DISSERTATIO INAÜGURALIS

i)e;

ELUIDORUM FACÜLTATE CONDUCENDI
TLUXUM ELECTßICUM.

f ' WfW'^nbsp;^ î l^-tr E l ■

i:-,;.'' .nbsp;Vnbsp;.lt;«»«j«»» .i»».»««nbsp;-,

mkmmmi.m^m^-. ;

kA;,

»1nbsp;, «33301« ntflAa©®? Kijfti {.A

DISSERTÀTIO INAUGURALIS

de

PLUIDORUM FACULTATE CONDUCENDI
ELUXUM ELECTRICUM,

quam,

ANNUENTE SUMMO NU MINE,

EX AUCTORITATE RECTORIS MAGMFICI

SIMONIS KARSTEN,

î»liil. tlicor. mag. ï.ïtf. Hui». 9gt;oc(. JProf. ord.

nec non

AMPLissiMi SENATÜS ACADEMICI consexsu

et

soniLissiMAE FACULTATIS MATHESEOS et PHILOSOPHIAE
NATURALIS decreto,

PRO CRADU DOCTORATUS

summisqüe in
.tUTilES! KT PHII^OHOPHtA N.lTVa.it^t
nONOHIBUS AG PRIVILEGIIS

IN ACADEMIA EHENO-TRAJECTINA

RITE ET LEGITIME CONSEQÜEKDIS,
ERDDITOROM EXA M INI SUBMITTIT

JANUS HENEICUS STEINIGE WEG,

JE pa/iu JVi*lt;jgtltirji,
An DIEM XXII MARTH MDCCCXLVII, HORA H.

Ta».IECTI AD BHESfM,

APUU W. H. VAN HEYMNGEN.

MDGCCXLVIL

M

'H

Sil

ti'-i!;

I

Tj'piB n.audavit van de»- .WoHrfe Comp,

PARENTIBUS CARISSIMIS.

ff

p E A E E A T I 0.

specimen hoc academicum in lucem editunis pauca
tantum praemonenda liaheo. Argumentum quod mi-
hi tractandum sumerem quaerens, iinprimis mihi
placuit tale, quod phgsicam spectaret experimentalem.

Etsi vero saiebam permultas sese oblaturas difficul-
tates, tamen, non ut omnibus numeris absolutum opus
pr oder em, quod scientiae utile esset, sed quia mihi
ipsi, quantum posset, prodesse volebam, ejusmodi
argumentum elegi; praeterea Academia nostra mu-
seo gaudet plenissimo et lectissimo, cujus, ut omni-
bus cupientihus, sic etiam mihi clar. van Rees, sin-
gulari, qua est benevolentiâ, aditum aperuit.

Inter varias physices partes, quae ultimis tempo-
ribus physicorum exercuerunt ingénia, imprimis om-
nino Galvanismo locus est tribuendus; quae in eo
elaborarunt Ohmius, Wheatsïoniüs aliique uni-
versalem moverunt admirationem. Quamvis vero jam
multa hanc scientiae partem spectantia prodierint,
permulta tamen adhuc investiganda restant. Ex his
autem argumentum, adjuvante dar. van Kees, irac-
tandum eligere non magnopere mihi fidt difficile. In
experimentis vero instituendis tantae se obtulerunt
difficultates, ut argumentum sumtum remittere coac-
tus fuerim. Itaque ad aliud animum adverti, quod
scilicet liquidorum facultatem conducendi fluxum
elcctricum sihi subjectam haheret materiam, quae

autern praebuerunt rnea experimenta, in hoc specinni-
ne exponere conatus sum, quod in duas dividere
partes mihi visvm est, alteram historicain, alteram
experiiiientalem.

Jam mihi, spatio academico decurso, restât, ut
pio gratoque fungar officio, Viris praestantissimis,
quorum in me mérita, tum in vita moderanda, tum
in disciplinis tradendis nunquam débita laude prae-
dicare potero, gratum animum- significandi. Horum
autem cui plura accepta referam, quam clarquot;. ^Giïamp;ö-
dek, jam vita de f undo, optime illo de me merito,
cujus praecepta semper ad bona quaeque et puhhra
incitarunt. Sic etiam clarquot;. Wenckenbach, prae-
matura morte nobis erepto. Imprimis vero clarquot;. van
Eees, promotori meo aestumatissimo, qui et privata
et publica sua institutione interiores mihi scientiae
recessus aperuit, semperque cum solita sua humanitate
atque utilissimis consiliis adfuit; cui quam gratus sim
in animo sentio, verbis vero exprimere non valeo.

Neque etiam clar. Mulder hoe loco silentio prae-
ter eundus est, cujus praeterquam praeclara institu-
tione grataque insuper familiaritate uti mihi licuit.
Accipiat igitur clarissimus hic Vir, accipiant etiam
Lectoresin facultate Math, et PUI. Nat. atque reliqui
pr acceptor es grati hoe animi testimonium, meque dum
vivam suorum non esse obliturum in me meritorum
sibi persuasum habeant.

Denique amicis academicis ultimum vale dictum
- sit, quorum familiaritas semper mihi fuit jucundissi-
ma, quique ut mei memor es felicem peragant vitam,
etiam atque etiam opto.

L

PARS HISTORICA.

Aquam valde imperfectam electricitatis esse conduc-
tricem jampliysicisBECCAKiAE et Cavekdishio no-
tum erat; Mc quadringentiesmülies millies pejus quam
ferrum earn conducere invenit, melius vero, salequo-
dam in ea soluto. Cavendishii numerus Voltae^
(1803) nimis exaggeratus visus est ; quamquam facul-
tatem hanc conductoriam aquae purae perquam esse
imperfectam hoc modo confirmavit. Vitreo tubo
diametri unius pollicis aqua repleto in circuitu
posito, fluido electrico eam paulo majorem opponere

» Annalen der Physik von Gilbert, Bd. XII. S. 511.

1

resistentîam invenit, quam filuin metallicum diame-
trum habens tricesimam lineae partem, ejusdem-
que longitudinis. Impetus electricus ênim, quum
aqua pars fuit circuitus, fere tam vehemens erat
quam si aquae filum metallicum substitutum erat;
noverat scilicet, fluidorum resistentîam, aucta sec-
tione diminutaque longitudine, minorem fieri; in-
venit etiam salium, alcalium, acidorum solutiones
decies, vicies, tricies etc. melius conducere quam
aquam puram.

tJndecimo jam hujus saeculi anno Gay-Lxjssacitjs
et Thenaedus ' nonnullorum fluidorum ordinem
conducendi statuerunt; comparatis scilicet gasorum
quantitatibus, quas fluxus electricus, per haec fluida
transiens, ex iis aequalibus temporis spatiis evolveret.
Fluida autem, quae investigarunt, erant acidum
sulphuricum, nitricum, hydrochloricum, solutiones
potassae, nitratis-, sulphatis- et clilorureti potassae.
Acida et potassa tanti erant ponderis specifici, ut
utrumque commixtum solutionem salis praeberet
neutralem.

Sic acidum quam alcali, hoc autem quam sal
melius conducere invenerunt; praeterea augeri fa-

' Ami. d. Phys. v. Gilb. Bd. XXXVlil. S. 138.

cultatem conductoriam cum salis (sulphatis potassae)
quantitate in aqua soluta ad saturationem usque;
aquam puram, ratione habita salium solutionum, male
conducere; magnam etiam esse caloris actionem in
facultatem conductoriam. Illi autem non id ege-
runt, ut gasorum quantitates in recta ratione esse
facultatis conductoriae demonstrarent, sed aptam
tantum ad fluida quodammodo inter se comparanda.

Datyijs ' (a. 1822) ad hunc finem prorsus aliam
ingressus est viam; liic enim pilae Voltaicae flnxnm
transmisit per fluidum inquirendum et per viam ab-
ducentem metallicam, in qua positus erat voltame-
ter. Quamdiu autem in voltametro conspici poterat
gasorum evolutio, auxit liqnidi sectionem, et existima-
vit omnem electricitatem, cessante gasorum evolu-
tione, per liquidum exonerari, et tum liquidi sectio-
nem in recta ratione esse ejus resistentiae conducendi.
Licet autem haec viri summi methodus vitiosa sit,
tamen ejus ope sequentia ex suis experimentis deri-
vavit :

1.nbsp;Metallorum facultatem conductoriam elevata
temperatura diminui.

2.nbsp;Metallcrum facultatem conductoriam esse in

' Ann. (i. Phys. v Gilb. Bd. LXXI. S. 254.

ratione inversa longitudinis, in recta vero sectionis
fili.

3. Fluidorum facultatem conductoriam imperfec-
tam esse ratione habita metallorum; evolutionem
tamen gasorum ad electrodos numerorum severitatem
valde turbare.

Omnes vero hae investigationes vagas tantum prae-
buerant notiones facultatis conductricis fluidorum.
Fökstemamtos ' sequent! modo accuratos se nactum
esse numéros existimavit. Fluxum electricum pilae
Voltaicae 204 parium metallorum, charta madefac-
ta separatorum, per tuhum misit diversis deinceps
fiuidis inquirendis repletum; duae in eo positae erant
laminae platineae, semper eadem a se invicem di-
stantia. Jam fluxus electricus tamdiu transibat,
donec in voltametro aquâ distillatâ repleto et partem
arcus clausi faciente, aequalis gasorum quantitas
conspiceretur. Temporis spatium ad hoc necessarium
secundum eum in recta ratione est resistentiae vel
inversa facultatis conductoriae fluidorum. Numeri
hoc modo a Föestemanno inventi a se invicem,
quin etiam ab iis, qui inveniehantur, quando in li-
quidorum locum fila metallica substituebantur, per-

» Kastners, Archi«'. Bd. IV. S. 8:3.

parum differunt; quae anomalia facile explicari po-
test, eo quod mutatis in circuitu fluidis, parva tan-
tum pars magnae resistentiae conductoriae totius
circuitus mutationem subibat. — Neque etiam fieri
potuit, ut numeri a Makiakino * (a. 1827) inventiac-
curati essent, qui rationem non haberet tensionis elec-
tricae fluidorum laminarumque metallicarum, quae in
iis positae erant. In fluido scilicet, cujus facultatem
conductricem investigare sibi proposuerat, duas po-
suit laminas, unam zinceam, alteram plerumque cu-
pream, quae simul electromotores erant, eademque
semper a se invicem distantia collocatae. Declina-
tionem acus magneticae, sub filo horizontaliter tense
positae, per quod filum fluxus electricus traasibat,
mensuram esse existimavit facultatis conductoriae.
Sic multas investigavit solutiones salium etc., indica-
vitque etiam magnam actionem caloris in facultatem
conductoriam.— Pfapfids' (a. 1829), qui animad-
verterat Makianini errorem, fluïdum inquirendum
posuit in capsulävitreäquadratä,oblongä,in qua duo
latera opposita cuprea, partem interiorem auro ob-
ducta, electrodi erant. Hanc capsulain semper ae-

» ScHWïUGGER, Journal für Physik und Chemie, Bd. Xl.IX
S. 284.
» Ibid., Bd. I.Y. S. 258.

quali diversoram fluidorum quantitete implevit,
fluxumque electricum per fluidum galvanometrum-
que transmisit. Declinationem autem acûs magne-
ticae mensuram fere approximantem facultatis con-
ductricis esse judicavit. In repetitione tamen ejus-
dem experimenti, cnm fluxus electrici intensitas di-
versa esset, fluida quidem locum suum in ordine
mutuo facultatis conductoriae retinebant, numeri
vero, quod non mirandum, non congruebant cum
iis, quos praegressis experimentis invenerat.

Eo tempore (1827) lex Ohmii' innotuit, per
quam nova galvanometriae incepit periodus. Con-
junxit enim obscura maleqne distincts phaenomena;
planum fecit, quid intensitas sit fluxus, quid resis-
tentia conductoria, quid vis electromotoria, et quo-
modo illae a se invicem pendeant, certamque etiam
praebuit normam experimentatoribus in hac scientiae
parte.

Fechneeüs ® (a. 1831) quum experimenta ad de-
monstrandam Ohmii formulam et elementa quibus
constat accuratius defmienda institueret, resistentiam

' Die gah'anische Kette mathematisch bearbeitet von D'.
G. S. Ohm, Berlin 1827.

2 Maassbestimmungen über die galvanische Kette von
G. F. Fechneu, Leipzig 1831.

conducendi electricitatem aliquot fluidorum mensus
est. Expérimenta sua secundum Ohmii formulam
ita instituit :

Sit E vis electromotoria;
» w resistentia conductoria fluidi inter electro-

motores ad unitatem distantiae;
» l resistentia transitiva, ita dicta;
» V resistentia conductoria fili metallici longi-

tudinis definitae;
» F intensitas fluxus electrici, quam acus ma-
gnetica sub fluxus actione et extra oscil-
lans dimetiebatur.
Quum circuitus per filum v vel per filum longius
esset clausus, habuit :

In qua formala n et m sunt coefficientes a dimen-
sionibus fluidi et fili pendentes. Metienda autem
fluxus intensitate in diversis cognitisque valoribus
coefficientium n et -wi ex formula modo allata, atque
ex iis, quae cum ea conveniunt, mutatis n et tn,
invenitur w. — Hanc methodum Fechneküs appli-
cavit ad quaedam acida diluta, et ita viam monstra-

» Fechner , op. laud. p. 4.

vit, qua ad metiendam resistentiam conductoriam
fluidorum possit perveniri. Idem etiam probavit, ut
metallorum, sic etiam fluidorum resistentiam in recta
esse ratione longitudinis, inversa vero sectionis.

PouiLLETUs' (a. 1837) nonnullorum fluidorum
facultatem conductoriam eodem modo investigavit,
quam in metallis inquirendis secutus erat; in quibus
investigationibus primus rlieomotorem adhibuit fluxuni
praebentem invariabilem. Primum in circuitu elec-
trico posuit tubum vitreum solutione satorata sul-
phatis cupri repletum, deinde ei substituit filum
platineum tantae longitudinis, ut ambo eandem
haberent resistentiam conducendi, quo facto, diversa
fluida inter se comparavit, ad quod faciendum tubo
vitreo erecto utebatur,inferius laminâ cupreâ clauso,
intus a parte superiorifilum cupreum pendebat, quod
pro lubitu magis minusve demitti poterat. Hic tu-
bus saturata solutione sulphatis cupri implebatur;
alia fluida continebantur tubis horizontaliter positis,
clausis electrodis. Cum hoc apparatu experimenta
ita instituit. Primum per galvanometmm fluidum-
que inquirendum transire fecit fluxum electricum,
observavitque acus magneticae declinationem; deinde

« Annalen der Physik von Poôgendorff, Bd. XLII. S.298.

tubum supra descriptum, sulphatis cupri solutione
repletum, iu circuitu substituit fluido inquirendo,
tum fill cuprei positionem ita mutavit, ut prior de-
clinatio iterum observaretur.

Comparatis jam dimensionibus columnarum flui-
dorum sibi iiivicem substitutarum rationem facultatis
conductoriae reperit. Hoe modo Pouilletus se-
quentes est nactus numeros.

Fluida.nbsp;Facultas conductoria.

Solutio saturata sulphatis cupri...... 1,0000.

Idem fluidum dilutum 1 vol. aquae . . . 0,6400.
,) » » 2 » » . . . 0,4400.
), » » 4 » » . . . 0,3100.

Solutio saturata sulphatis zinci......0,4170.

Aqua destillata.............. 0,0025.

» » cum acidi nitrici. . . 0,0150.

Facultas conductoria platinae major quam solutio-
nis saturatae sulphatis cupri........ 2546680.

Solutio sulphatis zinci inter zinceas electrodos;
aqua et acidum nitricum dilutum inter platineas
positae eraut.

Hoe vero modo ratio non habetur polarisationis
galvanicae, quae minima iiegligenda est.

A. 1843 quot;VVheatstonius ' novum divulgavit me-

gt; Phil. Transact- 1843.

tiendae fluidorum facultatis conductoriae modum,
qui hue praecipue redit. In fluxu rheomotoris in-
variabile producentis flumen ponatur galvanometer
et tubus inquirendo liqnido repletus; observetur acus
magneticae decHnatio; augeatur deinde longitudo
columnae liquidi atque e circnitu electrico tantum re-
sistentiae conductoriae eximatur, ut priorem denuo
declinationem habeat acus magnetica, et igitur ea-
dem, quae prius, sitfluxns intensitas, tum resistentia
conductoria columnae fluidi, in circuitum electricum .
illatae, aequalis est resistentiae e circuitu exemtae.
Quo autem facilius longior reddatur columna liquidi
inquitendi, Wheatstonius iastrimientum excogi-
tavit, in parte altera hujus dissertationis descriptum
Sic Physicus ille egregius se experimenta institutu-
rum esse pollicitus est, quorum vero hucusque nihil
innotuit.

LENzros ® (a. 1843) investigans, quibus legibus
calor per flumen electricum excitatus obtemperaret,
mensiones etiam instituit resistentiae, quam non-
nulla acida diluta fluxui electrico opponant. Appa-
ratus ejus hoc modo constitutus erat. Capsula
quadrata oblonga vitrea, in qua positae erant duae

1 p. 25.

' .\nn. d. Phys. v. Pogg. Bd. LIX. S. 203 und 407.

laminae platineae, quae totam implebant sectionem
transversam, et quae varia pro lubitu distantia dis-
poni poterant, fluidum inquirendum continebat.
Praeterea in circuitu positi erant galvanometer atque
rheostata.

Electrodorum platinearum distantia quum esset n,
fluxui ope rheostatae intensitas quaedam dabatur;
deinde capsula fluide inquirendo impleta e circuitu
tollebatur, et fluxus ad priorem reducebatur intensi-
tatem : quae omnia iterabantur, quum alia esset elec-
trodorum distantia ri. Sit a^ numerus circumvo-
lutionum in rheostata, quas fluxus electricus transi-
tât, capsulâ partem faciente circuitus; a numerus
circumvolutionum sine capsula in circuitu; E vis
electromotoria; L cuncta circuitus resistentia con-
ductoria, excepta resistentia fluidi inter electrodos
et rheostatae; p polarisatie galvanica; I resistentia
transitiva, ita dicta; etwresistentia conductoria fluidi
ad unitatem distantiae electrodorum; tum, F indi-
cante fluxus intensitatem, habuit :

E
L-fa

Ex iis sequitur :

Sint a\ et a quantitates convenientes cum iis,
quas habuimus in formulis praecedentibus, inventae
mutata electrodorum distantia n'w, tum, quoniam
rheomotor, quo usus est LENzros, fluxum non prae-
bebat invariabilem, habuit :

E'—pnbsp;E'

_ _

Ex his sequitur :

P

L'-l-a

n.

d—o'j =nbsp;...........

Subtrahentes 11 a I habemus sequentem aequatio-
nem

(äH-gQ—(g—g'l)

w =•

n—n

Ita Lenzius, quod ante eum jam demonstraverant
Fechneeus et Pouilletus, confirmavit, fluxum
electricum per fluidum transeuntem iisdem legibus
obtemperare atque per metallum. Cum autem ille
haec experimenta alio cum scopo institaisset, eorum
tantum fluidorum resistentiam conductoriam mensus
est, quitus illi ad hoc opus erat; et plurimae hae
mensiones comparari inter se non possunt, quia li-
quidorum quantitas in capsula posita non semper
erat eadem.

Edm. Becquerel ius ' etiam investigationes de
eodem argumento, quo Lenzius , eodem tempore di-
vulga-vit Primum experimenta instituit, ut facul-
tatem conductoriam metallorum et fluidorum cog-
nosceret, cujus notio ad ejus investigationes deinceps
instituendas necessaria erat. Metliodus, quam secu-
tus est, praecipue hue redit: fluxui invariabili elec-
trico duas praebuit vias, aequalem habentes resis-
tentiam conductoriam, atque in singulis viis singu-
los posuit voltametros sibi invicem, quantum posset,
similes; in una praeterea earum capsulam platineam
fluido experiundo repletam, in qua duae electrodi
metallicae immersae erant. Turn Becquerelius
fluxuum intensitatem in circuitibus abducentibus men-
sus est ope gasorum quantitatis, quae definito tem-
poris spatio in voltametris collecta erant. Deinde
capsulam in altera fluxus parte posuit; iterumque
eodem modo mensus est fluxuum intensitatem.

Sit P gasorum quantitas in ea circuitus parte,
in qua capsula non erat posita;
» p gasorum quantitas In altera circuitus par-
te, in qua capsula posita erat;

' Annales de Chimie et Physique, 3quot; Serie Tom. IX. p. IS.

Sit Qetq quantitates in secundo experimento con-
venientes cum P et jp in primo ;
» A resistentia conductoria metalli in una cir-
cuitus parte divisa;
» L resistentia conductoria voltametri, quae in

utroque fere aequalis erat;
» a resistentia conductoria fluidi experiundi in
capsula platinea posita;

Tum, qnia fluxuum abductorum intensitas est in
ratione inversa resistentiae conductoriae, et quia in-
stituta experimenta Edm. Becquekelio probave-
runt, acidorum facultatem conductoriam in ratione
esse radicis quadratae fluxus intensitatis, habuit :

A quot;

VP

.11.

iV

pro a et in nonnullis fluidis.

VP VQ

Valor -- ex formulis I et II ductus, eliminato
u;

L, numeras esset proportionalis facultati conduc-
toriae.

Polarisatio galvanica vero hic prorsus neglecta est,
quo verisimiliter factum, ut, quae ex suis deduxerit
experimentis Edm. Becquekelius , cum iis, quae alii
invenerant physici, non conveniant. Sic inter alia
sequentia etiam experimenta illi praebuerant.

I.nbsp;Facultatem conductoriam, quando fluxus elec-
tricus transeat per fluidum, neque gasa ad electro-
dos evolvantur, a fluxus intensitate non pendere.

II.nbsp;Facultatem conductoriam, quando fiat gaso-
rum evolutio ad electrodos neque metallum depona-
tur in electrodo negativa, a fluxus intensitate pendere,
atque quidem in experimentis Becqtjekelu in ra-
tione radicis quadratae fluxus intensitatis.

Ut Lenzius, ita Becquekelius nonnullorum
fluidorum mensus est resistentiam conductoriam, cu-
jus notio necessaria erat ejus scopo (investigationi
scilicet, quomodo conductores per flumen electricum
calefiant) ; quae tamen mensiones inter se comparari
non possunt.

Et haec quidem de fluidorum resistentia conducto-
ria comporta habebam. Dum vero ipse hoc argu-
mento occupatus eram, Edm. Becquerelius ' nova

' Hecherches sur la conductibibté électrique des corps

diiTiJgavit experimenta de eodem argumento, propter
subtilitatem omnibus, quae hactenus in ea pliysicae
parte elaborata erant, longe anteponenda. Appara-
tus, quem adhibuit Edm. Becquekelius, sic se
habebat. Fluidum continebant duo tubi vitrei, quo-
rum uterque sic erat comparatus : alius cylindrus
vitreus ita impositus erat, ut eundem haberentaxem;
lamina rotunda, quae electrodus erat, ejusdem dia-
metri ac tubus interior, in imo hoc tubo posita erat;
alia lamina metallica (altera electrodus) transverse
juncta erat filo metallico, et proprio apparatu in cy-
lindro interiore libere sursum ac deorsum moveri
poterat, ut ita columna liquidi, quam fluxus electri-
cus transibat, pro lubitu longior aut brevior redde-
retur.

Becqueeelixjs fluxui electrico duas praebuit
vias; utrique autem imposuit tubum vitreum, supra
descriptum, liquido experiundo impletum et ambos
fluxus per galvanometrum ita dictum differentialem in
directione opposita transire fecit; demde eos in unum
conjunxit, atque circuitum clausit. Postquam ita
mutavisset resistentiam conductoriam in una circuitus

solides et liquides. Ann. de Chimie et Physique, 3quot; Sé-
rie Tora. XVIÎ. p. 242. a. 1846.

divisi parts, ut ambae aequalein haberent facultatem
conductoriam, et igitur nullam acus magnetica gal-
vanometri differentialis haberet declinationem, no-
vam resistentiam conductoriam (fïlum metallicum)
tulit in alterutram partem circuitus divisi, et longi-
tudinem columnae liquid!, quam fluxus transibat, in
eadem via abducente modo supra indicato ita dimi»
nuit, ut nullam denuo declinationem haberet acus
magnetica. Metiendo igitur dimensiones columnae
liquid! sublatae cognoscebat columnam liquid!, quae
eandem fluxui electrico resistentiam opponebat, atque
filum illatum. Eo modo Edm. Becquekelius multa-
rum solutionum salium mensus est facultatem con-
ductricem, qua in re tamen neglexit ea, quae ex
praegressis suis experimentis ipse antea deduxerat;
scilicet, nonnullorum fluidorum facultatem conducto-
riam a fluxus pendere intensitate. Quo jure hoc
factum sit, in altera hujus dissertationis parte in-
vestigare conabimur.

Numeri autem fluidorum facultatis conductoriae
rationem indicantes, quos Edm. Becquebelius in-
venit, hi sunt ;

Experimenta praeterea ab eo instituta ad has eum
duxerunt conclusiones. Facultatem conductoriam
plurimorum salium solutionum augeri cum quanti-
tate salis in aqua soluti ad saturationem usque; non-
nullas vero excipiendas esse, quae perfectissimecon-
ducant electricitatem, minori salis quantitate addita,
ut nitras cupri, sulphas zmci, quae in aqua valde
sunt solubilia.

Edm. Becquerelius caloris etiam inquisivit ac-
tionem in facultatem conductoriam, ex quo sequitur
metallorum facultatem conducendi diminui elevatâ
temperatura; fluida autem per calorem melius con-
ducere, et quidem ita, ut fluida ad 100° calefacta
triplo quadruplove melius conducant, quam ad 0°.
Ad hoe experimentum tubum vitreum, supra de-
scriptum, fluidum continentem in alio vase arenâ
impleto posuit, quod calefiebat; hoe modo inquisivit
facultatem conductoriam fluidi ad diversas tempera-
turas calefacti. Ponens autem eam accrescere in
ratione directa temperaturae, coefficientem augmenti
facultatis conductoriae, si temperatura unum gradum
accreverat, sequentes habere valores invenit:

Solutie saturata sulphatis cupri..... 0,0286.

» » )) zinci
diluta 4 vol. aquae............. 0,0223.

Acidum nitricum vulgare 36°B..... 0,0263.

Denique paucis abhinc mensibus de actione calo-
ris in facultatem fluidorum conductoriam Hanke-
liius ' nonnullas investigationes in lucem edidit.
Methodus autem, quam physicus ille secutus est,
fere congruit cum ea, quam adhibuit Edm. Becque-

• Ann. d, Phys. v. Pogg., Bd. 69. S. 255.

RELius. Duas fluxui electrico praebuit vias, in uua
quarum tubum posuit formam habentem U, fluidum
explorandum continentem. Ccnjuuctio facta est per
fila metallica, quibus transverse agglutmatae erant
laminae metallicae (electrodi) ejusdem diametri, at-
que tubus. Quae laminae sursum et deorsum in
tubo pro lubitu moveri poterant, atque ita columna
liquidi, quam fluxus transibat, longiorbrevior^^efieri
poterat. Hunc tubum in alio mersit vase aqua re-
pleto, quae calefieri poterat. Utrumque fluxum per
galvanometrum ita dictum differentialem novae com-
positions' transire fecit, et tantam resistentiam con-
ductoriam alteri circuitus divisi parti opposuit, ut

nullam galvanometer indicaret declinatlonem. Deinde

liquidi columnam, quam fluxus transibat, longio-
rem reddidit, et in altera via abducente tantum
posuit fili metallici cognitae resistentiae, ut rursus
nullam acus magnetica baberet declinationem.
Haec autem aliquoties repetiit, quando columna
liquidi diversam haberet longitudinem. Secundum
eum igitur resistentia, quam habebat liquidi colum-
nae pars, postmodo in circuitum illata, aequalisest

» Ann. d. Phys. v. Pogg. , Bd. 6ü. S. m.

resistentiae fili metallici in altera via abducente im-
positi.

Sic Hankelius mensus est facultatem conducto-
riam solutionmn sulphatis cupri, sulphatis zinci, ni-
tratis cupri atque chlorureti cupri, quum illarum
temperatura diversa esset; e quibus mensionibus se-
quentia derivavit : Facultatem conductoriam salium
solutionum, elevatâ temperatura, valde augeri; illud
tamen augmentum non esse in ratione directa eleva-
tionis temperaturae, sed, quando ejus differentia sit
aequalis, eo esse majus, quo magis illa tendat ad oquot;.
In his autem diversa fluida convenire videri, atque in
eo tantum a se invicem discrepare, quod facnltatis
conductoriae mutationes, aequali temperaturae diffe-
rentia, eo sint majores, quo major salis quantitas
soluta sit in aqua.

Ut autem, quantum fieri posset, prohiberet cale-
factionem et mutationem compositionis chemicae flui-
di, effectam per fluxum electricum, HANKELros
tam diu fluxum transire fecit, quam uni necessarium
esset mensioni; temperatura vero fluidi, in quo po-
situs erat tubus, non mansit fere in variabilis in ite-
ratis mensionibus, sed interdum, cum elevata erat,
differentiam habuit 2' ad R, quod severitatem
numeromn turbat.

Ad diminuendain polarisationem galvanicam, fluxum
in quaque iterata mensione contraria identldem di-
rectione per fluidum transire fecit. Dubitari tamen
potest, num sublata sit polarisatie, quae fere sem-
per eodem temporis puncto adest, quo clauditur
circuitus. Praeterea quum intensitas fluxus fluidum
transeuntis mutaretur in quaque mensione, cumque
illa verisimiliter polarisatio, hujus mutationis ratio
habenda fuisset.

II.

PARS EXPERIMENTALIS.

§ 1.

Inter varias, quas physici secnti sunt, methodos
ad inquirendam fluidorum facultatem conductoriam,
ea, quam adhibuit Becquerelius in exploranda
metallorum facultate conductoria, applicata fluidisab
Edm. Becquerelio, atque ea, quam proposuit
Wheatstonius, quippe quae accuratissimorum nu-
merorum* fidem faciant, praecipue in censum ve-
niunt; ;quae tamen ut magnis gaudent commodis,
sie dilBcultatibus non carent. Becqüeeelii metho-
dus, ut vidimus S bene procedit, etiamsi fluxus elec-
tricus non sit invariabilis, cum uterque fluxus in viis

' p. 15.

abducentibus easdem mutationes subeat. Usus vero
galvanometri differentialis propriis laborat difficulta-
tibus , ut a PoGGEïfDOKFFio Wheatstonio ' alüs-
que observatum est. Quamdiu enim fluxus per eum
transeuntes non sunt aequales, necessario definita
conspici debet declinatio; fluxus si magis magisque
inter se fiant aequales, et eam ob causam acus mag-
netica ad O'tendat, saepe fit, ut acus aeque in utram-
que partem oscillare incipiat, ita ut observari ne-
queat, uter fluxus majorem in acum exerceat actio-
nem; cujus rei causam Poggendokffitjs tribuen-
dam esse censet dispari filorum position! acus magne-
ticae ratione babita, quod valde verisimile est, quan-
doquidem hae oscillationes diminuuntur, si perte-
nuia adhibeantur fila, sibi invicem circumvoluta, ita
ut centra actionis, quantum possit, symmetrice cum
acu magnetica sint posita. Haec igitur methodus
perfectissima flagitat instrumenta magnaraque peritiam
practicam.

Methodus, quam proposuit Wheatstomus %
fluxum requirit invariabilem, qui hodie facile com-
parari potest. Ut commode liquidi experiundi co-

I Archives de réiectricité par delaRivè, Tom. V. p. 142.

J Annales de Chimie et Physique, 3« Serie. Tom. X.

p. 291.

» Vide, p. 9.

lumna longior reddatur, Wheatstonius instrumen-
tum excogitavit, tubrmi scilicet vitreum cylindricum,
qui in parte superiori rima longitudinall instructus
est; lamina platinea alteram tubi extremitatem clau-
dit; embolus, simili laminâ platinea mimitus, moveri
potest in tubo, et alteram claudit extremitatem. Hoe
igitur instrumento facile columna liquidi longior red-
ditur. In utendo vero hoe instrumento se ofFermit
vitia ; sic acidis experiundis non aptum est, quae
embolum destruunt, praeterea dum longiorem red-
dimus columnam, liquidum alius temperaturae in
circuitum fertur, cum id, quod fluxus transivit,
fluxu sit calefactum, quo verisimiliter mutatur pola-
risatio galvanica. Haec tamen vitia facile tolli pos-
sunt, alia nimirum forma instrumento data; atque
hanc methodum, cum sit simplissima et fortasse etiam
accuratissima, hi investigationibus meis secutus sum.

Apparatus, quo usus sum, delineatus est fig. 1.
AB. (fig. 1 et 2) est capsula continens fluidum ex-
periundum, formam habet parallelopipedi rectangu-
laris, et constat laminis vàtreis, in lignea capsula ita
positis, ut quam arctissime sint conjunctae. Haud
magna distantia supra capsidam duae positae sunt
trabeculae ebumeae, a 5 et c (Zjunctae per a i K d
Gib k l c cum lignea capsula. Médias inter has spa-

tium aliquod relictum est, unaque earum in parte
superlore scalam centimetram habet. Laminae me-
tallicae e, é, quae sunt electrodi, totam sectionem
transversam,totamque altitudinem capsulae implent,
ita tamen, ut facile alio modo disponi possint. Hae
laminae inglutinatae sunt cupro, quod per medias
trabeculasebumeas transit, et per cochleam ƒ quaeli-
bet positie jfirma üs dari potest. Hoe cupnun prae-
terea habet duo tenacula filis tenendis inservientia,
quibus conjunctio fieri potest cum reliqua circuitus
parte. Divisio centimetra in ebore distantiam lami-
narum metitur.

Dimensiones vitreae capsulae interiores sunt:
longitude 150quot;quot;°, latitude 50,öquot;quot;quot;, altitudo 25quot;°.

C. Wheatstonii est rheostata, qua resistentia conduc-

«

toria infertur in circuitum vel ei esimitur Filum
rheostatae,quo usus stun, diametri est 0,235°quot;°, quae-
que circumvolutio longa est 30,5°quot;°, et quisque cy-
Imdrus 250 circumvolutiones capere potest.

Eheomotor NP quatuor constat elementis gal-
vanicis. Cylindrus zinceus est diametri Squot;quot;, ejusque
pars in acido sulphurico diluto posita alta est 26°quot;;
cylindrus cupreus ejusdem altitudinis in solutiöne sa-

1 Hujus instrumenti descriptio invenitur in Phil. Trans-
act. 1843.

turata sulphatis cupri positus est, et diametrum habet
6°quot; ; vesina bovina fluida separat.

G est galvanometer valde sensilis cum acu duplici
astatica, per quem semper fluxus electricus abductus
in m et n transit.

Si N, C, G, AB, P secum invicem sint conjuncta,
vel si cuncta partem constituant circuitus, tum fluxus
electricus per eam partem transit fili rheostatae, quae
cylindro ligneo circumvoluta est, deinde per galva-
nometrum, et per eam liquidi partem, quae inter la-
minas platineas posita est. Capsula A B semper
aequalem liquidi quantitatem continebat, ita ut sec-
tio semper esset eadem. Haec liquidi quantitas 15,25
erat centilitrorum, itaque altitude fluidi erat 20,14,cmn
latitude esset 50,5, et longitude 150 millimetrormn.

Clause circuitu modo supra indicate, capsula quan-
titate fluidi definita, cujus resistentia conductoria me-
tienda est, impleta, atque in ea thermometro posito,
laminis praeterea metallicis distantia aliquâ ex. gr.
10 centimetrorum a se in^-icem dispositis, ope rheo-
statae tanta resistentia conductoria in circuitum infe-
ratur vel ex ee eximatur, ut galvanometer certam
indicet declinationem a; numerentur deinde circum-
volutiones, in cylindro ligneo rheostatae, quarum nu-
merus sit r; tum laminae 1, 2, 3----centimetris sibi

invicem poiiantur propiores, ac tot cylindro ligneo
rheostatae circumvolutiones circumducantur, ut gal-
vanometer priorem ostendat declinationem a; sit r
numerus circumvolutionum ; habemus, w resisten-
tiam conductoriam fluidi indicante unius centimetri
longitudinis, quod capsula continetur,
12 3.... v3=T'—r.

Exempla accuratius haec omnia explicare possunt.

Acidum sulphuricum dilutum in capsula, ponderis
specifici 1,218; electrodi erant platineae.

24,57 23»,4

Igitur

(13—8) w = r'—o' = 24,57
w = 4,91

Valorum deinceps repertoruin r et r' inedios ad-
hibui, cum non invariaLilis esset fluxus intensitas.

Acidum hydrochloricum dilutum, ponderis speci-
fici 1,084; electrodi platineae.

Distantia
electrodoruin
per centim.

Numerus cir- Valores medii
cnmvolutio- circuinrolu-
num in rheo- tionura.

Igitur

(10—6) w = 18,94

w = 4,73

Acidum nitricumdilutum.ponderis specifici 1,220;
electrodi platineae.

Distantia Numerus cir- Valores medii Resist, con-
electrodorum camvolutio- circumvoiu- diict.iucir-
numinrheo- tioiium. cuitum illata.
stata.

tr'—r)

21» C.

21»,5

22°,3

22»,7

26,47

(13—7) w = 26,47
10 = 4,41

Solutio sulphatis cupri saturata ad temperaturain
9°,5, ponderis specifici 1,125; electrodi cupreae.

20»,2 C.

20»,4
20°,6
20»,?
SO'.S

20»,9
20»,6

Valores (r'—r) ita accurate sibi invicem congruunt
ut in talibus investigationibus exspectari potest; va-
lores autem r et r' non sunt in variabiles, sed saepe
regulariter diminuuntur vel augentur, ex quo verisi-
mile sequitur, resistentiam conductoriam in ipso
experimento augeri vel diminui, cum rheomotor
et ante et post experimentum fere semper eundem
praebeat fluxum. Si acidum dilutum sit in capsula
vel solutio salis, ex qua gasa ad electrodos evolvun-
tur, augetur fere semper resistentia conductoria;
salium vero solutioni, e qua nulla gasa evolvuntur
ad electrodos, saepe contrarium accidit, ut patet ex
experimento supra allato cum solutione sulphatis
cupri instituto. Hujus rei causa tribuenda est veri-
similiter gasorum evolutioni, quorum globuli elec-
trodis adhaerent, atque ita eo loco circuitus dimi-
nuunt sectionem.

Fluidorum facultatem conductoriam non pendere
a fluxus intensitate vulgo statuitur. Edm. Bec-
QUEEELitrs, quemadmodum observavimus, hujus
legis reperit exceptiones, quando scilicet gaso-
rum evolutio locum haberet ad electrodos; Lek-
zius ' contra aliique, vel obtinente gasorum evolu-

' Ann. d. Phys, v. Pocgendorf, Bd. LIX. S. 407.

tione, eam nihilomiiius stabiliri viderunt. Quamvis
autem in his Becquekelii investigationibus neglecta
sit polarisatio galvanica, atque in eadem re causa
verisimiliter quaerenda sit, cur ejus numeri ab hac
lege deflecterent, cum exceptiones reperiret illa
fluida spectantes, e quibus gasa ad electrodos evol-
vebantur, et in quibus igitur polarisatio magna gau-
debat intensitate, necesse tamen erat, ut accuratius
inquireretur hoe argumentum; et ita quidem, ut
fluidi resistentiam conductoriam in diversis fluxus
intensitatibus et aequali temperatura metbremur. Ad
quod faciendum fluidum infundebam in capsulam,
cujus temperatura paulo elevatior erat, quam cubi-
culi. Per hoe fluidum fluxus minorls intensitatis
transibat; dum paulatim refrigerabatur fluidum, ejus
resistentiam conductoriam metiebar, deinde fluxus
augebatur intensitas, et fluidi temperatura, dum
iterum metiebar resistentiam conductoriam, per ma-
jorem fluxus intensitatem denuo elevari incipiebat,
et mox fluidum eadem gaudebat temperatura, quam
habuerat, cmn in capsulam infunderetur. Eo igitur
modo nonnullas mensiones resistentiae conductoriae
fluidorum institui in diversa fluxuum intensitate,
quum fluidorum temperatura fere eadem esset, quae
hae sunt :

Acidum hydrochloricum dilutum, ponderis speci-
fici 1,058; electrodi platineae; rheomotor tribus con-
stabat dementis.

Differentia dis- Resistentia con-
tantiae electrodo- duct. Ulata.
rum.

5 Centim.
»

I

»
»
»
»

))

26,1
w = 5,2

metro, ita dicto
tangenliaii.

4»,1

Idem liquidum; rheomotor constabat quatuor ele-

Eodem modo sequeiites nactus sum numeros, qui
sunt medii ex septem pluribusque mensionibus.

Liquidii.nbsp;Pondus Uesisteutia Liquidi Tangens

speeiGcutn. coridiicE, temperatura. an^uli

^w)nbsp;deciiuatiouis.

Ex paucis his numeris, quorum plures afïerremihi
propter temporis angustiam non licuit, satis apparet,
fluidorum resistentiam conductoriam a fluxus inten-
sitate aut vix aut nullo modo pendere; ea saltem
numeri, quos a me inventos infra recensebo, nonmu-
tabantur, cum fluxus intensitas in mensionibus diver-
sorum liquidorum exiguas tantum subiret mutationes.

Valores tamen w non tam accurate inter se con-
o-ruunt, quam exspectari posset; resistentia conduc-

toria simul cum fluxus intensitate non nihil auger 1
videtur; cujus causa, me judice, ineo est quaerenda,
quod fluxus majoris intensitatis plus evolvit gasorum,
quorum major quantitas bullarum forma electrodis
adhaeret, augetque igitur eo loco resistentiam con-
ductoriam.

Inutile prorsus foret, omnes series numerorum
experimentis repertas recensere ; omnes vero eodem
modo se habent, quo supra allatae, reliquis nullo
nomine excellentes; numeri vero, qui in sequenti-
bus tabulis inveniuntur, medii sunt ex 8,10, plu-
ribusque mensionibus, fere omnibus variis diebus
iteratis.

Assumtà pro unitate resistentia fluidi perfectissime
conducentis (acid. nitr. ponderis specifici 1,220) om-
nes valores w dividendi sunt per 4,41; si tum per

quot;Wnbsp;•

unitatem dividamus, hi numeri facultatem flui-

4,41

dorum conductoriam ratione acidi nitrici diluti per-
fectissime conducentis indicant, cum sit C =

K

C facultatem conductoriam, E resistentiam conducto-
riam significante.

Acidum sulphuricum depuratum vulgare; electro^

' Horum acidorum valde concentralorum iteratae men-
siones non tam accurate sibi invicem respondebant, quam
reliquorum. Causa verisimiiiter in eo est posita, quod
gasa evoluta fluido crasso inhaerebant, ut evidenter con-
spici poterat.

Acidum Iiydrochlorlcum; electrodi platineae.

Pondus ReOst.condnct Facultas cou- Tempe ,
speeifi- i!mli. (,„) d net.quae acid ratura
nifrjci perfec- fluidi.
tissimeeondu-
ceutis ests= 1.

deris specifici 1,183; electrodi platineae.

ponderis specifici 1,060; electrodi platineae.

Sulphatis zinci solutio concentrata; electrodi zin-
ceae.

Pondus Resist.conduct Facultas con- Tempe-
specifi- fluidi. (w) duct.cjuae acid ratura
cura.nbsp;nitrici perfec- iluidi.

tissime condu-
centis est=» 1.

Solutio concentrata

» » diluta
» » »

» » »

Solutio concentrata

» » diluta
» » »

» » »
Ex his numeris patet :

I.nbsp;Acida certae concentrationis perfectissimos esse
conductores electricitatis; ut acid, sulph. 1,218 :
acid. nitr. 1,220 : acid, hydrochlor. 1,084 ponderis
specifici.

II.nbsp;Plurimarum salimn solutionum facultatem con-
ductoriam augeri cum concentratione, ita ut perfec-
tissime conducat solutio saturata; ut sulphas cupri,
chloruretum sodii etc.

III.nbsp;Nonnullas salium solutiones in eo convenire
cum acidis dilutis, quod in certo concentrationis

gradu perfectissime conducaiit, ita ut solutio valde
concentrata aut magis diluta eadem gaudeat facultate
conductoria; ut nitras cupri.

2.

Investigationes antea institutae tantum probave-
runt, fluidorum resistentiam elevata temperatura di-
minui. Edm. becqueeelros tamen et Hankelius,
ut vidimus, accuratius hanc caloris actionem explo-
raverunt. Quibus in experimentis praecipue adhibue-
runt salium metallicorum solutiones, ut gasorum
prohiberetur evolutio, quippe quae experimentis es-
sent impedimento. Indagationibus, quas ad resi-
stentiam fluidorum cognoscendam institui, praecipue
etiam acida diversi ponderis specifici erant subjecta.
Quae ut essent quodammodo absolutae, necesse
erat inquirere, quatenus acidi facultas conducendi
electricitatem calore mutaretur, et quatenus a con-
centratione penderet haec actio.

Capsula vitrea AB non amplius inservire poterat
metiendae resistentiae fluidi in diversis temperatu-
ris, quoniam fluidum illi infusum difficile ad certam
temperaturam calefieri, neque constanter in ea per-
manere poterat; fluidum calefactum capsulae infu-

sum citius et inaequalius refrigescebat, quam ut ulla
raensio accurata fieri posset. Capsulae igitur loco
tubum substitui bis rectangulariter inSexum et ver-
ticaliter positum, cujus brachia diametrum habebant
24, pars autem inferior 10 millimetrorum. In utro-
que brachio filum metallicum pendebat, cui lamina
metallica (electrodus) tranverse agglutinata erat, cu-
jus diameter 3 ad 4 millemetros tubi diametro minor
erat, ut gasa facilius adscendere possent. Harum
laminarum una firmam habebat positionem; altera
vero ad 3 centimetros in tubum sursum ac deorsum
moveri poterat. Hoc modo liquidi columna longior
minorve 'fiebat; ejusque resistentiam eodem modo
metiebamur atque in prioribus meis investigationibus.
Jam fluidum facile calefieri atque in temperatura
fere eadem permanere poterat, posito tubo in vase
aqua repleto, quae calefacienda erat. Dum vero eo
modo indagabam fluidorum resistentiam, sequentia
instrumenti vitia sese obtulerunt. Fluidi inquirendi
temperatura non accurate metiri potuimus, quoniam
tubo inferri non potuit thermometer, quo factum
est, ut temperatura fluidi, quod fiuxu praeterea
electrico calefieret, accurate cognosci minime posset.
Si tubus salis solutionem contineret, resistentia in
hac circuitus parte magna fuit, atque columnae fluidi

e circuitu exemtae resistentia, comparata cum totius
circuitus resistentia, minor fuit, quam ut mensiones
institui possent accuratae. Si vero acidum dilutum
tubo infusum esset, praeterea evoluta gasa, ad su-
perficiem electrodi iaferiorem collecta, conspecta sunt,
ibique magnas gasorum bullas effecerunt, quae elec-
trodorum inclinatione amoveri non poterant; eo
fluxus intensitas constanter tamque cito diminuta
est, ut hanc ob causam resistentiam accurate définira
non possemus. Hoe autem vitium laminis non
horizontaliter sed vertïcaliter in tubo ponendis quo-
dammodo tolli potest. Illud vero, quod oritur ex
resistentiae exiguitate fluidi e circuitu exemti, diffi-
cilius evitari potest; minoris enim diametri tubi'ad-
hiberi non possunt, quoniam fluidi parva quantitas
per fluxum electricum compositionis chemicae sive
densitatis et temperaturae celeriter subit mutationem;
tubi autem majoris cujusdam diametri non facile
flecti possunt.

Et sic quidem, quod valde doleo, has exploratio-
nes absolvere mihi non licuit, quum temporis ano-us-
tia aliud instrumentum magis aptum excogitare con-
struendumque curare non sineret. Posthac tamen,
aptum consecutus instrumentum, spero fore ut pro
viribus de hoe argumente pluribus agam.

THESES.

I.

Hypotliesis disciplinae prodest.

II.

Eo-resle von Humboldt : » Die Natur ist fur

O Ö

die denkende Betrachtung Einheit in der Vielheit,
Verbindung des Mannigfaltigen in Form und Mi-
schung, Inbegriff der Naturdinge und Naturkräfte,
als ein lebendiges Ganze.quot;

III.

Proo-ressus theoriae progressuum in practica fons

est.

43
IV.

Utrique scientiae lucrum foret, si pliysici etiam
chemici, chemici etiam physici essent.

V.

Resistentia, ita dicta, transitiva (overgangsweder-
stand) e theoria fluxus galvanici rejicienda.

VI.

Actio, qua platinum hydrogenium et oxygenium
chemice conjungit, non in condensatione horum ga-
sorum ad metalli superficiem quaerenda.

VII.

Lucem invisibilem admittimus.

VIII.nbsp;»

Ex luce invisibili phantasmata Moseri (Mosersche
Bilder) non sunt explicanda.

IX.

Montium ignivomorum eruptiones e calore ])ro-
prio Telluris explicandae.

X.

In explicanda grandinis formatione Irustra suda-
runt pliysici.

XI.

Terra refrigescere pergit.

XII.

Causa electricitatis atmospliaericae experimentis
P0UI1.LETII certo non est iudicata.

XIII.

Polarisatie galvanica est phaenomenon complexius
quam Lenzius et Saweljevius statuunt.

Ann. V. PoGG. Bd. LXVII. S. 497.

XIV.

Agriculturae exercitatio non minus niti debet agri-
colarum peritia, quam scientiarum physicarum prae-
coptis.

Si

X

dl