dissertatio theologica

de

OßATIONE, A PETRO APOSTOLO, NAR-
RANTE LUGA Acx. II : 14 - 36, HABITA ;

ou AM ,

annuente summo mumine,
EX AUCTORITATE RECIORIS MAGNIÏICI

SIMONIS KARSTEN,

PHII,. THBUR. MAC. HT. HUM. DOCT. ET PROF. ORD,

rec non

AMPiissiMi senatus academici consensu,

e t

venerandae FACULTATIS THEOLOGICAE decreto.

SUMMISOUE IN

THEOLOGIA

HONORIBTJS ac privilegiis
in acadediia rheno - traiectina

RITE El LEGITIME CONSEOÜENDIS,
ptjblico ac solemni examini sub.hittit
PETRUS DIDSRÎCVS SCHOUW SÂÎÏTVOORT,

sylva-duceîtsis,
ss. antistes in vico benne ko 51.

A. D. XXI M. DECEMBRIS A. MDCCCXLVI, HORA I.

TRAJECTI AD RHENUM,

apud KEMINK et FILIUM, tyvogii.

mdcccxiti.

..['^mtvK-^ig^stmifrA

s.:;'II^^I^Ïm^-^Ô K le

, T H OO 7 f /J «ï ^ ^ g

4

OPTIMI PATRIS,

hermanni santvoort,

dlm vivebat, in primae isstaktiae tribdnaii,
quod sylvae-dücis is brbe erat,
jiidicis,

pus manibus

S a C ß U M.

à

^—- ■ quot; -

38*!, m

-V« Axjij-»KVrtj^jr, iiaiwEÏliSïön*nbsp;oamiKO-j -listesst

rïàJtHflt ^tói^'jMjf'^nsr -«irtftoiyuv ^ o-v-jn» res ^ a-ijMW^-^ ^Ivm

-tótej^-séT«« sjJiUV mäKiit«nbsp;lt;1

'M^nbsp;'^wVsta^s«^!quot; VJÎV^,^ -ôamp;wâéitija ssKKSWf^g AI, ijç

p R A E F A ï I O.

tempore, quo Äcademiae valedicerem, ad finem ver-
gente, plugnbsp;^^^^ causa, cw disquisitioni solenni

^d graduin doctor alem petendum me suhmitterem. Hoc
agitur facto pauloque post prohationem Ecclesiasticam
nactus, continuo manus movebam ad reliquum doctora-
tes lahorem persolvendum, conscribenda defendendaque
dissertatione. Speciminis vero parte, quae nunc offertur
fere absoluta, optimo Ecclesiae Gubernatori placuit locum
'mihi designare, ubi sacro , ardenter exspectato , muneri
totum me dicare possem. Hoc autem aggressus, cito jam
reperiebam muneris iUius opera tanta et tam varia esse,
'^t de specimine scribendo primis temporibus non am-
Plius esset cogitatio; quidf quod deinceps de proposito
plane desperare coepenm, imo tandem consilium prorsus

misiësem, nisi cum alii, tum dilectissimus Promotor
me instigassent, ut denuo operi manus admoverem illud-
que absoherem. His igitur aures praebens, chartas,
jam per duos et quod excurrit annos in scriniis latentes ,
ex his evohi et inspexi. Quod agens, sensim animad-
verti, plura Me illic addenda, haudpauea mutanda, novae
elahorationi alia subjioienda esse. Conamina vero insti-
tui, quoad et tempus et res meae et librorum acqui-
rendorum opportunitas sinerent. Probe autem expertus
sum, aliud quid esse disseriationem scribere, quum in
Academia versaris, ubi tum omne tempus tali labori
impendi potest, tum librorum copia, uti et magistrorum
amicorumque monita et eonsilia, quotiescunque res flagi-
tet, in promtu sunt; aliud in tali re ver sari, quum sacri
muneris officiis fungeris; ne dicam proprium quandam
molestiam habere absolutionem laboris, jam dudum in-
cepti.

Haec igitur rite teneat, si quis huicce speeimini contin-
gat, lector, ut benigne in his primitiis conniveat; cau-
sisque memoratis item tribuat, quod non accipiat disqui-
sitionem, quam adjicere mihi ab initio in proposito fuit,
ad Petrinae orationis authentiam et gravitatem spectan-
tem.

Jam ita off er ens quod praestare mihi Ucuit, et factum
videns, quod fieri posse fere negassem, animus me juhet,

All

Ut palam Uç grattas agam cum Ävunculo clilectissimo

optima Patre defuncto, patris instar mihi fuit, uti
^t Socero carissimo, cui tanta ine debere scio, nec non
fautori amicissimo, ss. Antisti Eheno-Trajectino, in
lt;^ujus domo per triennium versatics fui; tum aestumatis-
^^ms, quibus primum in Gymnasio Eheno-Trajectino,
deinde in stadio Academico uti mihi Heidt, praecepto-
nbus, et in disciplinis propaedmticis et maxime in
Theologicis. Nulla unquam oblivio ex memoria delebit,
quae Vobis, VV. CC. bouman et koyaaeds , accepta
i'^fero, quippe qui non praeceptorim tantum, sed et ami-
comm ofßcia nunquam non me erga praestare dignati
^itis. JJtroque nomine tales omnino mihi exstitistis, ut
gmmdiu vivam, Vestram institutionem Vestraque bene-
ficia grata mente colere pium mihi erit officium. Te vero
praesertim nunc compello, Clarissime Promotor ! exopta-
«issïwe vinke ! Magna enim Tua erga me fuere mérita,
sive publicas tuas scholas et privatas collocutiones cogi-
tem, sive domesticam familiaritatem, qua frui mihi con-
tigit. Dux mihi ad gravissimum munus exstitisti fide-

lissimus et amicus sincerrimus; talem in hunC usque diem
Te

expertus sum, et nunquam non te experturum firmiter
confido. Tuis igitur discipulis annumerari semper glo-
nabor, Tua amicitia condecorari semper in summis vitae
bonis collocabo. Gratias accipe sinceras, pro omnibus in

VUT

me collatis heneficiis, etiam in conscrihenclo hoe specimine.
Tibi Gollegisque tuis vitam incolumem servet Deus O. M.
viresque VoUs largiatur, ut diu adhuc Academiae Rheno-
Trajectinae Ecclesiaeque nostrae decora maneatis et or-
namental

Summum Dei Numen vos quoque collustret, Amici
dulcissimi! quorum amicitia integerrimâ in Academia
versans gavisus sum et etiamnunc gaudeo. Sive in aliis
humanitati consulitis, sive mecum Ecclesiae vires dicatis
ad optimi Sospitatoris regnum provehendum, hoe scri-
ptum nostrae amicitiae suavissimum conservetis monumen-
tum, aereque perennius maneat vinculum, quod nos junxit.
Valeatis ; largiter bona in vos effundat supremus
rerum humanarum Moderator; Cui per Christum Patri
lenignissimo, et hujus laboris laus sit, gloria et honos,
in aeternum!

Scripsi in vieo Bennekom,
die 7 mensis Dècenibris 1846.

introïtus.

^^atlonis a Petro Ap. habitae, ex Lucae narmtione
Act. II : 14-36 , opportunitas , consilium ,
ratio, effectus.

Orationis laudatae interpretation!, quam hoc speci-
™ine exhibere conahimur, haec pauca de ejus oppor-
tumtate, consilio, ratione, effectu praemittere juvat.

Laetum de mittendo Spiritu Sancto promissum,
Apostolis datum, antequam paternam domum recipe-
ret, unplevit Dominus Pentecostis die; et illustrissimo
quidem regiaeque Ipsius dignitati prorsus convenienti
modo, uti haec a Luc a enarrantur, Act. 11:1-4;
quo facto hoc jam die Dominus ràv (laqrvQ« rôv ni-
^rov nal dl7]d-ivoy sese ostendit. Quid minim, mul-
tos qui aderant Ilierosolymis, in suminam abreptos
fwsse admirationem, et stupefactos exclamasse: rl àp

1

TOUTO eivcci; Neqne tamen desideratam efflcaci-
tatem in omnium animis haec mirabilia habebant.
Etenim alii, invidentes probis illis viris, ree [nyahTcc
Tov Qtov celebrantibus , vel omnia haec vana atque
inania habentes ob ünioriav, ^quot;kivà^ovni dicebant: ort
'/XitJxovs fif/iiaTconévoc iiai.

His auditis, Petrus araamp;ils avigt; roTg tyStxa, san-
cto impletus ardore, iitfjQe ztjv qxovtjv tum ad caltimniam
a se sui^que avertendam, quam profecto non ferebat
Apostolica dignitas, tum ad veram rei mirandae causam
exponendam. Hunc igitur in finem gravissimam illam
pulcerrimamque orationem habet, quam invenimus
Actor. H: 14-36, maximam certe partem a Luca
nobis servatam. Qua de re quantum Lucae debe-
amus, unicuique eam legenti et perpendenti luculenter
in oculos incurrit. Cernitur enim in hac oratione,
mira simplicitas cum summa dicendi vi coiijuncta;
cernitur in illa fides inconcussa Sospitatori habita ;
cernitur tandem animus fiagrans ardore optimae rei
vindicandae Christique honoris tuendi; nec minus
eminent Apostoli verba maxima prudentiâ summâque
sapientiâ in convincendis adversariis liorumque opi-
nionibus redarguendis. Post solemne exordium inci-
pit a refutandâ irrisorum calumniâ: quam tamen non
nisi brevissime et simplicissime diluit, quo melius ap-
pareat accusationis inanitas, (Sect. 15). Deinde transit
ad Joëlis vaticiuium, ostenditque hoc ipso die illud
eventu comprobari coepisse, (Sectt. 16-21); quo vati-
cinio afFerendo quam egregie audientium, maximam
partem Judaeorum, animos sibi conciliaret, illorum-
que attentionem moveret, quis est qui non videat?

Jam, inquit, tempus a Joele praesignificatum, adesse
coepit; tempus illud, quo vis divina in omnis generis
hominibus efficacissimam se ostendet; advenit regnum
Messianum; nam Messias ille, a vobis exspectatus,

Ipse ille est, ov v/ifTj iaravQiomTi--Quae fusius

exponit a Sect. 22-36; et eâ quidem' ratione, qua«
non poterat non unicu,ique persuadere, veritatis vn--
tutisque sensu non plane destitute. Eecenset omnia
divinae, quae Jesu acciderint, probationis documenta,
maxime summum illud celebraus, quod in Ejus àvu-
aràseï positum est; dum continue omnem suam ar-
gumentationem vaticiniis, e V. T. ductis, superstruit,
ad dicta sua de Messianâ Jesu dignitate compro-
banda. Talibus de divino Magistro praedicatis, plu-
riumque jam animis summa erga Je su m revereutiâ
imbutis: „Hic est,quot; inquit, Jsnbsp;tovro , 8 éfiHs

ßXlTTiTa xal wMxItXi, (Sect 33). — 'Ao^faUg otJv yi-
vwaxtTca x. t. 1., Sect 36.

Quibus Apostoli dictis, narrante Luca Sect. 37,
ita perculsi fuerunt plurimi ex ejus auditoribus ut
exclamarent: TL noi^soiiiv àvSgeg d8d(foi-, Ad quam
quaestionem quum Petrus respondisset: ^(ravor]CUTi,
Jtaî ßccTTTiaOrjTo) exaaros vfxamp;v tni rm ovàiiari 'Iijmv
XQiaTov , fh äfmif âiiaQXimV xai KnilKaamp;i rijv SmQiài;
Tov âylov iTvetfficcTog, x. r. X. Sectt. 38-40, plures ad
Christi signa transierunt, sacraque lavatione tingi
se passi sunt. Ita Petrus consihum suum assecutus
est apud tria fere hominum miUia , qui rei gravissi-
mae testes oculati fuerant. Ita Christus praeclaram
de inimicis suis, hoc ipso Pentecostes die, tulit victo-
riam, suaeque Ecclesiae fundamenta jecit. Sed hacc

de opportunitate qua, de consilio, quo habita sit ora-
tio , uti et de ejus ratione atque effectu jam sufficiant.
Agedum ad ipsam ejus interpretationem nos accin-
gamus.

ORATIONIS ILLUSTRATIO.

Inclpit Apostolus a compellandis suis auditoribus ;
de qua compellatione igitur primum nobis est videndum.

AUDITORUM COMPELIiATIO.

Solemni modo rem suam aggrediuntur Apostoli.
Surguut omnes de sede sua. Sic tanquam Christi
sectatorum Coryphaei omnibus sese conspiciendos dant,
simulque facto ebrietatis criminationem diluunt. Pe-
trus jam, ceterorum nomine, verba facit, uti saepius
èt in Evangeliis '), èt Act. V: 3, 29, Spirituque
Sancto afflatus alta voce, Sect 14:

quot;AvSqi? 'lovdccToi, inquit, xal oi ««toixovvtss 'Iiqov-
lt;5«lr)jA. anavTis, tovto vfiTv yvaarov i'aro} xal tvartaa-
aamp;e Tanbsp;fiov

Per äfSQis lovdctToi intelligendos esse Judaeos, in
Judaea natos, non disputatur 2). Contra vero valde
dissentiunt interpretes, quinam signlficentur per xax-
OLxovyres 'IiQovaalrjii. Etenim Heumannus, Mo-
rus, Kuinoelius, Palmius, Olshausenus alii.

1)nbsp;Vid. Matth. XVI: 16. Joh. VI: 68, 69.

2)nbsp;Cf. Heumannus, Kuinoelius, Wettius.

3)nbsp;ad Sect. 5,

(j

appellatiouem sumuiit de Judaeis peregrinis, qui, festi
celebraudi causa, hoc tempore Ilierosolyrnis aderant,
adeoque per breve tantum tempus ea in urbe ver-
sabantur. quot;VVquot;olfius vero gt;), Heinrichsius et Wet-
tius iliam explicant de Judaeis origine peregrinis,
qui, veteri sede relicta, id temporis Ilierosolyrnis ba-
b.'tabant, et in posterum quoque habitare constituerant.
Meijerus tandem utriusque generis Judaeos cogi-
tandos esse censet. At Wolfii, Heinricbsii ac
Wettii sententia tantum, quo se commendet prae
utraque alia mihi quidem habere videtur, ut iUi cal-
culum non adjicere non possim. Propria enim verbo
KUTOinHV Jiabitationis notio hoc suadet ; cujus no-
tionis deserendae nostro loco nullam causam video,
quamquam Hebr. nunc per xccroixHy, nunc per
■jiuqoLY.iXv, commoran, vertatur. Dicuntur porro hi
xavoixovvTig, Sect. 5 aySgegnbsp;pii viri, Messiae

adventum ardeuter exspectantes ; tales autem saepe
consuevisse Hierosolymas adire, ibique vitae finem ex-
spectare constat ; hoc enim modo sacrificia peragere
poterant, quod alibi non bcebat, festa solemniora ce-

1)nbsp;In Ohservatt. Phil, et Crit.. ad Sect. 6.

2)nbsp;K. A. W. Meyer, Krit. Exeg. Comment. 18Z5. Vid. ad Sect. 5.

3)nbsp;Doct. L. Proes, in Diss, de PauU oratione, Jntiochiae halita,
Act. XIII: 16-41, phrasin cl xxnix. Iv'lepom. Sect. 27 item vertisse
per incolas Hieros. video, pag. 23.

4)nbsp;Hoc staluit cum Heinrichsius ad Sect.S, Simeonis, Ste-
phani aliorumque exemplis hoc probans; turn Clar. Ruhnkeniua
in Dictatis Mss., ab aestnmalissimo praeceptore Boumanno, V. CI.
mihi benevole in usum suppeditatis; e quibus deinceps, praecipua
suis quaeque locis lectoribus impertiam, quibus ita me gratificafu-
rum confido.

lebrare et corara videre, quid de populo Judaico,
Messiam exspectante, ageretur. Nec minus, quam
nos amplectimur, sententia eo fulcitur, quod Lucas
ipse rovs xarorMVVTas Sect. 5, distinguât ab iniÖTi-
UmsL^Pmjiuiois , Sect. 10; opponens ita illos, qui se-
dem fixam constituerant his, qui ad tempus IJieroso-
lymis degebant; quibus addi potest quod Sect. 9,
KUTOinovvtfi certe vertendum sit: inhabiiantes Mesopo-
tamiam, Mesopotamiae incolae; unde elucescit, quo
significatu hoc verbum usurpaverit Lucas. His de
causis equidem non dubito, quin nostro loco, per
oi navoix. quot;liQova. innuat Apostolus avSqai illos tvlu-
ßnj Sect. 5, qui ex longinquis et toto orbe dissitis
regionibus oriundi, «Vo Tracrói è'Ofovi rwp imà ràv
ovQuvàv, Hierosolymas antea se coiitulerant, ac fixam
ibi sedem constituerant; quod tamen non impedit,
quominus alios etiam peregrinos Judaeos, festi cele-
brandi causa in urbe commorantes, Toii tin8niJ.ovi,
Petri sermonem audivisse credas. Ceterum, qui liîc
occurrit Nominativus cum Articulo intendit compella-
tionem imperativam

orationis exokdium.

Orationi jam habendae solemne exordium prae-
mittit Apostolus ad desiguandum, scitu dignissimum,

1) Vid. Bernhardy, Syntaxis pag. 67; et W i n e r u s , ffrain-
matik Edit. 4 pag. 169 , ubi docemur Nominativi cum Articulo pro
Vocativo usura, tum apud Graecos, tum opud Hebraeos crebre in\e-
niri.

gravissimum quid se cum auditoribus esse communi-
caturum; omneiu iccirco attentionem requireus. Sic
summi quoque antiqui Qratores causam suam iusti-
tuebant i). — Tovto v^Xf yvmaToy i'arcu, xai èvcoTiacc-
aOa T« (tiifiuTâ fiov. De verbo minus usitato hwTiou-
ffamp;é ab hmvLl^eiv nostro loco Media formâ usurpato ,
Kuinoelius, auctoritate Vorstii aliorumque ductus,
statuit, illud jam ante Alexandrinae vei-sionis adorna-
tionem apud Graecos obtinuisse. Wolfius monet, eo
jam usum fuisse auctorem libri Sapientiae. Morus
vero aliique consent, Alexandrinos interpretes hoc
vocabulum effinxisse ad expriniendam Ilebraicam ety-
mologiam. Sic confictum esset ex tv et mviov (ab
ovg), prouti: piKH ab: jîK, quod illi plane respondet;
diserteque addunt, nullum Graecum scriptorem illud
usurpasse, quod affirmant Meijer us et Kuhnke-
nius Quidquid autem hujus rei est, hoc con-
stat, Apostolorum tempore illud verbum ab Helleni-
stis Judaeis quotidiano usu tritum fuisse; mediâque,
quae hîc obtinet forma, signiticare: in aures inserere,
auribus attentia accipere. Vult igitur sibi Petrus:
„Hoc vohis notum sit;quot; ignorare non potestis, quae
ego vobis aunuutiabo; „auribus igitur attentis verba mea
„accipiatisquot;

1) V. c. Cicero Oratio in Catil. I; Cap. XI, ubi: »Percipite,
»quaeso, diligenter quae dicam et ea penitus animis vestris mandate,quot;
etVirgilius, Aeneid. X: 104; »Accipite ergo animis alque haec
»mea figite dicta.quot;— Sic saepius etiam Homerus: 'aaao St toi Iféu,
o-u S' Irt |3iAAï5 rjiTii'. Vid. Iliad. A, 297; Odyss. A, 453; P, 648.

S) Mss. laudd. ad 1. Ceterum ron nisi h. 1. illud verbum in N. T.
reperitur.

Quae jam insequitur Apostoli oratio in duas partes
commode dividi potest ; quai'um prior decurrit a Sect.
15-21, qua ebrietatis criminatio diluitur, atque osten-
ditur, mirabilia, quae conspexerant auditores, indicio
habenda esse,impleri coepisse Joëlis vaticinium; altera
a Sectt. 22-36, qua Jesus Nazarenus, cruci affixus ,
sed redivivus et ad Dei dextram exaltatus, mirabi-
lium auctor proponitur ac demonstratur. — Sed ora-
tionem persequamur:

PKIOR OEATIONIS PARS, Sectt. 15-21.

Ov yÙQ, iuquit Petrus Sect. 15, ws t-ftaj vnolafi-
ßatiive , ovroi iiiamp;ifovaiv i'dri yàç wqcc tqItij rrji ^jfiiqag'

Bis liîc occurrit vocabulum yäq-, priori mihi cum
Wettio, Meijero, aliis, incipere videtur Apostolus
causam indicare, cur attentionem sibi postulet, ut
adeo haec particula respondeat rw dXTA, Sect. 16,
quacum arctissime connexa est prior Sectionis 15
pars, hoc modo: „Attendatis diligentissime: nam mi-
„rabilia, quae conspexistis, non ex ebrietate sunt
»explicanda; sed ex Joëlis vaticinio, hoc ipso die
„impleri coepto.quot; — Negata simpliciter criminationis
veritate, illius vanitatem ostendit altero sectionis mem-
bre, ubi particula yuQ rationem indicat, cur ebrietatis
criminatio nullam habere possit veritatis speciem.
Oi'Toi mihi pertinere videtur ad undecim Apostolos,
ideoque Stixrixag accipiendum. Eecte animadvertit
Kuinoelius: „Loquitur Apostolus tertià persona;
„ipsum defendebat oratio sua;quot; quocum consentit
lleinrichsius. Quod enim statuit Wettius adh. 1.:

„Er vertlieidigt nicht sich und seine Collegen, son-
„dern die ändern Jünger; es scheint also, dass die
„App. nicht in Zungen geredet haben;quot; nullis prae-
sidiis hanc muniens sententiam, equidem non facile
probaverim i). Nam, primo, ex Viro clar. petere
liceat, quosnam ille intelligat per illos: „ändern Jün-
ger T' Quo jure, porro, bis solis rö treQuis yXœa-
accis J^ocXtif tribuendum sit.^ Uiidenam tandem efficiat
Apostolos non iv yXüaoan (in Zungen) locutos fuisse?
Haec nisi idoneis argumentis tueatur Vir. cl., illius
sententiae nullo modo subscribi posse mihi videtur.
Sed habemus etiam quo illum refutemus, nostramque
commendemus sententiam. Etenim primo, nostro
capite de aliis discipulis, quique triqcttg /Acóffdcttj usi
sint, nullus sermo injicitur; contra illud unavxtq Sect.1,
(coli. 1:26), de Apostolis accipi debet; quod confir-
matur tum Sect. 7, ubi namp;vTis ol lalovvng vocantur
Galilaei; tum Sect. 14, ubi Petrus surgit avv roTg
ipdixa ; tum Sect; 37, ubi rovg dxov'aavrag sermonem
dirigentes videmus ad rov TIîxqov xal Tovg Xoinovg
anosrölovg. Secundo observamus, illud yïùxsmig tTt-
qaig laltlv, illustrissimum Spiritus S. effusionis docu-
mentum fuisse, vid. Sect. 4 ; jam vero haec efïusio,
singularis illa et uberrima, qualis eo die obtinuerat,
non nisi Apostolis a Sospitatore promissa erat, Luc.

1) Wet tio assentitur plur. Ven. P. van Dugtcrcn, in diario
Godgel. Bijdr. 1839, p. 715; cujus viri argumentis'opponere liceat,
tum quae hie contra quot;VVettium monemus, tum quae a nobis di-
centur do verbis M wSiav inifxci, Sect 17 ; quibus nimirum sensum a
nostro diversum tribuit laud. Vir, et pag. 715 et 699.

XXIV: 49; Jok XIV, XV, XVI; Act. I: 5, 8.
Quodsi tertio, consilium tenemus hujus Spiritus S.
efFusionis, in eo positum ut dg naaav dX-ijamp;eiav duce-
rentur Apostoli, dv'i/ajuv acciperent ad testificandum
de Jesu e mortuis resuscitate, et fundamenta Eccle-
siae Christianae jacerent; quid, quaeso, magis con-
sentaneum, quam hoc illorum munus luculentissimis ,
divinitus missis, inaugurari documentis, omnibus con-
spicuis, quibus pateret, illos revera honorificentissimo
huic muneri destinatos fuisse et adaptatos? Sed hinc
sequitur, mirabilia haec, aeque ac cetera, ad solos
pertinuisse Apostolos i); adeoque alios nullos hic in
censum venire discipulos. Apostoli igitur , atque hi
soli, iTiQCiig Y^MXSacd, locuti sunt; hi ob ipsam hanc
rem ebrietatis accusabantur ab irrisoribus; his adeo
incumbebat se suamque dignitatem Apostolicam, Dei
Ejusque Spiritus honorem vindicare; quibus de cau-
sis non dubitamus, quin illud ovtoi de undecim colle-
gia ètixTixmg usurpaverit Petrus, uti supra monui-
mus. — Ipsam criminationem simplicissime diluit Apo-

1) Ita scntiunt etiam Cal vin us ad Soot. 1-4; Reddingius
Hand. d. Apost. II: 1-4; Christiaanse Specnnen exhihens vindi-
cias facultutis, ApostoHs J. C. olim datae, perogrinis loquendi ser-
monibus, Traj. ad Rh. 1801; Schott in Progrumm. de loco Matth.
Ill: 7-13; Jenae 1814; De Meijier Diss, de Lucaenbsp;pag.

91 et 107; Beeckman Diss, de Oratione Stephani Apologetica, pag.3
nota 3. Vidd. etiam Diar. Godgel. Bijdr. 1838, pag. 870 et 878;
1839 pag. 398-418; 1840, pagg. 506, 511, 5SS. Item vir PI. ven.
S. Coolhaas van der Woude ea, quae Pentecostis die accide-
runt, ad solos Apostolos referre nobis videtur, disputât.: »Kan uit
Jems dood, opstanding,quot; enz., inserta diario Waarheid in Liefde,
1841 ; ni ; pagg. 467-605 ; vidd. pagg. 494 sqq.

stolus; ov /itamp;tfovatv, Inquit, iari ydg wqcc tquij rijg
T/ftiQui. quot;'SloK tqItti est tertia ab ortu Solls, ex nostra
computandi ratione hora nona. Jam vero, haec erat
hora matutinis precibus sacrificiisque destinata »);
Ad hanc usque horam a cibo potuque abstlnebant
Judaei; imo festis diebus, ad horam usque duodeci-
mam. Solemnem huncce morem non nisi dissolutlssi-
mi Judaei transgredi audebant. Bona autem fama
utebantur Apostoli, sanctissimi Domini discipuli.
Summo igitur jure negat, ebrietatis suspicionem san-
ctique diei violationem cadere posse in integerrlmae
vitae homines, qui ad sacra facienda palam convenis-
sent, indeque a primo mane in templo preces fudis-
sent. Quum igitur a tempore ipso cavillantium ca-
lumnias refellere posset, nullum aliud defensioni ar-
gumentum addit; sed veram earn que sublimem magnae,
quam viderant, commutationis causam illis ob oculos
ponere atque explicare incipit:

Sect. 16.

'Alhi TOVTÓ èari tó tiQTjfiévoy Sicc rov iXQoqiijTOv
'JarjX.

Est haec apodosis membri prioris Sectionis 15.
Causam directam continet, cur attentis auribus esset
audiendum. „Non enimdixerat Apostolus, „hi ebrii
„sunt; neque id tantum,quot; ita pergit, „sed quae con-

1) Vid. Wineri Real. Wörteri.; (Ed. 2); I. pag. 466. Notu»
Judaeoruin canon.: »Non licet homini gustare qulcquam , antequam
»oraverit orationem suam;quot; Bcrachot; Fol. 28; 2.

»spexistls mirabilia, ex Joëlis praedictione facta sunt.quot;
Tovtó iart frequens est formula, cum res, quae pro-
pter exspectationem accidit, indicatur i). Locus a
Petro ex Joële allatus, invenitur Cap. Ill: 1-5;
in Alexandrina versione Cap. II: 28-32 2). Ex col-
latis vero Apostoli verbis cum Hebraico textu et Ale-
xandrina versione sponte patet, neutri Petri verba
omni ex parte respondere. Cujus rei causa non in eo
quaerenda videtur, quod Petrus memoriter locum ci-
taverit, uti visum est More, Heinrichsio, Olsliau-
seno, Rutgersio, aliis; verum potius in eo, quod
consulto ea, quae Joel exliibet, amplificaverit Apo-
stolus ; idque quidem ita ut nihil a Prophetae mente
alienum addiderit; tantum explicandi causa nonnidla
adjiciens. Hoc recte milii animadvertisse videntur
Calvinus et Hengstenbergius 3). Age, jam Apo-
stoli verba interpretemur, Sectt. 17-22 occurrentia,
ac Joëlis vaticinium referentia:

Sect. 17.

Kal iarai iv ruXg ia^aTais ijjieQui;, (Xtyti 0 Oiog) ,
ixjffft) «Trö TOW nvetlftazóg ftov in I naaav ca^xa xal
ngoqiijTit/aovaty ol v'wl vfiwv xal at amp;vy«TtQeg v^üv, xal
ot vtavio'Mi vjiiav ÓQÜaeig oifioi'vat, xal 01 TZQia^t/riQoi
Vftap ivtlnvia ivvivviccaamp;ijaovTai.

1)nbsp;Haec Ruhnkenius Ann. SIss. laudd. ad 1.

2)nbsp;De \aria hac divisione conf. A. Rutgera V. cl. in disput.,
exhibente aniiatationem in Joëlem; pag. 74, 75.

3)nbsp;Vid. hnjus Christologie des A. T. und Commentur üler die Mess.
Weiss, d. Propheten-, III; pag. 191, 193,

Quae hie occurrit formula xctl t'ffrat merus est
Hebraisraus, piano respondens tw: rTH)) etiam

Sect. 21, total — txytu) nihil aliud significat quam
effundam; futuri tx'j^iü forma serioris est aetatis »);
pro: iv ra~g isfaxaig tjutQaig Joel habetnbsp;.

quod LXX vertunt: fitra ravra. Habemus igitur hie
explanationem eorum, quae apud Prophetam leguntur.
Etenim locutio p'^^nK futura tempera significans

universe 2), a Petro definitur ac clarior redditur lo-
cutione h ruTg i($i. rjiitqaig', co consilio, ut amplio-
rem in se locutionem ex ipsa re ita definiat, ut tem-
pus , ad quod vaticinium potissimum referendum sit,

1)nbsp;Vid. Winer Gramm. pag. 73.

2)nbsp;De clar. Rutgersii senlenlia, phrasis jD'^nK. ctiamsi

maxime sit indefiiiita , si vocabulon.m propriam vim species, in usu
tamen est Proplietis acl designanda Messiana tempoia, et plane conTe-
nit cum: D^Ü'ÏI nHnK^- qquot;« 'I'''«'quot;nbsp;P'opl'etae, ut tem-

pora Messiana désignent; Spec. land. pag. 15, 76. Et doct. A. J.
Snouck Hurgronje, in Diss, inaug. de prae dp. Vat. V.T.,quihvs
effusio Spir. S., diebus 3Iessiae cxspcctanda, praenuntietur, Tra}.
1804, pag. 10-12, permutari priorem foimulam cnm posleriore con-
cedit, banc vero non semper de Messiae temporibus usurpari statuit;
quum autem formula i^x-nbsp;T- semper dies Messiae indicet,

atque hanc Petrus Joëlis verbis substituent, Prophetam formula
memorata revera Messiae tempora cogitasse et indicare voluisse, pro
certo habendum esse censet. Vidd. item de hac formula, Muntin-
ghe. Geschied, d. Menschh. VU; Annot. 298; et K. van Rinte-
len, in Diario Waarh. in Liefde, 1843, pag. 751. Ab his, uti et a
nobis dissentit Vir erud. P. Bosveld, in sermoue de Actor. loco
II: 31, inserto in «iario Gedgel. Bydr. 1827, et ab ejus Collfiga
G. Kuipers, doctis illustrationibus locupletato. Vid. quoad laud,
formulam, pag. 558.

elucescat, ac slmul pateat, quo sensu et jure inprae-
sentiarum vaticinium adducatur. Scilicet, per locu-
tionem Um nnn^O.nbsp;in-nbsp;intel-

ligebant 3Iessiana tempora, novam illam et posteriorem
epocham, quae a Christi adventu initium caperet,
quaque , utut duratura ad finem usque saeculorum ,
stabilis foret Ecclesiae conditio. Eâ igitur formulâ ad-
hibendâ significabat Apostolus, advenisse illa tempora ,
propterea quod vaticinium Joëlis, ea spectans, hoc
ipso die eventu comprobari inceperat. In N. T. de
Mesdae temporibus haec formula semper usurpatur;
Hebr. I: 1; 2 Tim. Ill: 1 alibi i) Verba Uyu ôQtàs
desunt turn in textu original!, turn in versione Alex-
andrina; ostendunt autem, vi oppositionis rm: ilq^i-
vov §ià TOV nQocp. 'lcoi]X Sect. 16, divinam vaticinii ori-
ginem; imde sequitur, necesse illud impleri debuisse.
'Anà TOV nvétr^iaTÓs fiov, Joël habetnbsp;HS*J sequi-

tur Petrus Alex, interprétés, qui HK verterunt :
«Trôj haec simplex mutationis causa est; nullus igitur

1) Quapropter non intelligo, quomodo Olshausenus ad h. 1. scri-
bal: »Dieser Ausdruck fällt auf, da die leti(e Zeit ja noch nicht da
»^var, als der Geist auf die Apostel fiel.quot; - Kam, quot;hl hU verbis al-
ludere censet Apostob.m ad futuram Christinbsp;, quam proxime

instantem sibi cogilaverit Petrus, aeque errat ac HIeijerus, qui
in eadem sententia versans, indicari putat: »die letzten Tage des
»Vor-Mess. Zeits, die der Inauguration des Messias-reichs (welchenach
»Petri Ansicht durch die bald erwartete Parusie Cliristi geschehen
»mussle) uumittelbar vorhergehenden Tage.quot; — See enim formulae
haec temporis nota inest, uti monuimns, nec per fim-

Sect, ao, ulti7ni judicii tempus intelligendum esse , suo loco
probare conabimur. CCf. Donkeri Curtii dicta in Godg. Bijdr.
1821 pag. 158, 159.

sermo est de partieula quadam nvit/fiaroi ') ; sed idem
habendum ac ixy^ia to Ttvevfta. Jam vero verbo
ix^fétv notio inest largae affluentiae -)i effundetur ergo
Spiritus S. magna plenitudine; multiplex donorum va-
rietas ex ipso, ceu inexhausto fonte, profluet, idque
quidem tni iraaccv aagxa ; - 'lliD'Ss J quod interprétés

Judaici sumunt de populo Israëlitico, multi vero Chri-
stiani de toto genere humano Ultima vero senten-
tia probanda non videtur. Nimirum, Ethiicos etiam
Spiritus S. effusionis participes fore Joël ferme hîc
indicare non potuit; cum poenarum comminatio, qua-
cum arctissime cohaeret laeta promissio, non nisi po-
pulum Israëliticum spectaret. Et Crednerus, nimie
premens verba ^ti^i'Ss neglectoque prorsus contextu,

eo erroris se abduci passus est, ut statueret simul
bestias quascunque, ipsas adeo locustas, hac Spiritus
S. effusione: „die Quelle ailes Guten und Grossen des

1)nbsp;TJti -visum est Olshauseno ac Meijero.

2)nbsp;Yid. Bretschneideri Lex. ad v.; item E. Meier, Der Proph.
Joel übersetzt vnd erklärt. Tub. 1841; pag. 140, 141.

3)nbsp;Sic Olshausenus; item Steudelius in Tub. Pßngstprogramm
1830; pag. H. Snouck Hurgronje, pag. 13. Muntinghe,
1. 1. pag. 223 et Annot. 208. Maurer, in Proph. Min. ad 1. Wet-
tius, cui assentitur Meierus, vertit: ȟber alles Fleisch e alle
sterblichen;quot; addit autem: »und zwar nach Joel zunächst und vor-
»züglich über das Volk Israël, nach Petrus auf die ganze Mensch-
Tgt;hcit.quot;— PI. ven. van Dugteren item de cunctis nationibus; vid.
1. 1. Jam vero {éc Iv ■zufóSu haec monere hic liceal), si vera sunt,
quae de verbis TOira o-kf^ nobis videantur, cadit Viri his nixa argu-
mentatio pro sententia (pag. 10 nota 1) sua defendenda; nam tune
in se collegisqtie suis impleri coepisse Joëlis vatioinium pleno jure
contendere potuit Apostolus.

Gottwolilgefälligen und Göttlichenquot; beatum iri »). Nos
vero toti subscribimus Calvini, Tychsenii Bos-
veldii 3), Hengstenbergii, Meieri sententiae,
qua nma aàql ponatur in genere, cujus generis spe-
cies deinceps enumerantur in memoratis filiis, filiabus,
seuibus, juvenibus servisque, ut significetur, nullum
sexum, aetatem, conditionem de liac Spiritus S.
communione exclusam fore. „Quid igitur illa uni-
„versitas valeat, sequentia dare docent,quot; uti recte
monet Calvinus. Non tollit restrictionem ad certum
quendam populum, sed submovet limites sexûs, aeta-
tis, conditionis, hunc inter populum positos 4). Cete-
rum vi oppositionis, voxnbsp;intelligenda est de hu-
mana natura , ratione habita ejus impotentiae ac iii-
digentiae ; m^ de principio vitali ac efficaci, Copiosa
ergo ilia Spiritus S. efFusio et uberrima immensae
multitudinis beata esset sors; qua, recte animadver-
tente Calvino, duplex antithesis oritur inter V. No-
vique Testament! tempus. Sub priori enim Spiritus

1)nbsp;»Ein Gedanke,quot; ait Meier, pag. 143, »der zu unlogisch und
»abenteuerlich ist, als dass er widerlegt zu werden brauchte.quot;

2)nbsp;In Progr. ad h. 1. pag. 5. — l!a etiam »tatuit Censor l)isp. Clar.
Rutgersii, in Godgel. Bijdr. 1830, pagg. 668, 669.

3)nbsp;In Sermone laud. pag. 541, coli. pag. 547, 549 et 550.

4)nbsp;Eandeni sententiam expressara video in praeclaro, quod Trajecti
ad Rh. edi coepit opere ad illustrandos Prophetas minores, ubi in
annot. ad prophetias Joëlis, nostro loco, legitur: — »dan loude
»de Heer Zijnen Geest uitgieten over alle vleesch, 9ver ieder zonder
»onderscheid van ouderdom, stand of kunne i de nakomelingen van
^hen, tot wie Joel sprak , zouden dan die gaven deelachtig worden ,
»welke toen sleclits het deel van eenige weinige door God gekozen
®Piopheten waren.quot;

S. communicatio parcior fuerat paucorumque tantum
sors; sub Novo vero Foedere Christus, sol justitiae,
pleno fulgore, veluti in meridie, lucet ingentemque
fidelium numerum sua kice collustrat; Matth. XIII: 17,
Luc. X: 24. ■

Pergit jam Propheta, idque ita ut universe dicta
delîniat magisque exponat; tam explicando quid per
■namv aâçsca intelhgat, tum exhibendo varias Spiritus
S. operationes, et maxime quidem extraordinarias,
quippe inprimis sub sensus cadentes; quamquam hîc
non anxie quaerendum sit de singuhs donis, deque iis,
quibus promittantur ; quum Propheta primariam no-
tionem, efFusionem soil. Spiritus S., cum omnibus
sine discrimine sexus, etc., communicandam, non nisi
variis coloribus tingit. Itaque brevioribus in singuhs
explicandis nobis esse hcebit. — Kctl nçocpijTev'aovaip
oi viol v^wv xal at d'vyaréQes iijxwy. Vocem Ttçocpij-
Tii'tip hîc non restringendam esse ad facultatem/wiwra
praedicandi, sed h. 1. significare: insigni spirituali sapi-
entia donari et intimo cum Deo commercio frui ad Prophe-
ticam usque eœcellentiam tantum non omnes affirmant i).
Haec autem gratia non vio~s tantum, verum etiàm
'amp;vyaTQÜai contingeret, id quod antea rarissime obti-
nebat Duo insequentia membra: xal ol nQea^ifTiQoi

1)nbsp;De Terbo ■xfiKptirtCeiv conf. laud. Rutgersii disp. pag. 76et78;
Meier 1. 1. pag. 144, 145. Snouok Hnrgronje 1. 1. pag. 14.
Tychsen,adl.

2)nbsp;Viro Clar. »L. G. Pareau Prophetae styll exculti ubertali ac
clegantiae haec hyaLréfm commemoratio forte tribuenda videtur, in
disput. Over de uitstorting des II. G. mider het O. V. enz., in Waarh.
in Liefde, 1838, II, pag. 353. Ceterum in V. T. prophetissas etiam
memorari, uti Mirjam, Dehoram, Huldam, notum est.

Vfiwi; ii'ijnvia ivvnvtaad-ijaopvcci et: oï vtavimoi vfiamp;v óqü-
OHs Ö\{I0PTCCI ab Apostolo citantur inverse ordine; cujus
rei causam Hengstenborgius in eo positam esse
conjicit, quod Apostolus conjungere vellet tovs viovg, r«j
^vyocTaQa; et rovg viKvLaxovg, et roXg TtQea^vriooig lio-
noris locum designare. Quod ad lectionem, pro: tpvuvicc
Griesbacliius, Lachmannus et Tiscliendorfius
Imbent tpvnpioii, nitentes anctoritate codicum A.B.C.D.
ex emendatione aliorumque Minusc.; sic eadem con-
structie liic obtineret atque Act. IV: 17, dntilf] dttu-
liiaioiA,i»a, et XXIII: 14, dvaamp;éti«Ti dpiamp;ej^cxrlmniv i);

usitatior autem est constructie, quam vulgata lectio
exhibet 2). Formulae ÓQuaeig öipovTcci et ipifnpicc tvv-
npiaad-ijaovTut, quarum prior patefactiones divinas
quae vigilantibus, posterior eas quae dormientibus
contÏHgebant, respicit, luculentissimos indicant modos,
quibus Jehova olim sese manifestabat amicis favorisque
sui sociis. Vult igitur Proplieta: „Spiritus S. bonis
ac douis fruentur omnes, sine discrimine sexüs vel
aetatis; quod olim nonnisi Proplietarum erat sors,
tune commune fiet bonum.quot; Est quasi dicat: 01 vlol
{'Ump xal al ■d'v/areQe; xocl ot ptapiaxoi xal ol itQia^tf-
TfQoi uQoifTjTiv'aovaip, ÓQdatig öipopTui, tpvnpia tpvnpta-
ad-tjaopTcei 3). Etenim haec omnia conjungenda sunt

t) Vid. Winer Gram?», pag. 434; ubi docet, ex more//eir. saepe
inveniri hano constructionem apud LXX; imo earn non raro oceur-
rere apud Graecos seriptores.

2)nbsp;Vid. Winer 1. 1. pag. S03 , 203.

3)nbsp;Conf. Calvinus et H e in r ichs iu s ad 1. Inprimis vero Heng-
stenbergius, Op. laud. p. 178; J. L. Overdorpii disrj. in 0pp.
Soc. Hag. 1804, p. 245. Rutgers 1. 1. p. 77. Snouck Hur-
gronje 1. 1, p. 16-18.

ut Prophetae notio primaria clarà in luce ponatur
recteque capiatur. Anxia donorum personarumque,
quibus tribuantur, distiuctio liîc nullo modo admitti
potest. Non aliter Judaei eorumque proavi locum in-
terpre tab antur. Hoc tantum sensu, iis, quae Pente-
costis dies eonspicienda dederat, impleri coepisse Joë-
lis vaticinium contendere potuit Apostolus. Huiic
sensum requirit Prophetarum mos, quo tropis, tem-
poris sui captui adaptatis, utantur, ubi sublime Chri-
sti regnum annuntiant. Quem ergo sensum nisi,
litteris inhaerens eaque quae ex V. T. oeconomia
deducta sunt anxie urgens, nostro vaticinio tribuere
velis, videas ne Prophetae mentem migres, quin imo
poëseos Orientalis sublimes proprietates misere con-
torqueas i). Sic t. c. Crednerus contendit ÓQuaui
tribui juventuti, quippe robore valenti, iviJnviu. vero
senectuti, viribus deficient! 2). Quae assertio, col-
latis exemplis historicis, omni fundamento caret »).

1)nbsp;Vidd. quae de Joëlis elegantia , verborum afflnentia etc., mo-
net R. Lowth. in praeclaro opere: De sacra Jlebraeorum poësi,
pag. 432; Muntinglie 1. 1. pag. 171 sq.; Glassius Phil. S. pagg.
144 et 876.

2)nbsp;Sic etiam Meyerus, ad Act. II: 17. »Dem lebhaften Gemüthe
»des Jünglings sind die Sfé^siç, der minderen Erregbarkeit des hS-
»heren Alters die îi/ûwvia entsprechend;quot; ut et E. Meier 1. 1. p. 147:
»Psychologisch treu theilt der Prophet den abgeleblen , den Kindern
»sich wieder nähernden Greisen Offenbarungen durch Träume, der
»regen , feurigen Phantasien der Jünglinge dagegen Visionen zu.quot;

3)nbsp;Dignissima, quae hîc adscribantur, nobis videntur Hengste n-
bergii dicta 1. 1. p. 178: »Es liegt in der Natur der Sache, dass
»bei den Ilaupterfüllungen der Weissagung des Joël, die ausseror-
»dentliche Gaben des Geistes die ordentlichen , deren Zeugnisse und

Verum autem eorum, quae exposuimus, sensum nos
cepisse egregie comprobant insequentia Proplietae ver-
ba, quibus nimirum iterum wwwerse, prouti inceperat,
de effusione Spiritus S. agere instituit :

Sect. 18.

Kalyt inl rodi dot/Xovi fiov xal inl räg Soiß.ag fiov
ip Tulg Ti^iQctii ixdvotignbsp;ànà rov Ttpitfficció; [lov ,

^ccl TTQoqiijviv'aovcii'

Non invenitur illud yt apud LXX; repetitum vero
ftov post verba ôoiflovg et dov'Xag omnino ibi habetur.
Quo autem sensu illud pronomen, apud Joëlem fru-
stra quaesitum 5 Petrus servare potuerit, mox elu-
cescet. Quod autem ad eos, qui per doi'Xovg et
Xccg intelligendi sint, tres circumferuntur sententiae
praecipuae. Crednerus enim, quocum consentire
videtur Cl. Par eau i), cogitandos esse eenset capti-
vos Israëlitas, in peregrinis , a patrio solo longe dis-
sitis regionibus servorum servarumque ad instar de-
gentes ; cui sententiae recte, ut mihi videtur, op-
ponitur tum plane indefinita, quod ad illos captivos
attinet, rmp dotfXai/ mentio a Propheta facta, tum

»mittel sie sind, lugleich aber auch die Basis, auf der sie ruhen —
»begleiten , von denen sie nicht im Wesen , sondern nur in der Form
»der Erscheinung verschieden sind. Da nun aber Joël nach dem
»engen Anschliessen seiner Weissagung an die Idee hier nur allein
»das Wesen in Auge hat, so kommt das historisch nachweisbaro
»Ausserordentliche, wie Z. B. in der Apostol. Zeit das Weissagen
»und Zungenreden, hier nur grade so weit in Betracht, wie das
»Ordentliche.quot;

1) Disput, laud. pag. 353 et 353, iu nota.

nexus cum praecedentibus, in quibus de delete dis-
crimine sexus aetatisque sermo est; unde sponte sequi
videtur, nostro loco de sublato conditwnis discrimine
agi. Alii laudata verba sumunt de JDei cuUoribus,
uti placuit Calvino, Mejero, aliis; atque Imnc
sensum ipsi etiam Judaei iis substernebant, quippe qui
servos servasque contemnentes, bos a Spiritus S.
communione excluderent; quae perversa opinio Alex-
andrinis etiam interpretibus forte ansam dedit to : fiov
laudd. verbis apponendi, ut sermo esse videretur de
Dei ministris, non vero de honiinum servis. Hanc
vero sententiam item premit contextus. Porro, hac
assumtâ, omnis climax desideratur, quani tamen
[lâxu diserte intendit additum Di, xulye, quin etiam,
quo inexspectati quid annuntiatur, hoc loco in eo
positum, quod servi servaeque non minus ejus gratiae
participes essent, qua plane indigni censebantur a
mqxixoXg Judaeis. Tandem inanem sic tautologiam oriri
cum antecedentibus frigidumque sensum exhiberi nemo
non videt. De tertia autem sententia, quam tuen-
tur Morus, Heinrichsius, Hengstenbergius,
intelligendi sunt proprie sic dicti servi ac servae, qui
vero iidem sinceri Dei eultores sint ; quam sententiam
nostram facimus. Tales enim nostro loco signifi-
cari ut statuamus, postulat tum prima vocis nude hîc
occurrentis vis ; tum contextus, qui de conditionis dis-
crimine deleto agi dare docere videtur. Jam vero,
ut et servile hoc bominum genus laetae promissionis
implendae particeps fieri posset, requirebatur ut cultui
Jehovae vere addictum esset. Hoc enim ipsi, aeque
ac ceteris, communionis fundamentum erat; atque hoc

indicare voluisse nobis videtur Apostolus addito fiov,
quainquam forte longe alio sensu a LXX appositum
fuerit. De nostra igitur sententia illud ftov signi-
ficat: mei. Mihi addicti hominum servi, atque banc
ipsam ob causam eâdem ac liberi, Jehovae item ad-
dicti, felicitate beandi. Hoc ergo sensu illud prono-
men recte servare atque suum in usum convertere
potuit Apostolus: Sic pulclierrime confirmabatur ab
ipso sublimis illa Veritas, nullum coram Deo valere
conditionis discrimen; sed omnes vi ejusdeni, quae ex
Spiritu S. est, nahr/ivtdag aequales esse ; ita ut ipsi
etiam servi ac servae, modo Jehovam colerent, eorun-
dem, quorum liberi, bonorum participes reddi possent.
Quo autem luculentius pateat divina illa Veritas, ad-
dit Apostolus: xal nQotpijviilaovai-, iisdem donis frue-
rentur atque memorati vlól, amp;vyccTiQeg, viavlaxoi,
■^Qioßv'veQoi. Etenim, non premendum esse illud tvqo-
lt;filTti!Hv, quasi nonnisi unum istud donum servili lio-
miirum generi tribueretur, docent ea quae supra de
primaria Proplietae idea in medium attulimus; ad
quam generalem notionem Mc eum redire unicuique,
paulo accuratius locum meditanti, in oculos incurret i).
Sunt igitur Iii dovloi et SouIcki conjungendi cum î^/or?,
•â'y/arçafft, vtavls-Mig, nQia^vriQais i super hos omnes
Spiritus S. effunderetur, nullo sexus, aetatis, condi-
tionis discrimine facto. — His laetis de Messiano tem-

1) »Nlliil — no3 jubet servis ac ancillis caetera illa beneficia de-
»negaie; Deus super eos quoque Spiritum suum effunderet, et quam
»ob rem itaque non eadem effecta ac apud ceteros haberet?quot; Haee
Snouck Hurgronje, 1. 1. pag. 15-

pore praedictis, transit Proplieta ad indicandam iram
divinam Messiani regni inimicis, eaque quae liujus
irae mauifestationem praecederent et annuntiarent :

Sect. 19.

Kal dwm riqara tv rw ovquvw avca, xal aijfiHa
tnl rfjs ytjs xàrca , utfia xal nvQ xal dTjxlda xunvov-

Verba avm, aijuila, xàrca a Petro inserta sunt, ut
acrlor exsistat antithesis. Ttqara,nbsp;, prodigia

significant, quae potentissimani vim arguunt, simul
vero alicujus rei indicia sunt, uti h. 1. divinae prae-
sentiae testes. SijinXa, JllfllK, itidem documenta sunt
cooperantis Dei, Dei dactulus q. d. Uti in V., sic etiam
in K T. utraque vox saepe conjuncta reperitur »).
Talia portenta conspicienda daret Deus in coelo aeque
ac in terra. Terrestria nostra sect, depinguntur, nempe
atjA.« xal nvQ xal ar^lba xanvov. Pro: dr^LSa xanvov
Hebr. legitur quot;Ç^J} ni'IÜ^Jl columnae fund; JTilÜ^n
notât: elationes; descendit a extulit et adliibetur

- T

de fumo in altum sese efferente ad formam columnae.
Septuaginta autem, magis attendentes ad fumi mate-
riam, quam ad ejus in aërem adscendentis formam,
reddidermit: dzn'iSa xanvov. Morus, Heinrich-
sius, Bosveldus, Meyerus, Crednerus, alii,
cuncta haec sumünt de bellis, caedibus et incendiis.

Valckenaerius ad h. 1. monet, DripxTo. esse proiigia in
coelo; cyiiiita vero naturalia, quae in terra acoidunt, mira quidem
quippe insolita, sed non prodigiosa.quot; Contra vero Ruhnkenius
in annott. Mss. laudd, doeet veteres promiseue his verbis usos fuisse.

Horum vero sententlae mllil cum clar. Rutgersio,
Heiigstenbergio, Wettio hoc obstare videtur,
quod de calamitate ipsa nondum mentio injiciatur,
sed ea tantum memorentur meteora, quae r^v rj^tQUV
Kvq'iov praecessura ejusque adventum annuntiatura
sint; uti et illud, quod de portentis hoc loco sermo
sit. Nos igitur plane facimus cum iis interpretibus,
qui extraordinaria liic indicari naturae phaenomena
credant, inl rrji yrjs conspicua ex eaque orta; sive
per alfiu intelHgas pliiviarn sanguineam; per nvQ me-
teora ignita, corpora sulphurea; et per drfiiScc xctnyov
columnas fumi ex terra escendentes, aut pulveris flu-
ctus in desertis nonnunquam totos exercitus obruen-
tes mercatorumque catervas perdentes, quae CI. Rut-
gersio et Hengstenbergio placuit explicatio;

alia quaecunque horrenda ac insolita naturae
■^isa, non facile ante definienda, his verbis annuntiari
statuas 1). Portentorum vero notio nunquam est de-
serenda. Quae dum inl rrj; ytjg locum habent, simul
Tw ovQuvo) conspicientur ayjiiTa, quae metum et
anxietatem iucutient, namque:

Sect. 20\

O ijhos UtTUaTQOKf^OiTM GXQTOg, XCtl (StX^VlJ
ckIH«.

Arete haec prodigia cohaerent cum memoratis por-
tentis terrestribus; neque haec etiam ad litteram sunt

1) Vid. Muntinglie, 1. 1. Aniiot. 208.

explicanda, sed primaria notio tenenda est, quod nempe
ita omnia conquassabuntur acsi borrenda fieret totius
naturae conversio; recteque monet Calvinus meta-
pboricis his locutionibus significari, solem et lunam,
paterni Dei erga nos favoris testes, dum lucem vici-
bus suis terrae ministrant, irati et ofFensi Dei fore
nuntios J). Subhmis profecto descriptio his vex'bis
continetur eorum, quae adventantem Domini iram
annuntiarent. Quocunque oculos homines vertant, atro-
cia hujus rei signa adspicient. Sursum ac deorsum,
terribiba trjv ilfitqai/ KvqIov appropinquantem ostendent.
Haec enim accident:

Sect. 20''.

Ttqlv ^ tXi^HV TT]» ij/ÂtQay Kvqîov TTjf (.uyaXyv xul ini-
(fKvri.

Quae semper cum Lifin. Aor. conjungitur dictio
itQÏv il, seil, in sermonc historico, vel ad exprimendum
Fut. Eccactum, hîc futurum tempus involvit T^y
ijHiQccv Kvoiov, X. T. I. Quisnam sensus his verbis

1)nbsp;Pulcherrime Hengstenbergius, 1. 1. p. 184 : »Solche Stellen
»sind nicht auf eine einielne Naturerscheinung zu beschränken. Alles
»wodurch der Glani der himmlischen Lichter verdunkelt oder getrübt
»wird, Sonnen- und Mondfinsternisse, Erdbeben, Gewitter u. s. w.,
»erfüllt diejenigen mit Furcht, in deren Herzen die Gnadensonne
»untergegangen ist.quot; et E. Meier: »Das Ganze,quot; ait, »ist zu
»allgemein ausgedrückt, als dass man an einzelne Beziehungen den-
»ken dürfte. Offenbar beschreibt die Stelle ganz allgemein das
»Nahen der Gottheit zum Gericht unter dem Bilden eines Erdbebens,quot;
etc.; vid. 1. 1. pag. 149; eff. pag. 150 et 151.

2)nbsp;Vid Winer Grammat. pag. 30, coli. 303.

substernendus sit inquireutibus attendendum est, for-
mulam rijiiqav KvqIov in V. aeque ac in N. T. saepius
notare: tempus vindktae divinae, tempus, quo maje-
statem suam manifestat Jehova, poenis hostes suos
afficiendo i). Quid? quod formula nln| DV nunquam
aliter usurpatur a Joele, nisi de ejusmodi tempore,
quo terribilia cernantvir Dei judicia; vid. Cap. 1: 15.
II: 1, 11. IV: 14; quocirca lioc etiam loco eundem
illi sensum tribuendum existimamus. Confirmant illud
item apposita verba ntyalijv xal iuKfceytj. Etenim

1) Vid. Bosveld Serra, laud. pag. 628. Muntinghe 1.1. Annot.
208, plura hanc in rem loea afferens; porro egregium F. J. Zül-
ligil opus de Apocahjpsi Joannis, Stuttgardt 1834, JSxcursu primo,
pagg. 401-407. Disp. pi. Ven. TI. P. Goudschaal: »Onderzoek in
■«gt;elk eenen onderscheidenen zin Jezus in de Schriften des JY. V.
wordt gezegd te komenquot; enz., inserta Diario Waarh. in Liefde, 1839,
III. pag. 492 seqq. E. Meier, 1. 1. pag. 73: »Es ist,quot; inquit,
»kein gewöhnlicher Kampf- und Entseheidungstag ; von Almächtigen
»geht er aus ; daher sein Ernst , seine unwiderstehliche Vernichtung
»der Gegner.quot; In opere Y er zameling van Bijdragen ter bevordering
»an Bijb.lHtl. enz., dw Krom en van Willes, 1826, exstat pl.
quot;Ven. Nyhoffii disputatio in Act. II: 201, qua ostendere conatur,
méf. fuy. X. 'milt;p. sumendam esse de die JY. T., maxime de die pro-
pagationis Evangelii inter omnes gentes ; sed vide quae hisce op-
ponit ejus Censor in Diario Goigel. Bijdr. 1827, pagg. 153-155. Ex
all. autem Bosveldii sermonis loco patet, falli doet. Kromraium,
ubi, in annot. laud, disputationi additâ, putat Bosveldium in
cadem ac Nyhoffius versatum fuisse sententia. Sed Nyhoffii
sententiam amplecti video censorem (R. V.) disputationis : De levens-
Sesehiedenis ran den Jpostcl des Ilceren Simon Petrus, door C. N.
de Graaff, Theol. Doet. Occurrit haec censura in Diario Godg.
Bijdr. 1836. Quod ad nostram rem vid. pag. 621 et 622. Quomodo
vero laud, formula , aliqua ratione de die N. T., sive introducti ac
propagati Evangelii, adeoque de die laetitiae ac salutis possit ac-
eipi nee Nyhoffius probavit, nec laud, censor.

ini^avjji in versione Alex, respondet Hebraico KIISH
h. e. terribüis i); unde intelligitur Iiis interpretibus
ijHiQctv inicpavri esse diem poenis divinis tnsignem.
Laudata sententia porro fulcitur contextu, ubi agitur
de tempore calamitoso, iisque quae tempus illud prae-
cederent. Docet igitur Proplieta, temporibus Mes-
sianis non tantum bona quaecunque spiritualia effu-
sum iri, verum etiam poenas gravissimas Messiam
sumturum de regni sui liostibus; cujus adventantis
iram ipsa naturae phaenomena annuntiarent. Ad
hanc universam notiouem haec etiam prophetiae pars
est reducenda, quod contextus et indefinita loquendi
ratio omnino suadent. Quamcunque nempe gratiae
divinae manifestationem comitatur judicium in eos ha-
bendum, qui hanc gratlani spernant. Haec notio omni
suo ambitu est tenenda, minime vero restringenda ad
unum alterumve tempus definitum; quod multi injuria
feceruiit, ubi per ijiiégcev KvqIov , sive devastationem
Hierosolymarum per Chaldaeossive priorem Christi
in carne adventum intelligerent, sive resurrectionis
ejus diem, sive Pentecostis, sive ultimum judicium; quae
omnia rerum momenta spectaiit, laudatam notionem
vel prorsus migrantia, vel non nisi totius partem at-
tingentia. Propius forte ad eam accedunt ii, qui
laud, formulam sumunt de Hierosolymarum per Roma-
nos devastatione; quippe qua luculentissimum exhibe-
retur documentum poenarum, quas de hostibus suis
sumeret Messiani regni caput sanctissimum. Ad hanc

4) Rccte K'niin recHi potest; quumnbsp;notât id quod

aliqua re conspicuum est, illustre , insigne, sive malis sive bonis.

majpstatis Domini patefactionem si verba primo loco
referre velis, optime etiam quadrant ea, quae, dum
Christus moriretur, accidebant naturae pliaenomena,
Wi solis caligo, terrae motus, saxorum scissio; quippe
quae omnia sic pertineant ad xiQUTu et (Stj^uhu tijv
VH-iQccigt; KvqIov praeeuntia, atque tanquam talia agnos-
cebantur a multis , qui amp;icoQovigt;Tes rà yivóiieva , tiJtc-
'covxtg tuviwv Tcà av^amp;Tj, vnè(iTQt(fov, Luc. XXIII: 48.

Sect. 21.

Kal i'atcci, nag og hv inixaUaijxai xo oyofia Kvq'iov,
ccoamp;ijatxac.

Uag og av, quicunque tandem, nullo discrimine
facto. 'Enixalnf i. e. invocare; aliquem ad se vo-
lare, ut nobis auxilio sit, quod ponit, fidem nos
habere ei, quem invocamus , quandoquidem haec in-
vocatie non nisi in fide fundata est, ut recto observât
Calvinus. To ovoiiu KvqIov: monet Kuinoelius
redundare vocem ovofia ex Hebraica ratione; laxam
autem hanc explicationem jure non admittit Wine-
^us, huic voci propriam sibi vim tribuens, adeoque
docens nin* ÛÎÎ? significare numen Jekovae, quatenus
ah hominibus cognoscitur, colitur, celebratur i) ; dum
recte monet Hengstenbergius minime easdem

1)nbsp;Vid. ejus Lex. in voce Dli?; uti et Gramm, pag. 556. Lectu
etiam dignissima sunt E. Jleieri egregie disputata de locutione
n^in* Ü'j^*, 1. 1. pag. 136-138. Maurer, ad I.

2)nbsp;Christol. laud. XI. pag. 345. Conferri hie merentur, quae de
forniulis: b'vjfi« roünbsp;tou X/jhttou, iv tm óvófiari, accurate dixit pi.
Veu. P. van der Willigen in Disput, a Societ. Tejler. praemio

habondas esse locutionos rtfl^^ et HW D'vÏ?:: «^Ï^.
quippe quae posterior formiila nunquam de impiis,
Deum nonnisi ore ac labiis invocantibus, usurpari
possit, quum illud 13 intimam, quae Deum inter et
nomen Ejus invocantem intercedit, consuetudinem in-
cludat; ita ut haec formula unice de piis , Deo ple-
nam fiduciam habentibus, atque bac motis, Ejus
auxilium implorantibus, adbiberi possit. Sensus igi-
tur bic est: invocare Deum, in cujus nomine veluti
sumus ; quem tanquam talem agnoscimus et colimus.
Ilad'riGtxai, ab ira manifestanda servabitur, salutem
consequetur, civibus regni Messiani tribuendam.

Vult igitur Propheta, veros Dei eultores, omnes
seil, fidem Ei habentes, seseque Ei, ut Domino suo
committentes , a poenis, quas Messiani regni hostes
luent, immunes servatum iri ac incolumes; unde patet,
non populum Israelit, ut talem servari, pereuntibus
gentibus 1); sed eos tantum salutis Messianae parti-
cipes futures, quotquot Jehomm Dommum agnoscant
colantque. Ceterum, locutio H'Wnbsp;qnae

in V. T. de plis Dei eultoribus usurpatur, in Actis
Apostolorum adhibetur de Christianis, veris Christi
eultoribus.

ornata, 1838: Over het eigent, wezen des Christendoms, I. pag. 208,
300 soqq.; nec minus quae de illis monuit Anouymus in Diario
Godg. Bijdr.- 1833, pag. 748 et 749; et 1838, pag. 506 et 507.
Vid. etiam Jod. Heringa El. fd. Opp. E^esct, et Uormeneul. odi. ^h
Henr. Egb. Vinke, praeceptore meo aestumat. Tmj. ad Rh. \Si5,
p,16, 308. et W. A. van Hen gel in-Cram. iu ep. ad Philipp. II : 10.

3) Cf. Hengstenberg. 1. 1. UI. P»S-

Vaticinium, prouti a Petro allegatur, pro viribus
interpretati sumus. Apostolo certo certius constitisse,
Messiana illud tempora spectare, atque hoc die im-
pleri coepisse, manifestum est tiim ex citandl modo,
tum ex mutata dictlonenbsp;in kiàxai? i?gt;£(?«ts,

tum ex ipsius declaratione Sect. 39, qua vaticinium
hodiernam generationem Innuere affirmat. Hinc elu-
cescit quantopere a vero aberrent, illi, qui comple-
tum esse hoc vaticinium sub V. T. contondant, Mes-
sianam Interpretatlonem plane spernentes i). Etenim
interpretem quum agat Apostolus, pie illius per Spl-
ritum S. collustrati auctoritatem sequamur oportet,
quam confirmant ipsa historla ac vaticinii indoles 2).
Diserta est Apostoli declaratio, omnem argumentatio-
nem vaticinio superstruentis ; Ita ut reperlatur hîc lau-
datio proprie sic dicta, vanaque Iccirco ducenda sit
eorum sententia, qui accommodasse sese Apostolum
clament; cujusmodi nimii'um accommodationi vehe-
menter obstant et formula laudaudi adjunctâ muta-
tione TOV p'^^PlK in laiàraig ^fiiquig, et consilium,
quo Joëlis verba laudat Petrus, et vaticinii indoles,
quae alias res aliaque tempora praedixisse Prophetam
vetat ut credamus. Ubi autem dicimus, Pentecostis

1)nbsp;Hos indicatos ac réfutâtes vide a Doet. Sno uc k 11 u r gronje,

1. pag. 31-34; et Hengstenbergio, I. 1. III. pag. 174.

2)nbsp;Vid. Overdorpius, distjuislt. laud. pag. 247.

3)nbsp;Exposita sunt haec argumenta a Doet. Snouck Hurgronje,
1. 1. pag. 47-53. Ad rem praesenfem Joëlis Aicta. accommodasse
Apostolum, inter nostrates statuit et probare conatus est Bosvel-
«ius, serraone laud. in Godgel. Bijdr. pag. 556 seqq. Scilicet erudi-
tissimus ïiiece \ir vaticinium impletum esso censet Achaii et His-

(lie vaticinium compleri incepisse, intelligitur, uti jam
ex praecedentibus efficere licuit, nos minime eorum
subscribere sententiae, qui eo tantum die eventu
comprobatum illud fuisse statuant, vel ad prima modo
tempora Christiana illud référant. Profecto ab hac
opinione quam longissime remotam fuisse Apostoli
mentem luce clarius patet. Multo enim latiorem va-
tlcinio inesse sensum , ita ut omnia insequentia tem-

kiae regura temporibus, ita ut Spiritus S. etfusio referenda sit ad
emendata ae piirgata sacra , regnarite H i s k i a ; horrendae , quas
Joël annuntiat, calamitates obtigerint sub Achazi regno, rariis
bellis genti Israellticae infausto ; et vniêfn t. x.vpioo, dies poenis di-
■vinis insignis advenerit in destructione a locustis profecta, quae ac-
ciderit Hiskiae regni initio vel paulo antea; (vid. pag. 546-555).
Huic autem sententiae, praeterea quae affert Snouck Hurgronje
1. I. pag. 31-34, opponere liceat: primo ne vestigium quidem adesse
destructionis cujusdam per locustas iis temporibus , qiiod ipse doet.
vir concedit pag. 554; est igitur haec ejus assertio mera conjectura,
quam tueri vult provooando ad crebrius Proplietarum de re quadam
in facto posita silentium; quod tamen argumentum quam debile sit
unusquisque persentiscit. Sed secundo, quoad accovimodationem ,
non sibi constat viri interpretatie , qua in Petrinae laudationis expli-
catione , belli calamitates Spiritus S. effusionem inscquuntur p. 560 ;
in supra autem, p. 543, data interpretationc hanc praecedunt;
Tertio bella, quae antea proposuerat Bosveldus tanquam antegres-
sura tUv iiiJ.étxv t. K- pag. 543-544 , in Petri verbis explicandis , ferme
ipsam illam {ifiifnv constituere apparent, pag. 580; unde quarto
explicandum erit, cjuod erud. Vir ne verbo quidem monet, de qua-
nam ^f^p« Apostolo demum sermo fuerit. Sed jam, ni fallor, ex
his nemo non videt, eum vaticinii ordinem, quem supra proposuit
ipse pag. 546, in Petrina laudalione esplicanda , plane invertere et
iurbare; idque quidem ita, ut ne accommodate verba attulisse am-
plius dici possit Apostolus. Quid? quod ita plane inepte hic egisse
censendus est Prophetae verbis adducendis, utut nullam fere simili-
tudinem cum re pracsenti habentibus.

pora involvat ad finem usque saeculorum elucescit
ex Petri verbis Sect. 38: fiexcevor^aaTe xctl ßcewTtaamp;iiTO}
ixaOTog vfimv tni rœ ovó^uti I. X., dg acptaiv d/xaQ-
ruov, y.ctl i.rjxluaamp;e rijv ëooQiàv tov ayiov nviif/xarog,
quibus Spiritum s. promittit resipiscentibus, laeta ni-
tens promissione a Joële exliibitâ. Luculentius etiam
hoe patet ex Sect. 39: vfuv yaq iaviv tj inayyt'kia xal
Toig Tixvoig vfubf, x«t naai xoTg (ïg [laxQàf, Öaovg ctv
quot;n^ogxaXtistjTui xt/Qiog o 0e6g i^fiwy, vibi per ToXg eïg juœ-
gt;fQàigt; intelligendos esse Ethnicos constabit attendenti-
bus, primo peregrinos Judaeos spectari non posse,
quippe qui magno adessent numero , adeoque tç3 : vjjXv
nrclusi ; porro omnes , qui aderant, alloqui Aposto-
him, unde credibile non est, repente unam alteramve
congregatae multitudinis partem ilium adortum fuisse.
Denique, clare alludit ad Sect. 5 finem, quam Alex-
andrini vertunt: ovg Ki/Qiog nQogxixXtjTcci, qua allusione
Apostolus simul docere voluisse videtur, notionem de
Spiritus s. donis cum gentibus communicandis quodam-
inodo in vaticinio fundatam esse; qua de re ceteroquin
Prophetia disertis verbis non agit, nisi saltem to: Iî^'^

t t

perverse explicare velis; (cff. disp. ad Sectionem 17.)
Petri igitur verba docent, participes fore Messiatici
^®gni bénéficié rum, quotquot Deus ad illud sit voca-
turus. Sin vero sincera Dei invocatio conditio erat,
lt;iua illius regni dona acquirerentur, Ethnici aeque ac
Judaei illorum consequendorum capaces erant. Quae
Ita sint, sequitur de Apostoli mente, miraculo

1) Conf. Hengstenberg., op. laud. p. 189, 190; item Nean-
Apostelgeschichte I. pag. 26, ed. 8.

Penteeostis vaticinium minime plane completum fuisse,
sed referendum esse ad omnia tempora, quorum lapsn
Spiritus sancti eiïusio locum sit liabitura, adeoque
ad totum tempus regni Messiani i). Verum igitur ac
genuinum vaticinii senstim aperit Apostolus; ac pro
majore, qua gaudebat, luce Messiae beneficia non ad
Judaeos tantum, verum etiam ad Ethnicos pertinere
docet, qua amplificatione omnem Particularismum q. d.
plane deprimit 2). Sceptrum gerente Messia, Spiri-
tus s. efFundetur in unumquemque, cujuscunque tan-
dem sit sexus, conditionis, aetatis non tantum, sed
origmîs etiam, Domini nomen pie invocantem. Sic in
dies Christi gratia sese manifestabit, Ejusqu:e regnum
amplificabitur. Cum hac vero gratiae communicatione
ira Ejus simul sese patefaciet in omnes regni sui
inimicos ; quam iram anmintiabunt varia naturae bor-
renda phaenomena, omnibus conspicua; de quibus ad
Sectt. 19 et 20 monuimus; atque bis item memoran-
dis necessitatem resipiscentiae adstringit Apostolus ;
cujus rei veritatem ipsa natio Israëlitica tristissimo
exemplo ob oculos poneret, quippe quae comminatam

1) Cf. ad haec et sequeiitia laud. Overdorpii disquisitio p. 84S,
246; uti et ejus: Verhandeling over de Profetien des O. T., hijzon-
der der Messiaansche, etc. 1840; P. II. pag. 137-139; nec non an-
notatio ad nostrum Joëlis locum, in supra laudato Commentario
ïltrajectino.

3) E. Meier 1. 1. pag. 152: »Joël,quot; inquit, »musste, Ton seinem
»Standpunkte aus , die Mittlieilung des göttlichen Geistes nothwendig
»auf Israel beschränken ; allein dieser Particularismus enthielt bereits
»den sittlichen üniversalismus, wie er sich im Drange der Weltge-
sschichte zu immer klarerem Bewusstsein in Israel herausl)ildete,
»■von Anfang an in sich.quot;

iram prima expertura esset. Scilicet, in miserrima
illa Hieroeolymorwn cleyastatione prima cernitur divi-
nae Domini majestatis patefactio; revera advenit ijiie-
Qa ij fiiyalt] xal intq:c(Ptjg. Talis autem dies adest,
talis manifestatie conspicitur, quoties de liostibus siiis
poenas sumit Dominus, dum amicis suis gratiam lar-
giri pergit; donec veniat dies dierum, ij rj^tQu xax^
itairiv fityah] dicenda xal tni(fav^?', ultimi illius ju-
dicii tempore, quo omni sua amplitudine et maje
state, Angelorum corona cinctus, mundo sese conspi-
ciendum praebebit Dominus, ad regni sui inimicos
plane delendos; amicos vero siunma felicitate beandos.
Singulas vero eas manifestationes praecedent naturae
phaenomena, Domini iram adventantem annuntiantia
Quae opinio, in tota fere antiquitate regnans i) , in
ipsa hominis natura fundata est; cum natura visibilis
veluti species animi humani conditionis dici ac haberi
possit 2). Unusquisque enim cidpae suae sibi cohscius,
poenasque, quas certo affuturas intime sentit, anxie
exapectans, ex ipsis naturae phaenomenis, iis maxime,
quae irae divinae signa et symbola sese ipsi quasi
obtrudunt, infelicem sibi sortem instare certo certius
conjicit; quae quidem naturae visa menti purae Deoque

1)nbsp;Vid. E. Jleier, 1. 1. jiag. 3; et Maurer, ad 1., niultis profa-
norum scriptorum locis illnd probans.

2)nbsp;Neander, l.I. pag. 9, de Pentecostis miraculo agens: »Ausser-
»ordenlliche Naturerscheinungen,quot; inqiüt, »begleiteten, wie iu be-
quot;deuienden Epochen der Geschichte der Menschheit auch sonst ein
Ȋhnliches Zusammentreffen vorkommt, die grosse Thatsache der
»Géisteswelt, lind sie waren ihnen Sinnbild desjenigen, was ilir In-
»neres erfüllte.quot;

3ß

confidenti nullum hujusmodi metum incutiunt/ Quid?
quod consueta haec Dei agendi ratio esse videtur, ut,
solito terribihoribus naturae visis mittendis, ingentes
catastrophas instare impiis persuadeat. Cujus item rei
luculentum v. c. exemplum praebent ea, quae, teste
Josepho, Hierosolymorum devastationem praecesse-
runt 1). Hinc est, quod Christus etiam talia suum
adventum praegressura monet Matth. XXIV et Luc.
XXI. Ut vero ab Ipsius ira manifestanda immunes
servarentur auditores, Petrus n. 1. Joëlis verba,
(Sect. 3-5), beati temporis annuntiationem insequen-
tia, addit, quamquam ceteroquin ad praesentiarum
proprie non pertinerent.

Complectitur igitur Joëlis vaticinium totum re-
gnum Messianum, divinae gratiae dona, divinaeque
irae poenas variis coloribus pingens. „Jam vero,quot;
haec sibi vult Apostolus, „hoc Joëlis vaticinium ho-
die eventu comprobari coepit. Quae vidistis mirabilia
testes hujus rei sunt ; Messiani regni initia exhibent.
Sunt enim haec ipsa documenta habenda Spiritus
sancti elFusi, cujus vis jam in nobis operatur; adven-
tum Messiani regni vobis ob oculos ponunt. Novistis
enim, non aliter quam Sospitatoris adventu banc lac-
tam proniissionem expleri potuisse. Adest instaura-
tionis tempus; agnoscatis inde, datum esse vobis Chri-
stum.quot; •— Hoc exponere incipit. Sect. 22 sqq., qui-
bus ostendit, Jesum illum, quem cruci affixerant, pro-
missum esse Messiam, quippe in quem cetera etiam

1) Vid, de lello Jud. IV. 4, 5.

vaticinia eventu essent coniprobata, quique, mirabi-
lium quae evenerant causa, Ipse ille erat, og t^ixet
tovto, quod viderant et audiverant. Sect. 33.

/

posteriok orationis paks,

Sectt. 22-36.

^'ApÔQig ^IdQuriliTKi, inquit Sect. 22, dxoifaccTS Tovg
Xóyovg Toz/vovi' 'Iijoovv tÖv NotQaqaXov, «pSqu àitù tov
Qtov dnoStSiiyfitpov fis v^iag dvvà^ioi Kal TêQCcai xal
otg tnOLtjae dû avTov 6 0eóg iv [liam vfiwv,
xaO-cDg xal avTol oXdazf

'quot;Avdgfg ^IsQarjXXxai' lionorifico hoe nomine eos com-
pellat Apostolus, ut magis etiam eorum benevolentiam
capiat. Nimirum prisco illo nomine gloriabantur Ju-
daei, vid. 2 Cor. XI: 22; quocirca non potuit non
grata iis esse haec compellatio, quippe quae illustrem
ex Israële originem in mentem iis revocaret, atten-
tosque illos reddere ad Apostoli dicta. Eodem hoe
nomme summum Judaeorum collegium lionoi'is causa
alloquitur Gamaliel, Act. V: 35. Ceterum hoe
tempore nomen illud jam magis in desuetudinem
abierat, locumque fecerat vulgari : 'lovdaToi, quo usus
fuerat Apostolus, Sect. 14. — quot;AmxIaaTt Tovg Uyovg
todTovg ; adstringendae attentionis formula. Sic trans-
itum prudentem non minus ac gravem sibi parat
Petrus ad ea, quae jam iis annuntianda habebat.
Infiovp TOP NuQoiqouov ; hoc nomen repente eloquens,
statim indicat, de quo jam vho sibi sermo erit, au-
ditoresque in mediam rapit rem. JVa^coQuwv vocat
Jesum, quo nomine omnibus notus erat Sospitator

lino a nonnullis ludibrio vocabatur i) Sic a maxime
vulgari incipiens , continue xlifiaxa instituit in Jesu
persona describenda, uti nos docebit inseqnens ora-
tionis series. Non statim ergo Je sum ilium Naza-
Tenum fuisse Christum affirmat, sed tantumnbsp;,

vinim illum fuisse dicit dno rov Qiov dnodedfiy^iyov.
In horum autem verborum sensu constituendo in va-
rias abeunt partes interprétés. Namque Kypkius
et Heinrichsius putant, post verba tov Qtov po-
nendum esse comma, atque intellecto opxa, verba
uvSqu ano tov Qtov (seil, ovra), vertenda esse: virum
divinitus missuni; insequentem vocem aTcoSidtr/fiii/op
verteiltes: celebrem factum, {Suigt;àfi«ii x. t. L). Sunt
autem, quae liuic sententiae non paruin refragari vi-
deantur. Primo enim valde insueta, nisi prorsus in-
solita est dictio äyijQ dito tov Qtov, nude posita illa,
planeque arbitrarium subauditum övTct. Deinde, in-
sequentia oU inolijat — o Qtóg conjunctionem verbo-
rum dno TOV Qtov cum dnodtdtiyfihov x. r. postulare
videntur. Neque porro ullo jure verbum dnodtdti-
YHtvov Kypkius vertit: celebrem factum, quam ver-
sionem, docente Euhnkenio s), respuit omnis-lo-

1) De vocis Nafupar«« origine, significatione et vi, quae legantur
dignissimae sunt Hengstenbergii animadversiones ad Matlli.n:23,
oeeurrentes in viri cl. saepius laud. Christologie II : 1, pag. 1-8 ;
item Gieseleri monita in eundem loeum , obvia in diario: Stud,
■und Krit. 1831, III. pagg. 591 seqq. Belgice versa haec exstant in
■Godgel. Bijdr., 1832, p. £32-226.

S) Semel Paulus quoque iv^fa Je sum vooat, per quem Deus
juste mundum judicaturus est, in oratione, Athenis habita, Act.
XVII: 31; ubi verba facit coram hominibus, quibus adhuc plane
ignotus erat Dominus.nbsp;3) Ann. mss. laud, ad 1.

quendi usus. Quod si cum Heinrichsio vertas:
eundemqua oomprohatmn, disjunctie nullum idoneum
habet consilium; quippe quae comprohatio divina satis
jam ostenderet, ilium a Deo fuisse missum; unde inanis
tautologiae Heinrichsii sententia accusanda videtur.
Quam evitare studentes, verboque dnoStduy/iévov suam
sibique propriam sigiiificationem tribuere, cum Wet-
tio, Olshauseno, Meyero, conjungimus verba «ttÓ
T. O. ditoSiSnyfiivov x. r. L , et vertimus: virum a Deo
demonstratum, plane ostensum etc.; nam dnó in com-
positis saepe perfectionem denotare docet me Euhn-
keuius !)■ J^em autem cum demonstramus, sic ho-
minem etiam demonstratum dicere possumus, de quo
certa édita sunt documenta, quae nullum dubitationi
locum reliuquunt ; ita ut de ejus persona nobis piano
constet, haec nobis veluti ostensa sit. Talia jam ar-
gumenta, ejusmodi dTioSei^eig de Jesu persona dedisse
rov Oióv, declarat Apostolus, ex quibus ad divinam
Ipsius legationem concludi, deque ea constare debeat.
^anodid. Hi vfiamp;i swd/ieai n. t. I., Ruhnkenius cen-
set fig vjiamp;g positum esse pro iv vjüv, atque iccirco
Vulgatam recte interpretatam esse: in vobis. Tali vero
utriusque praepositionis permutatione neque opus esse,
nec admitti posse monet Winer us 3) ; et ita qui-
dem mouet, ut accuratior nobis videatur Meyeri
interpretatie: in Rücksicht auf euch; ut seil, talis a
vobis agnosceretur. Sic praepositio eîg h. 1. uti saepius

1)nbsp;Valekenaerins quoqiie \er(eiiduiii esse de monstra re mouet,
m SohoUis in Act. Apost., ad 1.

2)nbsp;Vid. Wiueri Gramm. )gt;agt;;. 390-392.

spectat scopum, quem animus in actione intendit
Jam vero quasnam de Jesu persona dnodii^etg edi-
dit, proposuitque Deus? Provocat Apostolus ad ôv-
vàniig xal TtQava Kai crjiiHa, de quorum srngulorum
vi vidimus ad Sect. 19 ; quocirca liîc tantum observa-
mus, Petrum, tribus his miraculorum generibus me-
morandis, horum èt multitudinem, èt varietatem ob
oculos habere, atque denotare. De cunctis his Apo-
stolus affirmat: olg inolijae x. t. Constructie otg
tnoiijaa pro ä tnoiijsa ducenda est ex more Atticorum,
quo pronomen relativum praecedentis nominis casui,
non vero insequenti verbo respondet 'Et' /itaca
vfiamp;v, in mediis vestris, omnibus conspicua fuere ilia
miracula; „haec autem uvtov, per Jesum illum
Nazarenum patravit o Qtàg-, ideoque argumenta vobis
sunt, pro divina Jesu legatione Ejusque personae
dignitate. Etenim iis documentis demonstratus est a
parte Dei, ostensus legatus divinus; nullum hac de re
apud vos dubium exstare potest; ipse Deus de Ulo,
per Illum, testimonia dedit, Ipsiusque personae digni-
tatem claram vobis fecit.quot; Quo magis autem dicto-
rum veritatem confirmât, iis etiam, qui Jesu mira-
culorum testes oculati non fuerant. Apostolus provo-
cat ad ipsam auditorum conscientiam, addens: xaamp;wg
nul avTol ol'dars. Cetemm, ad divinam Jesu lega-
tionem probandnm, eandem rationem Petrum hîc
sequentem videmus, quam Sospitator ipse saepius ad-

1) Vid. Wineri Gramm. pag. 377.

S) Vid. Wineri Gramm. pag. 1S3, §24; ubi hanc constructionem
in N. T. ex conatanti régula obtinere monet.

tibere solebat, iii eundem finem ad opera sua ac
facta insignia provocans; e. g. Joh. V: 36. X: 37, 38,
alibi 1).. Quod autem Christum primarium miracu-
lorum auctorem non faciat Apostolus, sed ministrum
duntaxat, exinde explicandum est, quod gradatim, uti
disimus, procedere instituit. Hactenus Jesum pro-
posuit virum divinitus demonstratum, provocavitque ad
testimonia mirifica, quibus Deus ipse Ejus legationem
sancivit; ita ut nisi defuissent ocuH, de Ejus dignitate
certo certius iis constare debuisset. Iiis de Jesu illo
Nazweno monitis, sensim ulterius in Ipsius dignitate
esponenda pergit, uti insequens docet orationis series.

Sect. 23.

TavTov, rfj wQiGfiepu ßovlfj xcd n^oyvüan rov Qiov,
ixdoToif XaßöyTeg, did x^iqwv dvófxav nqognri^avTig
dviiXtTf

Tovto, cum emphasi: Hunc eximium, divinitus
demonstratum virum, ignominiosa morte aftecistis. —
Antequam vero mortis, quam Jesus subiit, mentionem
injicit, monet, Hunc omnia, quibus obnoxius fuit,
mala probraque non fortuito, sed, decernente ac pi'ae-
sciente Deo, perpessum esse. Sic Petrus occurrit
ofFensioni, quam primo adspectu Christi crux audi-
torum animis parere posset; stultis pravisque cogita-
tiombus ansam praecidit, et ofFensiones praevertit,
quae inde concipi possent. Videamus jam de verbis:

1) Cf. Heringa disp. de Accommodatione, in Opp, Soc. Hag.1789;
pag. 182 sqq.

tij (ÓQiajxipj] ßovXfj xai nçoypihan too Oeov. Cum defi-
nire significet verbum óoi^tiv, nemo dubitat, verba:
wQiaitévf] ßovh'j vertenda esse, definito consilio. Dis-
sensus autem non levis exstat quod ad illud nQOypwsei.
Scilicet Beza, Grotius, approbante Rulinkenio,
uti et Kninoelius et Heinrichsius, synonymum
illud habent cum ÓQiaj*, ßovhj; adeo ut aeque ver-
tendum sit: decretum. Huic tamen sententiae cum
Calvino, Moro, Wolfio, AYettio, Meyero, cal-
culum adjicere non possumus. Obstat enim primo
propria vocis nqoyvmami vis, quae praescientiam dé-
notât; quo sensu occurrit 2 Petr. HI: 17. 1 Petr. I: 2.
Eom. XI: 2. Sic etiam Rom. VHI: 29, oS,- n^otypco
distinguitur a seqq. gt;tai TtQoœQiat i). Secundo, etsi da-
mns vocem yivœaxiip a profanis scriptorlbus de decreto
usurpari, ex simpUcis tamen vocis usu nondum ad
compositum argumentari licet; nullum etiam secus sen-
tientes afferunt exemplum, quo compositum nQoyivw-
axiiv de decreto antea facto usurpatum esse ostendant.
Cui tertio accedit, eodem bis verbis substrato sensu,
inanem oriri tautologiam, rationemque dari non posse,
quare Petrus illud jtQoyvùiSH verbis vùqiGh. ^ovlfj
diderit Haec igitur nos movent, ut, cum laudd.
Viris propriam utriusque verbi significationem tuentes,
vertamus : definito Dei consilio et praescientia ; Deo dé-
cernante ac pi-aesciente. Et quamquam negari non
potest, sensu metaphysico Dei voluntatem et prae-
scientiam arctissime conjnnctam esse, Petrus tamen
propterea inter utramque, ab animi humani actione

1) Cf. Heringa Opp. Ejieg. et Hermen, p. 281.

sumtam, distinguit, ut, recte monente Cal vino, do-
ceat, Dei consilium ratione non carere, quocirca
praescientiam illi sociam adjungit; et „quamquam or-
„dine prior est praescientia, (quia Deus quid sta-
„tuere velit, antea videt, quam re ipsa statuat) con-
„silio tamen vel decreto eam subjicit, ut sciamus,
„Deum nihil voluisse aut statuisse nisi quod longe
„ante direxerat in suum finem.quot; Ceterum, Datwus
liicee, est Dativus normae, ad quam aliquid fit i).
lusequuntur jam verba i'xdoTov — dvdltTt. quot;Exdoiog
dicitur ille, qui hostibus exposcentibus traditur, ita
ut pro lubitu quidvis de eo possint statuere; genera-
tim tradiium in aliorum potestatem dénotât. Quod
ad participium laßorTis, suspicabatur Millius e
margme in textum illud irrepsisse, quia doest in Codd.
A.C. Vuig., aliis; AVolfius contra eo omnino ad
sensum opus esse contendit. Valckenaerius s) neu-
trum verum esse dicit, quippe nec ad sensum neces-
sarium, nec tamen e textu ejiciendum. „Est enim,quot;
mquit,nbsp;ejus generis participiorum, quae sic

„a Graecis adhibentur, ut videantur superflua; quum
„tamen plerumque addant vim et celeritatem quandam
„agendi.quot; Haec tantum verba èxS. Xaß. Wolfius
cum praecedentibus jungenda censet, atque explicanda
de Deo, qui destinato consilio Eilium suum, in vin-
cula rapiendum, arbitrio Judaeorum permiserit ipso-
rumque potestati subjecerit. Interprétés autem fere

1)nbsp;Vid. Winer Gramm, pag. 193.

2)nbsp;In Prolegg. ad N. T. pag. 747.

3)nbsp;In Scholiis ad 1»

omnes, totam phrasin i'xdoTOp — dvtlltrt cum ante-
cedentibus arctissime cohaerere putant; indoTov vero
referendum esse ad Judam Iscariotam. Et recte
quidem, ut nobis videtur, sic statuunt; nam /îowA^
illa et nqô'/vaxsig r. 6iov non tantum adnbsp;verum

etiam ad cruentam Jesu mortem pertinent; hoc vero
utrumque scelus per hommes, quamquam Dei nutu et
ordinatione, perpetratum est. „Proditioquot; enim, quod
recte animadvertit Calvinus, „quae per se nefaria
„est, et caedes, quae tantum scelus in se continet,
„Dei opus non debet censeriquot; Acceperunt itaque
Judaei Jesum a Juda traditiim; ex immutabili tamen
Dei decreto id permittendi et dirigendi. Nonnulli
post txöorof interpungentes, participium la^óvTtg jun-
gunt cum verbis Sià ihqCov dvó^mv ; ast vero frigidam
sic atque languidam exsistere orationem, recte ani-
madvertere videtur Kuinoelius; nec minus negligi
usum loquendi, ex quo verba txSoTOV lu^óvTtg con-
jungantur necesse sit. Ne dicamus, memoratam con-
nexionem falso niti fundamento, cum illius patroni
8ià yifiqSip dvónatv vertant: per manus impias, seil.
Judae; quae interpretatio prorsus rejicienda est.
Etenim pro f^tiqœv legendum esse: inqôg, Griesba-
cbius, Lachmannus et Tischendorfius docent,
auctoritate codicum A. B. C. D., aliorumque; quam
lectionem, ut duriorem magisque Hebraizantem, Kui-
noelius et Wettius veram ducendam esse monent.
Hac autem assumta, dilucide patet, àvànmv subsian-

1) Haec distinctio desideratur quoque in sumrai Palinii sermone
ad h. I., occurrente in nova Editione ejus Oratt. ss., III. Vid. p.Sl.

tivum esse habendum, et viilgari sîgnificatu aceipien-
dum de Etknicis, qui avofioi Judaeis dicebantur ,
quippe ut] i^ovrtg yóftorj Mosaicam scilicet. Sic etiam
Rom. II: 12, 14. 1 Cor. XI: 21, alibi, de Ethnicis
usurpatur. Quae si ita sint, exinde sequitur, falsam
esse interpretationem: per manus impias, sed vertenda
esse verba: per manum improhorum, i. e. gentilium ;
significantenbsp;ex Hehraismo, causam instrumenta-

lem q. d., et respondente Latinorum vocabulo: per
Ex hac igitur interpretatione neque ad Judam verba
referri possunt, nec cum Xa^àvni jungi. Luce vero
clarius insequenti nçagurj^avreg debent annecti; nam
ad TtQogit^l^ctvTeg subaudiendum est aravQw ; igitur :
cruci afßgentes; quod scelus perpetratum esse ab àvô-
fioig, gentilibus, Romanis, historia docet; ex qua Pi-
latus Christum cruci adjudicavit, et milites Romani,
non vero Judaei, latam sententiam exsecuti sunt.
Quod ad ultimum hujus Sect, verbum dvtihri
Beza aliique illud jungunt cum explicitis verbis Stà
XftQ. dvàluov, quae tamen conjunctie nititur eâdem
falsa interpretatione, quam modo oppugnavimus. Quid?
quod ilh, sensum exhibentes: „Manibus sceleratis, vos,
Judaei, cruci affixum interemistisnegligunt omnem
vim instrumentalem praepositionis 8ià, nec minus hi-

1)nbsp;Meyerus ad h. I. aSikx^P'f,quot; inquit, »ist hier nicht wie
»quot;l^i für das blosse per zu nehmen, (s. Fritzsche ad Marc. p. 199);

»sondern, da von einen Handgeschäfte die Rede ist, in seiner Tol-
kien Wortbedeutung. Es gehört zur rednerischen Anschaulichkeit.quot;
De praeposit. Siït vid. Winer Gramm, pag. 361, § 51.

2)nbsp;Cf. ad h. Terbum Valckenaer. et Ruhnken. ad 1.

3)nbsp;De hujus verbi terminatione an pro: ete, \id. Winer 1.1. p. 70.

storiam migrant, vel certe non nisi indirecte hanc
veritatis lucem celebrant, quatenus nempe is, qui in-
terficiendum curat, perinde reus est, ac si sua ipse
manu interfecisset. Cum autem auditoribus, maximam
partem criminis insontibus, caedem illam imputet Apo-
stolus, additâ voce dviiXtre, non id sibi vult, quod
ipsi illi Sanctum interfecissent, sed quod una totius
ferme populi voce publiceque, Sanliedni jussu, ad
necem postulatus fuerit. Quo magis autem conscien-
tias peccati sensu pungat, acerbe dicit: „Vos intere-
„mistis Euni.quot; Ceterum Sectionis, misere a nonnullis,
uti vidimus, dilaceratae, baec jam nobis interpretatie
parapln-astica exhibenda videtur: „Ilunc, hunc ipsum
„divinitus vobis ostensum virum, turpiter a Juda
,,Iscariota vobis proditum, cepistis, Eumque inter-
„emistis; quippe qui unanimi voce ejus necem postu-
„laveritis; quo scilicet vestro postulatu factum est, ut
„gentilium manu Ipse ille cruci affixus sit. Haec
„vero cuncta probra et mala Ipsi contigerunt, Dei
„nutu ac ordinatione.quot; Hac igitur ratione Apostolus
et omnem crucis Cbristi ofFensionem ex auditorum
animis eruere studet; èt morte Ejus memoranda, ple-
niorem resurrectioni fidem conciliât. „Nihil,quot; id sibi
vult Petrus, „nihil haec Ejus mors impedit, quomi-
„nus Eum legatum divinum habeatis; Deus sic con-
„stituerat; ad munus absolvendum mortem subire de-
„bebat; adeoque justa adest causa, cur Dens Ipsum
„haec pati voluerit. Quodsi de divina Ejus legatione
„etiamnum dubitatis, deque singular! favore ac cura,
„qua Deus Ipsius personam et fata prosecutus fuerit,
„sciatis, vos tovtov sustulisse,quot;

Sect 24.

quot;Oy d Qtoi di'iavijGi, Itlmg rùg wôiyag tov amp;avdTOv;
xud'ÙTi ovx riv Svvaràv xqartlaamp;cti uvtov vtt' uvtov'

„Jam criminis atrocitatem perpendatis, quod com-
„misistis in Virum, de quo, praeter modo laudata
„specimina, ingens hoc atque admirabile suae virtutis
„documentum edidit Altissimus. Ex hocce enim in-
„teUigitis, non tantum unum ex Prophetis illum fuisse,
„sed singularem prorsus, magnitudine ac excellentia
„conspicuam personam.quot;' Quis est, qui in bis Apo-
stoli verbis, prudentem ac vere oratoriam rei suae
exponendae methodum non miretur, observetque pul-
cherrimam xXijiàx« ex ipsis elucentem ? Omnium au-
res animosque magis magisque constringit ad audien-
dum, quis tandem ille Nazarenus fuerit. „Deus
„Hunc ex morte revocavit,quot; in hoc, quod nostra
sectione habetur, jam omnis rei cardo vertitur. Hoc
divinae majestatis documente efferendo, Jesu perso-
nae dignitatem mirifice evehit, viamque sibi parat ad
probandum, in hoc Nazareno eventu comprobata esse
Prophetarum vaticinia, adeoque Eum non tantum vi-
rum divinum esse, sed ipsum Mesdam. Laeto huic
nuntio confirmando allata deinceps vaticinia inservire
debent. Quibus de sententiarum nexu in antecessum
inonitis, de singulis videamus.

Pronomen relat. ov referimus ad praecedens tovtov.
Sect. 23, h. m. tovtov — dvelltTt, op ó Qiog dviaTtjfsi.
Acerba sie oritur antithesis, quam consulte efficere
voluisse mihi videtur Apostolus, ut facti atrocitatem,
Deique indignationem auditores intime persentiscerent.

Ceterum, verbum (ivtavi}(St h. 1. uti et Sect. 32 ver-
tendum esse, ex morte revocavit, luce clarius con-
textus docet. Saepius autem, lioc significatu, tx vixqwv
vel simile quid apponitur »j. Quae jam sequuntur
verba UacKs ràg cvSTpag tov d-ceyarov, explicatu diffi-
cillima, summum interpretum pepererunt dissensum.
Primum autem videndum est de vera lectione, quod
ad verbum amp;avàTov. Scilicet pro hocce, ex Psalm.
XVIII: 4 sumto, Codex Stepli. et Cant, uti et non-
nullae versiones, legunt aSov, quam lectionem item
tuentur nonnulli Patres. Hinc Millius, cui assentit
Griesbach ins, putavit vocem QccvaTov habendam esse
interpretamentum, quod sensim ex margine in textum
irrepserit. Attamen ét ipse, ét Wet st.. La ehm.,
Tischendorf. vuig. lectionem retinuerunt. Quae mihi
etiam omnino retinenda videtur, primum hac de cau-
sa, quod in plurimis non tantum, sed optimis iisdem,
inveniatur Codicibus; secundo, quia nullo hujusmodi
interpretamento opus fuerit, si vel maxime verbum
äSov olim in textu exstitisset. Etenim, a8)]i Graecis
scriptoribus saepe est: conditio mortuorum s. locus
obscurus et lumine carens, quo nihil nisi mortis status
indicator. Hic mortis significatus Alexandrinis etiam
interpretibus familiaris est, quocirca legentibus ignotus
esse non posset. Quid? quod in N. T. haec mortis
notio, voci adov tributa, recepta est, uti videre est
ex Apocal. I: 19 et XX: 13, 14, ubi adijg et d-uparog
conjunguntur. Utraque igitur voce idem significante,

1) Quantum scnsus discrimen verbumnbsp;, nude positum, sub-

inde parare possit, videre est in Boot. Proes dissert, laud. p. 25-28.

non intelligitur, qnare interprctamentl catisa haec vel
illa margini adscripta fuerit; quod nisi obtinuit, al-
tera utriusque irrepsisse non potuit. Videtur potius
in laudd. Codicibus et Verss, vox adov in verbi
^avàTov locum migrasse ex Sect. 27, et Psalmo
XVIII: 5, ubi w^lea tov aSov memorantur. Sed de
his jam monere sufficiat, idque eo magis, quod ser-
sus manet idem, sive amp;uvàTov legas, sive aSoy. —
Accedimus igitur ad verba Ma«; Tàg wSïfag, in quo-
rum expositione mirum quantum a se invicem abeimt
interprétés. Scilicet sumtae sunt hae voces ex Psalm.
XVIII: 4, ubi habetur: fllD'^Sin, quorum interpre-

vit •• : v

tationem continent. Jam oritur haec quaestio: estne
Alexandrinorum vocabulum wSifeg, Ilebraico
respondens, vertendum per dolores, an vero per vin-
cula, /unes ? A diversa hac vocis interpretatione tota
diversarum sententiarum farrago pendet. Itaque ar-
gumenta excitemus, quae ab utraque parte aiïeruntur.
Qui dolorum interpretationem tuentur, uti Calvinus,
et acerrimus iUius propugnator Kypkius, quocum
faciunt Morus et Meyerus, provocant, primo ad
propriam vocis wdlng significationem, quippe quae
usurpetur de dolorihus, et hoc sensu semper a Graecis
adhibeatur; porro, ad verba ïtltiv et XQUTÛaamp;cti, quae.
Ut verba constringendi, de doloribus maxime frequen-
tentur; tandem, tautologiam adesse dicunt, si vertas
vincula; quum nihil, de ipsorum mente, différant
dvucstriacti et Xtfnv xàg wbXvag {vinculorum sensu) tov
•^oevâtov. Praeterea contendit Kypkius in laud. Psal-

mo, ^San

vertendum esse dolores. His praecipue

argumentis nisi, laudd. aliique viri de mortis doloribus
liaec verba sumenda esse jubeut. Sed liabent alte-
rius sententiae patroni, quibus laudata argumenta
enervent ; quorum vi et pondéré me cogi, ut cum
his faciam, qui vincuîa mortis vertant, candide pro-
fiteor; quamquam Wettius apodictice hanc inter-
pretationem contemtim rejiciat; cujus reliqua de his
verbis disputata a perspicuitate non valde se com-
mendant. Argumenta igitur, quibus inductus sum,
ut cum Wolfio, Heumanno, Heinrichsio, Kui-
noelio, Olshauseno, assentiente Euhnkenio i),
vertam vincula mortis, haec sunt: primo, etsi facile
damns, nusquam apud profanos scriptores vocem toöt-
vcig , nude positam, hoc significatu apparere, Alexandr.
tamen interpretes hoc sensu, illam usurpasse conten-
dimus ; nam S^S^Îl gt; cujus primaria notio est funes ,
vincula, secundaria dolores 2), illi interpretes, ubi de
vinculis occurrit, verterunt modo per ayoivia, funes,
modo per wdTvag. Sic, e. g. Psalm. CXIX : 61,
aioivi«, sed Psalm. XVIII: 4, cbdTvas; item Sect. 5,
cujus altero membro parallele legitur ^ï^'plÜ, quod
funes dénotât. Sic quoque Psalm. CXVI : 3 et 2 Sam.
XXII : 6 verterunt 'S^n per codTvccg. Videtur nobis
iccirco vox wdtpig annumeranda iis vocabulis Graecis,

1) Sumraus hicce vir àSHyaç pro SUiiate poni putat, cx Alexanilrino-
rura interpretum more.

3) Conf. Winer in Lex. ad Tocem 7311; nbi docet,nbsp;do-

V Vnbsp;V V

lorem speciatim parturientium signiflcanlem, a prima constringendi
significatione origincm ducere.

quibus nova potestas ab Alexandrinis interpretibus
tributa est, admonitis usu vocabulorum Hebraicorum.
Secundo, quamquam item damus, lt!tip et xçarfïuffae
a natura dolorum non abhorrere, auctoritate tamen
Ernestii, Fiscberi, Storrii, aliorumque, dubi-
tandum est, quin apud ullum antiquum scriptorem
nomen adtpccg ita verbo ^iftip adjunctum inveniatur,
ut ^i/fty cdSïpaç significet solvere dolores; imo potius
vincula sunt cogitanda, quibus verba quot;kvHV et xQartX-
fsO'ai optime conveniunt, quum quidem ad dolores
non ita facile transferri possint. Tertio, injuste mo-
net Kypkius, tautologiam oriri, si vertas vincula;
nam Deus, (id sibi vult Apostolus), ita Jesum exci-
ta vit e morte, ut diluer et mortis vincula. Quarto,
gravissimum bis argumentum accedit ex eo petitum ,
quod dolorum explicatie summis premitur difficultati-
bus, rei, de qua bïc agitur, naturae ratione babitâ.
Quid? quod, hac interpretatione assumta, commodum
Apostoli verbis sensum tribuere nequsas, unde mirum
explicandum erit discrimen, quod inter hujus inter-
pretationis patrones, de illius sensu constituendo,
animadvertitur. Et profecto non facile intelliges, quo-
modo Christus resurx'exisse dicatur, solutis mortis
doloribus, si qui dem mors omnium cruciatuum, quibus
obnoxius fuit, finis habenda est. At vide jam, quam
varia hujus difficultatis expediendae conamina insti-
tuerint. Scilicet Calvi^ius, Kypkiu's , alii, probe
sentientes de doloribus, quos Christus mortuus ex-
pertus sit, sermonem esse non posse , intelligunt do-
lores mortem antecedentes, horrendos cruciatus, quos
corpore et animo Sospitator subierit. Ast vero de bis

4*

non agit Apostolus; agit autem de tempore inter ipsam
Christi, in crucem acti, mortem Ejusque resuscita-
tionem intermedio ; de ipsa morte praecedenti Sect,
jam monuerat. Pejus etiam agit Morus, vertens :
dolores letales, eosque non corporis, sed animi intel-
ligens; quibus non tantum ultimum dyamp;va, sed om-
nes omnino molestias et incommoda morti annexa, se
spectare dicit; quid? quod ßnire dolores mortis, idem
esse dicat ac revocare in vitam. Videtur ergo hicce
vir in ipso mortis statu, Jesum dolorlbus obnoxium
sibi cogitasse. Quasi Servator noster, exantlato cru-
cls supplicio, dolores sustinuerit, ac mors omnium
lahorum fi^iem non constituerlt ! Profecto, assumta
illa sententia, non longe abest, quin in Fontiiiciorum
castra translre videamur, dolores infernales, ab anima
Christi, eo proficiscente, perpessos Mc intelligentium.
Sed piget jam, plures hujusmodi contortas, ac longius
etiam quaesitas sententias in medium proferre. Nobis,
uti vidimus, subscribentibus interpretatloni, quae vin-
cula cogltanda monet, exponendum est, quid per illa
intelligi velimus. Haudquaquam facimus cum anti-
qulorlbus nonnullis Interpretibus, qui per vincula s.
funes respectum haberi volunt ad fascias et vincula
sepulcralia, quibus Judael allique populi mortuos suos
constringere solebant; quam opinionem abunde réfutât
Wolfius; neque etiam eorum subscribimus explica-
tloni, qui per vincula agmina hostium carnificum et
sepulcri custodum intelligunt, quae sententia ne re-
futatione quidem indiget ; nam Illorum fuga non re-
surrectionls causa fuit, sed haec illius. Kestat igitur
ea, quam nostram facimus, explicatio, qua, in mentem

revocatà imagine, sub qua mortem Hebraei sibi re-
praesentabant, venatoris soil., retia tendentis homines-
que captantis, ràg oidTva; rov »amrov accipiamus de
mortis statu, in quo Christus per triduum mansit,
vinculis veluti constrictus, raTj wârat tov amp;avàT0v,
quas solvit Deus. Figuratum igitur dicendi genus
cum hîc obtineat, nulla causa est anxie inquirendi,
quid cûSïpis illae indicent. Tantum addimus , sedulo
cavendum esse, ut imagine abusi, vincula illa mortis
exponamus de quodam tyrannico mortis jugo, ftine-
stoque in Christum dominio; in quem errorem adducti
sunt nonnulli, fulti Pauli Apostoh verbis. Kom. VI: 9,
nbi hic Christum, ex mortuis resuscitatum, non am-
plius mori dicit, addens : amp;âyaTo; aiiTOÜ oix f'ri «v-
qhz/h; cum illud oi-A in, de eorum opinione, refe-
rendum sit ad id, quod praecesserit. Diserte au-
tem huic assertloni obstat locus Hebr. II: 14; ubi
Stcè '»avàvov, per mortem, destruxisse eum, qui
mortis habebat jtjóéroj, Servator proponitur. Quod
eum verum sit, utique in ipsa sua morte sub Diaboli
mortisque dominio subjectus fuisse Christus diel non
potest. Non coneinnit enim, sed plane absurdum est,
contendere subjectum esse in morte mortis dominio ,
et per mortem mortis kqutos abolevisse. Quid? quod
Petrus ipse ex morte resurrexisse Christum dielt,
XKamp;ÖTi ovx Swarop yiQartlaamp;ai avröp in'' avTOv]
quod quidem xquTtladrai cum absolutum imperium
inferat, significatur, fieri non potuisse ut mortis vin-
culis captus teneretur, mors in Christum dominaretur.
Ex pleno pectora hanc vcritatem praedicat Apostolus;
nam resuscitatum Jesum ipsam tcoijv xul dpaaraaip

esse creJiderat et professas fuerat; adeoque a morte
Hunc superari non posse intime persentiscebat ; tum
etiam probe sciebat, Christi morte fractam esse
mortis vim; quibus accedebant vaücinia de Christi
resuscitatione, eventu illa comprobanda. Hoc ultimum
ad Messiaticam Jesu dignitatem in luce ponendam et
vindicandam, inpraesentiarum extollit. Jam
animadvertatur efficacissima in orationis progressu con-
spicua. „Quem crucis morte mulctari sivistis, Ipse
ille est, quem Deus ex morte revocavit, mortis sta-
tum diluens. Ne autem ex hoc divinae majestatis
documente tantum efficiatis, singularem Eum divini-
tus missam personam fuisse, nlaXov '/«r« tt^z.
2oloiifhvos Nam aliter fieri non potuit, quin ex
morte revocaretur; quippe qui mortis imperio subje-
ctus esse non posset. Causam quaeritis? Sciatis, Ô
Israëlitae! in Hoc compleri debuisse Davidis illud
de Christo vaticinium, quo Hune e morte revoca-
tum iri annuntiat. Messiam adeo vestrum fuisse,
quem cruci affixistis, inde efficiatis. Hic Jesus Na-
zarenus, nie Ipse est, de quo cecinit David!quot; Huic
laeto nuntio praedicando diu immoratur Apostolus.
Jesum hune Nazaremm, e morte resuscitatum, esse
Messiam, de hoc auditoribus constare debet; hoc
comprobandum, hoc firmiter animis infigendum. Nul-
lam profecto hujus scopi attingendi aptiorem certio-
remque viam ingredi potuisset, quam hanc, quam
sequitur Apostolus; qua nempe V.T. vatidniis omnera

1) Sic scribendum esse, non vero soAoj^Svw, proLat Winerus,
Gramm, pag. 65,

demoîisti-atlonem superstruit. Totum autem David is
efFatum in medium affert; ea quoque verba allegans,
quae ad praesens propositum minus necessaria videri
possint. Est vero illud explieandum ex ardenti Ma-
risque nuntii pleno quasi animo; cui nuntio ut fidem
habeant auditores, omni modo efficere studet. Caret
veluti verbis, quibus dpccaràai(o; momentum ob oculos
ponat; ac tar.quam doctrinae Cliristianae caput, sin-
cera fide amplectendum, Messiam redivivum annuntiet
commendetque. Sed orationis telara jam recuperemus,
in Apostoli verbis explicandis pergentes :

Sectio 25.

Jocßid '/àq U/H ik «wróf ngowQÓjfi^p róv Kifgiov
immóp iiov dià napTÓg, on w dt^imp fiov lazh, ïva

fir^ (jaXevO'w.nbsp;^nbsp;^

Illud yàQ causam indicat, quare om nv Svrarov
viQuviXaamp;ui Je sum a morte. Hic scilicet erat, de
quo vaticinatus fuerat regius Proplieta, adeoque Ifes-
sias. Si hoc, utique resurgere debebat, quippe quod
Prophetae vaticinium eventu carere non posset. An-
tequam vero Davidicorum verborum expositionem ag-
gredimur, nonnulla praemonenda sunt. Ac primum
quidem, quod ad illud: tk mröp. Scilicet Calvinus,
Wolfius, Kypkius, Heumannus, Morus, Kui-
noelius haec verba vertunt : de illo, ob Hebraicam
particulam Sk, vel, quod malunt, ob frequentem
usum voculae dg apud seriptores Graecos, quo item
de significet. Wettius autem et Meyerus conten-
duïit,°Yerti debere hanc îoxwxlwa-, auf Um Imweisend,

in eum respiciém. Eecte vero Valckenaeriiis nobis
monere videtur, rem eodem redire, utrum vertas:
in eum, an : de eo. Nam ex ntraque interpretatione
id sequitur. Pet rum dicere voluisse. Da vi de m
non de se ipso, sed de Messia verba fecisse; non sui
ipsius rebus illum intentum fuisse, sed iis, quae ad
Messiae personam pertineant i). Attamen liane Petri
mentem fuisse, cum formulam Ityu tlg avzàif usur-
paret, non omnes laadd. viri tibi concedent. Etenim
Kuinoelius aliique, monitu usi Eckermanni, di-
cunt, formulam léynv n ils i^ivà in N. T. adhiberi,
ut denotet : verbis uti, quae non proprie de aliquo
agant, sed ad illum accommodari possint; adeoque
hanc formulam, nostro loco, ita esse explicandam:
„Valent de Christo sensu subhmiori, quae proprio
„sensu de Davide Ps. 1.1. dicta sunt;quot; quam sen-
tentiam iis fulcire conantur argumentis, quae afferunt
ad probandum, Psalmum XVI de Messia exponi non
posse, sed referendum esse ad fata Davidis. Lauda-
tae vero virorum illorum sententiae multa obstant,
quae, tanquam vaticinium proprie sic dictum. Petrum
Psalm. XVI considérasse clare doceant; nostramque
de formula Ityti its «vxôv sententiam confirment.
Etenim observandum est piimo , Apostolum, solenni
hoc die probaturum, non fuisse övparóv xQUTe7aamp;at
V7I0 TOV OapÛTOv Jesum illum Nazarenum, idque

1) Winerus, pag. 377, docel, praepositionem eï? cum Accus, usur-
pari: »von der Richtung des Geistes;quot; nostrum locum adducens at-
que vertens: auf Um sielend. Cf. etiam Glasstus Phil, Sacra, pag.
488,

m

quidem demonstrando, in Eo comprobata esse eventu
Prophetarum de Messia resurrecturo vaticinia, illum,
inquam, adducere Psalmum XVI; quem igitur, nisi
ipse ad Messiam promissum, sed ad Davidem re-
tulerit, non Spiritu veritatis, sed mendacii afflatus et
impostor habendus est, indoctam multitudinem blandis
verbis decipere conans. Secundo accommodationi ob-
stat ratio, qua hoc Psalmo utitur Apostolus; etenim
diserte monet, non de Davide, sed de ITmza dicta
esse explicanda, imo de Davide explicari ea non
posse, quod allatis argumentis probat; cf. sect. 29.
Tertio, luce clarius patet e sectt. 30 et 31, Apostolo
quam persuasissimum fuisse prophetam agere Davidem
in laud. Psalmo; unde propheticâ revelatione Deique
jurisjurandi de Messia, ex Stirpe ipsius regiâ prodituro
memorem, eum locutum esse dicit, imo jrçoïâôrr« de
Christi dvmTàsn verba fecisse, aperte déclarai.
Qitario, hue accedit quod, eodem, quo Petrus, veri-
tatis Spiritu ductus, Paulus Act. XIII : 35, 37,
eadem ratione Psalmum ad Messiam refert ; secus sen-
tientes oppugnans atque ex vatis verbis disertam ar-
gumentationem ducens gt;). Cujus sancti viri testimo-
nio eandem, quam Petrus annuntiat, veritatem re-
dolenti, ipsius Sospitatoris testimonium accedere,
non immerito summi quidam viri statuere videntur;
nbi existimant, haec Davidis verba, quibus tantam
vim tribuunt Apostoli, de quibus firma adeo persua-
sione loqtiuntur, ad eos V. T. pertinuisse locos, quo-
ram sensum Magister redivivus ipsis aperuerit, Luc.

1) Cf. Doct. Proei Di«p. laud. pag. 37.

XXIV: 27 et 44-46. Nimirum, ubi sectt. 44-46,
Servator docet, ipsam suam resurrectionem in V. T.
annuntiatam esse, quonam quaeso vaticinio adducendo
magis dilucide discipulis hoc ostendere potuit, quam
ipso illo, quod Psalmo XVI exstat ? Quid ? quod
quinto, Psalmo in se spectato, per accommodatio-
nem uti Apostolus non potuit. Nam, recte monente
Hengstenbergio si ad Mesdam eum refers, de
resurrectione mentionem injici animadvertes ; sin vero
ad Davidem, sermo esse tibi videbitur de hberatione
ex magno quodam periculo; nullusque amplius relin-
qnitur locus sublimiori q. d. illi sensui, quo ad Mes-
dam eum referas. P e t r u m ergo , de resurrectione
Christi Psalmum explicantem, Messianum himc ha-
buisse, inde sponte sequitur.

Haec, quibus accommodationis sententiam impugnare
conati sumus, argumenta, partim in eos etiam valent,
qui mediam quandam viam ingredi tentarunt, uti
Calvinus, Grotius, Steudelius^), alii. Hi sci-
licet viri partim de Davide, partim de Messia
Psalmum explicant ; existimantes, proprium hujusce
subjectum ipsüm habendum esse auctorem, in quem
omnia optime quadrent; simul vero monentes plura
huic Psahno inesse, quae non nisi improprie de aü-
ctore valentia, in Messia demum omni sua vi atque
ambitu repleta sint ; quaeque enuntiaverit auctor Spi-

1) 1. 1. pag. 158.

S) Vid. ejus Disquisitio in Psalm, XVI, Tubing. 1831. Horum sen-
tentiae adstipulari -videntur cum Olshausenus, ad 1. Tho-
luckius, in Comment, ad Hebr. Beilage I. pag. 24; nota.

m

ritus s. afflatu, quem eatemis in ipso operatum fuisse
dicunt. Hanc vero interpretandi rationem a Petri
mente aeque alienam esse, eadem docet Apostoli al-
legandi et explicandi methodus, absolute, uti vidimus,
ad Messiam Psalmum referentis, et quamcunque hu-
jus rationem ad aliud quoddam suhjectum de indu-

stria oppugnantis.

Quandoquidem igitur luculenter patere videtur, Apo-
stolum neque Psalmum ad Messiam accommodasse,
neque mediam quandam interpretationis viam inivisse,
sequitur absolute Messianum Psalmum existimasse Pe-
trum; adeoque verbis Aaßl^ Uyn eis ccvtop signifi-
casse. Da vi dem land. Ps. vaticinium, proprie sic di-
ctum, de Messia edidisse, idque quidem ita ut, 3£es-
siae personam induens, Hunc loquentem induxerit i);
quod quam proprium sit poësi Orientali, ne dicamus
Propheticae, videre est apud Hengstenbergium,
variis exemplis illud probantem 2). Nos igitur agno-
scentes auctoritatem Petri, Spiritu s. collustrati, imo
ipsius Christi, qui Sphitum veritatis Apostolis pro-
miserat, Cujusque V. T. vaticiniorum interpretandorum
rationem sequebantur, Messianum Psalmum habemus;
cujus praeterea èt argumentum èt ratio nihihhabent,
quod contortae explicationis speciem Messianae inter-
pretation! indueret ; contra vero Âpostolicae expli-

1)nbsp;Vid. Overdorp, Op. laud. II, pag. 51; et III, pagg. 249, 250
et 264 seqq.; item Godgel. BiJdr. 1821, pag. 394.

2)nbsp;1.1. I. 1, pagg. 154 et 155. Off. item quae monet Clar. PareSU,
Inst, intcrpr. V. T. V. Ill; S. Ill; Cap. 11, § 5, Obs. 6; coll. § 4,
Obs. 3; 1.

3)nbsp;Vid. Hengstenberg, 1. 1. pagg. 156-163.

cationis veiitatem liaud parum confirmant, utï ex in-
sequentibus patebit. Cetermn, si quaedam rinessent,
illam prementia, quod minime damus, plane assenti-
remnr Hengstenbergio»? monenti praestare, igno-
rantiam profiteri eâ,, quae Christianum interpretem
decet modestia, quam erroris accusare Apostolum,
divina luce collustratum; aut cum Meyero statuere:
Petrum nach Judisch - Ilermeneutischer Licenz, rabbi-
nica ratione Psalmum ad Messiam traxisse.

Laudat Apostolus verba Psalmi XVI: 8-11, se-
cundum LXX, levi tantum mutatione. Ultimae se-
ctionis clausulam omittit.

His praemissis ad Messiae verba, per os Davidis
prolata atque ab Apostolo allata, interpretanda nos
accingamus. Unotaoói^ijv x. t. X. Quae de inconcussa
sua fide, divino fa vore laetaque exspectatione, sectio-
nibus praecedentibus jam monuerat ; Mc et in sequen-
tibus iterum ab Oratore celebrantur. Uqocoqwhtjv a
noooQàv 1), providere; sibi proponendo intueri aliquid,
seil, mentis oculo; dtanavrós seil, iqôvov, quod in
Graeca versione et in N. T. semper sub dianayróg
est intelligendum ; ceterum, pervulgata haec est elli-
psis, uti âid §Qâx(OS, noXXov, etc. ivüniöv {lov,
ante meam faciem; tanquam coram me praesentem.
„Nunquam non,quot; id sibi vult Orator, „religiosa Do-
„minum erga mente gaudebam; oculos in Eum inten-
„tos habebam.quot; Nitebatur vero haec sancti Oratoris

1)nbsp;De hoe verbo ■frfsofiv cum Hebraico H^ti? collato, vid. Vorst-
man nus, in Specimine inavgurali, 1829. pag. 77-84.

2)nbsp;Vid. Bo» in Ellips, pag. S55.

er(Ta Dominum suum pietas certissimâ conscientiâ,
semper Ipsi Dominum praesentem adesse. Haec enim
vis causalis est tov: Svt, uti recte mihi monere vi-
detur Möyerus. — « Ôf^w»- f^ov iarh-, sub df^imv
intelbgatur fi^cov sive /«fgi'Öcor. Imago sumta est de
judicio, ubi advocati ad clientium dextram stabant «
Psalm. CIX : 31 ; inest igitur huic formuLie tuendi
et defendendi notio; i» sensu locali ponitur »), aparte
dextra mei, mihi adjutpr adest. - ïm ^ aahv9Sgt;,
Hebr. ülOS illud 73 AVettius aliique vertunt:
non; Meyerus aliique; ne; cum his potius facimus,
quia sic orationis gravitati, ob quam Winerus»),
particulam universe verti malit non, n. 1. nihil de-

trahitur, et contextus Meyeri versioni favere videtur.

ZaXtvamp;ü; a 6amp;loi,jactatio, peculiariter maris fluctuantis
motus, derivaturnbsp;quod speciatim de navibus,

in mare fluctuantibus, adhibetur, in genere de qua-
libet violenta agitatione dicitur, monente clar. Euhn-
kenio; ergo IV« M (Sahv»m dénotât: ne violenter
movear, neflmtuer. Quae si ita sint, non assentien-
dum videtur Meyero, sensum exhibenti: „damit ich
„in meiner glücklichen Situation fest beharre;quot; nam
haec sequela erat rot;: m csuhvamp;rjmi. Jam vero, quis
in expositis Oratoris verbis non observât fidem incon-
cussam, Jehovae adstanti habitam ? Quis miretur, in-
timam illam beatamque cum Deo necessitudinem
divinum Oratorem tum tranquillitate ac laetitia, tum

1)nbsp;Cf. quot;Winer Gramm, pag. 351.

2)nbsp;Cf. ad V.

securitate ac robore, quoad futuram corporis ani-
mique sortem , implevisse ? Qua quidem felicissima
conditione Elura gavisum fuisse sequentïa docent
verba:

Sect 26.

Jià tovto lîkpqdvamp;t] xccqSîu fjlov,nbsp;rlyoiXXu'f.mro

^ yKwsaà nov' in dè xai aÛQ^ fiov xaTaaxiji/óxyc'i
in'' llniSi.

/lià tovto ; ob inconcussam , quani Domino habeo
fidem, indeque ortam intimam cum Ipso conjunctio-
nem , ivcfQàvamp;i] x. t. A. In textu Graeco , in Codd.
A. D. E. ah'isque legitur i]vqgt;qàvd-t] quae scriptio non-
nnlhs videtur accuratior. Monet autem Valckenae-
rius 1), nihil interesse, sic scribatur an ivffoàvamp;ri
quum in talibus, (scil. in verbis ab tv inchoantibus),
non in sermone tantum quotidiano, sed et scribentes
Graeci augmentum omitterent. Verbum evqiQcclvoiiat
formatur ab i'vcpQcav, bona mente praeditus; haec pri-
ma vocis est potestas ; hinc ducta est altera notio :
laeta mente praeditus, unde wcpQatviaO'at laetus reddor
Insequentia verba if xccqôîcc ftov, gt; simplicis prono-

1)nbsp;In SclioKs ad 1. p. 359 et 360. Cf. etiam de liac voce ejusque
augmente, Winer 1. 1. pag. 68, ubinbsp;forte pracferendum
monet, secundum LXX.

2)nbsp;Ammonius, de differentia verlorum Graec. pag. 63 observât,
Platonem verbo eû^ipaivErSai semper usum esse de o«»7nae delectatione,
quae ex artibus doctrinisque oritur; verbo autem ttSsa-Sxi de ea, quae
corpori per sensus externes affertur. Ceterum eâdem ratione, qua
Hebraeorum poetae nÛîî^nbsp;1 Alexandrini quoque diPta'mywi et

çonjungere soient, doeente Vorstmanno, I. J. pag, 02.

minis ego vim sustlnere, uti et sequentia ^ yXaaaa (lov
et 1? odff^ l*ov, visa sunt Kuinoelio, ex more He-
braico ; cujus tamen assertion! calculum adjicere non
possumus. Etenim docet Wine rus »;), nullum inN.T.
esse locum, quo Ms verbis cuique sua vis ac potestas
non sit tribuenda; imo et in V. T. certo quodam
significatu plerumque verba illa obtinere, ne dicamus
^r diserto sensu, quo apud profanos etiam seriptores
occurrant. Haec propter nostro loco vocem ytccQSlap,
(nam de binis reliquis mox suo loco agemus), cum
Meyero vertendam ducimus: cor, atque sumendam
de sede principii sensitivi. Keel — ylamp;sad (xov, ver-
bum dyalhdoiim, monente Eulinkenio, interpreti-
bus Alexandrinis maxime usitatum est, significans,
vultu vel motu corporis laetitiam prae me ferre gestio ;
quae vis desiderativa multis verbis, in «co productis
inest. De insequentibus verbis ylamp;aad fiov, quibus
LXX verterunt Hebr. ^HlM. gloriam inferens, maxi-
mus inter Viros dd. dissensus exstat. Scilicet Cal-
vinus, Wolfius, Michaëlis2), quibuscum du-
bitanter Heinrichsius, suspicati sunt, hic insi-
gniri linguam, nominenbsp;propterea quod nobilior

sit corporis pars, qua bestiis antecellimus; quem in fi-
nem provocant ad Ps. XXX: 13 s) aliosque locos; qixi-
bus tamen animi notio commode servari posse videtur,
qua item occurrit. Gen. XLIX: 6; Ps. YH: 6 alibi.

1) Grammal. pag. 148, Ann. 5.

a) Krit. Coll. älcr die drey wichtigsten Psalmen von Christo, den
16, 40 und 110; Francof. et Gött. 1759; ad 1.

3)nbsp;Vid. Palmins ad 1.

4)nbsp;Vid. Wettiu« ad Pa. et Wineri Lex. in \oce.

Alîam viam ad hujus ts)v 6 versionis orîginem expllcan-
dam ingressi sunt Kuinoelius, alii, judicantes, pro:
legisse Alexandrinosnbsp;quod item conjicit

Olshausenus. Meverus nodum secat, dicendo,
Alexandrinorum interpretationem arbitrariam esse ex-
positionem verbi, ab ipsis non intellecti. Quidquid
hujus rei est, quam penitius irdagat Doet. Vorst-
mannus •), nobis cum Wettio, Moro, Overdor-
p i o a), aliis, voxnbsp;omnino vertenda videtur

ôô|« , gloria. Est enim haec propria Hebr. verbi notio,
commodumque n. 1. sensum praebet. Scilicet 'TI33,
gloria, usurpatur de hominis parte potiore ac digniore,
i. e. animo ; adeoque idem dénotât atque tî^iJi ;
quamquam in utriusque verbi usu et hoc observan-
dum est discrimen, quod 1133 in locis S. C. poëticis
dicendique stylo sublimiori adhibeatur, ubi cumulan-
tur locutiones atque sententiae graves ; tum etiam
significantior sit et plus in se comprehendat. Ceterum,
Parallelismus item postulat ut vertamus : mens, ani-
mus ; nam similia subjecta similibus praedicatis apponî
soient. Quae si ita sunt, haec sibi vult Orator: et
mens mea gaudio exsultat, laetitiam suam exprimere
studens. Intelligatur hîc hominis principium spirituale,

1) pagg. 89-91 diss. laud. Suspicatur doct. hicce vir, antiquissima
jam aetate, librarios, per locorum Ps. LI: 19 et CXXVI: 3. simili-
tudiiiem, in eum ineidisse errorem, ut yAüirira! pro scripserint.

3) Disquisit. laud. III. pag. 377.

3) Cf. Wettius ad Ps, VII: 6, ubi plures afieruntur loci, quibus
animi Dotio voci H33 63t substernenda. Vid. etiam Wineri lex.
in voce.nbsp;''

animus iminortalis ; nam. recte monet Win er us , tae-
diosam exstituram laxamque paraphrasin iis in locis,
quibus vi^äJ, nÜD, rpvxr} non animum tantum, sed
totum hominem spectare censereotur, suhaudito cor-
pore; atque sic iterum nos opponimüs Kuinoelio,
simplicis pronominis ego vim huic item voci adsi-
gnantL Alexandrini interprétés vertontes : ylmaaa,
fortasse sensum clariorem reddere vohierunt, cum
hngua instrumentum quasi sit, quo laetitiam suam
effundit animus.

J am celebrata laeta , ex fide oriunda, animi con-
ditione, in hac ulterius praedicanda pergit Orator,
inconcussa memoranda spe hilarique exspectatione,
^uam, quoad fiituram suam sortem, fovebat. quot;iJrt —
^Inidi. — BTi Sè xai, Hebr.nbsp;ùno etiam; i; cr«^?

haec verba simplicis pronominis ego vim susti-
öere minime censenda sunt; sed proprio sibi sensu
^ccipienda de carne, adeoque de corpore , opposito
^nimo 1); xceTaaxymatt, a axijyog derivatum, propria
Significat in tentorio esse vel tahernaculo; deinde transit
generalem notionem habitare, commorari, docente
^uhnkenio; tV ilnldi, Hebr. np^S, secure; prae-
Positiouem trtl cum Dat. fundamentum exprimere, quo
abquod nitatur, monet Winerus 2), nostrum locum
^^ducens atque vertens: mit, in Vertrauen {auf GoU),
^'leope secure, pladde; quocirca haec verba Hebraico
- ?? plane respondent.

1) Cff. Wettius et Palmins ad Ps. XVl : 9.
(irammut. pag. 400,

Hls autem, quod ad Grammatïcam verborum ra-
tionem attinet, praemissis, de eorum sensu, ex Petri
mente, constituendo, non magna esse potest ambi-

guitas. Etenim, obversatam fuisse divino Oratori
sepulcralis quietis securitatem, luce clarius est. Nam-
que arctissime conjuncta illa sunt cum iis, quae m
sequenti sectione 27 liabentur; quae diserte ad Christi
resurrectionem referenda esse Apostolus probat. Omm-
110 sectio 27 laetae de corporis etiam futura condi-
tione secura exspectationis causam continet, et verbis:

- S^acfamp;osàv, sect. 31, Oratoris spem in Deo
repositam non fefellisse eventum demonstrat Petrus.
Et profecto,non facile intelligitur, quo jure Kuinoe-
lius et Vorstmannus»), de immunitate ab omm
periculo-, vel de securo sonino , vel de terrestris fe-

licitatis fastigio Mc sermonem esse contendant, pro-
vocantes ad Psalm. IV: 8 et 9; nam M 1. longe ali-
am rem tractari, inter alios probavit Overdor-
pius 2); neque etiam quomodo Meyerus verba
èM vertens: hoffnungsvoll, ea explicare possit,
„noch lange zu leben hoffend;quot; de vitae longions
spe sermonem injici pntans. Nam hunc sensum ver-
bis laudd. inesse, Grammatica vià non facile élu-
cescet. Concedit autem Mcce Vir ex Apostoh men-
te , de sepulcrali Messiae quiete Me agi.

Proponitur igitur hac sectione divinus Orator lae-
titia gaudioque suffusus, ex firmissima fide, Deo sibv
praesentissimo habitâ, ortis ; qua fiducia plenus cor-
poris etiam ciiram Dominum habiturum providebat

I) pass. 88 et 94. 2) 1. 1. p. 877.

certoque exspectabat. Ilaec vero, uti et antecedens
sectio, a Palinlo et Muntinghio, de Davide vel
alio quodam divini favoris socio explicantur i), quae
in se spectata sententia absurditatem redolere non
dicenda esset. Attamen, illà assumtâ, hic illic diffi-
cultates remanere non negandum est ; certo, subli-
mior ac efficacior redditur interpretatie, si magniü-
cum divini favoris socium, Messiam, hîc cogitandum
esse statuas; quocirca Petrus genuinum harum se-
ctionum sensum nobis aperuisse celebrandus est, imo
hoc ipso ad totius Psalmi veram mentem indagan-
dam et intelligendam viam stravisse.

Laetae beataeque, quam de futura corporis secu-
ritate sepulcrali fovebat, exspectationis fundamentum
Orator exhibet insequenti sectione, es qua Jehovae
praesentissimam curam in mortis item statu sibi non
defuturam, certissime confidisse Oratorem apparet :

Sect. 27.

quot;Ort om iyxuTuliixliiig rijv '^iv^i^v fiov dg aSov,
ovSè Sùang rov osióv gov i8hv SiccqiQ'oqàv.

Metu quodam hujus sectionis interpretationem nos
aggredi, nemo mirabitur, qui reputet secum , quam

1) Attamen Iii Diinravirl de sepulorali qaie(e verba explioanda esse
diserte monent ; off. ad 1. Hinc etiam effioere licet, quantopere sese
commendet haec interpretatio, qnippe quae ab iis etiam \'V. dd. as-
®umatur , qui hac et piaec. sect, de Davide ipso ap,i pulent. —^
ßoct. Vorstmann us autem, pag. 94, sepulcralis quicfis notionem
'«m aliis , tum hoc etiam argumento oppngnat, quod absurdum foret
®tatuere, Apostolum denuo mentionem fecisse (sect. 261)) de secura
■fesu qniete in sepulcro , cum jam ante (sect. SS et SSa), Ejus fe-

6*

G8

multas easque plane diversas ad eam interpretandam
vlas Inierint Viri dd. Est autem conamen instituen-
dum; quamquam non eos certe nos praedicamus, qui
omnes difficultates remoturi simus. Pro viribus igi-
tur arduum opus aggrediamur. ''Ovi - ÜSov Verbo
iyxctTahineiv notio inest : in aligna conditione relin-
quere respondet adeo Hebraico S Dî, cui eadem
notio inest, monente Hengstenbergio 2); Bracliy-
logica Mc obtinet pbrasis, per attractionem ita expli-
canda: „postquamin orcum venerit, in eo non dere-
„linques Tfju ^I'vi^v fiov.'' Haec ultima verba simpli-
cis pronominis ego vim sustinere Beza 3), Wolfius,
Morus, Heinrichsius, (at hic dubitanter) et Kui-
noelius contendunt, provocantes ad Hebraismum. No-
bis vero cum Olshauseno, Meyero, Overdorpio,
aliis, propria vocis ÏTÖ:, ^nïji notio omnino reti-
nendavidetur, turn oh eas, quas attulit Winerus %
rationes, ad quas jam provocavimus ad sect. 26,
quaeque adeo graves nobis quidem videntur, ut non
perspiciamus, quo jure a propria vocis vi, qua princi-

licitatem summamque bealitudinem commemorasset. Ast vero de no-
stra interpretatione, seetionibus 35 et 36a de felicitatis fastigio non-
dura sermo fuit, et sect; 26b egregia climax animadvertitur.

1) Vid. Fritz s che ad 3Iatth. pag. 818.

3) Christ, pag. 169. Non assentimur iccirco Hufnagelio,
in Ps. XVI. p. 14, neque Kuinoelio, contendentibus,nbsp;cum

^ ct non cura D compositum, signiBcare; tradere in; ita ut terminus
ad quem indicetur. Cf. etiam Winerus in Lex. ad v.

3)nbsp;Vid. Godg. Bijdr. 1840, pag. 248, ubi item memoratur acre
«rtamen, quod de hae voce gest.,m fuit inter Bezam, hujusque
oppugnatores Castellionera et Boisium.

4)nbsp;Gramm, pag. 148 et Lex. in v.

pium liomiiiis spirituale, anlnum immortalem signifi-
cat, recedere liceat ; turn ob claram, qtiae nostrae
sectioni inest, animi atque corporis antithesin, de qua
mox patebit. Elg a§ov codicum ABCD aliorumque
anctoritate Lachmannus legit adijv; usitatior autem
cum sit lectio ek adov, probabiliter et hoc loco est
retinenda; Griesbachius etiam et Tischendorfius
vulgatam in textu collocarunt Ceterum sub dg aSov
intelligenda est vox olxop. Jam, quid haec sibi ve-
lint, inquiramiis. Calvinus aliique hand multi 2),
Hebr. Sli^îî^) Grraec. aSyg vertunt: sepulcrum. Huic
autem versioni adstipulari non possumus, torn propter-
ea quod de aniino, uti vidimus, sermo sit ; turn
maxime ob propriam vocis vim, qua, ex V. T. sen-
tentia , locum significet, ubi mortuorum animi dege-
bant, visui nostro substractum ; qua poëtica descri-
ptione indicatur vitâ, defunctormn status; mortis sta-
tus , quo animus a corpore separatus vivit. Cum hoc

1)nbsp;Doct. Vorstraanno SJifv riïj LXX, Shv Lucae propria fuUse
videtur, propterea quod utraque lectio Origeni jam cognlta fuerit.

2)nbsp;Sic et Doct. Vorstmanuus vertit sepukrum, pag. 95. Vidd.
autem , quae contra hano Viri versionem pluribus monuit pi. Yen.
•Van Rinteln, Godgel. BiJdr. 1839|, pag. 803. — Ceterum legantur
quae de vocenbsp;, BcSttt, doeuerunt pi. Yen. P. v. d. Willigen,

^(tauwkeurig ondersoek naar de leer dei Bijbels, aangaande den
staat der zielen tusschen den dood en de wederopstanding der ligclia-
'gt;nen, in Opp. Soc. Ilag. 1811, pagg. 15 seqq., 108-110, alibi. Mun-
'inghe, Gescli, d, Menschh. III. pag. 217 et 218; ubi plures hac de
seriptores enumerantur. Add. Olshausenus et Meyerus ad
^quot;c. XYI: 24-2Ö. de Wette Bibl. Dogm. § 114. E. Meyer, in
pag. 158 et 159 in nota; et J. F. von Meyer Der Ilades,
franoof. 1810.

mortis statu quamquam sepulcrum, quoad corpus,
arcte conjunctum est, tamen nonnisi per consequen-
tiam de se2nilcro vox sumi potest. Nostro autem lo-
co , ubi de animo sermo injicitur, simpliciter bujus
a corpore separat! conditionem intendi, sponte patet.
Declarat igitur divinus Orator, JeJiovam suum non
permissurum esse, ut animus in mortis conditione de-
relinquatur Laeta vero baec, quam de animo fo-
vebat , exspectatio, arctissime conjuncta erat cum beata
jlla, quae corpori futura erat, sorte, quamque ora-
tor indicat verbis : ov8è — dicccpOoQay. De bis ver-
bis multae sunt interpretum sententiae, de quibus
exposituri sumus. Verbum dwasig non cum Vorstio^),
ex Hebraismo est repetendum; etenim, Graecis satis
usitatam esse banc vocem eodem, quo Hebraeorum
et Latinorum c^are adhibetur sensu, docet Euh n-

k en ins, pluribusque, ex profanis petitis scriptori-
bus, exemplis probat. Significat adeo; dare, permitte-

1) Hinc elucescit quam frustra Doctores Lat. Saec. VIII, de horrl-
Jjili damnaforum sede, diversa illa a limbo Patrum et a purgatorio,
verbum ^iKîî'* explicuerint, ad hune nostrum locum inter alia pro-
vocantes ; quamque vana, inde enata Pontificiorum sit opinio de J. C.,
ad inferos profecto , ut Sanctorum animos a limbo Patrum et purga-
torio libcraret. De pugna, quae deinceps, aquot; 1544 , gesta est inter
Joh. Aepinum, qui in Comm. ad Ps. XVl contenderat, Chri-
stum ad inferos descendisse, ut ibi etiam pro bominum peccatis pa-
teretur, atque sic demum divinae justitiae plene satisfecisse,— ejus-
que adversarios, lectu dignissima sunt, quae habentur in praeclaro
libro: Philipp ßlclanchton j soin Lelon uni Wirken ans dem Quellen
dargestellt von Karl Matthes, Altenburg 1841; vidd. pp. 314-316.
Cf. porro Tholuck., Beilage II. p. 108, ad Comment, in llehraeos.

H) De I/clraismis pag. 168.

vê sinere. Insequentia verba rov oaiöv ßov in mé-
dias lites nos rapiunt. Scilicet pro quot;^H^pn gt; nonnulli

Judaei atque codices pluralem legunt: ^H^Ün; l^iaQ
lectio si vera sit, locus nec citationi, nec consilio
Apostoli convenit. Wettius item pluralem retineri
vult, liac unice de causa, quod haec lectio difficilior
sit O ; atque de ipsius mente orationi magis con-
gruens, Davidem Psalmi subjectum facientis, et ver-
tentis: deine Frommen, {dergleichen ich einer hen).
Alii, inter quos Fischerus s), item pluralem numerum
defenderunt, ita vero , ut locum singularis numeri ob-
tineat, et pluralis majestatis (Messiaticae) habenda sit.
Ad haec autem vere mihi monere videtur Doct.
Proes 3): „Verendum esse ne hoc nimis a simplici-
„tate abhorreat, et conjectura sit non admodum pro-
„babilis, orta ex difficultate rem alio modo compo-
„nendi.quot; Nobis quidem gravissimae adesse videntur
rationes , quibus singularis numerus defendi possit. Ad
hunc igitur tuendum provocamus, priyno ad concinni-
tatem membrorum, quae postulat, ut in posteriori
membro sequatur singularis , cum in priori hic prae-
cesserit. Secundo, singularém habent plurimi non
tantum, sed optimi iidem codices ut et versiones

1) Vid. Ejus Comm. ad Psalm. XVI : tO , notâ.

3)nbsp;De vitiis Lex. iV. T. pag. 184-189 ; fidd. quae hujus sententiae
opponit Doct. Vorstmannus, pag. 100; ubi in falsae lectionis ori-
ginem inquirit.nbsp;3) Diss. laud. pag. 36.

4)nbsp;Vid. Vorstmannus, pag. 99. Jure erud. hicce Vir id in-
primis observandum esse raonet, quod Chaldaiea etiam versio singu-
larem numerum tuetur. Etenim, hanc Christianorum causa deprava-
tam fuisse, nemo facile existimaverit.

Sjr., Arab., Graeca et Lat., nec non editiones anti-
quissimae. Terteo, Wettii assertioni, qua pluralis nume-
rus, quippe difficiliorem exliibens lectionem, praeferen-
dus esset, opponere liceat, criticara hanc regulam non
ita urgeri posse, ut exterarum auctoritatum vis plane
enervetur ; ne dicamus , alteram potius lectionem diffi-
ciliorem ducendam esse , cum pluralis Judaeis optimam
praeberet opportunitatem, Messianam Psalmi indolem
negandi ; imo hanc lectionem, eum in finem, ab iis tra-
ctam fiiisse, patet exRahUnicis, abllengstenbergio
laudatis i), scriptis. Quarto, gravissimum argumentum
nobis quidem peti posse videtur ex Petri Apostoli
auctoritate atque agendi ratione, qua ex hoe loco
Chri sti resurrectionem diserte probat, certa persua-
sione non refelli posse hoc argumentum, adeoque
testatur, illo tempore pluralem numerum non viguis-
se, qua, si obtinuisset, tota Apostoli argumentatio
facile refutari potuisset; quae omnia confirmantur
Judaeorum silentio. Haec quidem nos movent, ut
singularis numeri lectionem unice veram habeamus 2).
Pluralis lectio oriri potuit vel fortuito, a festinante
librarii raanu, qua Jod non ante, sed post Daleth
poneretur, ut Ps. XVH : 7 ; vel consulto, a Ju-
daeorum describentium manu , quo facilius Messia-

1)nbsp;ChrUtol. 1:1, pag. 168.

2)nbsp;Cf. Heringa, Over het gebruik en misbruik der kritiek; in
Opp. Soc. I/ag. 1790, pag. 225 et 226; item pl. Ven. de Keizer,
Hoofddoel van het lijden en sterven van J. C.\, 1815, pag. 59 enQ60,
not. ïluntinghe, Op laud. VI, nota 74; et Annot. in Psalmos;
II , p. 25 , ad h. 1.

3)nbsp;Quod suspioatur Michaêlia, in Cril. CoU. pag. 817,

nam Psalmi iudolem impugnarent adversus Cliristia-
nos 1).

Significari lüc , ex Apostoli mente , Sanctum Ilium
x«r' i^oyrjp, Messiam, qui in Psalmo loquens inducitur,
demonstratione non indiget. Jam vero, quid sibi,
quoad corpus, Sanctus Ille exspectaret, exponendum
est. Hoc igitur ut pateat, accurate videndum est de
insequentibus: ï8tîv êiacpd-oQÛp. Verbo diufO-OQu, He-
braeorum rUTii? reddiderunt LXX; ast vero de liac
voce, uti et de ejus versione Graeca valde litigatur.
Scilicet, Eosenmullerus, Kuinoelius, Wettius,
Tholuckius Vorstmannus, alii, contendunt,
hanc vocem ducendam esse a radice HVvi'', suhsidere,
adeoque vertendam foveam, quam de sepulcro expli-
cant ; ita ut sermo sit de immunitate a mortis periculo,
quod expresserit Orator phrasi: non videre sepidcrum.
Calvinus item vertit sepulcrum; attamen hic putre-
dinis conditionem cogitandam monet, utut arctissime
cum sepulcro junctam ; atque haec ad Messiam refe-
renda esse. Nos vero plane signa sequimur Mori,
Muntingliii, Overdorpii, Mejeri, Hengsten-
bergii, aliorumque, contendentium, haec verba non
nisi de immunitate a corporis putredine posse explicari.
Ilorum enim sententia non parum , quo se comm en-
det , nobis quidem habere videtur. Jam igitur nostram
sententiam vindicare conemur; secus sentientium ar-
gumenta profligare tentantes, nostraque pro nostra

1)nbsp;Haec sententia est Overdorpii, disp. laud. pag. 280. In an-
teriori vero scripto: Over de aaiihaliugen, pag. 447 sij. Fischeri
lt;ententiae adhaeserat.

2)nbsp;Comment, ad Hebr, Beilage I, pag. 24, nofa.

sententia in medium proferentes. — Primo, damus om-
nino verbum finÇ? a nlUT derivatum, significare fo-
veam , sepulcrum ; iidem autem non obUviscendum
censemus, obtinuisse, vigente Hngua Hebraica, abud
verbum' riHvî'S ductum illud a Dn vi' eorrupit, perdidit,
adeoque significans corruptionem, putredinem; quod
confirmatur testimonio antiquarum versionum, quae
omnes, excepta Chaldaica '), tum nostro loco putredi-
nis significationem exhibent, tum aliis etiam locis, ubi
contextus quidem foveae significationem postulare vi-
deatur. Omnino hac potestate tT\t in textu Hebraico
occurrit. Nam si vel de nonnullis , ad quos provoca-
runt, locis, illud in dubium vocari possit, negandum
tamen non videtur, hoe verbum, laudato sensu, di-
serte occurrere Jobi XVH: 14, assentiente Winer o %
quo quidem loco nTO* parallelum est rov- HÛ'I, ver-
mis, qui ex putredine oritur Sic et Psalm. LV : 24,
magna cum probabilitate, redditur: putredo. Quid?
quod ipse Eosenmullerus, sibi adëo contradicens,
illud affirmat. Quod igitur Wettius illique assen-
tientes monent, laudatam vocem nullibi hoe sensu
occurrere, non procedit. Neque secundo rem suam
probare censendi sunt, provocando ad Parallelismum,
quem foveae versionem postulare dicunt, cum priori
membre de alio loco, de SlXîi*, sermo fuerit. Etenim,
de nostra interpretatione, Parallelismus minime toUi-
tur; cum verbis ou — adov idem, quoad rei summam,

1) Be hac videalur Vors tman nus, pag. 101.
S) Vid. Lexicon, ad v. 3) Vid. Wineri lex. ad v.

spectetur, atque verbis ovdè — diacpd'oody, hoc tantum
discrimine, quod prius , uti probare conati sumns, ad
anirnum, posterius ad corpus referendum sit Tertio,
putredinis notionem tenendam esse jubet illud, quod
sermo est de mortuo, cujus corpus, (sec. sect. 26),
jam requiescit in sepulcro Quarto, hîc provocamus
ad Petri Apostoli auctoritatem, hanc versionem tu-
entis, eâque omnem atgumentationem superstruentis
(sect. 31), ubi diserte contendit, de resurrerAione Qgt;\\r\-
sti verba fecisse Prophetam , ort — dioccpamp;OQài'] quibus
adeo clare significat, mortis conditionem turn quoad
'H'vx'if, turn quoad aÜQ-^a, sublatam fuisse; minime
vero indicat, Christi aÛQxa non vidisse sepulcrum.
Profecto, quisnam inter hanc assertionem Christique
restirrectionem nexus obtinuisset, equidem non video.
Quid? quod Apostolus, salvâ historiâ, hoc affirmare
non potuisset; quum Christi corpus omnino sepulcro
conditum fuerit. Hae igitur rationes nos movent, ut
versionem putredinem, tuendam esse existimemus. —
Ceterum, verbum tin, Hebr. fllK'!?. Lat. videre,

1)nbsp;Dathe ad h. 1. sUtrumque,quot; inquit, »negat vates sibi even-
ïturum esse; neque animae in SlXî^' apud mferos, neque corporis
»in sepulcro diuturnum fore domioilium;quot; et Meyerus ad n. 1. rao-
net : » rnivy haben die iXX richtig SicKptaßv C'^u'S- Corruptioneni)
»gegeben , was dem Parallelismus treffend entspricht ; und einen euer,
»gischern Sinn ergiebt, als durch die Erklärung Gruft (von nTii')

»entsteht.quot; Vid. nota.

2)nbsp;Cf. Muntinghe, Op. laud. VI, nola 73; ubi monet 3Iosom
MeudeUcmum, quan.quam certe 3te,siam hic non cogitantem, de
putredine vocem explicuisse. Vid. item Michaelis, Crit.Coll. pag.
218-243.

Ilebraeis, Graecis atque Latinis dictionem familiai-em
esse, pro experhi, senilre, docet Euhnkenius i) ,
adeoque phrasis ïShv Siuq'S^oqav é^gni^csii: experiri pu-
tredinem, putrefieri, corrumpi. Jam vero, quae Pro-
pheta hic euuntiat, nonnisi de Messia valere sponte
patet. Quum mortalium nemo a putredinis conditione
immunis mauere possit; aeque minus iccirco in Da-'
videm, vel alium quendam effatum quadrat. Nam
„quum,quot; quod pulcre monet Calvinus, „unus erat
„de filiis Adae, illam universam generis humani sor-
^^tcm cffu^Gi ö non poterat: Pulvis es et in pulverem
„redibis;quot; et paulo post: „Quisquis sani erit judicii,
„facile agnoscet valere hoe argumentum: Totum hu-
„manum genus corruptioni Deus subjecit. Ergo Da-
„vid, quatenus unus erat ex hominum numero, inde
„eximi non potuit. Nec vero dubium est, quin Ju-
„daei, apud quos habebatur haec concio, quum extra
„controversiam axioma istud inter eos valeret: A solo
„Christo sperandam esse restitutionem, ideo facilius
„acquieverint Petri dictis, quia videbant non aliter
„constare, quod verba sonant, quam si ad Messiam
„ventum esset.quot; Omnino, data interpretatione assumta,
Messianam Psalmi indolem negare non possis. Omnes
ideo, qui vaticiniis Messianis adhuc fidem habent,
hanc saltem sectionis 10®® partem secundam ad Mes-
siam referendam esse firme tenent. Et Muntin-
ghius ='), quocum etiam facer e videtur pl. Ven.

1) Ann. Mss. laud. Cf. cliam Glassius, Phil. S. pag. 843.
3) In ultima Psalm, editione.

W. Broes priorem sectionis partem ad Davide m
referons, non nisi conjecturam liane sententiam ha-
beri vult 2). Nos quoque cum sancto Apostolo cre-
dimus , ' Oratoris verba ovSè — ôiacpd-oQÙp, accipienda
esse de corporis resurrectione, qua factum est ut pu-
tredinem non experiretur Audimus ergo Ilium
laetissimam his verbis spem et exspectationem enun-
tiantem de futura corporis etiam sorte; prouti priori
sect, parte , de animo illam enuntiaverat. Jehovam,
in mortis conditione Ipsum non relicturam esse certo
credebat, sed vero gloriose exitu Ipsius fidem coro-
naturum. Mortem adeo hîc propositam cernimus pro
utraque ejus operatione, nempe, tum quod ad cor-
pus , tum quod ad animum. Simul autem mortis vi-
ctorem mirifice celebratuni conspicimus; cujus nimirum
ijiv^rj atro mortis imperio non subjecta relinquitur,
sed ipsi erepta lucis regno redditur ; cujusque aÙQ^
mortis vim pestiferam non experitur, sed intacta
ac incolumis ex sepulcro resurgit. Quae quum ma-
gnifiée in Christi persona evenerint, jure Olshau-

1) In disput, net doodsovcrwinningslied, inserta diario: Nieuw
Christ. Maandschrift; Tom. VIII, Nquot;. 4.

S) Consuli merentur quae huic duumvirorum sententiae s. conje-
eturae opponit pi. Ven. Overdorpius; disp. laud. pag. 267. Pal-
mi us hanc uti ct praecedentem seotionera ad Messiam refert.

3) Meyerus: »Du wirst,quot; inquit, »ihn (deinen Heiligen) nicht
»verwesen, sondern wieder auferstehen lassen;quot; et Muntinghius,
Op. laud. VI, pag. 67: »David geloofde dat de gunsteling van Je-
»hova, d. i. de Messias, in het graf niet ïoude verrotten; maar,
»hetwelk hieruit van zelf volgt, uit het graf wederom levend lou te
»voorschijn komen.quot;

se nus monet, liuic vaticinio inter praestantissima
maximeque notabiÜa locum designandum esse

Sed ulterius etiam progreditur divinus Orator, ea
memorans, quae deinceps sibi eventura probe confi-
debat. Sequitur enim jam descriptio summi felicitatis
gradûs, ad quem Jebova hune suum Sanctum, post
resurrectionem, evecturus esset.

Sect. 28.

E/vwQtaâs (lOi oSovg ^cojjg- nXtjqwaiig (it wcpQoatfvTjg
(livà rov TtQoaœmv aov.

^EyrwQiaag- sic Aöristi tempore Septuaginta vertunt
Hebr. ^J^'^Tiri- Morus, Kuinoelius, Meyerus

praesenti; Qaly'inus perfecto ; Glassius, Muntin-
ghius, Palmius, Wettius futuro. Quo autem cun-
que tempore vertatur, eodem redire nobis quidem
videtur; etenim Orator, futura sibi proponens, deque
iis agens, vel praesenti, vel praeterito, vel ipso futuro
tempore de iis loqui potuit. Hinc non videmus, quo
jure Wettius ad h. 1. statuat, perfectum demum tem-
pus Apostoli consilio rite inserviisse; etsi lubenter
damus , futuri temporis versionem, Hebraicae vocis
ratione habita, ab accuratione Grammatica laudandam
esse, nec minus eam requirere videri praecedentia et
insequens futurum. Sed vel sic tamen sensus idem
manet, sive praeterito, sive perfecto, sive futuro

1) Cf. ad 1., ubi pulcre addit: »Während nemlich sein heiliger
»Leib unberührt von der Verwesung auferstand, ging seine Seele zu
»den Todten; kehrte aber alsbald wieder, und erhob sich mit dem
»verklärten Leibe in die ewigen Wohnungen des Lichts.quot;

vertas tempore; spei futurae notio tolU non potest.
Etenim arctus horum verborum nexus cum praece-
dentibus Oratoris dictis, perspicue docet, Aq futura
exspectatione Ipsi jam sermonem esse; neque adeo,
sive praeterito, sive praesenti tempore vertas, hanc
ideam tollere censeri velles, quasi denuo Oratorem
ad anteriorem vitam redeuntem tibi cogitares; quae
nimirum interpretatio cum sensu poetico indoleque pro-
phetica prorsus pugnare jure dicenda esset i). Ver-
ba däot)? Imi Wettius aliique expUcant de via adstan-
tis pericuU effugimdi; Kuinoelius -^mv eodem sen-
su accipiendum dicit, quo Hebraic. 'H vel Q^^n subinde
frequentatur, scil. felicitatis; ita ut sensus sit: U me
(Davidem) felicem reddis, nempe, victoriâ de hos-
tibus reportanda. Addit autem Kuinoelius, ex Petri
mente, haec verba de Christi resurrectione esse
sumenda, de vita Ipsi reddita, atque hanc Petri
mentem nostram- etiam facimus cum Overdorpio,
Palmio, Olshauseno, aliis; quae Apostoh senten-
tia tum ipsa verborum vi, tum contextu abunde con-
firmatur. Iteratis igitur verbis Orator divinus eorum ^
de quibus monuerat, heneficiorum certlssimam exspe-
ctatlonem célébrât. Jehova óSodg, adnbsp;ducentes,

Ipsi ostenderet; per atram mortis viam ad vitam
glorlosam Illum duceret; ita ut per ignotam illam
tramitem, viam ad vitam ducentem, experiundo do-
ceretur Resurrectione e mortuis hoc factum est,

1)nbsp;TJti recte nobis observare videtur Mu n ti nghi us, Dp. laud.
VI, pag. 67.

2)nbsp;Ad haec Olshausenus monet: »In dem Ausdruck iSci,
»durchdringt sich Äusseres und Inneres; nach dem Zusammenhange

qua re ipsa divino Oratori aditus ad veram vitam pa-
tefacta est. „Significat adeo,quot; sunt verba Calvini,
„se Dei gratia receptum esse a morte in vitam. Nam
„quod tanquam redivivus emersit, singulari Dei be-
„neficio fert acceptum. Hoc in Christo sic fuit im-
„pletum, ut nihil deesset ad perfectionem. Membra
„vero suam habent mensuram. Itaque Christus expers
„fuit corruptionis; ut sit primitiae resurgentium. Nos
„tandem Eum sequemur nostro ordine, sed in pul-
„verem prius redacti.quot; Pergit Orator, eam felicitatem
praedicans, qua, novam vitam, gloriosam illam, in-
gressus, apud Jehovam suum frueretur; Cujus divini
vultus serenitas inauditae laetitiae fontem ipsi aperiret.
Verbo nXtjQœaiii Septuagesima verterunt Hebr.
quod substantivum est, significans: satietatem; quod si
mavis, commode cum Overdorpio aliisque, referre
illud possis ad praecedens ^J^^llfl, ita ut sensus sit:
„Notam mihi facies satietatem, plenitudinem summae
„laetitiae.quot; — Pro singulari fvcpQoat/yijg Hebr. habetur
pluralis mnj?'^* j quo plurali summa, quae dari pos-
sit, laetitia indicatur i). Mtrà rov nQoaconov gov,
Hebr. ^^Jö'MX, cum Wettio, Overdorpio aliisque
verto: coram facie tua 2). Quatenus iccirco Orator

»führt nemlich die zunächst aufs Äussere Leben; die höchste
»Erscheinung des den Tod überwäUigenden Lebens ist aber nie ohne
»die (wi) im innern Sinn, die des wveS/x« gewährt, zu denken.quot;

1) Vid. Overdorp, Op. laud. II. pag. 50 et 51; III pag. 281.
Cf. Palmius ad Ps. XVI: 11.

S) Vid. Wineri Lex. ad v. HK. De hac formula consulatur
item Doct. Vorstmannus, pag. 110.

significat, laetitiam, qua gavisurus sit, orituram ex
Jehovae praesentia, praepositio sensum exprimere dici
potest; utpote arctissimum laetitiae cum Dei praesen-
tia vinculum denotaus

Quam sublimis haec Oratoris de futura suâ sorte
heatissimâ, descriptio sit, facile in oculos incurrit.
Satieretur summo, quod cogitari possit gaudio, coram
Jehovae facie. Hujus vultum continue intueretur,
praesentia laetaretur; arctissima Jehovam inter et Ipsum
necessitudo obtineret, ex qua omnis generis jucinidi-
tates et hilaritates, fluviorum ad instar, emanarent.
Jure omnino monere nobis videtur Palmius, non
tantum non probabile, sed vero absurdum esse, haec
Oratoris enuntiata de terresiri felicitate intelligere, uti
Wettio, Kuinoelio, aliisque placuit. Et nobis qui-
dem, absolutâ Psahni a Petro allegatae partis inter-
pretatione, sublimis adeo et excelsus, mysteriosum
fore diceremus, ei inesse videtur sensus, ut nisi fracta
verborum vi et enervata, alium nullum, nisi sanctum
Illum xar'i^oxfjv, Messiam, cogitari posse, persuasos
nos habeamus. Quae igitur Psalmi ratio et indoles, etiam
ignoratâ Apostoli interpretatione, ad Illum cogitandum
sponte nos duceret -). Accedente vero Apostoli au-

1) Meyerus vertit: »Im nnmitlelbaren Zusammensein rait deinem
»(vor mir geschauten) Angesicht.quot;

S) Michaelis (in Praof. ad Coä. Crit.) quatuor Psalmorum Pro-
pheticorum classes distinguens, hunc nostrum Psalmum XVI, una
cum XI et CX ad primam refert, ad eos scilicet Psalmos, quos,
etiamsi non legeris ÏÏ. T., ac de eventu nihil scias, tarnen non pos-
sis de Davide, aut quicunque tandem eorum auctor sit, interpre-
tari, nisi simul agnoscas iis contineri praedictiones oliin exstituri

ctoritato, nobis omni dubio major res redditur; gau-
demusque profecto Spiritum veritatis, in Apostolo ope-
rantem, sigillo suo consignasse, quae mentis oculo
tanquam unice vera sese obtrudant. Hoc jam Spiritu
ductus Apostolus allegata Psalmi verba de Davide
valere non posse, sect. 29, Mstoricâ viâ probat, imo
sectionibus 30 et 31, Prophetam egisse Davidem,
haec elFata edentem, monet et praedixisse Christi
resurrectionem. Hac in Psalmum commentatione Mes-
sianam ipsius indolem prae omni dubio evincit; nite-
batur eâ ipsâ tota Apostoli argumentatie. — Jam ipsius
verba exponere pergamus, prudentem et efficacem
rationem admirantes, qua sublimem Psalmi sensum
Judaeorum mentibus aperit:

Sect. 29.

^kv^Qii dddcpoi, i^àp dnHP iterà nag^Tialag uQog
{,uâg n^Ql TOV nocTQ^àsxovnbsp;èTehv-T7;ae xul

èTàcpi], xal TÔ (iprjiia avTOV ioTiP èp ^Ti/
ças Tat/Tt]i-

'ASdcfwp, Fratrum nomine illos compellat Petrus,

cujusdam vlri, verae vlctimae pro peccatis nostrisnbsp;pro-

mirsi Davidi extraordinarii illius posteri. Et Starekrus hanc
dlstinctionem improhans, {Prolegg. in Psalmos „e, I. P. 1.
Sect 14) et paucissimos Psalmos de Christo agere censens, imo
magis propensus ad accommodationes sumendas: .Ii,quot; inqu.t, » soll
»de Christo dicti videntur, qui ita comparati sunt, ut de Davide
»illisque temporibus exponi prorsus nequeant, qui de Christo in sa-
lens N. X. pandectis vere explicantur, et in quibus nihil est, quod
»datae ab Apostolis expücationi ullo modo adversari possrt/' Ex hoc
autem genere censet Psalm. II. XVI. XXII. XL. CX. Ceterum de
„niverso hoo argumento consuli potest G. E. HuffnageU. D^sser-
taiio de Psalmis prophetias Messianas continonUlus.

quos sect. 14, 'lovSaicov et sect. 22, 'laQuijUrcap no-
mine adortus fuerat Cernitur in liac compellatione
summa prudentia, qua cavebat Apostolus, ne alienos
auditorum animos a se redderet, aliquid prolaturus,
quod de Davidis honore nonnihil detrahere Judaeis
videri posset. Eadem prudentia conspicitur in magni-
fico UarqiuQ^ov nomine , quo Davidem insignit. Idem
vero in insequenti formula: i^ov dntXv, observandum
videtur Moro, Kuinoelio, Heinrichsio, aliis,
post t^op ponentibus-fiTrco, atque sic vertentibus: liceat;
quibuscum facit Valckenaerius; iis autem assen-
sum praebere non possumus, potius facientes cum
Ruhnkenio, Wettio et Meyero, qui supplentes tstl
vertunt: licet. Etenim fiirà naQqijniag se loqui posse
affirmat Apostolus; atque verba on ~ radtTji funda-
mentum exhibent tov: i^op — jaßls; utut Prophetae
historiam mere continentia, ad quam provocat Apo-
stolus. Cernitur igitur hîc summa prudentia cum justâ
annuntiandae veritatis audaciâ conjuncta. Addito: fiar«
TtQQeijaiccs declarat, se, quamquam summâ erga Da-
videm reverentia imbutum, non reformidare, aperte
abjudicare Prophetae falsum, qui huic tribuatur, ho-
norem; itQog vfiag, ad vos, Israelitas scilicet, quibus
Davidis historia ab omni parte nota esse potest, ac
coram quibus idcirco ad Prophetae historiam jure
provoco. HuvQMQ'pv nomine Davidem compellat,
quo lionorifico titulo Abrahamus, Isaacus, Jaco-
bus, hujusque filii insigniebantur, tanquam Israeliticae

1) Cf. Heringa Opp. Exeget. et Ilermeneut. laud. pag. 343.

nationis conditores, sed quem Apostolus liîc in Da-
videm transfert, quippe regiae familiae, ex qua if«s-
sias oriturus erat, caput; adeoque vocem usurpât
generis ratione habita, non vero praestantiae, quod
Heumanno aliisque placuit. Ceterum, vox illa nus-
quam in N. T. occurrit, nisi h. 1. et Act. VH: 9, ubi
de Jacobi filiis, et Hebr.VH: 4, ubi de Abrahamo
ea utitur scriptor. Videtur illa pertinere ad eas vo-
ces, quibus tantum utebantur ad Helraeos dicentes
aixt scribentes. Jam quid sibi ilnnv moi rov narqi-
âQ%ov'/la§l5 liceret, sequentibus declarat Apostolus ;
scilicet ort xal tTiltxIvrjOt xal tTacft], xal to fipijjA.«
avrov iaviv iv rjiA.Tv a^Qt rrjg ij^UQag ratfrtjg. His Da-
vidis mortem et sepulturam memorat, diserteque de-
clarat, hac in urbe, Eierosohjmis, Davidem sepul-
tum fuisse. SoK Davidicae familiae sepultura intra
urbis muros concessa erat; cetera sepulcra omnia
extra urbem jacebant, vid. Matth. VHI: 28. Davidis
sepulcrum spoliabantur Joh. Hyrcanus et Herodes
Magnus ; sed eo, quo Apostolus dicebat tempore,
adhuc illud monstrabatur. Provocat igitur Apostolus
ad rem in facto positam, mortuum esse Davidem
ct sepultum, imo etiamnunc ejus monumentum sepul-
crale superesse; qua provocatione ipsos Judaeorum
animos testatur, de Davide vaticinium valere non
posse, quippe qui non resurrectus fuerit, cujusque
o/Mijfij iig a8ov xanhUpO'?/ et saq^ eiSe §ia(famp;0Qàv ,
(coll. sect. 31). Hanc esse Apostoli argumentationem
contextus nobis dare docere videtur. Animadvertenda
autem omnino sapientia Apostoli , non palam claman-
tis, ad Davidem Psalmi verba non spectare , sed

fatls Proplietae simpliciter enarrandis, veluti tecte
veritatem indicaiitis, concludeudique ad liane ipsis Ju-
daeis viam relinquentis. Nunc pergit Apostolus, sect.
30 et 31 exponendo, tanquam Prophetam de Christi
resurrectione Davidem egisse. Nam:

Sect. 30.

üqoif^ttji ovp vttüqyav, inqiiit, xal iisàg sn oqxm
w^iodiv ai'TÜ ó Qièi, ix xuqtiov trjg odifï/o,- avvoü tó
xavà aäoxa àt'aaTijaeip top Xqiotop, xuamp;iaai litl rov

amp;qópov ai'tov.

Per transitivum illud ovp indicat Apostolus: „Quan-
doquidem Psalmi efFatum de Davide explicari non
potest, uti ipsi jam animàdvertitis , sequitur exinde ,
ea, quae de se ipso non pronuntiavit, ad alium refe-
renda esse. Jam vero, ad queranam, non difficile
est explicatu. Etenim nQocpijrtji inâoy. x. r. Lquot; i).
Duabus rationibus admonet Apostolus, mirum non esse,
si D avides longe iiltra suam aetatem loquendo eve-
hatur; prior est, quod Propheta erat; altera, quod
peculiariter illi promissus fuerat Christus. De utra-
que videamus accuratius. ZTçoqPîfr^j' verbum illud hîc
sumendum esse de eo qui futura praedicit, tota con-
texta oratio docet; imo hac interpretatione omnis Pe-
tri argumentatie nititur; et confirmatur haec explicatie
verbo nqoï'§ù)p, quod insequenti sect. 31 habetur

1) Ilano h. 1. vira esse Particulae mv, inter alios, quot;Wiiieru do-
cet, 1.1. jiag. 435.
3) Vid. Doct. Bergmannu», Diss. laud. pag. 33.

Hoc igitur nomine Davidem diserte insiguit Apo-
stolus , adeoqiie liujus vatis effatum vulgari modo me-
tiri iniquum fuisset, quum, Spiritu ducente, longos
annorum circuitus transscendat, ex Proplietarum more,
quo res futuras et longe ab hominum notitia remotas
patefaciebant. Huic autem revelationi propheticae ac-
cedebat promissio singularis, qua Christum illi notum
fecerat Jehova ; atque de hac in sequentibus : y.al — xcc-
■amp;laai monet Apostolus. Solennes promissiones cogitat,
a Deo Davidi datas, forte eas maxime, quae leguntur
2 Samuel. VH: 12 , ubi Kathan, Dei jussu, laetum
exhibet promissum de regia dignitate, in Davidis
famiîia confirmanda; et Psalm. CXXXH: 11, prae-
sertim etiam Psalm. LXXXIX: 4; quamquam hue
referri possunt alii etiam loci, quibus ejusmodi pro-
missa Davidi data leguptur '). His ea edoctus erat
David, quae deinceps in nostra sectione occurrunt,
et de quibus mox videndum est ; atque haec certo
certius eventura esse probe sciebat ; nam oq-ao}[ u)[io(5ti/
(Kvrm 0 Qeog, jurejurando interposito Jehova rei vera-
citatem confirmaverat 2). Juravit Deus , tum ut fidem
suae promissioni apud Davidem faceret, turn ut hic
pluris aestiniaret rem promissam.

Jam pergamus ad laetae hujus promissioiiis divinae ,
a Petro memoratae , sensum evolvendum; exponentes
quid igitur Jehova Davidi promiserit, secundum Apo-

1)nbsp;Vid. Bergmannus, Diss. laud. pagg. 30 et 31.

2)nbsp;Psalm. LXXXIX: 4 et 5; 30; 36-38, mentio injicitur gravissimi
jurisjurandi, quo Deus affirmaverat, se facturum, ut Davidis po-
sleri per omnia saeeula post eum regnarent, ejusque thronus stabilis
^sset.

stoll dicta : ti« xccçnov — amp;qôvov kvtov. Ast vero
prius videamus de phrasi : to x«Tcè aaq-m avccGTijaeiv
rov Xqigtóv , quae scilicet vel tota, vel partim a non-
nullis spuria liabettxr. Lubenter profitemur, diu nos
liaesitasse, ad quorum castra nobis transeundum foret,
animadvertentes, cum eam, qua spuria, tum eam,
qua genuina haec phrasis ducenda sit, sententiam
patronos habere viros, maximae doctrinae laude con-
spicuos, nec non utramque sententiam gravibus defendi
posse argumentis. Qui spuria, certe valde suspecta
laudata verba habent, uti Morus ') , Kuinoelius,
Wettius, Meyerus, sequentibus rationibus nitun-
tur: primo, omittuntur innbsp;A C D ** H, aliis-

que minusculis; porro, in pluribus versionihus cum
antiquis, tum recentioribus, uti et in Vulgata, (quam
secutus est Luther us); desiderantur item in scriptis
Patrum Latinorum, ud et in prima Erasmi, N. T.
editione^y, quibus de causis Bengelius, Millius,
glossam hanc phrasin esse putarunt et omittendam ;
Griesbachius, Lachmannus et Tischendor-
fius eam sustulerunt et in margine posuerunt, ut
verba non a Luca sci-ipta, sed addita. Secundo,
multiplex est variatio verborum et inconstantia, inter-
polationem aperte testantes; namque modo ahquid
omittitur, modo apponitur, modo verba transponuntur.
Sic, V. c. nonnulli vocem dvaar^auv ejiciunt, alii

1)nbsp;Scll. in praeloctionibus priorünis; nam in Commenl. ad n. 1.
item monet, duUa verba manere , qnamdi.i res critice spectatnr.

2)nbsp;Edd. Erasmi 2, 3, 4, 5, moaente Wetstenio ad 1. habent:
xaS^Vai Ni Trö Sfóvoj Kirn rJnbsp;Avarrii«. rh Xf^c-zh.

verba to xavà gûqxcc; alii post xaOlaai ponunt: tov
Xqiotov xccrd (yâoxce, et plura liujusmodi. Teriio, non
occurrunt laudata verba in Psalmo CXXXII: 11,
neque etiam locis parallelis laudatis. Quar'io, rejecta
hac jjhrasi, lectio exsistit difficihor. Quinto, facile
causa dari potest, qua factum sit, ut vulgaris orire-
tur lectio; quam causam Mi Hi us aliique apud eos
quaerebant, qui, ex Psalmo CXXXII, „Petrum
„resurrectionem probare voluisse censentes , neque con-
„nexionem argumenti perspicientes, quo necessitas re-
„surrectionis Christi ex promissione sessionis Ejus in
„throuo Davidis inferebatur, ipsius resurrectionis pro-
„missionem addebant, ita ut Petrus ex praedictione
„rei rem ipsam probare videretur.quot; Alii, veluti AI o-
rus, causam apud cos quaerebant, qui, Petrum de
nativitate Christi ex Davide hîc agere videntes ,
adeoque verbum dvccaTtjanv, quod insertum reperie-
bant, de hac nativitate, non vero de resurrectione su-
mentes , illustrandi causa adjiciebant: xardaaQxtx. Ex
his similibusve causis vulgaris lectionis originem de-
ducebant, glossema iccirco illam habentes.

Sed praecipuis argumentis, quibus vulgari lectioni
authentiam denegant laudati summi Viri, in medium
prolatis, alterius etiam sententiae patronos audiamus,
horumque argumenta, quibus adversaries refutare.co-
nautur, et vulgarem lectionem vindicare, hîc appona-
mus. Primo igitur monent hi, inter quos Lud. de
Dieu, Wolfius, Heumannus, alii, laudata verba
legi in Cod. D*Cant. aliisque Codicibus Graecis, haud
paucis; atque genuina habita fuisse ab Ecclesia Graeca;
quod vidcre est apud Chrysostomum , The op hi-

lum, alios. Secundo, ostendi posse oceasioiiem, qua
factum sit, ut verba illa ex nonnullis Codicibus exci-
derint. Scilicet libraries, qui baec de x-esurrectione
Christi ex morte accipiebant, cogitasse videri, hue
ilia non pertinere, cum in sequent! demum sect, de
illa fiat mentio ; vel etiam duplicem Infinitivum, hîc
sine Kul conjunctum, fraudi iis esse potuisse, ut alte-
rum omittendum putarent i) ; quam conjecturam multo
majorem veri speciem prae se fex're statxiunt illi, quam
audaciorem illam, qua hanc phrasin, ex glossemate
primum natam , in tot Codices paulatim irrepsisse tibi
persuadere debeas. Tertio, nihil obstare, quod Psalmo
CXXXII: 11 haec verba non occui-rant, quum 1. 1.
2 Sam. VII: 12, omnino habeantur; quem locum P.e-
trum simul in animo habuisse statuas, nihil est quod
impedit; inprimis cum eo diserte agatur de pi'omis-
sione Da vidi facta, atque in allegationibus ex Vet.
in K. T. usu receptissi.num sit, ut duo vel tria vati-
cinia lino sei-mone couipreliendantur; vel, si cui hoc
displiceat, satis fieri, si dicant, Petrum verba ilia ,
illusti-ationis loco, Psaltae verbis addidisse; quod pas-
sim a scriptoribus N. T. fieri, itideai exemplis evliici
possit. Quarto, non Intelligl quo jure, pulsis Ulis ver-
bis , difficillorem lectionem exsistere dicatur, quando-
quldem, hoc facto, aeque dilucide Apostolus demon-
strare videatur, Da vidi promissum fuisse, fore ut
aliquis de ijysius posteris tlii'onum occuparet ; quam-

1) Vid. Griesbachius in Proll. ad N. T. P. I; pag. LIX. Sectio
ni:l, ß-, ubi secundum criterium pro servanda pleniore lectione ei-
hibet.

quam apte Apostolus haec verba addiderit oh alter-
utram, Argum. 3°, laudatam rationem; etenim, verbum
äpaanjaeiv de nativitate ex Davidis came esse su-
inendum, oculatiorem quemque statim animadvertere.
Quid? quod vulgarem lectionem potius duriorem dicere
possis ob duplicem ilium Inßnitivum, sine xai conjun-
ctum, quo orationis suavitas ac lenitas profecto non
augeatur i). Quinto animadvertunt, luce clarius pa-
tere, Apostolum, ex adducto Psalmo, Christi resus-
citationem nolle probare, de qua sect. 31 demum men-
tionem injicit, atque nullam adesse causam negandi,
veteres quoque comma illud de Christi nativitate ac-
cepisse; quod, autem si praestruxeris, omnis ejusmodi
glossematis formandi occasio, quam Millius fingit,
nno ictu collabitur.

Haec fere praecipua sunt argumenta, quibus summi
etiam Viri vulgarem defendunt lectionem; ac nemo
facile erit, qui, ab utraque parte allata argumenta
perpendens, non fateatur, difficile esse decernere,
quaenam sententia alteri sit praeferenda. Attamen,
post longam meditationem et haesitationem candide
profitemur, nos negare non audere, vulgarem lectio-
nem defendentium sententiam probabiliorem nobis vi-
deri. Damus omnino, tum magnam hîc molestiam
creare argumenta externa ; tum adversariorum conje-
cturas non nisi conjecturis magnam partem refutari ;
ast vero interna argumenta, quae pro defendenda
lectione vulg. adducuntur, a gravitate et pondéré om-

1) Cf. Griesbacliius: Op. 1. pag. LX, 3; ubi to'/tM?« difficilioris
lectionia criterium exhibet.

iiino sese commendare nobis videntur ea maxime,
quae petuntur ex V. T. vaticiniis de Messiae origine
Apostoli menti obversantibus; uti et ex Petri indole
atque agendi ratione, in illustrandae rei tractatae
more posita; nec non ex ipso verborum habitu ad
conclusionis integritatem hand parum facienti, aliisque
hujusmodi ; quae omnia lectionis vulgaris lonitatem
testari videntur 2). Nos igitur ad Petri sermonem
disputata verba pertinere potius credimus

Jam ad illorum, uti et universae promissionis ex-
positionem nos accingamus. Jurejurando interposito
Jehovam Davidi promisisse declarat Apostolus : i/i xaq-
itov K. T. ^Ex xaQTiov rrjs óacpihs ccvrov' Alexan-
drini habent: e. x. r. xoillocg aov, quibus expresse-
runt Hebr. ïjJtpa nöö, Psalm. CXXXH: 11, quem
inprimis intendit Apostolus; hinc patet libere Petrum
vaticinia, promissionem Davidi datam, spectantia ci-
tare, et non nisi summam rei iis contentae tradere.

1) Ad hanc igitur lectionem applicari forte potest regula, quam
ipse Griesbachius, Proll. laudd. LX, nota, praescribit: »Quo
»pluribus lectio quaeque uitet internis praestantiae indiciis, eo pan-
»cioribus ad eam ifiudicandam , opus est testibus. Usu igitur venire
»potest ut tot tamque manifestis suae bonitatis criteriis lectio aliqua
»praefulgeat ut duobus testibus, duramodo ad diversas classes ac fa-
»milias pertineant, imo unico, satis sit suffulta.quot; Vid. Argura. I.
pro defendenda lectione.

S) Griesbachius, op. laud. pag. LVIII: »Insila sua bonitate,quot;
inquit, »commendatur lectio, quae vel auctoris cogitandi sentiendi-
»que modo, stylo, scopo ceterisque mpurxaa-siri; «jüo exegeticis ut
»contextui, adjunclis, oppositis , etc.; sive historicis, omnium con-
»venientissima; vel ita comparata est,quot; etc.

3) Genuina haec verba item habet Doct. Berg mann us, Diss,
laud., uti videre est pagg. 63, 53.

Sic verba tu — 6(S(fnfog diserte sensum Psalmo insi-
tum exhibent ; ex Davidica Stirpe, ex ipsius lumbi
fructu, Qui bene notam insequentem phrasin
TO — Xqiotóp rejiciunt, Mc supplent : rtvd (seih xa-
■d-lscci X. T. Nobis , illam adhuc tenentibus, verba
tóv Xqigtóv hujus pronominis vicem supplent; atque
verba to — Xqiotov addidisse videtur Apostolus, re-
spiciens ad 2 Sam. VII : 12 , ubi Alexandrini inter-
pretes habent : xal dvaarijaco rà aneqn« gov fittà gov •
og fiTrat ix Ttjg xoiliag aou ; quo loco, aeque ac in
Psalmo laud., laeta regiae dignitatis, in ipsius Stirpe
confirmandae, promissio Davidi exhibetur; cujus pro-
missionis verborum memor Apostolus, illorum sum-
mam attingit, et, illustratione adjecta, ad Christum
usque illam tendere indicat, imo Hunc xut' t^oi^v
spectare docet Quocirca causam non reperio, an-

1)nbsp;De phrasi ix xxfTrov— aürou, ad Ilebraicam rationem conformata,
\ideatur Fessel, Advers. I. pag. 103 seqq.

2)nbsp;Conf. Doct. Bergmannus, Disp. laud. pagg. 30, 31. Hujus
dissertationis censor, iu diario: Godgel. Bijdr. 1831, pag. 391 seqq.,
ditpHcis sensus assumti Berg m annum accusat, propterea quod hic
laud. promissionem proxime quidem ad Salomonem respicere dicit,
simul vero ullerius eam spectare statuit. Haec accusatio aliquatenu»
in uostram quoque .sententiam cadere videri potest. Liceat autem
auimadvurtcre, nos uon perspicere, quo fundamento illa nitatur.
Etenim, duplicem sensum ille nobis tueri videtur, qui duas, plane
diversas res, sive noiiones eidem voci aut dictioni aut phrasi subjun-
gat ; non vero ille , qui unam eaiidemque notionem , iis contentam ,
cxtendit et amplificat; quod de Davidi datis promissis omniuo va-
lere videtur deque locis ea referentibus; quippe qui omnes ipsius
successores respicerent, atque perfecte in ipso demura ßlessia, rege
Theocratico x^t' è^ojjijv, implerentur; ad quem cogitandmn ipsa pro-
missionum indoles «ponte quasi ilium ducere debebat.

xie hîc inqim-eiidi, num Psalm. CXXXII : 11 et
2 Sam. VII: 12, ad Salomonem, an vero ad Mes-
dam primo loco referenda sint. De his enim nihil
monet Apostolus ; non nisi illud probarci sibi propo-
nens, Davidi, ex promissionibus de regia dignitate
in ipsius Stirpe egregie confirmanda, constitisse, Chri-
stum, Tbeocraticum regem -/.ut tfo^''gt;ipsis specta-
tum fuisse Verbis to xarà mQxa significatur :
quoad carnem, uti Eom. IX : 5. Articulus tó, accu-
sative praeponitur, babetque expressiorem vim exci-
piendi, uti jam monuit Erasmus. Alioquin Christus
simpliciter videri natus poterat ex Davide, nec aliud
fuisse quam homo. Nunc articulus veluti excludit
banc cogitationem ; to xarà aâqKu h. e. duntaxat quod
attinet ad originem, naturamque ejus humanam 2).
Subindicant simul baec verba, recte monente Cal-
vino, illique assentientibus Tholuckio etEückerto,
locis laudd., aliquid fuisse in Christo carne nobilius.
Haec autem Apostoli verba, arcte conjuncta cum
phrasi ix xccqtiov — avnv luceque clarius Christi
ex Davide, quoad carnem, nativitatem spectantia,
viam jam sternunt ad insequentis verbi âvaavmnv ex-
plicationem , primumque argumentum constituunt, il-
lud de resurrectione, sana mente, explicari non pos-
se , cui répugnât h. s. tota Apostoli sermonis oecono-
niia, et V. T. laudd. loci, ad quos respicit Xam

1)nbsp;Plura hac de re leguntur apud Glassiuni, PliiL S. p.l73seqq.

2)nbsp;De verbis itara a-ipK^ pulcerrima consulatur explicatio , quam
exliibet Tholuckius ad Rom. 1:3; (Ed. 1842). Item Ruckertus
ad Rom. IX : 5. et Fritzschius ad II. 11.

3)nbsp;Vid. supra Aigum. 4 etS, pro defendcnda vulgari lectione.

ne urgeamus verbi avaaxrivcd vim, qua nude positum,
Grotio, Michaële, W olfio, aliis testantibus, ex
vulgari usu, de nativitate, ortu, intelligi debeat ;
perspicacior quisque videt, universum loci nexum,
verborum liabitum Apostolique consilium nostrae sen-
tentiae mirifice favere. Ergo, promiserat Jehova re-
gio Prophetae , se ex ipsius lumbis, duntaxat quod
attinet ad rrjv aàgxa, excitaturum, producturum esse
TÓf XoiaToy, Theocraticum regem *«t' î^oyijv, et
{tovtov) xccamp;iaai ènl tov d-QÓvov avTov, et /«Davidis
throno Illum collocaturum. Hic eminenti sensu thro-
num occupare dici posset, per quem nimirum Da-
vidis regnum constans foret atque durabile. Atque
verum hunc promissionis a Jehova datae sensum per-
spexisse Davidem, de qua divino jurejurando cer-
tior factus erat, insequens docet sectio , qua affirmat
Petrus, illum, hujus promissi memorem, in Psalmo
XVI laud. ut Prophetam, Christi resurrectionem
praedixisse. Jam quis est qui sapientem Apostoli
argumentandi rationem non miretur? Ne offendat
Judaeorum animos, quod laud. Psalmum in Davi-
dem non quadrare contendat, Prophetam illum egisse
dicit, ipsique tanquam singulari divini favoris socio ,
laetum promissum de Christo, ex ipso nascituro
thronumque adscensuro, dedisse Jehovam ; ubi illud
etiam hîc tenendum est, quod Judaei, quoties de
Christo mentio fiebat, Davidis filium in ore habe-
hant. Prophetica igitur revelatione acceptaque pro-
missione factum est, ut saecula multa cogitatione
praetermittens, de Christi resurrectione praedixerit
David; cujus necessitatem ex ipsa Christi in ipsius

tlu'ono sedendi promissione inferri, arctamque cum
liac sessiono connexionem probe persentiscebat regius
vates. Adeoque :

Sect. 31.

TIq0CS(0v iXàXijst TtiQl T^s àvctavàams rov Xqkstqv
OTi ov xccTiXiicpamp;y 7] cciiTov iïg adov, ovSè ij adQ§
avtov eide SiacpO'oqccy.

nQoïdà)igt;. Directum Psalmo XVI vaticinium de Chri-
sti resurrectione inesse, hoe verbum omni dubio ma-
jus reddit; graviter enim illud vaticinandi rem inten-
dit, quippe significans praevidisse Davidem, longos
annorum circuitus mente praetervolantem, ea quae
eventura essent, deque his tanquam re praesenti
locutum fuisse, idque quidem auctore Spiritu s., quo
praeterita ac futura uno oculorum ictu conspiciun-
tur 1). Davides igitur, nQocf^rrjs vnÛQ^œv, indoli
muneris prophetici convenienter, 7tQ0ïdàgt;tgt;, futura cer-
nens , mentisque oculo ut praesentia adspiciens,
i},àli]ae usol rijg dvastasimg zou Xqistov. — quot;Elàhjae,
locutus est, seil, in Psalmo laud.; nam utrique verbo
iTQoïëwv et tkakTiGt propriam vim esse adservandam
postulat accurata interpretatio; quocirca minus accu-
ratae Kuinoelii agendi rationi subsci'ibere non pos-
sumus, nQOïdcoigt; cum tXàXtjaa conjungentis, atque ver-
tentis : vaticinatus est, praedixit, nçoeqirjTiVGf; neque

1) Wettius ad Gal. IU: 8. »Der Geist der Weissagung,quot; inquit,
»setzt Vergangenheit und Zuliunft in Einklang; und Alles, was in
»den letzten Zeiten geschieht, ist im biblischen Allerthume verher-
»gesehen, vorhergesagt, vorgebildet.quot;

hîc ad TiQoïdài' cura Eckermanno supplendum est
w;, quum Apostolus diserte afflrmet, Davidem ut
Prophetam resurrectionem praevidisse ; unde in Psal-
mo XVI ipsam praenuntiaverit. Jam igitur aperte
declarat Petrus, hoc Psalmo vatem egisse de Christi
resurrectione ; ad illud autem jure merito concludit
post recte procedentem hanc argumentationem : ,,Ad
Davidem Psalmum referre vetat ipsius Patriarchae
historia ; ubi vero perpenderitis, fuisse illum Pro-
phetam, accepisse illum laetain de Christo, ex ip-
sius Stirpe nascituro, promissionem, qui thronum
occuparet in perpetuum, ipsumque probe perspexis-
se, hoc fieri nunquam posse, nisi ex morte in vitam
revocaretur Ille, regni successor ■/mt' t^oy^iiv dicen-
dus, mirum subire neminem potest, laud. Psalmum
ad banc Christi resurrectionem esse referendum ;
imo, arctus hujus cum Christi perpétua in throno
sessione nexus tale vaticinium requirit. Hinc igitur
justa ducitur conclusio claraque redduntur mea verba,
non de se ipso Davidem locutum fuisse, sed de
summo ipsi promisse rege Theocratico. Hujus ergo
dvàcsvaaiv praevidens in Psalmo laud, de ea èAàP.^flé
Propheta, ort ov xavdiî(fd'i] rj ipv^rj avrov {tov Xqi-
(jTov) éig adov x. t. Lquot; Particulam oit hîc non cum
Heinrichsio vertere malumus : nam, sed quod. Est
enim haec prima vocis vis atque significatie i); porro
hanc interpretationem requirit loci nexus, ex quo
iXâlijSa David tkqI, de aracrrafff« t, X. quae in Psal-
mo laud, leguntur, atque hîc a Petro allegantur ;

1) Cf. Winer, Gramm, pajj. 419, 319.

ita ut per illud ntQl voculae ou lux afFeratür i).
„Praevidens locutus est de resurrectione Christi, quod''
etc.; i. e.: Quae in Psalmo laud. occurrunt, locu-
tus est Da vi des, ratione habita Christi aWorftOfco,'.
Non exhibetur causa, qua factum sit ut Davide s de
dvaaTâaii vaticinatus fuerit, sed ratio, qua de illa
locutus sit. Christi igitur resurrectionem vates prae-
dixit, enunciandis verbis ort — dca(pO-OQày, quibus
loquentem Messiam inducit. De horum verborum sensu
rationeque Grammatica vidimus ad sect. 27; ubi no-
bis patuit, divinum Oratorem iis indicasse , se mortis
imperio, neque quoad corpus, neque quoad animum
subjectum fore, quum hic atro mortis imperio non
relinqueretur, sed ipsi ereptus, lucis regno redderetur;
illud vero mortis vim pestiferam non experiretur sed
e sepulcro intactum et incolume resurgeret. Hinc
mirifice confirmatur Apostolicae interpretationis Veri-
tas , qua item de Christi resurrectione haec verba
sumenda esse jubet. Ceterum, verba ^ -qivyij uvtov
non habentur in Codicibus A B C D et pluribus utrius-
que classis Yersionibus et Patribus; probantibus Mi 1-
lio, Griesbachio, Lachmanno et Tischendor-
fio, et assentientibus Moro, Heinrichsio, Wettio,
Meyero, ex glossemate illa irrepsisse censentibus.
Tuetur autem illa Wolfius. Illi putant haec verba
addita fuisse, quo major cum sect. 27 similitudo ex-
sisteret; ex quo fonte mutationem rov: xartXHfamp;^ in

1) Winer 1.1. pag. 357: »Mit dem Genit. verbunden, sieht
»TEf^ — von dem Gegenstande, welcher Miltclpunct einer Tliätig-
»keit ist: — reden von etwas, — und entspricht dem Lat. de.quot;

t

lyAUTtlt'icf^tj deducunt ; quod tamen habetur hi Codd.
ACDE, ideoque receptum est a Lachmanno et
Tischender fi 0. Wolfius verba t/w^ avrov non
rejicienda dicit, quia, jubente Psalmo, de -^iv^fj aeque
ac aaQY.l mentionem facere debebat Apostolus. Sed
de rei summa nihil detrahitur, rejicias ea antuearis;
aeque minus ac si pro: oiù—ovSt cum Lachmanno
et Tischendorfio legas ovTé — ovn, quocirca dictis
subsistimus. De voce oaçxl, corpus indicante, mo-
nuimus ad sect. 26.

Probata sic Messiana Psalmi indole, expositaque
ratione , qua ovx riv Swarov tcQccrtTad'ai a morte Jesum
illum Nazarenum, (sect. 24), exclamat Apostolus:

Sect. 32.

Tovtov tov lijaovp dptGTticsiv ó 0iàg, ov nàvrtg iji^iTs
êajiiP fiÛQTVQig'

Tovtov illud quomodo cum praecedentibus cohae-
reat, primum inquiramus. Scilicet non una, hac de
re, interpretum est sententia. Etenim Heinrichsio
et Kuinoelio, post tovtop, verba Xqiotop ovtu siib-
audienda visa sunt, ut tovtop praedicati loco habea-
t\a,^Ir}Sovv autem subjecti: „Suscitavit Deus Jesum,
qui est hic Messias, ovTog XQiaxog ; suscitavit ^Itjaovp
{ppTa) tovtop {Xqkstôv).quot; Wettius vero et Meyerus
laud. verbum respicere putant ad sect. 24-31, qui-
buscum connectenda essent hac ratione: tovtop t6v
^iTjOovp, de quo omnia illa sectt. 24-31 dicta sunt,
etc. Hunc , a D a v i d e spectatum Jesum, etc. Nos
vero cum Valckenaerio aliisque, potius hanc se-

ctionem peiidere censemus a sectt. 22-30; quod ubi
Etatueris, magis grammaticam rationem servare vide-
ris, item egregiam xli/^axa, quam Petri verbis inesse
observavimus , uti et orationis efficacitatem. Est igitur
nobis hujus sectionis cum praecedentibus cohaerentia
haec: „Jesum Nazm-enum, eximium virum, legatum
„divinum, e m.edio sustuhstis; Illum, q^uem Deus e
„morte suscitavit, quia a morte vinei non poterat,
„utpote Ille , in quem eventum habere debebat Da-
„vidis vaticinium; rovrov, inquam, x6v''hi^iovv, supra
„descriptum, a vobis interfectum, de cujus reditu in
„vitam Davides locutus est, «i-iCFriyaf^ oÖéój.quot; Quod
igitur sect. 24, de excelsa Jesu personae dignitate
documentum, a Deo editum, atque in Illius dvudru-
fftf positum, memoraverat Apostolus, hîc efficaciter,
cum emphasi, repetit, post allatum et expositum
Davidis de Christi resurrectione vaticinium. In hoc
Jesu Nazareno illud vaticinium jam impletum esse
praedicat, neque dubitationi sie locum relinquit, quin
hic promissus Messias habendus ac celebrandus sit.
Quid? quod addito: ov nàvTfg ilfieTç iaf-uD'jtuQTVQfi ,
omnem obloquendi occasionem delet, ad historicum
provocans testimonium. Sitne autem illud ov mascu-
lino genere, an neutro accipiendum quaeritur. Qui
prius tuentur provocant ad 1:8. XIII: 34, qui ta-
men loci minus apte hîc adduci videntur, ad impu-
gnandam opinionem , qua de rfjg dyocdTuciicog veritate,
nostro loco, Petro sermonem fuisse credas. Illud
autem, cum omnibus fere interpretibus, omnino in-
dicare voluisse nobis videtur Apostolus, Jesu dm-
CTuatto;, ut rei omni dubio majoris, se cum discipulis

ceteris, esse uàQtUQfi, Hanc verborum Apostoli veram
esse mentem, tu7n coutexta oratio docet, tum ipsi
propositum consilium. Nos igitur neutre genere illud
ov suinimus, sensu: qua de re. nàvTeg Aposiolos s^e-
ctare credimus; tum ob ea, quae disputavimus ad
sect. 15, quibus illud ovroi de Apostolis valere edocti
sumus, tum ob additum ij^tTg, cui sua vis peculiaris
denegari nequit ; tum denique ob insequens näQTVQtg ,
quod de Apostolis maxime valet; qui, ut nemo mor-
talium , ipsi mirificae rei non adfuerant quidem, sed
qui, prae ceteris omnibus Jesu assecHs, Eum e mor-
tuis resuscitatum saepius conspexerant, loquentemque
audiverant i); atque boc omnino sensu Apostolus di-
cere potuit: ,.ot), cujus cêVaorwfféco,-veritatis, nos testes
sumus;quot; quatenus scilicet ad iianc jure concludebant
ex iis, quae viderant et audiverant Celsissimi
bujus divinitus exliibiti documenti de Messiana Jesu
dignitate se suosque collegas testes profitetur Aposto-
lus; cui bistorico testimonio fidem negare non pote-
rant auditores, nisi fraudatores baberent Apostolos,

1)nbsp;Matth. XXVIII : 16 seqq. (undecim discipulis conspiciendum se
praebuit), uti et Marc. XVI : 14. Luc. XXIV: 36-49. Joh. XX: 26-29;
Joh. XX: 19-25 (decern discipulis); XXI: 1 (spptem); Act. 1:2 sqq.

(omnibus); item Matthiae, -vid. Petri dictum sect. 21 et 22. _

Cf. etiam Act X: 40-42, ubi Petrus ad Corne Hum verba facieus:
roÜTOv, inquit, S eeU iiysips t-^ rfh-^îiiiéfx, xxVéSuxsv uvrlv ifi^üvit yavéHxi,
où Mvrt rS Aaä. àAAà iLdpr-jni roiç •n-fOxcx^ipTO-jvsjihaiç !ma toS Qeoü, f,iiïv,
oÏTivsç nvecpUyoïie-/, xcil (tuvotiVev tiirXnbsp;tS ^vaerriiv«! airiv lx vixpüy.

Kal TTstpifyysiMv ^i^iv, KijpC^at caetf.

2)nbsp;Cff. ad haec, quae leguntur in doct. Doedes disput., de Jesu
in vïtam reditu, pagg. 111-182, quibus argumentum q. d. positimm
pro Jesu resurrectione ex redivivi apparitionilus petitum exponit.

imo insanos, quippe quos ob liane maxime praedica-
tionem summo odio prosequebatur Judaeorum Syue-
drium.

Messiaua Jesu Nazareni dignitate, ita prae omni
dubio eyectä, in cujus nimirum Nazareni persona,
Davidis de Christi resurrectione vaticinium Imple-
tum fuerat, hunc Messiam redivivum excelso, quo jam
fungitur, munere ac potestate gaudentem, proponit,
ac cetera non minus vaticinia de Christo edita,
in hoc Jesu impleta esse ostendit. Expositä scilicet
atque comprobatä mirifica dvuoTänto); re, cum hac
arctissime conjunctae eamque subsecutae Jesu exal-
tationls ad Dei dextram mentionem injicit, sectt. 32-35;
qua factum est, ut tanti, quod adspexerant, miraculi
auctor exstare potuerit; Ita ut ipsa Spiritus s. efFusio
excelsae Iliius dignitatis documentum exhibeat illustrls-
slmum. Sic igitur Apostolus ad palmarium accedit
argumentum, quod sua oratione tractundum ac pro-
bandum sibi sumserat, advenlsse tempora Messiana;
mirabiha, quae adspexerant auditores, Spiritus s. efFusi
documenta esse habenda, horumque auctorem esse
Jesum illum Nazarenum, quem cruci affixerant; qui
nimirum, utpote Messias promissus, a Deo in vitam
revocatus, atque, Ita enim pergit Apostolus:

Sect. 33.

Tfjnbsp;ovi' tov Qeov {npcoQ-ilg , t)ji/ te Inoey/ellav

tov äyiov Ttviimaro;nbsp;nana tov ncctqóg, i^tyea

tovto, ó vvv vjittg ßXtneTc y.al d/.ov'iTf

Illud OVV arctam mihi, cum Meyero, necessitudi-
nem resuscitationis et exaltationis indicare videtin', ita

ut Petrus, hoe vocabulo interposito, id sibi velit:
„Jesus ille Nazarenus, quem Messiam vobis demon-
stravi, ex impleto in Ipso vaticinio de Christo re-
surrecturo, secundum promissionem Davidi datam
{■xaamp;imi — avtov), exaltari etiam debebat summaque
ornari potestate , ad quam capiendam resuscitatio Ejus
ex mortuis, viam Ipsi stei-nere debebat.quot; Ti] ôt^iâ —
rov Qiov viliad-ecg. Primum Mc monendum est de ver-
bis Tf] öi^ia TOV 0iov, quae diversimode ab interpreti-
bus explicari animadverto. Scilicet Calvinus, Morus,
alii, assentiente ex recentioribus Meyero, statuunt
verba haec sumenda esse de Dei potestate, quae Chri-
stum tiifiœas, adeoque vertenda: per Dei dextram.
Provocant illi ad Dativum casum, instrumentalem ha-
bendum , quum verba motum inferentia cum TtQog sive
tig construantur, eorumque conjunctio cum Dativo
classicâ Graecitate respuatur, atque non nisi raro apud
poetas inveniatur. Et profecto negari nequit, hanc
ex usu loquendi petitam objectionem gravem esse
dicendam. Attamen, non talis nobis videtur, quae
impediat, quin Heumanno, Wettio, Palmio aliis-
que assentiamur, verba illa de exaltatione ipsa sumen-
tibus, adeoque vertentibus: ad Dei dextram. His enim
ut calculum adjiciamus, sequentia nos movent argu-
menta: Primo quamquam Dativus motionis grammati-
cis difficultatibus haud vacet, infitiari tamen nequit,
arctissime connexum esse Dativum cum praepositioni-
hus v.g et nqog; quo fit, ut Dativi loco una alterave
harum praepositionum saepius ponatur quot;); imo pro

1) Vid. Winer Grammat, pag. 189.

locall f's et nçoî, Dativum subinde usurpari Fritz-
scliius aliique contendunt et probare conati sunt
Quamquam nos hanc litem, inter tantos viros actam,
non discernere audeamus , ex ipsis tamen eorum con-
certationibus patet, rem non adeo conclamatam esse,
ut ob unum Dativum disputatum, ad Meyeri cete-
rorumque partes transire cogaris; praesertim cum
accédant aha, quae ad Wettii castra te ducant. Nam
secundo-, versionem ad Dei dextram necessario postu-
lat sectio 34, xibi quid significaret per Dei dextram ,
cum Wettio non intelligo. Tertio huic sententiae
favet insequens orationis series, quae docet, non adeo
de Dei potestate , quae Jesum vilicotri, nostra sectione
agi, ast vero de ipsa potestatis a Jesu adeptae in-
dole et magnitudine. De hac Apostolo sermo est;
hujus effectus memorat, hanc vaticinio allato deinceps
comprobat 2). Ob has maxime causas ad insequens
vipwO-ils verba referentes, ipsius vi^iœaeœg indolem de-
signare Apostolum credimus; quo sumto, sublimis
Jesu potestatis descriptionem hîc adesse animadvertes.
Etenim formula rfj Se^à (seil.nbsp;gt;nbsp;, ex

Hebraica consuetudine, dénotât summam potentiam, po-
sitam illam in imperii divini communione ; quum una
cum Deo regnare censendus sit Ille, qui ad Ejus
dextram collocatur. Sumta est haec dicendi formula
ex Psahno CX, quem Apostolus modo allegaverat, et

IJ Vidd. hujus viri Conjectaneae , I. pag. 42, et Winer Gramm.
pag. 191.

2) Rede iceireo Bergmann us, disp. land. pag. 56, observât,
multo magis Psahni citandi consilium apparere , ubi verteris : ad Dei
dextram eveetiis.

in quo tractando de tjus formulae origine ac vi am-
plius exponemus. Ad Dai autem dextram iipϝhvu
Jesum dicit Apostolus; qucd verbum evehere, exaU
tare, significat Evectus igitur Jesus, summa digm-
tate ornatus est, quippe jam imperii divini socius factus.
Cogitanda Mc est Cliristi in coelum adscensio, (conf.
sect. 34 oi — äi'^ßii), qua regno potitus est Sospita-
tor 2), et quacuin igitur Spiritus s. efFusio arctissime
cohaeret. Etenim ad Dei dextram evectus t^v te
tncc/yelLuv tov ayiov nifn/nuroi Xaßögt;i/ nctçà rov na-
rQÔs, iUy.e TOVTO, 8 VVV {'titXg ßUnere xal dy.o^JiTi.
Quid autem additis Tijv — laßwv significare voluerit
Apostolus , primum inquiramus. Kuinoelius, Scliot-
tus, aliique liaec verba ita sumunt, ac si Christus
promissionem Spiritus s. a Patre acceperit; quae tamen
explicatio minime probanda videtur, tum propterea,
quod verba ea illud spectant, quod exaltationem inse-
cutum est, seil, nvei/fiarog antea promissi cum disci-
pulis communicandi facultatem, ut potentiae partem
constituentem ; tum quia verba i^éxee tovto non ex-
phcari possunt ex accepta Spiritus s. promissione, sed
unice ex ipsa promissi Spiritus s. acceptione, qua fie-

1) Cf. Proes, Diss. Jaud. pag. 11; cl. van Hengel ad Philipp.
11:9. Uuperrime de verbinbsp;nude positi, significatione, et vi,

accurate disputatum est in Diario laud. Bijdragen — door Vi. van
Willes; in cujus Parte III: 2. IV: 1, de verbo illo suam quis-
que sententiam defenderunt cl. J. H. Schol ten et pl. ven. J. R.
Wernink.

3) Bergmannus diss. 1. pag. 81, Phil.II:9-13 memorans: »
»UI^BTS,quot; inquit si. e. ia suUimem conditionem evexit, cum m coelum Eum
»sustollens, tum ad dextram suam collocans; i^oïv enim omnia in-
ïcludit, quae ad glorie uti Christi statuin fasiuiit.quot;

bat, ut ilium effundere posset. Nos igitur, cum
omnibus fere interpretibus, verba Ttjtgt; inayydiap r. a.
iTpez/fiUTog sumiuius pro: iitTjyyafiivop nvtiJ^a äyiop,
promissum Spirifum s. i), illum Spiritum , quem Pa-
tris nomine discipulis polbcitus fuerat Sospitator (1:4);
neque adeo baec verba conjungenda putamus cum
naoà TOV nuTQOi, ut, intellecto avrw, significetur jus,
bis ni terris versanti Sospltatori a Patre promissum,
. Spiritum s. distrlbuendl, quod Heinricbsio placet;
sed cumnbsp;ttaqa tov nuvqog , hoc modo: „promis-

sum nempe Apostolis Spiritum s. la^mv nocqù tov noc-
Tpo,-.quot; De nullâ enim Spiritus s. promissione Jesu
ipsi, vel in hac terra versanti, vel in coelum sublato,
datâ, sermo esse potest, quum, ipso Heinrichsio
consentiente, ejusmodi tTcayytHai nusquam in S. Co-
dice legantur, adeocpe laudata ejus seutentia omni
fundamento carere censenda sit; sed agitur hîc de
Spiritus s. promissionibus, quas cum discipulis com-
municavit Sospitator, quibusque pollicitus est, et Pa-
trem, et se hunc Spiritum missuros esse, postquam
Ipse glorificatus esset. Hunc igitur discipulis promis-
sum Spiritum Jesus iipmamp;tU a Patre accepisse dicitur;
quae Apostoli verba molestiam tibi creare cessabunt,
ubi observa veris omnem, qua Christus gaudet, po-
testatem a Patre Illum accepisse dici, quod patet ex
passive {npœamp;eh-, et ex toto Apostobcae orationis con-
sIUo, qua Jesum promissum Messiam esse demon-

1) Hac ratione jam Bezam verba baec intellexisse, monet Kuhn-
kenius, ann.mss. laudd. ad 1. Cf. Act. 1:4, ubi Conservator admo-
net Apostolos 'PTXfxfitveiv riv IrrxyyeMxv rov ■aa.Tfiç.

strat talem a Pâtre Eum constitutum dicit, ita ut
Pater Eum suscitaverit e morte , atque ad dextram
suam exaltaverit. Hac exaltatione summam in omnes
res potestatem adeptus est Sospitator, adeoque etiam
in Spiritum sanctum; ad ea, quae Christi dominio
sub]ec.it Pater, Ipsi exaltato tradidit, Spiritus sanctus
etiam pertinet. Atque hoe sensu Spiritum s. a Patre
Jesum accepisse recte affirmare potuit Apostolus;
Messiatici, sive Mediatorii q. d. muneris ratione ha- -
bita; ex quo Christus, veluti médius Deum inter et
nos, accepta a Patre dona, manu suâ nobis tradit.
Eecte porro Sospitatorisque verbis plane congruens
hujus Spiritus s., Christo traditi, mentionem facit
Apostolus, post memoratam Ipsius v^icoaiv. Nam glo-
riâ demum ornato Christo, Spiritus illius, Ipsi traditi
conspiceretur vis, hujusque sese manifestaret efficaci-
tas; cff. Joh. VII : 39, alia. Quod tamen non ita est
intelligendum, ac si Spiritus ille tune primum effundi
coeperit ; sed cogitanda est luculentior illa, cum fide
Christian^ arctissime conjuncta gratiae abundantia ,
quam eo usque distulerat Deus, dum Christum in
regia sede collocasset. Hoc enim ipsa vox efusio do-
cet, de qua monuimus ad sect. 17. Ceterum quod
/tanc Christi potestatis partem, seil. Ejus in Spiri-
tum s. dominium, ex Jesu ad Dei dextram t^/wöst
sponte sequi visum, de industria hîc memorat Apo-
stolus , explieandum est ex praesenti ejus consilio , ex
quo ipsi probandum erat, mirabilium, quae evene-
rant atque Spiritus s. documenta erant habenda, (cfiquot;.
ejus dicta sect. 16 sqq.), Jesum auctorem esse; unde
clarius etiam intelligerent auditores, vere Eum esse

Messiam, quippe cujus vi Joëlis vaticinium impletum
esset, atque in quo adeo advenissent tempora Mes-
siana. „Jam vero,quot; hoc vult Apostolus, „evectus Ille
„ad Dei dextram, cui summum in omnes res domi-
„nium Pater tradidit, Spiritum etiam sanctum ab
„Ipso accepit. Messias igitur constitutus, in Davi-
,,dis throno eminenti sensu collocatus hicce Jesus
tJcjjff rovTo, 0 — dxoi/tTi De verbo t^éx^e monui-
mus ad sect. 17. Ad tovto Kuinoelius, Berg-
m annus alii, supplent : nvtvn«, insequens ô ex-
plicative sumentes : id quod; vulgata vertit: hunc; alii,
uti Ruhnkenius, rovro explicant de dono linguarum.
Eectius autem mihi sentire videntur Calvinus, Wet-
tius , Meyerus, indefinite illud rovro sumentes, at-
que verba tovvo ö simpliciter vertentes : illud quod;
quae explicatio sese commendat tum simplicitate,
tum efficacitate, quam Petri verbis conciliât, qui
hoc modo ipsis Judaeorum mentibus judicandum re-
linquit, ro ixiivófitvov nihil aliud esse, quam promis-
sum Ttvii/fiu ayiov. Ipsa igitur ea, quae viderant et
audiverant, auditoribus habenda erant divinum Jesu
imperium tenentis indicia ; Ejus , qui ex hujus imperii
vi Ttvet/fici dyiov mittere posset, ac promissis de Spi-
I'itu Illo mittendo stare vellet. Quo magis autem de
rei demonstratae veritate constet, jam Apostolus fun-
damentum exhibet, quo ejus de exaltati Jesu potes-
tate assertio nitatur. Nil mirum hanc Jesu viliaaiv
continere contendit, quippe quae necessario in Chri-

1) Vid. Heringa, Km. waard, van J. C.; in opp. Soc. Uag. 1797,
pag. 140 sqq. 2). pag. 57 Dis«. land.

stum cadere deberet; quod ut probet, Davidis
testimonium afFart, quo de Christi exaltatioue agere
Prophetam demonstrat. Sic novum argumentum pro
Messianâ Jesu Nazareni dignitate adducit Apostolus;
namque in Hunc Davidis testimonium quadrabat, ex
quo olim constituerai Deus, Christum in summum
honoris gradnm evectum iri. Antequam vero vatici-
nium excitet, praefatur, de ipso Davide illud minime
intelligi posse , quippe qui ad tantam altitudinem nun-
quam evectus fuerit ; quo exposito , ex ipsis Psalmi
verbis probat, nonnisi in Christum hoc competere.
Itaque, ut dictis: rfj de^ia — vijicad-di vim et aucto-
ritatem conciliet :

Sect. 34.

Oil yÙQ, inquit, JaßiS avt^t] ilg rovg ovgavov'g- Xi-
yei Si avtóg' Eintv 6 Ktfqios rw Kvqico {lov Kuamp;ov ix

öi^icól' flov.

Illud yÙQ fundamentum igitur exhibet assertionis :
rfj ôt^tâ — vxpmamp;tvru esse Jesum, adeoque minime
pro mera transeundi particula est habendum, uti Kui-
noelio placuit; quum diserte causam se indicaturum
admoneat Apostolus, quae dictorum veritatem ob ocu-
los ponat. Hoc ut efficiat, provocat ad Psalmi CX
efïatum , quo Christi exaltationem praedictam esse
monet. Argumentationis jam institutae accuratiorem qui-
dem ordinem desideramus, quum proprie haec ita
procedere debuisset: „Jesum, quippe Christum, ex-
,.altatum esse, jure proclame, nam sic scriptum est:
,.EiTcev X. T. I. Etenim haec V3rba ad ipsum Davidem

„referre, liujus vita vetat, et elFati, ab ipso ecliti,
„habitus, aUum quendam ipso longe superiorera regem
„Davidem spectasse, diserte arguens. Ergo ttqo-
„(pt'irrjï VTTÜQIWV, tW.rjSt mqi rfjs viiimOiWi rov Xqiarov,
etc.quot; Ast vero rei demonstrandae ardore plenus, ar-
gumentationis ordinem negligens Apostolus , in ante-
cessum monet, in Davidem non competere verba,
quae etiam ipsi citanda essent ; quo praemisso, vati-
cinium adducit, cujus indoles Christi exaltationem
cogitare jubeat. Ov yùq JaßlS dvt^t] ilg rovg ovqu-
voifg; Michaelis, quocum facit Heinrichsius, pu-
tat, P e t r u ra hoe enuntiasse, ad refutandam Judaeo-
rum opinionem, qua, falsa Psalmi XVI interpretatione,
Davidem in coelum sublatum crediderint. Est autem
haec sententia idoneis rationibus destituta; adeoque
•simpliciter Petrus ea nobis videtur spectasse, quae
palam pronuntiaverat sect. 29, mortuum esse Davi-
dem atque sepultum , illumque non resurrexisse. Haec
Prophetae fata, Judaeis optime nota, ob oculos ba-
bet, quocirca simphci negatione ovx — ovqavovg, subsi-
stere poterat; nulla iccirco causa est statuendi, me-
moratam falsam opinionem hîc refelli, de qua neque
ad sect. 29, neque h. L quid monet Apostolus, neque
historia quid tradit. Spectatâ igitur Davidis vita ,
Psalmi CX effatum ad eum referre, absurdum fore
dénotât Apostolus, quippe quae de ipsius exaltation©
in coelum nihil quicquam doceat, imo diserte huic
obstet. Caeterum, verba dyißij dg r. ovQocpovg versus
referenda sunt ad v^icoO-iig, rursus vero ad xuamp;ov — [lov,
diserteque arguunt agi de exaltatione ad Dei dextram
per sublationem in coelum eifecta; (cfF. dicta ad sect. 33),

Negat igitur Apostolus, Davidem in coelum subla-
tum et ad summam gloriam eveetum esse. Quum
ergo ad tantam altitudinem Davide s nunquam ad-
scenderit, vaticinium de sessione ad Dei dextram in
ipso impletum non fuit, ejusque Veritas alibi est
quaerenda. Haec vero non longe quaerenda erat,
ipsis effati verbis perpensis, quippe quae non nisi de
Christo explicari possent; ergo de hoc praedixit.
AiyBi St ttvTog' illud St recte mihi explicare videtur
Meyerus: quid? quod ipse dicit, („er sagt vielmehr
selbstquot;), ita ut Apostolus hoc sibi velit: „non tantum
Davidis fata haec verba ad ipsum referre vêtant;
sed vero ipsa ejus dicta , ipse verborum habitus tali
opinioni vehementer refragant.quot; Ex ipsa jam verbo-
rum ratione Messimiam effati indolem elucescere con-
tendit adeo Apostolus; quam certissime de hac sibi per-
suasum esse testatur, dum omnem de Jesu lii/ztowt
argumentationem illâ superstruat. Atque Whià primum
est argumentum, quod illorum opponimus sententiae,
qui hîc Apostolum sese accommodasse ad vulgarem
opinionem nobis persuadere conantur. Etenim si hoc
fecerit, nisi ipsi de Messiano Psalmi sensu, acriter ab
illo vindicate, constiterit, „mentitus est Petrus,quot;
uti jure observât doct. Bergmannus »), „et men-
„dacio superstruxit totam sanctissimae religionis causam.
„Quod sane non ejus erat, qui modo Spiritus s. donis

1) Diss. laud. pag. 57. Vidd. etiaa^ quae contra acoommodationis
eystema uniyerse idem monuit pagg- 25, 29; uti et ea, quae habet
Herderus, in 1, Brieven betreffende .de beoefening der Godgel.,
■uit het Iloogd, door v, SamelsYeld, II. pagg. 249-361, et pagg.
315-319,

„acceptis contra omnem errorem munitus erat.'' Neque
minus secundo , accommodationis patronis obstat ratio,
qua hunc locum adducit Apostolus ; diserte jam in
antecessum monens, de Davide eum accipi non posse,
illudque ex ejus fatis atque ipsa verborum indole pro-
bans ; contra vero ex eo Jesu exaltationis veritatem,
ejusque Messianam dignitatem demonstrans. Cui tertio
accedit, quod Petrus indubie inter eos fuit, quibus
Sospitator Davidis vaticiniorum sensum aperuit,
Luc. XXIV : 44, 45 ; jam A'ero , si haec Davidis
verba, sublimem adeo sensum spirantia, et veluti
manu ad Christum cogitandum nos ducentia, ad ea
non pertinent, quae yeyqaiA-iiiv« eanv iv i}iàlfiot5 tuqI
TOV XQiarov/ quodnam quaeso ejus dictum eo re-
ferres ? Profecto tunc non intelligitur, quorum tandem
scriptorum intelligendorum ditp'oi^iv Apostolorum vovv
divinus Magister. Sed luculentius etiam testimonium
quarto positum est in Sospitatoris dictis Matth. XXII:
41-46, locisque parallelis, ubi ipse laud. Psalmum
ad se referendum luce clarius significat. Omnino
Messiana Psalmi indoles ibi adeo dilucide a Jesu
vindicatur, ut eam continuo animadvertas ; atque mente
Sana fere destitutus censeri debeas, si h. 1. ipsi So-
spitatori accommodationis negotium adscribere velis,
et statuere , perniciosam hanc explicandi rationem ab
ipso Christo didicisse Apostolum i). Quae cum ita

1) Vid. de hoc Matthaei loco et parall. doet. Bergmanni diss,
laud, pagg, 42-59. Hengstenberg, Clmstol. I. pag. 140, 141.
Olshausen, ad 1. alios; quorum interpretationibus perpensis, te-
meritatera Meyeri persentisoes, de his Sospitatoris dictis statuere
baud reformidantis: »Jesus selbst, nach allgemeiner Jüdischer An-

sint, cave ne, laxâ ac frigidâ accommodatione in usttm
vocatâ , Spiritus sancti in Apostolo operantis testimo-
nium, ipsiusque Cliristi diserta enuntiata contorqueas
et misere dilaceres. Nos saltem, his ita motos nos
declaramus, ut vere Messianum Psalmum Apostolum
habuisse omni dubio majus ducamus ; cujus insuper
auctoritas mirifice, si opus est, confirmatur Psalmi
argumente et ratione, quae alium ac ipsum Messiam
cogitare prorsus vêtant ; quocirca ex his ipsis alterum
pro Messiana ejus indole argumentum jure petit Apo-
stolus i). Ipsa verborum expHcatio hoc darum red-
det, ad quam jam nos accingamus. Einev o Kifqiog
TÜ Kvqim jiov x. T. l.] ^ÏIk'? nln* û^îj. Sublimitas
magna jam inde ab hoc initio apparet. Spiritu s.
afflatus, magnificam Messiani regni gloriam, quasi
oculis subjectam cernens, oracuhnn se editurum esse
^nbsp;significat regius vates. Incipit carmen a solemni

Prophetarum formula, qua illi, quae divinitus sibi pa-
tefacta sunt, hominibus tradunt. Verbum ÜJ^i ol ó

aliique vertunt: ilnev, dixit; .videtur autem venustas
»sieht versteht diese Psalmvvorte

vom Messias; ihr historischer Sinn
»aber ist,quot; etc.; unde eflici licct, qualem Petri interpretationem
haheat ille; vid. ad Act. II: 34, 35. Kec minus profecto Wettii
audaciam repudiabis , qua de eadem re agit ad introductionis Jsalmo
CX praemissae ßnem ; in Comm. ad Ps. pag. 558.

1) Messianam Psalmi indolem hujusque a Davide compositi veri-
tatem de industriâ vindicat Bergmannus, diss. laud, in Psalm. CX ,
accuratam etiam Psalmi interpretationis historiam tum antiquam, tvm
reccntiorem subjungens, atque maxime diversas de eju6 argiimento
interpretum sententias exhibens pag. 1-20; quocirca his nos abstine-
mus. Post eum Messianam Psalmi indolem vindicarunt Hengsten-
bergius Christ, l. pagg. 140-153; alii.

poëtica requirere, ut substantive vertamus: oraculum
Oraculum se traditurum esse indicat poëta, idque in-
spiratum sibi a Jehova, etenim addit: nlil* o xi/qios;

non suum igitur, aut alius cujusdam hominis, sed
ipsius Jehovae. Verba facere hîc anthropomorphice
informatur Jehova, qua formulâ sanctissimum et effi-
cacissimum Illius decrettim denotabatur 2). Indicatur
igitur hîc légitima ratio, qua rex imperium obtineat,
quippe qui ipsa Jehovae ordinatione ad hoe vocatus
sit; est ac si diceret Propheta, non temere sibi sum-
sisse honorem, sed tantum paraisse Deo jubenti Illum,
ad quem verba fecit Jehova. Quis jam hic fuerit

indicat addito:nbsp;TtS Kvqlta fiov. Eeceptam hanc

lectionem Hebraicam veram esse, recteque adeo ver-
tisse LXX, tantis argumentis contra Michaële m,
lectionem

tuentem , defenderunt Muntin-
ghius, Bergmannus, alii 4), ut haec res ferme
conclamata censeri posse mihi quidem videatur. Non

1) Vid. Bergman, 1. 1. pag. 78. Mieliaelis, Coll.Crit. p.476,
in nota. Wettius item vertit: Spruch.

S) Vidd. FriedricUius, Symbolae ad interpret. Psalm. CX,
pag. 13; et Glasius, Phil. s. pag. 733.

3)nbsp;Crit. Coll. pag. 476 seqq., et Annot. ad Matth. XXII. Hic pri-
mus fuit, qui ita mutandam esse lectionem suspicatus est; secut
eum sunt Zacharia, Friedriohius, alii.

4)nbsp;Vid. Muntinghe, Eenige hijz. taalk. aanm. over de Psalmen,
S16 seqq. et quae hujus argumentis addit Bergmannus 1. I. p. 78,
46 ct 47. Michaelis sententiam item improbarunt Doederlei-
nius, in Schol, ad lilros poet. V. T.; Ammonius, Bihl. Theol.W.
pag. 70. Oir. etiam, si lubet, S waving, in Opp. Soc. Hag. 1799,.
pag. 141 etFoJmer, ibid, 1894, i)jg. 113,

sibi igitur, aut alii cuidam, se inferiori, aut sibi
aequab, fecisse verba Jehovam admonet Propbeta, sed
Ei, quem hominibus longe superiorem futurum au-
spicaretur. Domino suo. Atque hoe quidem primum
est argumentum pro Messiana Psabni indole, ex ipsa
verborum ratione, sect. 1, petitum i). A se ipso di-
serte distinguit vates Illum, qui ad Dei dextram se-
deret. Quid? quod Eum vocat Dominum suum; qua
denominatione Davide s, potentissimus aetatis suae
rex, nullum alium, Deo excepto, insignire potuit,
quam unum Messiam, qui rex omnium maximus per-
petuo thronum occuparet 2). Dignitatis ergo ratione
habita ita Eum compellat regius vates. Num propter
naturam etiam divinam Messiam Dominum suum vo-
caverit, num tam clarae de Eo notiones Davidis
menti obversatae fuerint, difficilis omnino quaestio est.
Negare tamen hoe non auserim, tim ob mirificum at-
que celsissimum nomennbsp;quod quo sensu acci-

piendum sit apparet ex sect, b, ubi habetur 'J^K)

qua denominatione, de solo Jehova usurpata, Mc in-
signitur rex ille, de quo sect. 1 sermo fuerat ; tum
ob ea, quae huic régi dixisse fertur Jehova: xàamp;ov
X. r. 'k., de quorum vi mox exponemus; tum etiam
ob Psalm. II: 7. XLV: 7, 8 3). Certe non facile

1) Vldd. Bergmannus, 1. 1. pag. 34, 36, et scnptt. ibi laudati.
8) Vim appellationis xt/gin, Christo tributae, egregie exposuit
doct. E. B. Swaluc, in diario: Bijdragen — uitlegkunde, door
B. van Vigilies, I, pag. 371-389.

3) Consul, universe hac de re Muntinghius, qui laud. Annott.
pag. 219, omni dubio majus hoc habet; item Bergmannus 1. 1,

intelligitur, quomodo non nisi terrestrem regem Wet-
tius aliique hîc cogitandum esse statuere possint, nisi
aut Davidem se ipsum adulari, aut alium quendam
turpi prorsus adulatione illum prosequi voluisse cre-
das. Etenim praeter sublimem illam denomiuationem,
ea, quae Domino suo dixisse Jehovam célébrât va-
tes, sine omni dubio ejusmodi sunt, ut mero homini
tribui neutiquam possint ; quod insequentia verba
Kàamp;ov tx âé^iMj/ fiov docebunt, quae, valde disputa-
ta , jam nobis sunt explicanda. Constituunt autem,
uti nobis videtur , jure secundum argumentum inter-
num pro Messiana Psalmi indole. Nimil'um sumta
est haec phrasis a regum orientalium more, ex quo,
quos prae ceteris honorare vellent, a dextra sua col-
locare solebant ; quo actu indicabant, eos imperii ac
honoris regii participes constitutos esse '). Hinc

pag. 40 , coll. pagg. 53, 53 ; ad quae viii disputata legantur, quae
monet censor in Godg. Bijdr. 1S31 , pagg. 399-401. Iluffnagel,
Ilandh. d. Bihl. Theol. I. pagg. 383-385. Kengstenberg, op. laud.

I. pag. 143 seqq. Porro, quod ad verbumnbsp;sect. 5 iudeque peti-

t

turn argumêntum, egregie disputata Bergmanni pagg. 160-163;
Muntinghius 1. 1. pag. 330, et Korte Aanm. pag. 397 ; Heng-
stenberg 1. 1. pag. 147, 148. Tandem Ro se nm ul 1 e ru m , vim

Tocis ♦J'TX enervare studentem réfutât Wettius, 1. 1. pag. 561;

quamquam hic, historica sua via procedens, illud verbum ad ipsum
Jehovam refert; quem , uti et ipsi assentientes , refulatos vide apud
supra laudd. viros.

1) Vid. Muntinghe, 1. 1., p. 393 sqq. Geschied, d. Mcnschh.
VI. p. 80 et ann. 85. Bergmannus pag. 36, 37, 78et79. Knap-
pius, de Christo ad Dei dextram sedente, in Muntinghii Syll'
Opusc. II. pag. 219 seqq. Wettius ad h. Psalm. Hengstenber-
gius 1. 1. p. 143 seqq. Tholuckius, ad Hebraeos p. 130, alii,

sponte niteiligitur celsissima Messianae potestatis in-
doles. Etenim hic rex jam dicitur collocatus ad
dextram ipsius Jehovae. Est igitur particeps factus
imperii atque honoris divini. Proximus Jehovae est
potentia et dignitate, una cum Ipso regnat. Jam,
de quonam mortalium vel terrestri rege hoc Jehovae
effatum valere posset ? Omnino reges terrestres Dei
nomine imperium hac in terra gerehant, sed tanquam
Ejus ministri. Nostra autem formula diserte indica-
tur divini imperii consortium ; quod certe ad nullum
terrestrem regem adaptari potest Ceterum monere
non opus est, figuratam lue ohtinere locutionem ; ast
vero veritatem , sub imagine comprehensam, sine ullo
dubio in summo imperio, quo donatus est Sospitator,
in imperii divini cum Patre consortio positam esse ,
luce clarius apparet Quod attinet tandem ad quae-
stionem, utrum Christus, ratione habita naturae di-

Stat igitur memorata formulae vis; quidquid tum antiquiores, turn
recentiores nonnulli in medium attulerint ad eam infrigendam ; quoad
priores, hos enumerates et refufatos vide aBergmanno, locis laudd.,
cujus dicta non minus valent contra Bleekii, ad Hebr. 1:3, de hac
formula sententiam.

1)nbsp;Formulae: ad Dei dextram sedere, de Christo usurpatae, vim
et significationem copiosc ct flccurotissimc 6xposuit Scrgmsmnus
pag. 80-84, ad quem igitur lectorem ablegamus. He hoc .argumento
conferantur etiam Hengstenbergius, 1.1. Th o 1 u ck., Kn a p p.
!. 1., Heringa, Koninkl. Waard. pag. 124 sqq. Van der Willi-
gen, Wezen d. Christend. I. pag. 231-236; uli et Godgel. Bijdr.
1831, pag. 386 seqq.

2)nbsp;Quod ad perversam eornm agendi rationem, qui has aliasque
symbolicas formulas proprie accipiunt, vid. Tholuckius. Einl.
commentario ad Hebraeos praemissae pag. 103 seqq., uti et ad Cap-
1:4; item Heringa 1. 1. pag. 122 seqq. et 815 seqq.

vlnae , an potius Kvimanae lioe jussum a Patre acce-
perit, nos üs plane assentiri profitemur, qui Qeav-
■d-(jó}7Tcp haec verba dicta esse credant, in quo divina
et humana natura arctissime conjunctae sunt; Patrem-
que informari hoe Uli jussum dedisse eo temporis
puncto, quo adscenderat Jesus in coelum'). Patri-
bus plerisque placuit sententia, qua statuitur, tantum
êià TIJ» oàoxa, Christum laudatum honorem et po-
testatem a Deo accepisse 2), quibus Heng stenbergium
assentientem video 3) , unde explicandum erit quod
hicce vir formulam sedere ad dextram Dei non acci-
piendam censet de majestate, divinae majestati pror-
sus aequali ; quae tamen vis nobis omnino huic for-
mulae inesse videtur, uti ex supra animadversis pa-
tet; atque jure talem majestatem QtKvamp;Qwnm tribui
credimus. Profecto , non intelligimus , qua probabili
ratione sic inter utramque Christi naturam discer-
nere beeret; nam, etsi clar. Viro concedimus , sum-
mum imperium et honorem Chris tum a Patre ac-
cepisse , ut absoluti ab Ipso operis praemium, iidem
tamen , ex N. T. doctrina, nunquam obliviscendum

t) Hoe enim induUIe ex Mare. XVI: 19, coli, aliis locis, efficien-
dum esse, ostendit clar. van Hengel; in ejus disp. de Christi
adscensione in coelum , in Opp. Soc. Hag. 1809 , p. 69-73.

2)nbsp;Vid. Athanasius, in scymoMc rfe/de, apud Mo n t fau conium,
CoU. N. Patr. II. p. 9 , D. E. et p. 14; E.

3)nbsp;1. 1. pag. 143, ubi: »Auch nach der Messianischen Erklärung,quot;
inquit, »bezieht sich der Ausdruck, wie in N. T. durchgängig,
»nicht auf die Göttliche Natur Christi , nach der er dem Vater au
»Würde vollkommen gleich ist, sondern auf seine menschliche IVa-
»tur, nach der er die Theilnahme an der Göttlichen Weltregierung
»als Belohnung für die Ausführung des Erlösungsvperkcs erhielt.quot;

esse existimamus , eundem Illum etiam esse vlov tov
0eov, per quem Deus roHg «mvug ènolTjcss, et qui
qisQii T« nävTcc râ Qijuari Tijg dwä/iftog avTov i) ,
ita ut ad Dei dextram collocari potuerit, quippe qui,
ut talis, imperio gerendo par esset. Illum enim
xX-ijgovófiop nàvToop fO-ijue Deus, öt' ov tovg ulmitctg
ÎTtoÎTjae, et qui cpioei nàvToc, Hic, vwg existons tov
Qeov , idemque Messias, txâamp;iatv if St^iâ rijg fieycc-
Xwaifi'tjg iv vijiijloTg'i). Gloria et majestas, quam in
communione Patris habebat Filius ante mundum con-
ditum, tributa palamque designata fuit Qtavamp;qwitm
post resurrectionem, Joann. XVII : 5. Est adeo in
divina Christi natura causa quaerenda, qua factum
sit, ut omnium rerum Dominus constitui posset ; cu-
jus imperii fundamentum erat Ejus praeexistentia,
mundique per Ipsum creatio et conservatie. Quum
igitur ipsi s. seriptores utramque naturam arctissime
conjunctam proponant, imperii etiam divini, Christo

1)nbsp;Ilebr. 1:3. Cff. Abreschius in Paraphr. in epist. ad IIc-
Iraeos; Griesbacliius in Programm, de mundo a Deo Patre eon-
dito per Filium, ad Ucbr. II: 3; in ejus Opusc. Acad. II. p. 186-207;
uti et B Ie e k i ns , ad 1.

2)nbsp;T ll 01 u e k ad Hebr. 1:3: »Die Idee,quot; inquit, »welebe xA^fovä^o?
»ausdrückt, ist die eines obsolulen Repraesenlanten der Gottheit.
»Faktiscli tritt Christus in diesen Zustand ein, wenn das Etlösungs-
»werk an der Menschheit subjccliv seine volle Frucht gebracht ha-

»ben wird, Act. II: 34-36. l'salm 11:8.---Damit aber diese

»Erlösers-Würde noch mehr hervortrete , knüpft der Verfasser durch
snal den neuen Gedanken an, dass dersclbige , welcher seiner gütt-
»lich-mensclilichen Hutur nach in der durch ihn zur Vollendung ge-
»führten Welt alles besitzen wird , auch schon TJriieber -von allem
»gewesen ist, seiner Göttlichen Natur nach.quot; Vid. et Ile r i n go,
Kon. Waard. p. 188, 199.

traditi, ratione habita, tota Ejus persona eaque indi-
vulsa est conslderanda; et tanquam Qi«vamp;qwn(o divini
imperii consortium Patrem ipsi detulisse, idque quidem
ob divinam Ejus naturam pari jure ac majestate,
Hebr. 1: 6 , praeeiinte s. Scriptura, sumendum est.

Vidimus ita de ^d atque ambitu formulae xàamp;ov tx
St^twv i*ov, ratione habita gloriosi, quo Deus Chri-
stum ornavit, imperii. Addimus tantum, quoad hu-
jus formulae originem, illam repetendam esse ex solo
llehraeo sermone, non vero mere Graecam eam ha-
bendam esse , uti nonnulli voluerunt ; quibus acriter
se opponit Euhnkenius , vehementer eos car-
pens , qui, quasi agmine facto , ad N. T. ex profanis
scriptoribus illustrandum, convolarunt; idemque mo-
nens hac formula eandem majestatem eandemque po-
tentiam, qua Pater ipse fruitur, Christo adscribi.

Jam ex Iis, quae hucusque exposuimus, Psalmi
verbis, Messiana hujus indoles egregie elucescere no-
bis videtur, eorumque sententiae patere absurditas,
qui hîc non nisi terrestrem regem cogitandum velint.
„Nam,quot; recte monente Calvino, „utcumque David
„vices Dei obierit et quasi Ejus personam sustlnue-
„rit regnando, haec tamen longe inferior est pote-
„stas, quam ut ad dextrum usque Dei latus emineat.
„Quum longe infra Angelos subsidat David, non
„adeo celsam sedem occupât, ut secundus a Deo

1)nbsp;Vid. Abreschius, ad h. ]. egregie probans, hanc adorafio-
nem Messiae tribui, quippe t/M etiam toS eeo5, eosque refutans , qui
haec verba tempus ante Christi in terrara adventum spectare con-
tendunt.

2)nbsp;Ann. laudd. mss. ad Act. II : 34.

„censeatur. Omnes enim coelos transcendere oportet
„ut veniatur ad Dei dextram. Quare nemo in ea
„vere et proprie sedere dicitur, nisi qui creaturas
„omnes honoris gradu superat.quot;

Nec minus porro ad nostram sententiam compro-
bandam faciunt insequentia Psalmi, a Petro allata
verba; quibus imperii, favoris sui socio demandati,
amplitudinem proposuisse fertur Jehova. Etenim, post
sublime exordium, quo imperii atque honoris sui
consortem Illum declarat, haec eloquentem inducit
vates Jehovam:

Sect. 35.

^'Eœ; àv ygt;m rovg lyOQOi'g aov inonódiov ramp;v no-
Samp;i/ aov

Continuatam hîc observamus figuratam loquendi ra-
tionem, de regum orientahum more sumtam. Prouti
enim fingitur Jehova, alto soho insidens, pedibusque
subsellium premens, ifmzae, partâ jam magnâ victoriâ,
e terris in coelum reduci, honoris sui et imperii conce-
dere partem, sedem in eodem illo solio, honorifice ad
dextram suam Ilh parans; sic vates Orientis more,
ex quo qui altiori solo, sive throno insideant, pedi-
bus subjectum iiabeant scabellum, exaltati etiam Mes-
siae, in Dei throno insidentis, pedibus scabellum ejus-
modi subjectum informat; et Jehovam inducit taie
Ipsi pollicentcm. At quale? Aureumne, vel ebur-
neum? Minime; sed hosfes ipsius scabelli loco Ipsi
forent. Jam vero quum hostes pedibus alicujus supponi
vel suppositi dicuntur, subjectio indicatur cum pleno in

eos dominio ; atque sumta est liaec dictio a victoribus,
pede bostium devictorum colla prementibus »); con-
sentieutibus plerisque interpretibus, improbante autem
Micbaële 2), qui respiciendum monet ad Ar cam Foe-
deris, pedibus Messiae subjeetam, quamdiu a Dei dex-
tra sederet ; ita ut, semel bac sede ab eo relicta,
Arcae loco, campos pedibus subjectos adspiceret, ca-
daveribus obtectos. Eejecta vero universa ejus de
sessione ad Dei dextram super Arcam Foederis in-
terpretatione, boc quoque sponte cadit.

His vero difficiliora explicatu nos manent. Non
levem nempe molestiam creat illud fw,quot; àv, Ilebr.
ratione habita prioris membri partis. Scilicet quaestio
est, num indicent haec vocabula definitum quoddam
tempus, terminmn ad quem, ita ut sessio ad Dei dex-
tram eo tantum usque Messiae concederetur, dum hostes
subacti essent; an vero simphciter significent, hostes,
Messiae ad dextram Dei sedenti, subjectum iri. Dis-
sentiunt valde hac in re interprétés; quorum senten-
tias diversas refert Bergmannus, pag. 85 seqq. Ipse
autem doctissimus hicce vir iis se adjungit, qui ulti-
mam amplectuntur sententiam. Fatetur omnino par-
ticulam vertendam esse donee, et terminum tempo-
ris statuere, „non vero ejus, quo Christi regnum
„circumscribatur, sed ejus, quo hostes ejus non desi-

1)nbsp;No!am est exemplum Saporis Persarum regis, Valeria ni im-
peraloris dorso, eum in equum escenderet, abutentis, narrantibus
Aurelio Viet. XXXII: 6; Laetantio, de Morte Persarum, 5-,
uti et Tamerlanis Bajazethum et Alexandri III Pontijieis
Fredericum Aënobarbum similiter traetantium.

2)nbsp;Crit. Colleg. pag. 4!)l-494.

„nant Ei resistere et prava contra Eum machinari;quot;
insuper monens, hanc quaestionem non tantum e Gram-
maticis legibus esse dirimendam, dum res et ratio di-
cendi vetant statuere, particulam tcog ponere terminum
sessioni ad Dei dextram; adeoque nberiorem hujus
rei dijudicationem magnam partem pendere ex inter-
pretatione Paulini enunciati 1 Corinth. XV : 24-28 ;
quem igitur locum copiose explicat, et cujus disquisi-
tionis finis hic est: quod et äiQis ov ita verten-
dum sint donee, ut ante utramque particulam assumatur
ellipsis participii cujusdam, exspectans, secure imperans,
aut simile quid, auctoritate Hebr. X: 13, ubi legitur:
TO ïomóv ixdeyoj-uvoi. Dubitat quidem ipse Vir doct.,
num haec sententia optima atque unice vera dicenda
sit; sed meliorem se non videre candide profitetur.
Neque nos ii sumus, qui tantorum virorum lites nos
componere posse putemus, ac verum demum sensum
proposituros. Attamen, quae nobis de hac quaestione
videantur, hîc non apponere non licet. Itaque jam in
antecessum monemus, eam nos amplecti sententiam,
qua partieula omnino indicare censeatur terminum,
ad quem duraturum sit Oiccpamp;qwttov regnum; ita ut
finem hujus regni involvat. Ad hanc opinionem tu-
endam nos ducit tum vis propria particulae tum
N. T. de Christi imperio doctrina. Primum igitur
quoad laud, particulam, diserte hanc terminum ad
quem intendere optimi quique Grammatici contendunt,
inter quos Winerus cujus quidem particulae vim

1) Tum in Lex. ad vocem uLi cum Friizschio {Comment,
in Matth, pag. S3 seqq.) cxistimat, errore nili Glassii, Gesenii,

quum probe sentirent seeus judicantes, varia ratione
nodum solvere tentarunt; sive in usum vocato donee
continuativo, sive alio quocumque modo ; sive, uti
Bergmannus, assumenda ellipsi participii cujusdam.
Quae omnia tentamina ostendere nobis videntur, ipsos
illos particulae vim probe persensisse, prouti Berg-
mannus candide profitetur i). At quonam igitur
jure hîc significari contendat tempus, quo hostes non
desinunt Messiae resistere, non intelligitur, nisi ex eo,
quod doct. Vir antea monuerat, non tantum ex Gram-
maticorum legibus quaestionem esse dirimendam, quum
res et ratio dicendi vêtant statuere, laud. particulam po-
nere terminum sessioni ad Dei dextram. Stat autem
particulae vis, atque hanc nulla de causa infringere
licet, nisi vaga fiat omnis interpretatie. Ex vi igitur
hujus particulae , hoc etiam loco ipsi ti-ibuenda, se-
quitur , hîc sermonem esse de eo temporis puncto,
quousque sessio ad Dei dextram duratura est.

Et tantum, secundo, abest, ut rei natura et dicen-
di ratio vetent haue particulae propriam vim urgere,
etiam Qtayamp;qùnov sessionis ad Dei dextram ratione
habita, ut contra , nostro quidem , salvo meliori ju-
dicio, optime illud congruere videatur cum omni de

Wettii opinionem, quanbsp;etnbsp;passim, ubi de re fu-

tura agitur, ita colloeentur, ut non certum temporis terminura, sed
tempus etiam quod excurrit, significent. Quid? quod Psalmi CX: I
sensus ipsi videtur liujusmodi esse; »Regnabis donee omnes om-
»nino hostes manus dederint; non exues regiam dignitatem, prius-
»quam de hostibus tuis triumphum egeris;quot;— turn in Grammatik,
pag. 872 seqq., ubi de formula iV etc. agit.
1) pag. 80, 87, 93, 96.

Cliristi imperio doctrina, in s. libris obvia. Scilicet,
pace viri doct. animadvertere liceat, ipsum non rite
distinxisse nobis videri inter viov tov Oiov, Hnjusque
vi divinae naturae potestatem, et inter Qiävamp;qmnov
hujusque imperium a Patre ipsi , ut taH, delatum.
Etenim, tanquam v'w; tov Qfov nunquam non regna-
vit, nunquam non regnaturus est. At aliud quid est
Qecevd-QMTiov imperium. Hoc initium cepit, atque ideo
finem etiam habere potest. Initium cepit eo tempore,
quo in coelum sublatus est divinus Sospitator '). Tan-
quam Geàpd-qwTtos regnum a Patre accepit, rector,
dominus ac servator constitutus est, ad dextram
Dei collocatus. Hoc sensu Pater per Eum regnat,
imo ipse hactenus Patri subest. Atque hoc Qtavamp;Qionov,
hoc Messiaticum imperium gerit, hoc Pater ipsi conces-
sit ad tempus ; tamdiu scilicet, quam opus erit ad
Patris consilia exsequenda ; adeoque ad tempus illud,
quo omnes adversarii subjecti erunt, quorum ultimus
est mors, 1 Corinth. XV : 24-34. Quod tempus cum
venerit, regnum Patri tradet, et tanquam Qtàvamp;qœno;
Patri se submissurus est, ut Deus sit t« nàvtu tv
nàaip, ut regni consummati laus ad Deum, jam sine
Christi Mediatoris interventu regnantem, perveniat,
omnesque per Christum liberati, Deo toto fniantur.
Quod quidem minime piignare censendum est cum
iis locis, quibus Christo aeternum regnum adscribi-
tur. Xani suorum rex aeternus manet, summa sem-
per sanctitate et honore colendus, cuique liberati per
Eum nunquam non obsequium sunt tributuri. His