Sub Pr^esidio
D. GISBERTI VOETII SS.Theol.Doa.
Ejufdemque Facultatis inJnclyta Acad. Vhrajeét. Proféff.
ac ibidem in Ecclquot;^ P^ftoris vigilantiffimi.
Pnhliee tueri comhitur
FRANCISCUS BORSAJ DEBRECINUS, Ungarus.
Ai diem z.Marttihora locoque folitis.
ULTRAJECTI,
Ex officina Joaquot;ï^nis^Waesberge,
-ocr page 2-SpeSiatiJitmii, l^vhihjiimisac Cmfuktjiimü
AmplifT. RcipublicaVARADlENSfS omnium ordtniimin-
colis, ftadiorutnfiiorumpromotodbasbenignis,pattibu3 filialire-
verentiafubmilsè colendis.
ITEM,
Herpjjirenu'i^imo, nobilitatequè qudgeneris, ^ui virtutum
fulgent!ftimo viro Domino,
BALTHASARI LATi\AN. Illafl.Ptinc.Tranfyk.tricefimaein Civi-
tate Debrecen adminiftratori fupremo, McEcenati fuo.filiali ^imi
amp; officii obfervantia m «temum profeqyendo.
Nobtlipimo,prudentia tS Confiho fpe^latifSimo viro ,
D. MICHAELI MONACHI , Arcis amp; praefidii Kövatienfis Capiti-
neo fupremo, ftudiofum fuorum promototi, honorando.
U T E T.
Genereus, eruditaquepietate emhientijSimü -vira, -
MICHAELI INCEDI,
MICHAELI NADANY,
STEPHANO VIRGINAS,
JOHANNI KATONA,
Urbis VARADIENSIS fulcris
. fulgidiilimis, in propugnatione,
parïequè religionis propagatioi
nefetventiflïmis.
Dominis benevolis, afFeftu finceto fanftè exofculandis.
NEC NON,
Reverendis, Clanßimis iS Oo£lißimis -viris,
STEPHANO DEBRECENI, Paftori Ecclefi^Varadienfis.
JOHANNI SEPSEI, Concionatori in arce Varadienfi.
STEPHANO S. VARADI, •) Verbi Divini prjeconibus in m-
STEPHANO TETSI, ƒ clyta Civitate Varadienfi.
Fidelibus in domo Dei miniftris, dileftis J.Chrifti fetvis, ftudioram
fuorum fautoribuS, Patribus. venerandis.
Hanc Difptait.Theologicmingr/uiammiChß'gt;^»
tS débita obfervantia Ttx^u's*«» humibter tg offi-
ciosè offert
FRANCISCUS BORSAI DEBRECINUS Ungarus
Reipond.
-ocr page 3-I.
THESIS
Heologiam hiftoricam, feu hiftoriam ad
ftudium amp; apparatum eruditionis theolo-
gica: pertinentem voco cognitionemßrguU-
rtü ßu farticuhrium ad miverfalërerum facra-
rumexplicationem aut probatione^Qcteniium.
Eftq;c3,quod ad modum traâalhdi vel ftri.
âè dida, vel late amp; propriè dida. i Jäa eft
ExempUrii, quar confilia, dida, faóèa Dei,aut Chrifti mediato-
ris j aut angelorum, aut hominum fub forma exempli ad falu-
tarem imitationem recenlet, exponit,applicat. Quod fieri po-
teft l.conjunBim cum fyftemate theologico feu locis theologi-
cis : aut omnibus, aut aliquibus feledis , five moralibus juxta
decalogum (Vide Ethica ChriftianamDansEi,aliofque decalo-
gi prafticos interprétés) fivécontroverfisrin quogenere prx-
ivit quot;Willetus in fynopfi Papifmi, fttfanglice édita. 2. Conjun-
Bim cum commentariis praâicis feu concionatoriis aut forma-
tis cócionibus adlibros fcriptur» autadfcleäostextus.Ethic
fpecimen dedit laudatus modoWilletus in epiftolam ludf;ubi
fingulas doftrinas fingulis cxemplis illuftrat. Concionesad li-
bros, capita, feleftos textus fcripturse , éditas , quaîtalc quid
prsftant, hic non indice .• pcrtinet enim ad apparatum conci-
onatorium;quem expartedelineamusinBibliotheca. ^.Seor-
adcolleàaneaaxiomatum praflicorum. Vide axiomata
Richtcri. 4. Seorßm ad titulos feorfim five pro arbitrio five cx
fyftemate theologico (quo etiam refero ethicam , politicam,
œconomicam) ordine colleâos ac difpofitos.Hic vide impri-
mis TheatrumZuingeri; exquofuadecerpfit Langiusinpo-
lyanthea. Gruferus in fua polyamhca ex propria leäionc pla-
ra addidit,quae à Langio omifla. Magirus ex Langio amp; Grute -
ro fuam Polyanthcam inftruxit.Vaftum illud Theatrum Lau-
rentii Beyer'linckhaéteiiusnoa perluftfavi: ita utjudicarc nc-
queam, quid fupra alios amp; quamjîenc pfsftiterit. Drauroul-
tiuslefuitainfuo catechifmo hiftoriali antiqua exemplorutn
collelt;3:anea,in tenebris Papatus edita,cutn omnibus fabulis fa-
tisexhaufitjitauthic unus inftar omnium iftius commatis,
{altem inftar indicisuuiverialis, efle poffit. Manlii colledanea
fub titulo locor comm.Theologicorum, quam plurima egre-
giaexemplafuppeditant,maximam partem ex fcriptis amp; ore
Melanthonis. Exemplaad titulospoliticos,qu3B magnam par-
tem theologica axiomata amp; monita attingunt, collegerunt
Lipfius , Elias Reufnerus , Picartus. Apopthegmau^ecu-
liarilibrocomplexus eft, poft Erafmum C.Lycofthenes. Ha-
dem polyantheis fuis inferuerunt autores modo citati. Apo-
thegmataC hriftianorum feorfim fed belgico idiomate dedit
VVilh. Baudartius. Poft quem nuperrime folorum Germa-
norum apothegmata Germanico idiomate defcripfit Wilhel-
mus Zinkgrefen iC.cui tertiam partem adjecit Leonh.quot;Weid-
nerus.i£»Mogt;-«M4Ält;lt;, quae inter omnia exempla imprimis theo-
logiam prafl:icam non tantum , fed amp; elen^icam illuftrant,
nondum fatis plene à quoquam colleda memini. In concro-
verfiis Pontificiis praeivit VVilletus libro fupra cit., ubi ad
fingula capita confert çonfefliones aut diâa martyrum. Ple-
namcornucopiam eorum exfpedabunt ftudiofi à Rever. amp;
erudito quodam verbi miniftro amico noftro, qui ex martyro-
logiis, vitarum fcriptoribus,aliifqiic.Kiftoricis quam plurima
jam colledaante 3.aut4.annos mihi oftendit. Cujus labori-
bus Deus benedicat. Cum exemplis ad imitationem ftmulan-
tibus conjungi debent ea,qux ad fugaro mali proponuntur;
amp; diftinfte judteU Dei dicuntur.De quibus confiderandus tex-
tus iCorinth,io.verf.(J.i i.Et lefaias 26. Verf-ji. in quem ex-
ftat meditatio loTi.Bogermanni de ludiciis Dei. Talia exem-
pla feorfimcolleda exhibet Honfdorfii amp; Loniceri Theatrur»
judiciOTUm Dei. lohannes^Chafîanion fimile quid praefti-
tit
-ocr page 5-it tit. HïftorU mmorAh 'tles tnagnorum amp; mirabHium juMciorum
hvinorum, Anno.i58lt;?.Gallice;quenilibruminterpres
Mvinorum, Anno.i58lt;?.Galiice;quemlibruminterpres
nniHam Beleicus practerito autoris nomine (nefcio quo enore
£°onfiHo)Honrdorfio infrontelibriattribuit edit.Amftel-
^quot;rnenfisapudHenr.Laurentium anno i5i4. : cum tamen
tus de verbo ad verbum ex libro loh. Chaffanion tranflatiis
Quod volui hie indicate :ne alii meo exemplo dccipian-
■ quiinpjimaeditionedifp.noftrjede Atheilmo ex dic^a
ï^anflatione belgici de Bonaventura de Periers, amp; lodellc
Franrhoiseanotaveram,qux tamen in edmone latina thea-
triHonldorfii amp; Loniceri cum P^^quot;nbsp;'
non poteram.Sed cum aliquamdiu poft libellum loh. Chaffa-
nion nadus effe m, deprehendi verbis forma^^ibus dla ibi ex-
preffa amp; inde in belgicum tradufta, qu$ fruftra m Honfdorfio
qusEtebam. Scriptis Honldorfii amp; lohan. Chaffamonquo-
dammodo affinis eft libellus, cui t\t. fpeculum tragnum-, in quo
nonnullajudiciaDeiintragicovirorumprmcipumexuurefe-
runtur.Circa theologiam banc ejjemplarem.feu ulum theolo-
Sicum exemplotum duo imprimis obfervanda; quorum Ptm
' eft, de exemplis fcripturariis,qu2 fciUamp; quomodo ad demon-
ftrJtionem theologicam adducenda: quod al.bi ih diip. de au -
toritate Icriptur«, aliifque per occafionem determinamus..^ -
rL«,,de exemplis extra fcriptura ex hiftona ecclefiaft.ca,ant.-
qTarmedia,noVaamp;quamcunqi;.humanaautoritatecaute,cuin
deleau ac judicio adhibendis. De quo in regulis de arte con-
cionandi, quas publicis praeledionibus proponere folemus.a-
liquoties monuimus. i i.Late amp;: prop tie accepta hiftona tiieo-
logica diftinguitur in Eccleriafticam,amp; fcriptarana,feu lactam
ftride fic diftam. De ecclefiaftica Cad quam refer politicam,
naturalem amp;c. prout amp; quoufque ill? ecdefiam amp; religionem
attinguut) alibi cgimus, amp; porro pluribus cum Deo agemus.
De fola pofteriori in prasfentiarum nobis dicendum.
I
Eft autera HiHoria ftcrdfeu pripmum^ res fmguUtes fcri-
pturis mtetitas cognofcit atfte explicat. Ad hanc reducends funt
'nbsp;-A 3nbsp;pro-
prophetiï particulates de ftatu ecclefiarum, politiarum J po-
pulorum amp;c.e.gr. Ieremiï,Danielis,Apocal.amp;2.Theflr.2.amp;c.
Diftinguimus eâ fecundummodum amp; methodum traftandi io
textualem amp; lyftematicam.7m«lt;i/»eft, qua: fcripturarû juxta
fèriemcontexusV. amp;N.T. hiftoriam aut fimpliciter cxplî-
cat,aut infuper dubiorum amp; controverfiarum cnodaüpnc illu-
ftrat. Frioj dici poffet catechifmus hiftoria: lacrïiquippe qux
attenta amp;repetita leâione omnium librorum amp; capitum hi-
ftoricorum (in/peétis (ubinde, ubi opus, notls marginalibus)
à quibukumque fidelibus amp; catccbumenis acquiri poteft amp;
^ebet. Medium illi inferviens eft exercitiûm amp; collegium ca-
tecbizantium aut conferentiusn de illa liiftoria, per interroga-
tiones amp; refponfiones. Erotemata cum refponfionibusab u-
no atque altero in Anglia cdita oftendunt, quid pii amp; diligen-
tes aliquot miniftri ac patres familiarum iftic conaH fînt.C^uod
nemo non, nifi profanus^probare poterit,amp; imitari defiderat.
Vnumtamenrepenitiusconfiderata amp; bona ipforum venia
fuggerere hic liceat : non efTe quot;refponfloncs-catechumenorum
ex editis libellis, aut prçformatis verborum formulis defu-
mendas ac reddendas, fed ex ipfotextu biblico ; quem rudio-
res, aut ingenio tardiores in ipfo adiu examînis inlpicere pote-
runt, fiquidem omnia tam firroiter memoria non teneant, aut
expedite ex ea depromere qtt,eant. Placèrent ergo mihi li-
' belli plenam amp; nudara erotematum farraginem continentes,
ad quorum infpedionem catechumeni legéndoacrelegendo
fcripturae capita, timemata, verf.us in mât^ine crotematurii
annotatps, relponfiones fuas concrpere pqfTent, amp; feipfos ri-
te explorare, an jam ad omnia parati fint, an vero alicubüpfls
aqaahaereat. Tçntavihocaliqootiesincatechizatione hifio-
rica, hiftoriarum omnium fundamentaîium , amp; aliquot capi-
talium fcripturs; amp;.expertus fum conatum.hunc fatis féliciter
fucceffiffe : atque ita catechumenos noftros non diftraflos,
nec à fcripturae litera abduétos, feci potius ad eam quam maxi,
tne adduólos, eidemque affixos fuiïTc. Pofînior dici poffet, e-
.rudita ac fcientifîca' juxta ordinèm textus fàcri hiftcriae carum
facra-
-ocr page 7-facrarum ex originalibus cognitio, amp; dubioruni ac controver-
fiaruiT» circa earn incidenciam detcrminatio. Atquch^c rur-
fum dividi'potelt in plenam amp; in accomrnodatam ac rnodifica-
tam. eft, quas coram promikuä fidelium amp; auditorum
jijulcitudine cócionibus facris ex textu icripturï pro capcu ^q.
rum, ad neceflariam doärinarum amp; uftium explicatione exo-
terice docetur.De qua in regulis concjonandi.yZf^ eft, qus pu-
blicis Iciäionibus exercitiis,collegiis,accoliationibusAcademi-
cisaliteratisacroamaticadocêdi ratione,autcruditorura com-
incntariorum fcriptione ac lci3:ilt;pne,docetur amp; difcitur. Hic
fuccurrunt commentaria noftrorü Calvini,Mufci)Ii,Martyris,
Wolphii, Lavateri, 'Willeti,Riveti,amp;;c. in varios V. T. libros
hiftor.j amp; Broughtoni, Polani,Iunii,'WiIleti aliorumq; in Da-
nielemjKingi amp;Georgii Abotiinlonam.anglice nec nó Pon-
tificiorü,Abulenfis,Pererii,Serrarli,Lorini, ^ LapidcjGafpar.
ZanchezAr.Montani,Mafii amp;c.In N.T. libroshift., ex noftris
Calvini, aut fi mavis Marlorati (qui eum cum aliis conjunxit),
CbytracijDanei, Pelargi, Parei, amp;c. Ex Pontificiis Zanchez,
Lorini, A Lapidcamp;c. Quibus conjungendi, aut potiusprx-
mittendi (ubi controverfia ventilandaj, aut dubia /olvenda)
omnes notaram fcriptores quos in difp. de philologia lacra
iridicamus. Leftiones (eu lefturs illf, quales in Anglia coram
auditorïbus etiam non literatis vernaculo iermone inftitui fo-
let, ad Academicas leétiones potius reducenda;,quam ad con-
cionesecclefiafticas,autcatechizationeshiftoricas .• uti cuivis
conftabit, qui modo eruditiffimas illas leduras Kingi amp; Abo-
ttitl Ionam.ahorAiroqqe in libros fcripturJE dogmaticos, aut
de locts commnnibus ac graviflimis controverfiis theologicis
infpexerit. Huic hiftoris in Academico curfu, aut poft accu-
rate cognofcenda:, utile eflet iyllabum dubiorum omnium
circa miniis obvia, tum problematum controverforum fi
quaeabinterpretibus, aut elendicis fi;riptoribus moventur
atqae agitantur, atquc adeo omnium, quae catechefin hiftori -
cairanfcendunt,ad manum habere,ut quifque inde cognofce-
rc poffit, qu» iUi penitius excuticnda, amp; quantum in iis expe-
^ endis
É
endis profecerii aut noa profecerit,. Nos âliquem in privato
colkgio ad Vi amp; N. T. hiftoriam facram moliti fufflus, amp; dif-
cipulis tune communicavimus. E?ividitur porro ^ecclefiafti-
ca amp; Academica hiftorif iacrx cxplicatio feu cognitio in tota-
lem, amp; partialem j amp; utraque rurfus in continuam amp; ecloga ■
riam. Contmmtotoiis efl, qua fecundum ordfnem librorum
fcriptursE reledio meditaiio amp; explicatio ejus peragitur. Con-
'mm fartialts eft, qua unius libri hiftorici e. gr. Genefios , lo-
fu3e,Iudicumamp;c. Mathei amp;c. Adorum j aut unius funda-
mentalis hiftoriç (e. gr. de paflione Chrifti) aut unius capita-
lis Hiftorif (e.gr.de diluvio, de plagis Mgypü. amp;c.) dcfcnptio
Cotinuatalediorie amp; commentatione docctur amp;difcitur.Vin-
ufq; amp; totalis amp; partialis explicationis laudata exempla in bene
conftitutis ecclefiis fatis frequentia funt. lidogaru eft, quan-
dofeleashiftoristumV.tutnN.T. prp. ratione temporis,
aut data occafione, aut proprio ac peculiari ftudio docentur ac
dikuntur. Poteft autem hxcfVAm varie inftitui, pro varian-
tibus particularibushiftoriis. Sunt cnim hiftoriï vel funda-
mentales, vel capitales. läa funt, quibus tota doärina falutis^
amp;fundamentalia fidei dogmata fuperftruuntur; Quales e. gr.
hiftoriacreationisjlapfus, Chrifti naftivitatis, circumcifionis,
baptifmi.pairionis, refurreflionis, alcenfionis, adventus'ad
judicium, mifïionis Spiritus S. IB^ funt qua inprimjS admi,-
randae amp; notabiics, quod illüftres divinae providentias aftu^ m
judicÜs, amp; benedidionibusfiiis contineant : quaies e. gr. di-
luvii, divifionis Gentium amp; confufionis linguarum , Subver-
fionisSodomae,vocationis Abrahami, plagarum 4gyp{j; amp;«
exitus Iftaelitarum, Core,Datanis amp;c. Gi.deonis,^Simfonis,
amp;c. EtinN.T.IohannisBaptiftï, pueritiï Chrifti LttC..2.
ejufdem tentationis, transfigurattonis amp;c. Hue ïektn pof-
funt omnia miraçula Chrifti. Adde.martyrium Stephani, Si-
monis Magi amp; Ely confufionem, converfionem pauh., o-
mniaqueipfius amp; aliorum apoftolorum miracula, Cornelii
centurionisamp;c. Notabiles etiatn funt hiftorias aliquot, vel
propter myfteriutn, vel propter difficultates amp; dubitationes,
qax circa carum intelligentiä à leÄoribus moventur, vel oro-
ptcrutraque.Prim« amp; tertio exemplum dat hiftoria McÏc'iil
zedeki,recunda:hiftoriaIepht»: quam quot;tranriqjRever.coIlcea
nofter Carol.de Maets tam plenè amp; folide omnium fententiis
cxpenfisA quot;tgt;i opus erat,refutatis cxplicatam dedit,ut duo illi
traétatus pro modulo (eu exêplari (abfit invidia) acroamaticis
hiftoriarum facrarum inquifitoribus efle pofl)nt.Eftamp; aliala-
crarum hiftoriarum divifio ex fubjeéto fi:u objedo, quod alia
fit naturalis, alia politica amp;c.Sed häc ad thefim fequentem re-
jicimus. Rurfi]m alia eft divifio ex adjundo, eoque aut necef-
iarioautaccidentali. Ex adjunBo necefario hiftoria aliqua eft
velnbsp;vel wïArâir^. Jllam fic voco, quod uno in loco
tantum referatur, nec alibi fcripturœ ejus meminerint : qualis
exero.grat. confufionislinguarum,annivcrfarii miraculi fana-
tionismBethefdalohan. 5.hiftoria adulterçIoh.S.^.converfî-
on^ l^ronis Luc. 2 ) .Simonis Magt amp;c.amp; tales quamplurimx
in V.T. JHam fic voco.quod pluribus locis in Icriptura defcri-
batur,aut faltem indigitetur.Pnorw exempla prgbentEvange-
liftï,quarumharmonia:àCalvino,Ofiandro, lanfenio Epif-
copo Gandenfi , aliilque conftruéèas funt. PoHenoris quam-
plurima funt exempla; uti colligere eft ex locis cócordantibus
qua? in margineiftarum hiftoriarum (e. gr.diluvü, Sodoma?,
plagarum, amp; Exitus ex ./Egypto, Core amp;c. ), aut à notarum
Jcriptoribus annotantur. Ex adjunBo acetdentali, àiûwguntur
hiltonïlacra:ineas,quaînullibi fivein totum five ex parte
comparent, prïterquam in fcriptura: Et in eas, aax extra
fcripturam ab hiftoricis, aliifq; autoribus non fcripturariis at-
tmguntur. Pnom ex. gr.runtBethefdaIohann.5.maaatio
Galllçorum Luc., ij. amp; alise complures , prçcipuc in Nov.
Tcftament. Nam Vet. Teftament, hiftorjs plerique à Flav.
lofepho amp; multœ à PhiIonc,aliquç etiam à fcriptoribus Ethni-
cis referuntur. /quot;o/ifworMfunt duplices: qus diredè, perfe
amp; plenius fcribuntur ; amp; quarum ahi fcriptores etiam memi-
nerunt: vel quç tantum incidenter in fcripturis referuntur,
aut la enarrationc circumftantiarûhiftorig facrç innuuntur,amp;
quafi praefupponuntur ; amp; quas extraneï fcriptores pro-
lixiusautex profefloexponunt, ///lt;efunte. gr.'hiftoria crea-
tionis, lapfus, diluvii ; Exitus Ifraelitarum ex iEgypto, Inte-
ritusSodomJE.amp;c. ;amp;inN.T. nativitatis, vitar, miraculo-
rumpaffionis Chrifti, amp;c. Hue referenda defcriptiones pro-
phetica: in V.amp;N,T. quarunj ioipletio ex hiftoriâ profana di-
fcenda eft. Etiam defcriptiones perfinarum (e.gr. Noach, la-
phet, Cham, Mofis, lofua, Efther, amp;c,), quorum nomina a-
pud extraneos fcriptores leguntur amp; locorum, ut Paleftinç feu
Iudex, SamarisB, Idumeae, Hierofolymae, lordanis, Libani,
Maris rubri, maris mortui amp;c. Ifa funt e. gr. Occupationis
imperii Chaldaici amp; Babylonici per Perfas amp; Medos Danielis
5 .amp; ó.Interitus Sennacheribi leL j 7.nbsp;amp; dTrcy^^s Au-
gufti Luc.z.Exilii ludeor.fub Claudio Aâ.iS.amp;c.alixq; rerû
geftarum narrationes. Ad quas reducere poffumus omnes in-
troduaas perfonas, ut Cyri,Darii, Augufti, Tiberii, Claudii,
Herodum ; amp; loca, ut Tyri, Ninives, Babel, Roms, Ephefï,
Dianç, Corintht, Euphratis amp;c. aliaque fexcenta ex autori-
bus infra thefi4.cit.colligenda. Omnia haec hiftorica à fcri-
ptura àvnbsp;attinguntur, aut duntaxat indigantur , aut no-
minantur:fed eorum propria amp; plena explicatio apud altos
autoresrequirendaeft. Idemcenfendumcftde involuti^^an-
tiquitatibus,tum Iuda:orum,tum quorumcumqueGentiliuiït^
(^gyptiorum, Syrorum, Grçcorum, Romanorum amp;c.) quas
in explicatione vocum,phra{ium, adagiorum amp;c.facrorum,ex
fcriptoribus extraneis evolvendas oftendimus in difp. de phi-
lologiâfacrâ : ubi vide. Sunt autem illi partim Iuda:i, partim
Ethnici, partim Chriftiani ; iique aut veri autorcs antiqui, aut
fuppofititii,aut aperte novi.i./Wilt;» funt Flavius Iofephus,Phi-
lo ludfus, Thalmudici, amp; fcriptores chronicorum. 11. Genti-
les {unt.i.Q«er»w fcripta intercideruntjquosFl.Iofephus, lu.
ftinusMartyr, Eufebius Cçfarienfis in prçparat. amp; demon-
ftrat. Evangelica, aliique patres in fcriptis contra Gentiles
adducunt. 2. Quorum fcripta etiamnum exftant:amp;ab Eu-
gubino in perenni philofophia, imprimis amp; exprofefîo à Da-
/
nco in antîquitatibus primi mundi cîtantur, amp; paflîm à com-
mentariis amp; notis ad fcripturam 3. Quorum fcripta funt fuppo-
fititia,ut larvati iftius Mercurii Trifmegiftij amp; bona pars Ora-
culorum Sibyllinorum : de quibus alibi dicendum J amp; Mane-
thonis, Berofi Chaldf i amp;c. De quibus vide Scaligerum m Eu-
iebianis, amp; Poflcvinum in appar., amp; Melcb. Canum lib.i i .lo-
cor.theologie. 11 i.Chriftiani antiqui, quorum fcripta genui-
na, funt imprimis apoftolorum temporibus magis vjcini, qua-
lis e. gr. luftinus Martyr, ex quo hiftorif fupplementum de
Chrifti arte amp; opere fabiilî adferri folet. Illos, fed longe poft
cxcipit Eusebius in hiftoriaEcclefiaftica, apud quem Egefip-
pus, aliaque antiquitatis monumenta adducuntur. Deinde
Sulpitius Severus, Paulus Orofius, Caffiodorus , Bcdaamp;c.
Iv.Chriftiani antiqui,quorum fcripta fuppofititia,funt ut Ab-
diae Babylonii dementis, aliorumque, à Coco in cenfura, amp;
Riveto jn Criticofacro notatorumjex quibus Pontifîcii hifto-
riam facramfubindeilfuftratum cunt. v.Chriftiani novi, qua-
les Petrus Comeftor in hiftoria, Vincentius in fpeculö hifto-
riali,aliique hiftorici amp; chronologici minorum Gentium. Sed
imprimis notandi Bonaventura amp; Ludolf us de Saxonia de vita
Chrifti,amp; legenda aurea.vi.RecentiflimiSalianus,Torniellus,
nec nô A Lapide. Serrarius in commentar.amp; prolegomenis ad
varios fcripturz libros,hiftoriam V.T.; amp; Baronius,in annali-
bus,Corn.à Lapide in commentar.adEuangeliftas, Adaamp;c.
amp; Vitarum fcriptores, Lipomanus,Surius amp;c. amp; Xavierus in
Vita ChnfH amp; Petri,amp; Sanâarellus in vita B.virginis, aliique
complûtes abAlegarobc in biblioth.P. 505gt;.recenfiti hiftoriam
f«J.T. partim explicant, partim fupplent. Baronii cenfuram
ex profeffo fufcepit Cafaubonus, Montacutius,Iac.Capellusj
Xaverii,Ludovicus dcDieu.Hiftoria: V.T.additiones,relatîo-
nes, explicationes (quarum non paucsfnnt roerjecorruptio-
nes)tum Gentilium,tumRabbinorum amp;FIaviiIofephi,Cbri-
ftianoruro,notarunt Grotiius in notis ad V.T., Drufius in no-
tis ad libros hiftoricos V.T.amp; adSulpitîumSeverum',Hornius
ad eundem , qui lubinde Alcoraöicas fabulas amp; cortuptelas
confert.Sunt ergo tredacim in univerfum fcriptorem genera
extra fcripturam, qui cum hiftoria facra conferri poffunt, Qve
ut aliquas in apparatu explicationis partes teneant, five ut re-
fatenturautrejiciantur. i.librinbsp;quorumjuftum exa-
men babes apud Raynoldum.z.P/^w»« Jo[ephw,8cPhilo ludafu;
quavis bic nullo modo cum priori conferendus,quippe rerum
fuarum ignarus i.Rabbini, T^i/w«^^»«, eorum hiftorici, cbro-
nologi, topographi.Inter eos lofeph ben Gorion à Munftero,
BenjaminusTudelenfis à C6ft.L'Empercur,DavidGans àGul.
Vorftio, notis adjedis fubinde examinantur. 4, Hiftorici amp;
fcriptores Sumaritici : fi qui exftét prsBter chronicum dlud ine -
ditum, quod adducitar ab Hottingero in Exercit. Anti-mo-
rinianis. 5. Gf»»/« tum hiftorici, tum mythologie!, ö.'c^^/fo.
ranm, amp; interprétés ac theologi Alcoranici. 7. Hiftorici amp;
chronologi tArdum, Perfarum, amp;c. qui religioni Mahumedi-
caeaddiâi fuerunt. 8. Hiftorici amp; fcriptores C/^w'^üa» antiqui
tum comroentatores, tum polemici contra Iudaeos amp; Genti-
les.-quos paffim in commentariis recentiorum indicatos inve-
nies. ^.Hiftorici amp; fcriptores medis lt;f4tó.io.Hiftorici 3c fcri-
ptoresr«ow; quorum aliquos,modonotavimus. 11.Hiftorici,
Pontificii, amp; fcriptores tum commentatores tum polemici re-
eentifimi. 12. Hiftorici ac fcriptoresamp;
recentifïimi. 13. Hiftorici, amp; fcriptores tum commentatores,
tum polemici , Sociniani, Anabaptiftici, Remonftrantici,
Enthufiaftici aut Semi Enthufiaftici, feu Libertinfci, Neutra-
les, Sceptici aut femifceptici amp;c.In poftremo hoc ordine,muI.
tiplici eruditioae excellit Grotius : qui notas ad V. T. amp; ad
libros fuos de Veritate religionis, amp; de Iure pacis ac belli edi~
dit. Aliquam etiam literaturatgrgcajamp;IatinsEdodrinamcon-
tulit Seb. Caftalio : cujus exftant dialogi facri, amp; notg in Bi-
blia.nbsp;III.
Sjßentdücd feu fyntagmatica eft, qu$ hiftoriam V.aut N.T-
aututriufque fecundum feriern temporis aut contextus facri,
aut
-ocr page 13-aut utriufque explicatara exhibet. Dividitur ea in totalem amp;
partialem. Totalis eft quae univcrfam hiftoriam ex profeflo
Loponit,idq;yel plenius,vel contradius.Plenior eft,vel dida-
%co'folemiclt;t vel didadica. IlU eft qus no tantû res geftas cum
circumftantiis fimpliciter explicat, led amp; dubia, quxftiones,
controverfias incidentes aut agitatas determinat. In hoc gé-
nère célébrés funt annales Saliani, quorum epitomen ipfe po-
fteaedidit, amp; hiftoria Torniellij amp; hiftoria facra ac profana
lacob. Cappelli ab Adamo ufque ad Auguftum : ubi Salia-
nus amp; Torniellus fxpe ad examen revocâtur./^lt;t eft, quf qug -
ftiones amp; controverfias ex proieffo non tradat ; fed tantum
res geftas explicat. Hie exceliit chronicon Melanthonis
ubi amp; pia monita prudentie theologies amp; politics fubjici-
untur. Poft illum fimiles hiftorias edidere Pezelius ad Sleida-
nimonarchias,amp; Cluverius.Ex antiquis Celebris eft Sulpitius
Severusjfed qui etiam ad contraftiores refçrri poffet. Con-
traBior eft, qus aut fynoptice, aut per modum indicis chrono -
logici gefta facra proponit. Priorù exempla dant hiftoris Phi -
lippiGlaferi,Gutberlethi amp;e./'ofïmow,variçchronologis,in-
ter quas videntur mihi ftudioforum ufibus commodifTime in-
lervire Calvifii amp; Helvici ; quarum ilia k? (ita loqui li-
ceat) hsc Trxxr®- procedit, amp; fynchronifmos omnes oculis
infpicientiumfubjicit. Afynopticaaliquae. g. Sulpitii, aut
pleniori, e. gr. Melanthonis fi quisinitmm facere voluerit, amp;
per didaâico-pplemicam tranfire, in his duabus memorig ju-
vand® caufa tandem conquiefcere, amp; ad eafdem perpetuo re-
currere poterit, fiquidem rei gefl:«, aut perfona: non ita me-
minerit ; pr^rertim, cum indicibus locupletiffimis inftruâs
fint. Inter antiquos chronologos Celebris efl Eufebius ; per
editorem amp; commentatorera fuum Scaligerum magis cele-
bratus. Didici ex Bibliotheca Phil. Alegambe, éditas elfe ab
AdrianoCrommio thefes theologicas ad omnes fere libros hi-
ftoricos V.T. Sed hadtenus exemplar non obtigit ; ita ut de
methode amp; modo tradandi nihil judicare poffira. Qj^od fi
dubia amp; colitroverßas omnes ordine plenius aut contrafiius
determinant,utiqueOperaipfiushiftoriaefacrœ fludiofis non
inutilis, faltemnoßrisimitandaamp; perficienda effet. Et base
quidem de fyftematica totali. Partialis eft, qux partem ali-
quam hiftoria: facrz explicat ßve continuata lerie, five per fal-
tum aut eclogarias quasftiones ad difficiliora aut magis contro-
verfa in eadem occurrentia. Hxc rurfum dividi poteft,vel fe-
cundum fedliones librorum aut temporum,vel fecundum eer-
turn quoddam vrnxfif^or, feu generalia quxdam objeda.
/'«oreft,qu2 alicujus, libri aut librorum, aut etiam leftionis
libri, aut temporum res geftascompleftitur. Sice.gr. hifto-
ria ecclefiç ante legem qua:ftionibus illuftrioribus propofitis
amp; enodatis explicatur à lacobo Bolduc Capucino Parienfi,tit.
JDe eccleßaante legem Ubri tres. Idem in hiltoria Tub ludicibuS,
aut fub Regibus, aut contenta Exodo amp; libris feqq.Pentateu-
chi, aut {olo libro lofuae, aut ludicum, aut Samuelis, amp;c. Re-
gum, aut Ezrœ amp; Nehemiîe, aut fola hiftoria N. Teft. prafta-
ri poffet ; aut etiam in particularibus hiftori is five tundamen-
talibus.five capitalibus. /'»^««or eft, qua: res geftas, aut per-
fonas, aut circumltantias locorum. Sc temporum uno gene-
re fubjefto contentas, uno fyntagmate vel in totum vel ex
parte cognokendas amp; explicandas fibi fumit. Et hçc diftin-
gui poteft, in divinam proprie fic diiäam, Pneumaticam,natu-
ralem, Immanam (eu politico ecclefiafticam,id quam refer ce-
conomicam.nbsp;proprie amp; ftrifte fic diâa eft quse fyn-
tagmatke confert, explicat amp; cognofcit, aâiones Dei circa
mundum amp; res humanas,imprimis cxtraordinarias amp; miracu-
lofas, five ad benedidionem five ad malcdidionem , quas amp;
quoufquekripturaeas recenfet. Et ha?chi/toria lociscom-
munibus theologicisquibufdam commode inferitur : quamgt;.
vis etiam peculiaribus traft, de miraculis, de judiciis Dci, de
pœnis peccatorum, de'perfecutionibus ecclefia:, de liberatio-
nibus ecciefis, de vaticiniis feu prophetia amp;c.exhiberi poffit.
Pueumatica eft, quç particularia difta amp; fafta angelorum tum
bonorum tum malorum exfcripturis cognofcit, explicat,col-
J'git.
-ocr page 15-ligît. iVkwrrf/^eftjquîe rerum naturalium fingulares difpo-
fitiones,aâ:iones, palîîones, ex fcripturis çognofcit. e. gr. mu-
tationescirca folem, circa elementa aquï, terras, aéris|; amp; ele-
inentaca,meteorakil. foffilia,vegetabilia , animalia. Hue
facietFranziitraâ.deanimalibusfcripturaî, amp; Buftamantini
de infeâis, Lemnii de herbis, Ruei degemmis, amp; topogra-
phorum facrorum, qui amp; quoufaue loca naturaha , non arte
faamp;agt; in terra amp; mari delcribunt. Sed hsec etiam ad philofo-
phiam lacram refèrri pofl'unt. Humanay feu politico ee-
clefiaftica eft , qu2B res geflas tum ecclefis , tum politise
primum divinae , deinde amp; extranearumcxfcripturis de-
fcribit. Ad hujus illuftrationemfaciunt fcriptores deRepub-
lica Hebrsorum , Sigonius, Bertramus, Zepperus, Cuneus,
Menochius, Quibus adjungi polTunt fcripta Seldeni, Schi-
chardi, L'Empereur amp;c. in difp. de philologia facra indicati.
Specialiter hic occurrunt cognofcenda bella, amp; perfecutio-
nesinfcriptura recenfitœ. Continentur autem fub hiftoria
facra ecclefiaftico-politica, aut ci fubordinantur, aut ad earn
referuntur profopographia, fub qua genealogia facra -, prag-
matographia ; chronographia, fub qua de annis, menfibus, a-
liifque temporum differentiis apud Hebroos , amp; vicinos O-
rientales ; topographia, fub qua architedpnica fpecialis , feu
hiftorica.Proyo;o^r4//?wfyntagmatica eft,vel univerfalis vel par
ticuIaris.//Ï4 eft defcriptio omnium perfonarû,faite illuftrium,
quas in fcriptura roemorantur. Et talis data eft à Caflandro amp;
loach.Perionro amp;L.Ballefterin Onomat.//Ï4 eft,qua perfong
aliquote.gr. 12. patriachse, la.apoftoli, Reges luda amp;c. aut
unaperfonaiIluftrisdcfcribitur;idqueaut breviterfeu fum-
marie per caufas amp; prascipua adjunâia ; aut plenius per omnes
res geftas. Exemplü dedit Scultetus in lohanne BaptiftajCor.
à Lapide in Paulo. Pleniflims explicationis , amp; in omnium
fcntentias ac incidentes controverfias inquifitionis exempla
habes in loh. Pineda: libris 8. de rebus Salomonis, amp; Serrarii
lofua quem commentariis ad illum librum prçmifit,amp; in Rev.
collegae noftri D.Caroli de Maets Melchizedeko.In Noacho,
Abrahamo,amp;c. Moie,A,arone,Simfone,Samuele,Davide amp;c.
Maria,
\
Maria, lohanne, Petro amp;c. fimile quid excrcitii caufa hifiori®
facrae ftudiofi iiritari poflent. De Ludolfi, Bonaventura:, Xa-
verii vita Chrifti, amp;hujus vita Petri amp;c. lupra quid monui-
mus. Exempla difquifitionum de certis adjunftis amp; rebus ge-
ftis illuftrium aliquot perlonarum exhibuitH.Ravenfpergcrus
in difpp. de Adamo Profpero, Adamo mifero,Abrahamo mi-
lite, Ifaaco herede , lacobo Exule, lofepho prçfule. Genealogià
eft qua: defcribit perfonatum familiam , h. e. cognatio-
nem amp;afEnitatem perafcendentes,defcendcntes, collatéra-
les. Hic inter alios utiliffimamoperampracftitit Lavaterus in
commentât, ad librum i.Paralipom, amp; poft ilium anonymus,
cujus pleniflims tabulç genealogicç anglice variis formis edi-
tç, cum bibliis iftius linguç plerumque compingi folent. Dif-
quifitionescirca genealogtaspoft diluvium Gencf. lo. inci-
dentes, require apud commentatores, amp; Geographic facra:
fcriptores. Circa genealogiam Chrifti difquirunt commen-
tatores adMatth.i.Gomaruslibellopeculiari, Brougthonus
libcllo de familia domini, fed anglice, idemq; in commentât,
in Danieleni, amp; in epiflola ad R. Abraham Ruben archifyna-
gogum Conflantinopolit. hebr.amp; lat. PragmatographU, con-
tinet peculiarem defcriptionem reruTn in hiftoria facra politi-
co- ecclefiaftica occurrentium. Res ilk funt vél naturales (de
quibus fupra in hiftoria naturali)j vel arte fadx aut ex Dei,aut
hominum arbitrio fic inftituts. Hue pettinent trad.de num-
mis, ponderibus,menfuris,'Waferifcil. , lacobi Capelli, amp;
Aris Montani liber 7. antiquit, cui tit. Thubalcain. Quibus
adde Scaligerum amp;quot;Willcbrordum Snellium de riummis ; ut
alios alibi ex parte indicatos nunc prasteream. Eodem rcfe-
rendusIib.7.Arif montani de facris veftimenus, ornamen-
tifque tit. Aaron. Nec non ritus politici, Oeeonomici amp;c.ex-
traneorum ritus ecclefiaftici,autpfeudo-lacri qui in hiftoria
(acraobfervaniar: quorum aliquos congeffit Arias in fib. 8.
rit.Ieremias. SedpIuresaddipofTent. Nec prjetereunda in-
ftrumcntorumbellicorum,nauticorum,rufticorum amp;c. de-
fcriptio, Vt nec templorum, altarium, cxccUorum, aliorum-
quc
-ocr page 17-que sdlficîorum, de quibus etiam Infra in topographia. Ad
hanc fyntagmatis partem reduci potefl,de vedigalibus amp; tri-
butjstumprofanisjtumfacris, primitifs fcil. , decimis, ana-
thematis amp;c. : de quibus in difp. de ftipendiis miniftrorum,amp;
de teroporalibus ecclefia:. ChronographU, eft qua: rerum ge-
ftarum tempora notât, atque inter fe confert. Hue pertinèt
Ar. Montani lib.^.tit.Daniel, aliique chronologi facri quam-
plurimigt; quorum magnam partem in bibliotheca indicamus.
Controverfias omnes ad textum fcripturs motas, amp; concilia-
tionesnbsp;poft multos alios ex Pontificiis expedire co-
natur Henricus Philippus ; cum quo conferri poteft ex noftris
Pareus in chronoiogiapofthuma non ita pridem in Belgio e-
oita. Inferyit chronographia: Computus feu Kalendarium, amp;
difquifitiones de variisannorum acmenfium forrois, denique
omnibus technologicis ad chronologiam pertinentibus : de
quibus videndus Scaliger in canonibus Ifagogicis. Addat,cui
vacat, libros de Emendatione tcmporum,cum Antagoniftis,
quos nadus eft, Lydiat, Clavio , Petavio amp;c. Lalamantium,
Munfterum aliofque in bibliotheca ante hac notavi. Illis ad-
dendus,qui nuperrime prodiit,Se]dcnus de annoHcbrgorum.
Ceografhu amp; Topographia, eft qua: terra: marifque fitum in gé-
néré, amp; locorum particularium lu m naturaliumtum artificia-
lium conftiiutionem ex fcripturis defcribit.Huc facit Ar.Mó-
tani lib. 1.2.3. Adrichomii (poft multos alios, qui ab ipfo indi-
cantur) defcriptio terrsB fanâa: ; amp; nuperrime édita gecgra-
phia facra Sam. Bocharti. Specialiter hiftorise facra: lindiofîs
confideranda topographia Paradifi Gcnef. 2. Orbis terrarum,
ejufque partium fltus,amp; diftributio ex Genef.io.jTcrra pro-
HjifTa , ejufque partitio per Gentes, antiquos ejus incolas , amp;
per tribusifrael, ex libro lofux.IudeafeuPaleftina, uti babi-
tata amp; cóftituta erat temporeChrifti amp; apoftolorumjSitus an-
tiquç Hicrofolymf,amp; 3edificationov£E,exIud.i.amp; ip.amp;c.amp;li,
broNehemiœ,(Hicfuccurrunt,Adrichomius l.c.Ar.Mótanus
lib 4.amp;Lud.Cappcllusin hiftoriacum mellificioCamer.cditâ);
wir*SsSSSSSaKS«:
?o''aat.ftadiofe hoc agunt c gr
Pccerio,Serrario, Lorino, ^^fp^ ° ^nbsp;annos
•nbsp;Lazio de ro grationibus Gentium, nec
quot;onBSalfi Geog^^Snbsp;eximio Thclauro (eu di-
ksXEi^SSv^
6.amp;c.)pertmentium.nbsp;amp; domus
ls!oachic3e,t3bernacuh,tempii, regiae ianbsp;n«,rcaButeo
Mtus;dc quibus omnibus Ar.Montanas hb.5. De arc^
-ocr page 19-, •i-u»llngt;e«oaoPe!'eriuS amp; a Lipide in commentatiis. De
r^'lfett-uSiSeraUbn^
Templonbsp;gzech 4o.4i.4i amp;nbsp;ex Judaeis R.
foivamfimatn in materia vulgati fecundutn proportio-
pet Belgium nofttum fpeftandam cir.
cutntulit. UDtnbsp;utenfilium explicationem facientes mdi-
aliofque^-^to^f^^^^^^^^ Demenfilibustabernacuh amp; tempU Ar.
tibus mifcellaneis mfettas.nbsp;inepta admifcet.
feftis (Scaliger. »'^quot;[l^^vSlnfi Mofaila [Becanus traft. peculiari.Zep -
totalege ceremonial. amp; forenfi Monica Ldecnbsp;earundem
perus de legibus Mofaic.s amp;c.], JS^rtempotum. amp; caftigatio-
Wi'U'it Scaligerilibrosdeemendatjone^p^^ ^^^^ |
nes Eufebianas [cui Petavius i.nbsp;fnbsp;Cani lib. 11 .loco-
fuit] fupra defignavi. Addonbsp;ftudio.ap-
ram,ubi hiftoriam facram tangit.Atquehsc fnbsp;quot;lu^^
paratuhiftorisefacr^.introdaaionisaut prolegomenon mnat
, a-nbsp;initio fpecimina aliqua quaeftionum amp; difquifltionum
ad hiftoriam {acram adj^ete^ 4 .j. ^^ j^sec paucala proble-
L Prkm. A^n con-
mata,fed nuoa. ^ -Hofaue fctiptores profanos, aut quolcunque non
-ocr page 20-Ma-otum cum antfquitates, resgeflas, aut circumflantias pt^tetvtt-
GeSum ;nbsp;^^ antiquiflimis faiptoribus
RÏÏem V C^Ï'quot;- Inbsp;^^ fcr^^toribus Chriftianis.
Ss hn± 11nbsp;deformetur potius atque cbfcureli^^aS
fides humana diis adh.benda. R. Neg. Vl.Quomodo ergo à patribus amp;
S^Snbsp;amp; Genfiliuamp; fubinde
hnTfenT rnbsp;'««g^am diredse demonftrat.ones,qui-
bus genuinus fenfus fcnptur« amp; Veritas fidei fuadeti aut defendi pX,
gt;1 , Knbsp;in demonflraricnibus theologie« ha-
fXlnbsp;experienti^. obfervationes. teftimoma, quae
£ fnDanfJr Trnbsp;fcripturis pr^dicuntSr e.
13. amp;'7.amp;C R. D.ft. yiu. Anahquacertitudo exerutïsnummis au^
urenfilmm reruns amp; ftagmentis, aut lapidibus, aut fepulcroruTamp;T
d.ficiommrudenbus in genuin^e hiftoria faerie expLtire^Ln'
aut haben polTu. R. Neg. contra Pontamp;ios, aliolque^iftorS
^m en amp; candide unoinfigm exemplo docuit eximius antiquarius
amp; philologus Laurentius Pignorius, inepiftolispag.,46. quot;
I ^Jcu Seriftuu efÏ/ufciem äeferßBtffima reguUfidei 4e mm:
a Perfrmcifu uttoms,feufer confeqntntias dogmata fidei ex S,
Scnfturajtrmiterelicifojfmt.nbsp;icleßam.
3nbsp;Vocatio Mmtflrorum ad mmus eeeleßanicum eß mice penes Ec,
4nbsp;Pnmus homo R nonfeccajfet neuticjuam fmjfet moriturus.
5nbsp;lurmentim vt à latiomhus ßtb luito amp; poffMi extortum
obligat.
6nbsp;Mentalis dquivocatio in juramento eftgravijfimumpeccatum.
7nbsp;Eadem numero Corpora quiehtegeflavimus amp; in morte depofui-
mus , diverßs tamen qualitatibustornata , re/urreBftr*
Jitttt.
8nbsp;Jkfundi interitmerit, ad ejusinfîaurationm amp; renovationm no»
vero redaßtonem tn nihilum.
FINIS-