is weer het aannemelijk maken van het bestaan van een tweede Eem, die dan door dit schip zou zijn afge- sloten. Hij had zich de moeite kunnen besparen, want de lig- plaats van De Kat wordt door de kroniekschrijver Johannes de Beke duidelijk vermeld en Hofland citeert deze passage ook zelf op p. 35: het schip werd gebracht voor 'dat gat van der Eem, niet veer van den lande'. Dat is de gangbare topografische aanduiding van de huidige Eemmond zoals o.a. blijkt uit de al eerder vermelde procestukken Q vani6oo-i6oi. En mocht Hofland toch nog twijfelen, dan kan ik hem verwijzen naar mijn

-ocr page 182-



			LITERATUUROVERZICHT EN BOEKBESPREKING 2OO4

Inleiding op de inventaris van het archief van de Bekaaide Maat- polder en -waterschap onder Bunschoten (p. 166), waar wordt vermeld dat de noordelijke kade van deze polder langs de Zuiderzee, die de Grote Oplaag werd genoemd, lag op de maat ofwel het perceel genaamd 'het Blockhuys'. Dat is geen aanname, maar een gegeven ontleend aan het schouwreglement, dat de grondeigenaren in de Bekaaide Maatpolder in 1640 hebben op- gesteld. Historische fictie is tegenwoor- dig terecht heel populair en menigeen beleeft daaraan veel plezier. Maar wie serieus histo- risch onderzoek wil doen, mag zich niet laten meeslepen door zijn fantasie. Hofland heeft deze valkuil niet weten te vermijden. Het zou echter kunnen dat hij door zijn enthousiasme wel meer belangstelling heeft gewekt voor de waterstaatsgeschiedenis van Eemland. Wie daarvan meer wil weten, nodig ik graag uit tot een bezoek aan de studiezaal van het gemeentearchief in Amersfoort, waar de archieven van de water- schappen-rechtsvoorgangers van het huidige Waterschap Vallei & Eem te raadplegen zijn. De inventarissen van de Eemlandse polderarchieven zijn daar ook verkrijgbaar." Zie verder onze website www.amersfoort.nl/ archiefdienst. Margriet Mijnssen-Dultilh Archivaris van hetWaterschap Vallei ■& Eem 1 Uitgegeven door HJ. Paris te Amsterdam in 1934. Zie o.a. pp. 11-12 en 17 e. v. 2 Volgens Sebus (p.12) heeft Lustigh 'lijvige boekdelen nagela-	ten, waarin afschriften van oor- konden, privileges, resoluties enz'. Afschriften van een deel van zijn Verspreide geschriften bevinden zich in het archief van Stad en Lande van Gooiland, dat nu wordt bewaard in het Stads- archief te Naarden. 3 Archief Hoogheemraadschap van de Bunschoter Veen- en Veldendijk inv.nr 33, te raadple- gen in de studiezaal van het gemeentearchief van Amersfoort. Zie ook inv.nr 173, archiefinven- taris 1739. 4 Zie de rekeningen van de Poldermeester van het Achterste Raboes over 1724-1778; inventa- ris van stukken behorende tot de archieven van de besturen der polders gelegen onder Eemnes Binnen- en Buitendijks inv.nr 18, te raadplegen in de studiezaal van het gemeentearchief van Amersfoort. 5 Zie Verzamelde inventarissen van de archieven van de dijk- en polderbesturen onder Eemnes, pp.263-271. 6 Zie het kaartje in Hoflands boekje op p. 26. 7 De vorming en ontginning van de Bunschoter en Eemnesser pol- ders is uitvoerig beschreven in: C. Dekker en M. Mijnssen- Dutilh, De Eemlandtsche Leege Landen. Ontginningen rondde mond van de Eem in de 12e en 13e eeuw (Stichtse Historische Reeks 19, Utrecht 1995). 8 Archief Hoogheemraadschap van de Bunschoter Veen- en Veldendijk inv.nr 33. 9 M. Mijnssen-Dutilh, Inventaris van het archief van het hoogheemraadschap van de Bunschoter Veen- en Veldendijk (1601) 1603-194Z, metretro-acta betreffende het beheer en onder- houd van de Veendijk en de	schouw van de Veldendijk (1486) 1533-1603 (Amersfoort 1997) Verzamelde inventarissen van de archieven van de polders en waterschappen gelegen ten noor- den van Hoogland (Amersfoort 1997) Verzamelde inventarissen van de archieven van de polders en waterschappen gelegen onder Bunschoten (Amersfoort 1998) Verzamelde inventarissen van de archieven van de waterschappen gelegen op het Hoogland (Amersfoort 1998) Verzamelde inventarissen van de archieven van het waterschap Beoosten de Eem en de Plaatselijke Commissie voor de Ruilverkaveling Beoosten de Eem (Amersfoort 1998) Verzamelde inventarissen van de archieven van de dijk- en polder- besturen onder Eemnes (Amersfoort 1999)

-ocr page 183-



				f'

	DE KOPPELPOORT, HART VAN DE AMERSFOORTSE STADSVERDEDIGING Sandra Hovens en Max Cramer (redactie) Uitgeverij thoth, Bussum � 131 pp � ge�llustreerd � isbn 90.68683748

Van alle rampen vreest de mens oorlog het meest. Geen wonder, dat veel creatief denken de eeu- wen door gewijd is aan verdedi- ging. De vestingwerken die daar- door zijn ontstaan vormen dan ook een belangrijk deel van de cultuurgeschiedenis. Zo is het niet altijd beschouwd: met het wegvallen van de functie was het met vele stadsverdedi- gingswerken gedaan. En nog: van- daag de dag zullen middeleeuwse stadsmuurresten geen beletsel zijn voor het uitvoeren van groot- schalige projecten als onder- grondse parkeergarages. Men mag dan wel verwachten, dat er dan eerst een degelijke archeologische en bouwhistorische documentatie wordt gemaakt, want de bouw van stadsmuren werd, naast de algemene principes, bepaald door de lokale omstandigheden en ver- volgens de voortdurende verbete- ringen. Alleen in plaatsen die men vroe- ger ook wel als 'slaperig' ken- schetste, is het wel gebeurd dat men daar van afzag. Hetgeen ook geschiedde met de Amersfoortse Koppelpoort. Geen doorsnee stadspoort, maar een unieke combinatie van land- poort en waterpoort, de laatste zelfs met een (weer) werkend waterschot. Dertien auteurs hebben daar een boeiend boek over gemaakt, waar- bij ieder de poort belicht vanuit zijn specialistische invalshoek:
		monumentenzorg, archeologie, bouwhistorie, historie en biologie (jawel: het bouwwerk is ook dra- ger van een bijzondere flora). De uitgever heeft dat gebundeld in een vierkant boek. Voor dit onderwerp geeft dit formaat let- terlijk de ruimte voor de illustra- ties. De vele reproducties van foto's, tekeningen, prenten en schilderijen zijn kleurecht en contrastrijk. Het hoogstaande werk van de drukker is zo scherp, dat je aan een foto van een hand- vol munten makkelijk kunt aflezen, dat ze uit 1737 zijn, ook al noemt het bijschrift de veertien- de eeuw. Maar ook moeilijke oude opmetingstekeningen komen goed over. Het is daardoor een boek gewor- den waar je prettig en graag in bladert. Wie er dan nog een dag voor uit wil trekken om de tekst te lezen, zal niet alleen meer begrijpen van dit complexe gebouw, maar krijgt ook een flink stuk Amersfoortse stadsgeschie- denis mee. De redactie heeft zijn best gedaan om de teksten goed op elkaar te laten aansluiten. De aandachtige lezer zal echter nog wat stijlver- schil merken wat onbedoeld laat proeven hoe recent de monu- mentenzorg in Amersfoort is verschoven van romantisch-tra- ditionalistisch vakmanschap naar een meer zakelijk historische benadering. Dit laatste sluit een enthousiaste betrokkenheid	zeker niet uit. Misschien leidt het wel tot iets te grote bescheiden- heid, alsof het boek vooral voor Amersfoortse ingezetenen geschreven is. Voor een 'buiten- lander' (zelfs uit een buurstad) zou het verhelderend zijn om een kaartje te vinden met alle genoemde locaties, zoals ook de Teut, de Maat, de Triesjespoort, het Spui, het Havik, de Melm, enz. Gelukkig is het taalgebruik toegankelijk, zonder aan inhoud in te boeten. Slechts een enkele voor een leek volkomen onver- teerbare zin als 'Aan de binnen- zijde zijn de poeren opgetrokken tot steunberen, waarover de ton- gewelven en het loopvlak van de weergang zijn aangebracht" is aan het rode redactiepotlood ont- snapt. Gelukkig is er een uitge- breide woordenlijst toegevoegd. Soms schrijft de onderzoeker alsof de middeleeuwse situatie geheel is opgehelderd. Onze kijk op het verleden komt toch nog steeds overeen met gluren door een sleutelgat in een schaars ver- lichte ruimte. Alleen door inten- sief onderzoek kunnen we nog eens een gaatje openen op een ander punt. Zo is in deze publica- tie te lezen hoe een actuele pro- blematiek als waterbeheersing ook de huidige onderzoekers nieuwe invalshoeken biedt. Wel blij ft de aandacht voor het water als verkeersweg en daardoor eco- nomisch belangrijke factor voor de middeleeuwse stad wat zwak

-ocr page 184-



			LITERATUUROVERZICHT EN BOEKBESPREKING 2OO4

belicht. Voor Amersfoort was niet alleen de oversteek van de landweg over de Eem of Amer van belang voor het ontstaan, maar vooral ook het feit, dat het riviertje tot aan deze oversteek bevaarbaar was. De waterpoort van de Koppelpoort was de toe- gang tot de Zuiderzee (en dus de wereld); dat was op een kaartje goed uit te leggen geweest. Het wel aanwezige kaartje, waarop het belangrijke water gecombi- neerd is met de belangrijke wegen, wekt wat verwarring door het gelijkwaardig stellen van een hoofdstraat met het pad langs de stadsmuur: het een was belangrijk voor de welvaart, het ander voor de veiligheid. Te weinig inzicht hebben we nog steeds in de middeleeuwse eco- nomie. Interessant is het te lezen, dat 1000 bakstenen overeen kwa- men met twee daglonen van een vakman, maar iedere vergelijking met de huidige loon-prijsverhou- dingen is een onmogelijke. Niet voor niets wordt verderop dan ook gesteld, dat we in het duister tasten over de economische situ- atie en economische verwachting die aanleiding waren voor de i4^e-eeuwse stadsuitleg. Hoe groot de afstand tot het ver- leden kan zijn, toont een voor ons merkwaardig voorval uit 1412: de Hollandse graaf treft op het grondgebied van de Utrechtse bisschop voorbereidingen voor een aanval op de hertog van Gelder. Dat hij daarvoor geschut laat halen uit Delft geeft terloops een belangrijk gegeven voor de Koppelpoort. Dat betekent, dat men bij de bouw van de Koppel- poort al zeer goed op de hoogte moet zijn geweest van het effect van geschutsvuur. Hoe goed de Koppelpoort was
	toegerust voor de moderne oor- logvoering blijkt uit de vergeefse belegering door Philips van Bourgondi�. Daar had in deze publicatie wel een uitroepteken bij geplaatst mogen worden: het relatief kleine Amersfoort kon met zijn verdediging de hertog van Bourgondi� weerstaan; de meest geduchte rivaal van de Franse koning kon Amersfoort niet krijgen! Wordt dat nog wel ieder jaar op 30 oktober her- dacht? Nee natuurlijk, allang ver- geten. Net als de i6^e eeuw met betrekking tot de Koppelpoort lijkt vergeten, behalve een ter- loopse melding van de activiteit van de geduchte Gelderse veld- heer Maarten van Rossum. Terwijl de i6^e eeuw, met name de tweede helft, een totale herbe- zinning van de verdediging kent. Door zijn grote beweeglijkheid en het gebruik van ijzeren kogels eiste de vijandelijke artillerie een ander antwoord dan dikke muren. Bij het onderzoek tijdens de restauratie van de Koppelpoort blijken de archeolo- gen goed werk te hebben gedaan. Het is een zeldzame gebeurtenis, dat de fundering van een vroeg- i5^e-eeuwse waterpoort onder- zocht kon worden. De daarbij gevonden eiken platen van een meter dik geven je fantasie�n over geweldige woudreuzen die toen nog in West-Europa te vin- den waren. Jammer, dat er geen foto's bijgeplaatst zijn. Merkwaardig is, dat het verhaal over de bouwhistorie een analyse is van de toestand na de restaura- tie. Uit niets blijkt, dat er vooraf- gaand of tijdens de restauratie bouwhistorisch onderzoek is ver- richt. Bij de hier en daar ingrij- pende herstellingen moeten toch belangrijke momenten zijn	geweest om meer inzicht in de bouwgeschiedenis te krijgen. Wel krijgen we belangrijke infor- matie over de houtconstructie. Hier had zonder meer een goede documentatietekening, liefst ruimtelijk, van de unieke con- structie van het waterschot met de tredraderen bij moeten staan. Het hoofdstuk over de restaura- tiegeschiedenis en de laatste res- tauratie geeft een boeiend inzicht hoe doorslaggevend betrokken personen kunnen zijn, zoals indertijd de leden van 'Flehite'. Ook omstandigheden als een stroperige besluitvorming over wel of niet slopen, kunnen het rad van Fortuna be�nvloeden. We kunnen van de ouden nog meer leren: niet alleen dat sommigen al in 1885 ijverden voor conserve- rend restaureren, maar ook de superieure tekeningen van Adolphe Mulder hebben een blij- vende waarde als toets hoe nu nog een belangrijke restauratie- voorbereiding dient te beginnen. Gelukkig was er ook aandacht voor de ecologische aspecten. Het hoofdstuk over de muurbe- groeiing is niet alleen voor biolo- gen, maar zeker voor restaurato- ren en monumentenzorgers een zeer belangrijke bijdrage. Er wordt inzicht geboden in de mogelijkheden, voorwaarden en werkwijze met betrekking tot het handhaven van muurvegetatie. Jammer alleen, dat er hutspot is gemaakt van de fotobijschriften. Waar elders nog steeds zo onge- veer met de staalborstel alle groen verwijderd wordt, kunnen we in Amersfoort blijven genie- ten van Ardennen-flora als tong- varen en steenbreekvaren. Bart Kl�ck Cultuurhistorie, Gemeente Utrecht

-ocr page 185-



	OVER DE AUTEURS

Leen G. Alberts (1966) Studeerde geschiedenis aan de lerarenopleiding te Utrecht; is momenteel werkzaam als docent economie en geschiedenis in het middelbaar onderwijs. Studeerde in 1995 af op een scriptie: Van gruit tot kuit. De brouwnering in het Nedersticht tussen 1300 en 1500. Doet onderzoek naar de rol van de bierbrouwerij in de mid- deleeuwse economie in het Nedersticht. J. Ayolt Brongers (1933) Studeerde scheikunde aan de Universiteit van Leiden. Van 1962-1998 wetenschappelijk hoofdambtenaar bij de Rijks- dienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort. Andr� Clazing (1952) Studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Als vrijwilliger werkzaam bij de Archeologische Dienst van de Gemeente Amersfoort. MaxCramer (1954) Studeerde kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Sinds 1982 als architectuurhistoricus verbonden aan het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg Amersfoort. Sinds 2002 hoofd van dit Bureau. Publiceert regel- matig over jonge bouwkunst (1850-1940) in Amersfoort.
		Maarten H.A. van Dijk (1977) Studeerde mediterrane archeolo- gie aan de Universiteit van Amsterdam. Vanaf 2001 werk- zaam als veldarcheoloog in dienst bij de Gemeente Amersfoort. Albert van Engelenhoven (1956) Bouwhistoricus verbon- den aan het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg. M.W. Heijenga-Klomp (1922) Bestuurslid van de Oudheid- kundige Vereniging Flehite; 1964-1981 vrijwillig medewerk- ster, later conservatrice, van het Museum Flehite. Mr. D.C. Hoevers (1936) Studeerde aan de Universiteit van Leiden. Van 1971-2000 nota- ris te Amersfoort. Regent van het Hofje 'De Armen de Poth'. Sandra Hovens (1968) Bouwkundig ingenieur. Ambtenaar bij het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg sinds 1993- Ron A. Hulst (1946) Studeerde prehistorie met nadruk op mid- deleeuwse archeologie aan de Universiteit van Amsterdam. Project-archeoloog bij ba AC bv; 1989-2000 veldarcheoloog te Maastricht. Vanaf 2003 werk- zaam in de gemeente Amersfoort.	Fred vanKan (1957) Promoveerde in 1988 op: Sleutels tot de macht. De ontwikkeling van het Leidsepatriciaat tot 1420. Sinds 1997 Gemeentearchivaris van Amersfoort. Marguerite Mijnssen-Dutilh (1946) Archivaris van het Water- schap Vallei 8t Eem. Studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Leiden, daarna opleiding tot Hoger Archiefambtenaar. 1976- 1981 Provinciaal inspecteur van de archieven in Zeeland. Sinds 1982 werkzaam bij het water- schap. Gerard Raven (1954) Studeerde geschiedenis in Leiden. Sinds 1991 conservator regionale geschiedenis van het Museum Flehite. Hij is hoofdredacteur van de Hooglandse Historische Reeks en van De Bewaarsman. Tijd- schrift van de Historische Kring Hoogland. Francien M.E. Snieder (1955) Studeerde prehistorie met na- druk op middeleeuwse archeolo- gie aan de Universiteit van Amsterdam. Sinds 1987 stadsar- cheoloog van Amersfoort. Jaap Vernhout (1946) Gemeentelijk ambtenaar bij de afdeling Monumentenzorg. Sinds 1988 secretaris van de Gemeente- lijke Monumenten Commissie

-ocr page 186-



		Dit boek bevat onder andere de levensbeschrijvingen van de kunst- schilders Withoos en Van Wittel. Verder komen de Middeleeuwse brandpreventie en de bestrijding van besmettelijke ziekten rond 1900 aan bod. De eindexaminandi van de Latijnse School in Middeleeuwen en Gouden Eeuw worden op hun tocht langs de Europese Universiteiten gevolgd. En er is aandacht voor een grote middeleeuwse boerderij. Voor ieder wat, uit verschillende perioden van onze stads- en streekgeschiedenis.

4 Muurhuizen 80-84.
(boven)

5 Kapconstructie van Muurhuizen 80-84.
(onder)

4 Muurhuizen 80-84.
(boven)