|
'Il
|
|||||||||
|
*
|
|||||||||
|
!
|
|||||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||||
|
]) E R
*
|
|||||||||
|
PAERDEN.
|
|||||||||
|
EERSTE DEEL.
|
|||||||||
|
---------
|
|||||||||||||||
|
0Û& ÌT$
|
|||||||||||||||
|
LKUNST
|
|||||||||||||||
|
H ti
|
|||||||||||||||
|
UER
|
|||||||||||||||
|
BUSSE
NATUER, EYGENSCHAPPEN, ZIEKTENS,
GENEES-MIDDELS, enz.j OOK iUKDELENDE VAN ALLE AKDEBE
'HÜÏS-DIEBEN,
OSSEN, KOEYEN, SCHAEPEN, HONDEN, enz.;
WERK TEN BEHOEVE VAN ALLE VEE - MEESTERS ,
PAERDEN - SMITS,- %.ïSS|tJgD,EN , KOOPMANS IN PAERDEN, V^ÉRLÌEBENf'~àìÌs^>;\ « /. '■■.' ,-D0OU-' BES. ^ \ \
£ ', .". ' ' ""' i tT ''s1''»! ^ „V-
RITMEESTER , EK ONDER-DIRECTEUR DER KONIN,GWKE PAERDEN-
STOETERY IN HET GROOT - HERTOGDOM VAN LUXEMBOURG , IN DIENST VAN Z, • M. DEN KONING DER NEDErMnDEN , ENZ. ENZ. |
|||||||||||||||
|
j.-y;V « "VJjtfi gj' vrys wonlen
''....... ' ^--,v**' » Mrimerkt de nattier. »
|
|||||||||||||||
|
GEND,
TER DRUK.K.ERY VAN J.-N. BOUDIN , CATALOGNE-STRALT,
|
|||||||||||||||
|
.1027.
|
|||||||||||||||
|
***♦•*»♦•♦•♦•*••••*♦<►♦•••»•*•♦•♦ #*«<»•••••*•*•« •*•♦»»•••• ♦•#«•♦•♦•»•#
|
||||||
|
VOORREDE.
|
||||||
|
Ik hebbe dezen boek in het licht gebragt
ten dienste van myne Vaderlanders, over- tuygd dat er in de vlaemsche nederduytsche taele geene dezer werken wezende en zyn, als oude boeken, die heel verre ten agteren in de hedendagsche kennissen gebleven zyn- de, met geen nut en konnen gevolgt worden. Vele liefhebbers van paerden en paerden- meesters hebben my van over lang verzogt om een mynder werken te zien drukken in onze moeder-tael. Ik zoude aireede met ge- heugen aen hun verzoek volkomen hebben, hadden myne andere bezigheden my toege- laeten deze enkele oeffeninge. Hebbende myne studie in de fransche tael gedaen, het zal niet wonder schynen dat ik eenige wër- |
||||||
|
VI VOORREDE.
ken in deze tael hebbe gemaekt, want men
altyd gemakkelyker schryft zoo als men de onderwyzing heelt gehad ; en eene tweede reden, dat er vele naem-woorden in de he- dendagsche Iransche heelkunst zyn die ik in geene woorden-boeken vertaeld en hebbe ge- vonden, zoo als men kan zien in dit werk, als ook in de tafel. De moeyelykheyd heelt oorzaek gegeven aen een veel langer verhael om alzulke kwellingen goed te doen verstaen. Dus ik denke niet onnoodig te wezen alhier te verklaeren, dat ik verworpen hebbe alle slegte oude gewoonten in het paerden mees- teren; want vele van de misbruyken die in Vlaenderen, Braband en Holland in wezen nog zyn, spruyten uyt de oude paerde-boe- ken geschreven van over twee en dry eeuwen, en waer in klaerlyk te zien is, dat in dien tyd de ontleed-kunde niet en was opgevolgt; zoo dat men eenen heel-middel meer ge- bruykte uyt gewoonte als uyt beleg : by exempel, de buyk-pynen, die van zoo ver- schillenden aert zyn, deze en worden gans |
||||
|
VOORREDE. Vit
niet ondersclieyd. De ziektens van inwendige
ontstekingen , waer dat een heeten middel doodelyk werkt, worden in die werken van voorgaende tyden geheel verkeerd aengewe- zen, en als er dan een dier alzoo genezen word, dat en mag maer aen de groote ader- laetingen en dragten toegeschreven worden. Eyndelinge alles zal in dit werk worden be- toond, ieder ziekte op haeren artikel, en alle de medecynen die ik voorschryve zullen aen- gewezen worden hoe de zelve moeten wer- ken en waerom alzoo dient gedaen te wor- den ; want men zig wel moet voorstellen wat kragten de medecynen hebben, en hoe de zelve de levens geesten bewegen en de na- tuer ter hulp komen, ofte schaedelyk zouden wezen als die onvoorzienig gegeven of slegt bereyd zyn. Ik hebbe een byzonder aendagt genomen
om de genees-kunde voortestellen met en- kele medicinale kruyden en onkostbaere me- dicamenten ; want een dier maer van zeker waerde wezende, men altyd den onkost moet |
||||
|
VIII VOOHREDü.
voorkomen zoo veel als rnogelyk, en de die-
ren die met kruyden leven ende altyd een gelyk voedsel nemen, veel gevoeliger zyn aen de dranken als de gone die met dier- lyke spyzen leven. Alles wat goed en profytelyk kan gebruykt
worden, zoo van de oude als van de heden- dagsche pratieke , hebbe ik aengewezen ; maer enkelyk verwerpende wat schaedelyk ofte onnoodig is. Want als men leest in het werk van Saunier, ridder van de doorlugtige Academie van Leyden, 1734, dat men om den worm te genezen , de ooren van het paerd moet vollen met ruyte, alsem en St.- Jans-kruyd, met zout en vitriol de saemen bereyd ; en in Jacobus de Smet, dat men moet een stekel-varken in asschen droogen en het paerd dranken geven met bloed en kinderen drek; docteur Vitet, die geschreven heeft voor de fransche revolutie, dat om het snot te genezen, men moet arsenïk (ratte- kruyd) branden om den rook te doen inade- men: voorts vele andere werken en ordon- |
||||
|
VOORREDE. IX
nantien die die ik voorbygaen, want men
eenen boek er af zoude maeken : men mag vry de schouders optrekken ; want alle deze domme voorschryvingen mogen saemen gaen met de belezingen die men voortyds dede, en de drooge padden die men hangde onder het hair van de maene. Dat eenen meester heden met zulke slegte
redenen moest te werk gaen, men zoude hem vry voor eenen gek aenwyzen, en hem zoude verboden worden van te meesteren. Een bedaerd en verstandig man overweegt
de kwael ; hy onderzoekt wat deel dat ly- dende is, en hy ziet wat er dient gedaen om het lyden te doen eyndigen. Wy en konnen de natuer maer helpen ;
want alles is te vergeefs als de natuer niet mede en werkt, en als eenen genees-middel tegenstrydig in het werk word gesteld, dan verhaest men het verlies van het dier, waerom dient onderzoek, geduld, voorzienigheyd en goede kennissen. Hier vooren, leest en be~ |
||||
|
X VOORREDE.
Men zal hier naer in het laetste boek de
beschryving vinden van de bereyding der medicamenten en medecynen , als ook de balzems die men nog heden gebruykt in eenige gevallen; voor het gone in de phar- macien moet worden opgemaekt, als mede de receplen aenwyzende de byzondere pro- porlien. De genees-middels zullen ook vermeld
wezen hoe hunne kragten dienstig zyn in de verschillende ziektens en kwellingen ; zoo dat men in de verscheyde gevallen waer men die noodig zoude hebben , de recepten en ordonnantien maer uyt te schiyven en zal hebben. Alle de voorschrevene medicamenten, zoo
uytwendige als inwendige, en zyn niet alleen dienstig voor de paerden, maer ook voor de stieren , ossen, koeyen, schaepen, geyten en honden, elk naer proportie. Wat aengaet de ossen, die moeten altyd dobbel hebben aen een paerd ; zoo als men een paerd twee on- een geelt, voor den os is het vier oneen; |
||||
|
VOORREDE. XI
voor een sjserken muyi gelyk voor een paerd,
en voor een ezel gelyk voor een kleyn paerd ; voor de honden geeft men by dragrna vol- gens hunne grootte en sterkte ; de zelve pro- portie voor de schaepen en geyten ; deze laetste en de Lokken die verdraegen iets meer dan de schaepen. Dus eenen goeden meester zal hem altyd
voegen naer de sterkte en het temperament, ook gaede slaende op de saisoenen en de locht gesteldheyd waer hy zig bevind. De warmte, de vogtigheyd, de koude, de
droogte , alles moet beleyd worden om de levens kragten mede te doen werken. Hier is byzonderlyk agt genomen op den
téridkel, hoe den zelven moet bereyd wor- den ; deze confectie heeft nog hedendags haere reputatie blyven behouden,- maer is zeer vervalst, waerom ik alhier de goede compositie te kennen geve, als ook om een goed cordiael-poeder te maeken, het gone zoo dikmals slegt geordonneerd is, met men- |
||||
|
,
|
|||||||
|
XII VOORREDE.
gelinge van substantien die gans tegenstry-
dig zyn. Zoo gelyk ik gezeyd hebbe, alles wat goed
is zoo van ouden als dezen tyd, zal in dit werk aengewezen worden. |
|||||||
|
•*$*«
|
|||||||
|
~-.......' - ■ *
|
|||||||
|
HEELKUNST
DER
|
||||||||
|
HUNNE NATUER , EYGENSCHAPPÉN , ZIEKTENS ,
GENEES-MIDDELEN , ENZ. »©<
EERSTE DEEL.
i. Beschryving der Levens Geesten*
JL/e eerste oorzaek des levens schynt te spruyten üyt
liet element des vuers ; het vuer elementaire doordringt ende beweegt'alle de licliaemen der natuer. Zyne oor- sprongelyke hitte maekt den omloop des bloeds, ver- wekt ende beweegt de levens kragt in de animale (1) gelyk in de vegetale circulatie (2), gelyk het klaerlyk blykt uyt de volgende aenmerkingen. |
||||||||
|
(1) Dierlyke.
(?) Gewasselyk» omloopcn der voglcn.
|
||||||||
|
1-4 • HEELKUNST
|
||||||
|
Alle bloedryke dieren hebben hunne meeste kragt
bekomen in het sterkste van hun leven, wanneer het bloed zyne volle kokinge doet, en dan alle de leden ten vollen gespyst en vervuld zyn met levens geesten. Maer zoo dra den ouderdom alle de deelen zoo komt te sluyten dat die verkouden ende alzoo niet meer doortrokken zyn van de hitte, zoo komt ook alles te vertraegen ; en het leven verdwynt met de laetsle vonk die nog het hert beweegt. Zoo is het ook te aenmerken in de kruyden, fruy-
ten en boomgewassen ; de koude verdord de groene akkers, doet het hout-gewas opsluyten, en wanneer een teere vrugt ofte gewas al te hard doordrongen word van de koude, zoo komt zy te sterven; want den omloop der vogt.en niet meer konnende beweegt worden, zoo moet het leven ook eyndigen. 2. Van den omloop des Bloeds.
Het bloed komt voort uyt den chylum (1) die ge-
trokken wort uyt de fynsle substantie van het voed- sel. Het bloed geeft de noodige humeuren tot het be- houden des levens; alles word uyt het bloed getrokken, te weten, het zaed, de lymphe ofte wateragtig vogt des lichaems, het zweet, de traenen, de humeuren der galle stoffe, enz., dus alle de vogten ende secretien. Den omloop genaemd circulatie geschied op de vol-
gende wyze. Voor eerst de spyze geknaut ende gemaelen zynde, word door de tonge opgetrokken tot in den agter-mond, vermengt met het speeksel (ofte salica), het welk de spyze doordringt als eene zeepagtige loog, |
||||||
|
(i) Den chylum of gyl.
|
||||||
|
DEK. PAEKDEN. l5
|
|||||
|
eiide alzoo de voor-bereydinge geeft voor goede tee-
ringe (ofte digestie). De spyze (ofte alimenterì) valt dan in den pharynx (bovenste gedeelte van den slok- darm) , terwylen het lelleken van de keel (genaemd épiglotle) zig sluyt op de larynx (bovenste deel van de locht-pyp of gorgel), ende alzoo de toebereyde spyze sluerd in de œsophage (slok-darm), liet welk genaemd word zwelgen, ende dat ik alhier wil beschryven ten behoefte van alle de gone hunne studie maeken op de heelkunst. Nu gaen wy voorts met de kokinge der spyze, om te komen tot de bereydinge ende omloop des bloeds, waer uyt ik alhier doen eene bewys van de teeringe ofte digeslie. Dus de spyze in de maeg gekomen zynde, onder -
staet zy verschillende werkingen door de beweginge der gastriele vogten, ende de beroerte van de maeg op haer zelven door de locht en de warmte; hier uyt volgt het gone wy noemen tweede teeringe of berey- dinge. Dus gaet dan het voedsel door de krop van de pylores (onderste opening der maeg) naer den canal intestinal (ofle weg der darmen), alwaer een half voet gezonken zynde en passerende langs den duodenum (ofte eersten darm), word het doordrongen van twee- derly vogten, te welen, de galle door de lever ende het vogt pancreatik die gescheet is door den pancreas (ofte buyk-klier-bedde). Alhier word den chylurn (ofte gyl) bereyd, die maekt de derde kokinge. De spieren (ofle musculen) van den buyk en de
werkinge der darmen die scheyden den chylum (ofte gyl) met de grove stofFe die het mest maekt in de groote darmen , en de chylum die daer nog in gebleven is word uyt gespreyd door de gelacleerde vaten, ofte |
|||||
|
l6 HEELKUNST
|
||||||
|
witte melk-vaten genaemd , want den chylus wit is
als melk. Van daer gaet den chylum voort naer de klieren van het mesenterium (ofte darm-vliesen); al- daer zyne wegen doorloopen hebbende door differente witte aders, verzaemeld zig in de reservoir ofte blaes van het pequet genaemd, gelegen digt by de wervel— heenen van de lenden. Van daer gaet den chylum naer den weg genaemd thoracJiique (ofle borst-ader), ende passerende boven het diaphragma (ofle midden-schoot), loopt voort langs de wervel rugge*-graet, door een lang vat gaende van regt naer lynkx naer de bloed-vaten des oksels (ofte veine axillaire genaemd), ende zig aldaer vermengeld vindende met het bloed , loopt mede door het geheel lichaem. Zoo word het bloed hersteld en den gyl in bloed veranderd. Wat uu aeugaet zynen omloop, dien geschied
aldus. Het bloed en gyl (ofte chylum) gekomen zynde aen de vena cava (ofte holle —ader), loopt de regter zyde het hert in, in den ventriculus (ofte holligheyd), de welke zig krimpende jaegt het bloed door de arterie naer de long, alwaer het zelve verdund, en uyl ge~ spreyd word van de locht. Dat zelve bloed hernomen zynde door de aders, word als dan weder naer het hert gebragt angs de lynker zyde, ende stort zig in de lynker holligheyd, de welke haer ook inkrim- pende, zend het bloed in de groote slag-ader (1) (ge- naemd artère aorte), alwaer het verspreyd word door heel het lichaem. Nu ieder klier hebbende uyt het bloed getrokken
het gone haer eygen is, ende alzoo de humeuren en de vogten hersteld zynde, zoo gaet het overige bloed |
||||||
|
(i) De arUiieu worden alhier slagader gcudemJ.
|
||||||
|
DER FAERDEN. I7
in de kleyne aderkens, van waer het loopt in de
groote vaten, en dan in. de holle-ader {vena cava genaemd), ende neemt aldaer zynen weg naer het bert, om zig op een nieuw te vereenigen met den gyl. Alzoo geschied den omloop van alle bloedryke dieren.
Wat aengaet de vlocyende levens stoffe, die word
gescheet in de herssenen , "getrokken uyt het bloed die het hert aldaer gezonden heeft, en neemt zynen loop naer de zenuwen, het welk de zelve bekragtigd tot het fynsle gevoelen, ende alle de musculen (ofte spie- ren) ook deelagtig maekt van de gevoelentheyd , gelyk wy klaerlyk zullen bewyzen in de beschryving der herssenen en die der zenuweni 3. Van de Herssenen.
De herssenen zyn verdeeld in tweederly wezentlyke
cygenschappen, te weten, de gryze (genaemd corti- cal»), en de witte (genaemd medulaire), strekkende beyde tot de oeffeninge van hun kragt op de uytwer- kende gevoelens des lichaems. Zy zyn verdeeld in twee halve bollen, van hunne natuer zagt en week, door- trokken van aders, en verspreyende witte draeden de welke oorspronk geven aen de zenuwen. Agter en wat omleeg ligt een deel van de gryze
{corticale cervelet) ende ook witte stoffe (medulaire) , maer veel harder als het gi-ootste deel ; onder het zelve ligt het lang merg, komende uyt de witte stoffe en gaende naer het gat van het agter-hoofd (genaemd occipitale). Het agter-breyn ofte by-herssenen genaemd, is wonderbaer gevoelyk, en heeft eene byzondere wer- kinge op alle de levens kragten. |
||||
|
■ j8
|
|||||||
|
HEK r, KUNST
|
|||||||
|
Uyt het lang merg komen lien paeren zenuwen,
de welke zig veïspréyclen in de byzondere gedeelten des lichaems. Uyl liet breyn dooçzygt een fyn , dun, vlugtig
vogt, hel welk zig vèrspreyd langs de zenuwen, en bekragligd wezende met levens geesten , alzoo de gevoe- lykheyd geeft en de beweging in alle de deelen. 4. Van het. Rugge-Merg.
Hel. merg komende uyt het hol van het agter-
hoofd, loopende tot het eerste wervel - been , word genaemd' breyn-merg, het gone loopt tot de lenders word genaemd rugge-merg, en het deel loopende op de lenders word genaemd lender-merg; alle deze ver- deelingen verpreyden hunne verscheyde zenuwen? Het breyn-merg vèrspreyd langs eiker zyde zeven
zenuwen, de welke zig vereenigen en gaen naer de Voor-beenen. (1) Het rugge-merg vèrspreyd achttien zenuwen langs
ieder zyde. Het lender-merg zes paer zenuwen, de welke hun
verdeelen in de spieren van den onder-buyk. Het merg van het staert-heen {sacrum) geeft vyf
groote zenuwen, de welke zig vereenigen ende maeken de heup-zenuw (genaemd sciatique), welke zenuwen loopen langs de hespen tot in de agter-heenen. Het zelve merg geeft ook verschillende zenuwen aen den staert en inwendige deelen. (1) Het achtste paer komt ook uyt het lang breyn-merg. Wy zullei»
•lui loop der zenuwen verder beschrjTeu j alhier en ia maer y»u het rugge-merg gesproken. |
|||||||
|
DER PAEHDEN. 39
|
|||||
|
5. Van de Bloed-Vaten en andere.
De pypen waer door de voglen loopen worden ver-
deeld in aders, arterien, water-vaten ende locht- pypen. Ingevolge hunne werkinge worden zy ver- schillend genaemd. De secrétaire zyn die de welke de vogten van het bloed scheyden ; de excrétoire zyn de gone die uytdryvende zyn ; en de absorberende de gone die zwelgen, ofte om duydelyker te spreken, die zuygen ende intrekken. De lochl-pypen zyn in de long en dienen tot het
inademen der locht. De arterien ontfangen het hloed van het hert.
De aders die brengen het bloed weder naer het hert.
De wille vaten dienen tot den omloop van het
wateragtig vogt genaemd lympha ; zy zyn tweederley, te weten, de arterien die het vogt draegen door het lichaem, en de aders die het zelve weder brengen. De znygende pypkens trekken de vogten in 5 alzoo
word ingetrokken het water der baden , en de uyt- wendige middels die in vele ziektens worden, gebruykt. De uytdryvende zyn de zweet-gaten, en andere de
welke verschillende vogten uyt het lichaem dryven. 6. Van de Zenuwen.
De zenuwen zyn als witte linten , de welke in by-
zonderheyd dienen om de levens geesten ende ver- volgens de gevoeligheyd te brengen in alle de deelen van het lichaem. Zy nemen hunnen oorsprong uyt het lang en rugge-merg; het zyn als witte draeden aen een geklist ; hun overtrek is van de zelve natuer |
|||||
|
20 HEELKUNST
als het hard moeder-breyn-vlies ; de saemen neyging
(over-een komst) is veroorzaekt door de vereeniging van eenige draeden onder hun. 7. Kan het Opper-Vlies.
Het opper-vlies is heel gevoelyk; de warmte doet
het zelve opryzen, de koude doet het inkrempen, het welk noodzaekelyk is te kennen in de heel-kunde. 8. Van de Huyd.
De huyd ofte vel, die is geheel noodzaekelyk te ken-
nen voor het heel-meesteren der paerden, want dees deel des lichaems zeer onderworpen is aen ziektens ende kwellingen, zoo uytwendig als inwendig, gelyk ik het zal beschryven op zynen artikel. Het vel ofte huyd is niet overal even dik; de grofste
deelen zyn gelegen aen de maen, onder het hals-hair en boven op de kop, als mede agter de schenkel ofte knie-boog, ende onder de beenen in de gevrigten by de hielen. Binnen de billen en de ermen, voorop het aenzigt ende by de lippen, is de huyd ten fynsten en teerder als op de andere plaetsen des lichaems. Dus het vel ofte huyd is doortrokken van aders ,
zoo roode bloed-aders els lymphatique ofte waterag- tige vaten. Dat het vel ook geheel gevoelig is , dat blykt uyt het aenraeken ofte de minste beroerenisse van eenige uytwendige zaeke hoe kleyn die ook zy, en deze gevoeligheyd is anders niet veroorzaekt als door de zenuwen die in de huyd verspreyd zyn. De huyd heeft ook (in het paerd byzonder) vele zweet- |
||||
|
DER PAEKDEîî, 2t
gaten, waer door ook dit dier zeer onderworpen is
aen veelderley ziektens door koude ende vogtigheyd , wanneer het paerd verwarmd is. Deze zweet-gaten moeten in groot aendagt genomen
worden in liet heelen der dieren, zoo als ik naerder betoonen zal, in het bescliryven der ziektens op hun byzonder. 9. Van de inwendige Deelen,
Voor eerst den hals. Dees deel begrypt al boven
onder het hals-hair, het maene-vet, de muscles (ofte spieren), de slag-aders (ofte arterien), ende de jugu- laire-adevs (ofIe keel-aders), de welke loopen nevens de trachee-arterie (ofte longe-pyp) ende de pharynx ofte zwelg-pyp). Wat aengaet de inwendige carotide- arterien,de welke komen hun verspreyden tot onder het kaek-.been van de zelve, en maek ik maer gewaeg voor zoo vele zy een pplts geven die geheel zeker slaet, ende alzoo de gesteltenisse van den omloop des bloeds ende de bewegingen van het hert te kennen geeft. Alle deze deelen moeten noodzaekelyk gestudeerd
wezen; want de hals-aderen worden in vele ziektens geopend tot het aftrekken van bloed; ende de longe- pyp waer door het dier de locht inademt, moet we- zentlyk gemist worden in het opgieten van medica- menten, want een paerd kan dood vallen in het ver- slykken van het nat die daer zoude onwetende in val- len ende alzoo tot in de longe komen. Alle die kennissen zal ik breeder bescliryven ; alhier
in dees deel en geve ik maer eene korte beschryvinge tot de noodige wetenschap, als een element van on- 2
|
||||
|
32 HEELKUNST
derrigtinge, want de volle beschryvinge van alle de
omtrekken der aders, arterien, zenuwen, muscles en gebeenderen, zoude moeten een werk op zyn eygen uytmaeken. Nu gaen wy voorts naer de borst. io. Van de Borst.
De borst is beschermd door het sternum voortko-
mende van de borst-ribben, en boven door de wervel - beenen; zy is inwendig gevoerd met een vlies geheel glad van eene zagte substantie , het welk vlies ge- naemd is by de Fransche anatomie (ofte ontleed-kunde) plèvre; dat zelve vlies is zeer teer tot de ontsteking in de ziektens van verkoudheden , als pleurus, enz., waer van zal geschreven worden op zynen artikel. Voorts vind men nog twee zeer dunne vliesen op eiker zyde genaemd mêdiastin in het fransen, ofte midden- vlies , gaende van boven naer onder. De borst word gescheyd door het diaphragma, in de vlaemsche tael het midden-schoot. De borst houd in, te weten, buy- ten het gone reeds alhier genaemd is : i.° het peri- cardium (hert-vlies in onze tael); 2.0 het edel gedeelte des herte ; 3." de longe met de locht-pypen ende an- dere (ofte bronchique genaemd) ; 4.° de trachèe-arterie (in het vlaemsch de groote locht-pyp die in de longe komt) ; 5." de œsophage (ofte slok-pyp), ende voorts de bloed- ende water-vaten , enz. iï. Van den Buyk.
Dees gedeelte zal ik nauwkeurig beschryven, voor
zoo veel het hetreffelyk is tot de heel-kunde, zonder Ie treden in de naerdere onderzoeken van de ont- |
||||
|
DER PA ER DEN. s5
ieed-kunde, want ieder gedeelte in het byzonder een
werk zoude uytbrengen. De studie der natuer-kunde is zoo groot dat ieder vlies zoude moeten op zyn eygen worden verhaeld ; maer zoo hier een verstandig man wilt onderzoeken, zoo zal ik hier hem de sleutel geven van alle de verborgentheden die geschieden in de werkingen van de dierlyke oeffeninge op de substan- tie, die in de rnaeg ende darmen komen te geschieden. Voor eerst, aenziet de musclen ofte spieren die den
buyk omringen ; deze deelen werken mede in de ko- kinge der spyzen ende de oeffeninge der ingewanden. De buyk-klieren die scheyden de verschillende vog-
ten, om die te stueren naer hunne byzondere deelen waer zy aen behooren. |
|||||||||
|
De péritoine ende epiploon (ofte net die de darmen
omringt ende inwendig de buyk voert), die zigt een vogt tot het onderhoud der weekheyd der ingewan- |
|||||||||
|
den , ende bevryd van de aenwassen die zouden plaet»
hebben zonder haer toedoen. Het mesenterium die de darmen mede loopt, dat
heeft zyne bezondere klieren ende vaten ; het zuygt de fyne substantie van het voedsel, ende maekt de kokinge van den gyl (ofte chylus), om die te steuren van het vat genaemd péquet, naer het bloed, gelyk ik aireede verhaeld hebbe, in de beschryvinge van den omloop des bloeds. Nu gaen wy voords om te aenmerken de andere
| deelen, komende uyt het diaphragma ofte scheydinge der borst. De lever ligt op de regie zyde j zy dislilleerd de
galle de welke besloten ligt in de gal-pypen, ofte vesiculus genaemd in de ontleed-kunde ; het bitter |
|||||||||
|
•A - HEELKUNST
vogt van de galle dient tot de mede werkinge van de
digeslie. Van de gal - pypen gaet de galle naer den cholédoque, buys die de gal van de lever brengt, om die te stueren in den duodenum, eersten dunnen darm* Op de zelve zyde ligt ook een deel van het gedarmte
genaemd colon, in onze tael kronkel-darm, uyt oor- zaeke van zyne kronkels aldus onderscheyd. Al den lynken kant ligt de milte, de welke mede
werkt op de teeringe, want haer bloed van een by- zonder kouleur ende aert is j zy heeft gemeenschap met de maeg, de lever en den pancreas, door het bloed die zy ontfangt van eenen der byzonderste aders ge- naemd veine porte; de eygenschap haerder vogt is zuer en scherp. Een ander deel van de kronkel-darm komt ook naer
deze zyde. Het gedeelte waer de maege ligt noemt men épi-
gaslre; dog de maeg ligt tusschen de lever, de galle ende de mille, een weynig meer lynks als regts. Den pancréas die loopt onder de maeg, onder de pilaer van het diaphragma, ende dien bereyd een zeepaglig vogt dienende ook lot de kokinge der spyze. Wat aengaet de bloed-va ten ende andere, die zal
ik aenwyzen op een byzonder artikel. Laeger komende naer de lenden, vinden wy de
nieren, de pis-leyders en de blaese, de moeder-darm de ovairen, anders genaemd eyer-net. Voorts de grove ende enge ofte nauwe darmen, zyn
begrepen in den buyk, ende nemen hunnen loop tot aen den eirs-darm. Wat aengaet hunne byzondere eygenschappen, die
bestaen uyt de volgende descriptie. Voor eerst moet |
||||
|
DEE. PAERDEN. 25
|
|||||
|
men verstaen dat in de ontleed-kunde word onder -
scheyden dry nauwe darmen, die genaemd worden duodenum, jegunum en Mon ; ende dry grove dar- men, te weten, den caecum, den colon ende den rec- tum. Alle deze darmen zyn vast met den mesente— rium, uytgezonderd den duodenum, waer van alreeds is verhaeld in den artikel van de teeringe der spyze. Ik moet hier nog waerschouwen dat liet mesente-
rium ook in dry deelen word onderscheyden; het. deel dat houd aen de nauwe darmen, word onderscheyden door den naem van méséréon ; het deel dat vast houd den grooten darm cofon, noemd men mésocolon; ende het gone houd aen den rectum, noemd men mèsorec- turn. Het mesenlerium houd aen de péritoine (ofte buyk-vlies); het heeft zyne vaten ende klieren. De darmen zyn doortrokken van vele aders, waer door de ontstekinge in sommige ziektens onmiddelyk de dood veroorzaekt, wanneer de hulp te laet word be- steden, zoo als ik het zal aentoonen op zynen artikel. De ingewanden ofte darmen zyn geformeerd van
vier membranes (ofte vliesen) : de eerste is voortko- mende van de darm-net; de tweede is musculeus en fibreus, want de eerste laeg van vezel (ofte fibre) die ligt buyten-waerts langworpig, ende binnen-waerts rondagtig ; de derde laeg van de darmen die is ze- nuwagtig; het is dees gedeelte die de ingewanden zoo gevoelig niaekt, gelyk het ten vollen te zien is in alle bnyk-pynen. Deze deelen hebben deze laege gelyk de maeg, die ook zoo zenuwagtig is. De vierde laege van het gedarmte die is aenmerkelyk
voor de werkinge waer toe de zelve is geschikt ; zy is slymagtig ende met alderfynsle pypkens doortrok- |
|||||
|
S6 HEELKUNST
ken, de welke door-zuygen den fynen gyl (chylux
genaemd) die nog in het voedsel wezen mag, ende het zelve stueren naer de gelacteerde melk-vaten. Alzoo word alle de substantie van het voedsel tot onder- stand des lichaems in het werk der natuer uytge- zogen ende naer het bloed gezonden , in den waeren staet van gezondheyd ; en hier uyt kan men leereu hoe de kwellingen voortkomen van kwaede teeringe, want als dan vergaederen hun slymen, zuerigheden, dampen en voordere verstoptheden, ontstekingen, wa- ter-zugten, voorts alle kwaede 'gevolgen konnen er uyt spruyten, wanneer men in zoo een geval niet de natuer ter hulp en kwaem ; ja zelfs steenen kunnen in de ingewanden wassen ; ik hebbe er gezien in het cabinet tot Parys die wel tien pond weegden ; zy zyn genaemd calculus cegagropyla linnei. Maer deze kwael eens zoo verre zynde ongeneesbaer wezende, zal ik die voorby gaen. De paerden die er van gekwolen zyn die leven zoo lang dat die st-eenen vast blyven en nog niet geheel den weg der ingewanden en beletten ; maer wanneer eene van die twee oorzaeken plaels heeft, dan is het dier overvallen met onverdraegelyke buyk-pyn, en de dood die volgt zonder te kunnen 1er hulp komen. Nu gaen wy beschryven de bloed-vaten en de water-
vaten , arterien, aders, enz., om aentetoonen hunne Werkingen op het leven. Wy hebben aireede den omloop des bloeds beschre-
ven; aldus zal ik hier alleenelyk melden dat de aders de arterien mede volgen; de arterien verschillen met de aders om dat zy polts slaen ende het bloed van hét hert ontfangen , het zelve verspreyden door het heele lichaem, terwylen de aders hel bloed naer het |
||||
|
DEK PAERDEN. 2J
hert weder brengen, ende dat de zelve voorzien zyn,
van inwendige val-vulens ofte klap-vliesen (zoo als soupapen genaemd), om het bloed die daer in loopt te beletten van weer terug te keeren ; het zyn deze inwendige klap-vliesen die men wezentlyk zien kan als men den hals-ader met een lint om den hals doet opzwellen, als dan vertoonen zy hun als beyeren. Daer op moet eenen verstandigen meester agt nemen , om op deze klap-vliesen niet te slaen in het ader-laeten, want die moeyelyk zyn te genezen en een groot ge- zwel uytmaeken. Verders de arterien die vertoonen een klaer schoon rood bloed, ten tyde dat het bloed die in de aders vloeyd veel zwarter is. Wat aengaet de lymphatique water - vaten (vaso,
serosa genaemd), die hebben ook gelyke omloopen en verschillen maer door hun vogt. De bloed-vaten ende water-vaten moeten ieder in
byzonder aenmerkt worden in de ziektens. Sommige kwellingen zyn geheel eygen aen de lymphatique va- ten ende klieren ; andere deelen mede, maer in het algemeen moet men op beyde gaede slaen. Het ader - laeten verdunt en verspreyd het bloed,
het ontlast het hert, ende verkoeld in de ontsteking gen, waer het noodzaekelyk moet plaets hebben ; ten tyde dat het zoude schaeden in de gevallen van flau- heyd ende in alle omstandigheden waer de levens kragten moeten vermeerderd worden. 12. Van de inwendige deelen in hun byzonder.
Van de herssenen is aireede gesproken. Aldus be=-
ginnen wy met het hert, aengezien dees deel een der byzondeiste werkingen doet op den omloop des bloeds. |
||||
|
a8 HEEJLHUNST
Het hert is als den slinger ofte balancier des li-
chaems ; het is musculeus ende holde, liggende in midden de borst. Het heeft vier holligheden die men ventriculus noemd ; deze holligheden zyn gescheyd door een weg zoodanig dat er geene genieenschap en is van regis naer links. Wat aengaet de beweginge des Jierte, dees is aireede beschreven in den omloop des hloeds, De byzonderste bloed-vaten zyn : i.° de maeg- slag-ader (i)j 2.q dien van het mesenferium of darm- vlies, zoo boven als onder (want het darm -vlies in twee ligt), dus uyt deze rompen komen de slag-aders die naer de lever gaen (2), naer de maege(3), naer de milte (4) ende naer de buyk-klier (5), enz. Alle de voor- dere verdeelingen zouden een groot ontleed - kundig werk uytmaeken. Ik zal hier eyndigen met te zeggen als dat liet bloed gekomen zynde aen het eynde der slag-aders (6), het word door de aders weder naer het hert gebragt. Het pericardium ofte het hert-vlies die het hert
omringt, dient alhier ook in aenmerkinge te komen, want het ook voorzien is van zenuwen , bloed-en waler- vaten, enz. De borst-r-vliesen die van weder kanten de horst zyn, omzetten dees deel, het welk vast ligt aen het hert en aen het diaphragma. i3. Van de Longe.
De longe is het werkluyg van den adem, ende werkt
(1) Céliaque, aiéseutrique.
(2) Hépatique,
(3) Gastrique. ,
(4) SplÓQ'quc.
(5) Paucréatiquc.
(6) Aitéiies.
|
||||
|
BER PAERDEN. 20,
ook op het bloed, het welk door haer verdunt ende
verklaerd word wanneer het van het hert tot de longe word gedreven.Zy is van natuer spongiagtigen blaesag- tig,met klieren, zenuwen, locht-, bloed-en water- vaten doortrokken; zy is in twee kwabben verdeelt; liaere locht-pypen dienen tot het inademen der locht, ende vereenigen hun met de groote locht-pyp. (1) Inziende de inademing der locht, zoo kan men zig
een voordeeld maeken van wat belang het is de zelve zuyver inteademen, want eene scherpe zueie locht, of vol van dampen, de longe zeer bezwaerd en het bloed schaedelyk is , zoodanig dat daer vele ziektens ende kwellingen uytspruyten , liet welk ik voorder betoouen zal. i5. Van de Lever.
De lever ligt regis. Ik en beschryve hier niet haer
maeksel, het welke genoeg bekend is, willende in dees byzonder spreken van de ziektens ende de ge- deelten in hun byzonder, tot bewys van hunne wer- king op de levens kragten, ende de byzondere toe- vallen in de kwellingen, als mede hunne afscheydiug der vogten. De lever die werkt byzonder op het bloed ende de
al'scheyding ofte secretie der galle ; zy onlfangt de plexus ofte doorvlegtig genaemd , te weten, van de zenuwen komende van het achtste paeren de aders ende arlerien (ofte slag-adersj die spruyten , te weten, van de vena porta genaemd, die voortkomt van het me- sentere door vereeninge der bloed-vaten met de sple- nique ofte milt-aders ende èplploïque oite buyk-vlies |
|||||
|
(<) La. trachèe cu le larynx iu ;lc Ciancile lad.
|
|||||
|
56 HEELKUNST
^dersj alle deze bloed-vaten die hebben vereeninge
met de groote kelder-ader vena cava. De lever is in twee kwabben verdeeld, dog men
mag nog eene kleyne kwabbe aenmerken in midden van beyde. De gal-pypen die liggen onder aen de holligheyd der zelve ; zy stuerd de galle de welke dienen moet tot de teeringe der spyze door de pyp genaemd cholédoque ofte gal-pyp} om aldaer voords te gaen naer de eerste dunne darm ofte duodenum, genaemd. Het overig bloed die de lever heeft gaet naer de groote kelder-ader. Alle de grootste ontleed-kundige peyzen dat de lever
de byzonderste kokinge geeft aen het bloed, het welk ik zeker geloovej want de bloed-vaten ende de wer- kinge van de lever op alle de andere gedeelten het klaerlyk bewyst. De lever en de milte die hebben in het lichaem eene beweging op hun zelven ; wanneer deze door eenige vreemde oorzaeken gestoord ofte belet is, zoo spruyten daer ziektens uyt, als verstoptheden, zngt, geelzugt, enz. Dees deel ligt vast door dry ligamenten, dat is te
verstaen dat zy hangt ; deze ligamenten komen van het buyk-vlies, ende zyn aenklevende aen de carti- lage kraek-been, genaemd xyphoïde; de andere zyn regts en links. i5. Van de Milte.
De milte die ligt al de linker lenders; zy is ten
geheelen naer van het peritoiner buyk-vlies overtrok- ken ; zy heeft eensgelyk de lever haere beweging op ha'èr zelven, dat is te verstaen dat deze deelen als |
||||
|
DER PA E H. DEN. 5i
een balancier werken. Voorts de milte ligt opgehou-
den door verscheyde vliesen, maer byzonder aen de lenden, aen het diaphragma ofte middel-schoot, ende aen de maege door den epiploon-vlies ende de korte- vaten. Zy stort haere vogten wanneer de maeg vol is, ende zy trekt de zelve weder als de maeg ledig is. De bloed- en andere vaten zyn de arterien ende
aders genaemd splénique; de slag-ader komt voord van de cœliaque ofte tronc van de maeg slag-ader , de welke alzoo in een loopen ende vele kleync aders in de milte vcrspreyden; het bloed dat door de aders van de milte hernomen is, gaet hem gieten in de vena porta, waer van aireede gesproken is geweest. Als dan volgen de lymphatique of water-vaten. De zenuwen komen uyt den tronk van de milt-aders ofte plexus splénique genaemd, ende nemen oörsprohk uyt het achtste paer zenuwen. Dees deel des ingewands distilleerd een byzonder
vogt getrokken uyt het bloed hel welk werkt op de teeringe van het voedsel. Men heeft ook gemerkt als dat het bloed die zy bezat geheel anders van naluer was als het is in alle de andere bloed - vaten ; het is veel zwaerden en grover. De milte die is veselagtig ; door de wassing ende
de pei'sing kan men zien haere inwendige werving vol fibers door een gevlogten, enz. 16. Van de Maeg.
De maeg is als een zak spieragtig en vliesig ; zy
ligt in den buyk tegen het diaphragma ofte middel- schoot , vooren de darmen, tusschèn beyde de lever |
||||
|
52 HEELKUNST
en de milte ; zy houd aen de œsophage (slok-darm
genaemd), ende onder aen de nauwe eerste darm. De maeg veranderd van groote volgens dat zy vol of ydel is ; haere vliesagtigheyd is door een getrok- ken als een geweven net met draeden die dwerschen de gone op en neer gaen. Deze maeg-vliesen hebben eene byzondere kragt om op hun zelven te werken tot de teeringe der spyze. Boven de maeg aen de œso- phage ofte slok-darm genaemd, zyn er verscheyde water-klieren [glandens lymphalica conglobea ; ik naeme de zelve op verscheyde wyzen, ten behoefte van een ieder); dus deze klieren zyn zeer gevoelig tot ontsteking en opzwelling als de maeg gelyk ge- sloten is 5 het gone men dikmaels hoord dat zy klaegen even als een pak op de maege te hebben, ende wel zouden willen eten, maer zoo „dra vernoegd zyn ende hunnen etens - lust verdwynt. Het zelve heeft ook plaets wanneer men al te lang zonder zyne mael- tyden gaet, dan den etens-lust verdwynt met de eerste zwelgen dat men doet. Deze wonderheden zyn te begrypen wanneer men de ontleed-kunde kend ; want door de werkinge der maege op hun eygen vogten zwellen dan de klieren van de slok - darm , ende het voedsel blyft steken aen de maeg-krop, het welk eene zwaermoedigheyd voordsbrengt, eene on- lust ende slegte kokinge der spyze; dan de klieren min of meer ontstelt wezende worden die in ontste- king gebragt. Dog de gevolgen die zyn niet altyd even gevaerlyk ; dikmaels ontlast zig de natuer door het drinken, want den dorst ordinarelyk volgt , ende zelfs hem eerst doet gevoelen zoodanig Wanneer de uer van het spyzen lang voorby is, zoo kan men niet |
||||
|
DER PAERDEN. 35
eten zonder aireede den dorst te hebben gelaeft. Daerom
is het zeer schaedelyk voor de gezondheyd den tyd der maellyden voorby te gaen, ende een paerd op zyn uer niet te voeden; als men geen genoegzaem tyd en heeft, moet men-ze laeten drinken ende zoo voord ryden. Met gezwind voord te ryden en heeft men niet te vreezen; daer en boven kan men de koude van den drank benemen door het mengelen van een weynig warm water, ofte daer in te doen wat bier ofte een handvol hooy; ja zelfs de handen in het water ste- ken , en daer en is geene vreeze Ie hebben van darm- pyn ofte verheetheyd wanneer inen dadelyk voord ryd. Dan zal het dier op zyne peysteringe eten ende zyne maeg zal verkoeld wezen, gelyk ik het duy- zend-mael geprobeerd hebbe in myne lange reyzen, ende het zelve geraeden hebbe aen vele andere die hun er goed mede bevonden hebben. Ik hebbe de reyzen gemaekt in Italien , Savoyen, Zwitserland, Vrankryk, Holland, Duytsland, Braband, Vlaenderen, enz., ende niemand en kan getuygen in deze lange reyzen myne paerden te hebben krank ofte ontsteld gezien. Voor- ders ik zal naerder aentoonen hoe men de paerden op de reys moet voeden ende bezorgen; want weynige menschen daer verstand van hebben. Nu keer ik we- der tot de descriptie van de maeg ofte ventriculus genaemd by de Latynen. Den vermaerden Lafosse teld vyf voeringen in de
maeg, dog de byzonderste zyn de vier naervolgende: eene vliesagtige, eene spieragtige ofte musculeuse, eene zenüwagtige, ende de inwendige mamagtige , dog ook glataglige, beweekt door een slymaglig vogt; de vyfde weeg en is maer eene continuatie van het inwendig péritonial buyk-vlies, gelyk ik het zelfs hebbe aen- |
||||||
|
,'
|
||||||
|
34
|
||||||||
|
HEELKUNST
|
||||||||
|
getoond in de ontleeditigen dien ik gedaen hebbe. Deze
voeringen, byzonder de inwendige, konnen scheuren zoo door een overtollig groot geweld, als door eenig kwaed ofte fenynig voedsel ; het gone ik zal naeder beschryven in het gedeelte der ziektens. De zenuwen der maeg zyn menigvuldig en komen
voord van het achtste paer. Ik zal op zyn artikel aentoonen hoe de zenuwen loopen, want die zyn al by paeren verdeeld- De bloed-vaten die sprnyten uyt den tronk coslia- que en cardiaque; het is aireede al beschreven ge- weest dat de cœliaque geeft de slag-aders aen de maeg, aen de mil te en aen de lever ; de aders loopen de slag-aders ofte arterien mede, ende deelen het me- senlerium ook mede; dan storten zy hun in de vena porla ofte poort-ader. De water-vaten die vereenigen hun in de borst door een groot vat met de water- vaten van de lever, den pancreas ofte buyk-klier en de mille. Hier mede gaen wy naer de buyk-klier ofte pancréas. (i) 17. Van den Pancréas ofte Buyk-Klier.
Deze klier die ligt geheel diep onder het diaphrag-
ma ofte middel - schoot ; zy is plat en dweers, van kleur als eene bleeke roos, is aenklevende aen den eersten darm duodenum, en overtrokken van het buyk- vlies. Wanneer men de pancrea-klier midden open- (1) De pypen ofte water-vaten kunuen buu vtel verspreyden in de
borst zonder dat er het gedeelte komt waer mede zy werken. Zoo is het met de maeg : de klieren en water-pypen die commuuiquerea door de œsophage die door de borst in de maeg loopt ; de aders en zenuwen uebbeu ook de zelve overeenkomst. |
||||||||
|
\
|
||||||||
|
DER PAERDEN. 35
jnyd, ."îoo vind men haer verschillende roode en witte
aderkens, de eerste loopen mei; pypkens naer het vat pauerealik genaemd, Tiet welk ontrent een duyni en half lang is, en loopt na,er de darm duodenum, digt by den canal cholédoque, buys die de gal van de lever brengt in den eersten dunnen darm; aldaer stort deze klier door den weg vopren verhaeld, zyn zeepagtig vogt het welk wit is, en vereenigd met de galle, alzoo gaet saemen werken op de teeringe der sjjyze. De arterie slag-aders zyn voortkomende van den
tronk coeliaque; de aders ontlasten hun in den poort- ader (vena porta) ; de zenuwen dezer klier komen vaa de vergaederinge [plexus) der zenuwen van de lever [hépatique) ende grooten Inter costal (tussehen-rib- bing), enz. Daer is een soort van wormen die zig dikmaels op-
houden in den weg van de buyk-klier; zy zyn on- trent twee duymen lang, half rood en half wit, by- naer als de wormen der maeg van maeksel : ik zal voorder daer van handelen in het deel der ziektens. Nu komen wy tot de nieren. 18. Van de Nieren.
De nieren zyn tweederley, rood-bruyn van kleur;
zy üggen in de lenden, het periloine-v\ies die houd hun vast. De vaten die in de nieren komen zyn : i.° de arterie-slag-ader [èmulgente genaemd), die het bloed in de lenden brengt, ende het zelve ontfangt van de groote slag-ader des lichaems genaemd arterie aorte; 2." de ader der lenden loopende boven de ar- terie-slag-ader voornoemd ; dezen laetsten is dikke |
||||
|
36 HEELKUNST
ende loopt naer de groote kelder-ader genaemd verta
cava. De zenuwen die spruyten uyt de nier - tronk [plexus renalus), de uretères (ofte pis-leyders ) die loopen al hun naer agter buygende langs de lenden naer de blaese. De nieren hebben buyten het buyk-vlies die hun
bekleeden nog een vlies zeer sterk ende fyn. Zy zyn inwendig van tweederley substantien, eene dewelke bruyn is en gesloten met draeden die heel digt by malkandfcren schynen geligneerd te wezen, en dieper is de zelve substantie wit ; ik zegge de zelve substantie om dieswille dat de nier maer een en maekt in haer geheel ; deze draeden schynen blaesagtig te wezen ende ook veselagtig, de welke hun vereenigende worden mamagtig, en zyn doortrokken met verscheyde kleyne gatjens door de welke de pis zigt in een specie van bassin, den welken eenen slymigen binnen - kant heeft ende alzoo bevryd word van de hitsige knaeging der urine, ende ook de pis van dat oliagtig vogt mede deelt tot verzoetinge van dat ziltig nat die moet loopen door de water-pees naer de blaes. Wat nu aengaet de water-peesen (ofte uretères), van
sommige ook pis-leyders genaemd, dees zyn twee ronde pypen, veselagtig'(dat is membraneus), opspannig , wedertrekkende ofte elastiek genaemd. Die komen voort van den bassin waer af aireede gesprokken is geweest. Zy ontfangen de urine van de nieren ; zy loopen schuyns op het binnenste van het laetsle wervel- been (sacrum) naer de blaese. Deze water-peesen die zyn geformeerd van dry vliesen eygentlyk, ende nog overtrokken van de aeneen-schaekeling bollagtig buyk- vlies , enz. |
||||
|
DER PAERDEN. 5j
De nieren konnen steenen vcrgaederen en gaveelen,
welke ziekte uytnemende smertelyk is, en zelfs niet te genezen ; de byzonderste oorzaek hier van zyn de zandagtige waters ; het zand ingedronken wezende blyft steken en zig vergaederen in die fyne pypkéns, ende alzoo formeerd zig de steen. Nu komen wy tot de blaese. 19. Van de Blaese.
De blaese die is eenen vliesagtigen ende spieragtigen
zak van natuer, zoo gesteld dat hy kan op zig zel- ven inkrimpen ende verspi-eyen ; hy ligt in de ge- beenderen genaemd den bassin, ende als mede op de schaem-beenderen ; de figuer is bynaer als een flesch , den krop aenziet den onder-buyk, ende den hals naer agter den aers. In sommige paerden zoude de blaes wel vier pinten water ontfangen. De bias die is gefor- meerd van dry vlieskens (ofte membranes), dog op sommige plaetsen vind men er vier ; als wy spreken van die verschillende vliesen, daer en word maer be- grepen de gone die konnen ontleed ofte gedissequeerd worden ; want als wy de natuer in de kleynste deelen zouden willen onderzoeken , zoo zouden wy in alle substantien ontallyke vereeningen ende subdivisien vinden ; daerom heeft; men in de ontleed-kunde be- paeld alle gedeeltens die wezentlyk van malkaer schy- nen gescheyd te zyn. Aldus zullen wy voort gaen in onze beschryvinge. Het eerste vlies komt van het pé- ritoine bnyk-vlies die byzonder den grond bedekt ; het tweede membrdneus vlies is vliesastig ende gefor- meerd van verscheyde laegen van Jibers, dat is te 5
|
|||||
|
*-■
|
|||||
|
——____„_.
|
||||||||
|
38
|
||||||||
|
HEELKUNST
|
||||||||
|
zeggen in de nederduytsche tael, veselagtig. Dus de
vesels zyn zoo gesteld dat zy op alle wyzen over rnal- kaer vlegten. Want den buyten-kant die ligt in de lengte, ten tyde dat den binnen-kant zig verspreyd schuyns doorsnydende. Nu het derde vlies is zenuwag- tig gelyk dat der ingewanden. Van binnen is de blaes slymagtig ende voorzien
van menigte kleyne gatjens die deze voglige slymag- tigheyd verwekken, om te wederstaen aen den pisse die haer zoude beschaedigen door zynen bytenden aert; want de urine (ofte pis) geformeerd zynde, in- houd deze volgende materien, de welke door de kunst der afscheyding (ofte chimie) zyn gevonden geweest : voor eerst een deel kalkagtig bytende zuer ende zout, als ook potasschen zilligheyd ende het zuer benzoï- num ; voorts de urine bezit eene vlugtige olie ende tariareus zout : het zyn deze eygenschappen die de overhand bouden in dit vogt. Maer hier is wel te verstaen dat er een groot ver-
schil is tusschen de goede gekokte urine van een ge- zond dier, ende van een het gone ziek is; of ook het verschil dat de urine minderen of meerderen tyd in de blaes heeft gebleven. De pis die ligt door de blaese loopt is klaer ; want de blaes die werkt wonder op dit vogt wanneer het er in blyft eenigen tyd. Hier op is te letten in de ontleed-kunde, want den
gemeenen man denkt dat klaere pisse een teeken van gezondheyd is, ten tyde dat het bewys doet van rauwigheyd en slegte koktie. De pis van een gezond dier die moet witaglig zyn ende een weynig rieken, hef welke dan een teeken is dat zy goet uytgevrogt is ; want het is hedendags bekend in de kunde van |
||||||||
|
DER PAEKDEN. %
het meesteren ende ontleedinge, dat een deel van de
urine de welke van 'de nieren in de blaese komt, nog eene werkinge onderstaet om aen het bloed te geven de weynige nutbaere stoffe die daer nog zoude konnen in gebleven zyn. De schaemen-slag-ader (in het fransch genaemd
artère honteuse) die verspreyd zig in takken op de blaese. De andere aders komen ook voort Van de in- wendige schaeme-aders (in de fransche tael genaemd veines honteuses). De zenuwen komen uyt den romp plexus (in het fransch genaemd mésentrique), onderste romp der zenuwen van het mesenlerium. Voorders by den krop van de blaese zyn gelegen de
zaed-blaeskens (yesiculus seminalis). De blaes die sluyt door een spier genaemd specter,
de welke muscle ofte spier geformeerd is door de ve- sels (ofte fibers genaemd) die zig boogwys doorloopen en alzoo door inkrimpinge op hun eygen sluyten. Van hier gaen wy een betoog doen van de zenu-
wen , hunne verdeelingen en hunne gevoeligheyd , zoo op de deelen der voorteelinge, als op alle de lid- maeten , spieren , bloed - vaten, ingewanden , enz. ; want de studie der zenuwen en kan niet genoeg aen- getoond worden ; het zyn de werktuygen des levens . gevoelens, zy werken op alle de deelen. |
||||||||
|
ao. Van de verdeelinge der Zenuwen.
De zenuwen , gelyk aireede verhaeld is , die liggen
by paeren verdeeld op wederzyden , ende zyn zoo on- derscheyden geweest in de ontleed-kunde. V oor eerst onder de herssenen vind men tien paeren zenuwen |
||||||||
|
i
|
||||||||
|
~ —-------------------------—™-------------—.....--------------..............-"---------------■-------------------------------r^-."-— n
|
|||||
|
4o HEELKUNST
die spruyten uyt het lang breyn-merg; voorts alle
zenuwen zyn voortkomende uyt het merg, het welke zynen oorsprong neemt uyt de herssenen ; zoo dat de herssenen de grond-stofl'e zyn van alle de zenuwen, ende het merg dat loopt van het breyn tot den staert de wortels aen de zenuwen schieten. • Het rugge-merg is als een gevolg van de herssenen;
het is als eenen staert die de lengde des lichaems volgt, enz. De zenuwen. Het i.° paer zyn de reuk-zenuwen,
die komen voort uyt het voorste en onderste deel van de kwabhen der herssenen ; zy zyn de grootste van de tien paeren en de minste uytgestrekt. Zy verdeelen bun in liet neus-vleesch, alwaer zy den reuk in de herssenen brengen; zy verspreyden uytnemende vele kleyne draeden die men maer door het vergroot-glas en kan zien. Het 2." paer zyn de gezigt-zenuwen ; die spruyten
agter de voormelde, en loopen in de holte der oog- bogen ; voorts verdeelen zig in de oog-bollen en for- meren de net-vlies der oog. Het 5.e paer zyn heele fyne draeden, die oorsprong
nemen agter de voornoemde wat op zyden ; die veree- nigen hun met het 5.e paer, waer van zal gesproken worden; dus schieten als dan hunne platte draeden, die gaen in de spieren der oogen en in de scheelen. Het 4." paer die komen uyt het bovenste en zyden
van het breyn-merg , volgen het 5.° paer , en loopen in de holte der oogen naer de schuyns-spier, alwaer zy hun verdeelen. Het 5.' paer verspreyd zig, te weten : voor eerst
in de holte der oogen , alwaer men vier verschillende |
|||||
|
4i
|
|||||||
|
DER PAEHDEN.
|
|||||||
|
draeden telt ; alle deze verdeelingen loopen op de oog-
scheelen, op liet voorhoofd, naer de traen-klieren, naer de kaek - beenderen , naer de mael-tanden, naer de neus-gaten, naer de lippen , naer de heinelte des monds , in de neus-vliesen, enz. ; alsdan vereenigt zig dat 5.e paer met het 7." Het 6.e paer loopt mede met het 5.°, en verdeelt
zig byzonder in de muscles (ofte spieren) der oogen. Het 7.0 paer loopt met een tak naer het onderste kaek-been ; een ander tak ofte draed verspreyd zig op de spieren van het voorste des hoofds ; de derde ver- deeling der draeden gaet naer de spieren d4e het on- derste kaek-been omhoog trekt (genaemd crotaphité) ; eene vierde verdeeling, die spruyt agter aen het ge- vrigt van het onderste kaek-been, vereenigd zig niet eene vyfde verdeeling, verspreyd haere draeden op het aenzigt ende zend nog eenen fynen draed in den hemel des monds. Het 8.e paer spruyt uyt het lang merg ofte breyn-
merg genaemd; een kleyn zenuw-draed, genaemd rugge-graet-zenuw , komende uyt het ruggenmerg, vereenigd haer met het 8.° paer ; dus dees paer ver- spreyd menigvuldige verdeelingen, als aen de tonge, aen de zwelg-pyp, aen de loch t-py p-gorgel, en aen deszelfs spieren; dan loopende langs de hals-spieren, gaet alsdan in de borst, en volgende langs de longe, komt in den slok-darm ; dog langs de regte zyde loopt er een tak die haer zig verspreyd op de slag-aders der oksels, ende weder-klimmende geeft zyne verdee- lingen aen de locht-pyp die naer de longe loopt, als ook aen den slok-darm, alwaer zy haer verbergt in het bovenste van'die pyp. |
|||||||
|
4a HEELKUNST
Al den lynker kant langs de longe-pyp vind men
verscheyde takken ende draeden de welke loopen naer het hert-vlies, het hert, enz., loopende alsdan naer de longe, met verscheyde kronkels ende ommewegen de welke hunne gevoeligheyd verdeelen op alle hunne passagie; zoo gaet het 8." paer in twee deelen naer de maege, het regter deel komt op den boven-kanl, ende het lynker deel gaet al onder , en zig veree- nigende door hunne menigvuldige draeden digt by de pylores van de maeg, loopt met de tusschen-ribbing- ! zenuwen naer de door-een-vlcgting van zenuwen naer ; de lever, de milte en de pis-leyders, enz. Het o." paer verdeeld zig in verscheyde draeden ,
waer af de verspreydinge loopt in de spieren der tonge, der locht-pyp en zwelg-pyp , en zig dan vereenigd met het 5." paer ; het komt uyt de holte der gevrigten gelegen by het agter-hoofd. Het io." paer komen voort uyt het onderste van
hel lang breyn-merg, kruypen door het hol van hel; agter-hoófd, en loopen op de spieren van den kop en den hals. De byzondere verdere verdeelingen beslaen voor
eerst in de tusschen-ribbing {sympatique zenuw), die loopt van het laelste herssen wervel - been tot aen het eerste wervel-been van de lenders, omhoog tegen de wervel-beenderen van het rugge-graet, dog I langst de ribben ; die zenuwen zyn vereenigd met het 8,° paer, en komen met twee sterke takken uyt het rugge-merg. Den eersten lak neemt zynen oor- sprong tusschen de zesde en zevenste wervel-beende-^ ren, en den tweeden tak tusschen de eerste en tweede ribbe. Deze twee takken formeren agterwaers een spe-! |
||||
|
DER P A E R D E N.
|
||||||||
|
eie van een klier die genaetnd word tusschen-ribbing-
Jdier ; dan de sympatique zenuw agterwaerds loopende, ontfangt mei'kelyk vele draeden die alle komen uyt het rugge-merg : den eersten dezer draeden komt van tus- schen de vyfde en zesde ribbe. Nu de zelve zenuw ge- komen zynde ontrent de negenste ribbe, verspreyd zig in tween, en vereenigd haér ontrent de vyftiende ribbe, alwaer zy de rugge-draed-zenuwen ontfangt; dan gaet de sympatique groote zenuw onder het dia- phragma ofte middel-schoot, en formeerd aldaer de voorste zenuw-tronk van het rnesenterium ofte bin- nen darm-vlies. Voorts deze zenuw - tronk schiet de zenumen aen de ingewanden , darmen en darm-vlies (i). Dezen zelven zeuuw-tronk schiet een zenuw die haer verdeeld in verscheyde takken en draeden naer de nie- ren en zenuw-tronk der zelve. Voorts loopt er nog een grooten tak naer den ondersten zenuw-tronk van het rnesenterium; hy ontfangt van het lender-merg ver- schillende draeden ; dezen loopt naer de dunne darras, en schiet eenen sterken tak naer de blaese, naer den aers-darm, en naer de lyf-moeder in de merrien, enz. Dus in geheel de rugge-graet vind men de volgende
verdeelingen , te weten : zeven paeren zenuwen van de herssen wervel-beenderen, achttien paeren van de rugge-wervel-beenderen , en zes paeren uyt delenders. Alle deze zenuwen verdeelen hun in ontellyke drae-
den , takken ende vlegten en tronken , veel te lang om in zoo een werk te verhaelen ; want die be- ------. (i) Ik waerschouwe hier dat er vele meesiers het rnesenterium darm-
scheydsel ofte darm-scheydiog noemeu , want het darm-vlies is eygentlyk het peritoinium ; dog ik onderscheyde het rnesenterium door de nacminj» ïau hiunen-vlics. |
||||||||
|
''^W*. /*---------------------~~~
|
|||||
|
44 HEELKUNST
tooginge zoude aireede eenen zwaereu boek op zig uyt-
inaeken. Ik liebbe hier genoeg bewys gedaen om eenen goeden meester te maeken die nu zal weten hoedaenig de byzonderste zenuwen loopen. Nu zal ik beschryven van wal eene wonderbaere
gevoeligheyd de zenuwen zyn, en hoe de zelve in ziektens ende gekwetsheden, ja in alle handwerken moeten gemyd worden. Zoo tot besluyt dezer beschry- vinge zegge ik dat de eerste paeren zig begeven by- zonderlyk in de spieren van den hals, op de locht— pyp en de spieren die naer de longe gaen. De andere die uyt den rugge komen, die gaen zonderlyk in on- tellyke verdeelingen in de schouders, in de beenen , de borst, den rugge, het vel ofte huyd , en loopen naer de voeten, enz. De gone uyt de lenders komen, loopen in de billen; aldaer vind men eenen sterken zenuw genaemd heup - zenuw ; dien is zonderlinge geformeerd van de vereeninge der ontellyke zenuw- tronken; de Fransche noemen die zenuw Ie nerf scia— tique. Dezen neemt byzonder zynen oorsprong uyt de takken die spruyten van het staert-been (in het fransch os sacrum). De andere draeden loopen naer den sta er t en de spier van den aera. Alzoo, lieven lezer, ziet men hoe de natuer haere
gevoeligheyd verspreyd, ende hoedaenig eenen exper- ten meester zyn handwerk en dranken moet studeren om niet bedrogen te wezen in zyne onderneminge ; want als men bedrogen is dan is het dikmaels te laet beklaegt, endede reputatie van eenen meester zeer haes- tig beschaedigt is; want den gemeenen man niet an- ders inziet als zyn verlies , en zegt : « Het is zoo eenen die myn paerd onder handen gehad heeft. » En |
|||||
|
DER I'AERDEN. 45
dan nog zynder altyd die eenen meester benydigen,
en deze haesten hun dan om spoediglyk de maeren uyt te verspreyden , en voegen dan nog dikmaels vals- lieden daer by om te beschaedigen ; want den nyd is altyd ongelukkig op deze weireld verdeeld, en vele zyn er die aen hun even-naesten aendoen het gone zy niet en zouden willen aengedaen zyn. Maer om alle deze onheylen te myden, zullen wy hier in dees boek eene klaere betooning doen der studie van de heelkunst, en de zelve voorenstellen gezuyverd van alle oude misbruyken die hedendags schaedelyk on- dervonden zyn. Eensgelyk is het ook met de anatomie (ofte in goed
ïiederduylsch gezeyd de ontleed-kunde), als ook de physiologie (ofte saemen - stelling , verhandeling des lichaems); alle deze wetenschappen hebben merkelyke ondervindingen gedaen in onzen tegenwoordigen tyd. Zoo dat de genees-kunde zoo wel als de chirurgie groot nut daer af bekomen kan. Ik hebhe by ïnyn zelven bevonden als dat onze
nederduytsche tael maer eenige oude werken en bezat in die wetenschappen, en die veel ten agteren waeren in, de tegenwoordige pratieke, de welke steunt op de hedendagsche ondervindingen; zoo hebbe ik dan voor my genomen dit werk voor den dag te brengen, tot heyL en profyt van de kunst, en tot voordeel van alle die willen het vee heelen. Ik zal de ziektens handelen in alle hunne graeden,,
en altyd begiimeu met de simpelste ende minst kost- baere middels om tot de genezing te geraeken. Maer nu voor eerst wil ik hier betoonen de levens
gevoeligheyd die de zenuwen verspreyden ; dan zal ik aenloonen eenige gelykenissen op het leven. |
||||
|
-
|
|||||
|
46 HEELKUNST
2. i. Van de gevoeligheyd der Zenuwen.
Alle gevoeligheyd des licliaems komt uyt de zenu-
wen ; de gedeelten de welke niet en ontfangen in hunnen staet der vogten de uytwerkinge der zenu- wen , zyn ook ontbloot van de gevoeligheyd ; zoo is het met het hair, den hoorn des voels, en de verdei-e gedeelten de welke te hart zyn, ofte onderworpen aen de werkinge des lochts. Want de zenuwen zyn zoo teergevoelig dat zy de locht niet en kunnen ver- draegen : by voorbeeld, in de tand-pyn, wanneer een hollen tand de werkinge des lochts ontfangt, zoo is de pyn onverdraegelyk , om dat de locht op de zenuw- komt te vallen. Wanneer men het hol des tands toestopt met lood, zoo komt de pyn schielyk te ver- dwynen. Dog ik doe hier maer dat bewys tot exem- pel ; want voor een bedorven tand gantsch te genezen en de andere te bevryden, en is er maer een middel en dien is van hem uyt te rukken. Anders kan de rottinge voort op de andere winnen en alzoo de gant- sche mond bederven. Wat nu aengaet het hair, de hoorn des voels en
de nagels, dees deelen zyn ongevoelig tot zeker uyt- gestrektheyd; want zoo wy een nagel ofte de hoorn des voets te naer snyden, dan gevoelen wy daer groote pyn in. Het hair, dat gans ongevoelig kan afgesneden worden , is geheel gevoelig uytgetrokken wëzende ; uyt reden dat er een heelen fynen zenuw-draed vast is aen ieder hair. Het hair in zyn byzonder heeft ook zyne wortels die ontfangen de voedinge uyt kleyne aderkens die men kan gewaer worden door het ver- groot-glas. |
|||||
|
DEH PAERDEN. 4?
Ik zal hier iets beschryven tot genoegte van den
lezer , het welk zal doen zien eene wonderbaere ziekte des hairs. In Zwitserland is er eene kwellinge, dog die is
nog veel meer in Polen bekend, want in Zwitserland is zy veel verminderd; dus deze land-ziekte, alhier niet bekend, noemd men de hair-vlegt. Daer wassen eenige hairen veel dikker als de andere, die ver- warren hun zoo door malkander, dat zy eene vaste vlegt uytbrengen die men niet en kan losmaeken; en wanneer men deze hairen snyd zoo bloeden zy ter- stond , en de snede is gantsch gevoelig. Deze vlegt afgesneden zynde is doodelyk. Daer is
eene landstreek al Lithuanien daer de buyten-vrouw- lieden zeer onderworpen zyn aen deze droeve kwel- linge. Daer zyn ook paerden aen wien dat ongemak overkomt; de Fransche die noemen dit maen - vlegt (le follet). Dog ik geloove dat het goed onderhoud en de rey-
nighe3rd veel ter hulp kan komen om yan dat on- heyl bevryd te wezen. Alzoo zal men verstaen dat ieder hair kan gevoelig
worden, zoo dra dat de vogten daer in komen te cir- culeren , want alsdan doet ook de zenuw haer gevoe- len. In voorgaende tyden was die hair-ziekte geheel gemeen in die voormelde landen ; die is nu ter tyd zoo verminderd dat zy bynaer iiytgeroeyd is in de tegenwoordige generatie. Maer de oude Polen die ken- nen die nog zeer wei; en in Zwitserland gelyk in Polens Lithuanien , draegen de vrouwen nog hun hair gevlogten in een of twee tressen. De Zwitsersche die verdeden hun hair in twee vlegten, uyt vreese dat |
||||
|
48 HEELKUNST
cfaer de verwaijringezoude in komen, ende alzoo hun
de hair-ziekte mede brengen. Nu zullen wy voort gaen in ons bewys der zenuw
gevoelen. Wy hebben aireede beschreven dat de zenuw-drae-
den loppen door het gantsche lichaem, geen deel uytgezonderd ; waerom ook alle deelen hun gevoelen hebben. Diede welke hard zyn, als de beenderen, de hoorn ofte de hairen , hunne weynige gevoeligheyd die komt voort uyt oorzaeke der weynige vogten die daer in vloeyen. De zenuwen moeten van hunne levens geesten voorzien zyn, en die door den omloop des bloeds en de medewerkinge der herssenen ontfan- gen; zonder deze gemeene kragtwerkinge is de zenuw haer gevoeligheyd verdooft. Nu geloovende daer op genoegzaem te hebben ge-
redeneert , gaen ik alhier bewys doen hoe de onstel- ling des lichaems kan stillen door het afsnyden van eene zenuw. Eene zenuw afgesneden zynde krimpt haer op zig
zelven, ende trekt haer in de spier waer in zy loopt - zoo stilt de pyn van eenen uytgetrokken tand, de scheyding van een lidmaet, enz. Maer wanneer een zenuw gesteken is zoo zyn er andere gevolgen af te wagten, zoo als klem, vallende ziekte, ofte sehielyke kol, door de alteratie die ook het bloed in zynen omloop komt de ontstellen, ende alzoo het zwart en blauw ader-bloed in de vaten op de herssenen houd zonder dat hel zelve terug kan keeren in den ge- meynen omloop; zoo dat daer doods gevaer uyt spruyt, gelyk ik het voorder zal bewyzen in het kapitel der ziek- tens. Want de gestekene zenuw genieenschap hebbende #
|
||||||
|
DKIt 1'AEROEN. 4g
met alle de andere zenuwen des lichaems , die verwekt
alzoo eene algemeene druk die zig op alle de vogten en alle de functien des levens doet gevoelen. Dat is raer- kelyk wanneer de zenuw des voets gesleken is, door wat geval het wezen mag, want daer volgt gemee- nelyk de klem van, die de Fransche tétanos noemen. In de legers is het ook gemeen te zien wat de span-
ning van een gekwetste zenuw voortbrengen kan. Wanneer men de zelve kan afsnyden zoo is er nog hoop het leven te behouden ; maer zoo de spanninge en de gemeenschap in wezen blyft, zoo volgt gemee- nelyk eene geweldige dood, die eynde maekt aeri alle de onverdraegelyke tormenten die den patient uytstaet. In alle dieren brengt de dood de ongevoeligheyd by,
door de reden dat de levens geesten met alle de om- loopen der vogten komen te eyndigen. Het levens vuer verdwynt uyt den romp des lichaems, ende het gone overblyft niet meer begaeft wezende met de levens kragten , zoo is het ontgeest lichaem als eenen droogen boom ongevoelig. Tot besluyt herhaelen wy hier dat alle gevoelen
verwekt word door de zenuwen, de welke de levens kragl ontfangen van de herssenen , ende deze laelste uyt het bloed, het welke geformeerd Avord uyt den gyl (ofte cJiylum), die getrokken is uyt de spyze ende vermengt met de locht, zoo in haere eygene substantie als door de inademinge. Wanneer de ademing eyndigt zoo en word het bloed
met meer verdunt nogte bekragt door de vloeyende locht-stoffe; de herssenen ontfangen het zwaer blauw ader-bloed ; het hert verstikt, ende den loop des li- chaems eyndigt als een uerwerk daer een wiel ofte |
||||
|
5o HEELKUNST
|
|||||
|
keting in komt te breken. Het werktuyg des levens
is als eene water - konstige mecanieke opgestelt; de zwaere gelyk de subtiele loopen der vogten , houden het leven op; en zoo dra deze wondere werkinge komt te vervallen , het leven verdwynt als eenen vlugti- gen damp. Alle kwellingen ende ziektens vereysschen een by-
zonder aendagt op de zenuwen, en byzonderlyk wan- neer het geval heete ende geweldige middels eyscht, dan en kan eenen goeden medecyn-meester niet ge- noeg opletten wat de medecyn doet op de gevoelig- heyd ; want de zenuwen der maeg ende die der in- gewanden van eene uytnemende teerigheyd zyn , en de maeg ende ingewanden sympatikelyk groote ge- meenschap hebben met de herssenen, die den oor- sprong zyn aller gevoeligheyd, waer van hier ah-eede bewys is gedaen geweest. In alle wonden is het even zoo voorzienig te zyn.
De gemeenschap den zenuwen werkt op de maeg, op het hert, op de herssenen , ende voorts alle de in- wendige deelen ; daerom zal men zien wat voedsel dient in zoo een geval voorgeschreven te worden. By voorbeeld, wanneer eene groote ontstekentheyd
ontstdende is met koorts , het welk de ontlastinge vereyscht en de koele middels, dan zal men den leef- regel daer op schikken , en byzonder opletten wanneer den patient, ofte het dier dat men voorhanden heeft, van een zenuwagtig temparement is, het gone meest plaets heeft in de fyne paerden van de heete landen, zoo als de turksehe , spansche , enz. De gone welke van een wateragtig ofte lymphatiah temperament zyn verdraegen veel beter de pyn, en mogen meer tegen |
|||||
|
DER PAERDEN. Öl
de sterke middels als de voorschrevene ; daerom zoude
een meester die gewoon is te heele n over groote sterke boere paerden, zig wel konnen bedriegen in de fyne zaedel-paerden die van edel bloed zyn. Men moet ook zeer opletten wat saisoen, wat weder en wat lochts- gestellheyd men voor handen heeft. De warmte en de ■koude, alsmede de regenaglige vogtigheyd, den mist ofte damp, die zyn groote mede-werkers in de heel- kunst, en moeten van den meester gevat en naer- gevolgt wezen. Wat aengaet de verschillende temperamenten, ik
zal eene geschiedenisse verhaelen de welke onder myne oogen voorgevallen is. Twee hengste-paerden wierden op een de zelver tyd gesneden, alle beyde goed geo- pereerd ; de eene was een wateragtig , luy en week temperament, de anderen was heel vlugtig, snel en teer-zenuwagtig ; die beyde gesneden paerden wier- den by malkauderen gestalt ende met het zelve voyer gespyst, zonder groot agt te nemen op de sterkte van het voedsel. Nu vervalt het vlytig en zenuwagtig paerd in eene groote koorts, ende door de ontslekinge en de pyn komt den klem [tétanos genaemd), waer door het dier vervalt. Ten tyde dat het ander week tem- perament het voedsel verdraegeiide, geneest en gezond word. Merkt nu, paerden-meesters, hoe zeer de levens-
regel en de regime op het dierlyk wezen werkt, en hoe eene goede operatie mankeeren kun door een mis- verstand ofte onvoorzigtigheyd. ■ Lven moet er ook nauwkeurig oogmerk genomen
wezen op de loehts-gesteltheyd; want de groote koude nogte de groote hitte niet en dient om te opereren. |
||||
|
52 HEELKUNST
(Ik spreke hier maer voor alle operatien die men uyt~
stellen kan.) Hier is geene schattinge te maeken op byzondere voorvallen van breuken, gezwellen, koo- ien, ulceratien, gekwetsheden, die ten allen tyde de hulp van den paerden-meester ofte vee-aerts zyn ver- zoekende. In zoo een geval van pratieke en kan eenen goeden meester maer de voorzigtigheyd te werk stellen die hem zyne kennis en ondervinding leert. 22. Van eenige andere vremde Gevallen.
Daer zyn sommige gevallen daer de kragten des
lichaems moeten geholpen worden, zoo door het over- tollig verlies van het bloed, als door het groot verlies van het zweet, het welke ook veel geesten mede doet uylwaessemen. In de eerste oorzaek moet men wel de kragten van
de maeg aenschouwen, en weynig geven met een keer, maer dikmaels op verscheydereyzen, ende het voedsel zoo bereyden dat in een kleyn volum veel voedsel daer in steekt. Ik liebbe paerden gespyst in groote flauwten met vleesch-sap [bouillon), versene eyeren, pruym- sap met wyn, panade van brood en ryst, enz., alles volgens den nood ende het geval In het tweede geval moet men werken om het bloed
te verdunnen en met eenen te voeden. Daerom is zeer goed meelagtige slobber, zoo als het geersten-meel en dan wat tarwe ofte rogge-meel, ja haver-meel, boon- meel daer onder gemengelt. Deze herstellen wonder- baer het bloed , verwekken de circulatie, verkoelen van de verhitheden , en geven het gone het zweet heeft doen verliezen, te weten de fynste sloffe ; door |
||||
|
53
|
|||||||||
|
PAERDEN.
|
|||||||||
|
DER
|
|||||||||
|
welk verlies het bloed zeer zwaer en grof word , waer
uyt vele ziektens voortkomen, zoo als snot, worm, dempigheyd, brand op de loose ruye, enz., gelyk dat blykt in de paerden die veldtogt doen, waer door de legers veel beschaedigt worden. Ik hebbe dikmaels paerden gekogt die gereformeerd
wierden van de ruyterye, uyt reden van de kwaelea voornoemd, als worm, ruye, aldergrootste aermoede, enz., en de zelve geheel wel opgeholpen ende snel ge- niaekt, met de goede regime in de lente en den zomer de weyde; want niet zoo zeer en hersteld als het goed jeugdig gras in de weyde, maer dan en mag de weyde niet vet wezen ; men moet staeg opletten dat het verhongerd dier niet overtollig voedsel en neemt, men zoude dan een te rassen oploop hebben, en de schielyke veranderinge in het dierlyk wezen zoude van zeer kwaed gevolg worden, door den grooten omloop der vogten die het lichaera niet en zoude konnen teeren, of tot goede koktie brengen, ende alzoo eene korts of verkoude slymagtige maeg de eene of de an- dere ziekte verwekken. Den goeden leef-regel, de mae- tigheyd in het voeden, komt dit allen voorj neemt dan altyd voor oogwit dat in het opwekken der krag- ten een goed beleyd moet vooruyt alle slegte gevolgen verwyderen, en dat het overvloedig voedsel, verre van de kragten te herstellen, ,de zelve overompelt, verdooft ende te nieten brengt, ende alzoo de levens kragten zoo ten onderen steld dat het dier bezwykt onder de menigvuldige middels die'zyne natuer te boven gaen. 23. Teehens der Ziektens.
Wanneer eenen paerden-meester by een ziek- paerd.
|
|||||||||
|
1
54 HEELKUNST
komt, zoo zal hy byzonderlyk letten op de volgende
teekens : Voor eerst een krank paerd verliest den eetlust.
2." Het is gemeeuelyk droefgeestig en draegt zyn
hoofd laeg. 3.° Of de tonge niet droog is en overlaeden met
brand, pokken of kloven , en tot hoe verre den brand of onlstekendheyd in de keele verspreyd is. 4.° Of het hair regt staet of niet 5 want somwylen
en is het maer een weynig in de lanken opgesteken. 5.* Of het zweet in de lanken en boven de oogen.
6.° Of het gevoelig is ofte niet op het rugge-graet
aen de lenders, wanneer men met de vingeren daer over dauwt ofte nypt. 7.0 Of het mist droog is by harde knollen, ofwel
geheel dunne en slynkende, dikmaels bewonden met een wit vel als vet. 8." Of den pisse rood bloedig is, of geheel klaer ge-
lyk water; of het pist ofte niet, veel of weynig. g.° Of het hert sterk slaet, of het flauw klopt,
benauwt, x-as of traeg; het zelve moet men onder- zoeken aen de arterien (polls-sl a g-aders). iO.° Of het paerd ongeduerig is, hem liggende en j
opstaeude, of het hem ontwenteld ofte niet. ii.° Of het zyne lanken aenziet en meer den eenen
katit als den anderen. i2.° Of het geen schuym of kwyl, wit of geel, i
door den neus ofte mond werpt. i3.° Of het nog goed kan gaen ofte waggelt.
i4.° Of zyne oogen traenen en geheel bedroeft in het
hoofd staen. j5;° Of het veel steunt om te pissen.
|
||||
|
DER PAERDEN. 55
i6.° Of het gezwollen is en veel winden laet die
«olferagtig rieken. 17.° 01' de lanken dapper slaen , en of er be-
nauwden adem is ofte niet, enz. Dog ik waerschonwe hier dat alle deze teekens niet
te gelyk in een der zelve pacrd en zyn te beschou- wen; dit zyn hier de generaele symplomaiam; maer even-wel kunnen er verschillende dezer te saemen te bemerken wezen, gelyk ook maer een, dit volgens de ziekte. Nu gaen ik bewys doen van de doodelyke ken-
teekens, en wanneer een paerd in groot gevaer is; zoo dat dan een voorzienig man het zelve waer- schouwen kan, om dan geene onaengenaemigheden te ontmoeten ; want sommige menschen zyn zoo mis- verstandig dat zy het wel den meester zouden wyten wanneer het dier van de ziekte komt te sterven , zonder in te zien of er genezing of niet te verwagten is. De gevaerlyke teekens zyn : i.° Wanneer het dier zig slegts met zyne leden
ondersteunen kan, of als het hem niet meer durft nederleggen, ende als de kragt hem gantsch onlbrekt om nog regt te staen, het hem dan als een steen laet nedervallen. 2.0 Wanneer het schuyin komt te zygen door den
mond ende neus. . 3.° Wanneer de oogen gekeert zyn dat men maer
het wit van den bol ziet. lt.° Wannneer het water met druppels de hlaese
uytloopt, zonder dat het paerd zig strekt om te pissen.
5.° Wanneer er eene vogtigheyd, van aerd bloedig
en bruynvan koleur, snotagtig den neus uytyloeyd.
|
||||
|
56 HEELKUNST
6.° Als het paerd opstaende en liggende geduerig
zyne lenders aensehouwt ende zeer klaegt. 7.0 Als er eenen rauwen buy k-loop is slym en
bloedagtig. 8.° Als het paerd zyne borst en lanken geduerende
is aenschouwende, ende dat het zeer benauwt ademt jnet uytgestrekten halse. Dit zyn de byzonderste teekenen van groot gevaer;
alhier gaen ik nu bewys doen van de ongeneesbaere ziektens, breuken, enz. 1." De steenen in de nieren.
2.0 De water-zugt in de borst.
3." De water-zugt in den onder-buyk.
4." De steen in de darmen.
5.° De maege gescheurd ofte het diaphragma.
6." Den bedorven adem komende uyt de borst.
7.0 De longer ziekte met ulceratie en rottinge.
8." De doorbreuke der darmen in den kloot-zak.
Voor dees laelsle en is geen ander zeker middel als
het paerd te snyden ende maeken den darm weder op zyne plaets te stellen, het gene heel moeyelyk is, dog nog doendelyk. Wy zullen dit naerder beschryven in het boek der chirurgicale kunst, ofte hand-werk. Het paerd het welk deze breuke overgekomen is,
die wenteld hem op zynen rug ; men kan gevoelen aen den zak het geen hem schort. Verders in pile breuken der ingewanden doet het paerd veel geweld met het diaphragma, gelyk of het spouwen wilde, en het eten, of om beter te zeggen de spyze, komt dik- maels den neus uyt, het gene een zeker teeken is, want anders en kan het paerd niet weder walgen of «ytbraeken, door den omtrek en de gelegentheyd der |
||||
|
DER PAERDEN. 57
inaeg en oesophages. Dit zal breeder worden bewezen
hoe eenen meester zal ordonneren en onderzoeken de oorzaek en de langduerigheyd eener ziekte. Voor eerst vraegt men wat arbeyd het paerd heeft
gedaen ; men oordeelt of het is over gereden geweest, of het koud en heet gehad heeft, of het niet kwae- ]yk en is gespyst geweest, te veel voedsel verwarmt zynde, of gedronken heeft in zweet wezende, of het niet gestaen heeft in eene koude voglige plaets , of het te vooren niet en hoeste of knugte, of het goed at, of het niet en heeft gezweet of gebeeft, of het in lang niet en heeft gepist of mist gemaekt, enz. Dan aerischouwt men zorgvuldig het paerd; men
onderzoekt den slag-ader, de oog-scheelen, den neus, de tonge, en men oordeelt op de ontstekentheyd en verdere teeken s aireede beschreven. Dan zoo dra men vreest voor eenige ontstekent-
heyd, men schryft den leef-middel daedelyk voor, en men verbied alle sterk voedsel, zoo als haver, hooy en strooy, zelfs in veel gevallen men ordonneerd ge- kokt zemel-water, lauw te drinken te geven, wel te verstaen het zemel ofte het gruys daer uyt te perssen door een doek, want de pel van het gruys ofte zemel niet en teerd in de maeg. Men mag nog wel in het geordonneerd drinken wat keuken zout doen in kleyne kwantiteyt, of een luttel honjng, volgens het geval die daer over doet oordeelen , want den honing nog warm van natuer is; dus moet er sterk verkoelt wor- den, zoo ordonneerd men met het gemelde zemel de volgende kruyden, als althéa ofte maluwe-kruyd, met wat pisse-bloemen - kruyd ofte wilde suykery- loof, andyvie,een handyol zurkcl, smeer - wortel, |
||||
|
58 HEELKUNST
frezen-worlel, enz. Deze kruyden zyn verzoetende,
verkoelende en waterdryvende ; dog de vette kruy- den, als althéa, die worden met de zurkel en de andyvie gemengeld, w^nt hunne verzaemeling won- der goed werkt ; een deel de borst verzoetende, en de andere de nieren zyn ontlastende, en het bloed tem- pererende. Alzoo zal eene goede tisaene, die men vry mag geven in allen brand en ontstekende kwel- lingen, als ook van het zelve lavementen te stellen, uytnemende nutbaer zyn. Deze dranken zyn niet kos- telyk, en zy weeken wonder goed de ingewanden , zy dryven de dampen uyt het lyf, en zy werken op de scherpe zue'righeden der milte en der galle. Wanneer men alle deze kruyden niet 1er hand had ,
zoo neemt men naer de gelegentheyd , niaer daer is agt te nemen op de byzondere eygenschappen. Voor eerst de althéa en maluwe zyn bynaer van een der zei ver aert, dog de althéa offîcinalis genaemd word hyzonder inwendig gebruykt ; deze kruyden zyn ver- zoetende en verkoelende 5 zy zyn goed in de verbil- tinge der borst. De andyvie en wilde suykery-wortels en loof, die
hebben eenen bitteren smaek, zyn waterdryvende, en gelyk alle bittere kruyden, een weynig saemen trek- kende, waer door zy de maeg tot appetyt verwekken door dien dat zy de fyne vesels ofte fibers herstellen in hunne voorige sterkte, als de zelve te veel hebben ontspannen geweest. Deze kruyden zyn ook goed voor de wormen en winden der darmen; den smeer-wortel is heelzaem voor den hoest, de zurkel is verkoelende, haer zuer vogt is goed in allen brand en rottinge , ontstekinge der kele, brand op de blaese, korlsen •> enz. Den frezen-worlel is verkoelende. |
||||
|
DER PAEKDEN. 5o.
AIzoo kan men dan zyne ordonnantie schikken naer
de omstandigheyd , en de kruyden hereyden in kwan- titeyt volgens de kwael. Nu zal ik betoonen in het geval een paerd geheel
flauw waer afgereden, bezwykende door het verlies zyner kragten, hoe men dan dient te werk te gaen. Voor eerst, die zelve ordonnantie is heel goed,
want zy het bloed hersteld van zyne verliezen ; dan zal men daer by doen kalissie-hout, zout-hout ge- naemd; men moet zoodaenige paerden onthouden van. alle sterke spyze, want de maeg zeer verflauwt de zelve niet zoude kunnen teeren; deze dieren zal men de kragten herstellen met veel voorzigligheyd, gelyk aireede is gezeyd geweest op het voeyer. Maer wan- neer men merkende waer dat het hert te weynig bloed ontfangt, het gone men voelt door zyne flauwe wer- kinge, dan kan men het bloed wat meer drift geven, en daer voor mag men nemen eene once of eene once en half kaneel, volgens de grootte des paerds ; men kokt de zelve in eene pint water, en men geeft het het paerd op met eene kanne bier of eene pint rooden wyn, volgens een ieders middels ; den wyn is veel subtilder en heeft meer levens kragt in. By faute van kaneel mag men nemen eene kleyne muscade of eene once kruyd-nagels; alle deze welriekende fyne spece- ryen verwekken de geesten , zyn uytnemende kragtig; waerom men wel moet gaede slaen van het bloed niet te dapper naer het hoofd te zenden ; deze warme mid- dels mogen gebruykt worden wanneer een paerd koude en regen op zyn lyf ontfangen heeft en het nog heeft; voorts in alle gevallen waer dat er geene ontsteking en is, als ook zoo dra naer eenen grooten rassen loop, |
||||
|
6o HEELKUNST
|
|||||
|
en dan het dier dekken en vry ven om Ie beletlen dat
het lichaem niet en verkond. Ik geve hier maer deze voorbeelden om te laéten
zien de kragt van de binnen-werkingen, en de voor- zigtigheyd voor te schryven als een onmiddelyken regel voor alle goede meesters. Dus met zoo te werk te gaen voorkomt men groote
onheylen, als verbouftheyd, vervanglheyd (in Vlaen- deren verwateringe genaemd), snot, knug, worm, klem, enz. 2.5. Van het Bloed laeten.
In het heelen of meesteren moet men altyd voor "
regel nemen van niet te werk te stellen zonder on- derzoek waerom het dient gedaen. Voorts aenschouwt welk lidmaet dat lyd, het gemeenschap die de lid- maeten hebben onder malkaer, en wat er dient gedaen te wezen om de lydende deelen te helpen. Het ader- laeten heeft voor oogwit eerst om het
bloed te verminderen ; ten tweeden om het bloed te verkoelen en te verdunnen ; ten derden om de bloed- vaten te ydelen en een deel bloed daer tiyt te ruymen. Men verminderd het bloed, als wanneer men vreest
voor ontstekinge en zwaerte in de aders der herssenen. Men moet het bloed verdunnen wanneer men denkt dat den omloop lydende is, ende alzoo de aders het bloed niet goed en zouden naer het hert wederbrengen. Alzoo moet men de aders een deel bloed uytruymen in de ontstekingen, boven al de ontstekingen der inr gewanden en die der herssenen. Geheel anders is het in de flauwten der maeg en
in alle ziektens daer de kraglen moeten opgehouden |
|||||
|
DÉR PAERBEN. 6l
|
|||||
|
wezen ; want het minste verlies van Woed verflauwt
liet lichaem tot dat de natuer het zelve heeft konnen herstellen. Alzoo zoude het geweldig bloed laeten de waterzugt bybrengen, want door het aftappen van het rood bloed komt dan het wateragtig vogt (ofte lympJia) zoo de overhand te hebben, dat zy ontste- kingen mede brengt, of ook de kleyne water-vaten, vesiculus, vesels en andere zoo verflauwt dat die hunne werkingen niet meer konnende doen, het water laeten zinken; alzoo geschied de waterzugt der herssenen , der borst, der onder-buyk, enz. Deze ziektens zullen in hun byzonder beschreven worden. Alhier wil ik voorts gaen met de aentooninge van het ader-laeten, want ik daer op nog veel te zeggen hebbe. Voor eerst als een paerd moet gelaeten worden moet
men gaede slaen op de volgende puncten : Het vliem moet heel zuyver wezen, en zien dat
daer geen de minste scaert in is. Men moet wel toezien van niet te slaen op de bob-
bels (ofte val-vulens) die men in de aders voelt en ziet. Daer is wel op te letten dat de locht in den open
ader niet en word besloten, en om dit te vermyden zoo moet men twee of dry vingeren van de ope- ninge heel zagtjens over den ader passeren met den duym en den voorsten vinger, om zig te verzekeren dat de locht en het gesta]t bloed van de wonde daer gantsch uyt is, voor aireede men den ader toesluyt. De spel die men ordinairelyk door de huyd steekt
moet ook heel zuyver wezen. Wanneer men een wey- nig opgeblaezendheyd van het vel gewaer word, zoo zal men het met klaer zuyver water wasschen. De ongevallen die er konnen voortkomen door het slegt |
|||||
|
62
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
ader-Iaeten, zullen op hunnen artikel worden be-
schreven. Dus moet men wel toezien van den ader niet te
doorslaen, als ook de aders die rollen zoo als in het platte van de bil, die te houden om niet slegt te slaen, en ook zyn vliem niet te breken op het been. De Duytsche die hebben vliemen met uytspren-
gende veer (anders gezeyd ressort); die vliemen stellen zy op de raagt die zy moeten gebruyken volgens de ader-laeling, zoo als den hals-ader, of arm- of bil— ader, naer het geval, het welk een heel zeker instru- ment is wel gemaekt zynde, en een gemak voor den heel-meester. Ik hebbe veel in de billen bloed gelaeten met hel
lancet, het gone goed gaet wanneer men het hair afscheert met de schaere. Alhier gaen ik nu bewys doen van de byzondersle
aders waer men laeten moet, en van de dooling van onze oude smits en paerde-meesters die in de voor- gaende eeuwen op alle de deelen van het lichaem de aders openden, het gone door de ontleedkunde ganlsch is verworpen geweest. Geeft voor eerst agt, lieven lezer, als dat de aders
en arterien door het gantsche lichaem loopen ; dog daer zyn gevallen daer de fyne draed-aders den om- loop benomen worden zoo door grof dyk-bloed, door verhitheyd, als doorstooten, vallen, contusien, luxa- tien, enz. Men moet het ader-laelen in twee ver- deelingen beschikken, te weten : ten eersten de al- gemeene ader-laeting, wanner de ontsteking of in- fiammai ie inwendig is, ofte iiylgeslrekt op een of meer deelen des lichaems ; len tweeden de plaelselyke |
|||||||
|
65
|
|||||||||
|
PAEUDEN.
|
|||||||||
|
DER
|
|||||||||
|
of lokaele laeling, wanneer een deel daedelyk moet
ontlast worden. Daer is nog een derde geval waer men soinwylen moet algemeen laeten en ook plaetselyk. Wat aengaet de verscheyde laetingen in eenige ziek-
tens, dat zyn gevallen die in den artikel komen waer de ziektens beschreven zullen zyn. Voor de algemeene laeting zal men nemen : k° den
hals-ader, 2.° den arm-ader, 3." den bil-ader; men mag ook nemen den buyk-ader, wanneer het geval dit zoude vereysschen. In de ziektens van klem, beroerdheyd, geraektheyd «
dwemelingen des hoofds , enz., zal men altyd al agter ader-laeten ; ja in zoo een perykel van het leven, en om het bloed van de herssenen te trekken , mag men wel een of twee litten van den staert afsnyden en sterk laeten bloeden. Maer wanneer een dier gevallen waere van de ge-
raektheyd (of apoplexie), en men voorzaege de onmid- delyke dood als er geene rasse ruymte "gemaekt en wierd van het bloed der herssenen , dan is het geval van twee laetingen te doen ter zelver tyd ; alzoo zoude men de aderen der billen open slaen , en ook ter zelver tyd de hoofd-slag-aders die liggen onder de ooren (genaemd temporale). Maer verstaet wel dat ik hier spreke van een dier in den uytersten nood ; als dan moet een verstandig meester alles te werk stellen om de natuer ter hulp te komen, en dan is er niet op zyn gedrag te zeggen, want wy en konnen de natuer maer helpen in haere werkinge, maer niet kommanderen, want dat zulks alzoo beschikt waere geen ryk man en zoude de wereld verlaeten , want het geld alles kommandcerd : maer in de natuer is |
|||||||||
|
64
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
het anders beschikt ; als het werk gebroken is in bet
lichaem , dan zyn alle de kunsten te laet : geen magtig vorst omringelt van zyne trouw verwanten, geen doctoor, hoe zeer hy mag ervaeren wezen , en kan ontgaen de strenge wet van het leven te ver- laeten. Maer de kunst die komt veel te voor, en een goeden verstandigen meester kan de dood voorkomen met een goed beleyd, en de oorzaeken te myden die het leven zoude eyndigen. Zoo kan eene ader-laetinge op bestemden tyd eene
geraektheyd verwyderen, de dood onlmyden in eenen zwaeren val daer het bloed op een inwendig deel zoude vallen, en aldaer de ontsteking voortbrengen, het heet en het kond vuer, of anders de kangrein genaemd, de ontsteking van herssenen, longer, lever, hert, en voorts alle de deelen ; in de ontsteking der nieren, enz., den ader en kan niet te ras worden geopend, als ook in de gevallen gelyk ik al hebbe gezeyd. Neemt wel op in de gedagten als dat eene laetinge op tyd gedaen, meer deugd doet en zekerder Werkt als tien te laet. * . 26. Van de oude "Pratiéke.
Onze voor-ouders die openden de kleyne aders in
de lippen, in de ooren, onder de tonge, enz. ; maer wat kan zoo een werk uytbrengen als tyd-verlies? Want men moet zig voor eerst vraegen of er dient gelaeten te worden of niet ; dan , moet er bloed worden afge- laeten, waerom niet een ader nemen die er genoeg- zaem geeft? De laetingen in den mond zyn onnoodig, Ecbaedelyk en dikmaels met perykel ; het zwellen van het land - vleesch en vraegt maer eene goede was- |
|||||||
|
65
|
|||||||
|
DER PAERDEN.
|
|||||||
|
schinge, gelyk ik dat zal bewyzen ; den brand der
lippen en der tonge komt altyd voort van de maeg, zoo dat die moet gezuyverd worden, en het openen van die kleyue aderkens gantsch onnoodig is. Daer is een geval daer men de lippen opend, maer
't en is geensins in het gedagt van ontlastinge te geven aen het bloed, 't en is maer in het geval van pusten, vratten, enz., het gone ik beschryven zal. Nog moet ik hier waerschouwen tegen het mis-
bruyk van het onnoodig ader-laeten in de mey maend. Hoe kan een verstandig paerderi - meester den ader openen van een gezond dier? Maer ik weet zeer wel dat door het gulzig voeyeren
met groene klaver en ander groen, dan een gewel- digen oploop der vogten is ontstaende; die schaede- lyke gewoonte zoude gemakkelyk konnen gemyd wor- den , indien de paerden met voorzigtigheyd op het groen wierden gesteld, zoo als ik hier aentoone en bewyzen wil. Voor eerst men is in de gewoonte van de paerden
het droog voeyer teenemael af te houden en de zelve op het groen te stellen zoo daedelyk, ja zelfs de haver gantsch te ontrekken ; dus was geschied er dan ? die paerden die zyn hevig naer die versche spyze, zy eten gulzig, waer door zy ook wel zouden maeg- en buyk- pyn krygen, gelyk dat nog wel geschied. Maer ik wil dit voorby gaen, en alhier maer eenvoudig aentoonen hoedaenig dan de circulatie, of om in goed neder- duytsch te spreken, den omloop der vogten met ge- weld moet geschieden. Ten eersten, het bloed ontfangt teenemael zoo veel
vogten dat het rasselyk omloopt. Deze overgroote ver- |
|||||||
|
66 HEELKUNST
meerdering van vogten brengt de zwaerte ook een-
deels mede; de vaten lydende in hunne volheyd, zoo is mçn genoodzaekt bloed te laeten; ten tyde dat er het bloed zoo noodig is om de goede teering te mae- ken, want de maeg overlast is en gantsch verkoeld. Ten tweeden, alderschaedelyk is het de maeg zoo
teenemael te verkoelen ; de overgroote 'vogtigbeyd die het paerd niet gewoon is, doet hem slegt teeren, de darmen worden week en windaglig, en het tempera- men L is gantsch verflauwt. Alle deze ongemakken en schaede aen de gezond-
heyd zyn te myden en konnen gemakkelyk voorge- komen wezen , met te volgen den leef-regel die ik alhier zal voorschryven. 27. Hoe men een Paerd op het groen voeyer
' moet stellen, en dan weder op het droog. Om goed ie begrypen de gevolgen van den leef-
regel, moet men ook eene byzondere kennis hebben van de lichaems gesteldheyd. Alzoo de maeg komt grooten hinder te lyden door eene rasse verandering van voedsel, zoo moet men het paerd die men wilt van het droog voedsel op het groene stellen, dat zelve gras of klaver in den eersten met hooy mengelen,.en in de eerste dagen geheel weynig t'seffens geven , dat is te verstaen op verschillende lyden en kleyne portien. De haver zal gegeven worden als vooren, en men
zoude wel mogen daer een weynig zout in mengelen , het gone heel goed is voor de winden uyt de maeg en darmen te dryven , als ook om eene goede teeringe temaeken, en alzoo goede gekokte gyl aen het bloed te verkenen om het zelve behoorlyk te herstellen. |
||||
|
".----------
|
||||||
|
DER PAERDEN, 6?
De klaver die moet in bloem-boti en wezen, anders
is het eene alderseliaedelykste spyze voor de gezond- heyd, en wanneer dezelve nat is brengt zy ziektens voort, als ontstekingen der ingewanden , opgestopt- heden, brand -pynen in de nieren, op de blaese, verstoptheden der loopende vogten , enz. 5 dikmaels beginnen deze ziektens met eenen buyk-loop, en daer naer eene afgrysselyke brandige opgestoptheyd , die het paerd zonder daedelyke hulp zoude doen sterven. De verbouftheyd is. nog eene kwael die er door voortkomt, want zy haeren oorsprong neemt tiyt de beletsels die de loopende vogten ontmoeten in hunne vaten, en alzoo de lidmaeten gantsch versty ven ; door die perssinge op de vaten vallen de vogten in de kleyne water-vesels, gelegen tusschen het vel en het vleesch , trekkende in de spieren of muscles $ daer door lyd het paerd onverdraegelyke pynen, het gone ik op zynen artikel zal klaer betoonen j want 't en is niet genoeg met schryven, men moet preuve doen van het gone men wilt aentoonen. Alzoo zal ik altyd daer by voegen hoe en waerom eene zaek dient gedaen, en waerom de zelve beter zoude schikken op eene andere wyze. Nu bewezen hebbende hoe men een paerd op het
groen stellen zal, moet ik hier nog by voegen dat het op de zelve wyze weder op het droog moet gebragt worden ; om noyt de maeg teenemael van leef-regel te doen veranderen, men meerdert of mindert de portie van het groen tot dat het paerd eenige dagen zoo gevoeyerd wezende het zelve verdraegen kan en zoo ongevoeliglyk in zyn voedsel is gesteld. Met op deze voorzigtige wyze te werken en moet
|
||||||
|
L________________
|
||||||
|
68 HEELKUNST
|
|||||
|
men geen ader-laeten , liet dier zal gezond blyven
en in de magt der spieren ; want hier is wel op te letten dat het bloed of roode circulatie de magt en het voedsel geeft aen de muscles en spieren, ten tyde dat de witte circulatie of omloopinge der lympha voedsel geeft aen het vet, het welk de magt beneemt en een week temperament maekt, en niet en is er bekwaemer tot deze oorzaeke als het wateragtig eten en het aftappen van het rood ader-bloed. Ik hebbe nu aireede in de twintig jaeren onder-
vindinge van de paerden, hun voeyeren , hunne ziek- tens, de verschillende genees-middelen in de heete als in de noordsche landen. Alzoo hebbe ik willen myne vaderlanders mede deelen van de kennissen die ik door neirstig onderzoek, studie en pratieke bekomen hebbe j en dezen nederlandschen boek wil ik beschryven tot dienst en voordeel van alle de gone hun tot de heel- kunde willen oeffenen. 27. Van de gezellen der Mond.
De jonge paerden die zyn dikmaels onderworpen
van het tand-vleesch van het gehemelte des monds wat uytgeheven te hebben. De oude paerden-mees- ters die zyn in de gewoonte van daer vliem-slagen in te geven; daer zyn er wel die met een heet yzer daer in branden, in de meyninge van het paerd tot appetyt Ie brengen. Nog de eeue nog de andere van die twee middels
en zyn niet goed. De gone die branden en kennen voorwaer geene ontleedkunde, want waer dat zy ken-r den den loop der zenuwen en aders, zy zouden zien wat onvoorzigtigheyd zy bedryven, In Vlaenderen |
|||||
|
Ï)ÈR PÀEIlDÈfc 69
lioeuieii zy dit gezwel de boone, de Fransche noemen
het le lampas; verders den naeni en doet niet aen de zaeki Wy gaen nu maer spreken hoe men werken moet. Voor dat geval zult gy nemen eene pinte sterken
azyn, eene once sterken mostaert of daer ontrent, een handvol keuken zout, twee of dry kliesters look met het zout in eenen doek te saemen geklopt en alles onder een gemelgelt ; heeft men donder - blaederen aen der hand men mag die vry ook gebruyken. Dan zal men nemen eenen linnen doek, vastgebonden zynde aen eenen ronden stok een voet of onder halven voet lang, en daer mede wasclit men den mond van het paerd j agt nemende dat het lynwaet daer goed vast op is gemaekt om in de kele niet te blyven steken. Men waschtden mond verscheyde reyzen op den dag»
en men Verkoelt het paerd met wat meel slobber (is 't dat het op droog voeyer is)5 voorts om nog meer den appetyt te verwekken en allen brand uyt den mond te ruymett, moet men een of twee kliesters look met een weynig zout saemen kloppen in eenen doek, en dan dat saemen vast binden aen het gebyt of anders gezeyd het mond-stuk van den water -toom » dan dat het paerd aendoen en het zelve zoo laeten met dien knauw genees-middel een of twee uereiij of aen den toom wanneer men zoude willen het paerd gebruyken* Met deze middels zult gy het opgezwollen tand-
vleesch genoegzaem verkoelen ; want alle jonge paer» den hebben het meer uytgeheven als de oude, en daer is maer weynig agt op te maeken; de meeste oorzaeken zyn den brand of het schieten der tanden, 5
|
||||
|
pO HEELKUNST
en niet en verkoelt zoo zeer als den middel alhier
voorgeschreven. Het snyden is eene onwetendheyd, en het branden en zal van geene goede meesters gedoogt wordeu. 29. Van Over-Tanden, ook Wohe-Tanden
genaemd. Van alle de schaedelykste werkingen die <men hier
voortyds dede in het paerden heelen, daer is voor- waer deze in hoofde te brengen; want van de vier honderd paerden die men de tanden raspt, vylt, en met den beetel wilt gelyk en effen maeken, en is er. dikmaels geen een die noodig heeft aen zyne tanden jets te worden gedaen ; ter contrarie, men mag zeg- gen dat het zelve gantsch verkeert gevrogt is. Ik wil dit klaer bewyzen. Alle paerden moeten hunne mael-tanden zoo ge-
schikt hebben dat die boven scherp en ongelykzyn, zoo gelyk denatuer dat gevraegt heeft tot het snyden en knauwen van het voedsel ; alle de dieren de welke huu voeden met gewassen, hebben die in het zelve order geschikt, de schaepen, de geyten , de ezels, enz. Dus wanneer men door slegt beleg die boven scher- pigheden afvylt, of de zelve afbreekt, het gevolg daer van is de kwaede maelinge, inzonderheyd de haver, en alzoo volgt ook de slegte en onbereyde teeringe, en voorts andere gevolgen die breeder zullen worden verhaeld wanneer ik van de koude slymagtigheyd zal handelen. De over-tanden konnen plaets hebben als een paerd
een bedorven of hollen tand heeft, ook als het dier |
||||
|
DER PAERDEtf. 7I
op een harden steen in de haver zyn tand zoude ge-
broken hebben, en dat daer alzoo een deel overschie- tende en een ongelyken stand hebbende op zyn wor- tel, alzoo komen de knauwinge te beschaedigen ; als dan is de onderzoekinge des monds noodig; ook wan- neer een tand ongelyk gewassen is, zoo dat hy buyfen de andere komt, en dan het kaek-vleesch hinderd. In zoo een geval moet men den mond openen met het mond-yzer; met ziet nauwkeurig naer wat er schold ; is het een hollen bedorven tand die vol ge- knauwde spyze steekt, hy zal stinken en eene be- dorven locht met den adem üytslaen. Men zoude moeten zoo een tand uytrukken ; maer zoo men in de onmogelykheyd waere by faute of gebrek van instru- ment (want die verrigting maer plaets kan hebben met den engelschen sleutel), dan zoude men konnen. met een kleyn yzerken gepast in form van haek,de holde land den zenuw branden in het gat of hol. Dan eyndigt de pyn; want die en komt maer voort door de locht die op den zenuw valt wanneer de kroone van een tand af, of holde is; gelyk het de menschen wel bekend is die daer mede gekwollen zyn. Dan moet men het paerd eenige dagen den mond
wasschen met wyn en honing, of azyn, honing en water, volgens een ieders gelegendheyd3> Wat aengaet den uylstekenden tand die het vleesch
zoude hinder doen , voor dezen is maer hem gelyk te stellen met de aldergrootste voorzigtigheyd, om de andere niet te beschaedigen ; want ik hebbe smits gezien die alle de tanden te gelyk vytden zonder on- derscheyd. Nu denke ik dees artikel genoegzaem te hebben aea-
|
||||||
|
i
|
|||||
|
£2 HEELKUNST
getoond ; zoo gaen ik over naer eon ander misbruyk,
om alzoo een klaer zuyver werk voor den dag te brengen waer alle slegte en schaedelyke gewoonten zullen beloond wezen. 3o. Van het kort-aderen, en het breken van
de mulette, het openen der klieren, enz. Hedendags en worden deze middelen gantsch niet
meer in het werk gesteld, want het kort-aderen of het sluyten van den ader een werk tegen natuer is. Jacobus de Smet, ouden paerden meester in Borger- houd , buyten Antwerpen , die daer over geschreven heeft, en die voorsteld dat door dit middel de vogten Verwyderd worden en de beenen gaef en zuyver zou- den bevryd wezen, heeft in der waerheyd goede re- denen voor gebragt ; maer in dien ouden tyd en waeren nog de omloopen der witte water-vaten zoo niet gevolgt geweest; en de hedendagsche onder vin— dinge in de ontleedkunde die heeft betuygt. dat de Jymphatielce wa/er-vaten de oorzaek byzonder geven tot het zwellen. Dus dit voorstel vast gesteld, is den genees-middel van eygen voorgekomen; dien bestaet in de strykingen van steerke teerende middels, als moer van wyn , salie, thymus, roosemaryn, enz.; men kan ook gebruyk maeken van het volgende wa- ter, het welk heel sterk werk op de koude zagte vog- tige humeuren der beenen : Koper-rood, 2 oneen,
Vitriol van Chypre, 1 once,
Safraen, 2 groot,
Campher gedissol., 2 groot.
|
|||||
|
. . ___------------
|
|||||||||||||
|
!—i ' """..... " ■
|
|||||||||||||
|
_----
|
|||||||||||||
|
75
|
|||||||||||||
|
DER FÀERDEN.
|
|||||||||||||
|
In genoegzaeiîie plas van spiritus van wyn, en alles
gedaen op vier pinten rivier water. Deze remedie is goed gebruykt in alle koude ge-
zwellen, als ook in geval van omgeslagen voeten , enz. Voorts alle heete kruyden zyn dienstig in gezwel
van koude vogtigheyd , de welke moet onderscheyd worden van de heete harde brande gezwellen , die ik zal aenloonen op het artikel van de gezwolle beenen. Nu om te eyndigen op het kort-aderen, geel' ik
hier te kennen dat als wanneer de sterke strykende middels, te laet gebruykt wanneer het gezwel hard is, niet meer en zouden werken, dan de eenigsle mid- del het vuer is, die men moet geven met de gloeyende vuer-messen, 't zy in streepen of in puncten, volgens de plaets en de oorzaekj alzoo worden de voglen der water-vaten afgekeerd. Daer is een geval waer men nogtans ader-sluyt,
en dit is in groole gekwetsheden, of in hand-wer- ken , daer de groote blöed-vaten zouden aengeraekt worden ; alsdan moet men den ader sluyten om een doodelyk verlies van bloed te myden. Wat aengaet het trekken van de mulette of water-
blaesken , deze operatie of handwerk en word ook in het geheel niet gevolgt. Men moet werken met de zelve middels alhier voorgeschreven. De oude fransche velerinarissen of paerde-meesters
waeren in een ander slegt gebruyk : dees bestond in, het openen der kaek-klieren wanneer die gezwollen waeren, het welk zy de aviven naemden ; andere die wilden die verzaglen, morselen en slaen met ronde stokken. Wanneer het paerd gekwollen was met bnyk- pyn, dagten zy dal de gezwollen kaek-klieren daer |
|||||||||||||
|
____
|
|||||||||||||
|
7 4 HEELKUNST
de oorzaek toebragten • dan volden zy ook de ooren
met netels geklopt met zout en azyu. Alle deze onnoodige en sehaedelyke pratyken zyn
nu hedendags 1er goeder reden verworpen; want men nu de ziektens en de lichaems gesteldheyd beter on- dei'zogt en opgevolgt heeft. De gezwollen kaek-klieren konnen verschillende oorzaeken hebben, als zinkingen, tand-pyn of brand in den mond, en dan moet men werken volgens de kwael, en de klieren stryken met althéa of populieren zalve, de welke verkoelende zyn ; men kan-ze ook stoven en pappen. Maer nu gaen ik voorby om alles op zyn post te beschryven : alhier gaen wy nu wat verhaelen van de oude inwendige middels die voortyds in gebruyk waeren. 3i. Van eem'ge oude en verworpe inwendige
genees-middels, by voorige tyden gebruykt. Onder deze middels tellen wy voor eerst het maend-
stondig bloed der vrouwen, het gone gegeven wierd in rooden wyn voor een zweet-drank; dan den men- schen kinder-drek; ook de gebrande asscheu van de stekel-verken s, ever-zwynen ia Vipenderen genaemd; Toorts honden-hloed en vele andere afkeerende mid- dels, die ik onnoodig agte te beschryven. De oorzaek van zoodaenige voorschryvingen die
spruyt uyt de weynige onderzoeken die er waeren gedaen. Om alhier een klaer bewys te geven van dit, zoo zal ik aentoonen hoe een goeden meester moet de reden voeren over de na tuer en eygenschappen der medicamenten, anders gezeyd genees-middels. Tot inleydinge van dees, zeggen wy dat de eygen-
|
||||
|
DER PAERDEN. "j5
schappen zyn te begrypen in de purgerende, afdry-
vende, koude en warme, zweet verwekkende, stop- pende , intrekkende, zuei-e, zoete en verzagtende, verflauwende en versterkende, uytwendige en in- wendige, enz., enz. Zoo die eygenschappen eens wel gestudeert, dan gaet men te werk volgens de ziekte of kwael die men te heelen heeft. Men kiest en men rekend op de magt van den
middel die men moet gebruykeu, volgens de zwak- heyd van het dier of de verouderinge der gebreken die men moet handelen. Alle die eygenschappen bevinden hun in het zout
en de eygenwezentlyhe oliën die de materie in haer eygen is besluytende. Alles in de natuer is begaeft met een deel gelyke
eygenschappen ; den aert en verschilt maer door de meerdere of mindere hitsige of verzoetende stoffen die daer in zyn begrepen. Tot voorbeeld van dees, neemt de maluwe of de violette plant ; de eene gelyk de andere bezit in haer zei ven eene verzagtende en ver- koelende eygenschap, door dien dat haer vogt of olie geheel weynig is voorzien van scherp zout, en dat deze planten uyt hun natuer de vogtige koele olie uyt de aerde naer zig trekken ; ten tyde dat de salie plant en alle haers gelyken hitsig zyn, verwarmende, en de koude vogten beslryden, uyt reden dat zy meer in haer hebben, en dat zy hun voedsel nemen uyt het scherpste zout der aerde. De planten die voor ons vergiftig zyn die voeden
andere dieren die hun natuer zoo eygen hebben met die zelve planten , en deze en zyn maer schaedelyk aen de gone hunne natuer te zeer verschillende heb- |
||||
|
J>6 HEELKUNST
hen, Alzoo is alles in de natuer dal ieder naer zig
trekt het gone hem noodig en eygen' is. Alzoo vind men in de hosschen, in de weyden ,
- en op de bergen en velden , alle onderscheyde ge- wassen ; zoo door die zelve reden komen de verschil- lende bezaeyten en vrngten op de akkers de eene naer de andere; ten tyde dat de zelve vrugt her,— zaeyd wezende zoude mislukken of ten minsten niet zoo vrugthaer zyn als het land aireede een deel zoude uytgezogen wezen door een en de zelve vrugt, het gone onze landbouwers wel weten ; niaer door eene andere vrugt vervolgt zyn.de, komt de aerde weder op haer zelven. Dat bewyst hoe ieder zyn byzonder vogt uyt de aerde zuygt en daer in laet het gone hem. niet eygen is, of daer maer van en nut dat het schier niet en kan gemerkt worden. De locht en de wateren betuygen ons de selve
wonderheden in het voeder hunner eygeriwezentlyke dierlyke gelyk gewasselyken inhoud of substan tien. Op de aerde zoeken alle dieren het gone hun eygen
is : de verslindende en Treede zoeken het vleesch ; de andere de kruyden die hun natuer vraegt. De zelve wet geschied in de wateren : de visschen in de zee blyven in hunnen lochtslreken, zoo gelyk de wal- visschen en andere die men vind al Spitsbergen en Groenland , in de koude locht, en geensins in Africa, waer men den kayman en krokodil vind. Zoo is het ook met het gevogelte, met de kruyden en boomgewassen. Alle deze wonderen zyn voortkomende uyt de eygen- schappen der natuer in haere medewerkinge des on-? derstaiids. $u om voorts te gaen in ons bewys, zoo zal me?}
|
||||
|
DER PAEKDJ3N. 77
voor eerst vaststellen de byzondere kragt die den
middel bezit voor aireede men dien te werk stelt. Moet er nu een zweet - drank gegeven wezen, by vooorbeeld , wel in plaets van vuyl maend-slondig bloed te gebruyken die ganlsch tegen de. naluer i's , neemt eene note muscade, raspt die oi' kokt die, en inengelt-ze met den wyn; of neemt kaneel, honing en warm bier, doet daer by wat bacus laury , of laurier-bezien, of genever-bezien, wel ook angelica- wortel, annys-zaed, comyn of carwe. Ziet hoe me- nigvuldige goede zuyvere welriekende kruyden de natuer ons voorsteld , die voorwaer honderd - mael beter zyn als de afkeerende middels tegen natuer. Men mag ook nemen salie gekokt in wyn , bier of melk, met wat honing; het is eenen zuyveren, on- kostelyken en goeden zweet - middel. Ik zoude wel spreken van den triakel genacmd teriaca magna, maer ik wil eerst bescliryven hoe den zelveii moet geniaekt worden, uyt reden dat hy te veel vervalst is, en dat er in'zyne bereydinge menigvuldige wel- riekende kruyden komen , ook dat die eenvoudige middels genoegzaem zyn om zweet te verwekken. Hadden onze voor-ouders wel de kragten der mid-
dels ingezien , zy zouden gevonden hebben dat het inaend-stondig bloed vereenigt met den wyn de kragt van uytdryvende middels maer alleenlyk by en bragt, door zyn bytende ammoniac zout, en ook het car- bona zuer, het gone den wyn deed ryzen of anders gezeyd fermenteren, en alzoo het bloed jaegende, de subtile deelen en geesten nytdryfde ; ten tyde dat de welriekende speciën door hunne warme kragt uyt- dryvende zyn, en door hunne fyne oliën een sub- tilen, balsem laelen aen het bloed en alle de vgten. |
||||
|
78 HEELKUNST
Wat wil ik breeder beschryven van de andere vuyle
middels, als den kinder-drek, het honden-bloed,enz.? Alle deze medicamenten zyn en moeien verworpen worden, wanneer men eene goede en gegronde ken- nis heeft van de genees-middels. Sommigen drek uytwendig gebruykt kan nog be-
hulpzaem wezen. By exempel, den koey-drek met of zonder azyn verseli onder de verpynde voelen geleyd, en het paerd alzoo daer laeten in staen, trekt de moedigheyd uyt en verkoelt. Den zelven drek geleyd op apostumen en versene gezwellen van den zadel gedrukt, doet somwylen die verdryven en trekt den brand uyt. Nogtans de maluwe of het lynzaed-meel, met wat versene boter of verseli smeer, neg beter is of muer-kruyd of gras gestampt met azyn. Den men- schen-drek is goed geleyd op bloed — zweeren, maer dien kan gemakkelyk door den gebraeden ajuyn, of meel-pap , met wat safraen, lynzaed, maluwe, enz., verplaetst worden. Den verkens-mist, die heel brandig en hitsig is,
is met voordeel gebruykt geworden op de nytgebors- ten gezwellen van molletten. Nogtans konnen wy daer toe veel sterker middels
te werk stellen, als den laurier, den petro, den as- pic, den lavander, den spiritus van zeep met de moer van wyn, het versterkend water van Alibour en den euphorbe, den kinna, maer boven al wanneer men met geweld wilt doen smelten het êmétique verspreyd met verseli smeer ; waer. af ik spreken zal in den boek der heelkunst alles op zynen artikel. Alhier en hebbe ik maer willen bewys doen dat alle vuyle slykende middels gemakkelyk konnen worden vervuld door eenvoudige reyne medicamenten. |
||||
|
DEH. PAERDEN. 79
Met zoo te werken zullen de vee-meesters hun ver-
heffen gelyk de kunst behoord; want het paerden— en vee-meesteren zeker zoo eene groole kunst is als de menschen heel-kunst, en een goeden vee-arts of paerden-meesler niet te veel en kan geagt worden, want hy eenen van de noodigste is voor zyn land en de bouwkunde, zoo te velde als in de stad, voorde lands - lieden, huer - houders , publieke diensten, transporten, ry-wapens, voer - lieden , groote en kleyne boeren, ten hove, in de legers, enz. De oude Latynen die eerden zoodaenig de gone
hunne studie stelden op het heelen der paerden, dat zy die stelden onder de gelederen der doctoren ; zy naemden die medicus veterinarius , het welk te zeggen is vee-doctoor. Den vermaerden roemrugtigen Ingras- sius spreekt aldus: « Quod veterinaria medicina Jor~ maliier una eademque cum nobiliare hominia medi- cina , sii maleriœ duntaxat nobilitale dij/erens, enz. » Venet. i568. falerius Maximus, schryvende onder de regering
van Tiberius, spreekt in dezer voegen van Herophile, hy naemd hem paerden-doctoor. Ik zoude nog menigvuldige voorbeelden konnen
voorstellen hoedaenig die schoone kunst verheven was in zeer oude tyden ; zy was vereerd als eene edele kunst, zoo als men ziet uyt Ingrassius. Maer ik gaen alsnu dien lof voorby gaen , om te komen tot den boek der ziektens. Ik wensche maer dat nryne goede vaderlandsch-
minnaers die de hooge wetenschap van de heelkunst oeffenen, als ook alle vee - houders en paerden-lief- hebbers, de heelkunst zoo in agt wilden nemen, dat |
||||
|
8o HEELKUNST
die haer zoude uylstrekken tot de tegenwoordige on-
dervindingen f die ik alhier in de nederduytsche tael in het licht brenge, op dat wy met de duytsche en fransche genees- en ontleedkundige-schoolen zouden te gelyk gaen , en voor onze grenze-hueren in niet moeten wyken. In dit goed betrouwen gaen ik voor met myn werk.
Ik en vrees geen arbeyd als ik maer my vleyen mag te hebben ons land en kunst verrykt en de noodige wetenschappen uytgespreyd ; want onze tael gantsch niet voorzien is van goede werken in de genees- kunst ; de gone ik bezitte hebben nog vele oude mis- bruyken by hun. En wat aengaet de hooge hollandsche tael zoo die
tegenwoordig geschreven word, het is my te zeer wel bekend dat deze niet goed verstaen en word in Vlaen- deren ; daerom geef ik een werk in de goede neder- duytsche tael, zoo als zy geschreven was in den tyd van den doorlugtigen heer Cals, en onze moeder- tael geworden is. Nogtans waerschouwe ik hier den lezer als dat het
my is onmogelyk geweest eenige fransche vertael- woorden zoo in het zuyver nederduytsch over te stellen als ik het wel hadde willen doen. Maer deze komt uyt twee oorzaeken : de eerste is dat ik my moet doen klaer verstaen, en dat in Vlaendei'en, Braband gelyk in Holland, vele fransche woorden nog in we- zen zyn ; ten tweeden dat er nieuwe fransche heel- kundige woorden in de fransche spraek-kunde we- zende zyn, die nog in het nederduytsch niet zyn overgesteld geweest, enz. Als nu gaen wy tot de ziektsns en gebreken.
|
||||
|
—------------—r-
|
|||||
|
TWEEDE DEEL.
|
|||||
|
ZIEKTENS DER PAERDEN»
|
|||||
|
ii^mmm, ^r^v'.T'T&^ì
|
||||||
|
■ri' "■■'
|
||||||
|
\
■
|
||||||
|
... -.- - ■. ■"—.•-
|
||||||||||||||||||||
|
---------—,—T- -
|
||||||||||||||||||||
|
*
|
||||||||||||||||||||
|
&.&<prt»-&>l&-$»-&*-3*-&>-&'*@*:<gi,*g^'Gi'&'*£'^,^'i£'*£'^
|
||||||||||||||||||||
|
HEEERUNST
|
||||||||||||||||||||
|
DER
|
||||||||||||||||||||
|
^
|
||||||||||||||||||||
|
TWEEDE DEEL.
|
||||||||||||||||||||
|
i. Van den Hoest en Knug der Poerden.
|
||||||||||||||||||||
|
D,
|
||||||||||||||||||||
|
N knug of hoest der paerden kan spruyten uyt
|
||||||||||||||||||||
|
verschillende oorzaeken , waer op dient gepast te
wezen, gelyk men zien zal j want in sommige ge- vallen moet er met warme middels te werk worden gegaen, ten tyde dat andere gelegentheden verslap- pende en zagte medicamenten vereysschen ; dan nog is het te merken dat sommige gebreken die den hoest zyn verwekkende, moeten met den eersten ontspan- nende en verzoetende hevrogt wezen, en dan opge- holpen door verwekkende middels. Alles zal hier klaerlyk worden aengetoond, en men zal zien hoe een medicament het een paerd zal genezen en het ander ombrengen, wanneer men. oayoorziende zoude te werk gaen. |
||||||||||||||||||||
|
■■■■■'-- ■■■■■„ -;__________________.
|
||||||||||||||||||||
|
§4 Heelkunst
Hier zal ik voor al toonen wanneer de cordiael-
poeders-en verwekkende medecynen dienen in het werk lc worden gesteld , het gone eene groote we- tenschap is. Dat men zig wel voorstelle dat alles ili de wereld
eene oorzaek heeft ; niet en kan er wezende zyn zonder oorzaek, en zoo is het in alle ziektens. Een paerd dat hoest en is niet in den vollen staet
van gezondheyd ; want in de volle frissche gezond- heyd en zal er nog knug nog hoest gegeven wezen. Alzoo den hoest altyd schaedelyk is aen de inwendige deelen, al is het dat het dier schynt niet daer af te weten , zoo moet men werken volgens de oorzaek die er schnylende is. Jüerste oofzaei. — De simpele Verkoudheyd.
Wanneer een paerd begint te hoesten naer eene reys,
of anders door eene koude locht bevangen geweest is, zoo in den stal door den tocht van de winden of kouden regen, gelyk dit wel geschied, in zoo een ge- val mag men te werk gaen als volgt : Men steld het dier op slobber dien ik al beschreven
hebbe, warm zemel - water met honing , men mag koken kalissie - hout (zoet-hout genaemd)^ een of twee handvollen daér by doende zoo veel maluwe- kruyd en honing ; het zelve gemengelt met eene pinte zoete melk, en op de nugtere maeg dat het paerd doen drinken eenige dagen, en het paerd van hooy en haver* onthouden. Indien het zoude voort hoesten zoo neemt : kalissie—
poeder, gebenedyden distel, kaneel, gentiana, annys, |
||||
|
DER PAERDEN. 85
|
|||||
|
salie, brionia» galega, laurier-bezien, van ieder
twee onzen ; idem eene muscade - noot, eene halve once safraen , zoo veel venegryk en comyn , alles in poeder gepulveriseert en gemengelt met honing; dat de conserve nog te dik nog te dun en is. Geeft daer van vier à zes oneen, met een kleyn te beginnen , 's morgens en 's avonds, volgens de grootte van het paerd. Om het zelve wel in te geven zoo neemt men een
palet de grootte van een voet en vier duymen breed , men doet alzoo deze remedie op de tonge, en het paerd lekt die in. Alle deze ingrediënten vind men by de apothekers,
en zy en zyn niet heel kostbaer. Men mag nog wel wat gestampt kandy-suyker daer by doen. Deze remedie mag vry gebruykt worden in het
geval van eene simpele vcrkoudheyd , ook in eenen kwaeden en verouderden hoest; want ik paerden ge- holpen hebbe en gantsch genezen van oude hoesten de gone verlaeten waeren van alle meesters. Een paerd komt ook wel te hoesten door de koude
slymen der maege. Indien men zulk een hoest voor- ziende waer, dan zal men werken om gezaementlyk de maeg te zuyveren en de rauwheyd te benemen. Neemt : Jalap, eene once.
• Séné, idem. Kalissie, idem. Venegryk, halve once. Comyn, halve idem. Alles in honing met eene once goeden bereyden
teriakelj geeft het het paerd over- anderen dag in. 6
|
|||||
|
*"'
|
|||||
|
86 HEELKUNST
warm bier, en stelt hem op slobber. Wanneer een
paerd te moeyelyk waer geeft hem dan deze berey- dinge eenige over-andere dagen in conserve alle mor- genden nugteren, en laet het staen twee uereri, waer naer men zal geven eene warme slobberinge. Deze medecyne werkt wonderbaer zoet op alle koude
slymen en onzuyverhedeu komende uyt de zuere vog- ten ; het is eenen kragligen drank voor den worm der paerden, of farcin in het fransch genaemd, Avaer af wy zullen handelen. T^an den Hoest komende van de verhitte borst en
opjagt van het bloed. Als men UE. een paerd zoude aentoonen het welk
zeer droog zoude hoesten, het hair opgesteken, van binnen de oog-scheelen ontsteken, als ook de neus- flokken inwendig, en dat men deze teekens ziet in den zomer byzonder, en men weet dat het dier ge- loopen heeft zonderlinge in het zand en het stof, zoo zal men zig wel wagten van met den eersten met warme middels te werk te gaen, uyt vrees van de binnen-vliesen der borst te ontsteken, maer men zal werken zoo als volgt : Voor eerst den leef-regel bestaet in goed slobber en
strooy van tarwe 5 dit is eenen algemeenen regel als het paerd ziek is, want niet en is er zoo schaedelyk als dan de maeg te overlasten. Dan neemt : Honing, een half pond,
Zout van niter (nitrat de potasse épuré), 2 onc.
Kalissie-hout gekokt, 2 handvol.
|
|||||
|
—-----------~---------------------------------------------------r-----------------------------------'---------------------------------------------—!---------■-----------------------—■--------------——
|
|||||
|
DER PAKRDKN. 87
Mengelt alles saemen , geeft nugteren in een of twee
mael, volgens de grootte en sterkte van liet paerd. Voor een fyn zadel-paerd neem ik eene once nitre
met onder-half vierendeel honing. Ik hebbe met deze remedie alle drooge hoesten ge-
holpen die ontstaende waeren uyt de aermoede van het bloed , voortkomende A'an den grooten omloop dei vogten , het overtollig verlies van het zweet en de droogte der borst. Voorts wilt UE. nog eenige middels hebben voor de
zelve oorzaek, ten behoefte van een ieder en die men gebruyken mag in alle hoesten, zoo neemt maluwe- of kaeskens - kruyd genaemd, het gone heel verkoe- lende en verzagtende is, kokt liet, mengelt daer by kalissie-hout, en geeft het warm. Een ander geeft zoete melk met honing of suyker.
Of kokt geerste, of larwe-zemel met appels, wat ho- ning, fygen en kalissie- hout ; geeft zoo veel als het paerd lust of verdraegen kan. Dezen drank is eene alderbeste remedie die verzoet, versterkt, verkoelt de horst en ingewanden. Hy is niet kostbaer; den lands- man gelyk den inwoonder der steden kan die gereed maeken , en de menschen gelyk de dieren mogen die nemen. Dezen drank dient ook aen alle tamme huys- dieren. En als men merkt dat den hoest schalt en rypt,
doet dan daer nog mede een handvol hysope-kruyd. Op het lest, ik wil zeggen op het eyndigen van
alle hoesten, is het zeer dienstig te geven eene o£ twee oneen venegryk, bedeelt in eene halve once tel- kens ; men mag de venegryk in poeder geven, in ho- ning of in de haver, als de paerden het zoo willen. |
|||||
|
-Ï-F-----
■
88 HEELKUNST
eten; ik liebbe zeer weyiiige paerden gevonden die het
zelve weygerden. Geheel de plant is zeer dienstig , maer zeer verwekkende; daerom moet men voorzigig wezen; het venegryk werkt op het bloed en de vog- ten, het doet de spyze goed koken , waer door de paerden gestreken hair kiygen. De fransche paerden- verkoopers die maeken er om deze reden veel gebruyk van. Van den kwaeden Hoest die snot bybrengt, onsle-
Icinge der loose, of die der kaek-klieren, onder de schaere, enz. De groote kunst is gelegen in het ondersclieyderi
der ziektens, en hunne duerzaemheyd. Neemt wel agt wanneer eenen hoest over de vyf-
tien dagen is duerende, en dat daer by hel. paerd begint gelaeden te worden in de klieren der onderste kaek-beenderen. Is het een jong paerd, men moet oordeelen op het droes of stragilloen, het gone de Fransche gourme noemen , die ik zal verdeelen en handelen op zyn kapittel. Nu voortgaende met den hoest, zegge ik als het een oud paerd waere zoude men te vreezen hebben voor kwaed snot, het welke ik ook verder -zal beschryven met alle omstandigheden. Nu gaen ik aentoonen hoe men moet te werk gaen. Men zal het paerd met niet anders voeyeren als
met warm zemel en geersten slobber, in hel rosteel tarwe strooy, het paerd op het droog staende wel te verstaen; want is het op het groen dan en zal het niet anders bekomen als groen gras gemengelt in zyn strooy, maer zeer weynig, geen klaver of ander |
||||
|
WV,LV V' ? ' —"----~^----~ ~~ n '----------------------7----"—~---------------------------
DER PAERDKN. 89
vreet groen, en de slobber gelyk ik alreede gezeyd
hebbe. Dan zult gy nemen maluwe-kvuyd, of zemelen,
die gekokt en kokende heet in den grond van eenen langen zak gedaen, en den zei ven het paerd aen zyn hoofd gebonden tot aen de oogen , om hem den doom van de kruyden te doen vangen in den neus. Dan kokt haver, doet daer by eene pinte goeden
sterken azyn , doet het in eenen zak en legt die heel warm in het kruys van de leden op de lenders, tot ontlasting van de nieren, want die altyd mede deelen, en die warmte eene groote ontlastinge geeft aen het rugge-merg die spruyt uyt de herssenen. Nu aldus hebbende gevrogt en het zelve herhaelt
verscheyde reyzen, twee of dry-mael in eenen dag, telkens den zak aenlaeten tot dat hy koud word (met oplettendheyd van hem niet te laeten styven op de leden , want hy dan kwaed zoude bybrengen), dan vryft men de plaets, en men dekt het paerd met eene dobbele wolle sargie. Men bedekt ook de schaere met een lammer-vel of
eenige wolle stoffe. Nu zult gy deze hereydinge gereed maeken en het
paerd daer van doen drinken vier potten of flesschen dags. Kokt geerste, doet daer by eene halve flesch azyn en een half pond honing, en maekt vier ver- deelingen. Naer eenige dagen als de ontstekinge verminderd is,
trekt eene koorde of stekt eenen lap vooren en onder de borst; maer is het dat de ontsteking niet en ver- dwynt, men moet bloed laeten , en dan daedelyk daer naer geven : |
||||
|
90 HBBIiHUNsr
Teriakel, eene once.
|
||||||||||
|
Kaneel, eene idetn.
Jalap, eene idem.
|
Met honing en warm
bier. |
|||||||||
|
Séné, eene idem.
Venegryk, halve once.
En des anderdags den lap steken. Is het dat den neus ontsteken waere, dan scheert, het hair af boven de neus-gaten , onder het kraeker- been en aen zyden ; neemt uw vliem en opend ver- schillende sneden van boven naer onder gaende , de ueus-aders mydende; neemt dan een pint-glas, brand papier in het zelve , en naer het paerd goed zynen kop te hebben verzekerd , keert uw glas daer over (is een pint-glas te groot neemt een ander gemeen glas) ; houd het met den warmen rook op de sneden zoodaenig dat daer geene de minste locht en kan in komen. Dat zelve glas zal bloed zuygen, en dat doet gy zoo veel als gy denkt genoeg te wezen om de ont- stekendheyd te ontlaeten. Het is eenen van de zeker- ste middelen om de bedervinge der neus te voorko- men en van het kwaed snot te bevryden. Ik hebbe my bedient van bloed-zuygers, in Vlaenderen bloed- laekens genaemd, ik hebbe er tot zestig geleyd'en het kwaed snot voorgekomen. Maer gelykerwys dat de bloed—zuygers in sommige streken niet gemeen zyn , en daenerboven geld kosten, zoo hebbe ik dien lael- slen middel in het werk gebragt op de paerden. De wilde inwoonders in de bosschen van de Indien, die laeten hun ook op zoo eene manier bloed, wanneer zy ontstekinge der borst of in den lever vreezen, want in die brandende locht-streken is de galle zoo ontroert j dat de byzonderste zieklens zyn de verhit- |
||||||||||
|
DEH PAERDEN. 9!
heden der lever. Dus om kort verhael te maeken ,
wanneer deze volkeren het gevoelen noodig te hebben, zoo nemen zy een scherp been en snyden agter de schouder-blaeren en den rug open ; dan branden zy drooge most in hunne gedroogde kokoos (specie van kalebassen), en zy keeren de zelve daer op, die trek- ken vol bloed. Alzoo helpen deze volkeren hun, en de natuer die
komt te hulpe, want zy worden zeer oud en leven bevryd van krankheden. De ziektens der heete landen zyn :
1,° De oploopinge der galle, en daer door de ver-
hitte lever. 2.0 De dikte des bloeds, door het verlies van het
zweet. 3." De frissche nagten die daedelyk komen het bloed
te stelpen, die den geheelen dag is verhit geweest. Hier uyt spruyt eene haestige verhittinge der bin-
nen borst-vliesen, schielyke ontstekinge der loose en de dood, zonder eene rasse hulp. V^an den Droes en Snollen der Neus.
Alle snot kan in kwaed snot vergaen , want het
rot-snot genaemd is eene bedervinge der loose, met rottinge der vliesen in den neus, en ontstekendheyd der klieren ; zoo dat het kwaed snot kan spruyten uyt alle oorzaeken van verhittingen , en van alle ontstekingen, enz. Allen droes en snot kan worden genezen wanneer
men by tyden te werk gaet. Het kwaed snot en is anders niet als eene inwendige bedervinge, die hadde genezen geworden in bescheyden tyd. |
||||
|
g2 HEELKUNST
Als men nu gevrogt heeft zoo als ik gezeyd hebbe,
zoo zal men nu voorlgaen. Naer het hoofd te hebben ontlast, en ook lave-
menten stellen van zemelen-water of maluwe (want niet zoo zeer de ingewanden ontlast van den brand), zoo zal men merken of het snot wit word; alsdan neemt vliender-bloemen en gentiana-wortel saemen gekokt, om het paerd den doom te doen ontfangeu ; en op het alderleste, om gantsch te droogen, neemt kalk-water. Indien de loose gehinderd waere en men daer voor
te vreezen hadde, naer de verzoetende middels te hebben in het werk gebragt, zoo neemt : Balsem van copahu, 3o druppels; doet het innemen met eene pint honing-water, waer in is gekokt geweest een of twee handvollen hysope. Of neemt 36 graenen balsem van solver en téré-
benthine saemen. Maer deze middels en zyn maer voorgeschreven
in geval van longer-ziekte, waer door het snot zeker voorkomen zal, indien het niet geholpen wierd. 2. Van het Stragilloen of Droes.
Daer maeke ik dry verdeelingen af, te weten : het
simpel veulen-stragilloen, en den droes die moeyelyk uytslaet en de kele met brand overlaed ; en voor de derde verdeelinge het valsch stragilloen. Het eerste is niet als eenen goeden afloop der vog-
ten die maer en moet geheelt worden door den leef- regel, den doom van verzoetende kruyden, waer af aireede gesproken is geweest, en verder den hoest |
||||
|
DER PAERDEN. 0,3
te verzoeten ; dan het paerd de leden en de kaek-
klieren warm te houden. Het tweede vereyscht eene byzondere zorge; wan-
heer men eenen moeyelyken droes voor handen heeft, zoo zal men het paerd van koude en vogtige locht bevryden. Men zal de schaere en de kaek-klieren sto- ven met eenen pap van lynzaed gekokt met wat ver- sche ongezoute boter, of gekokt'e karotten en raepen, het gone al goed is om te rypen en stoven , als ook gebraede ajuynen. Men zal bereyden een gorgel-wa- ter om den mond te wasschen , gemaekt van azyn, honing en regen of ri vier-water, daer by doende een weynig gemeen keuken zout, het welk zeer verzoe- tende is en den brand verdryvende. Dan alle deze voorschrevene middels in het werk
gesteld hebbende, zult den staet van het paerd wel nauwkeurig naerzien, en byzonder letten op deze twee puncten, want het leven van het dier er aen gelegen is; deze twee oorzaeken zyn : of het paerd gantsch ontsteken is of niet. Is er groote ontslekinge en harden zwaeren polts,
het binnenste inembraneus vel der neus - gaten en da t der oogen ontsteken, de keel overlaeden met brand, den adem zwaer, enz.? In zoo een geval moet men daedelyk ontlastinge geven aen het bloed; men zal ader-laeten en te werk gaen met klisterien , en geven inwendig eene goede bereyde dekoktie gemaekt van vliender-bloemen , honing, kalissie-hout, eene once teriakel en eene halve once venegryk; men mag daer ook mede doen eene halve once hout van den gaïac-boom, in het vlaemsch pok-hout, het welk zuyvert en doet zweetcn, en dat heel goed is. Dan werkt men met den zak op de leden , gevull met |
||||
|
0,4 HEELKUNST
warme gekokte haver met azyn. Men doet het paerd
op den grond eten, om den droes zynen loop te ge- ven. Al het voedsel in zoo een geval moet bestaen in warme slobber van twee deelen geersten-meel en een deel haver-meel ; men mag ook geven panade gemaekt van brood en warm water en daer by wat suyker- kandy, met eenige verzoetende poeyers van althéa , zoo men in het geval is van het zelve te bekomen. Dan wanneer het gezwel onder de schaere zoude uytheffen , en dat men gevoelt dat het abces rypt, zoo zal men het openen op den uytersten top van den bobel, en daer in steken een leiren dragt bestreken met térébenthine en doyer van een ey.Dan den hoest hevig wezende, zoo zal men aenstonds een dragt of koorde in de borst steken, om aldaer eene ontlastinge by te brengen. Nu aldus hebbende gevrogl, zal men de volgende
dagen bereyden dezen drank; dog wanneer het paerd te moeyelyk kwaem te zwelgen, zoo zoude men wel het mogen geven in conserve met honing : Teriakel f goeden bereyden), eene once.
Venegryk, halve once.
Corayn, halve idem.
Jalag, halve idem.
Séné-poeder, eene idem.
Kalissie-poeder, eene idem.
Honing, een vierendeel.
Alles in warm bieren weynig teenemaelopgegeven,
want in deze ziekte is de maege schielyk overlast.
Men zal gebruyk maeken van deze medecyne volgens
de noodzaekelykheyd.
Iti grooten nood, wanneer men ziet dat het paerd
|
||||
|
DER PAERDEN. 0,5
zyn snot niet en kan lossen en met alle nioeyte snor-
relt door den neus, zoo dat er groot perykel ont- sLaende is van de binnen vliesen te bederven, in zoo een uyterste geval neemt een goeden snuyl' peper, stampt dien zeer fyn en roert hem in een glas ster- ken azyn , en spruyt dit in "den neus. Dog en volgt dezen middel maer in het. geval voorschreven; want als de onllaslinge goed gaet onder de schaere, dan is dezen lesten middel onnoodig. Byzondere Aenmerlcingen.
Wanneer de schaere en onderste klieren ontlast zyn
en dan het abces gantsch gesmolten is, dan wascht men de wonde met warmen wyn , en men legt daer op drooge klissen van gaeren-werk of lynwaet. Wanneer een veulen zynen droes in de weyde uyt-
werpt, zoo moet men zig wel wagten van het daer uyt te trekken, want de natuer veel meer helpt als de middels. Dan en moet men maer zorgen voor het abces te doen rypen , en drinken te geven van warm zemel-water met honing. Men mag in die kwael noyt niet Iaeten koud drinken, maer altyd lauw. Den droes of stragilloen neemt vele zyne oorzaeken
uyt de veranderingen van droog grof voeyer. In Sparijen, waer de veule - paerden van jongs af geer- sle met baksel of gesneden strooy eten, daer en we- ten zybynaer van geen droes. Dog ik denke dat de lochtstreek daer meer aen doet als de andere gevallen. De Spanjaerden hebben ook voor gewoonte de rugge- graet van de jonge paerden te bestryken met olie, bayen en bolus armenius, als mede moer van wynj |
||||
|
96 HEELKUNST
het welk wonderbaer de leden versterkt en het rugge-
merg verwarmt. Wat aengaet het valsch stragilloen, dees is altyd
een agterblyfsel van de kwael, die kwaelyk is gene- zen geweest, en die dan naerderhand zig vertoond, dikwils aen de zes of zeven jaeren , somwylen eerder. Zulke paerden en zyn noyt gantsch gezond , en zy houden altyd iels aen de klieren onder de schaere het gone een kender van paerden wel kan gewaer worden. Het valsch stragilloen, alzoo genaemd om dat het
overkomt buyten verwagting, vertoond hem byzonder naer eene reys, of als zulke paerden verkoud zyn geweest , of wel door alle oozaeken die komen de humeuren om te roeren en het lichaem te ontsteken, de veranderinge van voedsel, enzt Die ziekte moet geheelt worden volgens haere meer-
dere of mindere belangheyd en zwaerte, en in der zei ver voegen als het regt stragilloen alhier beschreven. 3. Van het regt Snot, in Vlaenderen
Rot-Snot genaemd. Allen droes, alle snot, alle verhiltingen, alle ver-
koudheden spruytende uyt koude en hitte, het ver- hit en bedorven bloed, voortkomende uyt s'egt voed- sel, gelyk men dat ziet in de legers te velde, voorts den worm, farcia genaemd, de ruye slegt genezen, alle humeuren die in het bloed slaen, zyn zoo vele oorzaeken van het rot kwaed snot, waer van ik hier dry verdeelingen doen, te weten : 's»
|
||||
|
DER PAERDEN. 97
i.° Het simpel snot door verkoudheyd, met hoest,
zwaerte des hoofds, veel of weynig gelaeden, enz.; dees is geneesbaer. 2.0 Het snot met worm, farciti; heel moeyelyk en
twyffelagtig. 3.° Het snot met verhittinge van de loose, ook
longer genaemd ; ongeneesbaer. Ik zal hier nu ter tyd de geneeskunde schryven ,
en dan de historie van die kwaede ziekte geven, ge- lyk ik de zelve heel nauwkeurig hebbe opgevolgt. Ik hebbe alreede aengewezen als een paerd blyft
hoesten of droesten meer als vyftien dagen, wat daer
voor te vreezen is, en dat men altyd in den hoest of
uytloop der vogten den leef-regel moet volgen. Dus
het dier en zal anders niet gevoeyerd worden als
niet warme slobber van geersten-meel ; men zal den
neus ontlasten met den doom van verzaglende kruy-
den, zemelen, enz., waer af alreede is gesproken in
den voorgaenden artikel. Men zal bloed-laeten, en
naer geheel den neus tot ontrent de oogen te hebben
geschoren, daer op doen zestig of honderd bloed-
zuygers, en by faute van dies, te werk gaen met
het vliem, wel de oog- en nens-aders mydende;
dan daer op leggen een glas omgekeerd met brandend
papier, het welk bloed zal trekken ; dan zal men
koorden trekken door de huyd van den hals , eenen
halven voet van het hoofd, agler de ooren , en de
zelve hestryken met basilicum zalf, de welke by de
apothekers te hekomen is.
Men moet ook een dragt steken in de borst om de
vogten van de loose af te. leyden, en waer het paerd sterk genoeg om het te yerdraegen, men zoude wel |
||||
|
~~-^--— — T
|
|||||||
|
98 HEELKUNST
mogen nog koorden in de billen trekken ; want in
het snot is er altyd ontstekinge der klieren, en de paerden die van liet regt kwaed snot sterven hebtien dikmaels de klieren der liesschen, zelfs van den kloot- zak als het hengsten zyn, gantsch gezwollen en ette- rende, het gone ik zal beloonen naerder. Nu de neus - gaten moeten altyd in de uyterste
reynigheyd worden gehouden , door wasschen van zuyver lauw water. Als nu het snot wit word , dan moet men nemen
vliender-bloemen, cammermille, maluwe, gentiana- wortel, alles gekokt en in den zak om hel paerd den doom Ie doen inademen ; dan den zak afdoende zal men met eene spuyt — buys in den neus spuyten geersten - water waer in gesmolten is eenige lepels roosen honing, den welken hy de apothekers te be- komen is. Als men nu ziet dat de klieren gantsch ontlast zyn,
en dat het snotten ophoud, dan moet men nemen om alles af te droogen kalk water en ook den rook van gebrande suyker op eene gloeyende sehup of vzer, en dat onder den neus gehouden. Geduerende al den tyd van die genees-middels zal
men het paerd klislerien stellen van zemelen-waler, of maluwe met wat kervel gekokt, of andere verkoe- lende kruyden, en eenige oneen manna bereyden om twee oneen telkens in te geven in gekokt kalissie- hout, met eenen snuyf of twee niter zout {nitrat de palasse épure). Als nu het paerd komt gantsch te genezen, zoo zal
men het voeyer ongevoeliglyk vermeerderen, allyd met kleyn opga en ; want ik en kan niet genoeg be- velen om voorziglig voor te gaen met den leef-regel. |
|||||||
|
DEH PAERDEN. 99
Tweede verdeeling. — Als nn een paerd worm
Jiadde (farcin ), en daer by kwaem te snotlen , zoo waer daer iiytnemende voor te vreezen, en de ge- nezing heel onzeker. Daerora moet men dan daedelyk met heele sterke middels te werk gaen. Hier uyt spruyten de volgende voordeelen : voor eerst den on- kost is minder, want met die geweldige middels die ik zal voorsehryven moet de natuer spoedig werken op de eene of op de andere wyze, en als het paerd bedorven is dan is het beter kort te maeken ; ten tweeden, het kwaed en fenynig vogt moet haestig nyt het lyf worden gedreven. In zoo een geval zal men werken met ader-laelen,
doornen in den neus als vooren, en lappen en koorden steken ; en naer eenige dagen te hebben gevolgt het gone hier is aengewezen, neemt als volgt : Jalap, eene once. \
Séné-blaenderen , eene idem. j
Teriakel, eene idem. f , Men «f hiei'
„ , l by mengelen een
Kaneel, eene once. ^lf ^ kam_
Sinapi (mostaert-zaed), eene id. 1 fcr-
Venegrykjl . .. V
j van ejj,s eene ]([enit
Lomyn, f /
Mengeld alles saernen in honing of in warm bier,
verdeeld in twee porlien, en geeft het volgens dat het paerd verdraegen kan; twee ueren naer dien een warm slobber. Wat aengaet den worm (farcin), dat zal ik hier
naer beschryven. Nu gaen ik voort naer myne derde verdeelinge van het ongeneeslyk snot, en waerom bet zelve ongeneesbaer is; voorts de gantïche be- sehryving der ziekte. |
||||
|
100 HEELKUNST
Verde verdeeìing, — Het snot is ongeneesbaer als
wanneer de loose bederft; ook als het zoo lang heelt, geduèrt dat de verrotting in den neus gekomen zynde alle de inwendige deelen en binnen-vliesen doet op- krimpen, en dat de ontstekinge der klieren knoest geweldig zyn en alzoo hunne werkingen niet meer konnen doen. Als dan valt het snot door de keel en loopt al de groote locht-pyp naer de loose, die zy ontsteekt en ook bederft. Zoo bemerkt dat de loose ook kan bedorven worden
uyt eygen verhitlinge, en alzoo het snot voort stue- ren door de locht-pyp ; en dan die bedorve voglen eii den adem komende aen de klieren de zelve ont- steken en de binnen-vliesen van den neus gantsch bederven. Dan volgt het rot-snot. Alzoo volgt dat den longer of loose kan bedorven
worden door het snolten der neus, en dat den neus kan bedorven worden door de loose; want de groote locht-pyp aen beyde de deelen haer verspreyd, van boven naer onder , dat is te zeggen van den agter- mond en het beginsel der keel tot .in de locht-pypen van de loose. Zoo dra dat de klieren knoest gezwellig zyn, het
gone de Fransche squirreux noemen , dan is de ziekte zoo veel als ongeneesbaer, en de vogten die deze zelve klieren hadden moeten verwerken, komen dan te ver- hitten en vervoorderen de ontsteking. De teekenen van regt kwaed rot-snot zyn :
i.° De klieren, 't zy de beyde, of de regter, of de
linker, die zyn hard en aenhoudende. 2." Het vel aen weder-zyden den neus is gefronst,
gerompeld met ploeyen gaende van boven naer onder door het opkrimpen van de lunnen-neus-vliesen. |
|||||||||
|
______
|
|||||||||
|
DER PAERDEN. 101
|
|||||
|
5.' Het snot plakt als lym aen de neus-gaten.
In den eersten is het snot witagtig, dan word het
geel en groen, door den tyd dat het verblyft in de holligheden der neus-beenderen. Alzoo word het van snot, etteragtig brandende en bytende vogt, die de binnen-vliesen doet inkrimpen en gantsch vernielt; het knaegt in de beenderen, en daer door geschied het dikwils dat alzulke paerden eenige dagen op- houden van snotten, en dan schynen genezen te zynj riiaer wanneer de holte vol is, zoo komt het rot snot weder te loopen. Ik hebbe paerden gezien die vier en zes weken ophielden van snotten, en alzoo den ey- genaer bedrogen hadden, die al hoopte zyn dier ge- nezen te zien. Hel snot is somwylen zwartagtig en gemengeld met
bloed; dat komt voort uyt de kleyne aderkehs der binnen-vliesen die scheuren en opgefronst worden door die hitsige materie. Een paerd die het regt kwaed snot heeft die gaet
zoo lang en schynd geestig te wezen tot dat de rot— tinge van den longer gantsch eyndigt met te beder- ven en Ie etteren, gelyk in de teerende menschen. Somtyds vind men ook den lever of de milte gantsch ontsteken, dat komt door de inwendige vereeningenj ook zyn de klieren alle ontsteken, hard en opgezwol- len, en dikmaels abcessen en apostumen in de spieren. Uyt alle deze teekens van verwoestinge die deze
ziekte voortbrengt hebben onze voor-ouders geschre- ven zonder den waeren grond der kwael te kennen. Den eenen die stelde de ziekte in de borst; den an- deren in het hert, of in den lever, enz. Maer ik hebbe bemerkt dat de deelen mede gehinderd worden 7
|
|||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
102
|
|||||||
|
volgens hel temperament. In de lymphatique (of wa-
teragtige) zullen de klieren en de lymphatique vaten meer aengetast wezen 5 in de hitsige en heel galagtige den lever, enz. Alzoo deelen altyd mede de lidmae- ten en ingewanden volgens dat de vogten gedreven worden. Den ouden Jacobus de Smet, die geschreven heeft
dat hy zoude laeten een secreten hoek in het licht komen hebhen over het cureren van het kwaede snot, die heeft hem grootelyks bedrogen over de natuer dezer kwael, en zynen boek dien hy belooft in den Lusthof der Paerden, is noyt gedrukt geweest. Dus dezen paerden - meester was zekerlyk heel vermaerd in zynen tyd ; maer tegenwoordig zyn de kwaelen veel zekerder gestudeerd en vervolgt door de kennis- sen der ontleedkunde. In 1749 maekte den heer Lafosse vader, bekend
dat hy gevonden hadde dat het regt snot schuylde in de binnen-vliesen der neus. Zyn handschrift wierd Vooren gesteld aen de koninglyke Academie van Vrank- ryk, en onderzogt van de heeren medeeyn-meesters Bouvart en Hérissant. Het is zeker dat het snot hem vestigt in den neus,
maer den neus kan ook belaeden en bedorven worden door een longer-zugt die kwaelyk of niet zoude ge- nezen wezen. Dat gaen wy nu eerst betoonen, en dan gaen naer de ziekte van den worm of Jarcin. ri, '..h', t r; .,
4. Van de Long-Ziekte.
De long-ziekte is eene ulceratie, dat ■ is te zeggen |
|||||||
|
OER PAERDEN. lo5
|
|||||
|
eene wonde in de loose ; het paerd hoest en snot door
den neus, maer in deze ziekte het leeft zoo lang tot dat het gantsch uytteerd. De longer-ziekte verschild met het kwaed snot om
dat in den eersten het paerd de klieren der schaere nog zuyver heeft j maer als de kwellinge lang duert, dan komt de binnen-vliesen der neus te doorbyten, en de klieren te laeden door den uytvloeyenden etter die van den longer door de locht-pyp met den hoest naer boven word gebragt, en als dan word het dier met het kwaed snot besmet. Deze ziekte komt voort uyt het pleurus, het gone
men moet noemen in de nederduytsche tael ontste-- king der borst - vliesen 5 zy heeft ook de volgende ooizaeken : den worm slegt genezen, den droes van gelyken, afgeredentheyd met verhitheyd der sineers en ingewanden, en eyndelyk het snot zelfs, gelyk aireede is bewezen geweest. Als de longer - ziekte voortkomt uyt oorzaek van
het snot dat in den longer gezonken is, of door over- blyfsel van worm kwaelyk genezen, dan is die ziekte zelfs ongeneesbaer. Heelinge ( curatie ).
De longer-zugt of longer-ziekte voortkomende uyt
afgematheyd, en die der ontsteken theyd der borst- vliesen , word genezen op de volgende wyze : Kokt maluwe, althéa, lynzaed, smeer-wortel, van
elks een of twee goede handvollen, of eenige vaii deze kruyden, want zy allegaer verzoetende zyn. Van den leef-regel en zal ik niet meer herhaelen,
|
|||||
|
ïo4 HEELKUNST
want dees is eenen algemeenen regel in alle inflam-
matien, brandende ziektens, ontstekingen, kwetsu- ren, enz., en in alle gevallen daer de hitte des li- chaems moet getempereerd worden. Voorts men zal het paerd van deze verzoetende en verkoelende kruy- den doen drinken eenige dagen, om de ontsteking te bevegtigen, en men zal daedelyk eenen lap steken vooren en onder in de borst, den welken men moet bestryken met basilicum en bestroeyen met een wey- nig spaensche vliegen of vesicatorie zalf, om den zel- ven daedelyk te doen trekken, want men geencn tyd te verliezen en heeft om de borst en den longer te ontlasten. Dan geeft alle dagen eene kokinge gemaekt van
eene pinte zoete melk (dat is koey of geyte melk), waer in men zal koken kalissie-hout en een handvol kruyd van hysope. Deze is eene alderbeste bereyding om de loose te heelen en de snotteragtige materie af te weeken. Nu met deze middelen hebbende te werk gegaen ,
indien men geerie merkelyke belernisse en bemerkte, neemt eens dngs dertig drupels copahu balsem , of zes-en-dertig graenen balsem van zo!ver eu térében- thine, het gone men mag mengelen in de melk alhier voorgeschreven. Deze laetsle remedie is voorgeschreven van den heer
Laf osse, die zegt dat men zekerlyk zal genezen de longer-kwael voortkomende van afgematheyd, over- gereden, of verhitheyd der binnen-borst-vliesen. 5. F an het Vleurus, ofBinnen-Borst-Vliesen.
Het pleurus is eene geweldige ontstekinge der borst-
|
||||
|
DER PAEB.DEN. ïo5
vliesen , boven al het plèvre of inwendige voeringe der
borst. Deze ziekte is altyd vergezelschapt met hoest, koorts,
groote pyne en zwaeren adem ; wanneer men niet by tyde en werkt, zoo valt de ontsteking op de loose, en brengt als dan de longer-zugt ook mede, de gone verwekt word door de hevige ontsteking. De oorzaeken dezer ziekte zyn :
i.° De schielyke verkoudheden wanneer het dier
gezweet heeft. •2." De dikte des bloeds, door groote verliezen van
zweet of andere gevallen ; als dan en geschied den omloop maer geheel moeyelyk in de kleyne vaten, enz. De voglen die niet en circuleren verhitten en ont-
steken die teere deelen. Heelinge.
Wanner het pleurus wezende is, zoo zal men in
der haesten ader-laeten, en de laeting herhaelen van dry tot dry ueren (1). Men zal geven eene dekoktie van lynzaed, maluwe, althéa,met zemelen van tarwe, honing en kalissie-hout. Men moet zes of zeven lavementen stellen par dag
van zemel-water met maluwe-kruyden gezoden, en wat porcelyne-kruyd, als men er aen de hand heeft het welk al wonderbaer verzoet, verkoelt en pynstil- lende is. |
|||||||
|
(i) Dat men wel aetidagt ueemt dat eene laeliiige l>y tydrn gedaan
meerder uytwerking zal bybrengen als tieu cu vyfticu gcvolgeude ia de gcdueicutheyd van de ziekte. |
|||||||
|
">
|
|||||||
|
106 HEELKUNST
Nu zoo dra dat den adem vry weder gekomen is,
en de koorts gedaen , zoo zal men aldus te werk gaen : Neemt goede tarwe zemelen die verseli zyn, want
oude zemelen en zyn niet goed; doet daer by wat kaneel en kalissie-hout met honing; wàert dat men sirope van citroenen hadde, zoo zoude men mogen een of twee soupe-lepels by doen, het waere maer te beter. De apothekers noemen die syrupus corlicibux àtri. Dezen drank versterkt de maeg en het hert, en doet het bloed dat aireede verdunt en verkoelt is goed omloopen. Nu gaen wy spreken van den worm of farcia ge—
naemd. Daer zyn oude paerde-meesters die van deze ziekte
wonder veel verdeelingen gemaekt hebben, gelyk dat nog veel geschiede in den ouden tyd. Dog daer en zyn eygentlyk maer twee onderscheyden te maeken : de verschillen van de botten en zyn maer veroorzaekt door de meerdere of mindere langduerigheyd dei- ziekte. Ik onderscheyde twee soorten van worm, te weten :
den vliegenden worm, en den inwendigen worm. Deri vliegenden is den gonuen die zig verspreyd op geheel het lichaem , of op eenige deelen alleenlyk. Den in- wendigen worm is als wanneer dat er abcessen en inwendige aposlumen in de spieren en langs de pesen zyn loopende. Dikwils zwellen de beenen en de billen zeer hoog op, en dan breekt den etter door de huyd, volgende den loop den bloed-va ten. Dezen laetsten worm is den moeyelyksten en d,en,
langduerigslen om te genezen, |
||||
|
DER PAERDEN. IO/
Teekens van den Worm.
Zwaerte, droefgeestigheyd, opgesteken hair, hoest,
verlies van den etens-lust en afkeer van de haver. In den vliegenden worm komen er botten tusschen de huyd en het vleeseh , die als hy oud is dikmaels koorden of pater-noters uytmaekën en die etteren. Heelkunst.
Alle beyde de soorten van wormen worden gelyk
genezen, met de zelve middelen die ik alhier zal be- schryven, met eenige exempels daer by. Voor eerst moet men het paerd bereyden. Men stelt
het dier op den leef-regel, met slobber en tarwe strooy, hem haver en hooy gantsch ontrekkende, en men doet het nemen geduerende twee of dry dagen naer een volgende eene tisaene gemaekt met maluwe, althéa, kalissie-hout, andyvie of raepen, zoo naer ieders ge- legentheyd. Dan naer dien tyd zal men ader-laeten, en geven : Teriakel, eene once.
Séné-poeder, dat is van senne-
blaederen, eene idem. Jalap, eene idem.
Venegryk, halve idem.
Comyn, halve idem.
Honing, een vierendeel.
Geeft alles in warm bier twee of dry dagen haer een volgende, laet eenen dag rusten en dan vervolgt uw tractement, dit is te verstâen als men twee naer een volgende dagen deze medecyne heeft opgegeven , dat men dan den derden dag laet rusten,; en zoo |
||||
|
jo8 HEELKUNST
■voorts, zoolang als het paerd hoest, en zoo lang dat
de dragten etler trekken ; want men moet daedelyk met dezen drank een dragt vooren en onder de borst steken, en twee dragten of koorden in de billen5 en waer het dat men eenige klier onder de schaere voelde zwellen, zoo zoude men nog twee koorden moeten door de huyd van den hals trekken, want den worm moet genezen worden door de groote suppuratie, dat is te zeggen den overvloedigen uytloop van etter, die men met die medecynen uyt het lichaem dryft en met de dragten uytleyd. Naer alzoo gevrogt te hebben, zoo zal men met het
paerd gaen wandelen, zelfs twee-mael dags, als het weder niet te vogtig of de locht al te koud is; want met zulke paerden moet men veel beweginge maeken, de humeuren nemen als dan beter hunnen loop. Men moet ook de dragten laeten zoo lang dat zy
materie of etter trekken ; want men zoude te vreezen hebben dat de vogten hun zouden binnen naer eenige deelen begeven en aldaer schaedelyk worden op eenige ingewanden, naementlyk de loose. Wat du de botten of bobbels aengaet, deze zal men
branden met een rood gloeyend yzer; en als er eenige plaetsen geïnfecteerd waeren daer men zoude vreezen te branden , uyt reden dat die te naer de peesen der beenen of de aders zouden wezen, dan zal men zig bedienen van het volgende water. Neerul ; Litarge van goud, ceruse, aluyn, vitriol en koper-rood. Alles in poe)rer en gemengelt in sterken azyn of water uyt den smits-baek, het welke men een uer of twee laet zieden. |
||||
|
DER PAERDEN. ÏOO
Met deze sproeyd men op de botten, die de zelve
doet rotten en droogen. Men zoude zig ook mogen bedienen van den brand-
steen. Daer is eene soort van botten die van eenige pro-
fesseurs in de heelkunst geplaetst is geweest ook on- der de ziekte van den worm; deze botten zyn hard, groot en verschillend geplaetst, ongevoelig aen het dier en houdende aen het vel. Deze soort van worm is niet betraepelyk nog besmettelyk gelyk den waeren worm ; de paerden die deze botten hebben scbynen in goede gezondheyd te wezen, zy eten, drinken en doen hun werk als vooren ; dog ik hebbe bemerkt dat zy overlaeden zyn met eenen hoest, en hebben daerenboven dikmaels den polts zeer hard. Men geneest de zelve met de middelen alhier voor-
geschreven ; nogtans en is het niet zoo noodig deze botten uyt te branden, men mag die wasschen met de volgende remedie. Neemt : Sterken tabak, solfer, bus-kruyd, peper,
aluyn , brandewyn of genever, en men- schen pisse. Om mede te wasschen is deze remedie zonderlinge goed in de schurft of krauwagie, hair-worm , kraut-- sel, enz; maer wel te verstaen dat men allyd moet beginnen met het dier te stellen op den leef-rege! , bloed te laeten , en inwendig te zuyveren ; anders zoude men groote ongevallen konnen hebben door den inslag van het humeur in het bloed. Nu gaen ik alhier een verhael doen tot exempel,
en bewyzen de deugd van de weyde, als men ia het geval is van de zelve te konnen bekomen. |
||||
|
—~-
|
|||||||||
|
—*—----------------------------—......—------- *-----~ ........~ —
|
|||||||||
|
310 HEELKUNST
|
|||||||||
|
De weyde als die goed van aert is (gelyk ik ai-
reede bewezen hebbe), die is de eerste medecyne die men geven kan tot het verkoelen des bloeds en het zuyveren aller, humeuren. ■Eerste exempel. — Een merrie - paerd van een
vriend, officier in -het zelfde regiment waer ik thans was dienende, wierd besmet met den slegten worm ; den etter die brak door aen de beenen , de klieren die waeren gezwollen zoo in de oksels, als aen de lies- schen en de kinnebakken. Dees paerd wierd in den zieken stal gesteld en ge-
heeld met dragten, medecynen, ader-laetingen, enz. Men dagte het zelve genezen, want de gebrande bot- ten en kwaemen in eenen zekeren tyd niet meer we- derom. Dog naer weynigen omloop hernam het kwaed, liet welk ik voorzeyd had, want het paerd nog de teekens van volle gezondheyd niet en had gegeven, en dat het te weynig dragten had gehad. De ziekle die eerst vooren had de beenen geopend, die sloeg haer dan gantsch naer agter : de billen die wierden zoo dik als een menschen lichaem, en vol abcessen; deze oorzaek is te bemerken dat het paerd al vooren een dragt hadde gehad en al agter niet. Dus hel dier wierd vaii de paerde-meesters veroordeeld ongenees— haer om voor den koop te worden geschoten. Als ik dat vernam, zoo raedde ik aen mynen vriend het op de weyde te verlaëten aen de natuer. Het was juyst in de schoone mëy-maend én in eenen alderschoon- sten lenten-tyd. Ik hadde moeyte hem daer toe te hewegen, want hy den moed verloren gaf; maer het paerd van grooten prys wezendc , vertrouwde hy hem ten eynde op my. Als dan gaf ik aen het paerd |
|||||||||
|
•■■■■:■■ \' ïC
DER PAERDEN. 111
de medecynen voorschreven, ik dede het koorden
trekken door de billen, en ik liet het op eene hooge drooge weyde, waer het als het wilde in het water ook konde komen die langs de weyde liep, door een ader van de groote rivier genaemd het Spaeren, want dees is geschied terwylen ik in garnisoen was in Hol- land. Éyndelyk het dier, naer dry maenden in deze weyde te hebben geloopen , is ganlsch genezen ge- weest, en zoodaenig goed bloed gemaekt dat het vetter was als dat het eens geweest hadde, met een schoon gestreken blinkend hair. De eenigste zorge dien ik lîebbe doen draegen voor het zelve paerd was van alle dagen te doen den etter afwasschen en de koorden keeren die door de billen staeken. Ik ben by wylen gaen dit dier beschouwen in de
weyde, en daer hebbe in ondervonden den aert van de natuer ingeplant. Zonder van imand daer toe te zyn beweegt, ging het paerd van eygen als de zon haere warme straelen schoot, in het waten staen en zig baeden. Ik geloof dat niet het hloed zoo en reynigt als den
verschen dauw en het jeugdig gras ; daerenboven de frissche locht en het wandelen, in een woord de na- tuer, den eygen aert. ' :>:! ! : -;t Als ik wat verhaele en vrees ik niet vari weder-;
zeyd te worden, want ik nóyt1 anders als de waèr- heyd en zalschryven. Dat zelve paerd is tegenwoor- dig nog in het g.st6 regiment kurassiers in garnisoen te Haarlen, in Noord-Holland, en het behoort toe aen M.r den kapileyn Ory, riiynen goeden vriend, die door mynen raed nu ter dezer tyd het zelve paerd bezit die een der sterkste is van de geheele afdeeling. |
||||
|
112 HEELKUNST
Tweede exempel. — In het zelve jaer wierd ik
raed gevraegt van eenen officier, over den staet van een jong paerd van 5 jaeren oud, het welk wateren hadde in de agier-beenen, die zoo hard en dik ge- zwollen waeren dat het dier er niet meer en konde op staen, en dat de wateren doorbraekten en de bee- nen etterden. Ik raede voor eerst het paerd te pur- geren en goed te bereyden ; dan dede ik de beeneu bayen, alles naer de geneeskunst. Het dier genas ; maer naer eenigen tyd de wateren vertoonden hun nog een mael. Dan oordeelde ik dat de humeuren aldaer hunnen loop zouden genomen hebben , zoo lang da,t de eerste oorzaek niet gantsch en zoude we- zen tiyt het lyf gejaegt, en die oorzaek dagte ik Ie spruyten uyt een overblyfsel van droes. Alzoo de zaeke hebbende overweegt, raede ik het
paerd op de weyde te laeten loopen , en de beenen die door eene etter-zwelling uytliepen, alle dagen te bessen en te wasschen met water waer in tabak was geweest. Het zelve paerd is gaef en gezond uyt de weyde gekomen , en genezen geweest in minder als dry maenden. Derde exempel, op een myn er paerden. — Ik hadde
by gelegentheyd en uyt liefhebbery gekogt een zadel- paerd, het welk van een hitsig en ongeduerig tem- perament en karacter was. Het hadde de groole manceuvers uytgestaen en veel koursen, of om beter te zeggen vele reyzen gemaekt en geloopen , daeren- boven verbrand van haver, en komende uyt eenen ongezonden stal, zoodaenig dat het bevangen was met eenen hoest, als mede etterende oogen, verbrand in liet hair, enz. |
||||
|
DÈR PAERDEN. Il3
Daer mede en h ebbe ik niet zeer lang in berâed ge-
bleven. Naer het paerd te hebben verkoelt eehige da- gen en de maeg en darmen te hebben gezüyvért, zoo bebbe ik het zelve in de weyde laeten loopëh, het welk het dier hersteld heeft ; borst en bloed , alles was verkoelt en géreynigt. Ik zoude konnen eenen boek maeken van al zulke
voorbeelden; maér ik zal nu voorby gaen, denkende daer over genoegzaem gesproken te hebben, en voort de zieklens bescllryven. 7. Van den Klem, in het fransch genaemd
Mal-de-Cerf', ook Tétanos in de nieuwe f rans che Schooien. Deze ziekte komt voort door verschillende oorzae-
ken, de welke goed moeten onderscheyden wezen , en alle eene andere heelinge vraegen ; want de oorzaek en den tyd dat de ziekte heeft geduert, zyn de twee sleutels waer op rnen werken rnoet. Anders is het paerd verlooren, want het eene doodelyke ziekte is. Oorzaehen der Ziekte.
Den klem kan voortkomen door koude naer te heb-
ben veel gezweet en gearbeyd, wanneer men dan het paerd in eenen kouden en vogtigen stal zoude komen te plaélsen. Den klem die de Fransche tétanos noemen, die is
van eene ander natuer, en is veroorzaekt door de geweldige pyn als eenen byzonderen zenuw zoude |
||||
|
Il4 HEELKUNST
aengeraekt of gescheurd wezen. Ik hebbe dit geval
gezien in het steken des voets , als de voet-zenuw gekwetst was ; ook in de legers ziet men dit aen de militairen r wanneer de krygslieden de wonden hebben aen de byzonderste zenuwen ; als dan overvalt hun de stuyp, of opkrimping der spieren. Het word telanos komt voort van telamenos (inge-
trokken, opgekrimpt). Als het kaek-been van onder zoo zeer gesloten is dat men den mond niet meer en kan open krygen , dan is er trisme, dat komt voort van Irismus (stuyp, inkrimping van de kaek-beenen en tanden). Den klem die voortkomt uyt injaeging der vogten
door het verkouden naer heel warm gehad te hebben , noemen de Fransche mal-de-cerf, het gone te zeggen is kwael van den hert, uyt reden dat als den hert heel hard gejaegt geweest hebbende, hem dan gaet verkoelen in een koud water, of dampigen meersch , of weyde ; zoo word hy zoo strem in alle de leden dat hy hem niet meer roeren en kan. Nu gaen wy naer de geneeskunde dezer ziekte.
Genees-Middels.
Alhier moet worden gevrogt volgens de oorzaek en
den tyd dat de ziekte heeft geduert. Waer het dat een paerd gestalt wezende onvoorzigtiglyk in eenen kouden of lochtigen stal, en dat het zoude overvallen worden met klem, is het daedelyk gewaerschauwt, zoo zoude men mogen geven eenen zweet-drank van gekokte vliender-bloemen, of twee oneen teriakel in warmen wyn , maer voor eerst bloed-laeten om de |
||||
|
DER. PAERDEN. Il5
spanninge te verslappen 5 men zal aen ieder zyde van
den hals eene koorde tx-ekken door de huyd, om door de draaien de herssenen te ontlasten. De kaek-beenderen en de ruggeTgraet, den hals en,
de beenen zal men sterk stryken met de heete oliën van térébenthine, laurier en petro; dan mag men nemen hout-asschen , duyven of hinnen—mist, doet het koken met koey-pisse , of neemt moere van wyn gelieel warm, en baeyt en stooft de leden en alle de litten. Dit is alles wanneer men daedelyk kan te werk
gaen ; maer als de ziekte zpude eenigen tyd, ik wil zeggen eenige ueren geduert hebben, dan moet men zig wel wagten van met heete middels te werk te gaen, want die doodelyk zouden werken op de ont- steken borst-vliesen, de welke als dan in staet van verhilheyd zyn. Tweede Heelinge.
Dan zal men aenstonds ader-laeten, van uer tot
uer, kleyne laetingen ; men zal veel klisterien stellen van maluwe-kruyden, zemelen , en immers alle de verkoelende middels, en die inwendig geven zoo veel als mogelyk is. Voorders het bayen en stryken gelyk hier vooren
is gezeyd. Derde Heelinge.
Als den klem zoude voortkomen van eenige wonden
als ik hier vooren hebbe verhaelt, zoo zal men te werk gaen met de ader-laetinge, en in alles gelyk de tweede heelinge vereyscht, uytgenomen dat men moet het hert versterken zoo dra men voelt dat het |
|||||
|
:
|
|||||
|
il6 HEELKUNST
paerdzonder ontstekinge is ; als dan zal men geven
èetiè flesch wyn in vier portien verdeelt, men mag by den zelven wel wat opium doen, als men hem aeri dé hand heeft, maer altyd weynig teenemael ; Want iri den tétanos is er meest altyd gehrek van magt, en de ontstekinge der borst-vliesen en is niet te vreezen als in den klem van schielyke verkoudheyd. Ik ben den eersten die deze ziekte zoo hebbe onder-
scheyd, en het gone ik schryve hebbe ik ondervonden. Als het bekkeneel, kaek-been of kinnebakken, zoo
gelyk men bet verstaen wil, al te sterk gesloten waer (het gone men trismus noemt), zoo zoude men om de spieren te verslappen , moeten zestig of tachenlig bloed- zuygers op de kaeken leggen; of by gebrek van deze, niet het vliem en het glas te werk gaen, gelyk ik al- hier vooren beschreven hebbe. Met in dezer voegen te werken mag men hopeu
van eenen goeden uytval te hebben, en het paerd te redden en bewaeren. 8. Van den Kol, zyne verschillen en zyne
oorzaeken.
\
Voor eerst hebben wy den duilen kolj dezen komt
uyt inwendige pynen der ingewanden , en is in de fransche tael genaemd vertige abdominal. Dezen toond zig door de buytengewoonelyke en on-
natuerlyke bewegingen die het paerd doet. Voor eerst, het slaet zyn hoofd tegen de mueren
en de krib, het rosteél, enz,, zoo dat het in gevaer is yan den kop te breken. |
||||
|
DER PAERDEN. 117
Ten tweeden, dikmaels is dezen kol vergezelschapt
inel opstopping der blaese, zoo dat het dier niet pissen
kan ; dan gaet het hem by tyden -wentelen gelyk in
de buyk-pyn.
Deze ziekte brengt de ontstekentheyd der herssenen
mede, door de opzwellinge der aderen in den kop.
Geneeskunst.
Hier tegen zal men werken in de volgende wyze :
Aengezien de ontstekentheyd der binnen deelen ,
zoo zal men aenstonds ader-laeten ; men zoude geheel weldoen in zoo een geval van twee litten van den staert af te kappen en wel te laeten bloeden; want de groote ongestwmigbeyd des paerds dikwils beletsel bybrengt om op een ander plaets den ader te openen, en dat liet altyd ook goed is het bloed al agter van de hers- senen weg te trekken. Dan moet men te werk gaen met gedtierig lave-
menten te stellen van alle verkoelende en pynstillende kruyden, zoo als ik zoo dikwils hebbe genoemd , en dien ik om de verkorting niet altyd en zal herhaelen; men zal de heete en verkoelende middels hier naer byzonder beschreven vinden. Het paerd moet op eenen strengen Ieef-regel worden
geslelt, en men zal het zap van maluwe, andyvie, lynzaed, zemelen, enz., doen drinken .warm en zoo veel als mogelyk. Van den stillen en dammen Kol.
In deze soort is bet paerd als dom ; zyne oogen zyu
klae* en open, en ïrogtans het scbynt niet Ie zien, 8
|
||||
|
Ìl3 HEEtKUNSÏ
\yant het stoot hem tegen de mueren wantieef men
het doet voortgaen, en in den stal stekende zynen kop in het fosteel, of laet den zelveti steunen en rusten op de krib. De oorzaeken hier van zyn, het zwael' ader-bloed
die in de herssenen blyft en niet terug loopt, of veel te traeg. Hier uyt Jspruyt dat den grooten oog-zenuw die in de herssenen komt zyne gevoeligheyd niet meer over en brengt, en de draeden die in de oog zyn ver- liezen ook hunne eygenwezentlyke gevoeligheyd; zoo is het gezigt in den zelven staet om ongevoelig op de herssenen te werken, Genezinge.
Men moet aenstonds ader-laeten en veel bloed af-
trekken , gelyk hier boven ; men zal ook te werk gaen met de klisterien en alle verkoelende dranken om het bloed te verdunnen, waer voor hier het porcelyne- kruyd, wilde suykerye of pisse-bloemen genaemd , de latouw en de maluwe, alles te saemen gekokt met wat zurkel, zeer goed en alderbest is. Dan zal men twee dragten tx-ekken in den hals een
halven voet van den kop, om de herssenen van het lymphatieh of wateraglig vogt te ontlasten. Men zal nemen van de zelve kruyden hier boven aen-
gewezen, en de zelve koud of weynig lauw op den kop leggen ; maer noyt geen koud water of water en azyn, gelyk sommige doen, want het koud rauw water en boven al den azyn te zeer inkrimpende is en de fyne aderkens toesluyt, het gone belet het bloed weg te trekken en te verdunnen ; de rauwe koude is ook te inkrimpende voor de zenuwen. |
||||
|
DER PAE P.DEN, lig
Van den rassen Kol.
Dezen is als eene apoplexie, of schielyken slag van
het bloed, het welk hem op de herssènen werpt, of om beter te zeggen daer op drukt in de bloed-va ten. De oorzaeken dezer ziekte zyn :
i.° Den langduerigen stand van ruste, en daer by
het sterk en overvloedig voeyer. 2." Het geweldig en overtollig bloed.
3.° Als het paerd niet genoegzaem in de locht gaet.
4.° De slaegen en stooten op den kop, de vallen, enz.
5.° Den overgrooten arbeyd in groole hitte, boven
allen wanneer het dier maer zoo daedelyk gevoeyerd en is geweest. De kenteekenen van dezen kol of apoplexie zyn :
de oogen gantsch vierig, het slaen van het hert, de rnoeylyke inademinge, en den slag-ader gantsch hard. Als den aenval van deze kwellinge aenkomt, zoo
valt het dier op de aerde^ de lanken die slaen hevig, de oogen die keeren hun in den kop en die komen vol water, daer loopt ook water door den neus, het welk veroorzaekt is door de perssing der vaten ko- mende van de volte des bloeds die zy bezitten, alzoo dat het fynste wateragtig vogt word uytgedreven. Eyndelinge zonder eene spoedige hulpe komt de dood aeri geduerende dat het paerd nog spartelt en woelt. Deze apoplexie is eygen aen de bloedige tempera-
menten die heel ryk van bloed zyn en sterk van spie- ren. De weeke lymphatieke temperamenten die zyn langdueriger in den aenval en zoo gantsch woelaglig niet; die meerdere stilte die is veroorzaekt door het water die de lymphatieke water-vaten op de hVrs- |
||||
|
320 HEELKUNST
senen storten en alzoo meerdere verdooflheyd ver-
wekken. Heelkunde.
De geneeskunde beslaet in het ader-laelen die men
in der haest moet openen, en voort alle verkoelende middels te werk stellen zoo met dranken als klisterien. Het heel en is het zelve voor het een temperament
gelyk voor het ander. Byzondere Jlenmerhinge.
In het geval van grooten nood zoude men niet te-
genstaende de algemeyne ader-laetinge , ook konnen de temporale slag — aders openen, of zestig oi' meer hloed-zuygers rond den kop zetten. Voorts men moet de dragten trekken , en op den kop de verkoelende kruyden van maluwe leggen, alles gelyk in den kol is beschreven, enz. g. Van allerley soorten van Buyk-pynen, en
Verstopiheden der Blaese en andere. De buyk-pynen die zyn veelderley en moeten alle—
gaer wel gekend wezen om daer op te werken, want ieder in hun byzonder eene verschillende heelinge belangen. Een paerd is bevangen met buyk-pyn wanneer het
hem omwerpt en wentelt, dan opslaet en weder on- geduerig hem woelt, steunt, ziigt, zyne lanken be- ziet en zynen buyk, en wanneer de zelve sterk slaen , dat den buyk ook zeer hard is en als een trommel opgezwollen; de neus-gaten open en rood, somwylen |
||||
|
DER PAERDEN. 121
zweet en bevinge. Dit zyn de algemeyne teekens van
buyk-pyn. Nu gaen wy alles in het byzonder ver- haelen en klaer betoonen , op dat men zig niet en bedriege op de verschillen. Eerste soort. — Buyh-pyn door winden.
Deze buyk-pyn die vertoond haer aldus :
Het paerd toond de ongeduerigheyd gelyk ik hebbe
alreeds gezeyd ; het is dik opgezwollen, den buyk is als een gespannen trommel, en men hoort de winden ronken iiï de ingewanden. De oorzaeken dezer ziekte zyn verschillend ; dees
kan voortkomen van hard tegen wind geloopen te hebben, of door eenige versche opgeoeste fourragie, ook door'al te veel gesneden strooy te eten in de haver, of nat groen, enz. Die na tuer van darm-pyn is eene colique, en niet
heel gcvaerlyk. De heelkunst bestaet : Men zal het paerd vryven onder den buyk en doen.
wandelen, en gereed maeken warm zemel-water met een handvol keuken zout, dan neemt vyf of zes ajuynen en laet die mede zieden; laet alles door een doek loopen, en doet het drinken ; idem zult van het zelve ook klisterien stellen. Men ander middel.
Neemt annys het kruyd en zaed, of het zaed al-
leen, of angelika (engel-zaed), of carwe; of neemt annys in liqueur of olie van annys, van het een o£ het ander dat men ter hand heeft, een of twee oneen bedeelt in warm water, en geeft het. |
||||
|
|
||||||
|
122 HEELKUNST
Als men anders niet ter hand en had, zoo mag
men nemen eenen ajuyn gekapt met zout en zeep, en dat in het gat gesteken voor in den eirs-darm , en zoo wat ryden. Ik h ebbe menigmael deze eenvou- dige remedie zien wonderbaer helpen. Eenen korten tyd naer dien geeft men eene klisterie van warm water met eene once zwarte zeep daer in gesmolten. In geval dat de pyn niet en stilde, zoo moet men bloed-laeten. Tweede soort. — Buyh-pyn door houd water.
Deze is vei'oorzaekt door het koud water te gulzig
ingedronken, voor al als het paerd warm heeft ; dan geschied het dat de maeg-zenuwen zig opkrimpen en doen alzoo grootelyks lyden, zoo in de maeg als in de darmen. Deze soort van buyk - pyn is gelyk de voorige eene colique. Heelinge.
Men zal het lydende dier dekken met eene sargie,
en den buyk lustig vryven met strooy of hooy. Men zal daedelyk met lavementen te werk gaen al warm, en de zelve verzoetende maeken; men mag inwendig geven eenen drank van warmen wyn met eene once of twee teriakel ; of warm water met eene once zoete amandel-olie en eenige druppels van de ether sul- furique, of eenige druppels van den elixir van Hofman. Is het op eene hofstede neemt warme zoete melk»
raspt in de zelve eene note muscade, doet er ook by een vierendeel suyker, en geeft dien drank in twee of dry reyzen , telkens eene pint. |
||||||
|
___——-^
|
||||||
|
DER PAERDEN. 123
|
|||||
|
'Derde soort. —- Buyl-pyn door onverteerlaerheyd
{indigestie). Deze buyk - pyn word gekend door de volgende
teekens : Het paerd ademt met grooten arbeyd , het steekt
den hals vooruyt, liet geeuwt, het steent, houd het hoofd laeg , en wanneer de indigestie groot is , zoo is den buyk gespannen, het hert klopt ras, de neus- gaten staen open, de oogen zyn rood, het zweet berst uyt, en op het leste laet het dier hem vallen, het woelt, enz. Ik hebbe paerden geholpen die nyt- gestrekt laegen, en dat alle de omstaenders dagten dat het met het paerd gedaen was. Geneeskunde,
Deze bestaet in de volgende werkingen :
In het geval dat men zoude ontbloot wezen van
de volgende genees-middelen dien ik alhier gaen be- schryven, zoo moet men werken in deze wyze : Voor eerst moet men onderzoeken wat het paerd
geëten heeft, hoe lang geleden, en of het gevoeyerd is geweest nog warme hebbende of korts naer te hebben gearbeyd. Heeft het dier veel groen geëten, dan moet men
byzonder werken om den bol die gelyk versteent in de maeg ligt open te weeken. Men zal terstond eenige pinten warm water doen drinken met anders niet als eene goede handvol gesmolten zout, en heeft men kliesters look ter hand de zelve doen koken en het water met keuken zout gemengelt te saemen het paerd opgeven. |
|||||
|
12Ì HEELKUNST
Dan stelt lavementen , en kan men hét bekomen
smelt in de klisterien eenige oneen manna ; deze pur- gerende lavementen zyn zeer dienstig in die kwael om de groote darms te ontlasten. In het geval dat deze niet bekwaem en waeren ,
neemt eene once teriakel in eene pinte wyn, en doet warm water drinken, vyf of zes pinten in den tyd van tien à vyftien minuten. Men mag als de onverleerbaerheyd ten aldeisleg-
sten zoude gaen, nemen zoo voor paerden als voor ossen, stieren en koeyen , van eene tot dry oneen ether sul/urique (ik zal naerder zeggen wat hy is), den welken men zal verspreyden in eene pint wyn, of in eene kokinge van zemel-water, of wat gekokte kaneel, enz. Ik waerschouwe hier dat men wel op zyne hoede
moet wezen van noyt geen bloed te laeten in geval van overlaedinge in de maeg 5 dat is te verstaen dat eene ader— laéting in het wezen van indigestie doode- lyk is. Met deze regels te volgen zal men wondere kueren
doen ; ik hebbe paerden gereed die al voor dood aen- zien waeren , en alle die zullen zoo werken zullen ondervinden hoe zeer die middels kragt hebben. Wat aengaet de ether sulfurique, die moet te be-
komen wezen by alle goede apothekers; die is bereyd van den alcool van wyn, wyn-geest van 36 graeden, en de acide sulfurique, of solfer zuer vitris à 68 graeden. Nu gaeu wy voort naer een ander soort van buyk-
|
||||
|
DER PAEKDEN, 125
|
|||||
|
tuierde soort. — Buyh-pyn door ontsteking der inge-
wanden , tranche'es inflammatoires in hetfransch. Hier is byzonder op te letten dat deze vierde soort
gantsch anders moet geheelt worden. De ontsteking der ingewanden kan veroorzaekt
worden uyt de volgende oorzaeken : i.° Door de geweldige purgeer-dranken.
2." Door de nieuwe of slegte beschimelde fourragie.
3.° Door fenyn van rups of zeker vlieg-eyerai op
liet hooy. Alle deze oorzaeken konnen de ingewanden en het
bloed ontsteken. Heelkunde.
Men zal voor eerst kleyne ader-Iaetingen doen, en
de zelve van tyd tot tyd herhaelen, dat is te zeggen van uer tot uer, en geduerig klisterien stellen van alle verzoetende middels; ook inwendig geven de af- kokinge van lynzaed, maluwe, althéa, en daer by mag men nog doen olie van olyven, want die zeer pynstillende en verzoetende is. In het geval dat men denken zoude dat de kwael
zoude oorspronglyk wezen door fenyn, dan zoude men goed doen van het paerd veel melk te doen drinken verseli gemolken. Voorts het heelen is het zelf. In deze pynen die
heel hevig en scherp zyn, is het binnenste van den aers en den aers-darm bloed rood ontsteken. In deze vierde soort van ontstekingen moet men
nog stellen de buyk - pynen voortkomende uyt de |
|||||
|
......"-------—-------—-_
|
|||||||||||
|
126
|
|||||||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||||||
|
scherpe gal-sloffe, de welke de Fransche noemen tran-
chées hépatiques , daer mede te kennen gevende dat zy gemeenschap hebben met den lever, door de raoeye- lyke circulatie der gal-pypen, zoo komt er ontste- king. Dog ik zal daer niet lang op verhaelen, want alle buyk ~ pyn door ontsteking de zelve heelinge vereyscht. , Byzondere aenmèrkingen op sommige omstandigheden
waer uyt de buyk—pyn kan komen te ontstaen, als mede de genees-middelen. Gelykerwys een paerd kan buyk-pyn hebben uyt
verschillende oorzaeken, naer de pyn der darmen genezen te hebben, zoo moet men zien om de byzon- dere oorzaek te verwyderen die het dier in het gevaer stelt van weder te hervallen. Om dit wel te verstaen zoo zal ik hier bewys doen
van eenige omstandigheden. Voor eerst het paerd kan buyk-pyn hebben dooi-
de galle; ten tweeden door de steenen ; ten derden door de worms. Men zal dan gevolgenllyk werken naer het geval
dat men denkt schuylende te wezen. Als een dier de oogen geel heeft als ook de ton ge,
zonder dat het in lyden is in den buyk, zoo moet niet langer wagten van te werken, want deze tee- kens geheel zeker zyn dat er verstoptheyd is in den lever; en in zoo een kenteeken om alles te voorko- men zal men de bittere middels te werk stellen, als den aloës, de gentiana-wortelen, de afkokingen van |
|||||||||||
|
_——^
|
|||||||||||
|
^_^__x—à
|
|||||||||||
|
DER PAERDEN. 12J
absynllie (alsem), enz. Men zal twee-tnael ter week
de purgatie herhaelen van twee oneen aloes, en 's morgens nugteren eenige naervolgende dagen geren de afkokinge van absynthe (alsem) en gentiana-wor- tels de veelheyd van twee pinten. Men zal konnen merken dat de oorzaek verdwenen
is aen het koleur van de lippen en de oogen, als de zelve schoon natuerlyk van verw worden, als ook aen het mist ; als dan moet men het dier lang doen drin- ken water waer in men geroest yzer heeft geleyd, als men de natuerlyke stael-waters niet ter hand heeft. Gelyk alle bittere middels tegen de wormen werken
en de maeg versterken, men mag die vry lang geven, wel te verstaen als er geene ontstekentheyd meer is. Nu , is men in het gedagt dat er steenen zouden
wezende zyn, 't zy in de ingewanden, of in de blaese of anders, zoo moet men met de verzoetende en ver- zagtende middels te werk gaen, even gelyk in de ont- stekingen ; en naer deze middelen lang te hebben in het werk gesteld en onderhouden, zal men het gëy- zerd-water geven waer af ik hier boven hebbe ge- sproken. Laelsle waerschouwinge op de buyh-pynen.
Voor alle buyk-pynen moet men werken met klis—
terien en op den leef-regel stellen, als ook ader- laeten als wanneer dat de pyn niet en stilt; wel te verstaen uytgezonderd die van indigestie, onteer - baerheyd genaemd, want als dan heeft de maeg alle haere kragten noodig. |
|||||
|
'
|
|||||
|
128 HEELKUNST
|
|||||
|
io. Van de Buyk-pyn veroorzaekt door de
Wormen, en de genezing om die te dooden of af te dry ven. De wormen die de paerden kwellen die zyn veel-
derley , en alle byzonder genaemd : i.° AUstrus, ani equorum Urinasi, zyn de maeg-
wormen. ^ 2.° Lumhricus intestinorum teres, zyn de gone die
darm-pyn veroorzaeken. 5.° Fasciola hepatica, die gelyken aen een schild-
vleugeling insecte, als een tor, enz.; de Fransche noemen dien douve; deze houden hun in de bittere Vogten des lichaems, zoo als de galle, enz. 4.° Lumbricus pancreati canalis, die zyn roodaglig
eii verblyven in den pancréas. 5. Den lumbricus acutus, gevonden geweest door
La/osse. 6.° De morainen genaemd ; deze houden hun in de
rimpels van het fondament, en die gelyken aen een kleynen rups-kop. Teekenen der Wormen.
i.° Een paerd dat wormen heeft dat word maeger,
al is het dat het wel voedsel neemt. 2.° Het hair blyft opgesteken al is het wel gepoetst.
3.° Het vryft geduerig zynen staert.
4.° Het aenziet zynen buyk.
5." Het strekt hem met de voorensle beenen tot
onder de krib. |
|||||
|
UER PAKRDEN. 12Q
Dit zyn de byzonderste teekenen der paerden ge-
kwollen met wormen. Hier tegen zal men met de volgende middelen te
werk gaen, ieder in het byzonder volgens de natuer der wormen die men te dooden en te verdry ven heeft. Geneeskunde.
Alle biltere genees-middels dooden en verdryven
de wormen, uytgezonderd dees die zig onthouden in de gal-stoffe (den heel-middel zal hier worden aen- gewezen). Zoo als men op de teekenen aireede be- schreven zoud denken dat een paerd wormen hadde mag men purgeren met : Aloës, 2 oneen. Honing, 3 oneen. Laet alles smelten op de warme asschen, en geeft
die medecyse koud. Deze purgalie is den dosis van een gemeen paerd.
Ik herhaele hier nog dat men noyt en mag een
paerd purgeren zonder het zelve te hebben bereyd, en den dag te vooren met slobber den buyk en de darmen week te m a eken. Als men het dier niet en wilt purgeren , of naer
de purgalie kan men eenige naer-een volgende dagen geven : de gentiana-wortel of de absynthe, 't zy in poeder, in conserve of afgekokt, in water ; dan zal men wortelen (carotten) koken ende gentiana, een of twee oneen of een handvol of twee absynthe (volgens hel paerd) daer mede zieden, en alzoo het paerd eene pint of twee 's morgens nugteren doen drinken. |
||||
|
—~ ~----------'--------~~~---------".——'~ ■ ■ -.-■. ■ ■ ■ " '......■■'- ■■ -v^nsìr*
|
|||||
|
l3o HEELKUNST
Een ander genees-middel.
In de schouwsteden waer men geen laouille-koolen
en brand, mag men nemen een handvol bitter, het zelve vei'spreyd in eene pinte zoete melk; dit is eene zeer zekere remedie. W aerscliouwinge.
Alle bittere remedien en mogen maer gebruykt
wezen als er geene buyk-pyn meer en is. De schouw- bitter daer men houille-koolen in brand en mag niet inwendig gegeven wezen, want zy eene arsenicale materie inhoud. Wat aengaet de wormen die hun in de gal-stofle
houden, men zal geven het volgende. Neemt : Triakel, eene once. \ Herts-hoorn in poeyer, eene once. 1 j)eze remedie
Bloem van solfer, halve once. | zal men geven Kalissie-poer, eene once. \ in zoete melk,
Honing, een vierendeel. I alle over ander
Comyn, halve once. 1 dag.
Kandy-suyker, eene once. J
Men zal het paerd doen wortelen eten, dat zyn
carotten, en in de haver mengelen een soupe - lepel kalissie-poeder en zoo veel antimonium (foie d'anti- moine). Naer eenigen tyd zal men purgeren met : Jalap, twee oneen. Séné-poeder, eene once. Manna, twee oneen. Te geven in twee-mael, met twee ueren tusschen- tyd.
|
|||||
|
DER PAERDEN. l5l
Waer het zaeke dat men een paerd meesterde en
dat de voorschrevene middels niet sterk genoeg en vrogten, het gone uytnemende zeldzaem geschied, de volgende remedie is tegen alle wormen, van wat natuer zy wezen mogen : Panacee mercurieel, of aquila alba, den dosis
een groot ,
Met twee grooten aloës. Dan maekt men nog boven dien kleyne pillekens
van dertig graenen panacee, die men het paerd laet eten in een weynig zemel. Doet dat alle over ander dag, vyftien dagen naer een volgende, gy zult zien de wormen afkomen in den mist. Deze medecyne is byzonder goed tegen de vierde soort. Wat nu aengaet de wormen van het fondaments
die kan men met de vingeren uythaelen. Geeft daer tegen een lavement gemaekt van zemel-water, gen- tiana-wortel en zwarte zeep; of wat pisse-bloemen, wilde suykery of andere gekokt met zwarte zeep, en daer mede een lavement of twee gesteld. Voorts de paerden die uyt de weyden komen die
zyn meer als andere daer aen onderworpen. Deze wormen en zyn niet moeyelyk om te verdryven. Nu gaen wy naer eene andere ziekte.
iï. Van de Vervangentheyd of Verwatering.
Deze ziekte komt voorts uyt verscheyde oorzaeken,
de geweldige en aerbeydelyke werken , waer door het overvloedig zweeten het paerd zyn bloed gantsch ver- dikt en verarmoed, zoo dat den omloop in de kleyne aderkens als opgehouden is. |
||||||
|
l32 HEELHUNST
*
De zelve oorzaeke heeft ook plaets als het paerd Ie
lang op den stal blyft rusten, byzonder naer eene reys, en heel slerk gevoeyerd wezende. Een paerd die verwaterd of vervangen is, dat lyd
zeer veel in de beenen en in de voeten door de vogteti die daer in verhitten, en ontsteken zoodaenig dal de vleeschelyke en zagte deelen die in den schoen be- grepen zyn somwylen al boven de kroone uytbreken , en den hoorn des voels los komende door het zygen van het brand-waler, komt af te vallen. In andere tyden zwelt de zool van onder den voet
nyt door het steken van het been des voels, enz. Een paerd kan in deze ziekte gantsch vervangen
wezen, of wel de vier beenen of twee; ik heb er ge- zien die van agteren gantsch lam en strem waeren en van vooren niet. Het geschied nog wel dat eene zyde bevangen is ; dat geschied byzonder als een paerd geraekt is van de verwateringe door verkoudlieyd, want eene schielyke verkoudlieyd of eenen vogtigen .stal kan het bybrengen ; dan zyn de deelen die eerst de koude vogti^e locht ontfangen hebben de eerste of alleenelyk geraekt. Deze kennis is geheel ervaeren voor een paerden-
meester, want een paerd kreupelende op een been zoude zeer ligtelyk de oorzaek anders toegeëygend worden. Geneeskunde.
Men zal daedelyk bloed - laeten, maer waere het
dal het paerd maer en zoude onlangs ge'éten hebben, dan zoude men moeten laden de spyze léeren , en in tusschen-tyd doen drinken water waer in gekokt is |
||||||
|
■•
' |
||||||
|
¥
|
|||||
|
DER PAEKDEN. l55
lookofajuyn met keuken zout, alles warm gegeven;
dan moet men liet paerd goed vryven en dekken, ali ook eene goede bereyde zagte slaepinge geven van veel verseli strooy. De oude gebruyken van het paerd niet te laeten
liggen zyn ganlsch schaedelyk, en doen de humeu- ren te meer naer de beenen zinken. Jacobiis de Smet die zegt van Je beenen te binden,
en een paerd met de zweep in 't zweet te doen sprin- gen. Dien goeden man, die geschreven heeft volgens de kennissen van zynen tyd, zoude uu wel anders spreken , als hy zoude de hedendagsche heelkunst stu- deren op de grond-regels van de ontleedkunde. Zoo gelyk ik hebbe gezeyd dat in die ziekte de vog-
ten opgehouden waeren* en dat men moet werken om dat de zelve weder zouden vlugtig omloopen ea in de schoenen niet vallen , gaen ik voort met de genees-middels te beschryven. Als men by eene rivier of loopende water waere,
zoo zal men het paerd dat door vermoeydheyd zoude vervangen geworden zyn daedelyk bloed-laeten, gelyk gezeyd is; dan in de rivier laeten staen een uer of twee, en hem opgeven warm gekokt water met look, ajuyn, of vliender-bloemen, en heeft men de mid- dels ter hand, neemt het volgende recept : Triakel, 2 oneen. Assa fœtida , 2 idem. Alles in wyn gesmolten of warm bier; en by faute of gebrek van deze middelen , neemt look op wyn of bier, getroken op de warme asschen. Men moet dezen middel eenige naer een volgende
dagen gebruyken. 9
|
|||||
|
j5i HEELKUNST
De kroonen der voeten moeten gestreken worden
met térébenthine, en men zal de leden sloven met gekokte haver en azyn, en de zelve in eenen zak heel warm daer opgeleyd. Vari de oude Vervangentheyd.
Ik spreke hier van de gone aireede eenige dagen heeft
geduerd. Is er veel ontstekinge, men moet altyd beginnen
met die te verwyderen, byzonder als er koorts waere, dan zal men ader-laeten, lavementen stellen en veel water doen drinken, waer in men heeft doen trekken ca mermille-bloemen. Dan zal men werken met dragten die altyd moeten
plaets hebben, ten waere dal men daedelyk het paerd kwaem te redden met laeten en een zweet-drank als men terstond ter hand is. Dees en is maer in het eerste geval die ik al beschreven hebbe. Nu in de oude vervangentheyd gaet aldus te werk.
Neemt : Mithridaet, eene once.
Venegryk, halve idem. Comyn, halve idem. Brionia, halve idem. Jalap, eene idem. Honing, een vierendeel. Doet daer nog by wat triakel. Geeft alles in warmen wyn of bier ; dezen drank is goed om alle' inwendige rottinge te voorkomen , en verwekt den omloop der geesten. Dan doet een ketel koey-pisse op het vuer hangen, |
||||
|
DER PAERDEN. l55
|
|||||
|
doet daer in hout-asschen en duyven of hinnen mist
om de beenen mede te bayen. Als men een paerd voor handen hadde het welke
gantsch zoude verflauwt wezen door de ziekte, zoo zoude men mogen geven : Teriakel, eene once. Safraen, eene idem. Note muscade, eene. Honing, een vierendeel. Een handvol salie. Alles in eene pinte witten wyn, of in warm bier. Maer by gebrek van deze middels, kokt bier, doet er by suyker en eyeren, en geeft het. Van de Verbouftheyd.
De verbouftheyd komt voort uyt het gulzig eten ,
voornaementlyk als het paerd warm heeft of daedelyk zoude hebben geloopen. Om dees onheyl te voorkomen en moet men nim-,
mer de haver geven op een hoop, maer die allyd verspreyden. Niet en is zoo schaedelyk als een paerd veel te
laeten eten op de peysteringen zonder uytspannen j men zoude beter vier of vyf ueren naer een ryden, en komende by de peysteringe dan den stap vertrae- gen en het paerd weynig met eene mael geven, gelyk ik aireede bewezen hebbe in een werk alwaer aenge- toond word hoe men een paerd op reys moet be- handelen. Ook kan een paerd deze soort van vervangentheyd
bekomen door te veel en te gulzig te drinken. Daerom |
|||||
|
ï56
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
pryze ik zeer van op reys de paerden Ie verversclien
en dan daedelyk voortryden; hier uyt sprnyten vele voordeelen, die ik aireede aengetoond hebbe en daerom niet en herhaele. Men heeft ook paerden zien verbouffen en vervan-
gen door het eten van groen koorn en geerste in het groen op den akker. Als de i'ransche legers in Span jen waeren, vonden de hussaeren's morgens meer als 60 paerden die niet meer gaen en konden; deze hadden in den nagt in de velden het koorn gulzig afgeweyd. Nu hebbende aengetoond door wat oorzaeken de
paerden komen te vervangen, gaen ik nu bewyzen hoe deze laetste soort moet geheel t worden. Heelkunde.
In de verbouftheyd moet men werken ten eersten
om de maeg te ontlasten, ten tweeden om den#om- loop der vogten te herstellen. Men zal hier tegen geven veel warm water, zoo
bereyd als vooren is gezeyd, en waer het dat de in- digestie of onleeringe zeer hardnekkiglyk aenhield , geeft dan : Den ether sulfurique.
Den dosis is van een tot dry oneen zoo voor paer-
den , als koeyen, ossen, enz. Men bereyd hem gemen- geld in wyn of in eene afkokinge van het bereyd water, ook in zemel-water, of water waer in men wat annys gekokt of gemengeld heeft. TVaerschouwinge. •
Den ether sulfurique is een bei'eydsel van de chimie)
|
|||||||
|
DER FAERDEN. ïoy
gemaekt van wyn-geest vervrogt door het solfer zuer,
zoo dat deze remedie uytermaeten sterk isj zy over- weldigt wonder ras alle indigestien of onteeringe der spyze, maer men moet uytnemende opletten dat er geene ontstekentheyd en is in de ingewanden. Zoo in alle koude indigestien en waer dat de maeg
haere werkinge niet opbrengen en kan, mag men dezen genees-noiddel gebruyken. Om nu den omloop der vogten te herstellen, indien
de beenen styf en strem blyven gelyk in de verwa- tei'inge , en de maeg ontlast zynde, als ook met de kiisterien gevrogt hebbende, dan zoude men moeten bloed-laeten en de beenen bayen, alles gelyk gezeyd is voor de vervangenlheyd. Wanneer een paerd de voeten heet heeft en daer
in lyd, zoo zal men in der haesten de yzers afdoen en bloed-laeten in de teenen, en taemelyk wel laeten bloeden 5 dan neemt lynzaed-meel en versch smeer, maekt daér een pap van op een zagt vuer, en volt daer de voeten mede. 12. Van de Verstoptheyd der Ingewanden,
of Obstructien. De verstoptheden of obstructien zyn veroorzaekt
door de ophoudinge der vogten , en die komen voort uyt verschillende gevallen, gelyk uyt de slegte tee- linge, kwaede spyzen, overvloed van scherpe vogten, of eenig gevolg van oude ziektens. De obstructien zyn min of meer gevaerlyk, volgens
hunnen oorsprong. By voorbeeld, die de welke voort- |
||||
|
ï38 HEELKUNST
komen van den lever of de mille, die van den krop
der blaese, die der nieren , of de gone spruylende uyt eenig huitieur opgehouden, zoo als het zweet, de lympha of water-stoife, de verstoptheden der dar- men, enz.; eyndelinge alles wat de vrye functien des lichaems beschaedigt of belet. Heelkunde.
Men zal de verstoptheden heelen volgens hunnen
aert ; die der ingewanden met de zagte en weekende middels, ook met de purgeer-dranken; de verstopt- heden van eenige edele inwendige deelen, lever, milte , enz., door de kwael te genezen die er de oorzaek toe brengt. Zoo is het even met alle ; daer en is maer de oorzaek weg te nemen om de genezing plaets te hebben. i3. Van de by zonder e Verstoptheyd, door
het mist in de darmen. De opgestoptheyd kan voortkomen door vex-hitheyd,
of om te veel en te gulzig het groen te hebben geëten, ook door gevolg van eenige brandige ziektens, maer zeer dikwils door nat groen , byzonder natte klaver, of als de zelve te jong is. Om de klaver goed en voed- zaem te geven moet de zelve in bloemen wezen. Heelkunde.
Men moet daedelyk de hand en den erm vet mae-
ken en heel voorzigtig het mist uyt den aers-darm haelen, het welk dikmaels als versteend en zeer bran- dig ligt. Dan zal men klislerien en lavementen stellen ge-
|
||||
|
DER PAERDEN. 13g
niaekt van gekokt Iynzaed, en daer by voegen een
deel camermille-olie, als men die bekomen kan, als ook wat honing. Als het geval plaels zoude hebben op eene hofstede,
zoo zoude men mogen nemen het volgende : zoete koey of geyte melk, warm gemolken, daer by doende wat lynzaed-olie en een handvol gemeen keuken zout, en daer mede lavemenden gesteld is wonderbaer goed. Inwendig zal men geven den volgenden drank : Manna of hemels - dauw genaemd, 2 oneen voor eene pint water, van uer tot uer, dry dranken, het gone maekt zes oneen saemen. Byzondere teekens.
Als men zoude bemerken dat het dier zyn adem
gantsch benauwt ophaelt, en dat er groote hitte ont- staende is en de lanken zeer slaen, dan moet een voor- zigtig meester ader-laeten, want niet zoo zeer en ont- spand en de ontstekentheyd der ingewanden voorkomt. Men kend de verstoptheyd als een paerd niet goed
zyn mist maekt, dat het steent en geweld doet, en maer twee of dry harde keutels met een keer en kan lossen, als den buyk dik en hard opgezwollen is, dan is ook den slag-ader zeer hevig, en'dikwils de oogen rood als bloed. Als de opgestoptheyd zeer groot is dan ontstaet er
ook koorts. i4- Van de Koorts der Paerden.
De koorts die heeft voor eygen kenteeken in de
paerden, voor eerst de onrust, het paerd gaet leggen |
||||
|
i4o
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
en dan staet wederom daedelyk op, hel hert en de
lanken die slaen, het zweet berst uyt byzonder boven de oogen, het houd den kop zeer laeg en dikwils rust met de tanden in de krib en kwylt, den adem is zeer beet en de oogen staen droef en traenen. Heelkunst.
Deze ontsleltenisse des lichaems word aldus gebeelt :
Voor eerst den leef-regel ; men zal gereed maeken
de volgende verkoelende middelen. Neemt : zemelen, maluwe of lynzaed, om met de zelve afkokinge dae- delyk lavementen te stellen, want niet en verkoelt zoo zeer den inwendigen brand ; men moet met de lavementen te werk gaen zoo lang dat de koorts aen- houd. Men zal inwendig dè"h volgenden drank geven : Kokt maluwe met pisse-bloemen-kruyd , dat zyn
wilde suykeryen in Vlaenderen genaemd; of by ge- brek van deze kruyden, tarwe zemelen, met wat zurkel of éèn weynig azyn daer by, volgens ieders gelegentheyd. Geeft het paerd te drinken zoo veel als het verdraegen kan, telkens eene pint of twee om niet te overlasten. Indien dat er groole ontstekendheyd waere, zoo zal
men zonder uytstel ader-laeten, en zelfs de laeting herhaelen als den adem zeer bevangen blyft. Dan moet men zulke paerden eene goede gestroyde versche slaepinge geven om de leden te rusten. Nu als men zeker waere dat het lichaem geene on-
zuyverbeyd nog ontstekinge in zig en hadde, en dat de koorts zoude nog aenhouden door flauwheyd of armoede des bloeds, dan zoude men geven : Kina, i oneen , Gekokt in eene pìnt water en koud opgegven.
|
|||||||
|
m . »
■ . %
DER PAERDEN. l4l
Men zoude den kina wel mogen in conserve opge-
ven , maer in eene langduerige koorts is de maeg te zeer verkrankt, en de kina of quinquina ook ge- naemd, is te zwaer om te teeren. Ik hebbe gezien 'm de legers waer de krygslieden veel kina ingenomen hadden voor de koorts, dat de zelve opgezwolle buy- ken kreegen met pynen en obstructien der ingewan- den , en wel het leven verlooren door deze kwellingen. Alzoo zullen wy nu voort gaen naer de betooninge
van eene andere ziekte. Dog ik moet nog hier waerschouwen dat de koorts
meest altyd veroorzaekt is door eenig ander geval ; zoo dat men moet neirstig opletten wat oorzaek [de koorts bybrengt. By voorbeeld, daer is koorts in de ontstekenlheyd
der nieren, in de verkoudheyd veroorzaekt door rauw water het paerd geheel verwarmd wezende, in de vervuylde maegen vol slym, en als de ingewanden hunne wei'kingen niet goed en doen, als het bloed verheet is, zwaer en grof, of met onreynigheyd over- last door de slegte spyzen; ook als het bloed het hert overlast, in de groole pynen en gevoeligheyd, enz. Zoo dat in alle deze gevallen een goed meester het bloed zal zuyveren met de dranken en tisaenen voor- geschreven , en voorts heelen volgens de kwaej; maer aïtyd g°ed opletten om de warme middels te myden in zoo een geval. i5. Van de Ontstekendheyd of Infammatie.
In alle inwendige inflamrnatie of ontstekendheyd |
||||
|
l42 HEELKUNST
zal men te werk gaen met de verkoelende middels
zoo inwendige als ader-laetingen en lavementen, enz.; dat is een vasten regel die nimmer en veranderd. Wat aengaet de uytwendige inflammatien of ont-
stekendheden, zoo als bloed-gezwellen, zweeren of verhitte wonden, enz., alle deze gevallen zyn ge- meenelyk vergezelschapt met groote koorts, alteratie en inwendige ontsekinge. Uyt deze redenen zal ik de zelve alhier plaetsen om in zulke heelinge ook de in- wendige middels aen te wyzen. Van de Ontstehendheyd in het algemeyn.
De ontstekendheyd is smertelyk door de harde zwel-
ling, de hitte, de gespannendheyd, en veeltyds met toorts vergezelschapt. Men teld dry tyden of graeden van bezwaernisse
in de ontstekinge; te weten : Vooreerst de enkele ontsteking, phlogose genaemd;
De tweede, phlegmon genaemd, is eene veel harder
gezwellige ontstekinge; Het derde graed is als er gescheurde bloed - vaten
hun bloed gestort hebben tusschen het vel. Om dees goed te verstaen zoo merkt dat in eene
simpele of enkele ontstekinge de kleyne draed-vaten capillaire genaemd, door de zwellinge hunne vogten opgehouden zyn. In den tweeden graed doen deze zelve vogten de vaten buyten maeten opzwellen, uyt reden dat de vogten en humeuren daer opgehouden worden. In den derden graed bersten de vaten open, en het verbrand bloed en de lymphatieke vogten die vallen tusschen de huyd of in de vesels der spieren. |
||||
|
DER PAERDEN. l45
De redenen der ontstekendheden zyn zeer ver-
schillende : i.° Als het bloed te dik is;
2." Als er overvloed van vogten is, enz.
Ik zoude nog menigvuldige oorzaeken kunnen be-
schryven, maer om kort te maeken zegge ik : i.° Dat het bloed dik word door het overtollig ver-
lies van zweel; 1." Door de lange en gestaedige rust;
3.° Door het slegt voedsel ;
4.° Door de slegte kokinge der maeg ; alsdan is den
gyl die het bloed moet herstellen van zoo eene slegte natuèr dat het bloed bezwaert; en als er overvloed van vogten is dan geschied den omloop niet goed. Zoo is het lichaem als een uerwerk, alles moet
staeg op bestemden tyd en regel werken, anders is het werk buyten evenwigt. Wat nu aengaet de inwendige oorzaeken, deze zyn
meest altyd zeer gevaerlyk, en moeten in der haest geholpen worden; zoo zyn de ontstekingen der dar- men , die der mille, der lever, enz. De uytwendige kunnen ook spruyten uyt slooten,
kwetzing, verrekkingen, enz. Heelkunde.
Men zal in der haest bloed-laeten, en de laetinge
herhaelen volgens nood; den alderstriksten leef-regel doen houden, veel verkoelende tisaenen en verzag- tende dranken opgeven , als ook lavementen, kliste- rien, enz. Wat nu aengaet de uytwendige ontstekingen, men
|
||||
|
î44 HEELKUNST
|
|||||
|
zal in der haesten de gedeelten verslappen met bnyen,
en daer toe gebruyken de zelve middels die voorge- schreven zyn in dranken en klisterien; men mag pappen leggen van lynzaed, van maluwe, van wilde suykery met zurkel en latouw, en ook zoete melk met kruyme van witte-brood; maer dees laetste moet dikmaels worden vernieuwt, uyt reden dat de melk zuer word als zy daer lang op zoude liggen. Dus eenen goeden middel die my altyd goed gelukt
heeft, is tarme zemelen met azyn gekokt ; dien cata- plasme trekt wonderbaer goed het vuer, en verslapt en verkoelt. Men mag ook, als men anders niet ter hand had,
nemen gras goed geklopt en verseli daer op geleyd. Dat men zig wel wagt van in zoo een geval vet te gebruyken, want het vet stopt de uytwaessemende gatjens, en alzoo komt dan de hitte te vermeerderen ; het vet als smeer en vette oliën en zyn maer goed om eene wonde tot etteren te brengen ; maer hier moet men aldereerst werken om de hitte te doen verdwynen. Als nu de wonde verkoelt geweest zynde kwaem te etteren, alsdan mag men met verzagtende smeerende middels te werk gaen. Daer zyn gevallen daer men moet dragten steken en bloed-laeten, gelyk ik dat zal betoonen op zynen tyd. Als de verhitheyd of inflammalie kangreneus word,
dan komt de huyd zwart en gantsch slap ; dees geval is dan ten alderslegsten. Ik zal het naerder op zynen artikel beschryven, en hoe men daer werken moet. 16. Kan de Dempigheyd der Pàerden-
Hedendags zyn er professors die van gedaglen zyn
|
|||||
|
i45
|
|||||||
|
DEK FAERDEN.
|
|||||||
|
dat de dempigheyd zoude voortkomen van aenwas iu
de holligheden des berte. Ik neme geensins dees ge- voelen aen ; dog dat bet hert daer kan mededeelen door de overvloedinge van het zwaer bloed, dat kan wel gescliieden ; maer de eerste oorzaek dezer ziekte en komt voorwaer uyt het hert niet, gelyk ik dat alliier wil betoonen. De dempigheyd neemt oorsprong uyt dik en verhit
bloed, of het zelve bedorven door de verschillende slegte sloffen die daer zouden komen in te vloeyen, zoo door slegt of bedorven hooy, beschimmelt, dof strooy of haver, enz.j ook door al te veel hitsige en verwarmende spyze, door te veel rust op den stal zonder versene locht te inademen, boven al naer lange reyzen of groote en rasse togten. Alle die gevallen bederven het bloed , het welk dan moeyelyk omloopt en den longer ontsteekt. Voorts de kleyne aderkens die in de loose loopen zouden komen te bersten, ook de steenen in den longer, de aenwassen, enz. Alle deze oorzaeken brengen de ziekte van dempigheyd mede. Is er wonde in den longer, de dempigheyd boven
de kortborstigheyd die word longer-zugt, en alsdan ongeneesbaer j in zoo een geval het paerd worpt al den neus de etter-stoffe die van den longer los komt te geraeken, de welke al de groote locht-pyp (trachée- artère) f al den agter-mond boven het gehemelte des monds in den neus valt. Daer zyn kwakzalveryen die de dempigheyd wel
wat doen als ophouden, en waer af de paerde ver- koopers hun welen te bedienen ; maer den uytval dezer listigheden komt te eyndigen met den eersten loop die men het paerd doet inaeken, want niet en |
|||||||
|
i46
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
kan er beletten de indringende kragt der locht op de
longers. Teehens der Dempigheyd.
Het dempig paerd trekt met eene groote inademing
veel locht naer de longers, het welk de ribben zeer hoog doet opgaen; maer de locht moetende weder uyt geademt worden, dan gaen de lanken in twee bescheyde tyden neer. Als een paerd dempig is tot den laetsten graed,
dan grolt het uyt de keel en zend de locht uyt de borst al fluyten en ruytelen. Met deze teekens naer te speuren en kan niemand
hedrogen wezen. Als een paeid begint met de dempigheyd besmet te
worden, dan hoest en knugl het zeer lang te vooren, dat is te zeggen voor aireede dat men het zoude mo- gen als dempig veroordeelen ; maer de slegte teekens zyn als de inademing moeyelyk, zwaer en lastig word, alsdan steekt het paerd den kop vooruyt om des te gemakkelyker de locht te doen in de verstopte locht- longer-pypen komen ; dan ziet men dikmaels vogtige snotteragtige materie aen de neus-gaten. Het zy dat de dempigheyd voortkomt uyt de ar-
moede van het bloed, of zyne zwaer te of verbi theyd door lastig arbeyden, of door het slegt voedsel die het zelve zoude bedorven hebben, men zal hier tegen werken op de volgende wyze : , Heelkunde.
Voor eerst gantsch geen hooy meer, maer het zelve
doen vervullen met goed wit tarwe strooy. |
|||||||
|
'■:." «^s^iw ; -, ^sgf^
|
|||||
|
DER PAERDEN. l47
Dan geven de volgende heel-middels alle dag :
Lynzaed, een handvol. Kalissie-hout, idem. Wilde suykery, idem. Smeer wortel, idem. Eene flescli 's morgens, eene 's middags en 's avonds. Naer acht dagen dees genees-middel te hebben in het werk gesteld, zal men ader-laeten, en geven den volgenden middel : Kalissie-poeder. 1
Solfer-bloemen. I Gentiana. ( Van elks een vierendeel, alles
Lauwrier-bezien. j in poeder.
Annys. I Suykei'-kandy. !
Men zal geven eene once 's morgens en eene once 's avonds in warm zemel, in honing, of in pillen, enz. Om een paerd den adem te behouden, en voor de
dempigheyd te bevryden. Den distel genaemd dipsacus, in liet fransch char-
don à foulon, alzoo genaemd uyt reden dat hy dient aen de laeken bereyders ora de wolle laekens er mede te kammen, dezen distel gedroogt en in poeder ge~ stooten , alzoo door de zeeve gezift, en eene halve once 's morgens en zoo veel 's avonds in de haver ge- geven , is zeer goed om een dempig paerd den adem te behouden, ja zelfs voor alle paerden wanneer zy eenige rasse reyzen of wegen te loopen hebben. Deze remedie is beschreven door den ervaeren rid-
der, meester der ruyters - school , den heere de la Guerinière ; het was een geheymen middel voor de |
|||||
|
i48
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
paerden den adem te hehouden die veel en snel te
loopen hadden, zoo als jagt-paerden , loop-paerden , enz. Ik hebbe ondervonden dat dezen eenvoudigen mid- del wonder wel de locht-pypen der loose reyn houd van alle slymagtige vogtigheden die den togt der locht benemen. Nu wat aengaet alle paerden voor welke men de
dempigheyd vreest, of dat deze ziekte haer zoude vertoonen, is het in het voor-jaer, jaegt zoo een paerd eenvoudiglyk in het gras, laet het dier in de weyde aen de zorge van de natuer; het versch sap van het gras maekt veel beter bloed als alle de be- reyde middels. Als nu zulke paerden weer op het droog voeyer
begragt worden, moet men hun met goed tarwe slrooy voeyeren, en noyt geen hooy laelen eten ; als ook liet poeder van dipsacus-dislel in hunne haver geven; of by gebrek van dees een kleyn handvol keuken zout. Waer 't dat het geschiede dat te velde of ergens het
zout niet ter hand en waere, dan zoude men wel doen in de haver te pissen, en het paerd gewoon te mae- ken de zelve alzoo nat gemaekt te eten, want de ge- zoute deelen die de urine inhoud het zout vervullen in zyne werkinge, wel te verstaen den mans-pisse Avelkers gezondheyd in zeer goeden staet is wezende. Eyndelinge in de dempigheyd moet men altyd de
haver nat maeken, en alle dingen die ontstoppende zyn worden met veel nut in deze ziekte gebruykt. Als de borst al te sterk bevangen is moet men eene
kleyne ader-laelinge doed in den hals, en den loop des bloeds helpen met de poeyers in de haver alvooreü aengewezen. -- Nu. gaen wy tot eén ander kw&el, |
|||||||
|
I)ER l'A E RD EN. l49
17, Van de vallende Ziekte, Epilepsie
genoemd. Als deze kwael het paerd bevangt dan valt het. ne-
der ter aerde, het strekt hem met magt en woelt ^ zyne oogen zyn stael in den kop en rood 5 het brengt zyn hooid naer de borst, het schuymt en kwylt; alle gevoeliglieyd is ganlsch verdwenen, het pinkelt niet meer als men met den vinger op de oog komt te raeken. Deze aen vallen dueren gemeenelyk acht of tien
minuten ; den heer Lafosse zegt in zyne werken dat hy de zelve nog wel dertig minuten heeft weten dueren. Ik zoude groolelyks moeyle hebben om daer geloof aen te geven, Waer het van anderen als van zoo een ervaeren en defligen schryver verklaert ; want de saemen trekking der zenumen my schynt veel te geweldig te wezen, en de spanning der spieren al te vreed , om in zoo eene lange wyle tyds niet eene doodelyke oorzaeke te verwekken. Als nu den aenval ge'éyndigt is, dan staet het dier
weder op, en het schynt verbaest en dwaes als of het uyt een harden slaep of uyt eenen droeven droom schielyk kwaein op te ryzen. Als dan hernemen de spieren hunne slapheyd, en in korten tyd treed het paerd als vooren. Den heer Lafosse die denkt dat men wel zoude de
oorzaek dezer ziekte in de herssenen en zenuwen vin- den. Nogtans hy bekend dat alle zyne onderzoeken op deze deelen vrugteloos zyn geweest 5 rnaer de maeg Was al tyd gantsch vol zwart zap, het gone op ari- lo |
||||
|
l5o HEELKUNST
dere paerden die van deze kwael niet besmet waeren
niet te vinden en was. De paerden die onderworpen zyn aen de vallende
ziekte die worden gemeenelyk lam en strem. De dieren die heel gevoelig en bevreest zyn van hun
eygen natuer, zyn meer als de andere in het geval van deze ziekte te krygen. De overgroole gevoeligheyd zelfs in de jagt-honden
kan deze kwael mede brengen. Ik hebbe het menig- mael zien geschieden aen eenen engelschen brak-hond die eenen heelen subtilen neus badde. Zoo wanneer dezen hond over een land liep daer versche mist was op gevoert, zoo was zynen reuk zoo gevoelig en die dampen die reezen zoo ras naer de herssenen dat hy in volle jagt neer uytgestrekt ter aei'de viel, al kwyl- lende en de oogen gantsch gekeert in den kop. Men nam het dier als dan op, en men leyde het in eenen gragt of wal met water, het gone hem dede tot zig zelven komen. Het koud water schynt den besten middel te wezen
om de levens geesten weder te vei'wekken, zoo dat men altyd maer goed en kan werken als dat aen een paerd zoude overkomen, van het zelve met veel koud water te besproyen. Alle dieren die aen deze kwael schynen onderwor-
pen te wezen moeten van schrik, angst, droefheyd en zelfs groote blydschap, en alles wat ontsteltenisse bybrengt, bevryd wezen. Alles wat de stilte, de ge- rustigheyd des gemoeds bybrengt, en den leef-regel van tempererende en zagte spyzen, het baden, het welke verkoelt en versterkt, is aen alle zulke zeer gedienstig. |
||||
|
■ -
|
||||||
|
DER PAERDEN. l5l
JJy oude lyden gal* men het vluglig zout van meli-
seli en bloed , het welke door de chimie ( schey kunst ) over was gebragt. Men gaf ook bereyde poeyers van dood e menschen hoofden, en herssenen van raeven, leu lyde dat alzulke vogels als raeven, krayen, ex- ters en gayen zelfs met de vallende ziekte besmet zyn. Alzoo doolde men , het gone noodzaekelyk moet ge-
schieden als men de medecynen niet en studeert ; want in alle deze verworpene middels en was er maer het amoniac die eenige werkinge konde uyl- brengen , het gone wy nu zuyver konnen bekomen uyl de locht-sloffe, als ook uyt verscheyde planten. 18. Van de ziekte genaemd Gesmolten-Smeer
of Liese. De ziekte genaemd gesmolten smeer of gesmolten
liese, komt altyd voort uyt inwendige onlsfekiuge, 't zy door geweldige purgeer-dranken die de binnen- darm-vliesen en klieren ontsteken, 'tzy door de groole arbeyden en hevige togten, voornaeraenllyk in de hitte des zomers, als ook door de sterke en hitsige spyze, of inwendige versoptheyd, eyndelinge overblyfsel van ziekle, of overtollige veüigheyd. Deze laetsle oorzaek doet de vogligheyd der inge—
wanden zoo verdikken , dat somtyds door verstopllieyd de onlstekinge komt te ontstaen. Men zegt gemeynelyk gesmolten smeer, maer't en
is liet smeer niet dat smelt, het zyu de voeringen der darmen die met liet mist afkomen, en wanneer die bloedig zyn dan is de ziekte seer gevaeilyk. |
||||||
|
' ^ ~___
|
||||||
|
3Ö2
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
Teeleens dezer Ziel-te.
i.° Het mist is bewonden met witte slymagtige
vellen ; •2." Het paerd is krank en gantsch ontsteld.
Alles loond de ontstekinge , veeltyds ontslaet er
koorts, en alle de zelve teekens als in de afgemat- heyd ; dus het mist bewyst de ziekte. Heelkunde.
Alzoo dat er ontstekinge ontstaende is 't zy meer-
dere of mindere, zoo zal men kleyne ader-laetirigen doen, en de zelve herhaelen volgens de hevigheyd der ontstekinge. Men zal ook daedelyk te werk gaen met de verkoelende dranken en klisterien, en de zelve ook zeer verzoeten is 't dat de pyn groot waere en het fondament hloedagtige malerien uytgave. Men mag by de verkoelende middels dry of vier
oliette hoofden doen, of van de zelve olie; en als de ontstekinge verdwenen is, men zal in de lavementen dertig graenen van ypecacuanha mengelen. Dezen ge- nees-middel doet eene byzondere werkinge op de sly- men die de buyk-klieren omvangen. Hier moet ik byzonder waerschouwen tegen alle
cordialen of verwarmende medecynen, die in zoo een geval doodelyk zyn. Alle de kuere dezer kwael bestaet in te verzoeten
en verkoelen. Ik hebbe paerden zien openen die men wyn en
cordialen met assa fœtida ingegeven hadde , en die daer af zeer haestig gestorven waeren ; de maeg en de ingewanden der zelve waeren in eenen afgryse- lyken staet. |
|||||||
|
DEH P AERI) EN. l53
|
|||||||
|
ig. Van de Onbeweeglykheyd of Onberoer-
lykheyd, enz. Deze kwael is koopvernieligend van de wet ver-
klaerd. In die ziekte en kan liet paerd niet agteruyt gaen , of ten minsten aldermoeyelyks ; het dier blyft zonder zig te bewegen in het pos tu er zoo gelyk men het steld ; wanneer men hem den kop omhoog steekt. zoo blyft het ook staen ; kruyst men hem de beenen, het laet dan ook die zoo, zonder zig te bewegen. (1) De paerden die geweld geleden hebben in de lenders die zyn veel meer aen deze ziekte onderworpen als de andere, byzonder de gone die de rugge-graet op- geheven hebben 5 het gone wel zoude doen verstaen dat de gevoellooosheyd of onbeweeglykheyd haeren oorsprong neemt uyt het rugge-merg. De paerden die met deze kwael besmet zyn die
eyndigen door langzaeme teering ; zy worden mager en droog als verdord hout. Alle de hulp-middelen die men hier legen kan te
werk stellen die bestaen in hun goed voedsel te ge- ven ; zy eten heel langzaem. Gelykerwys deze ziekte gemeeschap heeft met het
rugge-merg, men zal ook wel doen van de leden, de rugge-grat en den nek te bayen en te bestryken met sterke middels en warme oliën , zoo als ter- mentyn, pelro, aspic, olie van bayen, of bereyden amoniac met olie {Uniment volatil), enz. |
|||||||
|
(i) Dew ziekte scliyut vau eender aeit als de goue die de doctoren
noetueu catalepsie , hul wulk le zeggiu is Icden-elyviug. |
|||||||
|
-__-
|
|||||||
|
l54 HEELKUNST
|
|||||
|
20. Van de Knauw-pyn, veroorzaekt door
het eten van het jong hout in het voor- jaer. In de landen waer dat er veel bosschen zyn is
deze ziekte wel bekend, en dikmaels heel gevaerlyk. De Fransclie die kennen die onder den naem van mal de brou of mal de bois. Zelfs de herten en de reen die zyn er ook mede bevangen als zy in het aenko- men van den lenten-tyd al te gulzig het jong hout de botten afknaegen. Wat aengaet de jonge veulen- paerden en ons vee, als deze in het voor-jaer in de bosschen komen of langs de heggen en voordere hout- gewassen , en aen de zelve gaen knauwen en eten , dan geschied het dat die spyze in de maeg en de darmen eene onlstekinge bybrengt, en die is min of' meer gevaerlyk, volgens den tyd dat de zelve lieel'l geduert. Als de ontsteking groot is, dan zyn de oogen rood
als ook het fondament, den adem is brandend heel, de lanken die slaen , daer is opgestoptheyd der in- gewanden en der blaese, de weynige virine die er komt is rood en dik, de slag-aders die zyn hard, hevig en sterk. Als dan by alle deze kenteekenen het bloed en darm-vliesen uyt het fondament ko- men en het mist sterk riekt, het hair regt slaet en de huyd hard word en liet dier iverd en beeft, dan is deze kwael ten alderslegls en zelfs doodelyk. In de herknauwcnde dieren, zoo als ossen, koeyen,
schaepen en geylen, deze hebben in dit geval groote pyn in de rugge-graetj zoo dat men de gevoeliglieyd kan bemerken als men daer de hand over strykl. Alf- |
|||||
|
|
|||||
|
DER PAERDEN. ï55
liet dier gaet sterven dan laet liet atìoopen uyt het
fondament zwarte bloedagtige malerien, uytnemende stinkende ; liet gone een zeker teeken is van de in- wendige bedorven III eyd. De laetste teekenen zyn de oogen die omkeeren in den kop, de lanken die veel meer slaen; als dan laet het dier hem vallen, en de dood volgt zeer dapper. Heelhinde.
Alvooren tot de heelkunde Ie komen, waerschouwe
ik alle lands-lieden om in het voor-jaer als de dieren die gewinterd geweest hebhen met droog voedsel, als de zelve naer de weyden worden gedreven , hun wel af te houden van het jong hout, want het is den iver naer het verseli groen die door de appetyd-ver- wekking deze plaeg aen het vee oversteld. Die ziekte is veel meer te vreezen ontrent de bos-
schen, byzonder daer veel eyken hout wast. Gemerkt dat er onlstekinge is, de genees—middels
heslaen in de verkoelende , verslappende en verzoe- tende dranken en klislerien. Men verstaet uyt de verslappende dé ader-laelin-
gen, uyt de verkoelende de bereydingen van ver- koelende planten, en voorts de verzoetende uyt alles dat van dien aert is. Van de eerste teekenen die men zoude merken,
men zal daedelyk het dier op den leef-regel stellen en alle voedsel ontrekken, en alleenlyk geven lauw water van zemelen, zoo bereyd met kokend water, gelyk zoo dikmaels is gezeyd geweesl. Men zal ook daedelyk maluwe-kruyd of lynzaed,
het gone men ter hand heeft koken , of beyde sae- |
|||||
|
ï56
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
men, volgens de gelegentheyd, en daer van lyd lot
tyd eene pint of twee van die dekoktie doen drinken. By faute van dees , neemt zoete melk warm ge-
molken, voegt daer wat honing of suyker by; geeft ook veel verzagtende lavementen van gekokt lynzaed. Hoe meerder de ziekte is, hoe menigvuldiger moeten ook de klisterien wezen. Nu aldus gevrogt hebbende, en ziende dat de pyne
niet en stild en de ontsteking voort gaet, dan aal men ader-laelen. Voor de paerden , ossen , stieren en koeyen zal twee liters of gemeene bier-kannen bloed aftappe7i ; voor de schaepen, geyten en bokken, enz., het vierde van een liter; men zal de ader - laeting herhaelen indien men het noodig oordeelt uyt den staet. van het krank dier, dog op bescheyde tyden. Als de inflammatie of ontsteking hevig aenhoud , dan moet men ook de laetingen herhaelen en weynig bloed teenemael aftrekken. Men zal in tusschen-lyd voorlgaerr met de dranken en klisterie zoo als ge- zeyd is. De dieren gekwollen met deze plaeg moeten het
lyf en den buyk sterk gevreven worden , om den nytwendigen omloop der voglen te verwekken en de darmen hun vuyl vogt te doen lossen ; alsdan moeten zulke zieke dieren het lichaem bedekt worden met eene wolle sargie. Het is ook goed, zeggen de heeren. Chabert en. Hazard, onder den buyk gekokt water te stellen, om dat den doom grootelyks de spanninge heneemt. Naer eenige dagen , als men ziet dat alle de tee—
kens van ontsteking voorby zyn, zoo zal men by de verzagtende dranken wat kragtgevende kruydeii doen, |
|||||||
|
DER PAERDEN. \5j
als salie-kruyd of wat kaneel; en den etens-lust toe-
komende zal men al weynig teenemael wat voedsel geven, zoo als een luttel brood of wat gekokte wor- telen, een weynig haver, meel, enz. Maer hier is nu een ander geval.
Waer het zaeken dat de ziekte zoude in de ont-
steking hardnekkig voort aengehouden hebhen , zoo dat in plaets van te wyken door de koele middels, de ingewanden kwaemen te etteren, het goue men zoude gewaer worden door het mist, die in dit geval maer ongeteerd voedsel is met stukken van de darm- vliesen aenlioudende en slymagtige etter - stoffe die stinkt, in dit geval moet men zig onthouden van bloed- laeten^ hier is. te vreezen voor roltinge en kangrein, en de kwael op zoo een tydstip wezende zal men doen koken een weynig kaneel, o 1'salie, al' roosemaryn , daerby doende een weynig kalissie-hout en ook wat wyn 5 of wat wyn gewarmd met honing daer onder gesmolten, en lavementen van gekokte thymus, an- nys, enz. De heeren Flandrin en Chaberl die raeden een hal/ g-root campher in een dooyer van een ey bebroken, en het zelve met wat wyn ingegeven. Het is heel zeker dat den campher van alle inwen-
dige rottingen bevryd , gelyk ook alle welriekende speceryen en kruyden ; maer de ziekte zoo verre we- zende zyn dikmaels alle medecynen verlooren en te vergeefs. Ik hebbe der.e kwael breed beschreven in alle haere
omstandigheden, om aen te toonen hoe verschillende een goed meester werken moet en wel nauwkeurig toezien in wat graed de ziekte is: want sommige |
||||
|
l58 HEELKUNST
verwaende denken als zy wat gezien hebben dat het
maer allyd gelyk te werken en is, en alzoo zyn zy dikmaels bedrogen. Dan nog eene reden die my beweegt heeft hier
over in alle de gevallen te treden , is deze : dat wy sommige landstreken hebben daer het vee de bos- schen ingact, zoo gelyk als in de omstreeks van Brugge, Tourhout, enz., zoo als ik zelfs in het ge- val geweest ben van in dien omtrek vee van de dood te verlossen die de oulsleking der ingewanden hadde door het eten van het jong eyken-hout. Alle jong hout is schaedelyk aeri de gezondheyd,
ik en kenne maer den linden-boom die niet en be- schaedigt ; dog het wit hout als popelier, aheelen en wulgen, is veel min gevaerlyk als olems, eyken , enz., daer de gevolgen doodelyk gevaer aenbrengen. ai. Van de Versmagfing, het Verstikken
door Rook. Weynige autenren hebben daer over geschreven :
ik en kenne maer den heer Lafosse die daer afspreekt in zyn schoon werk den Dictionnaire hippialrique, een der beste werken in die konst. Als het nu geviel door onheyl dal in eene hofstede
of ander gebouw den brand kwaeme de dieren in de stallen te verstikken, zoo dat men hun voor dood zoude zien liggen, zoo moet men allyd de heelinge poogen, want men heeft voorbeelden gezien dat er pacrden lot leven gebragt wierden die aireede voor dood uyt de stallen gesleept waeren. |
||||
|
DER PAERDEN. 1S9
Het is altyd door de opgezwellentheyd van de lon-
ger-vaten dat in zoo een geval de dood plaets heeft. Den rook door zyn magtig zuer doet de pypen en
vaten loekrimpen , douwt en perst, versmagt en geeft de dood. In zoo een geval Lel dier wept liet bloed door den
neus, de long is allyd zwart door het bloed die daer in is als verdooft. Heelkunde.
Alwaer het dat men geen leven meer in het dier
en merkte, men moet daerom zoodaenig niet den moed verloren geven dat men de hulp - middelen zoude verzuymen , te meer om dat de genezing van dit ongeluk weynig of geen geld en moet kosten; want alles bestaet in bloed af te laeten, en gebruyk te maeken van verzagtende en verkoelende kruyden. Voor eerst zal men ader-laeten al de beyde zyden
van den hals , twee ueren naer dien in de billen , en den doom van gekokt lynzaed of maluwe laeten in den neus doornen ; men zal ook veel lavementen stellen van het zelve water. Als nu het dier aeri het leven weer keert, dan
zal men het stellen op lauw zemel-water , waer in men zal laeten mede koken wat honing om den hoest te verzagten en te doen verdwynen, die gemeynelyk nog wel eenigen tyd duert. Men moet zig wel wagten in dit geval van eenige
sterke rookingen in liet werk te stellen, van rie- kende kruyden of suyker die van hunne natuer in- trekkende zyn , en die de vaten der longe nog meer zouden ontstellen. Alhier en is anders geene aenwy- |
||||
|
"TT" """■: ..^ir—^7-" ^ -
|
|||||||
|
Br,—
|
|||||||
|
l6o HEELKUNST
zing als de horst te vei'zoelen en te ontlasten. De
gekokte maluwe of lynzacd met kalissie is zeer goed in deze ontsteltenisse. 22. Van het. Vergif; hoe een Paerd kan
vergeven worden. Een paerd kan vergeven worden door twee ver-
schillende wyzen : i.° Door de fourragie , als hooy, strooy, enz., wan-
neer men onvoorzigtiglyk zoude arsenic of ander ver- gif geleyd hebhen voor de ratten te dooden, zoo op zolders als op de dilten of boven de stallen , gelyk dat nog wel onvoorzienig gedaen word by sommige. De ratten zyn steelende dieren die hun aes wegsiepen naer hunne hollen waer zy hun onthouden ; alzoo loopende over het hooy, komen zy het vergeven aes daer in te mengelen. 2." De rat die vergeven is braekt, en zoo kan zy
een deel van het vergif op het voeyer braeken , of in de paerde-kribben, drink-bakken, enz. Daer is nog eene soort van vergif dat veroorzaekt
is door ongedierlen. Als een paerd al teenemael zyn eten laet en ook
zwelt door heel het lyf, dat den buyk hard en ge- zwollen is, den adem zeer heet en bevangen, de oogen rood, enz., het is een zeer zeker teeken dat er iets in de maege schuylt die hitsig ryzende is, brandende en heel heet. De rups-eyeren, in Vlaenderen fivouLers-eyers ge-
naemd, het zaed van sommige ongedierten, het gone |
|||||||
|
DER I'AERDKN. ï6l
zonder een geweldig vergif te wezen nogtans de dieren
grootelyks beschaedigt en de maeg grootelyks ontstelt; men ziet wel ook dal geschieden onder de koeyeu ia de weyden, op het agter-jaer, als ook de schaepen ; het paerd is daer min aen onderworpen, uyt oorzaek dat het zyn eten veel beter knauwt en maelt onder zyne tanden , ten tyde dat de herknauwende dieren gulzig inzwelgen. Het geschied alsdan dat de fenynige zaeden niet gemorselt geweest hebbende, zig dan dooi- de dierlyke hitte ontsteken en fermenteeren, waer door de locht die in de ingewanden is eene oprj^zinge doet en alzoo de zwellinge veroorzaekt. Heelkunde.
Alzoo het paerd eén dier is die niet en braekt,
meri' moet in plaets van tegen - gift vette materien gebruyken, om de fenynige stoffen te omringen en alzoo hunne werkingen te beletten. De vette oliën zyn hier toe dienstig; men mag ne-
men olie van olyven, of van raepen, of van olietten, eyndelinge de gone men ten hand heeft ; de zoete melk al warm gemolken is ook heel goed, en nog beter wanneer men daer honing by doet; de afko- kinge van vette planten, maluwe , lynzaed, enz., waer in men nog olie mengelt van okker-noten , is heel goed. Hier zal men ook veel lavementen stellen, gelyk
geordonneerd is in alle ontstekingen ; het waere nog beter dat men by de klisterien een of twee oneen manna dede, om de zelve laxerende en purgatif le maeken. |
||||
|
TÒ'2 HEELKUNST
Nu dat deze eenvoudige middels niet en vrogten
met genoegznerne kragt, dan zal men nemen : Teriakel, 2 oneen. Olie van okker-noten , 2 idem. Honing , 2 idem. Alles in eene pinte wyn. Het dier moet goed gedekt wezen, de klisterien
moeten plaets hebben als vooren ? en waer het dat de ontstekinge heel hevig waere, dan zoude men moeten ader-laeten, maer voorzigtig wezen dal. er geene indigeslie mede 'en is, want dan zoude men ook wel mogen gebruyk maeken van den ether in warm water verspreyd. Zoo kan men zien hoedaenig men voorzigtig moet
werken, en noyt anders de heele middels in het werk stellen als alvooren gevrogt te hebben tegen de ont- stekinge. In Vlaenderen worden de hoorn-beesten en schae-
pen ook wrel boven de lanken geopend, om alzoo de locht aldaer uyt te laeten ; dezen middel helpt veel en verlost menig vee, maer met de paerden is het geheel anders, en moet gevrogt worden zoo als hier is aengewezen. 1
23. Van het Dol worden en Water-Schrik.
De dieren die zweeten die en worden maer dol door
mededeelinge van een ander dol dier-, zoo door gebe- ten geweest te hebben , als door het inzwelgen van hun schuym. Den water-schrik of dolheyd is eygen van nntuer
|
||||
|
UKR PAERDEN. l63
a en de honden, de wolven, de vossen, ook wel de
kallen. Alle gedierten die met kruyden leven en worden
van deze ellendige pluege maer besmet door de om- standigheden die ik alhier gacn vermelden. Een paerd, muyl, ezel, of koey, os, stier, schaep,
geyt, verken, enz., kan kwaed, dol, water-schrikkig worden door het kwyl en schuym die een dollen hond zoude gelaeteu hebben op het voeyer, zoo als hooy, strooy, klaver of andere diergelyke eetwaeren, of door het drinken daer van de zelve vergiftige stoffe zoude ingebleven zyn. Dus deze voorbeelden en geef ik maer tot bewys,
nogtans hebben deze droeve voorvallen nog pluets gehad. Als nu een dier alzoo zoude dol water-schrikkig
worden, daer en is bynaer geen middel van genezing; want men maer het kwaed gewaer en word als ai- reede het bloed besmet is. Maer dat men het daedelyk konde weten , men zoude tegen-werken met aider— sterkste purgeer-dranken, en dan den teriakel, den amoniac bereyd met oliën; maer gelyk als ik zeg, als men het ongeluk gewaer word is het bloed al geïnfecteerd. Wat nu aengaet de wonden door beten van dolle
dieren, hier tegen moet er daedelyk te werk gegaen worden. Als een paerd dol word het geeft de volgende tee-
kens : het byt op de krib, by wylen verliest het de kennis, en dan byt het alles wat ontrent hem komt, zyne oogen zyn rood ontsteken en glinsterende ; en als de ziekte wat geduert heeft, dan en wüt het niet meer eten. |
||||
|
l64 HEELKUNST
Den schrik voor het water gaet allyd al meerde-
rende met zoo een afkeer, dat het raezende word als men hem maer het nat of drinken loond. Het lyd een afgryselykèn dorst zonder te konnen
den zelven laeven ; den mond is vol hitsig schuym , een knaegend en subtiel vergif blaekt op de lippen , en het hair komt regt te staen. Deze teekenen zyn de laetste ; de dood die maekt alsdan een eynde aen zoo onverdraegelyke tormenten. Het is gemeenelyk den twintigsten dag voor aireede
dat deze schrikkelyke ziekte zig vertoond , somtyds ook wel den vyftigsten en zelfs meer; dat schilt aen vele oorzaeken , zoo als het temperament, het kli- maet, enz. Geneeskunde.
Als deze "ziekte in het bloed is, dan schynen alle
middels te vergeefs te wezen , daerom gaen ik die voorby ; maer eene versche wonde gebeten door een dol raezend dier die kan zeker goed genezen worden, wanneer men zoo gezwind zonder tyd verlies te werk gaet. Voor eerst moet men daedelyk de wonde uytsny-
den, en dan met een rood gloeyend yzer heel diep en wel rond alles branden , om eene heele groote etteringe te bekomen ; en waer dat het geschiede op eene plaets daer men niet branden en konde, 't zy door de tegenwoordigheyd van beenderen, pesen of zenuwen, dan moet men met het vliem vele sneden maeken in de huyd , en daer op locht-trekkers stellen [ventouses), of de zelve vervullen met de glaesen waer in men papier brand, gelyk ik in dit werk aireede |
||||
|
DER PAERDEN. l65
hebbe aengewezen. Dan zal men inwendig geven
en ook van de zelve bereydinge lavementen stellen , van vier tot vier neren : Opium. Alcali volatil [spiritus sel amoniac.)
Den dosis een groot gedissolveert in twee pinten water. Men moet de etteringe goed onderhouden.
Raezerny en Water-Schrih der Honden.
Alhier dient ook beschreven te worden wat de hon-
den eygen is; want deze ziekte aen het vee altyd door de honden veroorzaekt is. Den hond is een noodzaekelyk dier aen den menscb ;
hy is den getrouwen bewaerder onzer hoven, hofste- den, bleekeryen, goederen, huyzen, enz.; hy bevryd onze schaepen tegen den wolf, hy dryft de vee-kudde naer de weyden ; hy vergezelschap den reyzer, den voerman , en is een getrouwen vriend van zynen meester. Den jaeger en. kan hem niet missen; den hond als een trouwen dienaer zoekt, vervolgt en brengt, het wild aen zynen meester. Geen dier op der aerden en wint zoo zuer zyn brood als sommige honden , en nogtans en is hel goed [hert van den hond nim- mer in vraek tegen zynen meester; het zelve hand dat hem geslagen en mishandeld heeft komt hy dae- delyk zoenen en lekken; hy ziet in de oogen zyner meester wat hy te doen heeft om hem te behaegen. Het schynd dat dit dier aen zyn eygen aert verloo- chend om voor den mensch alleen te leven. Den wydvermaerden natuerkundigen Bujfon zegt,
dat den mensch aen den hond schuldig is de over- al |
||||
|
l66 HEELKUNST
weldinge aller andere dieren, en dat door den hond
den mensch den vreedzaemen bezitter geworden is van liet aerdryk. Den hond is daerenboven een schoon, sterk, vlytig
en rap dier, die men kan onderwyzen op de alder- fraeyste en genoegelykste wyze , elk volgens zynen byzonderen aert en karacter, de eeHe soort voor de snelheyd der loop, de andere voor den fynen reuk om het wild te vinden of te vervolgen ; andere om onze huyzen te wagten , onze kudden te geleyden, enz. Zoo dat dees dier wel waerd is in oogmerk te wor- den genomen, zoo voor zyn eygen waerde, als om het land van onheylen te bevryden. De menigvuldige ongelukken die ontstaen door het
dol worden der honden zyn meest altyd voortko- mende door de onagtzaetnheyd der meesters. Merkt dat het allyd in de groote droogten is dat het raezen der honden plaels heeft, of in de felle hitte, of in de groote koude. Zorgeloose lieden die hunne honden op den band laeten in de brandende zonne-slraelen, en geen agt en nemen als de hitte zoodaenig is dat het dier zelfs niet schuylen en kan in zyn kot, ook in de sterke vorsten als het water overal toeeevrozen is, als dan geschied het dat de honden, welkers in- gewanden brandende heet zyn , en hun niet kon- nende laeven, dol worden. Maer den dorst en brengt niet alleenelyk den wa-
ter-schrik mede , maer alles wat het bloed in ont- steking steld. Men heeft de ondervindinge van honden welke dol zyn geworden door den drift naer heete honden - teeven , door hun zoodaenig te verheeten zonder hun te mogen voldoen. |
||||
|
BER PAEKDEN. 167
Nu om alle deze onlieylen te ontgaen zullen wy
hier de middels aenwyzen, en dan de byzondere teekens van die gevaerlyke ziekte beschryven in alle de huysselyke dieren. Men zal voor eerst in den zomer den hond noyt
laeten van verseli water ie geven, en zyn verblyf op eene koele plaets te schikken ; men moet hem ook dikmaels verseli strooy geven; het waere uytnemende goed dat men de verblyf-plaets van het dier van tyd tot tyd waschte, als ook het lyf van den hond, met water waer in men wat tabak zoude geweekt, hebben, want dezen middel wonder goed de reynigheyd des huyds onderhoud, en bevryd van kloven, zweeren, kruwagie, ongedierten, luysen, vloyen, enz.; want de honden-luysen zyn zoo hardnekkig als een hond er mede gekwollen is, dat men als dan aldersterkste middels moet gebruyken, gelyk ik zal aenwyzen op zynen artikel sprekende van de paerden , want den zelven middel ook voor alle andere dieren kan dienen. Nu in den winter en zal men nimmer de honden
in de strenge bytende koude laeten; nogtans is het een hof-hond daer zyn dienst vereyscht op de be- waernis en de vryheyd van de tuynen en verblyf- plaetsen te waeken, zoo moet men als dan het dier de vryheyd laeten om hem te konnen bergen legen de overgroote koude; want de koude al te groot we- zende doet den omloop zoo vertraegen dat hier door veel kwellingen uyt spruyten, te lang om hier te ver- haelen. In de strenge winter - tyden moet men de honden wat geweekte soupe of pap geven, bloed warm, dat is te verstaen lauw. Voorders moet een zorgvuldig man al tyd zien of
|
||||
|
j68 HEELKUNST
zynen hond drinkt, dees is een zeker teeken tegen de
dolheyd; want zoo lang een hond goed lekt en drinkt en is hy niet raesende. Deze zorge en is een zorgvuldig meester niet alleen
schuldig voor den hond waer af hy den bezitter is, maer hy moet het doen als een treffelyk man, om eene gemeente niet in het ongeluk te brengen, gelyk het maer helas! al te veel en geschied. De maet-regelen die het bestuer en de politie ne-
men in Vlaenderen en Braband, in de honds-dagen, om de honden te doen ïmiyl-banden, hoe zeer dat zoo eene beschikking geboden is in eenen goeden wille, om de inwoonders te bevinden, dees middel is gantsch tegenstrydig aen den uytvoer der maet-regelen die men eyscht ; want den hond die heeft het vel zoo gesloten dat hy door de huyd zyn zweet niet en kan ontlasten, den eenigsten uytweg die dit vogt heeft is de tonge; en waer het dat den riem van den muyl- band zoo gesloten was dat de muyl de tonge niet en zoude laeten aen den dag komen om haer te ont- lasten, ik durve vry zeggen dat alle de honden op deze wyze de muyl gesloten zouden raesende dol wor- den zonder twyffel, en alzoo in plaets van onheyl te ontkomen zoude men het vermeei-deren. Gelykerwys die schryft voor dienst zyner land zig
eene pügt moet maeken om zyne nuttige ondervin- dingen in het licht te brengen, zoo is het dat ik alhier deze waerschouwinge hebbe geoordeelt voor te stellen. Het waere te wenschen dat ieder bezitter van een
hond den zelven zoude moeten een hals - band aen doen met eene plaele waer op zynen naem en zyn |
||||
|
DER 1'AESDEK. 169
gemeente zoude gemerkt staen; dan zoude men ken-
nen zien van waer een verlooren of dollen hond komt; ik zeg verlooren, want meer als de twee derde van de honden worden voor dol dood geslaegen als zy hun meester verlooren hebben , zonder dat zy eens raezend zyn geweest; het spreekwoord zegt heel wel : « PFilt gy een hond dood hebben, roept hy is dol. » Was er dan eene boete geslaegen voor ieder hond
die dooiende zonder meester zoude gevonden worden» men zoude in weynig tyd alle die straet - loopende honden zien verdwynen, die regt schaende doen in de steden, en zoo menig ongeluk bybrengen met hun bassen op de paerden. Nog zoude het eene goede uytgave bybrengen tot
de uytroeying van zoo menig straet-hond die geen voedsel en bekomen als op de vuyle misthoopen , en zoo de kwaede dampen in de groote steden ver- meerderen. Teehens van den Water-Schrik*
De teekenen in den hond zyn deze :
Hy is droefgeestig en gantsch zwaermoedig, by blyft
in een hoek, hy grolt zonder uytwendige oorzaeke, hy verliest den etens-lust, en naer korten tyd schrikt hy voor het water; zyne oogen worden vuerig en stael, en het hair steekt omboog, den staert laet hy hangen, als dan begint hy te byten en snauwen rond zyn hok, en aen dezen tyd verlaet hy zyne woonstej hy dwaelt zonder te weten waer hy henen wilt , zynen kop laeg, de muyle vol schuym, de tonge hangende en zwart, en den staert Uisschen de beenen met het hair regt omhoog gerezen. By lyden valt hy |
||||
|
170 HEELKUNST
in» sluypen en inkrimpingen der spieren ; dan tot
eygen komende loopt het land, worpt hem op alle dieren en ook de menschen , byt die, en voordert alzoo zynen weg. Alle waters en blinkende dingen doen het dier in
furie en raeserny vallen. Alzoo loopt den dollen hond tot dat hy vervalt van flauwten en gebrek, en alzòo zyn leven eyndigt in de uyterste tormenten. De ossen en koeyen die dol worden door gebeten
te zyn die bulken en beurlen jammerlyk en droef; de oogen zyn rood ontsteken en verwaend ; zy zoe- ken te slaen met de hoorens en Joopen op alle dieren; zy byten zelden, nogtans is hel nog geschied. De schaepen in het zelve geval en de geyten, 'tzy
de ramen of beyten - bokken, enz.; deze hebben ook alle opkrimpingen der spieren, als convulsien, alsdan springt het geinfecteerd dier op de andere als of het geyl waer, en zoo doet het met eten en drinken te laeten tot dat het bezwykt nedervalt en sterft. De hulp-middels zyn beschreven geweest ; alle be-
staen in daedelyk de wonden te zuyveren en te bran- den , en zoo een dier nauwkeurig van de andere af te scheyden ; dan inwendig sterke middels te geven, zoo als den teriakel in wyn, en den opium met den alkali volatil, enz., ook bloed-laeten als in den eer- sten de ziekte in ontstekendheyd is; het aflossen van het bloed ontspand de spieren, het verkoelt het hitsig zwaer bloed, en het bereyd te beter o in de zweet- dranken te doen werken. In ,zoo cene kwael moet men met alle deftige heel-
middels voorlgaen. Het varken is ook zeer gevaerlyk, want het snauwt
|
||||
|
DER PAERDEN. I7I
en bytj daerenboven kwylt zeer; voorders de ken-
leekens zyn heel klaer te zien in de dolheyd door de onnatuerlyke bewegingen. Wat aengaet de katten, men hoord heel zelden van
onheylen j als die besmet zyn van deze plaeg zoo ver- laden zy hunne wooningen, en gaen zeer haestig sterven in eenen hoek of kant. Tk h ebbe deze ongelukkige ziekte bier willen breed
beschry ven , want zy eene van de aldergrooste plaegen is die men kan bedenken. Het waere te wenscberi dat ieder die dieren hon-
den , byzonder honden, wel zouden in aendagt ne- men de onheylen en jammerlyke ongelukken die hunne zorgeloosheyd veroorzaeken. ^4- Van den Snik der Paerden.
Men zal waerschynelyk verwondert wezen van te
hooren spreken van den snik der paerden, boven allen dat het paerd niet en braekt. Nogtans heeft den snik plaets in de volgende voorvallen : i.° In het scheuren der maeg en het diaphragma;
2." In alle breuken;
3.° In de opkrimping der spieren en zenuwen.
De scheuren der maeg en het diaphragma zyn on-
geneesbaer. Meest alle breuken zyn doodelyk, en deze gevallen
spruyten allyd uyt een grood geweld, 't zy overlast in de maeg, vergif, barde vallen, overgroote op- krimping , enz. Eyndelinge den snik is altyd een gevolg van eene
|
||||
|
Ï72 HEELKUNST
andere plaege, en hy verdwynt met de ziekte die
hem veroorzaekt heeft. 2 5. Van het slaen des Her te.
In de volheyd der bloed-vaten en in den overlol-
ligen inloop des bloeds in de holheden van het hert, dan zyn de slaegeu heviger ; voorders in alle oor- zaeken die te veel of te dapper het bloed het hert injaegen. De aenwassen of ook de bezondere vremde dingen
die naer het hert zouden gedreven worden door het Moed, doen het hert ongeregleerd slaen. J^oorbeeld. — Als er door eenig geval eene vremde
stoffe in het bloed is die zoude naer het hert ge- dreven worden door den omloop, dan slaet het hert met volle magt en verweert zig om het niet te ont- fangen. Als het. bloed heel verdunt en uytgespreyd is,
gelyk naer eenen rassen loop, dan vloeyd het met geweld het hert in ; als dan klopt het ook heel ras. Het zelve geschied in de groote warmte des zo-
mers, in de benouwdheyd, den schrik, enz. Den mensch in den schrik word bleek, de uy-
terste gedeelten van zyn lichaem worden wit, zyn hert die slaet met magt, door dien dat het bloed met geweld daer naer toe vloeyd , en dat de aders hun sluyten. In de gramschap ziet men het ook geschieden, en
gelykkelyk in de groote blydschap ; alzoo kan men dood vallen door eene scheure in het hert ot eene |
||||
|
DER I'AERDEN. 1?5
doorberstinge van een bloed-vat, of ook wel een
stilstand in de spieren krygen die door de geweldige opkrimping de levens gevoeligheyd niet meer ont- f'angende, dan geslaegen worden door geraektheyd. Die geweldige toevallen doen het fynste vogt van het bloed afscheyden , de perssing dryft het door de zweet - gaten , het gone het zweet bybrengt in den schrik ; dan het zwaer bloed komt het hert te over- laeden, en alzoo komt de dood volgen, het gone den gemeenen man versteven bloed noemd. Uyt dit bewys ziet men wat er te myden is, en
hoe men moet volgens de gelegendheyd het hert verlossen. Als het bloed te dik is moet het verdunt worden 5
is er te veel men moet het verminderen. Maer naer eenen groolen schrik of anderen aenslag van het hert, moet men altyd ader-laetent 26. Van de Lamheyd, Geraektheyd,
Apoplexie. De vette dikke paerden zyn daer meer aen onder-
worpen als de andere ; voorts alle ziektens zyn veel meer te vreezen in de vette paerden als in andere, boven allen is het dat het overtollig vet voortkomt door de groote rust en het overvloedig voedsel. Zelfs het buytenmaeten vet kan het hert versmag-
ten ; ik hebbe knollen vet gezien op het hert die de hol heden bynaer hadden toegestopt. Een paerd van eenen waeren liefhebber moet in
goeden staet wezen, de spieren goed gespyst, de |
||||
|
jyi HEELKUNST
vleeschagtige deelen hard, en het vel op de ribben
scliuyvende onder de hand. Het groen met maeten en volgens dat het paerd verdraegen kan brengt de- zen staet by. Het veel hooy, byzonder als het zagt is , en geeft anders niet als vet en zwaer bloed ; daerenboven beneemt den adem en maekt de paer- den dempig. Aerd der Ziekte.
De lamheyd is het verlies ten geheelen van een of
verscheyde deelen des lichaems. Den kol of den tétanos, den klem kwaelyk gemees-
terd kan een deel in de ongevoeligheyd lacten. De lippen, de oog-scbeelen, de oogen zyn in het
paerd de deelen die meest onderworpen zyn aen die kwael ; als dan volgen de naerschreven kwellingen : i.° Loopende oogen, of kwyllenden mond.
2." De klieren hunne werkingen niet meer oeffe-
nende, spruyten daer andere ziektens uyt, als snot of teeringe des lichaems , door het verlies van het speeksel, enz. Heelinge.
Men moet heelen volgens de oorzaek die de lam-
heyd bybrengt. De gemeyne middels zyn de lappen, de purgerende dranken, de baden, de stovingen, de hayen, de rookingen van sterk-riekende kruyden, en alles wat de levens kragten kan komen te verwekken in de lamme kragteloose deelen des lichaems. 27. Van den inwendigen Bloed-Vloed.
Ik spreke hier van den vloed veroorzaekt door
|
|||
|
DER PAERDEN. V}5
eenige inwendige scheuren of kwetsuren de gone een
verlies van bloed vertoonen door den neus, den mond of de ooren, en die kan plaets hebben, gelyk by de menschen , of door vallen, of door de afgematheyd, of door de felle hitte. Geneeskunde.
Men moet daedelyk het dier bloed-laeten, en te
werk gaen met de verkoelende dranken en klislerien. Men zal koken maluwe, althéa, suykerye, latouw j porcelyne, enz. ; het dier moet de rust hebben en gebaden worden in de rivier of wal, enz.; men zal in den neus blaesen door eene pyp poeyer van ge- stampten âluyn ; en waer het dat men het konde bekomen, het volgende recept is nog beter. Neemt : Gedroogde oranie-pellen, 4 oneen. Roomsclien vitriol, 4 idem. Aluyn, 4 idem. Alles in poeyer gepulveriseerd en saemen gemengeld.
Dezen middel stremt alle bloedstortingen ; hy is
gevonden geweest door den beroemden heer ry-mees- ler de la Gueriniere. In alle gevallen daer het bloed al den neus of den
mond uylloopt, zal men het hoofd bessen en ba yen met koud water en azyn daer in gemengeld. Den gedroogden ezels mist tot poeyer gestampt doet
ook het bloed stelpen ; de hout-asschen is ook goed als de storting niet te groot en is. ü8. Van den Geelen-Zugt.
Eenige fransche schryvers hebben deze ziekte ge-
|
||||
|
T76 HEELKUNST
naenid hoofd-pyn ; maer de hoofd-pyn is eygentlyk
een gevolg van die kwoe). De geel-zugt komt uyt de versloptheyd der lever, het gone men kan zien uyt de volgende teekens : i.° De oogen zyn geel als ook de lippen.
2.0 Flauwte, afkeer tot de spyze, bedruktheyd,
somwylen buyk-pyn en koorts. Ileelinge.
Men zal bloed-laeten om den lever te ontlasten
en van de ontsteking te bevryden, en het paerd op den leef-regel stellen; dan naer het bloed te hebben verminderd en verkoelt, zal men geven de volgende medecyne : Aloës, of rubarber , of beyde saemen , alles fyn
gepulveriseerd en met wyn ingegeven, den dosis vol- gens het paerd ; of den manna met de séné-blaede- ren , wynsteen, enz. Alle deze medecynen zyn wonder goed om den
overvloed der galle te doen schollen. 29. Van het Horst-Gezwel, Avant-Cœur
genaemd. Men geeft dien naem aen een gezwel die zig ver-
toond aen het voorste gedeelte van de borst, en die ook nog wel zig verspreyd tot onder den buyk. Het paerd in dit geval is droefgeestig, het hert die slaet, eene hevige koorts bevangt het dier in de eerste ont- stekingen , dikmaels verliest het kennis van zig zei ven door de pyn. Naer eenigen lyd, als het niet geholpen |
||||
|
DER PAERDEN. I77
en is, zoo komt het gezwel vol etter, het welk in
de borst blyvende het paerd zoude doen verliezen. In den eersten van het gezwel zal de heelkunde
bestaen in bessen en bayen, of wassehen zoo men het best verstaet, met pekel-water; men neemt keuken zout, het zelve goed gesmolten in water, en daer mede goed gebayt; men mag ook daer by azyn men- gelen, en op het leste wat brandewyn of genever. Als men nu gewaer wierde dat het gezwel niet en
verdween, maer ter contrarie hard zoude worden, zoo en moet men niet wagten of dubben om het te openen. Heelkunde.
Men opend de huyd in gantsch de lengde, en men
zuyverd goed den zak van het vuyl geklonterd bloed en den etter ; dan bereyd men eene dissolutie van bereyden vitriol, waer mede men alles goed uyt- wascht en bayt ; dan voegt men de huyd saemen met de naeld en kleyne koordekens, alles goed en voorzigtig gevrogt. Nu dat handvverk alzoo bereyd wezende, zal men nemen het volgende goed gereed gemaekt : Den balsem van arceus, styrax, pompholyx, van
alles gelyke kwantiteyt, dat is te zeggen van ieder even veel; verdeelt deze zalven in wyn-geest [spiritus van wyn), om de wonde daer mede te heelen. Als nu de etteringe of suppuratie genaemd, be-
hoorlyk plaets heeft en goed aen de gang is, alsdan voordert men de genezing met de térébenthine al- leenelyk. Nu een ander geval. Als men nu een paerd voor
|
||||
|
178 HEELKUNST
handen hadde die door onagtzaemheyd het gezwel
eenigen tyd in wezen geweest zynde zoude hard en versteend of als beenagtig geworden zyn (squirreux genaemd), als dan en is er geen ander middel als het gantsch uyt te snyden. Het geschied dan wel dat den droogen etter-zak vast ligt tot tegen den krop- slag-slaep-ader, of carotide genaemd; in zoo een ge- val moet men wel opletten om dat groot bloed-vat niet te openen ; maer het geschied wel dat men de ader-takken afsnyd die veel bloed spruyten, want daer zyn verspreydingen van de oksels-aders die daer komen ; dog dat moet niet bevreest maeken , men brand den ader toe met een kleyn yzer. Voorts in alle gevallen 't zy het een of het ander
vermeld, moet men altyd het paerd op den leef- regel stellen. Deze ziekte is eygen aen de trek-paerden die veel
met vragten te trekken arbeyden. Ik en wil alhier geen ander genezing aenwyzen,
want deze is de zekerste. Hier voortyds gaf men nog het vuer in de borst
met gloeyende yzers, maer dien middel is niet goed. Ik hebbe geholpen om zoo een etter-pak uyt te snyden in de hofstede van den heer Wirtjen , te Bonnevoie, gezaementlyk met den paerden-aerts van de stoeterye. Het abces was digt tegen den binnen- slag-ader (de carotide); het paerd heeft goed genezen, en hadde men gebrand op zoo een bloed-vat het dier was voor zeker gestorven. Het was wonder om dien slag-ader in de borst te zien slaen te gelyk met het hert. De natuer heeft zoo veel wonders in haer dat een paerden- of anderen heel-meesler die hun ambt |
||||
|
DER PA ER DEN. I79
beminnen altyd met genoegen hunne studiën konnen
vervoorderen en sclioone ondervindingen doen in de kunst. 3o. Van den Water-Zugt, Leden-Zugt,
Lyf-Water. Hier maeke ik dry verdeelingen, te weten :
i.° Het borst-water 5
2.0 Het darm-buyk-water ;
3.° En het water die uytgestort is tusschen de huyd
en de spieren. De eerste soort is ongeneesbaer door alle andere mid-
dels als de aftappinge, en dien middel is zoodaenig onzeker dat hy gantsch niet gebruykt en word. Want het borst-water, gelyk andere water-zugten,
voortkomende door ontstekentheden, zoo zyn de bin- nen-borst—vliesen meest altyd in slaet van teeringej de longers zelfs vergaen. Ik hebbe meer als een zoo zien openen, en de borst was altyd vol geel water, het welk het paerd had doen verstikken. In het buyk-water is den buyk gezwollen eh gaet
in als men daer op dauwt met de vingers; de inge- wanden zwemmen als in het water, en men hoort de brobelinge. In het derde geval is het paerd gezwollen zonder
hitte, en de vingeren die printen hun in het gezwel. Als het paerd het borst-water heeft is het gantsch
bevangen in den adem ; het weet niet hoe hem leg- gen , en den neus is gantsch open, daer vloeyt ook geel water uyt, het welk door den adem opgeliaelt word van de borst. |
||||
|
l8o HEELKUNST
Voorts alle water-zugten spruyten uyt ontstekin-
gen, verdikkinge van de lyniphatieke water-stoile, pleurusen en verkoudheden , slegt genezen ; opstop- pinge der uytwaessemende vaten , slegte secretien, kwaede kokinge der urine, verstoptheden der nie- ren , enz. Heelkunde.
In alle water-zugten de heelinge bestaet in alles
wat goed is tot de ontlastinge der blaese, en het water door de uytwaesseminge te verdryven. Hier toe is zeer goed de af kokinge van gaïac-hout, de bezien van genever, van pariétaire of Sint-Pieters-kruyd by sommige genaemd, het zap daer af, of ook de tweede pelle van den vliender-hoora-hout, alles goed afgekokt, en daer af vyf of zes pinten dags opgeven j dan purgeren : Jalap, eene once.
Teiiakel, eene idem.
Ni tre , dry groot.
Iris van Florentien, twee idem.
Alles opgegeven in eene halve flesch ïlhynschen wyn ; het zelve eenige keeren herhaelen, volgens nood. In de koude water-zwellingen zal men geven de
smiltende gommen, zoo als eene once en half koking van gekroonde distels [chardon étoile). Twee dagen daer naer geven een zweet-drank gemaekt met twee noten muscade en wat kaneel ; alles opgegeven met Rhynschen wyn den welken water-dry vende is. Voorders wat den dosis aengaet moet men de grotte
van het paerd aenmerken. |
||||
|
fitóil PAÈROËÜ. l8i
Men mag ook stoutelyk hier tegen nemen :
Eene once teriakel.
Eene once jalap. Eene once séné-poeder. Eene orice kalissie-poeder. Eerie halve once venegryk. Eene halve once comyri. Alles uytgespreyd en gemengeld in eene afkokinge
Van wilde suykeryenj men mag er nog wel wat ho- ning in doen. Dezen drank zal men twee volgende of over ander dag
geven, volgens dat men oordeelt op de magt van het paerd. Deze medecyne werkt goed tegen de slymaglige vogtigheden en de winden der darmen, en zy en maekt de paerden niet ziek. Dezen drank word veel door Jaeobus de Smet aen-
gewezen, en is zeer goed ; ik heb er my altyd geheel wel mede bevonden. Men zal ook gebruyk niaeken van de nytwendige
bayingen gemaekt van afkokingen van riekende kruy- den, zoo als tymus, roosemaryn, marjolyne, annys, lavander, en daer by doen brandewyn. Het volgende reCept is ook geheel goed in de koude water-gezwellen» Alibour-water, word aldus gemaekt: Koper-rood, 2 oneen.
Vitriol van Chypre, 1 once.
Safraen, 2 groot.
Campher gediss., 2 groot.
In genoegzaem wyn-geest, en alles uytgespreyd in
tier pinten water. 12
|
||||
|
.•»M-' ««pur-----:------!--------—!-----■ ■' 'JM»P' Il "
|
||||||
|
HKELKUNST
|
||||||
|
3i. Fan den Uytslag des Bìoeds.
Den uytslag bestaet in kleyne bobeljens op de liuyd
verspreyd door liet gantscbe lichaem. De oorzaek kan Wezen de groole en zwaere toglen ; het overvloedig zweeten , waer door liet bloed gantsch verarmoeyd en verdikt. Deze soort van omloop en is niet gevaerlyk als men met voorzigtigheyd te werk gaet. Men mag in dit geval geen bloed-laeten , iiyt re-
den dat den omloop des bloeds zoude weder intrek- ken en al zoo kunnen op de loose of op den lever vallen. Dog indien door misverstand bloed gelaeten waere ge- weest, zoo zoude men dan zonder tydverlies daedelyk moeten een zweet-drank opgeven. Men mag voor den uytslag of oploop des bloeds
geven de volgende middels : Neemt een dubbel handvol salie , kokt die in wyn,
bier of zelfs melk, doet er wat annys by en geeft het warm en dekt IieL paerd. Een ander neemt een of twee oneen leriakel, met
eene pint of flesch wyn, en geeft dat. Men mag ook nemen eene note muscade , die ras-
pen en koken dry minuten in een weynig water » daer by dan doen eene flesch rooden wyn , en zoo ingeven. Of neemt eene halve pint brandewyn , mengeld
dien met warm water, doet er wat honing of suyker by, en geeft het. Dees is ook aider best. Neemt r
Teriakel, eene once. Annys, halve once. |
||||||
|
DER PAERDEN. l35
Lauwrier-bezien, halve once.
Halve muscade.
Gentiana, halve once.
Wat kalissie.
Een vierendeel honing.
Geeft alles wel bereyd in warm bier of wyn. Is bet dat gy geene van deze voorschrevene mid- dels ter hand en had, neemt eene ileseh I)ier, warmd die, en voegt daer by eene geraspte muscade note of wat gestoole kruyd-nagels, en een half pond honing, of by gebrek van dien suyker, want dees ook verwarmt. 32. Van het Bloed-Pissen.
De oorzaeken van die kwael konnen eenderley of
menigvuldig wezen ; eenderley als men geene gevallen en kend die zouden oorzaek van de kwelling gegeven hebben. Men oordeelt dat de ziekte vermengelt is met an-
dere oorzaeken als zy verwekt is geweest door een val of groot geweld, het gone zoude doen denken dat er inwendig iels gescheurd is, 't zy in de nieren of op blaese, of wel gezaementlyk op beyde de deelen j dus in alle gevallen moet men volgen deze heelinge : Heelkunde.
Men zal daedelyk ader-laeten, en inwendig geven
alle verzoetende middels, als ook de zelve in klisterien. Als nu de ontstekendheyd der leden en de pyne
gestilt is, zoo mag men nemen zoete melk en daer in koken eenige handvollen zurkel, en dat geven Ie |
||||
|
~....... ' ^ :^— -- ......-.....------ m^
|
||||||||
|
"""' —■-
|
||||||||
|
ì84 HEELKUNST
drinken, als ook in lavementen; op de leden is het
goed te stoven gekokte haver met azyn. Aen de paerden is deze kwael meest altyd doode-
lyk, en als zy er van schynen te genezen daer zyn altyd slegte gevolgen te vreezen, als abcessen of in- wendige apostumen , en ook wel herneming der ziekte door den eersten arbeyd of hitte die zulke dieren uytstaen. In de herknauwende dieren is deze kwael min
vreeslyk, en ook gemeender als in de paerden. Men verstaet door herknauwende dieren als stie-
ren, ossen, koeyen, geyten, schaepen, en alle vee die hunne spyze ophaelen en herknauwen. Bjzondere Kenleehenen.
Als er ontsteking is in de leden en nieren, het paerd
zwakt in zyne agterste deelen, den pisse die word dik, zwaer en grof, ook bloedagtig; op het lest steld het dier hem om te pissen zonder te konnen, want daer en lossen maer eenige druppels; den eirs-darm is rood ontsteken, het dier stampt en schraft op de aerde, eyndelinge berst het zweet uyt het lyf ; den slog-ader, die hard en kleyn geweest was, die word flauw en vendunt gantsch; alsdan volgt de dood. Men moet de middels te werk stellen hier boven
a en gewezen. In de ontstekinge der blaese is den slag-ader kleyn,
hard en hevig ; het dier gevoelt buyk-pyn, en kan geen water lossen. De zelve heel - middels als hier boven ontlasten, verzoeten en verkoelen. Maer is de ontsteking spruytende uyt een steen
|
||||||||
|
——*-^~J^^
|
||||||||
|
BER PAERDEN. l85
in den krop van de blaese, dan en kan men an-
ders niet genezen als met de operatie, of traglen den steen uyt de blaese te krygen ; want als de blaese scheurt en dat de urine in den buyk loopt, dan is het gedaen met het dier. In de m erri e-pa er- den kan. men de élastique sonde, die holde is en van gomme gemaekt, al den moeder-mond in den krop der blaese doen, om alzoo dit deel te ontlasten. Wat nu aengaet de lamheyd der blaese, die de
Fransche paralysie naemen , die kan veroorzaekt worden door lange togten zonder het paerd te laeten pissen. De urine te lang in de blaese blyvende be- neemt zoodaenig de kragten der spieren dat dan de noodige saemenkoking niet genoegzaem meer en is om het vogt uyt te dryven. Als zulks geschied op reys of te baen , dan begint het paerd te waggelen in de leden en op de agter-beenen , en zoo het komt te vallen en kan het niet meer opstaenj het is als lam en kragleloos in de agterste deelen, het wilt voort, en 't en kan maer met de voorenste beenen werken. Dit geval moet goed geheelt worden, en alsdan ge-
neest het dier, dikwils in eenige dagen, zelfs nog wel eerder. Heelkunde.
Ik hebbe hier klaerlyk de leekens aengewezen en de
oorzacken van deze laelste kwael, om dat zy moet neerstig worden ouderzogt, onderscheyd en byzonder geheelt. Hiet moet men zig wel waglen van bloed te lae~
|
||||
|
3ü6 HEELKUNST
ten, want de verslapheyd der blaese geholpen moet
worden door versterkende middels. Geeft eene halve once essence (overgehaelde téré-
benthine) in eene pint water. Maekt pillen van venetiaensche térébenthine met
honing en kalissie - poeder, van elks eene once, en heeft het. Men mag ook geven eene pint Rynschen of anderen witten wyn, en daar by doen eene geraspte muscade note. Is het dat een paerd zyn water niet goeden houd
door verflauwtheyd der blaese , en dat het water druppelt als een mensch die den kouden-pisse heeft, geeft alle morgenden een grooL van den volgenden middel : |
|||||||||
|
Den balsem van Pérou.
|
Een groot saemen.
|
||||||||
|
Eene geraspte muscade.
Gemaekt in pillen en goed gemengeld.
Nota. In deze twee ziektens zal men verslerkende
klisterien stellen, en die een weynig verwekkende .zyn, voor het eerste geval wel te verstaen. In die klisterien mag men een weynig tabak mengelen. Men mag nemen zwarte zeep vier oneen, keuken
zout ook vier oneen ; alles in warm water gesmolten. Dees is voor de lamheyd der blaese. Versterkende lavement goed voor de. twee gevallen.
Neemt : Zoete melk (in genoegzaeme kwantiteyt),
bloeme van aerd-appels, of tarwe-bloeme, of amel- donk, voegt er by versche eyeren, roert alles goed en geeft het. Men mag ook koken zurkel in melk, en daer by
doen eene once quinquina, alles goed doorgegoten en |
|||||||||
|
DER PAERDEN. 187
lauw gegeven ; dees is ook goed inwendig voor drank,
als liet dier flauw is of koorts heeft. 33. Van het zinken van de Lyf-Moeder. —
Het zinken van de Roede. — De omge- keerde Lyf-Moeder. — Den onwilligen Roeden-Stand. Hel zinken van de lyf-moeder en het zinken van
de roede , deze gevallen zyn beyde veroorzaekt door verzwakking. Het zinken der lyf-moeder in de scheede en is zoo gevaerlyk niet als het omslooven der scheede; want dees accident kan veel slegte gevolgen bybrengen, en daerenboven maekt meest altyd de merrie onvrugt- baer en onbekwaem tot de voorteelinge. De heelinge diebestaet in hel gedeelte opzyneplaets
weder te stellen met veel voorzigtigheyd en de hand goed gesmeert met olie; die van roosen of zoete aman- dels is de beste in dit geval. Terwylen ik in het beschryven ben van de kwaelen
der deelen der generatie , zoo zal ik alhier betoonen hoe de lyf-moeder kan mishandelt worden. De baer-moeder of lyf-moeder genaemd, kan over-
getrokken en zelfs gescheurd wrorden door te veel ge- Weid te gebruyken als onbedaerdc lieden het veulen met slegt beleg zouden van de moeder willen scheyden, 't zy door dat het zig kwaelyk gekeerd zonde vertoo- nen, of om de moeder te verlossen uyl den arbeyd. De heelinge dezer die bestaet :
i.° Bloed te laeten als men ontsteking en spanning
gewaer word. 2.u Men zal nemen warmen wyn met honing, om
|
||||
|
'*sr"Jv ' ' ~"
|
p—!—
|
||||||
|
ï83 HEELKUNST
de slymagtige binnen-deelen mede te wassclien. Dan
stelt men het dier met de agter-deelen gantscli hoog, en men herstelt de partyen. De gevolgen die spruyten konnen uyt zoo een zwaer
accident, zyn de bedervinge der deelen door de kan- grein , en de ontstekentheyd door de ophouding der urine. De uytzinkinge der roede door zwakheyd moet ge-
heelt worden door de versterkende baden en een goeden verkloekenden leef-regel. Den pynelyken en onwilligen roeden-stand (pria-r
pisme), het welk voortkomt uyt het woord priape, afbeeldinge van het natuerlyk mannelyk gedeelte ; deze ziekte is den stand van het manbaer lid zonder teelens-lust, maer alleenelyk veroorzaekt door ontste- kentheyd. Men heelt dees ongemak door de ader-lae- tinge, den leef-regel geheel sober en verkoelende, het gedeelte te wasschen en bayen, en baden in het klaer loopende water; als ook de lavementen te stellen ge^ inaekt met melk en honing, de afkokinge van ma- luwe, lynzaed, en daer by ververscbende oliën, enz, Nog moet ik hier beschryven eene zwaere ziekte die aen het teel-lid der hengsten kan overkomen , dat is de ontstekinge van den roose-schagt ; om wel te verstaen dat is het hoofd van het teel-lid ; het welk accident kan overkomen door een stoot of slag als den hengst veerdig staet om te yken of bespringen. De roede is van zoo eene teerheyd dat zy daedelyk een heel groot gezwel kan ontstaen, en dat men zig ge- nqodzaekt vind van daer sneden in te geven om het etter-bloed daer uyt te lossen. Het gezwel kan zoo- danig wezen als men niet daedelyk en zoude ter hulp |
|||||||
|
DER PA.ERDEN. 189
komen, dat door het spannen en de ontstekentheyd de
kangrein zoude volgen, en dat men zoude genood- zaekt wezen de roede een deel af te snyden om die weder in den koker te doen trekken. Het zelve kwaed gevolg is te vreezen als de roede
vol kwaede pokken komt, et dat uyt de zelve veel etter en slinkende brand-water loopt. Het wyst hier zyn zelven dat men in deze geval-
len moet inwendig en uytwendig werken met goede bereyde dranken, om den brand te blusschen en het bloed te zuyveren, en de deelen die uytwendig lyden te wasschen en te stoven volgens nood, is er brand met verkoelende en verzagtende middels , en is er eenige bedervinge met kragtige en zuyverende mid- dels ; hier toe zyn zeer goed de vliender-bloemen, en voorder den wyn met een weynig campher. Het enkel gezwel van den koker en is gemeenelyk
maer een ligt accident, die men kan genezen met bet paerd naer de rivier te stueren en daer te doen in slaen 's morgens en 's avonds. Is het in den winter men zal het deel bayen en wasschen met lauw wa- ter; daer naer nemen een luttel brandewyn waer in men zal doen smelten wat zwarte zeep. Ik spreke hier alleenelyk van het zwellen door ver-
hitting, het gone nog wel geschied by de hengsten die storten, of teelen anders gezeyd. 34. Van den gezwollen Kloot-Zak. — Van
het zwellen der Kokers door veuren of snyden. Het zwellen van den klooi - zak en de zeeren en
|
||||
|
10,0 HEELKUNST
klooven die op de klooten komen, moeten heyde met
alle voorzigtigheyd geheelt worden, den striksten leef- regel , de ader-laetinge, het baden en de verzoetende middels. AJs er eenen kloot heel dik zoude worden, hard en
heel gevoelig, men moet alsdan hem opbinden en daer op leggen een verzagtenden pap en verzagtende kruyden, en den bx-and gantsch geblust wezende dan compressen van warmen wyn daer opleggen, of water met brandewyn van elks de helft. Wat nu aengaet het zwellen naer dat een hengst-
paerd gesneden is, dit geval heeft meest altyd plaets door dien dat men het dier niet te vooren op den leef-regel en stelt, en ook door dat men vet daer aen doel. Men moet die operatie nimmer doen in de groote
koude nog in de groote hitte. Het dier zoude moeten vier dagen te vooren op den
leef-regel woi-den gestelt, en de snyding gedaen wor- den nugleron; het paerd moet op den leef-regel bly- ven tot dat alle ontstekentheyd voorby is , en komt den koker te zwellen men zal anders niet gebruyken als lauw water waer in maluwe-kruyd goed getrokken heeft, en by gebrek van dees lynzaed, op het lest mag men een weynig wyn daer in mengelen. Ik zal voorby gaen de manier van 't snyden , de
eene met de blokken, dn andere zonder, die lukken zeer wel ; nogtans zoude het te wenschen wezen dat men de klooten gantsch zoude met een keer afsnyden > en het bloed stremmen met een kleyn dopken van het gloeyend yzer, want met de blokken lyd het dier uylneinende door het trekken der spieren, gelyk men |
||||
|
DER PAERDEN. I9I
dat wel verstaen kan. Maer gelykerwys dien middel
ook wel goeden uytval heeft, zoo en wil ik den zei ven niet verwerpen. Ik hebbe zien snyden met het openen van den zak
en de ballen naer de spier-pees te hebben afgesneden (de za ed-koorde), alsdan den kloot-bal af te vringen en uyt te trekken, zoo dat de arterien en aders hun inkrimpende in de muscles aldaer hun sluyten, gelyk dat geschied in de schaepen en varkens die aldus geveurt worden. Myn voornemen en is hier anders niet als deze te
verhaelen, want ik hebbe die wyze zien goed geluk- ken , en ik hebbe ook slegte gevolgen gezien ; zoo dat de gone die daer af hun werk maeken met deze hun profyt konnen nemen zoo het hun goed denkt. Maer in alle gevallen en op wat wyze men snyd of niet, zoo taoet men altyd het dier het bloed verkoelen en van grove spyze afhouden. 35. Van het afwerpen van het Veulen.
De oorzaeken van het afwerpen van het veulen zyn:
1.° Door het verschrikken , het gone eene alge- meyne ontsteltenisse veroorzaekt, en gevolgt is van
eene inkrimpinge die de vrugt afjaegt.
2.0 De vallen en stooten die het zelve verwekken,
ook de felle togten , groote arbeyden, de slegte levens»
middelen, enz.
Heelkunde.
De verkoelende en verzagtende lavementen zyn
dienstig in eene pynelyke afwerpinge des vrugts,als |
||||
|
-—
|
|||||
|
I92 HEELKUNST
ook wanneer eene mei-rie met moeyte zoude baeren ;
men zal ook ader-Iaeten indien het dier lyd voor de verlossinge; eyndeliuge men zal alles te werk stellen om te verslappen en de deelen te ontlasten, als ook de lyf-moeder. Ten tyde dat men ook zal het hert verkwikken en afdryvende middels geven door de magt der omloopen, het bloed aireede vryer loopende door de ader-laetingen. Men zal ook geven eene once teriakel in eene pinte
wyn. Dekt goed het dier en stoft de leden met eenen zak geerste of haver gekokt in water. Ik zoude hier nog wel verschillende dranken kon-
nen opgeven, zoo als den eleciuarium solutivum, al- waer vele kostelyke zaeken inkomen, zoo als fygen, suyker, conserve van roosen, van pruymen, van ta- marinde, kalissie, coriander, séné, Rynschen wyn, enz. ; maer den goeden bereyden teriakel is genoeg- zaem, te weten bereyd wezende zoo als ik zal aen- toonen in het laetste deel dezer werk. Als nu een merrie-paerd zoude moeten verlost wor-
den van haere vrugt, 't zy levende of dood , geeft : Sabina, eene once. Radiées asari, eene idem. Draeken bloed, eene idem. Voegt er by een vierendeel honing, alles in warmen Rynschen wyn. Maer hier is op te letten dat deze remedie uytnemende geweldig werkt, zoo dat men altyd met weynig teenemael moet opgeven, en ook deze maer en moet gebruyken in den nood, want daer zoude konnen eene bloedstorlinge komen. Als nu zulke verlossinge heeft plaets gehad , dan
moet men de leden en den buyk vryven met war- men brandewyn, en het dier goed warm dekken. |
|||||
|
_ _ — _--------------------,------------■■VT"--------—-----------~—-------------------^
|
|||||
|
DT5ÎI PAKilDfttt. 10,5
Wanneer de merrie geheel verflauwt waere , zoo
mag men geven , als hel een kostelyb paerd is aen het welk men geen onkost spaerd : Olie van leliën, \
Sirope van roosen, |
Sirope van violetten, ƒ Van ieder eene once»
Kaneel, 1
Kalissie, '
Alles in half wyn eu halt' water, de kwantiteyt van
twee flesschen , laeteri eene wvle koken en warm op- gegeven. Dezen middel in uytnemende goed tot verzoetinge
en versterkende; hy herstelt wonder goed van den arbeyd, en geeft de verloren kragten weder in de le- den. In alle deze gevallen moet men altyd de dieren goed dekken en warm honden. In alle gemeyne baeringen daer er niets buyten-
naluerlyks' is voorgevallen, is het genoegzaem van het merrie-paerd eenige dagen te geven eenig meel- slobber van geerste en haver saemen gemaelen, dat is geheel goed, en afhouden van hooy en haver. Voorts wyn, bier, enz., zyn alle versterkende
middels. In geene voorvallen en mag men zig bedienen van
forceps of andere instrumenten, want deze middels inwendige scheux'en konnen bybrengen. Maer als nu het geval bybragt dat het veulen zig
zoude omgekeerd aentoonen of op zyden, zoo zal men dan de handen en de armen smeeren met lynzaed^ olie, die van roosen waere nog beter; men zal dan heel voorzigtig in de lyf-moeder het veulen natuer- |
|||||
|
jg4 HEELKUNST
Ijk keeren, en alle de deelen ook smeeren waer het
passeren moet. 36. Van de spanninge der Vliesen,
Eréthisme, Erésipèle. Dees is eene ontstekinge van liet vel , of de liuyd
anders genaemd, met hitte en joksel, zeer pynelyk. De oorzaeken zyn algemeyn als zy voortkomende
zyn van de onzuyverheyd des bloeds, of dooi- de ge- zoute humeuren die in het lichaem vloeyen , de op- houding van de uytwaesseming, de opgcstoplheden van de zweet-galen , het vuyl vogtig smeer die het vel stopt aeri de paerden die niet geroskamt en reyn gehouden zyn; ook het gebruyken van vette waeren, zoo als oliën of ander vet op gezwellen die er door komen te verhiUen, en alzoo de uytgangen der klie- ren doen uytberslen ; alsdan ontslaen er blaesjens vol bitter brand-water die de huyd tot ontstekinge bren- gen. Dit zyn de byzondere oorzaeken dezer ziekte. Heelkunde.
Hier ziet men klaerlyk uyt alles wat aengetoont
is dat men zig wel moet waglen van smeer, vet of plaesters te gebruyken, gelyk dat ongelukkiglyk maer al te dikwils en geschied by onwetendheyd ; want alsdan komen er apostumen en harde gezwellen die men moet openen, en daer volgt dan eene laugdue- rige heelinge die veeltyds gevaerlyk en smertelyk is. Men moet ook verwerpen alle inkrimpende harde
middels, want de humeuren ingejaegt wordende zou- |
||||
|
.■'■''■'...■ ' *
|
|||||||||
|
BER PAERDEN. J g.5
den ligtelyk op een inwendig deel vallen, en alzoo
eene doodelyke ziekte bybrengen. Zoo nu alle deze omstandigheden wel overwogen te hebben, zal men werken op de volgende wyze : Men zal in den eersten werken met alle verzag—
tende en weekende middelen , en ook bayen met zoete verslappende ai'kokingen, en by gebrek van deze ne- men zuyver lauw water. Daer naer neemt men vlien- der-bloemen en camermille; deze bayingen en was- schingen doen hier wonder groote deugd, want zy helpen de uytwaesseminge die men altyd moet voor oosen hebben. Als de ontstekinge grootelyks vermindert is, men
helpt de oplossing en de genezing met hy de kruyden een weynig brandewyn te doen. In den gantschen tyd van die heelinge en mag
men niet verzuymen van verkoelende lavementen te stellen en ook te pui'geren ; eenige oneen manna en wat séné - poeder met honing te saemen zyn hier dienstig, of den wynsteen met honing, daer naer de zweet-dranken ; men mag nemen hier voor de poeders van comyn , annys, galega, fenouille, co- riander, met den herts - hoorn op den dosis van vier oneen. Men mag ook met volle rust nemen het recept
voorgeschreven tegen den worm : Teriakel, |
|||||||||
|
Jalap,
Séné-poeder,
Comyn, Venegryk, Annys, |
|||||||||
|
Van ieder eene once.
|
|||||||||
|
196 HEELKUNST1
Alles in warm bier , met een half pond honing
en eene once kalissie-poeder. Men geeft volgens liet paerd* Het is onmogelyk van eene betere medecyne te ge-
Yen om zagt te purgeren en het bloed te auy veren $ als ook het zweet te verwekken. Gelykerwys dat er ontstekinge is, zoo moet men
vooral beginnen het paerd op slobber en leef-regel te stellen , dan bloed-laeten ; want de ader-laetinge in alle ontstekingen en harde spanningen voorgeschre- ven is. Met zoo te werken en zal men niet te vreezen
hebben van kwaede gevolgen , dié anders konnen by- brengen schruftheyd , krauwsel, worm , loopend- zeer, enz. Maer waer het zaeken dat door verzuymen of door
slegt gemeestert geweest te hebben, zoo eene plaege daer uyt zoude komen te spruyten, alsdan zoude men moeten werken volgens haere eygenschap. 37. Van de Abcessen en den Antrax.
Sprekende van de abcessen, zoo wil ik alhier een
kort bewys doen van het gone de Fransche noemen den antrax, by voorige tyden genaemd musaraigne. Deze was alzoo onderscheyd uyt reden dat men in het gevoelen was dat er eene soort van aerd-muysen was onder dien naem bekend, die door hunne vergiftige beet zoo een abces aen de paerden aenbragt. Het was den 23.en december 1767, dat M.r Lafasse, stal-mees- ter voor den heelkundigen dienst en opper-smit des |
||||
|
UKR l'A E U DEN. 297
konings, aen de koninglyke Academie van hooge we-
tenschappen eene beschryvinge aenboode, waer uyt klaerlyk bewezen was dat de muyl van het dier musaraigne genaemd maer eene halve ligne opening hebbende, de gemeynde heet onmogelyk was, want om de huyd des paerds te konnen grypen het moste ten minsten konnen dry lignen gaepen ; het konde 00k niet steken gelyk een ader-slang, want het geen strael en heeft. De heeren de Buffon en Merand, hooggeleerde, wierden door de Academie aengesteld om daer een onderzoek op te doen; en uyt hun he- sluyt wierd de oude bygeloovigheyd verworpen door alle goede meesters. Sedert dezen heeft deze kwael hekend geweest on-
der den naem van antrax. Hoe menige bygeloovigheyd en was er niet in den
ouden tyd! Men dagte dat 'de muys in den snuyt van den olifant krop, en aldaer den ader afbytende het dier dede dood bloeden; ten tydé dat den olifant zoo een geweld van zyn adem kan geven dat hy een jongen mensch kan omwerpen , en als hy water in den snuyt optrekt en het zelve met geweld uytspauwt, of nylblacst om beier te zeggen, slaet hy een man neder ter aerde. Hoe zoude dan eene muys konnen daer in blyven? Daerenboven geloofde men dat den olifant eens
neder ter aerde wezende niet meer op en stond. Ik hebbe olifanten gezien die op het gebod van hunnen meester zig nederleydeu en zoo rap opstonden als paei'den konnen doen. De bygeloovigheyd die verhaelde als waeragtig dat
de nagt-zwalm, genaemd in het fransch lête-di'evre, i5
|
||||
|
JÇ)8 HEELKUNST
crapeau-volant, angoulevant, enz., des nagts in de
stallen vloog en zig aen de speenen der geyten vast- klevende hun alzoo de melk uytzoog, enz. Wat wil ik voorder al van de bygeloovigbeyd
scliryven? ik zoude er een boek kunnen van mae- ken ; want de domheyd van sommige menscben was zoo groot dat zy hunne dieren met belezingen en andere superstitien (zelfs in het christendom verbo- den) wilden genezen. Daerom gaen ik nu 1er tyd dit voorby. In onze tegenwoordige tyden en worden alle deze dwaesheden niet meer gedoogt. Waer 't dat er zoo een schimper of kwakzalver om de onnoozele lie- den hun geld af te maeken voor den dag durfde ko- men , hy zoude met reden voor de regtbank worden gebragt. Den antrax is een geweldig abces die zig vertoont
binnen de bille, en die doodelyk is als het dier niet in der haest geholpen en word. Heelinge.
Aengezien het groot gevaer, zoo moet men aen-
stonds en met kragt werken. ( Men legt het paerd neder op het slrooy, en naer
goed verzekert te hebben, zoo begint men zyn band- werk. Men snyd de huyd open in de geheele lengde van het abces, en men zuyvert alles goed uyt, het verklontert bloed, brand-water, etter, enz. Dan neemt den geest van térébenthine (essence genaemd), met den welken men bayt en wascht dry à vier- mael in den tyd van vyf of zes ueren , ten eynde de bedervinge of kangrein te beletten. Dan zal men bessen en bayen met het Al'ibour-water, aireede be- |
||||
|
DER PAERDEN. 199
schreven geweest, en by gebrek van dees neemt uyt-
treksel van aloës, het gone zal gebruykt worden acht of tien-uiael dags, tot volstrekte genezing. Indien den adem bevangen, is moet men bloed-lae-
ten-, de ader-laetinge is zelfs altyd goed en noodig, ten waere dat men te veel bloed zoude verloren heb- ben in het uyisnyden van het abces. Men zal ver- scheyde verkoelende lavementen stellen ; men mag daer toe gebruyken lynzaed, zemelen, maluwe, enz., en men zal met de zelve kruyden het been stoven waer 't dat het dik en hard opgezwollen was , het gone veel geschied naer de operatie. De eerste dagen moet den leef-regel onderhouden
worden, en het dier op slobber worden gestelt, en. dan al weyuig teenemael wat hooy geven om stille- kens op het voeyer weder te komen, volgens dat de genezing plaets heeft. Als nu de wonde geen vogt meer en geeft en dat
het abces zeer naer verdwenen is, men zal het diei' een zweet-drank opgeven en goed warm dekken om alle overblyfsels van onzuyverheyd uyt het lichaem te dryven. Hier voor mag men nemen muscade, kruyd-na-
gels, kaneel, geraspten gaïac, salie, enz., eenige sae- inen of alleen; voorts annys, comyn, baekelaer, enz., alle heete zaeden en kruyden zyn goed. Men geeft den zweet-drank in warmen wyn, of bier met eene halve pint brandewyn daer by, volgens gelegentheyd. fVaerschouwinge.
Het geschied wel dat al de huyd en het abces ope-
nende, men een tak van den bil-ader afsnyd (of zejö |
||||
|
200 HEELKUNST
den crurale genaemd), want men den zelven weynig
en dikmaels niet en ziet, uyt reden van de gezwel - lige ontsteking ; liet is zelfs mogelyk van den slag- ader te openen, het gone eene groote bloedstorting veroorzaekt. In zoo een geval doet men het bloed van zyden zoo
veel als men kan, en men sluyt het hloed-vat toe. Dat men het poeder hadde lycoperdon genaemd,
het zelve op, den afgesneden ader gehouden twintig à dertig minuten , het zoude liet bloed gantsch stremmen. Het poeder van lycoperdon is eene soort van kam-
pioen of anders kamperaoelle, in het fransch cliam- pignon, gevonden geweest door Laf osse, en heeft de j eygenschap van alle bloed-vaten te sluyten; dees ge- wras groyt al de omstreeks van Parys. Als men dees poeder gebruykt moet men gaede slaen dat er geen : in het gezigt en vliegt ; het is zoo inkrimpende dat men zoude zeere oogen krygen. De heeren Bourard en JussieUf hebben als commissarissen der Academie, deze ondervindinge van Lafosse in hunne tegenwoor- digheyd doen proberen en voor waer verklaert. 38. Van alle Abcessen, Etteringe
of Suppuratie. De etteringe of suppuratie is een gevolg van de
ontstekentlreyd, wanneer de zelve niet verdwenen is ; dat is te verstaen als het geklondert of zwaer bloed die is opgehouden geweest niet weder tot den staet • van verdunning is gekomen , en alzoo zig vervoegt I |
||||
|
DER rAERDEN.
|
|||||||
|
201
|
|||||||
|
Leeft in den gemeenen omloop, alsdan word het etter :
ik zal hier bewys doen hoe den etter geformeert word. De slag-aders of arterien genaemd, die slaen hevig
door de groote gevoeligheyd, en de hitte die mede werkt doet het fynste vogt van het bloed scheyden; alsdan blyft er de slymagtige substantie die zeer ver- dikt en word alzoo tot etter gebragt. De etteringe en kan geene plaets hebben in een dood of wateragtig gedeelte des lichae/ns. Ik verstaen door een dood deel het gone levens ge-. .
voelen verloren heeft, 't zy door kangrein of rotting, morlificatie, enz. Het water-gezwel, het welk plaets heeft door de
koude vogten gestort in de vesels, zynde ontbloot van genoegzaeme hitte en levens gevoelen, zoo en kan er op zoo eene plaets geene etteringe ontstaen. Als er eene groote etteringe voor handen is, de be-
ginsels van de spanningen en de pyn zyn geheel groot; daer is koorts, droefheyd , iveringen, schuddingen en afgematheyd algemeen; die teekens zyn byzonder te bemerken als de oorzaeken voortkomende zyn door scherpe, zuere, bittere, bytende humeuren, zoo als van worm [farcia) slegt genezen (want gelyk ik ge- zeyd hebbe deze ziekte en geneest maer door de drag- ten), de abcessen van kwaeden aert, als het bloed vol slegte stoffe is en gelaeden met veel onzuyverheden ; alsdan moet de natuer een groot geweld doen om zig te ontlasten ; het dier is dan lydende eene algemeyne inwendige woelinge der kragten. Heelkunde.
Men moei de etteringe mede helpen, en daer voor
|
|||||||
|
20'J HEELKUNST
zyn alle de vetten goed, het smeer, de boter, den
basilicum, enz. Als wanneer de etteriuge begint, het abces of ge-
zwel heft zig op met een top, en men voelt den etter onder de vingers met het aenraeken. Aen deze teeke- nen en op dit tydstip moet men het abces op den top openen, om den etter uyt te laeten loopen , want allen etter is scherp en inbytende, zoo dat hy zonde knaegen en de inwendige deelen grootelyks beschae- digen of ook wel bederven. Eer men het abbes opend mag men nog wel daer
op leggen eenen pap gemaekt van rogge meel met var- kens smeer, dees doet zeer haest rypen. Als nu het abces open is, zoo zal men het bessen
en wasschen met gelyke deelen van warm water en wyn, daer médè mengelende een weynig honing. Daer zyn gevallen daer het gevaerlyk zoude wezen
te wagteu tot dat dèh etter gantsch ryp is : x.° Als de ontstekentheyd zoo groot waere en de
koorts zoo hevig, dat het leven van het dier zoude komen te bezwyken indien men langer uytslelde; 2.° Als men,te vreezen hadde dat het abces zoude
al binnen uylbrekën ; 3.° Als het zig bevind by eene spier-pees, of on-
trent eenige groote vaten, enz. Alsdan moet men daedelyk eene koorde trekken of
lap steken om de humeuren aldaer uyt te trekken, én het abces openen 't zy met'het vliem door eenige vliem slaegen , of met den bistouri (sny-ines). In zoo een werk moet men ook ader-laeten op de
andere zyden van het gezwel, en gevende eenige ver- koelende dranken en lavementen idem. |
||||
|
DER PAERDEN. 2o5
Men mag daer toe nemen lynzaed met tarwe ze-
melen, maluwe, enz., wat kervel daer by is ook zeer goed, als ook porcelyne en zurkel ; een weynig van deze leste kruyden daer onder gemengelt is zeer nut om het bloed te tempereren. Men mag ook vry geven allen dag eene flesch geerste water, of in de voorschrevene tisaene mengelen twee of dry oneen manna en wat kalissie, het welk eenen wonderen goe- den drank maekt om allen brand uyt het lyf te jae- gen ; men geeft hem 's morgens nugteren en warm. Voorts alle abcessen in de groole vleesch - spieren
zyn de minste te vreezen ( dit verslaet zig in de muscles ). 39. Van de overgeweldige Purgeer-Dranken.
Als een paerd een overgeweldigen drank genomen
heeft, dan word het overvallen met eenen grooten buyk-loop die ook wel bloedig is. Deze onheylen ge- schieden : 1." Als de medecyne van eene te geweldige natuer isj
•2.' Als het volum van de medicamenten meerder
is dan de magt van het dier verdraegen kan ; 3.° Als onwetende lieden een paerd zouden dranken
opgeven zonder het zelve te hebben bereyd door leef- regel en zuyvering der maeg. Heelkunde.
Men moet hier tegen werken met alle verzoetende
middels : i.° Is er buyk-pyn door ontsteking der ingewan-
den , zoo zal men 1er hulp komen gelyk alreede be- |
||||
|
20Ì HEELKUNST
schreven is in den artikel handelende van allerley
buyk-pynen. 2.° Öm eenen geweldigen drank te tempereren,
zoo neemt zoete melk warm gemolken, en doet liet paerd lustig drinken ; de zoete melk doet hier eene wondere groote deugd. Als men zoude konnen de volgende middels beko-
men , die zoude men alsdan mede in de melk mengelen : Een vierendeel honing, kalissie - sirope [syrupus
glycyrriza by de apothekers genaemd ) ter kwantiteyt van twee à dry oneen , of zuyker by de melk ; dit zyn alle goede verzoetende middels. Men mag ook ge- heel zeker gebruyk maekeii van deze : neemt een of twee pinten warm water volgens het paerd en zyne sterkte, doet er by vier à zes oneen suyker en een of twee oneen olie van zoete amandels. Maer niet en is beter als zoete melk warm gemolken, met sirope van kalissie-hout. Ik hebbe my nog wel gevonden ontbloot wezende
van middels, dat ik gebruyk maekte van olyven-olie> lynzaed-olie en ook oliette-olie, in warm water met suyker gesmolten, en goed gelukt. Want de onwe- tendheyd is zoo groot op sommige plaetsen dat men de paerden maer drank op drank in en geeft, zonder in te zien hunne kragt, jaeren, flauwte, tempera- ment , of nog erger de inwendige ontstekinge. Om dees goed te verstaen zal ik alhier bevys doen
hoe een purgeer-drank werkt. Daer zyn medecynen die heel zoet werken door wee-
kinge, zoo als den manna ; andere Z)rn wat zuerder» zoo als den wynsteen en de tamarinde j de rubarber is hitsiger en intrekkendej den aloës is ook heel bit- ter, enz. |
|||||
|
»
|
|||||
|
DER PAEKDEN. 2o5
Meest alle purgerende middels werken op de maeg
door ontsteltenisse der vesels, en door de inkrimpin- gen en door de verschillende bewegingen die zy veroor- zaeken , zoo dat door dien middel de Vogten worden uylgedreven naer de darmen; daerom is het wonder goed als een paerd een drank op heeft, ook met la- vementen mede te werken om de darmen ter hulp te komen. De maeg is van eene zonderlinge gevoelig- heyd, en zeer vei'schillende volgens het temperament en de natuer der ziekte. Eene overgeweldige medecyne verwekt doodelyk ge-
vaer. Hoe meer een dier verflauwt is, hoe meer men ook op zyn weerhouden moet wezen; beelt uw altyd in en neemt wel agt dat er eene menigte van wer- kingen in de maeg geschieden die wy niet en kon nen opvolgen, om dieswil dat wy maer de maeg konnen onderzoeken als het paerd dood is, en alsdan eyndi- gen ook de inwendige bewegingen. Kiest altyd de middels volgens het kwaed die te
bevegten is, en volgens de natuer, complexie en tem- perament van het dier. Als wanneer dat men geene inflammatie te vreezen
heelt en dat men moet doen purgeren, ik houde voor eene alderbeste medecyne den jalap met het séné- poeder, wat honing en kalissie-poeder daer by; deze medecyne met voorzigtigheyd gegeven en maekt de paerden niet ziek, en zy werkt wonder goed op alle slymen. Heelt men te verkoelen , neemt den wynsteen en
den nitrat de potasse, goed bereyd, en wat honing daer mede ; deze medecyne werkt ook op de blaese en nieren; zy ontstopt en verdry ft den brand. |
||||
|
206 HEELKUNST
|
||||
|
Tegen de galle en wormen mag men nemen aloës
en rabarber te saemen , met honing daer by gevoegt, wat bereyde zeep van Venetien, purgative zeep, by alle goede apothekers te bekomen ; dit is eene heéle goede medecyne. Wilt men een afdryvend purgatif lavement stellen,
neemt vier oneen séné-blaederen, laet die goed trek- ken in eene afkoking van maluwe. Dees is alle zeer goed om af te haelen en het lyf
van onzuyverheyd te reynigen. Maer altyd het paerd goed bereyden met leef-regel,
en ook weekende lavementen om den buyk te berey- den. Aldus gevrogt en zult gy noyt bedrogen worden door de inedecynen. Gy moet altyd wel gedenken dat in het paerd de dranken dikwils maer 's anderdags en werken ; daerom moet men altyd op zyne hoede wezen om niet te dapper dé medecyne te vernieuwen. PP'aerschouwinge in het opgeven der Dranken.
Als men eenen drank opgeeft moet men altyd groote
zorge hebben om heel stillekens te gieten , want een paerd overgoten wezende kan dood ter aerde vallen. Zoo haest het dier komt te verslikken moet men het hoofd laeten neder komen. Het is een aldergevaer- Jykste gebruyk van met glaese flesschen dranken op te gieten, want daer konnen groote ongelukken ont- staen door het breken van het glas. De Engelsche die met bouteillen opgieten die hebben
eene boute pyp die op de flesch vast is, deze komt in den mond van het paerd ; alzoo zyn er geetie on- gelukken te vreezen. y
|
||||
|
207
|
|||||||
|
UER PAERDEN.
|
|||||||
|
4o. Van de Opgezwollendheyd door Wind
onder de Huyd. De Fransche noemen deze kwelling emphysime; het
is eene opgezwollendheyd die overkomt aen de paer- den, zoo aen de borst als aen de schouders of den hals ; ik hebbe er nog gezien, op de lenders, aen de billen, en zelfs daer zyn voorbeelen dat het heele lyf opgeblaesen is even gelyk een kalf opgeblaesen door den slaeger om gevilt, of anders gezeyd gevladen te worden. De locht die verspreyd en verdunt Word door de
dierlyke hitte , loopt zoo op de verscheyde deelen ; deze kwael schynt geene gevoeligheyd mede te brengen. Men kent haere natuer : i.° Door dien dat zy geene
teekeneu naer en laet als men met den vinger dauwt op het gezwel; 2.° Men hoort den wind rammelen ;
3.° Daer en is geene hitte gevoelig.
Heelinge.
Waer het dat het windig gezwel zig vertoonde on-
trent eene wonde, zoo kan men de locht lichlelyk daer uyt dryven door het vryven met de hand ; maer komt het op andere plaetsen, zoo moet men warme deksels daer op leggen, op dat de hitte de uytwaes- semende vaten van de huyd zoude openen en alzoo de locht ilaeten uytvliegen. Dog indien deze invoudige middels niet en hielpen, en dat meer dan vier of vyf dagen het gezwel wesende bleeve, alsdan zoude men moeten eenige vliem - slagen geven, of eene of twee sneden, en inwendig doen nemen cene pin le wyn waer in men doet eene once annys en eene once teriakel. |
|||||||
|
ao8 HEELKUNST
|
|||||
|
Waerscliouwinge.
Wagt uw wel van te laeten eenige oliën of vet ge-
bruyken, alle smeerige middels sloppen de zweet— gaten ; en hier zoude men van een kleyn accident kon- nen een groot en zwaer geval maeken. 4-1. Van de Pa'erden die slegt Hair hebben,
gezwollen Be enen, en in eenen teer enden staet zyn; hoe men de zelve helpen moet en heelen. Ik hebbe ondervindinge van paerden die op goede
stallen mager wierden , en al waeren zy wel opge- poetst, gekamd en geborsteld, dog altyd verarmoed en opgesteken hair hielden. Dusdaenige paerden hoesten ook wel by wylen, andermael hebben zy gezwolle beenen , de oogen scliynen Ie loopen, zy kwylen ook wel by tyden, dikmaels is er gezwel aen de kaek- klieren, enz. Zulke paerden moet men de maeg herstellen. Alle
de zuerigheden komen voort uyt de slegte kokinge der spyze, die alzoo het bloed altereert en niet kan behoorlyk herstellen. Hier uyt spruyten alle de andere gevolgen ; de koude slymen overmeesteren het voedsel in de maeg, daer komen wormen of abcessen op de loose, en dan naedert de dood ; ook wel naer langen tyd zoude zoo een dier het snot krygen, worm of alle andere ziektens. Geneeskunde.
Als men zoo een paerd aen de hand heeft, zoo zal
|
|||||
|
DER PAERD EN. 200,
men opletten of het niet ai te flauw en is om sterke
middels te verdraegen, en men werkt volgens de kragfc van het dier. Voor eerst is het in den lenten-tyd of den zomer,
zoo jaegt zulk een paerd in het gras op eene goede drooge weyde. Nu om de heelkunst uyt te werken op den stal,
zal men voor leef-regel geven slobber van half haver en half geersten meel te saemen, dry-mael dags, in plaels van haver in graen. Men zal het hooy gantsch onttrekken en geven tarwe strooy: men mag ook zulke dieren voeyeren met wat gesneden karotten en wat brood van rogge te saemen kleyn gebroken. Men zal de rust geven en kleyne wandelingen doen;
aen het mondstuk van den toom zal men gestampt look en duyvels drek te saemen in een doek binden om in den mond te laeten hangen. Het duyvels drek, alzoo genaemd om dat het zoo
zeer en sterk riekt, is eene gomme, by de apothekers bekend onder den naem van assa fcetida; zy is veni eene pynstillende en purgerende natuer, goed tegen de wormen , tegen de corruplien en den brand van den mond ; zy verwekt de maeg tot etens-lust, enz. Nu voorders, naer eenige dagen dezen leef-regel te
hebben gehouden , geeft de volgende medecyne :
Jalap, Ì
Séné-poeder, f T, ,,
,r .. . , > Van elks eene once.
Jvalissie-poeder, i
Teriakel, *
Alles in warm bier met wat honing en eene halve
once venegryk.
Geeft dezen drank alle twee of dry dagen, als het
|
||||
|
210 HEELKUNST
paei'd liet verdraegen kan, het gone zeker te denken
ia, want deze medecyne werkt wonder zoet; zy zny- vert het bloed van alle vuyle onreyne vogtigheden , en zy herstelt alzoo de werkingen der maege. Als men nu ziet dat het dier tot appetyt komt en
dat het hair begint te strykken , zoo mag men al- lengskens met een weynig te beginnen wat voeyer geven, een luttel hooy gemengelt in het strooy, en wat haver waer onder men mengelt eene once vene- gryk verdeelt in de dry maeltyden, zoo dat het eene once dags daer van ïieemt. Dat men nu een paerd voor handen hadde die de
kragten zoude veel verloren hebben naer de maeg te hebben gezuyvert, zoude men mogen geven: Eene pinte wyn , daer onder gemengelt eene once
teriakel, twee of dry versche eyeren geslaegen in eene pint water waer in men eenige knollen look gekokt heeft met een weynig keuken zout. Men moet ook altyd wel opletten op de natuer van
het water, want alle steenput water is zwaer om te teeren en koud in de maege; het ligtste water is het loopende rivier en regen water, voorts alle water daer de zeep goed komt in te smilten zonder kappelen, en waer dat het vleesch en de groenten goed zagt in koken. Men moet hier niet missen als ik spreek van regen water, want het regen water in de citerns en putten word rauw en zwaer, en is altyd gemengelt met vremde stoften van de dakken en gotten. Voor de digestie of teeringe goed te maeken mag
men altyd wel wat zout in het drinken mengelen voor alzulke paerden , het zelve is ook goed in de |
||||||
|
DER PAERDEN. 211
haver, maer altyd met maeten, want liet alderbeste
voedsel komt te schaedigen als men het misbruykt. Wat aengaet de gezwolle beenen, men zal hier te-
gen werken alles gelyk ik gezeyd nebbe, want die mcdecyne van jalap, séné-poeder en teriakel wonder goed daer voor is. De beenen zal men ook naerzien als wanneer de zelve zouden hard gezwollen wezen j dan moet men beginnen met verzagtende bayingen van maluwe, dan wat camermille met wat vliender- bloemen, en op het laetste als men hun zagt heeft en de dikte bynaer verdwenen, zoo 'neemt men grond van rood en Bordeaux wyn die hier voor den besten is (moere van wyn in Vlaenderen genaemd). Als de beenen zouden etteren dan zal men die was- schen en bayen met water waer in tabak-blaederen geweekt hebben, want den tabak alle ulceratien zuy- vert. Als de beenen gantsch week gezwollen zyn en koud hebben, zoo dat daer geene de minste ontste- king in is, neemt : la vander, salie, thymus, mar- jolyne , grond van wyn, alles saemen, of eenige van deze kruyden volgens dat men er 1er hand heeft, kokt die en bayt er mede. In zoo een geval zyn alle.heete kruyden goed, zoo
als lauwrier, roosemaryn, enz. Maer als men nog zoude een weynig vreezen voor de ontsteking, zoo zal men nemen de camermille alleenelyk met grond van wyn. Deze middels zyn uytnemende goed. Men moet als men de zelve gebruykt ook inwendig nog werken, en naer de maeg te hebben reyn gemaekt, zoo zal hier boven is aengewezen, geeft over ander dag eene once teriakel met cene once kaneel te saemen in honing of met warmen wyn. Het is heel zeker |
||||||
|
•a
|
|||||
|
2T2 HEELKUNST
dat deze manier van werken de paei'den verlost en
goed herstelt. Ik hebbe er geholpen die van alle paerde- meesters verbeten waeren; daer af mag ik my vleyen, want als dat noodig waer zoude ik het proberen met de brieven en dankzeggingen der eygenaers. Alzoo gaen ik dit deel der heelinge eyndigen, om
te komen naer het handwerk en chirurgie. Dog dat men altyd moet voor oogen hebben als men eenige operatien van belang moet doen , dat men ook moet den leef—regét schikken, om alle onheylen spruytende uyt de ontstekingen te voorkomen , als ook om de kwaede zeeren en humeuren te genezen. |
|||||
|
-'■'' ■■ ■"""■H-f*™^*—^—'--------■■■• .;j"-»-"------------'—^-----------'---------—*-------- -^-■■■
|
|||||||
|
DERDE DEEL.
|
|||||||
|
UYTWENDIGE ZIEKTENS, ZEEREN EN KWEL-
LINGEN, HEELINGE EN HANDWERK, GENEES- KUNDE, ENZ. |
|||||||
|
3't
|
|||||||
|
|
|||||
|
--------~——r—*■-------r------------------ "--■ ■■
|
|||||
|
HEELKUNST
|
||||||||||||
|
DER
|
||||||||||||
|
««ua&WHt*
|
||||||||||||
|
DERDE DEEL.
|
||||||||||||
|
-'■imutJtSIÎIÎOO.CIWHH'iii
|
||||||||||||
|
i. Van de nieuwe en oude Wonden.
|
||||||||||||
|
D
|
EZE verdeeling is Ie maeken in het onderscheyd
der wonden : i.° De versene wonden;
i.° De etter-wonde of etter-gezwel;
5." De wonden in de zagte deelen en de wonden
in de harde deelen; 4.° De wonden van goeden aert, de enkele of een-
voudige wonden, de vereenige wonden, de wonde van slegte genezing, de wonde van bederving of rotting, de wonde die versteent en verkalkt, en de wonde die inkeldert. De wonden die de muscles, spieren, gebinsels der
gevrigten of ligamenten genaemd, en de klieren ko- men te overvallen zyn wonden der zagte deelen. |
|||||||||||
|
2lG HEELKUNST
De wonden der harde zyn de gone die in de been-
deren en in de kraekers of cartilages komen. De wonden van goeden aert zyn de gone die witten
etter voortbrengen , dik , effen , zonder reuk. De vereenige wonden zyn de gone die verschillende
ingangen hebben. De wonden van slegte genezing zyn de gone die
slegten etter voortbrengen, wateraglig, groen, bitter, van slegten reuk, den gonen die de spieren en de ge- ledingen beschaedigt, als ook de kraek-beenen, is den tnoeyelyksten om te genezen. De wonden van bederving geven kwaed vleesch en
bytenden knaegenden etter. De wonde word versteent en kalkagtig als het
■vleesch gantsch hard word. De wonde die inkeldert is de gone die zig nyl-
strekt tot op de naeste deelen. De wonde die heeft verscheyde oorzaekeri :
i.° De kwetsuren ;
2.° De verbrandinge;
3.° De openinge van een abces ;
4." De bittere en knaengende humeuren ;
5.° De werkinge van bytende en knaegende genees
middels, enz. In de wonde van goeden aert is het vleesch rood,
schoon, en den etter gelyk aireede beschreven is. In de wonden van kwaeden aert is het vleescli
slap, bleek en sloderagtig. Om te kennen of eene wonde de geleding of eene
spier-pees belast, moet men teuten met de sonde ; men moet zig op de zelve Avyze verzekeren of zy niet fistelaglig en is. |
||||
|
DER PAERDEN. 217
Dit zyn alle de byzondere kenteekens die men be-
hoort noodzaekelyk te kennen en naer te zien om le heelen. Heelkunst der Wonden.
De heeling die verschilt volgens de oorzaeke die er
wezende is of die het kwaed heeft voortgebragt. Eene kwetsuer en word maer wonde als de ette-
ringe daer in komt, of dat de humeuren van het lichaem hun aldaer draegen, of wel dat die te ras is toegegroyt en dat er etter is ingebleven. De versche kwetsuer en vereyscht geen ander hee-
linge als van de locht bevryd te wezen ; men moet die heel zuyver houden , en drooge linnen doeken daer op leggen, of werk, pluk, enz., volgens het geval. Het bloed is den waeren balsem der natuer om de
kwetsing te genezen : alle vet, alle olien, alle zalven zyn schaedelyk. Alle kwetsuren zullen etteren als er eenige vremde
stoffe zoude ingebleven zyn. Als de etteringe zoude plaets hebben, daer zyn
alsdan vier hoofdstukken , gewigtige aenmerkingen te aeiizien : i.u Eene gemaetige etteringe te onderhoudenj
2. De reynigheyd;
3." Het goed vleesch te doea wassen, dat wil
zeggen het vleesch maetig te laeten aenkornen, want het wassen van het vleesch is een werk der natuer; 4.° Het wond-teeken op te passen.
Waerscliouwinge.
De etteringe die de natuer verwekt smelt het kwaed |
||||
|
2X8
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
•vleesch en werpt de vrenide stoffe uyt de wonden.
De reynigheyd is aengewezen om de overige ette—
l'inge weg te nemen, die daer van eenen slegten aert zoude worden. Het groeyen van liet goed vleescli doet de wonde
loegaen , en het lid- of wond-teeken is het laetsle van de genezing. Byzondere Aanmerkingen in de Geneeskunde.
Als de wonde vogtig, wateragtig is, zoo zal men
zig gantscli onthouden van de verzagtende etter- middels, zoo als koude verzoetende oliën of vette kruyden , want deze soort van wonden met drooge medicamenten moet geheelt worden , zoo als gebrande zooien, amadou, hout-asschen of gebranden aluyn , de egypliac, enz., alles volgens nood. Alhier doen ik een algemeyn bewys; ik zal dat verder en breeder uylleggen. Is het dat de wonde eene spier-pees beschaedigt,
daer moet men tegen werken met sterke riekende geest-middels , zoo als riekende kruyden op wyn of brandewyn , spiritus van lavander, kaneel, enz. Als eene wonde schier bedekt is met etteragtig slap
vleesch, dan zal men de zagte zuyverende middels te werk stellen. Hier toe mag genomen worden wat honing en wyn te saemen, of wat honing met geer- sten water gekokt, en eenige heelende planten, zoo als alsem, enz. Het kwaed vleesch als het overtollig is, doet men
af eten met aluyn. Als de wonde zoude stiukenden groenen etter ge-
ven, dan moet men de aldersterkste zuyverende me- |
|||||||
|
UER PAERDEN. '_> i 9
dicamenten in liet werk stellen, zoo als de verving
van aloës, den gebranden aluyn, of den brand- steen, enz. Dit zyn de byzondere wetenschappen der kunst
die eenen goeden meester wel moet opvolgen om een goed werk te maeken. Als nu de wonde goed zuyver is, de natuer voor-
ziet in de aengroeying van het vleesch 5 alle de voor- dere heelinge die bestaet dan in de reyuigheyd te onderhouden. Men moet altyd, zoo als ik aireede aengewezen
hebbe, de wonde van de loeht bevryden, en zien als men die vermaekt van de zelve niet te doen bloe- den of te stooten, want daer zoude alsdan konnen eene nieuwe ontstekentheyd ontstaen. De wonde die word hard wanneer men die niet
en bevryd van de koude, of ook wel als de bindingen al te zeer spannen; als ook wanneer de eerste hee- linge gedaen geweest is met al te zuere of inkrim- pende genees-middels. Als men nu zoo een geval voor handen hadde, zoo
doet men de wonde op haer eygen komen met de verzagtende kruyden van gekokle maluwe , allhea , enz., en men smeert de boorden van de wonde met sterke etterende zalve en vet, dat is te zeggen die tot etter verwekken ; daer voor is goed de basilicum zalf, die by alle apothekers te koopen is. Maer waer 't dat nu de etteragtigheyd of de harde boorden (om dat een ieder wel verstaen zoude) al te oud waeren en niet snuiten en wilden , alsdan moet men die af- snyden, te verstaen als daer geen groot bloed-vat, spier-pees of groote zenuwe en belet. Maer in wat |
||||
|
220 HEELKUNST
geval het zyn mag men moet altjd traglen te doen
smelten, want dien middel gemeynelyk goed gelukt. Als na de wonde zoude inkelderen of anders ge-
zeyd inëeten , het gone men met de sonde en in de omliggende deelen goed kan gewaer worden , zoo moet men terstond de zelve openen en den etter daer nyrt laeten ; men moet opening maeken alwaer den etter zig verspreyd heelt, en heel voorzigtig werken als men een bloed-vat of spier-pees daer digt ontrent had. Is het dat de wonde fislelagtig waere, dan zal den
ingang heel nauw wrezen , en den grond breed uyt— gestrekt , holagtig , de hoorden van de wonde heel hard, enz. Deze soort van wonden is heel hedrie- gelyk ; men denkt dat de genezing geschied, ten tyde dat den etter alles knaegt en bederft al binnen, zelfs tot op de beenderen. Men moet zig van alle deze onheylen bevryden
door de onderzoekinge met de sonde; voorts deze hee- linge geschied door het open snyden en dan te heelen. Als nu een been zoude ontbloot wezen, zoo moet
men het wel bevryden van de locht en van het be- derven. Men zal hier voor gebruyken pluksel of werk geweekt in overgehaelde térébenthine {essence), men mag hier ook den hrandewyn gebruyken. Dat men zig wagt van het vet. De bedorven wonde moet voor eerst onderzogt wor-
den van wat oorzaek zy voortkomt j herkent men worm , krauwagie , enz., dan moet men voor eerst de oorzaek hestryden, en dan ook de wonde heelen. Voor slinkende bedorve wonden mag men nemen
de afkokinge van okker-note pellen, als ook de blae- |
||||
|
DER PAERDEN. 221
deren van tabac, en compressen leggen van brande-
wyn waer op campher getrokken en geteert heeft. Ook vitriol gesmolten in water of wyn ; of ook
pekel van gesmolten zout. Als alle deze middels te vergeefs waeren, zoo zoude
men voor zeker de kangrein te bevegten hebben. 2. Van de Kangrein, by sommige
Mortificatie genaemd. De kangrein is eenen staet van vernieling der dee"
len met verlies van de gevoeligheyd, als ook van de beweging, en voorders de mortificatie. De oorzaeken der kangrein zyn : .
i." De opbouding der vogten ;
2." De groote ontstekinge die de vaten vol houd en
stopt; 3." De vallen, stooten , groote geweiden, ook het fel
sluyten der banden in kwetsuren; eyndelinge alles wat groote ontstekingen verwekt, en daer naer de levens geesten en de gevoeligheyd verdooft. Heelkunde.
Met den eersten als de ontsteking plaets heeft zal
ader-laeten ; dan als men de kangrein zoude vreezen, of dat men de levens gevoeligheyd te verwekken hadde, zoo zal men nemen : Alsem , marjolyne. x'oosemaryn, thymus, lavander,
van ieder eene goede dobbele handvol, die men zal laelen trekken twaelf of vyftien neren; men zal hier van compressen leggen op het krank lit et de zelve |
||||
|
222 HEELKUNST
altyd verseli houden. Maer indien men geene volko-
men verandering en hadde, zoo zal men nemen de verving van aloës, de overgehaelde térébenthine, den gecampherdeu brandewyn, den ammoniac , en ook wel dan sterken pekel. Men zal ook inwendig wrerken in het gevoelen van
het bloed beter te niaeken en te zuyveren ; daer toe is heel goed den aloës en den alsem, met de genliana op wyu. Als liet paerd heel flauw wacre, geeft eene onee teriakel, eene halve muscade-note en eene halve once kaneel, of zoo veel kruyd-nagels, alles op wit- ten wyn. Men zal ook daedelyk met lavementen te werk gaen
en vervolgen met zweet-dranken, namentlyk is het dier van een week temperament. Als men gewaer wierde dat deze genees - middels
niet genoegzaein en zouden werken , dat het kwaed al te verre gekomen waere, zoo dat de kangrein tot de morlincatie haer zoude uytstrekken, dan zoude men moeten in zoo een gevaer snyden tot aen het levendig vleesch, en de wonde heelen met klissen gemaekt van werk of pluk, de zelve geweekt in ge- smolten vitriol, of gepoeyert met aluyn. ( Ik zoude wel spreken van den kina , maer dezen is zeer dier. ) Men moet altyd rond de wonde compressen leggen
van geweekte riekende speciën, want alle welriekende kruyden, zoo als la vander, marjolyne, kruyd-na- gels , kaneel, zelfs alsem, lauwrier, zyn goed om het kwaed te beletten voort te gaen, en alzoo het goed vleesch bevryden. Als nu de suppuratie of etteringe begint, dat is
een teeken dat de kangrein overwonnen is; dan zal |
||||
|
DER PAERDEN. 223
men de wonde maer eenvoudiglyk lieelen als eene
simpele kwetsuer. Maer het is noodzaekelyk om alle slegle stoffe uyt het lyf te houden , van nog eenige zoete purgeer-dranken te geven. Men mag nemen eene once teriakel, cene once jalap, eene once séné-poeder, alles saemen in eene pinte wyn; men mag ook ne- men eenige oneen manna met eene once teriakel, het welk eenen goeden drank maekt, dat is volgens de gelegentheyd. Byzondere Bemerkinge.
In alle rotte of ontstekende inflammatoire ziektens
moet men heel dikwils den mond wasschen ; hier toe zal men gebruyken azyn, kliesters look geklopt, mos- taerd en keuken zout. De manier van het zelve te gebruyken is aireede beschreven , dus gaen ik naer eene andere kwael. o
3. Van de Ineeting of Rotting der Beenderen
(Carie). De inëeting der beenderen is de kangrein der harde
deelen, want zy wint en bederft altyd voorts. Men onderscheyd twee soorten van rotting der been-
deren : de drooge poeder — rotting waer in het been opteert gelyk hout die van den worm ontsteken is; dan is er eene soort van inëeting daer het been gantsch ongelyk van word , men voelt het zelve bultagtig. Oorzaehen.
Eerste oorzaek. De locht, als een been van de mus-
cles ontbloot is ; dan droogen de vesels , de inflam- |
||||
|
224 HEELHUNST
|
|||||
|
matie die eet de opper - vliesen en veroorzaekt de
inëeling. Tweede oorzael: Dan komt den etter het been te
knaegen. Derde oorzaek. De geweldige stooten.
Kenteehenen.
De kenteekens zyn de uytvloeying van een olieag-
tig, zwart, stinkende vogt, en de rotting van het vleesch rond het been. De drooge poeder-rotting is de slegtste.
Heelkunde.
Men moet te werk stellen alles wat de rotting kan
komen te beletten. De overgehaelde térébenthine {essence), den campher
op brandewyn, de essencen van lavander, roosema- ryn , de térébenthine met het poeder van aloes en myrrhe. Hier moet men zig wel wagten van plaetsers, vet
of'verzagtende middels te gebruyken, want men zoude de rotting vermeerderen. In het begin zyn de voorschrevene medicamenten
altyd genoegzaem. Als het kwaed te verre gekomen waere, dan zoude
men moeten met magtiger middels werken, als het branden of den brand - steen ; alsdan komt er onder de gebrande korts eene etteringe de welke het bedor- ven deel afscheyd , en dan en blyft er maer eene simpele wonde die zeer haestig geneest. Men kan ook de inëeting van een been genezen met
het bedorven deel te scrabben tot dat men op het |
|||||
|
■
|
||||||
|
DER PAERDEN. 2U5
goed gebeendere komt, hel gone zig uylwyst door
eenige druppels bloedj dan moet men ophouden van schrabben. Alsdan trakteert men de wonde als eene simpele kwetsuer, beginnende met den balsem van Pérou om wat elteringe te maeken ; dan de térében- thine met de myrrhe en den aloës, of ook de téré- benthine alleen, volgens dat men het geval zwaer ziet. Byzondcre Heelinge.
Als een kraek-been bederft daer en is geen ander
middel als het uyt te snyden , en dat ten geheele, want zoo een kraeker eens aen het bederven geweest is, dan bederft hy teenemael ; het waere te vergeefs dat men een deel zonde laeten, het zoude weder te beginnen wezen. Het is uyt die zelve oorzaek dat in de javart, als den kraeker gehindert is, hy niet meer en geneest, en dnt men hem gantsch moet afsnyden • het is ook uyt de zelve reden dat als den kraeker dei- neus bedorven word, dat alsdan het snol ook onge- neesbaer word. Deze ziekte is onder hel menschendom bekend by
den naem van ozène, stinkende en rotte neus-zweer, het welk ook ongeneesbaer is zoo dra eens de kwael het kraek-been komt te bederven. Het is nog uyt de zelve reden dat de note van het
been eens bedervende noyt meer en geneest, uyt re- den dat de zelve bekleed is met eenen kraeker. De zagte beenen die genezen veel moeyelyker ; men
moet die ontblooten ten eynde hun te heelen met de middels aireede voorgeschreven, om te voorkomen de verdere bederving. Men zal het dier alle dry dagen eene once teriakel
|
||||||
|
!
|
||||||
|
----------------------------------*"*—------'-----------—"-------------- ------------.......~- ?.....--------------*--------!---------------------------------------- i .....'"!'»■.<.
|
|||||
|
226 HEELKUNST
geven met zoo veel jalap en séné - poeder, daer by
voegende wat kalissie-poeder ; men mag dit geven in bier, wyn of honing. In alle bederving is heel kragtig den teriakel, den
kina , de kaneel, enz. Men zal klisterien stellen als het dier niet goed en
zoude mist maeken. 4. Van de Krauwte of Krauwagie (Gale).
Men zal hier tegen werken gelyk voorgeschreven
is in heelinge van den worm. Als nu het paerd goed is hereyd geweest en wel
gepurgeert, neemt alsdan : Bus-kruyd , dry vierendeelen.
Tabak, vier oneen. Peper, eene once. Zout ammoniac, eene once. Gemeen zout, een pond. Witten vitriol, vier oneen. Laet alles diy dagen trekken in dry of vier pinten biandewyn. Met deze compositie zal men wasschen en invryven,
maer wel te verstaen dat het paerd zal hereyd ge- weest hehhen met leef - regel , goed gepurgeert en bloed gelaeten geweest, ook eenige lavementen gestelt geweest; alsdan mag men uytwendig werken, anders zoude men komen het humeur in het lichaem te jae- gen en groote ongelukken hebben. Als de humeuren al te groot en te lang zouden het
dier gekwollen hebben, zoude het nog voorzigtig we- zen eenen dragt te steken. |
|||||
|
DER PAERDÏÏN. 227
5. Van de gebroke Beenderen.
De oorzaeken der gebroke beenderen zyn de zwaere
vallen, de groote stooteu, de geweldige poogingen, en ook wel de ineeling of rottinge van bet been, het gone kan voortkomen van worm of ander kwaed li urnen r. Men telt vyf soorten van breuken in de beende-
ren , te weten : i.° De halve breuk daer het been maer beschaedigt
en is; 2.0 De geheele breuk waer het been in twee stuk-
ken verdeelt is ; 3.° De breuk waer de naeste deelen niet geleden of
gekwetst en zjrn ; 4." Deze .waer de muscles, spieren of bloed-vaten
gescheurt zyn ; en 5." De schuynsche, dwersche breuk, of daer het
been gemorselt is. De breuken der beenderen die worden gekend :
i.° Door het voelen ;
2.0 Aen het gehoor , want men hoort de stukken
op malkaer gaen als men die beweegt; 3." Aen de pyne die het dier lyd ;
4." Aen de ontsteking, dikwils gevolgt door zwel-
ling of abces, naementlyk als er schilferlingon of splinleringen zouden in gebleven zyn. Ecne der kwaedste breuken is de gone waer het
been een slag-ader zoude gekwetst hebben, en dat het bloed zoude uytgeloopen gebben en geklondert liggen in een binnen deel; alsdan zoude men voor de kangrein te vreezen hebben. |
||||
|
228 HEELKUNST
De onwelendlieyd van sommige is zoo groot dat
zy in liet gevoelen zyn als een paerd het been ge- broken heeft, dat daer geen middel meer voor en is. Wy hebben nu nog ter tyd eenen hengst in onze
sloeterye die over jaer zyn been gebroken heeft door eenen sprong op eenen steen; dees dier is hedendags te zien gantsch genezen, en heeft het geheele saisoen zoo goed gedekt als de andere hengsc.en ; het kreupelt gantsch niet meer. Ik hebbe in Vrankryk een paerd gezien die zyn
linker agter-been aen de groote pyp in twee stukken had gebroken , en die zoo wel genezen was dat liet zyn dienst dede als vooren. Een myn er paerden dien ik twee jaeren gevoert hebbe, hadde eene ribbe ge- broken geweest en de zelve gantsch genezen. D'heer Laf osse noemd verschillende kueren dieohy gedaen heeft op de gebroke beenen die hem goed gelukt bebben. Heelkunde.
Voor eerst den leef - regel, of de weyde om de
ontstekinge te verminderen. Alle been - breuken in musculeuse deelen alwaer
dat er abcessen binnen komen, moeten geopent wor- den om de materie en etter - bloed te laeten uy t- vloeyen; men heelt de wonde met klissen van linne- goed. De breuken aen de been - pypen van den knien
neder tot den voet, moeten met spelken en bind- sels geholpen worden , om de gebroke beenderen in plaets te blyven. Alle breuken zoo aen de beenderen des hoofds, als
|
||||
|
v
|
||||
|
DER PAEKDEN". 229
de schouders, de ribben, zelfs het rugge-graet, wel
te verstaen als het lender- of lang - merg niet be- schaedigt en is, want alsdan is er doodelyke kwet- suer; alle deze soorten van breuken gehouden zynde door de muscles, en vereysscben geen ander heeling als simpele kwetsuer, met agt van opening te mae- ken als er schelverlingen en splinterlingen uyt te haelen zyn. Men moet dan dusdaenige versterkende heel-middels gebruyken als brandewyn met wat cam- pher, om mede te wasschen en bessen of bayen, vol- gens dat men het verstaet. • Een paerd met een been ingestelt moet op de weyde
vry gelaelen worden; en is het in den winter, dan. in eenen stal alleen zonder vast gebonden te wezen op het strooy. Men moet in geender deelen vreezen dat het dier op zyn gebroken been zal steunen. Voorts men zal met de bandagie en de verster-
kende middels werken zoo even als in de chirurgie by de heelkunde der menschen, en de natuer doet het overig werk. Den hengst waer af ik alhier verhaele, en die he-
den gezond en wel genezen is,die heeft wel zes weken hem neder geleyd, hy en stond maer een uer of daer ontrent op eenen dag ; wy lieten hem gantsch. vry en los in den stal alleen, met zorge van dik- maels het strooy te vernieuwen voor de hittigheyd af te keeren. Wy leyden op het dier een zeer logt linnen deksel, om de vliegen af te keeren en het beest zyn rust te geven. De breuk was onder den boulet, aen het been die het lit formeert met het opperste van het kroon-been die in den voet komt. Wy hebben het gespelkt niet karton geweekt geweest ' " a5 |
||||
|
* *
|
|||||
|
23o HEELKUNST
hebbende in franschen brandewyn, met een weynig
water gemelgelt. De breuken aen de hoofd-beenderen zyn te gene-
zen gelyk dat ik gezeyd hebbe, wel te verstaen als er geene schaede of weerstoot op de herssenen en is; voorders in deze breuken moet men altyd ader-laeten. Daer zyn wel gevallen waer men moet openingen
maeken en ook de ventousen of bloed-zuygers leggen als men eenig verklondert bloed te vreezen hadde. Deze voorvallen zyn niet gemeen, en den paerden-
meester moet hier zelfs zien wat er hem te doen staet 5 daerom gaen ik dezen artikel eyndigen met te waerschouwen dat in alle vallen, stooten en dier- gelijke ongelukken moet ader - gelaeten worden als men zoude vreezen voor inwendige bloedstortinge, ook als den adem bevangen is, om het hert en de loose te ontlasten en de verstikkinge te myden. Dan geeft men den iarler émétique in water ver-
deelt, zoo veel graenen als het dier groot of sterk is, en in verscheyde reyzen. Het is eenen kragtigen hulp- middel om den omloop des bloeds te herstellen. Het doet de paerden veel water lossen, en ontlast de nie- ren en blaese. Den tarter émétique is ook dienstig naer dat de indigestie gepasseert is, en als de inaeg lyd naer zwaere vallen. Voor het paerd is den dosis van 12 tot 20 graenen,
volgens grootte van het dier. 6. Van het Gezwel op het Hoofd genaemd
den Mol, in hetfransch Malde Taupe. Het is een gezwel met groote ontsteking, gelegen
|
|||||
|
»
|
|||||
|
DER PAERDEN. 25l
boven op het hoofd tusschen de ooren. In het begin
is dit gezwel hard en word naerdei'hand zagtj dan is het vol witten etter, en somwylen roste brand- water , dat schilt aen de oorzaek ; gemeynelyk het zyn de stooten. Ik hebbe het zien voorvallen aen paer- den die hun hoofd onder aen den kribben-bak hard gestooten hadden al het zelve opheffende'. Heelkunde.
Zoo haest men het gezwel gewaer word moet men
ader-laeten en het dier alle grof voedsel afhouden, voorts op den leef-regel stellen. Dan zal men eene sterke pekel maeken van zout, waer mede men het gezwel goed wascht en baeyt. Als het gezwel niet en verdwynt op den tyd van vyf of zes dagen, dan moet men het openen in de geheele lengde, en naer het zelve wel te hebben'" gereynigt , dan heelt men het zeer, als eene geraeene kwetsuer. Deze heeling is genoegzaem als er geene binnen -
deelen beschaedigt en zyn. Als het gezwel niet ver- zaemelt en is met inwendige beschaeding, zoo geneest gemeynelyk het paerd in den tyd van vyftien dagen j maer als het ligament der herssenen (of herssen— band gezeyd) gehindert is, het gone men gewaer word door de langduerige suppuratie of etteringe, alsdan moet men noodzaekelyk eene tweede operatie doen tot op den grond van het zeer, en uytsnyden alles wat bedorven is. Dan moet de sonde zig verzekeren of er geen meeting van beenderen is, en waer 't dat men er gewaer wierde, de zelve traetemi zoo als ge,zeyd geweest is in den 5.en artikel van dees derde deel. |
|||||
|
232 HEELKUNST
Gantscli deze cure en Iractement moei: geheelt wor-
den met de natuerlyke balsems, en de overgehaelde of geest van térébenthine (essence). D'heer Laf osse raed den balsem van Fioraventi als
eene van de beste voor dees tractement; men maekt kleyne kliskens die men weekt in den balsem en de gone die men doet houden op het zeer door banden en linne schrooden gekruyst als dit liguer X. Men moet wel oppassen dat de bandagic niet te zeer sluyt, en dat de perssing gelyk is. Met zoo te werken mag men zig vleyen eenen goe-
den uytval te hebben ; want dees accident en word maer gevaerlyk door de inëeting van den etter op de agter-hoofd-beender en , die van het occiput , ook de eerste wervel - beenderen van den hals komt te be- derven. Den heer ridder de la Guerinière die zegt, spre-
kende van dees accident, dat de brandende zon , als men een paerd te lang laet staen, als ook het nypen van den stalband daer aen kan plaets geven. Ik wil hier geen ander heeling meer beschryven ,
want deze is de kortste en de naluerlykste. By voo- rige tyden gebruykte men acht of tien zalven , met lauwrier-olie, eyeren, térébenthine, aloës, brande- wyn, caloforium , oxycrat, egyptiac, enz.; men brande ook met een heet yzer. Ik wete nog wel twintig remedien, alle even moeyelyk en smertelyk voor het dier, als ook kostbaer. Zoo dat ik alle deze verwerpe. Het is mogelyk dat
naer onzen tyd men nog iets beter kan vinden als dat ik voorschry ve ; maer ik durve zeggen dat men tot heden nog geene betere of zekerder middels en heeft gevonden. |
||||
|
UER PAERDEN. 235
|
|||||
|
7. Van het Gezwel op het Schqf
(Mal de Garrot). Het drukken op het schof die kan simpel gezwel
wezen, of vereenigt door inwendige of uytwendige kwetsuer of scheuring. Heelkunde.
Als er maer enkel gezwel en is dat men daedelyk
gewaer word, is het door de zadel veroorzaekt, zoo begint men eerst met de plaets van het zadel-kussen waer het drukt ydel te maeken , om dat de zadel op het gedrukte deel niet meer en zoude komen te draegen. Dan neemt men groen gras, klopt het zelve, mengelt azyn by het zelve, eenen gras-fak azyn daer op gegoten en daedelyk opgeleyd, doet ook het gezwel verdwynen. Koeyen-stront, lynzaed, meel, tarwe zemelen met azyn warm daer op geleyd, zyn alle goede en zekere remedien. Zeep en azyn of met brandewyn goed op het gezwel gevreven , de eene of de andere van deze middels die men best ter hand heeft, zyn genoegzaem in der verscher daed gebruykt. Maer als er aireede groote hitte waere en pyn door
de hardigheyd, dan moet men beginnen met verzoe- tende middels, zoo als de maluwe, of gekokte rae- pen, of gebraede ajuynen, om eerst den brand uyt te trekken. Heelinge voor de Kwetsuren op het Schof.
Is er inwendige scheuring of morseling, gezwel der
binnen-deelen, met verzaemeling van etter, zoo moet men terstond uytgang geven aen de materie. Men |
|||||
|
254 HEELKUNST
|
|||||
|
opent op het onderste deel van het gezwel, en naer
de operatie heelt men met térébenthine en brandewyn. Deze heelinge is genoegzaem als er geene inwen- dige schaede en is, want als er een ligament gekwetst is dan moet men tot den grond alles dat bedorven is uytsnyden ; boven allen als de boven-kraek-beenen der wervel-beenen van het rugge-graet. zouden ge- hindert zyn, dan moet men den kraeker tot op het been al'snyden, want de kraekers en vallen niet uyt gelyk de beenderen, en de rotting gaet altyd voort. In alle jonge paerden vind men de pointen of de toppen van de wervel-beederen kraeker natuer ; in de heele oude paerden zyn de uyterste kraekers dik- wils beenagtig geworden. Zoo lang de wonde ettert zal men de zelve heelen
met térébenthine, of de essence met brandewyn. Men moet zig wel wagten van alhier inëetende middels te gebruyken, die hebben altyd in dit geval slegte gevolgen. Men legt op de wonde eenen simpelen linnen-doek
die men vast maekt door vier linten, twee vooren aen de borst en twee van onder. Maer als men zoude genoodza'ekt geweest zyn van
eene groote opening te maeken, dan zoude men de huyd te saemen voegen met eenige koordekens die men door de boorden der zelve passeert, agt ne- mende van te naeyen met het hair neder gesteken. Dan legt men eenige versene strooyden of een lin- nen-doek daer op, en dan de klissen van werk gemaekt om de zelve met de koordekens niet, te saemen te plakken. |
|||||
|
255
|
|||||||
|
DER PAERDEN.
|
|||||||
|
8. Van de Gezwellen op den Rugge en op de
Ribben, door het drukken der Zadel. De zadel die kan drukken zoo van agteren op de
lenders of op de ribben ; het zelve kan ook geschieden door den mantelzak. Deze soort van gezwellen zyn veeltyds ontstekende, ik wil zeggen met inflammatie. Zoo haest men de zelve gewaer word , men zal hier
gebruyken, of eene versche pekel met zout, of het gras met azyn , of muer - kruyd geklopt met azyn , eyndelinge hrandewyn met zeep, enz. ; alle deze mid- dels zyn heel goed als het gezwel nog versch is. Als het gezwel niet en verdwynt dan word het
etteragtig ; alsdan moet men het zelve openen. Men zal agt nemen van in alle gevallen waer dat er pyn en inflammatie is, het dier op leef-regel te stellen; dat is eenen algemeenen regel. Als de etteringe plaets heeft zal men de wonde heelen als voorgeschreven is in de andere artikels. Algemeene Regels in deze voorvallen.
Als zulke gezwellen hard zyn (het gone onmisselyk
zal geschieden in geval dat men de zelve verzuymt), dan komt er eene zwarte korts die zoude kangreneus worden. Dikwils komt de etteringe van eygenj alsdan zyn er twee soorten van heelinge, te weten : Men kan de etteringe vervoorderen met de vette smeerin- gen ; den basilicum is den besten middel om de ma- terie te rypen, maer den koristen en zekersten middel is van de korts met het vlicm-mes afte snyden, om de inëelinge van den etter af te keerenj want het |
|||||||
|
236 HEELKUNST
geval van dusdaenige inëetinge kan zoo zwaer worden
dat de ribbe-beenderen zouden beschaedigen , of dat er inwendige abcessen of apostumen zouden uyt rysen, waerom beter is alle onheylen af te keeren. Dan heelt men de wonde als eene enkele kwetsuer. 9. Van het Gezwel in de Oor en.
Daer komen ook wel gezwellen binnen de ooren;
deze zyn veelmaels veroorzaekt door stooten of slae- gen. Zulke abcessen zyn vol brand-water; vele au- teuren maeken daer groot gewaeg af, maer men moet van dees accident geene vrees hebben als men maer ïn volgt de heelinge die ik hier zal aenwyzen. Geneeskunst.
Men opent het gezwel en men ontlast de oor door
het uytloopen van het brand-water, en men legt op de wonde droog werk. Men bevryd het dier eenige dagen van regen en
koude, en men geeft het wat slobber. Dat ongemak is eygen aen de honden als men die
veel by de ooien trekt, gelyk sommige onwetende jaegers nog wel doen als zy hunne honden willen berispen. Ik hebbe paerden en honden van zulke accidenten
altyd genezen in dry of vier dagen. i o. Van de verdrongen en ook gebroken Leden.
De vervrongen leden, van de Fransche tour de reins
|
||||
|
DER PAERDEN. 257
genaemd , komt voort uyt verschillende oorzaeken :
het vallen , het slieren in het opstaen, of de over- laeding van gewigt op de leden, enz. Men kend de vervrongentheyd uyt het waggelen van de agterste deelen, en het dier en kan niet meer agter-uyt gaen. Heelkunde.
Men moet zoodaenige paerden daedelyk tracteeren
met alle de middels tegen de ontstekinge : i.° De ader-laetinge ; '2° de verkoelende dranken en lave- menten ; 5.° de leden stryken en stoven eerst met warmen wyn, en dan met. brandewyn gemengelt met essence van térébenthine. Op het laetste zal men ne- men gecamplierden brandewyn, want in den eersten zoude hy al 'te sterk stuyten en de vesels verharten. Als er zoude inwendig abces wezen, zoude men moe- ten het vuer geven. Men zal het paerd beletten van hem te leggen ,
want door het opstaen zoude het al weder de leden bewegen. Als den vrong der leden zoo groot waere dat de
slrykkingen van de gemelde middels niet en zouden de raagt herstellen, dan zoude men genoodzaekt zyn het vuer te stellen op de lenders, in punten gebrand. Den grond van rooden wyn gekokt met thymus,
roosemaryn , marjolyne, lauwrier, hysope, daer by de oliën van térébenthine en aspic, is eene zeer goede remedie. ii. Van de Kwetsing op den Hals.
Als de wonde nog verseli is zal men de zelve bayen
|
||||
|
238 HEELKUNST
met pekel-water, het gone men bereyd met kokend
water op zout te gieten, het welke gesmolten we- zende alzoo pekel word. Als de wonde groot zoude wezen en ontsteken, dan zal men ader-laeten. Als nu naer eenige dagen het gezwel, in plaets van
te verdwynen, zoude opheffen en hard worden, dan zoude men moeten de heelinge veranderen, en het hard gezwel bestryken met vet of smeer, muer- kruyd , olie-brood (dat is het lynzaed-poeyer), sa- fraen, alles te saemen , naer het muer - kruyd te hebben gekokt in den azyn , en dan de andere sub- stantien daer mede te mengelen, en alzoo eenen ca- taplasme te maeken ; deze remedie doet alle gezwellen en apostumen rypen, en trekt wonder den brand uyt, zoo dat ook de pyne stilt. Men mag ook hier toe den bereyden basilicum nemen, den welken een goed suppura tif is. Heelkunde.
Als de wonde blyft veel etter rgeven, dan moet
men met de sonde tot op den grond gaen om te voelen tot waer den etter zoude ingeëeten hebben ; dan zal men het gantsch gezwel open snyden, den etter uytzuyveren en zelfs alles wat bedorven is uyt- snyden. Men heelt dan de wonde met térébenthine en haere overgehaelde essence tot genezing. Deze gezwellen zyn eygen aen de trek-paerden die
met goreelen werken ; zy kunnen ook oorsprongelyk wezen door beten van andere paerden of door eenige wonden. 12. Van de Breuken der zagte Deelen.
l.° De bwyh-breuken, De oorzaeken van deze zyn
|
||||
|
DER PAERDEN. 239
de stooten of slaegen onder den buyk, 't zy door een
ander paerd veroorzaekt, of door den steek van den hoorn van eene koey, os of stier, enz., ook door het vallen op scherpe en harde steenen, somwylen door een overgroot geweld ; alzoo ontsluyten de muscles van den onder-buyk, en de ingewanden vallen op de huyd. 2.° Crurale of biiinen-bille-breuk. Deze is een deel
van het gedarmte dat doorbreekt en valt binnen in de bil tusschen de huyd , maekt eenen grooten zak die zig trekt op de groote bil-aders. De heelkunst bestaet in' het paerd om te werpen
op een goed strooy bed, en men tragt de darmen weder te plaelsen ; dog als men niet en zoude lukken dan doet men eene openinge op de ligamenten die zig strekken van den onder-buyk en van de keut-beenen naer het schaem-been (de Fransche noemen dit liga- ment poupart). Als men nu de darmen herstelt heeft, zal men daedelyk het bekleedsel toenaeyen en de ver-, dere voorzigtigheden plegen voor het ophouden der deelen, den leef-regel, de rust, enz. Wat aengaet de breuk in den kloot - zak, en de
byzondere omstandigheden, kenteekens, gevaeren en zonderlinge heelinge dezer laetste, ziet daer voor den 23.5ten artikel in het eerste deel, handelende van de byzondere kenteekens der ziekten.
*
i3. Van het simpel gezwel binnen de Billen.
Daer kan wel ook een enkel gezwel ontstaen binnen
op het plate der billen. Men zal dit genoegzaem kon- |
||||
|
—.....-------'—-------
|
||||||||
|
Xj4o HEELKUNST
nen onderscheyden van den antrax, waer van ik
gesproken hebbe art. 3g tweede deel, als ook van de breuk, alhier boven vermeld. Het enkel gezwel kan spruyten door een overge-
weld, enz. Men zal dit heelen met vet of plaesters van dia-
chilum of basilicum, enz. Als de etteringe ryp is en doorgebroken, zal men de wonde heelen als simpele kwetsuer, en het paerd op leef-regel houden. |
||||||||
|
14. Van het omslaen en ver wingen des Voets.
Het omslaen en vervringen is eene uytrukkinge en
geweldige spanninge der pesen, ligamenten en arti- culatien, gevolgt door zwelling, pyn en krepeling. De omslaegen des voets die hebben verschillende
graeden van meerder of minder gevaer, volgens de scheuring en uytrukking der vesels, pesen en liga- menten, het gone men gewaer word door de zwel- linge, het krepelen en de meerdere of mindere pyn. Het omvringen kan geschieden aen alle de liften
of articulatien, maer is byzonder eygen aen de on- derste litten by den voet; den bol, genaemd boulet, is er meest aen onderworpen. Men zoekt dikmaels de oorzaek waer door een paerd
komt te krepelen, ten tyde dat men geen agterdenken en heeft op het vervringen des voets, uyt reden dat als den vrong maer weynig den voet omgekeert en heeft, er alsdan ook luttel gezwel is. Op vyftig-mael dat er geheelt word aen de schouders, is men wel vyf-en-veertig-mael bedrogen ; het is een gewigtig sluk waer op dient wel gelet te worden. |
||||||||
|
_____
|
||||||||
|
DER PAERDEN. 24l
Een paerd kan den voet vervringen en omslaen door
het struykkelen tegen eenen steen , door eenen val— schen stap, met den voet op eenen ongelyken kant steen te stellen, op eenen ongelyken kalsyde-weg, of als het dier den voet geprangen heeft tusschen twee steenen en den zei ven met geweld daer uyt trekt; alzoo kan het ook den voet scheuren door het aftrek- ken van het yzer. De litten konnen ook komen te vervringen door het
kort inkeeren op eenen hoek van eene straet, of met brutaliteyt en schielyk de spoor te geven , het gone en gevoelig en moedig paerd doet al spi-ingende den voet omslaen; eyndelinge alles wat de voeten doet op eene zyde steunen, en alzoo het gewigt van het li- chaem de zydelyke pesen doet uytspannen. Het slegt heslaen, de lange hoef-yzers die de paer-
den doen slieren op de kalzyde, konnen ook dees on- heyl bybrengen. Heelkunde.
De genezing bestael in de verrokke deelen weder
hunne magt te geven. Hier zyn er verschillende heelingen volgens den tyd
dat de verrekking heeft geduert. Maer stelt wel voor als dat men meer baete doet met eene heelinge dae- delyk werkstellig te maeken , als tien naer eenige ueren. Voor eerst, als men by eene rivier of loopend wa-
ter waere, zoo zoude men daedelyk het paerd met de beenen daer laeten instaen; waer het in den winter, in de sneeuw; ook het besproyen en goed bayen van heel koud water. Deze middels daedelyk in het werk |
||||
|
'*
|
|||||
|
2Ì2 HEELKUNST
gestelt kan men de zwellinge voorkomen en de pësen
herstellen. Ten tweeden, is men by eene uytspanninge of her-
berg, neemt tarwe zemelen warm met azyn en legt dit daer op, of brandewyn en zeep, grond van wyn met brandewyn 5 de riekende kruyden, zoo als salie, thymus, lavander, enz, en brandewyn met zeep eu campher. Alle de middels mogen gebruykt worden op den zei ven stond. Tweede Heelinge.
Ak nu het gezwel eenigen tyd zoude geduert heb-
ben , wagt uw dan wel van met den eersten de sterke middels in het werk te stellen ; maer aengezien dat alsdan de ontstekinge plaets heeft, zoo moet men be- ginnen met verzagtende en verslappende medicamen- ten, ten eynde de spanninge en de pyn voor te ko- men. Men zal hier voor nemen maluwe - kruyd of alinea , gekokte zemelen, lynzaed , enz. Als nu het spannen en de zwellinge verslapt is,
kokt tarwe zemelen met azyn, en naer eenige dagen daer af te hebben gebruyk gemaekt, zal men de leste heelinge doen met brandewyn, campher en zeep; of de heete riekende kruyden en oliën met den grond van rooden wyn. T-Vaersclwuwinge.
Indien de ontstekinge groot waere zoo zoude men
moeten ader-laeten, te weten : aen de voor - beenen als liet een voorste voet waere die zoude vervrongen wezen, en agter in het platte van de billen als het een agter-voet is; maer altyd agt nemende van te ader-laeten aen het been dat gezond is. |
|||||
|
DER PAERDEN. 245
De laeting verkoelt en belet de infiammale.
Men moet het gezond been nemen om ader te laeten
voor de humeuren af te kecren. Als de zwellinge al te groot zoude wezen mag men
ook wel een dragt stellen. 15. Van het verrekken der Schouder (Ecart).
De schouder die verrekt als een paerd valt of'sleert
met de beenen open van malkanderen, zoo dat er ver- rekking is wezende in de pesen en spieren van de borst en van den erm ; alsdan komt er eene ontstekinge veroorzaekt door de uytgerokke vesels. Dikmaels is er ook uytstortinge der vogten in de binne - vliesen, veroorzaekt door het bloed die opgehouden is, en nlzoo het water - vogt afscheyd en stort door uyt- zweeting der vaten. De stooteu en de vallen tegen de schouders konnen
ook dit onheyl bybrengen. Heelin&e.
De zelve als voor vervrongentheyd. Alleenelyk zal
men hier daedelyk ader-laeten, om de ontstekent- heyd voor te komen. Men stelt het paerd op leef- regel, en men laet het rusten. Is er groot gezwel men stelt een dragt tusschen de beenen. Men was in de gewoonte van de verrokke paerden
op eenen patin te stellen, in de gedagten van de ge- zonkene muscles te herstellen. Dees gebruyk is gantsch onnoodig en schaedelyk
tot de genezing ; het doet de infiamma lie te langer |
||||
|
. --■'- ----------------------— -
|
|||||||||
|
1
|
|||||||||
|
24i HEELKUNST
|
|||||||||
|
dueren. De uytgerokke vesels moeten den tyd van her-
stellinge hebben, en geholpen worden door kraglige slrykkingen op tyden gebruykt, zoo gelyk aengetoont is geweest. Het is ten vollen genoegzaem het paerd te beletten neder te liggen, want al opstaende zoude het hem de pesen en vliesen weder op nieuw komen uyt te spreyden, en alzoo de genezing verlraegen. Met in alles zoo te werken gelyk hier is voorge-
schreven , mag men zeker wezen van het dier te herstellen. Hier waerschouwe ik nog dat in alle verreklheden
der beenen , de hinnen-oksels van den arm veel ly- den, en de klieren die daer liggen moeten byzonder gearbeyd en geheell worden. Ik hebbe paerden genezen die de paerden-meesters niet en konden regt krygen, en de oorzaek niet en vonden, en dat het anders niet en school als aen de pesen en klieren der oksels. Zoo een paerd hebbe ik genezen onder anderen aen den heer post-meester te Haarlem, in Noord-Holland. Ik zoude er nog verscheyde kpnnen bybrengen, als
ook de gone die ik geholpen en herstelt hebbe van vrongen in de leden en verrekte heupen, billen, enz. Maer ik zal dit voorby gaen, ik en wille mynen lof niet verkondigen , maer alleenelyk doen zien met eenige voorbeelden dat de waere heelkunst beslaet in de voorgeschrevene middels. 16. Van de verrekte Heupen en Billen.
De veri-ekking der heupen die moet geheelt worden
even als de voorgaende, want de oorzaeken en de uyt- werksels der gevolgen in alles gelyk zyn. |
|||||||||
|
DER PAERDEN. 245
jy. Van den gezwollen Schenkel of Ham,
by de Franche Jarret genaemd. Dees deel des lichaems is heel gevoelig en peesagtig,
zoo dal de minste slag of groote geweiden, als men by voorbeeld een paerd schielyk inhoud, de stooten allerley konnen oorzaek geven aen het zwellen van den schenkel, zelfs de caplets genaemd, of kak-hielen in Vlaenderen bekend, en die ik nog naerden zal beschryven. Heelkunde.
Als de zwellinge verseli is, zoo zal men de sterke
en sluytende middels in het werk stellen, boven al als men zoude de stortinge der binnen - vogten te vreezen hebben ; eyndelinge op de frissche daed raag men gebruyken het koud water, 't zy in de rivier of met de spuyt, of met bayen en compressen, ook den azyn die van natuer sluytende en droogende is; in den winter gestampt ys of sneeuw , gecampherden brandewyn met zeep, enz. Maer als er ontsteking waere veroorzaekt door het
stooten, dan moet men beginnen met de zagte mid- dels, immers volgen de heelinge geordonneert aen den artikel i4 van het derde deel, handelende van het omslaen en vervringen des voet». '■■',■}■:
18, Kan de Krampe of Opkrimping.
De krampe is eetie opkrimping der spieren. Die is
byzonder eygen aen de paerden die heel gevoelig en 16
|
||||
|
246 HEELKUNST
■vervolgens zenuwagtig eyu ; het gone meest geschied
naer geloopen te hebben of de spieren in groote be- weging te hebben geslelt. Als de krampe aen een paerd overkomt, zoo blyft het been heel slyf zonder zig te konnen ployen, byzonder de schenkel. , Heelinge.
Men zal daedelyk den sclienkel en het been , te
beginnen met de bil, stryken met de overgehaelde térébenthine gemengelt met franschen brandewyn , en het paerd doen wandelen. 19. Van de gestooten , geslagen, vervrongen
Pesen, Nerférure genaemd. De nerférure by de Fransche genaemd, is eene con-
tusie op de groote pees of buyg-spier genaemd, in de Toorste beenen, het gone geschied door de agter- yzers die op de pees van de voor-beenen slaen als de paerden hun zoo zeer agterhaelen. Als dat geschied het paerd begint met te manken»
anders kreupelen gezeydj dan volgt er gezwel, som- wylen is de huyd gewond. Dees accident verschilt met het uytrekken van de
pees, om dat hier maer alleenelyk gezwel en is; ten tyde dat in de nytrekkinge de vesels ten deelen ge- scheurt zyn, somwylcn zelfs de pees is ten deelen afgerokkén ; ook de heelinge is hier veel gemakke- lyker. Geneeskunde.
Men moet beginnen met de middels tegen de ont-
|
||||
|
DER PAERDEN. 2*7
steking, de afkokingen van maluwe, althéa, zemelen
znet azyn gekokt, enz. ; dan de sterke kruyden, als salie, roosemaryn, thymus, marjolyne, enz., en men zal in deze afkokirige een derde gecampherden bran— dewyn doen. Men moet het been bewinden met doe- ken en compresseti in die compositie geweekt, met aendagt om de sluyt-banden niet al te sterk te spannen. Men zal verschillende keepen bayen zoo warm als
mogelyk, en men zal deze heelinge aenhouden vyf à zes weken. Als de genezing geene plaets en hadde in dezen tyd,
den eenigsten middel waere dan het vuer en de bayin- gen met gecampherden brandewyn, tot genezing. 20. Van de geborste Aders (Varices).
De geborste aders zyn nog zeer gemeen aen de schen-
kels. Het is eygentiyk eene opgehevendheyd en uyt- springing die een kleyn gezwel veroorzaekt. Heelkunde.
De heelinge bestaet in het baden in de rivier en
het opvryven, en compressen van versterkende me- dicamenten. 2i. Van de Fistels, of Gezwellen der
Ader-Laetinge. Dees onheyl kan geschieden als het paerd de plaets
van de ader-laeting scliropt en vryft tegen de krib of mueren, enz., als ook als er vele kwaede humeuren |
||||
|
248 HEELKUNST
in liet bloed zyn , liet gone den gesteken ader doet
opzwellen, én alsdan komt er een rost brand-water door te zweeten, de plaets van de ader-laeting word hard, en eyndelinge formeert een zak met etter of slymaglige stoffe* Heelinge.
In den beginne moet men bayen met warm water
of waer men zemelen in gekokt heeft, men moet ge- duerig aenhouden met bessen en bayen, of wel een verzagtenden cataplasme opleggen van eenen pap, zoo als wit brood met melk gekokt, of wat lynzaed met een weynig verscbe boter, enz. Ik hebbe diergelyke genezen met bayen alleen, eerst
met warm water, en als dan het gezwel zagt was, het zelve te openen , en dan anders niet als te was- schen met zuyver koud water. Tweede Heelinge.
Als nu zoo een abces veroudert waere door ver-
zuyminge, en dat de materie door haere dikte het bloed zoude ophouden , dat het gezwel zig zonde strek- ken tot aen de kaek-klieren , hel gone men naemd fistelaene aen den liais door bloed-wonde, in dit geval zal men werken als volgt : Men gaet in het gezwel met de uytgegraefde sonde
[sonde canètée), alzoo kan men zig verzekeren van de aders en klieren te tnyden ; men legd zyn ontleed- mes (bislouri) in de groef van de sonde, en men opent aldus liet gezwel in de heele lengde ; men zuyvert alle de materie uyt de wonde, en men legt klissen met zuyverende genees-middels daer op (gelyk ik ver- |
||||
|
DEH PAERDEN. 24g
der zal aenwyzen). Dan vereenigt men de huyd oin
de klissen in de wonde te houden, en men strykt de boorden van de wonde niet popeliere zalf (populeum). Als men zoude vreezen dat de humeuren op de
wonde zouden tallen, dan zoude men een lint [sétori) trekken heel voorzigtig door de huyd van de wonde, om alzoo de etteringe uyt te leyden ; hier toe moet men de koorde of lint met basilicum bestryken, en alle dagen wat omkeeren om de materie uyt te leyden. Het is nog geschied dat door te lang te wagteu ,
den hals-ader zoo zwol dat hy borst; de dikke ma- terie hielt dan het bloed op, en het gezwel wierd gantscli ontstekende van natuer. In zoo een geval, men werkt om de wonde van de etteringe te zuy- veren en men geneest de Avonde als eene simpele kwet- suer, wel te verstaen als de etteringe plaets gehad heeft. Recepten goed om wonden te reynigen en de materie
te rypen. Térébenthine, zes oneen.
' Doyer van eyeren, twee oneen. Basilicum, eene once. Mengelt alles saemen met térébenthine haere over- gehaelde olie, en bestrykt er uwe klissen mede, Voor wonden met slegt vleesch, alwaer men moet
doen etteren. Balsem van styrax, twee oneen.
Balsem van arceus, twee oneen. Basilicum, eene once. Verdeelt alles in wyn-geest. |
||||
|
25o HEELKUNST
Voor de fisiuleuse wonden van alderslegtsten aerd.
Aloës, eene once.
Myrrhe, eene idem. Stampt alles en mengelt in wyn-geest. Dees recept word ook gebruykt met de spuyt in alle slegte wonden , fistels, bedorven dood vleesch , wonden die wateragtig zyn en bedorve materie ge- ven j enz. 22. Van de afgesneden Tonge.
f. f-;:/
Ik ben verwondert dat dees accident niet dikmaels
en komt voor te vallen, nogtans dat vele paerden de tonge ten deele gesneden zyn, en weynig daer van geschreven is. In vele plaetsen doen de stal-knegten eene koorde
in den mond om de paerden naer het water of de smisse te leyden. Als dan het paerd van iets schi'omt, en zyn hoofd haestig opsnukt, zoo komt de tonge te snyden ; ook als een paerd in den stal den stalband- teugel in den mond neemt, en dat men onvoorzig- tiglyk het dier zynen kop doet opsnukken. Wy hebben nu nog ter tyd eenen hengst in onze
sloeterye die in Vrankryk is gekogt geweest, en den welken voor geen geld en zoude te bekomen geweest hebben, hadde hy de tonge niet afgesneden geweest, het gone hem geschied is door den teugel van den stalband, op de wyze hier boven vermeld. Dees paerd is de long meer als half af; het neemt zyn graen op met de lippen, zyn hoofd gantsch op eene zyde hou- dende. De gone die het verkogt hebben waeren in het |
||||
|
m-------«
|
|||||||||||
|
|
|||||||||||
|
25l
|
|||||||||||
|
DER PAERDEN.
|
|||||||||||
|
gedagt dat het dier verloren was, maer het is goed
in stand, en eet gelyk de andere. Voorts als het zoude geschieden dat de tonge te verre af waere, dan en zoude men maer de haver in een mond-zak moeten geven. Alle deze voorbeelden en stelle ik maer voor tot
genoeg te van den lezer. Heelkunde.
De genezing is heel simpel en eenvoudig; zy bestaet :
i.° Als de tonge maer gesneden en is of ligtelyk gekwetst, neemt honing verspreyd in wyn, den wit- ten wyn is den besten, en bayt en wascht er mede de kwelsuer ; dan neemt honing in een dubbel doek, en doet dien houden in den mond van het paerd. 2." Als de tonge meer dan de helft afgesneden
Avaere, zoo dat men geene hope meer en zoude mo- gen hebben van die 'te "zien aenwassen, dan zoude men het afgerukt stuk moeten afsnyden, en den mond onderhouden met wasschen, zoo als boven ge- zeyd. Met anders te werken heeft men den kanker of kangrein te vreezen. s3. Van de Kwetsuren door het Mond-Stuk.
Den mond van de paerden, muylen, ezels, enz.,
kan vreedelyk gekwetst worden door het mond-stuk; het is afkeerlyk om zien hoe sommige handelen met de paerden, zonder te denken dat dees gewillig dier een yzer in den mond heeft die zoo zeer komt te drukken als men met geweld en snukken te werk |
|||||||||||
|
___
|
|||||||||||
|
.------——-------———t*---------'------—
|
|||||
|
2S2 HEELKUNST
gaet, byzonderlyk als liet mond - breydel - yzer ge-
kromt is en hard dauwt. Heelinge.
i.° Deze soort van kwetsuer word ook geheelt met
den warmen wyn waer in wat honing gesmolten is geweest; men zal mede eenen doek met honing in den mond hangen, den gonen men zal vernieuwen van uer tot uer. 2.0 Als de heenderen mede zouden gekwetst wezen,
dan zoude men moeten de splinterlingen van het ge- wonde been afnemen. Zoo lange den mond niet ge- nezen en is, zoo en mag men geen yzer op de kwet- suer doen ; de wonde en zoude niet genezen. Men mag een gebit van hout nemen waer men eenen doek rond wind bestreken met honing. 24. Van de Fistels aen de Ruyn-Paerden
door snyden. Dees is eene vloeying van materie naer dat den
hengst gesneden is geweest, gemeynelyk veroorzaekt door een deel van het opper-klootjen [épididyme)^ als het paerd te lang gesneden is. Dees soort van ettering en is kwaelyk niet te genezen ; het eenigsle dat men doen kan is het deel heel reyn te houden, en te hayen met een deel brandewyn gemengelt met honing en fonteyn-, rivier- of regen -waler, by het welke men zoude òok mogen wat camermille-bloem of wat vlieuden laeten intrekken. |
|||||
|
;
i DER PAERDEN. 255
25. Van de Klooven in de Beenen
(Malandres en Solandres). - Ik spreeke alhier van de klooven die op de hoogte
der beenen komen, binnen de knien en de haemen. De eersLe worden malanclers genaemd, en de tweede solanders. Het zyn borsten en klooven in de huyd, zeer hardnekkig om te genezen door de beweging van het dier, het gone de wonde geduerig open houd. In alle wonden der beenen moet men byzonder met
spoed en voorzigtigheyd werken ; met spoed om de humeuren af te keeren, en met voorzigtigheyd om te voorkomen dat het humeur niet inwendig op een byzonder deel zoude vallen, en alzoo slegte gevolgen bybrengen. Uyt zoodaenige vermelde klooven loopt er een vuyl
vogt, en hoe zwarter het is hoe hardnekkiger om te genezen. De heelkunde is verschillende volgens dat de wonde
veroudert is, ook volgens den meerderen of minderen slegten aerd die de zelve aentoont. Heelkunde.
Olyven olie met wyn goed geslaegen, is voor den
eersten ; dog men moet zien of de klooven niet en dienen eerst verzagt te worden. Verders dan neemt men volgens nood om te zuy-
veren het water waer aloës iu is afgeweekt, ook de zalve egyptiac, enz. Geduerende deze heelinge en mag men niet naelaeten van hel pnerd op leef-i-egel te |
||||
|
■
254 HEELKUNST
stellen, en het zelve te purgeren, waer toe men mag
nemen jalap en aloës , of jalap en séné-poeder, Tan ieder cene once voor een gemeen paerd ; deze sub- stantien in eene afkokinge van kalissie-hout, daer by wat annys, is eene goede inedecyne in zoo eene kwael. Ik waerschouwe hier nog dat men den jalap noyt alleen en mag geven, maer vereenigt met den sé"né of den aloës, maekt alsdan eene goede mede- cyne; alleen en purgeert den jalap maer zeer slegt de paerden. Naer het dier te hebben gepurgeert geeft men eenige zweet-dranken en waterdry vende middels; daer voor is zeer dienstig den teriakel volgens de be- reydinge in dees werk beschreven. Als de klooven zeer veroudert waeren , dan zoude
men nog moeten eenen dragt stellen om de humeuren des te beter af te keeren. 26. Van den zeeren Steirt, en verlies van
het Hair (Arrête). De Fransche geven den naem van arrête als het
hair uyt den staert is gevallen door klooven, zeeren, water-bosten , enz. ; in Vlaenderen zegt men ralte- steirten. Dees zeer spruyt uyt de waters. Als de wor- tels van het hair uytgevallen zyn, daer en is geene remedie om die weder te doen wassen; maer als men by tyden te werk gaet, men zal het verlies van het hair voorkomen. Neemt de wortels van wit lis, die men vind om-
trent de wallen en slooten ; naer het zelve te hebben goed reyu gemaekt zal men het koken in rivier- of |
||||
|
DER PAERDEN. 255
regen-water, tot dat het zelve papagtig worde ; doet
dan daer by witten honing, en zalft daer mede de schaeme en kaele plaetsen , vyftien à twintig dagen naervolgende. Men mag ook nemen het volgende : Neemt gelyke
kwantiteyt van popelieren zalf, witten honing, poe- der van aioijs socotrin, en smeert met deze zalf twee- mael dags de kaele plaetsen des steirts. Dit altyd wel verstaende, in het geval dat er zouden waters of kwaede zeeren te genezen zyn, de zelve behoorlyk te heelen. . 27. Van de Klooven in het onderste Gevrigt
der Beenen, in het fransch Mule tra- versine genaemd. De klooven komen boven de koot, en wat hooger
als den bol of boulet, aen de agter-beenen ; daer loopt een vuyl vogt uyt. Men moet deze niet aenzien voor de bosten die in het lit boven de hielen komen $ ik zal die op hunnen artikel beschryven. Heelinge.
Men moet beginnen het paerd op den leef-regel te
stellen, en dan purgeren, zoo als al gezeyd is ge- w'eest j eene once jalap met eene once aloës, of zoo veel séné-poeder met eene once of twee honing, alles saemen in warm bier, is heel goed ; daer by mag men wel eene halve once olie van amiys doen, het welke eene heele goede purgalie is. Nu het paerd in alles bereyd wezende, behoorlyk
|
||||
|
256 HEELKUNST
gereynigt en het bloed gekoelt, dan gaet men te werk
op de wonden. Daer zal men leggen eerst maluwe— kruyd en lynzaed, een kleyne wyl gezoden of getro- ken met kokende water op heete asschen, want door het zieden geven deze medicamenten te veel vettig- heyd. Daer naer als alles geweekt is en den brand goed uytgetrokken , zoo neemt men de volgende droo- gende middels : i.° Eene halve once zout van Saturne ; laet het
smelten in eene pinte water, en bayt de wonde. • 2.° Oester-schelpen , twee of dry schaepeu been- deren, alles saemen door het vuer in asschen gebrand en geklopt, en op de wonde geleyd. Aenmerkinge.
In alle etterende wonden en mag men maer met
de droogende middels te werk gaen als de klooven genoegzaem verzoet zyn geweest, en de zelve wel uytgeëttert zyn. Men zal hier in den volgenden artikel zien hoe
men de waters aen de beenen moet meesteren, het gone eene groote kunst is j want ik hebbe groote doc- toren zien missen en verkeert werken. Het is eene kwael die ik heel lang gestudeert hebbe, om alle de verschillende oorzaeken goed te konnen ondersohey- den, en de voorvallen die uyt eene slegte genezing spruyten voor te komen. Wat aengaet de recepten, men zal er op het leste
van dees werk in den artikel die er af handelt ver- schillende vinden, alle goed en dienstig in de, ziek- kens en kwellingen waer voor zy aengewezen zyn. |
||||
|
DER PAERDEN. Û5f
En voor meerder gemak Lebbe ik nog boven dien
aen ieder artikel verselieyde goede bereydingeu en medecyneri voorgeschreven , om in alle gevallen eenen goeden keus te konnen doen.
■•■■■ .
""■■'■ 'Al 'STi
28. Van de Waters in de Beenen.
De waters in de beenen zyn eene uytvloeying van
een bylend vogt; de gevrigten onder de laetste kooien der beenen die zyn de deelen de gone meest onder- worpen zyn aen deze kwellinge. De oorzaeken van de waters zyn menigvuldig : i.° Als de beenen niet goed reyn gehouden en wor-
den dan sloppen de zweet - gaten door het smeerig vuyl ; de humeuren des lichaems altyd neder zyn- kende, Zoo geschied het dat alsdan de bytende vog- ten doorbreken. 2." De paerden in de groote steden die zyn daer
meer aen onderworpen als die te velde, uyt reden dat de modder en het slyk van de straeten en riolen, greppen, enz., eene mengelinge is van alle inëetende, ryzende en gistende substantien. 3.° De sneeuw, het ys en de groote koude; deze
oorzaeken komende de uytwaesseminge te binderen door de weynige omloopinge der' vogten, en de sluy- tinge van de uytwaessemende openingen der huyd, alzoo vergaederen hun de vogten, de gone verdikken, oploopen en op het lest doorbreken. 4." De slegte en schaedelyke gewoonte van sommige
onwetende stal-kleglen, de gone om de paerden op te poetsen, het hair van onder aen de beenen uyt- |
||||
|
»
258 HEELKUNST
rukten, het welk zoo veel kleyne wondekens zyn als
er wortels van het hair uytgerukt zyn geweest, de welke de koude doet sluyten, en alsdan eene ontste- king veroorzaekt die op het lest doorbreekt en ettert. Ik zal de menigvuldige oorzaeken voorby gaen , my genoegende van de byzonderste alhier te hebben aengewezen. Heelkunde.
f • '
Voor aireede naer de heelkunde te komen moet ik
hier aentoonen hoe men deze kwellinge zal myden. Men zal deze voorkomen met liet paerd in goede
gezondheyd te houden en reyn op te passen ; de bee- nen moeten in de koude goed gevreven worden met eene strooy-wisse, en altyd afgedroogt als de zelve nat zyn geweest, naementlyk door het sneeuw-waler. Als er ys aen de beenen hangt die vast in het hair kleeft, moet men de beenen wasschen met koud pompe-water, en die dan goed vryven. De Engelsche die paerden hebben van aldergrootste pryzen, die doen slaef-koussen (guêtres) onder aen de lillen, van wolle sloffe gemaekt, om die deelen die zoo verre van het hert liggen , in hunne natuerlyke warmte te houden. Dog ik breuge hier maer dit voorbeeld aen den dag
om ie laeten zien van wat een gewigt het is aen de gezondheyd de onderste deelen in goeden omloop te houden. Ziet in den mensch de koude en de vogligheyd aen
de voelen die brengen meer kwellingen mede, die zelfs komen op de borst te vallen, als alle verkout- hedeu op het hoofd5 want de humeuren, gelyk alle |
||||
|
DER FAER.DEN. 259
b'chaemen in de natuer, die zyn door hunne wezent-
lyke zwaerte naer onder gasnde, daer moet eene ey~ gene kragt wezen om naer boven te trekken, anders alles is tot zinken geschikt. Uyt deze oorzaek zyn de wonden op het hoofd veel eerder genezen als die in de beenen , en hoe laeger eene kwel suer is hoe moeye- lyker om te heelen. Om voort te gaen in ons bewys, zegge tot besluyt
dat als de humeuren van onder in de beenen besloten liggen, zy alsdan moeten doorbreken ; of komen zy in het bloed te slaen, dan veroorzaeken zy ^gne kwaede ziekte, worm, snot, longer-zugt, enz.; alle kwel- lingen konnen voortkomen door een besloten humeur. Uyt deze redens zal men zien in myne heelkunst dat ik altyd voox'schryve de inwendige lieelinge te mede schikken met de uylwendige. Nu gaen wy naer de geneeskunde. De beenen hard gezwollen zynde zal men beginnen
met die te verzagten ; alle middels die in dezen zin werken zyn hier toe goed. Ik hebbe ray altyd bedient ran maluwe-kruyd, en my heel goed er mede be- vonden ; het is eene natuerlyke en onkostbaere re- medie die men overal kan vinden. Men laet het kruyd met kokend water eenen nagt op de warme asschen. Dog men mag ook nemen lynzaed , zelfs zoete melk met rogge meel, immers alles wat verzoet en brand blust. Dees is eene bereydinge om te komen tot eene goede genezing, en men zal het paerd op leef-regel stellen en purgeren. Dees is den grond-regel van eene goede heelinge;
want men keerl de slegte humeuren uyt liet lyf, en men maekt den omloop der vogten te subtilder. Den leef-regel verdunt het bloed en tempereert de hitte. |
|||||
|
__.....__—
|
|||||
|
a6o HEELKUNèT
Nu alzoo hebbende gedaen tien of twaelf dagen,
dan zal men met de medicamenten werken die de etteringe vervoorderen, om alzoo de klooven te rey- nigen. Kokt maluwe, lynzaed , doet er wat versche boter by of lynzaed-olie ; het vet doet de etteringe rypen. Dezen cataplasme en mag maer op de open wonden
geleyd worden die in etteringe aireede zyn. Wit peck met rogge meel en maluwe is nog beter ; dan geeft men eene once of twee kaneel. Als de bfenen nu verdunnen op hunne natuerlyke
wezens, en dat de etteringe eyndigt, dan zal men zalven met den egyptiac, dat is de zalve van Egypten genaemd, daer ik aireede van gesproken hebbe; zy i$ by de apothekers te koop, die de zelve zoo bereyden : Honing, vier oneen. Wyn-azyn, zeven idem. Koper-groen, vyf idem. Daer zyn er die den aluyn ook mede mengelen, om nog meer te droogen. Dese zalf zuyvert en droogt. By gebrek van dees mag men nemen grymsel uyt
de schouw, lynzaed-olie, azyn en wil van eyeren, alles goed onder malkaer geslaegen. Daer zyn meer als vyftig middels om te zuy veren en droogen ; die gaen ik voorby, men zal in het boek van de mede- cynen konnen zien. Voor de Landslieden.
De boeren en lieden te lande, naer ge volgt te heb-
ben de purgerende en verzoetende ordonnantien, mo- |
||||
|
l
DER PAERD EN. 26l gen te werk gaen aldus, als zy in het geval zouden
wezen om zelfs te moeten werken. Naer het hair digt te hebben afgesneden, het gone
men moet in alle ulceratien doen, zal men nemen hout-asschen , zwarte zeep, tabak en brandewyn daer onder gemengelt, of tabak zap met asschen alleen, volgens de gelegen theyd ; men wascht en zuyvert goed alle deze vuyle wonden. Dan neemt men twee of dry versche eyeren, wat zwarte zeep, lynzaed- olie, een weynig zout fyn gestooten en zap van se— liadoine; men maekt eenen cataplasme die men op de wonde legt.'Als nu alle de eUeringe uytgereynigt is, dan droogt men met water daer gestampten aluyn in is geroerd. De peerden-meesters mogen gebruyk maeken van
deze oude remedie, die ook zeer goed droogt; nogtans is de zalve van Egyplen beter en simpelder. Ceruse, een halve once.
Litarge, een halve idem.
Lapis calaminaris, eene halve idem.
Aluyn en vitriol, eene halve once saemen.
Alles goed gestampt en gemengelt met water uyt den smis-bak en wat azyn, laeten een wyl koken, en de wonden besproyen zoo warm als het paerd verdraegen kan. Dees water reynigt alle oude wonden; maer voor
men deze droogende middels in het werk stelt, moet men wonder opletten te hebben het dier goed bereyd gelyk aengewezen is geweest. Alle waters zullen zoo genezen worden als de zelve
niet veroudert en zyn. In dit geval zoude men moeten >7 •
|
||||
|
ÜÖ3 HEELKUNST?
beginnen te purgeren, dragt te steken eü het vüer
geven, anders en moet men geene genezing verwagten. Kraglen van, sommige Middels, en werkinge
der Natuer. Het zap van de tabak-plant, de zelve getrokken op
brandewyn oi' menschen - pis, brengt wonderbaere genezingen aen den dag. Men zonde denken dat men spot of de waerheyd spaerd, als men verhaelen zoude alle de deugden en kragten van den tabak. Ik hebbe oude wonden en ulceratien, klooven , enz.,
alle genezen, ja krauwte op de honden, fistels, enz., met anders niet als tabak blaederen op pisse getrok- ken. Onder anderen was er een paerd die de beenen door de etteringe gewond hadde op eene allerafgrys- lykste wyse met looping van vuyle stinkende wate- ren. Het was in de mey-maend, ik dede het dier in de weyde, en het wierd twee-mael dags gewas- schen met het voorzeyde tabak-zap; ia den tyd van dry maenden was het beest gantsch genezen. De natuer, gelyk ik zeg, en vraegt maer om ge-
holpen te wezen. De goede frissche locht en het jeugdig gras verkoelde en zuyverde het bloed, maekte omloop der vogten ; ten tyde dat de uytwendige zuyverende middels de wonden heelden. Hoe menig schoone geneeskunst zouden men konnen
nytwerken en eenvoudig maeken, met zig tot de na- tuer te keeren ! De boeren die weyden hebben kon- nen altyd met voordeel de simpele middels te werk stellen. |
||||
|
DÈfc PÀERDÊN. 263
sg. Van het Gezwel door Uytgeborstenheyd
(Vessignon.) Dees gezwel is veroorzaekt door de geweiden; het
is eene uytbersting ;t zy al buyten of al binnen den schenkel, of op de twee zyden te gelyk. De paerdèn die den schenkel heel regt hebben, zoo als de hol— landsche paerden, die zyn er aen onderworpen meer als de andere. Het is eene uytgesorthéyd vali het lym- phatiek vogt. Zulke paerden konnen lang daer mede loopen zonder dat het hun gvootelyks beschaedigt. Het is eene mismaektheyd die schaedigt in dé waérde van het dien Heelkunde:
Zoo haest dat men de uytbersting gewaer is* zoo
moet men daedelyk het deel stryken met laurier-olie, en om nog kragtiger te werken zoo neemt de vol- gende compositie : Mengelt saemen gelyke deelen oliën van laurier,
térébenthine* spica, petro, jeriipei-e, en zoo veel ge- campherden brandewyn. Ik hebbe alle zulke gezwellen zien verdwynen met
deze remedien by tyden te gebruyken ; en als de zelve zouden oud wezen , dan mengelt men deu tarire émétique met varkens - smeer om mede te smeerem Deze heelinge is heel sterk, men moet mager stryken en zien de werkinge; in den eersten heeft meri ge- zwel, dog daer vooren en moet men niet bevreest wezen , want het zyn de wateren die getrokken wor- den , en als zy iiytgeloöpen zyn is het gekwel ge- holpen. |
||||
|
-------------------I
|
|||||
|
SG4 HEELKUNST
Nu als men eerder zoude willen gedaen hebben ,
200 geeft men maer het vuerjmet een puntai onder, om de waters die in het gezwel steken daer uyt te loopen. Dan heelt men met katoen en wit pek, dat voortkomt uyt de sapin-boom genaemd epicia (pinus abies). Het wit pek moet zuy ver Wezen, droog, breekag- tig en geelagtig van koleur. Het beste komt uyt de lyen van Bordeaux naer Bayonne* 3o. Van het gezwel Caplet genaemd.
De hoeren in Vlaenderen naemen dit halo-hielen,
al is het dat de hielen daer geen het minste gemeens mede en hebben. Dit gezwel komt op den schenkel ; het is eene mismaektheyd die de paerden niet en doet kreupelen, en die voortkomt uyt stooten of ge- weldigheden, of met te veel magt de paei'den te doen kort stil staen die in den loop zyn, enz. Dees gezwel is eene uytgestortheyd van vogt tusscben de huyd en het schenkel-been aen het eynde van de groote pees. Heelkunde.
Zoo daedelyk dat men het gezwel gewner word,
moet men met het paerd in het water gaen staen, of met eene spuyt geduerig koud water op spuyten; voorts alle de zelve heelinge als in den voorgaenden artikel. 3i. Van de gezwellen de Jardon en de
Co urbe genaemd. De jardon is eene dikte die komt in het gedeelte
van den schenkel, agter en onder het been der zei ven |
|||||
|
DER FAERDEN. 265
(het gone de groote pees vast houd). Deze dikte is hard
en strekt zig uyt tot op het beginsel van de groole been-pyp, agter de pees volgende die op de been-pyp loopt. Dees harde zwelling is veroorzaekt door over- geweld. Men moet die heelen zoo daedelyk men de zelve gewaer is, beginnende eerst met de verzagtende middels en dan de sterke sluytende en magt gevende, gelyk ik al zoo dikmaels aengewezen hebbe, en die men in het boek der medicamenten zal beschreven vinden. Als nu deze verharde zwelling zoude veroudert
wezen , dan moet men met het vuer te werk gaen in punten geslelt, en de twee eerste dagen naer dat het vuer gestelt is de plaets goed heelen en stryken met laurier-olie. Als de jardon verzuymt is dan blyft het paerd kreupelen. De courbe komt gelykelyk voort uyt overgeweld ,
of buytengewoone togten, door uytberstinge der vog- ten die in den schenkel en ontrent het gevrigt zig ophouden en aldaer verharten ; zoo dat men omlaeg en rond het gevrigt eene verbeende hardigheyd voelt en ziet. Heelkunde.
Als de uytgeborstene dikte versch is dan is zy van
harde ontstekende natuer ; zoo dat men moet te werk gaen met de verzagtende middels, en daer naer re- solveren met de versterkende kruyden, warme oliën, enz. ; maer als het zeer versteend is, dan moet men het vuer geven. Men mag nogtans altyd in alle ge- zwellen die nog niet beenagtig zyn met den tartre émélique werken eer men liet vuer stelt 5 want ik |
||||
|
266
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
liebbe wondere kueren met den èmélique zien doen,
op de gezwellen. Den iarlre éméliaue is veel magtiger als de euphorbe
en alle diergelyke byten.de middels. 32. Van (Ie Spaenen en S pakken (Eparvi ris).
De eerste soort van spaenen naemt men ossen-spaen,
■uyt reden dat de hoorn-beesten , stieren en koeyen, daer aen zeer onderworpen zyn. Het is eene dikte onder en binnen het gevrigt van den schenkel, by- naer gelyk de courbe waer af is gesproken in den voorgaenden artikel ; het verschil tusschen beyde be- staet als dat de courbe altyd voortkomt van eenig geweld, ten tyde dat het ossen-spaen een gevolg is van slegte conformatie, om beter Ie zeggen mismaekt- heyd door gehorte. De tweede soort is liet droog spaen , het welk men,
maer gewaer word als het paerd in gang is, want; daer en is geene dikte in deze soort. Als het paerd stap gaet of draeft, zoo trekt het de agter-beeneri. zeer hoog en schielyk op. Is het aen de twee beenen besmet, zoo trekt het dan het een voor en het ander «aer. De Fransche noemen dit harper ; de kwelling d,ezçr spaen is in de spieren en de zenuwen. De bayingen van verzagtende kruyden met wat
grond van wyn daer mede, konnen veel goed doen aen deze kw^el ; want daer en is geenen zekeren middel om die gantsch te genezen. De derde soort is het versteend spaen, die voort-
komt van geweldige nytrekkinge der binnen-peseii of ligamenten genaemd. Dees spaen is te zien en te, |
|||||||
|
DER PAERDEN. 267
voelen onder het gevrigt en al binnen het been by
àen schenkel. In den eersten is het zagt, want als dan en zyn de vogten nog niet versteent ; als deze uytgestortheyd hard en beenagtig word, dan komt liet paerd kreupel. Men zal de zelve heelkunst te werk stellen als aen
de courbe (artikel 3i), te weten : als deze soort van spaen nog verseli is, is de kwael verouderd en ver- steend, men zal het vuer stellen in punten gebrand; en nog deze heelinge en lukt niet altyd,.roaer zy helpt zeer veel. Als nu het lydende deel verbeend waere, zoo dat
het spaen als eene verbeende schulp daer op zoude liggen , als dan en is er maer eenen middel, en dat is het overheen die op het gevrigt is af te zaegen ; want alle andere heelingen zyn te vergeefs. Als men zonde het vuer gegeven hebben, is het
goed om het hair weder te doen wassen, te nemen huskruyd goed gevreven op den steen en met honing gemengelt, en alzoo met deze zalf de gebrande deelen stryken. Ik en spreke hier niet van vette oliën, zoo als die
van lynzaed, die goed zonde wezen waer het op an- dere plaetsen als opliet gevrigt; maer óp alle beenen moet men de vette medicamenten verwerpen. 33. Van de Heuver-Beenen(SuTos).
De heuver-beenen die verloonen zig op de been-
pyperi, zoo binnen als buyten ; zy konnen ook wel tweederley wezen. Het enkel of kleyn heuver-beere en is maer eene mismaektheyd die maer te vreezen |
||||
|
s68 HEELKUNST
en is als zy door haere grootte zoude komen de groote
been-pees Ie hinderen. Als het heuver-been verouderd is en vereenigd met
de been-pyp, dan en hindert het in niets op den dienst van het paerd. De voor - beenen hebben ge- meenelyk meer daer af als de agterste. Heelinge.
Als men aen een jong paerd of veulen zbude mer-
ken eenige toevallen , 't zy van stooten of anders, die de heuver-beenen konnen doen vreesen, dan zal men stryken met laurier - olie, gemengelt met zoo veel gecampherden brandewyn. De heelingen voorgeschreven door de heeren de la
Guerinière en Solleysel, die bestaen in eenen mag- tigen middel gemaekt als volgt : Kwik-zilver, twee oneen. Euphorbe, dry groot. Solver, dry groot. Cantharides (spaensche vliegen], een groot. Alles in poeyer en gemengelt in laurier-olie.
Dees recept en zal ik noyt raeden , want het is
veel te gevaerlyk zulke sterke medicamenten te ge- bruyken digtby de pesen : zoo eenen magligen middel kan inëelen op de binnen-ligamenten en het paerd voor altyd kreupel maeken ; het is Ie veel verpanden om eene kleyne zaek die het dier niet beschaedigt. Ik brenge alhier moer deze genees-middels aen den
dag om te doen zien dat wy de zelve wel kennen ; want ik goed wete dat sommige oude paerde-meesters met deze geweldige medicamenten werken ; ik wil bun maer waerschouwen hoe gevaerlyk die konnen worden. |
|||||
|
!
|
|||||
|
DEE. PAERDEX. 269
Het ratte-kruyd of arsenik is in het zelve geval
nog veel gevaerlyker, want het een subtil fenyn is die eet en knaegt door al, en alzoo op de zenuwen komende kan den klem en convultien veroorzaeken. Ik wil alle deze secrète en doodelyke medicamenten
voorby gaen ; want als men wilt doen branden dan is het veel zekerder en eerder gedaen de operatie met een gloeyend yzer te werk te stellen. Eenen goeden meester kan zoo diep met zyn vuer-mes gaen als hy geraedig denkt, en zoo een kort en bondig goed werk maeken. 34. Van de Loupe op den Bol (Loupe' au
Boulet). Als er een gezwel vooren op den bol van de beenen
komt, dit is veroorzaekt door het water-vogt (fympha) die door een geweld daer uytgestort is. De zekerste remedie hier voor bestaet in het vuer
1e stellen in reyen , dit is in lignen te zeggen j alzoo verdroogt men de vogten die anders zouden versteenen. Daer zyn nog wel verteerende medicamenten die
men eerst kan proberen , zoo als de spicanarde en zelfs den émétique , maer den kortsten middel is het vuer. 35. Van de Moleften, Gallen genaemd.
De moletlen of gallen zyn zagt en zeer ongevoelig
voor het paerd als men daer over dauwt, bynaer de grootte vaneene noot; zy is enkel of tweeder binnen en buyten, en gelegen onder aen den bol, tusschen |
||||
|
?7° HEELKUNST
het been en de pees. De oorzaeken zyn de groote
arbeyden en het hard loopen op de steenwegen , voor- naemelyk als die heel ongelyk liggen. Heelkunde.
Zoo haest de galle of moiette zig vertoond, moet
men het paerd laeten rusten op het strooy, en dacr op leggen compressen geweekt in de afkokinge van de aldersterkste kruyden, zoo als lavander, laurier, salie, kina , marjolyne , thymus , enz., alles in goeden brandewyn , daer by doen campher en witte zeep j men bayt ook met grond van Bordeaux wyn. Ik hebbe altyd deze heelinge zien lukken met den
eersten , ook met stryken van spycanarde olie ; raaer als de gal te verouderd is, dan moet men die doen verdwynen door het vuer. Ik en raede geensing van gebruyk te maeken van
den ellebori negri, of zwarten nies-wortel, nog de spaensche vliegen, nog de euphorbe, nog den kalk, solfer, enz.; alle deze substantien elen in, zyn heel gevoelig voor het paerd , en gevaerlj k door hun.ne inëetende kragt ; ten tyde dat het vuer goed gegeven een zeker middel is. 36. Van de Pusten in de Kooien (Poireaux).
Alle pusten van den aerd der poireaux die zyn
zeer hard, en schynen ongevoelig; zy vertoonen hun op de huyd, en konnen heel dik worden. De over- vloedige vogtigheyd des huyds kan oorzaeke geven aen deze gewassen, als de lymplia niet genocgzaem vloeyende en is. |
|||||
|
t
|
|||||
|
BER PAERDEN. 27JS
De heelkunde voor deze bestaet in de zelve af te
knoopen met eenen was-draed. Dees voor de enkele pusten of vratten. Maer wat aengaet de worten en pusten in het
gevrigt der kooien, deze hebben eene andere oorzaek en vereysschen ook eene andere heelkunde; want de zelve dikmaels voortkomen door waters, humeuren, of eenige ziektens. Als dan zweeten zy een bytend en stinkend waterj en zy verschillen nog met de eerste soort door de verspreyding hunner gewas die de koot gantsch omringelt. Heelkunst.
Zoo dra men die vratten, die ook sommige krabben
noemen, in de gevrigten der kooten gewaer word, zoo zal men het paerd op den leef-regel stellen met slobber en strooy ; dan scheirt men het hair zeer digt af, en snyd men deze vratten tegen de huyd, en men zal klissen van werk in sterken wyn-azyn geweekt daer op leggen , des anderen dags daer by doende spaensch groen (koper-groen) ; de wonde alzoo twee-ma'el dags vermaekende tot volle genezing. Nota. Men zal het paerd doen wandelen in eene
drooge plaets. 37. Van de Liggers (Loupe).
De liggers zyn meest altyd veroorzaekt door de
lengde der hoef-yzers, wanneer het paerd rustende op de zelve gaet liggen. In den eersten zyn de zelve vol rost brand-water , het welk dik wordende dan als een spongieagtig vleesch word. |
||||
|
272 HEELKUNST
Heelkunst.
Men zal rvoor eerst ter hulp komen door korte
hoef-yzers op te stellen, en het gezwel zal men bayen en stryken met pekel, en daer naer met brandewyn en zwarte zeep. Dees in den beginne ; maer waer 't dat het gezwel eenen etter-zak waere, als dan zoude men het zei re moeten openen, en daer naer cureren als eene enkele wonde. De heelinge moet aldus geschieden als men zoude
spongie-vleesch of aenwas gewaer worden : in dees geval snyd men het aengewassen vleesch gantsch uyt, de huyd spaerende zoo veel mogelyk, om te konnen de boorden der zelve vereenigen ; men wascht de wonde met franschen brandewyn , en men volt de zelve op met droog werk. Dan passeert men koordekens door de boorden der huyd om de zelve te vereenigen en het werk op te houden ; men aal daer op slryken de popelieren zalf (onguan populeum), om te ver- zoeten en te verkoelen. 38. Van de simpele Gezwellen aen de Borst.
Deze gezwellen zyn eygen aen de paerden die trek-
ken ; men word die gemeynelyk gewaer by de schou- ders, en die zyn vex'oorzaekt door het goreel. Men zal de zelve heelen als hier boven beschreven is, want de zelve van eender aerd zyn. Maer waer het zaeke dat er wonde zoude wezen, als dan zoude men moeten de zelve tracteren met heelende en vertee- rendé middels, werkende tegen het kwaed vleesch; de heelinge moet beslaen volgens dat de wonde haer vertoond. |
||||
|
DER PABKDEN, 2?5
39. Van het Kribbe-Byten.
Het kribbe byten kan groote ongemakken bybren-
gen, door het inslokken van den wind en het ver- lies van het speeksel. Men zal zulke paerden steene kribben geven met
heele breede boorden, en nog beter de haver te geven nyt een inond-zakj ook mag men hun een leeren hals-band aen doen van twee duymen breed, agt nemende den zei ven niet overtollig te sluyten , uyt inzigt voor de oogen die er door zouden lyden. 4o- Van de ujtgezonken Heupe
(EpointéJ. Zulke paerden hebben de eene heupe laeger als de
andere ; dees is veroorzaekt door stooten op de ge- beenderen der verbindsels. Hier voor en is geene andere heelinge als te ver-
sterken met stryken van eenige kragüge oliën, zoo als spica, laurier, enz. , 4-1. Van de opgetrokken Lanken.
De paerden met opgetrokken lanken eten zeer wey-
nig; zy en dienen niet om grooten arbeyd te doen, maer zyn gemeenelyk zeer vlytig en driftig om te loopen. Men moet zulke paerden weynig, maer sterk voed-
sel geven, graen, brood, enz. .... m |
||||
|
$?i HEELKUNST
42. Van de Sprynk-tìielen.
De paerden die versieeten zyn en aen welke deri
boulet van de agter-kooten gantsch vooruyt komen ; zoo dat zy op den teen des voets loopen, zyn sprynk- hielde genaemd. Dees komt voort door de sleete van de span-pesen;
Daer voor en is geene genezing; maer men kan een paerd lang daer af bevryden door de hoef-yzers plat te stellen, want hoe liooger dat den hiel staet, hoe meer dat den bonlet moet vooruyt komen; De stallen die met ongelyke kalsyde - steenen ge-
maekt zyn geven ook oorzaek aen deze sleet der bee- nen, bezonder als de stallen te veel afheliing hebbenj dan zoeken de paerden hun te houden niet de teeneri tusschen de steenen om hun te schooren; al'zoo wor- den zy veel eerder sprynk-hielde. Daer zyn paerden die uyt de natuer wat regt vari
beenen zyn; dees ziet men aen de gone in de bergag- lige landen opgevoed zyn. Men moet zulke meer be- vryden als andere , met hun te stellen op platten grond en heel plat te beslaem v' \
43. Van de geboogen Beenen,
■
De geboogen knien zyn van een ieder bekend eri zigtbaer ; het is eene opspanning der pees in den erm.
Heeli/we.
o Men heeft wel in den beginne gelukt met de hdyd
te openen en de gespannen pees de gone binnen eri |
||||
|
DEK PAERDEN. Hj5
Wat onder den erm ligt, af te snyden. Daeï is geen
ander middel van genezing; ik hebbe de zelve zeer goed zien gelukken. 44: Vari de Paerden die over de Gevrigteïi
staen (Bouleté). Dees is eygen aen de paerden de welke door ar-
beyd de uytreykende pees opgetrokken hebben. Zulke paerden hebben bet been rond, zy lyden en komen veelmaels te strukkelen; nogtans hebbe ik er gevonden die nog heel zeker kouden loopeh. Hier voor en is geene curatie , als heel plat van
hiel te beslaen. 45. Van de styve B eenen.
De eerste oorzaeken van de styve beenen zyn de
Weynige zorge die men heeft voor de paerden die be- zweet zyn ; het zweet die op de gevrigten en arti— culatien komt te droogen, doet de binne-vogten ook styven. En zoo is het geschikt in de natuer , dat men mag de vergelykenis maeken by een uerwerk welkers gang vertraegt als door de koude de olie waer mede de Avielen gesmeerd zyn, komt te styven. De gevaeren van een paerd te laeten verkouden zyn
meerder of minder volgens den tyd des jaers en de plaets waer bet paerd blyft staen. Ik hebbe aireede bewezen wat kwellingen en ziek-
tens tonnen spruyten nyt de koude en vogtigheyd op een verwarmd lichaem, zoo als klem, verboeft- |
||||
|
276 HEELKUNST
heyd, enz. ; hier wille ik nu bewys doen van de ver-
styfde leden en beenen. Door de verstyving is te verstaen de verdikking
der vogten die omloopen in de binnen-vesels, alzoo dat die hlyvende staen die teere fibers komen te ont- steken ; en hoe meer een paerd heeft verwarmt ge- weest en de vogten uytgespreyd, hoe meerder is het gevaer. De Engelsche die kennen dat zeer wel 5 als hunne paerden geloopea hebben doen zy de zelve wandelen en het zweet nauwkeurig afvryven, daer by nog eenen goeden bereyden drank gevende om de vogten te doen omloopen. Gelykerwys dat deze kwael slegt te genezen is wan-
neer een paerd is veronagtzaemt geweest, zoo zal ik hier aentoonen de middels om het dier te bevryden. Regel om een Paerd te bevryden.
Zoo dra een paerd heel bezweet is, moet men zig
wel wagten het zelve in eenen kouden stal te plaet- seu, maer doen stillekens wandelen, en indien het weder zulks niet toelaet, dan zal men het bevryden van allen togt der winden. Is het een zadel-paerd , zoo zal men den zadel ontspannen en onder den zelveu versch strooy steken tegen het hair op , en dan nauwkeurig het zweet afdroogen. De Engelsche hebben daer zweet-messeu voor , die gemaekt zyu van hout als -eenen scherpen regel, waer mede zy over het gantsche lichaem de vogtigheyd afnemen , het gone de paerden zeer ligt doet droog komen. Dog by gebrek van deze mag men een duts van hooy ne- men -, het welk beter droogt als strooy, daer mede •
|
||||
|
„-----,,- -—---~™~~
|
|||||
|
DER FAEKDEN. 277
de schouders wel gevreven en het hair opperwaerts ,
want met het hair neder te stryken blyft den grond van de huyd nat en word alzoo koud, het gone de onwetende stal-kneglen altyd begaen. Nu de beenen mag men wasschen met koud water, te weten van de knien tot onder aen de voeten , en agter van de schenkels tot onder gelykelyk. Dan als men den zadel afneemt zal men het gantsche paerd goed vryven , en dan dé beenen met eene goede strooy-wisse wel verwarmen* De onwetende doen de beenen hard vryven als het
paerd toekomt, het welk gantsch tegenstrydig is- want als dan hebben deze deelen veel hitte in zig, en het vryven trekt de humeuren op de zelve; maer als het paerd wat gestaen heeft, dan is het van het aldernutste de omloopen der vogten te helpen en te verwekken. Daer naer zal men het hair met den roskam los
maeken , en de leden warm houden. Men moet zig wel wagten verwarmde paerden eten
te geven; men mag de zelve den dorst laeven met een warm slobber, naer dat zy hebben gestaen. Dat men nu gewaer zoude wezen dat het paerd koud ge- kregen heeft en het aen het beven kwaeme, zoo zoude men mogen nemen eene flesch wyn of bier gewarmt , en daer by gedaen dry of vier versche eyeren, wat honing en eene once kaneel, of eene halve muscade-noot geraspt ; dan het dier goed ge- dekt en de beenen gebayt met warmen brandewyn of genever, of diergelyke stoffe, want ik wel honderd recepten zoude konnen scliryven voor deze. Alzo» gevrogt zal men zyn paerd gezond houden. |
|||||
|
278 HEELKUNST
In alle gevallen mag men stoutelyk geven warm
zemel-water met wat keuken zout daer in gesmolten. Indien het paerd eenig geweld kwaem te doen om
te pissen of ongerust waere , zoo zal men van het -voorschreven zemel-water klisterien stellen, het gone zeker helpt en alle ongemakken voorkomt. Nu als men een paerd voor handen hadde het gone
styve schouders en leden hadde, zoo zal men het op goede meel-slobber stellen, om het bloed te verdun- nen ; dan zal men de leden, schouders en beenen be- stryken men afkokinge van marjolyne , laurier, salie, roosemaryn, lavander, enz. j men zal de deelen goed vryven. De baeden van loopende waters, byzonder de mineraele , zyn eene kragtige remedie. Alle andere zoo als vesicatoren, dragten, enz., zyn hier noode- loos en van geender waerden. 46. Heelinge voor Paerden die styf zyn in
de Leden, Schouders en Beenen. Zy is de zelve alhier boven beschreven ; hier en is
maer te aenmerken dat men vele baete heeft zulke paerden in gelabeurd land te doen gaen, het welk wonderbaer de spieren verslapt, gelyk ik het zelve menigmael ondervonden hebbe. 47. Van den Voet, zyne beschryving en
deelen der zelve. Den hoorn des voets komt voords van de huyd en
de tendineuse deelen. |
||||
|
DER PAERDEN. 379
De verseliey'de gedeelten zoo harde als zagte besloten
in den voet, zyn de volgende : i.° Het vleesch van de kroone;
2.0 Het gegroefd vleesch (of gecaneleerd genaemd) ;
3.° De vleesch-zole;
4." De vleesch-strael (of anders vleeech-schigt ge-
naemdj ; 5." Het been van den voet;
6.° Een deel van het kroon-been (coronaire)}
7.0 Het been van de note;
8.° Hunne verbindsels , ook ligamenten genaemd ;
9.0 Hunne vliesen of capsules;
io.° De eyndelinge verbindsels der spier-pesen;
ii.° De slag-pols-aders [arteries);
i-2.° De blauwe aders.
i3.° De lymphatique water-vaten;
i4.° De zenuwen ;
i5.° De klieren van gevrigt vogt (synoviales) ;
i6.° De kraek-beenderen des voets.
BewYS t>an de voornoemde deelen. — Kennis der
ontleedkunde. — Noodzaekclyke wetenschap tot het cureren en beslaen des Voets. i.° Van het vleesch der kroone. ■
Het vleesch van de kroone is zeer hard, grysagtig
al den buyten-kant, en witagtig -al binnen ; men onderscheyd- er vele zenuwagtige struffelkens en heel weynig bloed-vaten. Dit vleesch formeert eenen bol die den tendon .of uytrekkende spier-pees bekleed. |
||||
|
s8o HEELKUNST
|
|||||
|
2.° Van het gegroeft vleesch.
Het gegroeft vleesch, het gone de Fransche canelée
haemen, uyt reden dat het in fyne rimpels gegroeft ligt, onlfangt de uytgespreyde groeven van den hoorn ; men vind in dit gedeelte ook vele zenuwagtige struf- felkens en ook bloed - vaten, waer door dit vleesch verschillende is met het kroon-vleesch hier boven verhaeld. Het ligt vast aen heel den bol van het been des voets. 3.° Van de vleesch-zool.
De vleesch-zool bedekt de onderste opper - vlakte
van het been des voets, waer aen zy aenkleeft, uyt- gezondert de plaets alwaer de buyg-spier des voets aenhoud ; voorts zy bedekt ook den vleesch - schigt of strael genaemd. ■ ■ ■ , •
4." Van den vleesch-strael.
Dén vleesch - strael bedekt het agter-deel van de
buyg-spier, op de plaets waer de zelve aenkleeft j zy is zagtagtig, spongieagtig en wit ; zy heeft weynige zenuwen de gone aenmerkelyk zyn, het gone te kennen is door het weynig gevoelen dat men in dit deel merkt ; voorders de vleesch-strael die dient tot steunsel van de groote voet - pees ; zoo dat de schigt of gantsch de strael moet het steunsel maeken van het gewigt des lichaetns, zoo gelyk dit plaets heeft in de natuerlyke gestaltenisse. De kennisse der ontleedkunde doet zien de onwe-
teiidheyd van de gone die de strael gantsch uytsny- |
|||||
|
DER FAERDEN. ü8l
den, en het paerd op hooge hoef-yzers stellen; alzoo
vermoeyd en dikmaels verrekt de voet-pees. De on- welend heyd van sommige smits is zoo groot dat zy snyden en branden in de voeten zonder eenig gedagt te hebben hoe of waerom zy het zelve begaen, niet anders volgende als oude slegte gewoonten. Ook gaen de meerdere deel der paerden te mete door het slegt beslag : de kwellingen der voeten veroorzaekt door de onwetendheyd zyn ontelbaer. 5.° Van het been des poets.
Het been des voets heeft de figuer van eene halve
maen; men aenmerkt er dry verhevingen, de eene aen de agtersle en bovenste gedeelte waer aen de spier komt aen te kleven, en de twee andere op zyden aen beyde de kraek-beenderen. Men onderscheyd in dit been verscheyde holligheden als ook kleyne gat- jens, waer door verscheyde bloed-vatjens loopen de gone zig op het zelve verspreyden. 6." Van het hroon-heen.
Het kroon-been is gelegen een deel op het heen van
den voet en een deel op het been van de note; den hoven k.ant heeft twee deelen overtrokken van krae- kers, om de gevrigt - knokkels van het uyterste en onderste deel van het been van de koot te ontfangen; den onder-kant heeft twee verhevingen als knokkels die dienen tof de koppelinge met het heen van den voet; men ziet er ook verscheyde oneffeningen aen de welke vasthouden verschillende spieraglige en tendi- neuse ligamenten. . |
||||
|
s8a
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
7,° Van het been van de note.
Het been van de note ligt agter het been Tan den
voet en het kvoon-been op de groote voet-pees; men aenschouwt op het bovenste deel twee holbeden aen de plaets daer het kroon-been zig vereenigt ; men ziet bovendien vele oneffeningen waer zig de ligamenten aen vereenigen. Alle deze beenderen zyn gehouden en saemen ge-
bonden door de ligamenten, waer af het groolste deel bekleed zyn met capsulaire vliesen, de gone het ge- Vi'igten-vogt {synovial) behouden , vogt het welke de gevrigten en articulatien onderhoud , en zonder het Welke de beweging zoude benomen wezen. 8.° Van de hraeh-beenderen in den voet.
Men vind twee kraekers in den voet, van weder—
zyden het voet-been ; deze worden van de Fransche cartilages genaemd; zy verspreyden hun van de uyt- strekkende spier - pees tot de ploye van den meur der hielen ; zy houden vast door ligamenten aen de aengroeysels (of apophyses genaemd) van weder-zyden het been, en zy zyn doortrokken van twee groote aders.-Voorders zy komen tot boven den hoorn des voets , en zyn maer gescheyden van de huyd door de holagtige aeneen - schakeling, of tissu cellulaire genaemd. Uyt deze korte besehryving van de byzondere deelen
des voets, kan men zien aen hoe menigvuldige kwel- lingen dees deel onderworpen is, zoo als stooten , vallen, verrekkingen, maer meest door het slegt be- slaen, gelyk ik dit betoonen zal.. |
|||||||
|
DER PAERDEK. 285
48. Van de ziéktens en kwellingen des Voets,
remedien, heelingen, enz. i.° Van de simpele vernagelinge.
Wanneer den smit een nagel in het vleesch slaet
en den zelven daedelyk weder uyttrekt, zoo dat er niaer het vleesch gesteken en is, dit is eene simpele vernageling; de natuer die vereenigt het vleesch en geneest de wonde. i." Van de waere vernagelinge.
Het paerd is waerlyk vernageld als den nagel in
het vleesch is blyven steken ; de heelinge verschild volgens de deelen de welke gehinderd geweest zyn. Heelinge.
i." Men moet beginnen met den nagel uyt te trek-
ken, en gaede slaen of er bloed komt zygen uyt de zool en uyt de meur. In dit geval is er weynig ge- vaer; men mag zig te vreden houden met wat fran- schen brandewyn in de wonde te gieten en een klies- ken werk doorweekt van térébenthine tusschen het yzer en de steek te plaetsen. 2.0 Is de vernageling al lang geleden , zoo dat er
etter in de wonde is, zoo moet men naer het yzer te hebhen afgetrokken, eene openinge maeken tus- schen de zool en het meur des voets, en gaen tot op den grond van' de wonde, alwaer men zal heelen met werk geweekt in gelyke deelen van franschen bran- dewyn en olie van térébenthine. . , |
|||||
|
(
|
|||||
|
284 HEELKUNST
3." Waer 't dat de etter-stoffe rees naer de kroone
des voets, zoo zoude men zig wel moeten wagten van daer toebytende of droogende middels op te gebruy- ken, gelyk dit door onwetendheyd maer al te veel en geschied; maer men moet in dit geval de natuer mede helpen, en tragten den etter te doen uyt- vloeyen ; daer toe zal men te werk gaen met ver-^ zagtende en rypende medicamenten , zoo als maluwe, ïynzaed en verseli smeer, want als de "etter - stoffe Try en genoegzaem vloeyd , zoo geneest het paerd gemeenelyk in vyftien of twintig dagen. Nu als da wonde gantsch gereynigt is, moet men
die maer zuyver wasschen, zonder andere remedien te gebrnyken. 4-.° Als nu den nagel het been des voets zoude
gekwetst hebben, dan is de steek zeer gevaerlyk. Men moet in dit geval de zool aftrekken , op dat den schilferling des been zoude konnen uytvallen. Het is den zekerslen en den kortsten middel om eene goede genezing te bekomen. , Nota. In deze heelinge moet men onderzoeken of
er in de wonde niet een schilferling van den nagel gebleven en is, en of alles wel met den etter uyt- gevloeyd is; als dan zal men heelen met klissen be- streken met térébenthine. Dat nu de etter-materie door haere tegenwoordig-
lieyd by de hielen de kraek - beenderen ( cartilages genaemd) bedorven hadde, zoo zoude men moeten alle de bedorve deelen gantsch uytsnyden, want voor alle verrotte of bedorvene kraek-beenderen en is er geene genezing te yerwagten, |
||||
|
DEK PAERDEN. 285
|
|||||
|
3." Van ' den verpynden voet door het dauwen van
den nagel tegen het vleesch of den ader. Zoo haest dat men ondervind dat een nagel het
vleesch dauwt, zoo moet men den zelven daedelyk uytrukken , en geenen anderen in de plaetse slaen, of men mag ook het paerd het yzer gantsch aftrekken. Wacr 't dat het al wat tyd zoude geleden zyn en.
dat er materie waere, dan zoude men moeten de heelinge volgen aireede beschreven voor de verna- gelinge. 4.° Van de verhitte en verbrande zool.
De verbrande zool is een zwaer accident, dikmaels
is het dier overvallen met koorts door de geweldige pyn. De schaedelyke gewoonte van de voeten te veel nyt
te snyden en te pareren, en dan de heete hoef-yzers te lang op de voelen te passen, doet de lymphatike vogt-vaten opkrimpen, zoo dat het lympha-vogt niet meer konnende omloopen, den voet komt gantsch te verhitten. Heelinge voor de verbrande zool.
Men moet in zoo een geval de zool pareren tot op
het [vleesch, en rondom los maeken gelyk of men wilde de zool trekken ; dan zal men de groef die men gemaekt heeft rond den voet vol werk steken geweekt in térébenthine, het welk men zal bevogtigen twee- mael dags. Men zal daerenboven den voet vollen met lynzaed-meel en verseli smeer te saemen gemengelt, pm den zelven te bevogtigen en te voeden. Jïet paerd moet op leef-regel worden gesteld, en in
|
|||||
|
a86 HEELKUNST
het geval dat de heeling lang zoude wezen, dan waere
het noodzaekelyk van eene kleyne ader - laetinge te doen om de vervangtheyd te myden. 5." Van de verhitte zool.
Dees accident komt ook voort door de onwetend-
heyd als men een heet yzer al te lang op den voet houd om het zelve te passen ; want al schoon dat het zelve niet rood en gloeyt, zoo en laet het niet van de hitte door te dringen en alzoo den voet te droogen en verhitten. Door dee3 konnen er veel onheylen uyt spruyten,
het gone ik|naerder zal bewysen. Heelinge.
Dees bestaet in den voet zyn vogt en voedsel weder
te geven. Voor eerst is er pyne zoo moet men het yzer aftrekken en den voet stellen in koeyen - drek met azyn saemen gemengelt; dees voor eenen nagt. Dan neemt maluwe, lynzaed-meel en versch smeer saemen gekokt, en legt den voet gantsch vol en rondom. Eene andere. Neemt [geelenj was , smeer, honing en
olie van térébenthine, saemen gesmolten en gemen- gelt, en den gantschen voet daer in gestelt. 6." De\ zoole *gedauwen door het Jioef-yzer.
Dees geschiedjjals het yzer boogwys gesneden is, of
als de buyten-kanten van de hoef-yzers heel opper- waers ryzen ; alsdan word de zool gedauwen , het welk (de paerden^ volvoetig maekt, want het been van den voet komt dan te steken op de v'leesch-zool, l
|
|||||
|
_——-^
|
|||||
|
DER PAERDEN. 287
de welke de hoorn-zool neder drukt, en den roet
die lyd even als een mensch die te kleyne schoenen heeft De zool kan ook gedrukt worden als het yzer
kwaelyk gemaekt zynde daer op komt te draegen op de eene of de andere zyde. 7.° Van de gedrukte hielen.
De hoef-yzers die te lang zyn en de kalekoenen of
de hielen van het yzer te dik, doende het gewigt van het lichaem op de hielen des voets draegen, drukken en smeerten de zelve, en veroorzaeken, bliemen. Alle goede voeten moeten kort beslagen worden en
plat gelyk de natuer den voet gestelt heeft, want het yzer en is maer alleenlyk om het scheuren van den hoorn te beletten. Het is eene groote onwetendheyd van te denken dat den [hiel verslyt met bloot te loopen. Alle paerden de welke kort beslagen zyn heb- hen altyd de hielen nog te hoog), zoo dat men ge- noodzaekt is allen tyd dat [men beslaet van den hiel af te doen om den voet gelyk te stellen. Het is nu in de twintig jaeren dat ik|myne paer-
den op] deze wyse doen beslaen. Ik hebbe gereyst op rotsen en steenwegen, en ik mag my\ vleyen dat geene paerden schoonder voeten hebben als de myne, en dat alle de* gone deze pratieke volgen er zig wel mede bevinden. Wy zullen naerden de andere misbruyken zien in
de verschillende kwellingen voortkomende door de onwetendheyd in het beslaen der paerden : alles op zynen artikel. |
||||||
|
L
|
||||||
|
288 HEELKUNST
|
|||||
|
8." Van liet omslaen van het hwarlier.
Het kwartier slaet om als het hoef-yzer daer op
steunt, en dat dit deel te flauw is om het gewigt te konneii draegen. 9.0 Als het yzer te lang is en dat het valseli kwar-
tier daer op steunt, dan komt het te drukken. io.° Als de meur des voets aen de kwartieren dunne
is, of omgekeert aen den onderkant, dat geeft te kennen dat het kwartier heel flauw is; dees is altyd aen de voor-voeten en dikmaels al binnen als wan- neer zulks plaets heeft. ii." Van de gesloote kwartieren.
Dees is eene inkrimping en eene sluyting der kwar-
tieren; dees gebrek is somwylen natuerlyk, maer meest altyd veroorzaekt door het slegt beslaen. De kwartieren die sluyten zig door den voet te veel
te pareren en uyt te holen ; de hielen die sluyten hun byzonder als men het strael van den voet uyt- snyd en en de boogen van het kwartier uytpareert (deel die de Fransche arc-boutant naemen); in dit geval den voet uytgehaeld zynde en geen binnen- steunsel meer hebbende sluyt zig, het gone eynde- linge het paerd doet kreupelen. Om dit gebrek te voorkomen moet men korte hoef-
yzers opstellen, op de wyse dat den hiel op de aerde draegt, de hoeven van het yzer onder den hiel heel dunne, de voeten goed smeeren en vet houden, en noyt den voet binnen uytsnyden. Alzoo hebbe ik paerden geholpen die bynaer de
hielen gants toe gestooten waeren , en het strael of |
|||||
|
DER FAERDEK. 289
anders genaerod de schigt bynaer t'eenemael vernie-
tigt hadden. , 12.* Van de zoole die neder gedrukt is in den voet,
ognons genaemd. Dees gebrek is eene dikte aen de zool, die ook wel
somwylen zig al den buyten-kant vertoont, maer meest altyd al binnen , en neemt zynen oorsprong uyt het slegt beslaen. Als den voet al te veel uytge- sneden is, dan en draegt het yzer maer enkelyk op den meur, den welken zig alsdan al buyten begeeft, de inwendige steune vernietigt wezende; hier uyt volgt dat het been van den voet die holagtig is bolag- tig word , en de zool die er tegen rust neemt de zelve form. De heelinge hier voor bestaet in het goed beslaen.
i5.° Van de bliemen in den voet.
Eerste soort. De enkele blieme is eene roode plek
aen de zool by den hiel ; deze is gemeenelyk eenig geklondert bloed die droogt in de porren. Tweede soort. Deze vertoont zig als eene zwarte
plek aen den hoorn, van figuer als eenen nagel j als men de zelve al binnen opvolgt, zoo vind men het gegroeft vleesch als rot. Derde soort. Als men deze uytsriyd zoo komt daer
etter uyt van het vleesch der hielen ; eyndelinge als het gebrek ten hoogsten is zoo scheyd de meur van de zool, zoo wel den hoorn als het vleesch. Vierde soort. Deze laetste soort is de natuerlyke
blieme aen de paerden die eenen slegten voet heb- ben, dog eenen goeden voet kan ook wel eene bliem |
||||
|
290 HEELKUNST
krygen door perssing op eenen steen, enz., maer met
deze op te passen is zy zonder nood, het gone men zal zien in de heelinge. Heeling en remedien.
Voor de eerste soort moet men den voet verseli- en
vet houden , want de droogte doet kreupelen ; men zal ook den hiel plat stellen en met korte hoef-yzers doen beslaen ; want niet en drukt zoo zeer de hielen als de lange en dikke yzers. Ik hebbe paerden ge- holpen die wel een jaer daer af geleden hadden. Voor de tweede soort moet men eene opening mae-
ken , en daer in steken werk geweekt in essence van térébenthine, die men zal in de wonde houden. Voor de derde soort doet men de zelve heelinge;
maer als de meur zoude gantsch los wezen , dan moet men die zelve meur aen de hielen afdoen en pareren tot op het bloed, dan met het schrep-mes of de re- nette de zwarte materie opvolgen ; voorts heelen zoo als boven gezeyd is. Wat aengaet de blieme in de slegte of flauwe voe-
ten , den smid moet den hoorn afmaeken den welken het vleesch dauwt. , \ Nu voor algemeene waerschouwinge moet men op-
letten van t'elkens dat er zig etter vertoont opening te maeken, dog maer alleenelyk om de materie te laeten uytvloeyen ; want als de wonde te groot waere, zoo zoude het vleesch boven komen, dit is te ver- staen boven de zool. Eyndelinge om dees te voorkomen zal men heelen
met werke klissen , enz. |
||||
|
DER PAEHDEN.
|
|||||||
|
agi
|
|||||||
|
i4." Van geslehe poëten, hwetsueren, enz.
Met gesteke voeten verstaet men ook alle kwet—
sueren voortkomende door eenig hard of scherp ding die in den voet dringt; men verdeelt deze kwetsueren v in dry omstandigheden , te weten : de enkele , de zwaere en de ongeneesbaere. De eerste als den nagel of scherf maer het vleesch,
van de zoole of het strael gekwetst en heeft. De tweede als de ligamenten , of het been van de
note, of een tendon of arterie, of wel het been van den voet gesteken is ; ook als den hiel gesteken waere zoodaenig dat hy inwendig etterende de kraek-been-, deren zouden komen te bederven. Nu de derde, de gone moet aenzien worden als
ongeneesbaer, is de gone die het been van de note gantsch doorsteken heeft, of de kraek-beenderen van het kroon-been ; want in hunne koppelinge of arti- culatie gekwetst wezende rotten de zagte beenderen. Heelinge der geneesbaere kwetsueren des poets.
i.° Zoo de zool van den hoorn maer gesteken of
gekwetst en is (het gone men zien kan als er geen bloed zig en vertoont), daer en is in dit geval an- ders niet te doen fais den nagel of het gone de zool gedrukt heeft daer wel uyt te doen ; men zal eens- gelyks werken voor het strael des voets. 2.° Waer 't dat de vleesch-zool gehindert waere,
zoo moet men heelen met olie van terebentine, of by gebrek van deze nemen franschen brandewyn , en dan den voet vollen met koeyen-drek, of tarwen- zemelen met lynzaed-meel te saemen nat gemaektj |
|||||||
|
292 HEELKUNST
of maluwe-kruyd een weynig gekokt hebbende ; alle
deze middels werken goed tegen de ontstekinge en weeren de pyne. 3.° Als het been des voets gesteken waere , zoo
zonde in der daed moeten openinge maeken aen de zoole, tot het lossen van de splinteringe des beens ; dan heelen met geest van térébenthine. Men laet de bewindinge zes dagen daer op ; alsdan ververscht men alle twee dagen, zoo lang tot dat de splinteringe nyt- gevallen is ; dan zal men werken met de zalve van Egypten {egyptiac)i om de wonde op te droogen. Deze heeling duert gemeenelyk 5o à 4o dagen ;
.somwylen moet men ook wel de zoole aftrekken ,
maer men heeft maer toeloop aen die operatie als
men zien zoude dat de splmleringe van het been
niet en zoude konnen uytvaüem
Zwaere omstandigheden.
4.° De kwetsuer is zwaer als wanneer de spier-
pees gesteken is, het gone men gewaer word door het uytloopen van het gevrigt-vogt. In zoo êen geval moet de heelinge wel twee of dry maenden dueren. Als men zoude oordeelen dat de pees of anders ge- naernd den tendon, zoude gehindert, of gescheurt of gesteken zyn, en dat men geen merkelyk verlies van synovie (of gevrigt-vogt) en zoude merken, dan moet men de diepte der wonde onderzoeken met de sonde ; is het dat men het been voelt, zoo weet men dat de pees gesteken is. Heelinge.
Jn zoo een geval moet men de zool aftrekken, eu
•,. \
M
|
||||
|
DERFAEKDHN. 29.5
uyUnyden liet gone van het strael dat gesteken of
beschaedigt is. Dan legt rondom op de deesch-zool (de kwetsuer
uytgezonderd) klissen met térébenthine, doet kleyne kliskens in de kwetsuer ook geweekt in de zelve té- rébenthine, en bedekt alles saemen. Deze eerste hee- linge moet dry dagen op den voetblyven; naer dien tyd zal men alle dagen de kwetsuer beelen. Wat aengaet de vleesch-zool, men neemt het dek-
sel op zes dagen naer dat de zool is getrokken ge- weest , maer alle dagen giet men térébenthine in den voet, die moet door de klissen trekken tot op het. been. Deze gantsche heelinge moet geschieden heel zagt en
met de aldergrootste voorzigtigheyd, zonder den voet te dauwen uyt vreese van eene nieuwe bloedstorling. In het geval dat er nu een gezwel was aenstaende
in de koppelinge of articulatie, dan zoude men op nieuw den voet moeten sonderen, uytgezondert dat het gezwel zeer ligt waere, of door.de zelve reden was ontstaende. Men moet ook zeer opletten dat de schrooden niet te zeer en spannen. Immers den mees- ter moet hier oordeelen zelfs over de gesteltenisse van het dier. Noodige tvaerschouwinge.
i.° Men zal alhier op zyne hoede wezen wegens geene
zalven met inëetende middels te gebruyken; want alle corrosive medicamenten zouden den kraeker of an- ders genaemd het cartilagineus deel van het been bederven, en alzoo ongeneesbaer maeken. 2.0 Alle paerden de welke aen de hielen zyn ge-
*9
|
||||
|
2g4 HEELKUNST
kwetst geweest, kreupelen nog heel lang naer dat
de wonde gesloten is; maer als het been gesteken is geweest, dan is het dier gantsch regt zoo daedelyk dat de splinlering uytgevallen is. Ik spreke hier van de diepe wonde. 5." Als men zoude denken dat het ligament die de
note vereenigt met het been van den voet, zoude gesteken zyn, dan moet men twee - mael dags de wonde heelen ora te beletten dat het ligament zig niet en bederft door de tegenvvoordigheyd van den etter. 4." Dat de arterie - slag - ader de gone die in den
voet komt gesteken waere, het gone men gewaer is door het groot verlies van het bloed, alsdan moet men naer alvooren te hebben ontzoolt (het gone daedelyk moet plaets hebben), kleyne kliskens goed gemaekt en wel doorweekt in térébenthine, op de ,arterie-slag-ader leggen, en de zelve goed daer opge- houden om het bloed te stelpen. Men zal deze hee- linge zes dagen, op den voet laeten en dan alle dagen ververschen. Waer 't dat het steunsel, den binnen - boog des
voets doorsleken waere tot het onderste van het kraek- been, dan moet men een deel van don boorn des voets afnemen , om te konnen het gesteken en bedorven deel van het kraek-been uytsnyden ; bet is zeer naer eene gelyke operatie als in den javart, het gone de Franche naemen javart encorné. F~an de ongeneesbaene stelen en hwetsueren des voets.
i.° Deze kwetsueren zyn ongeneesbaer, te weten,
als den tendon of pees is gesteken geweest, zoo dat |
||||
|
I)EK PAERUEN. 29/»
de materie of etter-stoffe door haer verblyf in den.
voet zoude kraekers of cartilagineuse deelen bedorven hebben, als ook het gevrigt-vogt {synovie genaenid); in dit geval zonde dan het cartilagineus overtrek van het been der noie ook bedorven wezen , welk ongeluk altyd te voorkomen is als men in tyd oppast. 2.0 Als den nagel zoude het been der note of het
kroon-been gesteken hebben , deze beenden van zagte en spongieuse stoffe wezende, rotten en bederven , zoo dat er altyd eene vuyle bloed-stoffe uytvloeyd. Men moet zig door de sonde verzekeren ; als men
voelt dat het been glat, gelyk en effen is, zoo raag men zig verzekerd houden dat het been ongehinderd is ; in tegendeel voelt men ongelykheyd en oneffe— ningen, dan raag men zig overtuygt houden van de bedervinge. 15." T^an de encasteleure of slwyting der hielen.
Daer zyn paerden de gone uyt er natuer de voelen
gesloten hebben; deze moeten heel plat en kort be- slagen worden, zig wel wagtende van den voet uyt te haelen of het strael te snyden, maer zelfs de voeten altyd goed-smeeren en vogtig houden ; alsdan zal den hiel openen , en het paerd goeden hoorn krygen. Men moet zulke voeten dikmaels in den koey-mest stellen, of vollen met zemelen, lynzaed-meei, maluwe kruyd, met smeer saemen gekokt, het gone den voet zal week maeken en goed. Het strael moet de hielen open houden. Ik kan dit
niet genoeg herhaelen, want het snyden en branden des voets, het gone zoo schaedelyk is, al te veel ge- pleegt word door onwetendheyd. |
||||
|
396 HEELKUNST
i6.' Van de geslote voeten en gedroogt door hel
slegt beslaen. De voeten die droogen door het geweldig raspen en
door het uytsnyden des binnen-voets ; alsdan geschied het dat door het afnemen van de buyten - pel des hoorns, den zelven gantsch droogt. 17.0 Als den voet gepareerd is tot bynaer op de
vleesch-zool, dan krimpt den hoorn zig in, en het vleesch word alzoo gedrukt. Dan kreupelt het paerd, en zeer dikmaels word het dier door onwetendheyd gestreken en gebayt aen de schouder, ten tyde dat het in den voet is lydende. Men moet hier tegen werken zoo als in de geslo-
ten hielen. i8.° De seime of geborsten hoorn.
De seime is eene borste in den hoorn des voets van
boven uyt de kroone tot onder. Men verdeelt den geborsten hoorn in de voor-seime
en die de welke komt aen zyden. Gemeenelyk berst den hoorn op zyden aen de voor-
voeten, en voor aen den teen aen-de agter — voeten , en deze laetste is de moeyelykste om te heelen. De oorzaeken zyn : ten eersten de droogte van de
kroone en den voet, de welke spruyt uyt twee be- zondere gevallen, te weten, het raspen, en de wey- nige zorge om den voet te onderhouden. Heelinge.
*rt.*^ '■■■■■' .-'■ i j ' *
Als nu den hoorn begint te klieven of te bersten ,
»00 zal men beginnen met rondom de kroone goed » *
|
||||
|
DER PAERDEN. 397
te smeeren met vet, smeer of voet-zalf alhier be-
schreven ; dan zal men de boorden der kloove goed uytzuyveren, en de zelve vollen met klissen geweekt in térébenthine. Als den hoorn al te veel zoude open geborsten
wezen, gebruykt deze volgende zalf : Geel was, eene once.
Spiegel harst, eene once.
Varkens-smeer, een half vierendeel.
Zwart pek, eene once.
Lynzaed-olie, eene halve pint.
Olie van térébenthine, eene once.
Olie van lauwrier, eene once.
Doet alles saemen smelten en goed ondereen men* gelen, op de dikte van een dun zalveken ; als het te dik wierde, zoo en heeft men maer wat lynzaed-olie te meer daer by te doen. Deze voet-zalf doet genezen, den hoorn groeyen en
saemen voegen; zy is goed tegen de inflammatie, en zy stilt de pyn. Als den hoorn vereenigt is zoo moet men den voet
goed onderhouden en vogtig houden. Tweede onderrigtinge.
In het geval dat het vleesch zoude door de borsle
of kloove gekomen wezen en daer in geperst en ge- drukt of genepen waere, dan moet men de boorden van den hoorn verdunnen en het vleesch afsnyden. Daer naer zal men eene schroode er op leggen met térébenthine en werk ook in térébenthine geweekt, en nog daerenboven den gantschen voet met de boven geordonneerde voet-zalf goed beleggen ; dan alles be* |
||||
|
2g3 HEELKUNST
winden niet eenen doek, en dit vier of vyf dagen
gerust laeten , daer naer alle dagen vermaeken. Dat men eene oude seime voor handen hadde de
goue zoude etteren , dan zoude men moeten eenen cetenden middel gebruyken, ik wille zeggen eenen teerenden middel gebruyken, want de materie zoude den voet te niet brengen. Nu het laetste geval is als men heelt laeten het
heen verkwaeden en bederven, het gone men merken kan door de landguerige etterige. Als men zoo een zwaer geval te heelen hadde, zoo moet men beginnen zig te verzekeren met de sonde, en dan de heelinge die bestaet in de kankeringe te branden, met een gloeyend yzer, om een scard te doen afvallen; daer naer heelt men met de zalf hier boven vermeld. tVaerscliouwinge.
Men moet altyd daedelyk heelen, want de beder-
vinge en neemt maer oorzaek door de tegenwoor- digheyd van den etter. Wagt u ook wel van arsenik ( ratte-kruyd ) met
olie van noten te gebruyken, of te laeten branden op den hoorn gelyk men voortyds dede in forra, van eene omgekeerde S (c*>), meeneude alzoo den hoorn te doen aenwassen. Alle deze zyn oude verworpene middels; den arsenik is inëetende zoodaenig dat men zyne by tende kragt niét en kan voorkomen en alzoo dé inwendige deelen bevryden ; en wat het branden a'engaet, dees doet de kwael insluyten. Met voorzigtig te handelen op de wyze die ik aen-
gewezen hebbe, zal men een goed Werk maeken en de kwael wel genezen. |
||||
|
DEH. l'AERDEN. 299
Als de heeling lang zoude dueren, zoo zal men het
perd op leef-regel stellen. 19.0 Van de gedauwen of gedrukte zool.
De zool is gedrukt als de zelve gedauwen is door
steenen of andere harde zaeken die tusschen het yzer zouden bly ven steken, zoo als vette kley-aerde, de welke dan gantsch hard geworden zoude wezen. De heelinge bestaet in het yzer af te nemen, den
voet voglig en vet te houden, en dan de zool niet te laeten uytsnyden. Waer 't dat de zool door het yzer gedrukt waere,
als dan moet men het yzer op den meur van den hoorn doen draegen. Verders eenen goeden ruyter of koetsier, voerman,
enz-, immers die met de paerden omgaen, moeten alle dagen de voeten van hunne paerden beschauwen en de zelve goed uytzuyveren. 2o.° Van het sluyten des voets al onder.
De paerden de welke een kleyn en mager strael
hebben, het gone de hielen niet goed open en houd, die zyn onderworpen aen het sluyten van onder den voet, en konnen alzoo komen te kreupelen. De heelinge bestaet in de hoeken der hielen gantsch
plat te stellen, en den voet wel vogtig te houden. 2i,° Van de verpynde zool. •
De paerden aen de welke men de voeten veel uyt-
gepareerd heeft, en die dan hunne hoef-yzers komen te verliezen, den buyten-meur des voets splyt hem dan open, de zool die draegt dan op de aerde, zoo |
||||
|
Soo HEELKUNST
|
|||||
|
dat de vleesch-zool daer door gedrukt wezende, het
paerd komt te kreupelen. De heelinge bestaet in den voet te stellen in koeyen-
drek, of zemelen met azyn gedeegt, of wel maluwe- kruyd , Iynzaed-meel, enz., de gone alle zeer ver- zagtende en pynstillende middels zyn. Maer dat nu de zool gedrukt waere dat het bloed
zig zoude vertoonen, en het paerd zeer laeg zoude hinken, dan moet men eene ontlastinge van bloed aen den teen maeken, en naer gevrogt te hebben als hier boven beschreven is, dan de zalf gebruyken be- schreven aen den i8.ca artikel handelende van den geborsten hoorn. Als de zool zoo zeer gehinderd waere dat zy haer
zoude opheffen , dan moet men de zelve aftrekken om de materie te laeten uytloopen en te beletten dat de zelve zoude ineëteu. Ziet nu, liefhebbers, van wat een belang het goed
beslag is , en hoe eenen goeden smid moet den yoet studeren om een goed werk te maeken. Nu gaen wy maer voortgaen naer de andere kwel-
lingen. 21." Van de verrekkingen der voet-pesen en het
drukken der beenderen op liet vleescJl. Door een overmaetig geweld geschied het wel dat
het kroon-been de note dauwt op het vleesch der binnen-zool, en dan zyn ook de pesen verrokken; alsdan geschied er eene verhittinge en inflammatie in den voet, en de^ vogten der gevrigten 'die zyn uytgestort. De paerden welke beslaegen staen op hooge kal-
|
|||||
|
DER PAERDEN. Sul
koenen konnen op de steenen in een groot geweld
aldus gewond worden; want het strael geen steunsel hebbende, zoo rekt de pees en de binnen-beenderen drukken op de vleesch-zool. Om deze kwets uer te onderzoeken moet men den
voet pareren en dan met de tange rondom dauwen, wel agt nemende waer het deel meest gevoelig is. Men moet ook gaede slaen of er geene geresene plaets in den voet en is; of er pyn en groote gevoeligheyd is op de verheventheyd. Heelkunst,
Naer den voet tot op de vleesch-zool te hebben ge-r
pareerd, dan stelt men hem in koeyen-drek met azyn, om de inflammatie uyt te trekken; maer al- vooren zal men ader-laeten in den teen. Nu den voet goed gemeestert hebbende, zoo stelt men het paerd op het strooy het welke goed versch moet wezen, en men houd het op leef-regel. Men moet alle dagen den koeyen-drek ververschen, zélfs twee-mael is het in den zomer. Als men by tyden oppast zoo geneest het dier gemeenelyk in vyftien dagen. Als het langer duerde zoude men goed doen , als hel in den zomer waere, het paerd op de weyde te laeten. Tweede geval en tweede onderriglinge.
Dat het paerd gantsch laeg kreupelde, en daeren-
boven heel gevoelig waere aen de kroone als ook in de koot op den tendon , zoo moet men daedelyk de zool aftrekken en lang laeten bloeden. AIzoo komt men de ontstekendbeyd te doen verdvvynen. Aldus gevrogt hebbende heelt men den voel voor
de ontzooling. |
||||
|
302 HEELKUNST
Deze heelinge duert gemeenelyk veertig dagen. Als
het in den zomer-tyd is zal men zeer wel doen het dier in de vveyde te laeten. Derde onderrigling.
Als het geval lang gelegen is dan is het schier on-
geneesbaer, want dikmaels is alles verbeend. Dan is de ontzooling onnoodig ; men verzekerd zig door de dikte rond de kroone, en ook als alles versteend is , zoo is den voet kleynder als den anderen. 23." Van de uytgerokke buyg-spier en de ligamenten
van de beenderen dei voets, enz. De uy trekking der buyg-spier en die der ligamenten
neemt ook oorsprong uyt eenig overgeweld, en is meest veroorzaekt door het uylsnyden van het strael en de hooge kalkoenen. Alsdan geschied het dat den tendon geen steunsel meer hebbende, hy noodzaekelyk moet verrekken. Men kan dees gebrek merken uyt het gezwel dat
ontstaet van aen den knien tot in het gevrigt van den koot, en ook door de pyn die het dier zeer ge- voelig maekt als men het aldaer aenraekt. Naer ver- loop van tien of vyftien dagen wast er eene dikte op de buyg-spier; dit eens zoo verre gekomen zynde, is de genezing zelden ten minsten in haer geheel. Heelkunde.
Tmo daedelyk dat men gewaer word dat de huyg-
spier begint te zwellen, zoo zal men te werk gaen met de verzagtende en de verslappende middels , de welke beslaen , gelyk ik aireede dikmaels herhaeld |
||||
|
—-------:---^---------~---r—~~
|
||||||||||||
|
----
|
||||||||||||
|
'
|
||||||||||||
|
5o5
|
||||||||||||
|
DER FAERDEN.
|
||||||||||||
|
hebbe, in maluwe, althéa, lynzaed, violetten, enz.,
alle te saemen, of van de eene of de andere soort, naer de gelegendheyd, want zy alle van eenen ver- slappenden en pynstillenden aerd zyn, dog de ma- luwe is de eersle in dusdaenige kragt ; en zoo men ontbloot waere van deze kruyden, dan zal men het simpel en zuyver warm water gebruyken, met het welk men moet goed bayen en compressen leggen die men moet geduerig nat houden. Indien men , naer vyftien of twintig dagen aldus
gevrogt te hebben, nog dikte gewaer was , dan waere het geraedzaem van een punt vuer daer op te stel- len, en naer dien op te leggen klissen goed nat ge- maekt ih eerie mengeling van brandewyn, witte zeep, olie van bayen (dit is lauwrier-olie), térébenthine en lynzaed-ölie. Twee of dry dagen naer deze heelinge zal men het
paerd stillekens doen wandelen ; en naer tien dagen deze heelinge te hebben, vervolgt, dan zal men het lid versterken met grond van rooden wyn gewarmd, eh goed daer mede gebayt. a4.° Van de gescheurde buyg-spier des voets.
"VVaBr 't dat dè buyg-spier des voets gescheurd zoude
wezen, het gone raen gewaer word door de overgroote pyn die het dier lyd ontrent de koot en de kroone, als ook door het zwellen dezer deelen en het laeg pieupelea , in zoo een zwaer geval zal men aldus heelen : Heelinge.
Meii moet beginnen met te ontzoolen, om veel
andere groote gevolgen te royden, te lang om alhier |
||||||||||||
|
5o4 HEELKUNST
♦ -
te vei'haelen ; dan zal men gebruyken eene zuyve»- +■
rende zalve (of digestif), 't zy den basilicum, met de essence van- térébenthine en doyer van eyei'en , enz., en rondom de kroone de voet-zalf beschreven in den artikel van de seime. Als nu de wonde goed gezuyvert is, zal men de térébenthine gebruyken om Ie genezen. Het zyn droeve en groote gevallen die veel moeyte
en tyd vraegen. 25." JBreuke van het hroon-been.
Ik en spreke alhier maer van deze breuke om te
verwittigen van geen tyd te verliezen voor deze ge- nezing; want dit been is het steunsel van hetlichaem, en daerenboven het vereenigt zig aen de note , zoo dat de aeneen-wassing geen plaets en heeft door de beweging. Het eenigste dat men proberen kan is het paerd in de weyde te laeten, en te zien of de natuer iets van haer zelven kan; maer het paerd blyft dog altyd kreupel. Men kend deze breuke uyt de volgende teekenen,
aen de welke men zig niet en kan bedriegen : Voor eerst als men het paerd bedwingt om te gaen,
dan staet het gantsch op den hiel, den teen van den voet regt omhoog. Ten tweeden als men den voet vooruyt trekt en
den duym op de kroone dauwt, men voelt de breuk van het kroon-rbeen. 26.0 Van de breuk van het noot-been.
Deze is zoo zwaer als de voorgaende, en als de
zelve plaets heeft komt er groot» gezwel en de kool vol etter ; dit is een leeken dezer. |
||||
|
DEH PAERDEN. 5o5
27." Breuk van het voet-beent
Het voet - been die kan in twee stukken breken.
Dees been besloten zynde in den hoorn des voets en liggende in het gegroeft vleesch, kan nog aen een wassen. In deze breuk is het dier geheel gevoelig rond de
kroone; de zelve heeft veel warmte en gezwel. Heelkunde.
Men moet onderzoeken en heelen gelyk aireede is
gezeyd geweest voor het trekken der zool; men moet ook ader - laeten binnen de vyftien dagen, en het dier op leef-regel stellen ten minsten voor zes we- ken ; naer dien tyd op de weyde laeten tot genezing. De oorzaeken dezer breuk zyn gemeenelyk het mis-
treden op eenen steen of hoogen kant, het aen zy- den springen, de hooge kalkoenen aen de hoeven die den voet konnen doen omslaen, immers alles wat het dier on voorzienig doet springen, de brutaliteyt van slaen of spooren, enz. 2 8.° Van het kwetsen met den boutoir in de zool.
Als eenen smid door onwetendheyd den boutoir in
de vleesch-zool zoude gesteken hebben , zoo zal men heelen als volgt : Men legt op de wonde eene klisse geweekt in le-
ï'ebenthine , en men dauwt de zelve goed, om dat het vleesch niet en zoude uyteffen. 29.° Van de kwetsueren door aenraeking en treden
op de hielen. De aenraekingen zyn kwetsueren, meerder of min-
|
||||
|
3o6 HEELKUNST
der van aerd, volgens de deelen die gehindert zyn
en de diepte der zelve. In de ruyterye zyn de paerden van het eerste gelid
zeer onderworpen aen op de hielen opgeloopen te worden. Daer zyn paerden die hun zelven kwetsen door het
agterhaelen, maer het geschied zelden. Als een paerd ligtelyk aengeraekt is geweest, zoo
geneest men het alleenelyk met getnorselt bus-kruyd, of gebrande schoen lappen, zelfs wat hout-asschen, immers eenen verdroogenden middel. Als de kwetsuer diep waere, dan zal men de té-
rébenthine gebruyken, gemengelt met eenig digestif, zoo als doyer van eyeren, eri2. De teekenen van genezing zyn een kleyn bubbel-
jen die uytkomt; dan moet merken of het zelve goed vleesch is, want als er etter kwaem uytvloeyen naer tien dagen heelinge, zoo zoude men te vreezen heb- ben dat de kraek-beenderen gehinderd zyn ; in dit geval moet men het dier doen gaen en wandelen op eenen goeden grond, om de materie te doen uyt- vloeyen , en de zelve heelinge volherden'. Maer als het kraek-been bedorven waere , alsdan
en is er geen ander middel als te openen, gelyk al- hier is beschreven in den javart encorné. 3o.° Van de verschillende javarts.
Den enkelen javart is den gonen die maer alleen
de huyd gehinderd en heeft. De paerden, die veel in het slyk loopen zyn er
meer aen onderworpen als de andere die op de drooge gronden gaen; deze wonde komt gemeenelyk aen de kooten van de agler-beenen. |
||||
|
DEIt PAERDEN. ÓOJ
De gerneene oorzaeken dezer kwellinge spruyten uyt
de onnuttigheyd als de dieren het slyk en de modder niet afgewasschen en de beenen niet goed en reyn onderhouden en zyn. Als men de paerden waterd of de beenen wascht,
zoo moet men zorgen om de zelve goed af te droogen, byzonderlyk in de kooten, anders lyd men gevaer van klooven in de huyd te.bekomen. In den enkelen javart begint het paerd te kreu-
pelen ; als men de koot onderzoekt vind men een bytend vuyl stinkend vogt het gone uytzweet, waer door dees deel vogtiff is. Jleelhunde.
i.° Voor dezen enkelen javart te heelen moet men
beginnen met den zelven tot suppuratie te trekken; daer toe zal men gebruyken de vette zalven of enkel versch vet, want alle smeer en vet doen rypen en etteren. i.° Als er eenige opeffinge van vleesch zig zoude
vertoonen , dan moet men het zelve afsnyden, en alzoo de wonde effen maeken ; dan zal men nemen werk geweekt in térébenthine , het zelve op de wonde geleyd ; als nu de zelve gereynigt is en haer schoon van vleesch vertoond, zoo zal men zig bedienen van de zalve van Egypten {egyptiac), by de apothekers bekend, de welke droogende is en alzoo genezen doet. Geduerende alle den lyd van de heeling'e zal men
het paerd de wonde uytwasschen met eene mengeling van warmen wyn en menschen wzaras-pisse, of war- men wyn en water waer in wat zout is gesmolten, of tabak-zap, wel te verstaen naer dat de wonde |
||||
|
5o8 HKELK.UNST
geëtterd heeft, en als men met den egyptiac mag
beginnen werken. Tweede soort.
De Fransche naemen dezen javart tendineux, ook
wel nerveux; dog dezen en verschild maer door de diepte der wonde als de materie ingeëten heeft tot op de spier-pees (of tendon genaemd), het gone men gewaer word door eene witagtige stoffe die loopt en als er eene opening op den grond der wonde blyft. Heelkunde.
Men moet met de irj tgegroefde sonde in de wonde
gaen en het vel of de hnyd snyden in de gantsche lengde ; dan op de zelve klissen leggen met teerende middels, ten tyde dat men verzagtende heel-middels in de koot zal leggen ter zelver stond. Derde soort. — Kwetsuer aen den hoorn.
(atteintes encornées). Deze vertoond zig hoven aen de kroon aen het
beginsel van den hoorn; hy is veroorzaekt door de volgende gevallen : door het opryden van een ander paerd, door enkelen javart verzuymt te hebben, maer aldermeest door kwetsuer aen de kroon en aen den hoorn des voets ; de paerden welke op kalkoenen staen konnen hun zelven deze aenraekingen geven. Heelkunst.
Als de aenraekinge of wonde nog heel versch is,
zoo zal raen de térébenthine gebruyken; maer waer 't dat er aireede etteringe waere, in dit geval moet |
|||||
|
:
|
|||||
|
dur pak uden. Soa,
men de zelve mede helpen, en men mag hier toe
nemen den basilicum of andere suppurative middels. Als de wonde nu goed op genezing is gebragt, zoo dat er geene materie meer uyt en zweet, dan zal men werken met den egyptiac, om te droogen en op te genezen. Vierde soort. — Gehoorenden javart (encorné ge-
naemd.) — Rotting der iraek-beenderen met uyt- vloeying van vogt aen het agter-deel des voets. Oorzaeien. i.° Den javart welken door verzuyming
ingeëten heeft tot op de kraek-beenderen ; 2." De materie van eene oude veronagtzaemde
blieme of seime, die gelykkelyk de kraek-beenderen zoude gehinderd hebben ; 3.° Eene vernagelinge ; eyndelinge alle oorzaeken
de welke den etter zoude op de kraek-beenderen ge- bragt hebben en alzoo de zelve doen bederven. De ken teekenen zyn de liaestige bederving.
Deze soort van javart is zeer gevaerlyk en vereyscht
eenen goeden meester, want zoo het handwerk mis- handeld is, ofte laet geopereerd, zoo blyft het dier- kreupel. Door slegt handwerk word verstaen als het liga-
ment zoude gesneden worden, of de cartilage van het kroon-been ; want geheel de bedorven cartilage of kraek-been genaemd, moet gantsch nytgesneden wor- den ; waer 't dat men maer een deel afsnyde, zoo zoude de kwael niet genezen. Het kraek-been of cartilage welke moet gesneden
worden in deze kwael, is gelegen op zyden en boven
het been van den voet.
20
|
||||
|
3lO HEELKUNST
Heelinge en handwerk.
Men moet heginnen met den voet te pareren om
de zool de verdunnen , en dat men etter onder de zelve gewaer was, zoude men moeten ontzoolen. Voorders men snyd den hoorn die op het kraek-
been of cartilage is. Aldus gevrogt hebbende snyd men gantsch de cartilage uyt aen haer bovenste ge- deelte, zoo veel de huyd mydende als mogelyk is. Dan gaet men voort om voorzigtig de reste van de cartilage af te nemen, en alzoo gantsch het kraek- been uyt te snyden. Dan legt men in de wonde kleyne kliskens met
térébenthine, en boven deze nog andere wat grooter, en dan werk om het bloed gantsch te stremmen. In het geval dat men niet ontzoolt en heeft, zoo
legt men onder in den voet eenen pynstillende en yerverschenden middel, zoo als lynzaed, maluwe, of koeyen-drek, enz. Men zal den voet met eene compresse goed bewin-
den, maer oplettende om den zelven niet al te zeer gespannen te houden. Deze eerste heelinge zal men acht dagen laeten, als
het weder niet al te warm en is ; en dat men ge- noodzaekt waere eerder te heelen, zoo zoude men moeten wel gaede slaen om geene nieuwe bloedstor- ting te hebben. Yerders moet men de térébenthine ververschen. W'aerschouwinge.
Als men de heelinge doet, moet men opletten den
voet niet te hoog te heffen, om de bloed-vaten niet op nieuw te openen. |
|||||
|
!
|
|||||
|
DER PAERDBN. 3ll
Byzondere voorvallen.
Als nu naer dry weken heelinge de wonde veel
el ter zoude geven, en dat er een bobbel zoude op- zwellen , zoo moet men op nieuw met de sonde de wonde onderzoeken, en daedelyk den etter doen uyt- vloeyen. Deze teekenen doen oordeelen dat er nog be- dorve cartilage gebleven is. In dit geval moet de zelve uytgesneden worden, en verders de heelinge aenhou- den'als beschreven geweest is. W aerschouwinge van den heer Lafosse.
Den vermaerden heer Lafosse zegt : « Voor aireede
de opening te maeken zal men zig wel verzekeren of den javart op het kraek-been is gelegen ; want waer 't dat de wonde op een been'gelegen waere in plaets van op de cartilage te wezen (want de cartilage in de oude paerden haer zelfs dikmaels verbeend ,. het gone men voelen kan), in dit geval en moet men niet van den hoorn des voets afdoen , maer enkelyk de huyd openen en de cartilage welke daer boven ligt afsnyden, en voorts heelen als gezeyd is geweest. » Deze operatie en is niet gevaerlyk, uyt reden dat
het ligament en vliesen capsulaire verre afgelegen zyn van het deel dat cartilagineus is. 3i.° Van de geformeerde hroone.
Daer zyn paerden de welke de kroone des voets
rond zeer dik hebben ; de voorste voeten zyn meer aen deze slegte conformatie onderworpen als die van agteren. Deze natuerlyke faute en doet de paerden niet kreupelen ; maer als de geformeerde kroone |
|||||
|
^
|
|||||
|
3l2 HEELKUNST
voortkomt uyt accident, zoo als een slag of eenig
humeur, alsdan zal men heelen als volgt : Heelinge.
Als het accident v<jroorzaekt is door eenen slag,
dan is er ontstekentheyd, en het dier is zeer ge- voelig als men het gezwel aenraekt. Dan zal men cataplasmes leggen van verzagtende
middels, zoo als lynzaed, maluwe, pap van wit brood, enz., het eene of het ander, naer de gele- gendheyd. Als het paerd zeer laeg kreupelt, zoo zal men in der haesten bloed-laeten in den teen des Voets en wel laeten bloeden. Zelfs dat er heele groote inflammatie ontstonde, waere het geraedig de zoole te trekken en veel te laeten bloeden , om ontlastinge te geven in den voet. Als deze heelmiddels niet genoegzaem en zouden
wezen, dan moet men het vuer stellen met het vuer- mes in strepen, op vyf lignen distantie, en van zoodaenige diepte dat zy tot in den hoorn van den schoen komen. Men za'1 op de wonde leggen klissen geweekt in lauwrier-olie. Acht of tien dagen naer de operatie mag men het
paerd op eene drooge- weyde laeten, om het zelve gantsch te genezen. 3a.0 Van den geslagen hoorn (étonnement du sabot).
Dees accident is veroorzaekt gemeenelyk door eenen
slag of stoot; ik hebbe het zien geschieden door hard geslaegen te hebben tegen eenen muer ; het kan ook spruyten door al te hard op den hoorn te slaen in het riveeren der nagels. |
|||||
|
■■
|
|||||
|
DER FAERDEN. 3l3
Als nu den voet zeer heet heeft en gevoelig is, zoo
verzekerd men zig met stillekens heel zagt kleyne slagskens te geven rond den meur. Men kan op deze wyze daedelyk merken op wat plaets het dier ge- voelig is. Dees accident is heel zwaer als het ver- zuymd is, want als dan komt den schoen gantsch lo», gelyk ik het zelve gezien hebbe. Heelkunde.
Men zal daedelyk bloed - laeten in den teen des
Voets, den zei ven goed pareren en bekleeden al bin- nen en buyten met eene goede verzaglende en ver- verschende cataplasme. Als men ziet naer twee of dry dagen alzoo gevrogt te hebben, dat er geene beternis en is, zoo stiykt rond de kroone eene men- gelinge van honing en térébenthine. Als dan de pyn nog altyd zoude voortdueren; zoo zal men de zool aftrekken om de zwaere gevolgen te myden. 33.° Van het afscheyden des voets in de kroone
(avalure genaemd). In de onderscheyde ziektens des voets zoude deze
zeer ligtelyk voor een javart genomen worden. De byzondere kenteekens zyn de scheydinge van
den hoorn met de huyd der kroone , 't zy in het geheel of ten deele. De oorzaeken van dit geval zyn de et ter-s toffe die zig besloten vind tusschen het ge- groefd vleesch en den meur, het gone geschied door eene vernagelinge of andere inwendige kwetsuer ; want alsdan klemt den etter al boven naer de kroone des voets en breekt door, het gone het dier vreeselyk doet lyden in de werkinge der materie. |
||||
|
3i4
|
||||||
|
HEELKUNST
|
||||||
|
Geneeskunde.
Men legt klissen geweekt in olie van térébenthine ,
en men bediend zig van de voet - zalf' aireede be- schreven voor de seime. ~ 54." V^an den hoorn die scheyd door droogte
{fourmillière genaerad). Dees gebrek is eene scheyding van den hoorn des
voets met het gegroefd vleesch , veroorzaekt door droogte voortkomende uyt verscheyde accidenten de welke hier naer zullen beschreven worden. Men vind gemeenelyk den meur gescheyd van bo-
ven de kroone tot onder tóe, en midden vol van een geel stof, als hout het welk door den worrn geste- ken is geweest. Oorxaehen. i.° Konnen spruyten uyt verboeftheyd,
vervangtheyd, enz. 2." Door slagen of stooten, zelfs door al te hard
te slagen door het overhaelen van de rivetten. 3.° Door het heet yzer te lang op den voet te houden.
4.° Door teeringe aen den voet als den zelven te
droog geworden Ì6 en nimmer gesmeerd en word of ververscht ; boven allen als de 'paerden geduerig tre- den op drooge bytende zand-gronden, byzonder aen de zee-oevers, welkers zand van ziltagtigen aert is ; want de zee-duynen hun zand met zout en kalkag- tige stoffen gemengelt hebben. Heelkunde.
Men moet het kwartier openen en men volt de
openinge met werk en térébenthine, als mede voet- Kalf, en men smeert gautsch den voet. |
||||||
|
DER PAHRDEN. 3l5
Hier toe is zeer dienstig de zalf beschreven aen
den artikel van de seime, 35.° f^an het stinkende en bedorven, strael
(fic en crapau genaemd). Het bederven der voeten bestaet in tweederley ge-
vallen, het een geneest nog zeer ligtelyk, en het an- der is gevaerlykj het stinkende strael word nog ligt genezen als men in tyden heelt ; maer als den voet aen de vleesch-zool geliindert is of aen het gegroeft vleesch der hielen of kwartieren , of aen de kraek- heenderen, zoo word dat zeer gevaerlyk, gelyk ik het zelve breeder zal betoonen, Oorzaekèn. De vuyle stallen, den mist, den pisse,
de bytende modder en slyk der straeten in de steden het welke inëetende is, de gevolgen van de waters aen de beenen, of van eene vervangtheyd ; alle deze oorzaekèn konnen deze kwellinge mede brengen. Middels om te bevryden.
Zoo daedelyk dat het strael eenen kwaeden reuk
geeft als vorten kaes, en dat het zelve zig by lob- ben en draeden verspreyd, zoo moet men het strael uytpareren , om het humeur te laeten aen den dag komen ; dan moet men het gehinderd deel met ster- ken en heeten azyn goed uytwasschen, en ook klis- sen wel nat van azyn daer op leggen j en naer eenige dagen zoo te hebben geheelt, dan met de olie van térébenthine werken. Nu aldus alles te hebben ge- daen, moet men de hielen plat stellen om hel strael goed op de aerde te doen draegen ; want merkt dat alle paerden die op het strael loopen en net gehouden |
||||
|
3l6 HEELKUNST
worden in reyne stallen, van dit gebrek zullen be-
vryd wezen. Heelkunde en operatie.
i.° Men zal alle caustique inëetende middelen hier
voor verwerpen , want die gevaerlyk zyn. 2.° Als dan den kanker eens in het strael is, zoo
zal hy altyd weder komen zoo lang als dat er eenen wortel ofdraed in blyft. Als nu het strael gantsch bedorven is en de wor-
tels heel diep, dan moet men de zool aftrekken; het is den waeren middel om op den grond te genezen. Naer te hebben ontzoolt legt men klissen geweekt
in olie van térébenthine, de welke men goed doet gelyk houden. Deze eerste heelinge laet men vyf da- gen , en daer naer heelt men met de zalve van Egyp- ten, te weten op de plaets daer men het bedorven strael heeft uytgesneden ; de reste van de zool word voorts geheelt met térébenthine, tot volkomene ge- nezing. Heelkunst der zwaere gevallen.
li" Men moet beginnen het paerd zes dagen te
voóren op leèf-regel te stellen, anders niet gevende voor voyer als zemelen-water en strooy. Naer het dier zoo te hebben bereyd, zal men eene purgatie geven van alo'és, of séné-poeder met ja lap, enz. 2.° Twee dagen daer naer zal men dry dragten
steken, te weten, twee aen de billen en eenen aen de borst. Dry dagen naer het steken van de dragten zal men ontzoolen, en den kanker met alle zyne draeden uytsnyden. 5." Waer 't dat het been van den voet ingeëten
|
||||
|
' '—
DER FAERDKN. ZlJ
zoude wezen , zoo moet men de bedorvenbeyd af-
scbrepen en op bet zelve een weynig teerenden middel leggen. De reste zal men heelen met klissen geweekt in olie van térébenthine. Als men in het vermaeken der heeling eenig kwaed
vleesch zoude gewaer worden, zoo moet men het zelve afsnyden, en de zal ve van Egypten gebruyken tot de volkomene genezing. Als het gegroeft vleesch bedorven waere, zoo zoude
het op de zelve wyze moeten geheelt worden. Als men op de kroone bedorve draeden gewaer
wierde de welke van onder naer boven zouden loo-' pen, zoo zal men de zelve daedelyk uytsnyden en alles afdoen wat bedorven is, en dan heelen met te- rebenthine-olie; de klissen met de winde laet men vier dagen. Dat nu de korts het dier kwaeme te overvallen
door de pyn, dan moet men zoo dra bloed-laeten en verkoelende en verzagtende lavementen stellen. Aenmerhinge.
Men moet het dier altyd bereyden, zoo gelyk ik
gezeyd hebbe; daer door vermindert men de pyn die veroorzaekt is door de ontstekentheyd. Men geeft ver- koelende en zuyverende dranken, gemaekt met afko- kinge van kervel, maluwe, althéa, zemel-water, enz., en men stelt ook dragtenj alle deze middels trekken vele humeuren weg die dan op dé voeten niet vallen. Indien het paerd kloven aen de beenen hadde of
waters, krabben , enz., deze kwellingen zouden eerst moeten genezen worden voor aleer dat men opereerd. In het geval dat het dier den kanker hadde in de
|
||||
|
—■•
|
|||||
|
2l8 HEELKUNST
Tier voeten te gelyk, het gone heel zelden is (dog nog
gezien is), dan zal men twee voeten beginnen te ope- reren , te weten, de vegteren vooren en den linkeren agter, of den linkeren vooren en den regteren agter, altyd in dees order, maer noyt de twee op de zelve zyde; en men begint de andere twee als de eerste genezen zyn. Eyndelinge, gelyk aireede gewaerschouwd is ge-
weest, deze gebreken zyn te myden door de voeten reyn te houden, en het strael des voets op den grond te doen draegen. 36.° Van de opgeheven zool.
Als de zool uytbult, het gone de Fransche krieke
noemen (cerise), indien de zelve aen de vleesch-zool aenklevende is, zoo geneest men die gemakkeiyk met de zelve uyt te snyden en te behouden met klissen geweekt in half térébenthine en half brandewyn. Daer is nogtans een geval dat moeyelyk is, te
weten , als de vleeseh-zool zoodaenig zoude doordruk- ken dat het gegroeft vleesch gescheed waere; als dan zoude men ook wel genoodzaekt zyn van te ontzoolen. De byzondere oorzaeken hier van zyn het kwaed
vleesch waer op niet goed is gepast geweest. 49. Ziéktens en Kwellingen der Oogen.
i.° De gezwolle oog-scheelen.
De gezwolle oog-scheelen kunnen tweederley oor-
jcaeken hebben, ik wille zeggen inwendige en uyt~ wendige. |
|||||
|
—- ■ —
|
|||||||
|
'
|
|||||||
|
DER PAERDEN. 3l()
De inwendige door inflaminatie, door slapheyd in
de vaten, door humeuren, of om beter te doen ver- staen, door verhit bloed, door dikte van het lym- phatiek-vogt, enz. De uytwendige door stooten, vryyen'j door onge-
dierten , door het stof, zand, en byzonder den brand van vuyle stallen , enz. Het is aen den paerden-doctoor verlaeten zig goed
te verzekeren welke oorzaek hier van heeft plaets ge- had, en zoo zyne heelinge te schikken; want zonder deze voorzigtigheyd zoude hy gevaer lyden de oogen te doen verliezen. Heelinge.
Het gezwel voortkomende uyt infiarnmatie of ont-
stekendheyd, vereyscht compresser! en bayingen van maluwe-kruyd , violetten, en immers verzagtende middels; en als het van de natuer van de roose zoude wezen, dan zoude men naer eenige dagen zoo gevrogt te hebben , een weynig brandewyn mogen in de bayin- gen mede mengelen. De œdémateuse of verslapping in de vaten de welke
de vogten bewegen, ook de verdikte lymphatieke vogt- stoffe die vereyscht compresseli geweekt in de afko- kinge va'n vliender-bloemen, camermille, absynthe, zelfs ook wel een weynig gecampherden brandewyn daer onder gemengeld. Men mag ook in dit geval zig bedienen van sterkriekende kruyden, zoo als thymus, marjoleyne, lavander, roosemaryn, salie , enz., daer by nog roosen-water gemengeld. Voor de harde, squireuse , versteende, kalkagtige
gezwellen, die moeten geopereerd worden, en men. |
|||||||
|
3'JO HEELKUNST
|
|||||
|
mag de zelve aenraeken met den brand-stee» J naer
dien heelt men als voor eene simpele wonde. Als er een abces zoude uytbreken al binnen de oog-
scheelen, zoo moet men bayen en compresseti leggen geweekt in honing-wyn (da.t is wyn waer in men honing heeft doen smelten). Als een paerd gevoelig is aen de oogen door het
zand of stof veroorzaekt, 'ook door den .brand der vuyle stallen, maekt dan een oog-water met ma- luwe , vliender, of een weynig roose - water daer onder gemengeld, en bedient er u van. Dan stelt het paerd op leef-regel voor eenige dagen tot dat den brand voorby is. Maer dat de oogen hier mede niet en geneesden door den overtolligen brand, zoo zoude men moeten dragten stellen aen den hals. a.° Van de vralten op de oogen.
De vralten op de oogen en verschillen bynqer niet
met de gone die op de andere deelen des lichaems komen; zy zyn gemeenelyk gelegen op het onderste gedeelte der oog-scheel, somwylen in de hoeken der oogen. Heelinge.
Men moet de zelve afknoopen zoo digt als inogelyk,
de natuer doet de reste. 3.° Van den verflauwden oog-scheel.
, Den bovensten oog-scheel kan komen te verzwak-
ken , zoodaenig dat hy maer meer half open blyft. Deze zwakheyd kan voortkomen uyt verscheyde oov- zaeken, zoo als door stooten , door lamheyd , door vryven, flauwte der oog-spieren» enz. |
|||||
|
DER PAEKDEN. 5îl
|
|||||
|
Voor alle verzwakhéyd der niusculen moet men
versterkende middels in het werk stellen. Maer voor de lamheyd der oog-spieren zal men werken als volgt. Heelkunde.
Men zal van den bovensten oog-scheel afsnyden
een genoegzaem deel om den spiegel der oog te ont- blooden , ten eynde dat de licht-straelen daer kon- nen insehynen ; daer naer legt men compressen van wyn en honing ; alzoo geneest de wonde zeer ligt. Maer men moet opletten om de hoeken der oogen te zwigten in deze operatie. 4." Men zal de zelve werkinge doen als de oog half
bedekt is door het hoek-vlies, het welk de Fransche onglé noemen; dees hoek-vlies heeft ëén cartilagineris gedeelte het welke zig dikinaels op de oog verspreyd in den klem. (Ziet den artikel dezer ziekte.) 5." Van het sluylen der oog-scheelen.
De slaegen op de oogen de Welke veel traenen
veroorjzaeken, of het inwendig zwellen der binnen- scheelen , het loópën der oogen, enz., konnen de oog-scheelen gesloten houden. Voor dees te heelen zal men lauw water gebruy-
ken, en naer dien wat roosen-water. 6.° Ziehtens der oog-Mieren.
De ziektens waer aen de oog-klieren onderworpen
zyn bestaen in de ontstekingen, het verdikken, de verstoptheyd en de traen-fistele. Alle deze kwellingen konnen plaets hebben door
stooten of slaegen op de oogen ; de verstoptheyd kan |
|||||
|
322 HEELKUNST
ook spruyten uyt vnyl zwaer bloed, gelyk vele an-
dere slegte gevallen. Men moet hier tegen werken volgens de oorzaek.
(Leest het gezwel der oog-scheelen.) y." Van de ontsteking der oogen op den bol.
In het wit der oogen kan eene ontsteking ontstaen';
dees kan geschieden door gevolg van den worm, ook door kwaed bloed, of verkouwdheden. De heelkunst bestaet in het bloed te zuyveren en
de kwelling te tracteren volgens haeren aert. 8.° Kwetsuer in den oog—bol. .
Als den bol der oogen gekwetst is, alsdan is er
vloed van traenen ; is 't dat de kwetsuer veroorzaekt is door eene steek, by voorbeeld, eenen doorn of eenig ander scherp ding, dan komen er veilekens op de oog, en den gantschen bol word rood en bloedig. Heelkunst.
Men moet het dier aenstonds ader - laeten in de
hals-aders, en op leef-regel stellen , haver en hooy gantsch ontrekken , en de gekwetste ooge bayen en compressen leggen van oog-water gemaekt met roo- sen-bloemen en plantain, dat zyn weegbree - blae- deren by de landslieden genaemd. Men moet in di f. geval warm bayen , dit is te verslaen lauw. 9.0 alteratie der vogten.
Als door eenen slag, val of stoot, het water-vogt
der oogen zig troubelt door gevolg van de ontste- king, zoo zal men heelen als volgt : |
||||
|
5<j5
|
|||||||
|
DEK VAERDEN.
|
|||||||
|
Neemt althea-wortels, de zelve gekokt, en de oog
lauw gebayt; men zal ook eene kleyne ader-laetinge doen. io.0 Fluxie {zinhing) maene-geloop genaemd.
De zinking op de oogen, maene-geloop genaemd,
of by sommige ook maen-loop, en is anders niet als de verdikking van het water-vogt der oog,Verscheyde oorzaeken konnen hier aen plaets geven, zoo als ver- koudheden op de herssenen, catharsen, inflamma- tien, enz. Deze kwael is voor erfagtig aenzien. De paerden die in vette vogtige weyden opgebragt zyn, worden ligtelyk met deze oog-plaeg gekwelt door het rysen der dampen uyt deze laege gronden ; ook de gone welke zeer dikke vette oog - scheelen hebben, de kleyne zwyns - oogen die heel diep in den kop staen , enz. Voorts de maen en heeft geen het minste gemeens
met deze ziekte. Zy vertoond haer gemeenelyk met eene kleyne witte plek, en dan word de oog gantsch groen ; andere keeren traent de oog en is ontsteken , naer eenigen tyd word dan de oog beter. Uyt deze redenen heeft men lang gedagt dat den loop der maen daer oorzaek aen gaf. Eyndelinge deze fluxien dikmaels hervallende, word het dier blind. Heelinge.
De beste heelinge die men doen kan bestaet in de
oog goed te bayen met zuyver verseli water wel koel; is er groote inflatnmatie, bloed-laeteu in den hals, en koorden trekken door de huyd onder het hals— hair. Met zoo te werken hebbe ik heel goed voordeel gevonden en de oogeu bewaert. |
|||||||
|
5s4 HEELKUNST
|
|||||
|
il." Van de calamele of cristallin-ziekte der oogen.
Deze kwelling is eene verdikking van het cristallin.
Men moet met den eersten werken als hier hoven beschreven is; en als het cristallin gantsch hard en versteend is, dan is er anders niet te doen als de operatie, de welke goed en met subtiliteyt moet ge- daen morden. Die geschied aldus : Mën werpt het dier om, en naer het hoofd goed
te hebben verzekerd, dan houd men den bovensten oog-scheel open door middel van den spéculum oculi, die eene hulp vast houd, en den operateur die houd den ondersten scheel met de linker hand. Dan met subtiliteyt opendmen,en alzoo doet men het cris- tallin uytkomen. Het moet eenen'goeden oculist we- zen of eenen meester die zeer wel de zaek verstaet, om de vogten der oogen niet gantsch te verliezen, en om geene tanden te snyden in het geopereerd deel. De operatie gedaen wezende heelt men op de vol- gende wyze : Men legt compressen geweekt in honing-wyn,
alles lauw. Men moet delaetste compresse kruyswys open maeken, om den bol der oog niet te drukken, als ook om te gemakkelyker de baying in de oog te komen., , Men moet zorge draegen om dikmaels de compres-
sen nat te maeken. Men zal de heelinge van de com- pressen vernieuwen naer acht mi gen, en zoo.voorts werken tot volkom ene genezing. Ik zal alhier nog iets beschryven van liet trepa-
neren. Alhoewel deze laetste operatien schier nooyt geplegt en worden, uogtans wil ik de zelve verhae- |
|||||
|
DER. I'AEK.DEN. 5'j5
|
|||||
|
leu, want zy met goeden uyt.val geoeffend geweest
hebben door den verrnaerden Lafosse. De oorzaeken welke den trépan vereysschen zyn de volgende. De harde stooten op de beenderen van het om-
nium, of op het voorhoofd, de welke nog bovendien het gebeente zouden gekwetst hebben , en alzoo eene stortinge van bloed en etter in het hoofd vergaederen. De kenteekens hier van zyn een infiammatoir ge- zwel op de gebroke plaets, dan ook de zwaerte in den kop en lethargiken slaep. Hier nyt volgt er gemee- nelyk de zwaerste accidenten , zoo als rottinge der binnen -neus - vliesen , die het slegt rot-snot mede brengt ; andere keeren vergaederen al binnen slegle abcessen, de welke het dier doen sterven. Deze operatie vereyscht de trépan — kroon; voorts
de heelinge als op den mensch in dit geval, uylge- zonderd dat men zig bedient van eenige sterke ge- nees-middels. Ik hebbe deze chirurgicale kunst hreed beschreven
in myn fransch werk van 1823 ; de gone liefhebber zyn konnen alles met de voorbeelden der heelingen gedaen door d'heer Lafosse in het voorschreven w'erk vinden. . rieden gaen ik spreken van het,trekken der zooien,
om eenige waerschouwingen te doen aengaende dit handwerk. 5o. Van het trekken der Zooien.
Om dit handwerk met nut te doen moet men voor
eerst het paerd op leef-regel stellen , om het bloed 21
|
|||||
|
326 HEELKUNST
te verkoelen, en alzoo de korts te minderen die door
de pyn gemeenelyk het dier overvalt. Dan bereyd men den voet ; men stelt den zelven in eenen goeden verslappenden 'pap, als van maluwe, lynzaed of koeyen- drek, gelyk aireede dikmaels in dit werk beschreven is geweest ; dan naer eenige dagen mag men opere- ren, oplettende dat men alles ter hand heeft, yzer, klissen, werk, heelinge, fyne nagels, enz. Waerschouwinge.
i.° Men moet gaede slaen als men de hoorn-zool
opheft om het instrument niet te steken tusschen het. been van den voet en den meur of kwartier, het gone nog zeer ligtelyk plaets heeft als men de vol- voeten ontzoolt, want alsdan het been opsteekt; de- zen misslag veroorzaekt een zwaer geval. 2." Daer moet eensgelyks toegezien worden om het
instrument niet te steken tusschen het been van den voet en de vleesch-zool. 3." Dat men de vleesch-zool nog en kwetst nog en
scheurt. 4.° Dat men de vleèsch-zool niet en praemt nog en
nypt op den teen;* want door zoo eene rriisgrep zoud ttf eene ontsteking öntstaen met eene aldergrootste pyn, zwaere korts en dikmaels den klem , en àlzoo konnen het paerd verliezen. Helmis zeer goed naér den voet geheelt ie hebben,
van rond den bol eene mengelinge te leggen gemaekt met azyn, wit van eyeren en bitter of grimsel uyt de schouwstede. |
||||
|
DER PAERD EN. 527
|
|||||
|
5i. Wyze om zónder gevaer van slegt gevolg
en gemakkelyk den steert te snyden op het engelsen. Den steert van het paerd die is beweegt door tien
muscles of spieren, in de volgende verdeelinge , te weten : vier optrekkende, vier omlaegtrekkende, en twee zyd-spieren op de weder zyden verdeeld ; daer zyn daerenboven verscheyde spier-vergaederingen die hun van weder-kanten gaen verspreyden, en hun vast- kleven aen de wervel-beenderen. De arterie-slag-aders zyn voornaemendlyk vier ,
die nemen oorsprong uyt de schaeme binne-slag- aders en uyt de wervel-arterie (de vertébrale genaemd). De byzondere zenuwen komen uyt die van het sa-
crum, en die verspreyden hun en geven de gevoe— ligheyd in den steert. Dan hebben wy de ligamenten tusschen de muscles, enz. Nu om de operatie te doen en den steert goed op
zyn engelsch te snyden, zal men werken aldus : Operatie.
Men werpt het paerd om, zorg hebbende om goed
strooy onder het zelve te ;doen, bezonderlyk onder het hoofd; en om het zelve op te rusten en de oogen, te bevryden van het steken, zal men op het strooy eenen linnen doek leggen. Men werpt het paerd op de linker zyde, om te meer gemak te hebben met de hand. De operatie gesebied aldus : Men geeft de eerste
snede onder den steert, twee duymen van den rec- ium, want als men de vesels van het aera-gat af- |
|||||
|
Sa 8
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
snede, dan zonde men te vreezen hebben voor eene
fistuleuse wonde; dan gaet men voorts met de an- dere sneden. Ieder snede moet geschieden in twee tyden : eerst legt men de spier bloot, en dan snyd men de zelve af. Zoo daedelyk dat alle de omlaeg- trekkende spieren afgesneden zyn, zoo kapt men ook den steert af. Men mag den steert zeer logt bewinden en vier-
en-twintig ueren de schroode oplaeten, of de sneden met droog werk of een luttel brandewyn heelen, volgens geliefte. In der zelver stond dat de intrekkende spieren af-
gesneden zyn , zoo draegt bet paerd ; want de op- trekkende muscles werken dan alleen , en den steert trekt naer de hoogde. Het opbinden van den steert aen katrolen en wielen en is anders niet als onwe- tendheyd. Men mag deze operatie niet doen nog in de groote
hitte nog in de groote koude; men kiest een getem- pereerd weder, en men stelt het dier op leef- regel eenige dagen voor en naer de operatie; de genezing vervoordert beter eu de inflammatie is er door ver- mindert. Men geeft het dier eene goede strooyinge in den stal, en men laet het in de rust; twee dagen naer dien doet men het wandelen aen de hand. Byzonder bewys.
Met den steert optetrekken aen koorden door ka-
trolen en aeu den zelven gewigten te hangen, men rekt de spieren en de gevrigten, en men verflauwt de optrekkende muscles. De spanning van do inwen- dige ligamenten veroorzaekt de inflammatie en ver- wyderd de genezing. |
|||||||
|
DER PAEB.DEN. 320,
Verre dat die vreede manier den steert beter doet
draegen, zy brekt de magt der boven-spieren; daerenr hoven de rimpels aen den boven-kant des steerts ko- men veelmaels te verhitten, zoo dat er alsdan kloven ontstaen die het hair doen uytvallen; ja zelfs de cir- culatie kan erdoor zoodaenig gehinderd wezen, dat er een gangreneus abces ook kan uyt voortkomen, Als ik nog diende in het 9.0 regiment kurassiers,
hebbe ik de experientie getoont op een van myne paerden. Zoo daedelyk dat de musculen gesneden xvaeren, hebbe ik ook den steert doen afkappen, en het paerd naer den stal gebragt ; twaelf dagen naer dien was het dier gantsch genezen, zoodaenig dat ik het bereed op de parade. Het zelve paerd is nog in het regiment, en ik durve vry zeggen dat het on-r mogelyk is van beter den steert te draegen. Alle de gone die op de zelve wyze geopex-eert heb-
hen kunnen getuygenis geven der waerheyd hoe wel zy hun er mede gevonden hebben. De groote weten- schap om een paerd goed den steert op zyn engelsch te doen draegen, besta et alleenelyk van wel de mus- cles af te snyden. Nog een heel groot voordeel die men heeft met deze
wyze te volgen, is dat het paerd noyt den steert van zyden en draegt, uyt reden dat de optrekkende spie- ren nog op de eene nog op de andere zyde hunne werkende kragt verloren hebben.' Het is by gebrek van kennis der ontleedkunde dat
sommige lieden denken dat het opbinden van den steert iets kan maeken in de werkinge die daer naer moet plaets hebben; want de onder-spieren eens ver- nietigt zynde, zoo kan het dier geen stap verstellen |
||||
|
33o HEELKUNST
zonder dat de boven-spieren wei-ken, en deze alleen
wezende trekken den steert omhoog. 52. Van de Natuer der Paerden.
De arabische paerden zyn de eerste paerden der
wereld; die komen voort van de wilde paerden uyt de wildernissen van Arabien. De paerden welke de Araben kweeken en opvoeden zyn zoo snel in het loopen , dat als wanneer zy bereden zyn, zy met hunnen ruyter loopen als de wilde herten, en over alles springen wat hun in den weg voorkomt, als gragten, heggen, enz.; deze paerden en wyken voor niet. Ook de Araben hebben hunne paerden zoo lief dat zy er mede leven als met de honden, en de paer- den zyn zoo .gewoon van zagt gehandelt te wezen, dat zy met de kinderen spelen. De paerden willen zagt aengelast worden. Geene
paerden en zyn kwaed van aert geboren ; het is al- leenlyk de slegte opvoeding en de brutaliteyt die de paerden bederft. Men zoude verwonderd wezen hoe zagtmoedig de paerden zyn en wat dit dier geleerd kan worden. Alle de gone die de heeren Franconi en Blondin gezien hebben, konnen hun een gedagt niae- ken van de goede ingeboren karacteer die in dit dier is wezende. Ja zelfs het paerd schynt voor eene tweede natuer aentenemeri de werken die men in het gebruyk is hem te doen uytvöeren. De paerden zyn van eene heete natuer, daerom
moet men allyd zien wat men voorschryft in de kwellingen; want eenen heeten middel kwaelyk ge- geven , zal onmiddelyk zeer slegte gevolgen hebben. |
||||
|
DER PAERDEN. 35l
Men moet boven al dees oogmerk nemen op kolerike
en galagtige temperamenten. Naer de arabische paerden volgen die van de bar-
barische kusten, dan de persiaenscheen de turksche; en uyt alle deze soorten, de arabische mede geno- men, spruyten de engelsche loop-paerden. De anda- lousche (spaensche) zyn ook uytnemende schoone paerden. In Vrankryk de limousins en de normans, in Duytsland, in de staeten van Oostenryk, de hon- gersche en die van het Bannat, van Transilvanien, in Pruyssen, de brandenbourgsche, die van Silesien, de denemerksche, alle deze paerden zyn van fyn bloed, als ook die van Mecklembourg, Holstein, Hanover, de russen, de polen, enz. Om eene goede soort van paerden te hebben moet
men het bloed mengelen, dat is te zeggen dat mea nimmer en mag het zelve ras van eene familie on- der malkaer laeten voortteelen, maer altyd zig van. vremde hengsten bedienen. Men moet ook de veulens in de weyden opvoeden, om een sterk temperament te maeken en een rasch snel paerd op te worden. 53. Aenmerkingen op den Oorspsong
der Ziektens. Het is het gevang, de slaeverny, de dienstbaerheyd',
de Weynige zorge, het slegt voedsel, waer onder be- grepen zyn de wateren van slegle natuer, het zyn deze oorzaeken de welke den oorsprong zyn van de me- nigvuldige kwellingen de gone de paerden overkomen. De dieren in het wilde die aen hun eygen natuer
verlaeten zyn, en hebben schier noyt geene ziektens. |
||||
|
33'J HKELKTNST
Het paerd welk op eene goede vveyde zig voed, her-
steld liem zeer ligt, et het zal uyt eygen aert de kruyden laeten die hem schaedelyk zyn. Den wyd- vermaerden natuerkundigen, den ridder heer van Linné, beschryft als dat hy door eene oplettende studie de volgende aenmerkingen heeft gedaen 20 jae- ren lang duerende : « De stieren en koeyen die eten » 275 soorten van planten en groenten, en die laeten » 218 die aen hunne natuer niet en bevallen; de » geyten 44a, en laeten 126; het paerd 262, en ver- » werpt 212 soorten. » (Car. Linnœi, vol. 2, bl. 262.) Hier uyt volgt dat het paerd die op den stal met hooy en drooge gebonde kruyden gespyst word, zeer dikmaels schaedelyke soorten van kruyden saemen met zyn roeyer inëèt. Om een paerd gezond te houden moet men het
hooy goed uytschudden als men het opstekt in het rosteel, men moet het zeer logt laeten , en zien dat het van goeden aert is, groen, blauwagtig, goed rie- kende ; het flodder - hooy en dat van tweede snede moet men verwerpen, als ook het gone van natte moras-gronden , het lis , de slegte kruyden , enz. Het hooy dat beschimmeld is en vermuft geeft smettelyke ziektens, zoo als kwaed snot, worm, schruft, enz. Eensgelyks de haver die verhit- en verbrand is ge- weest, het slrooy die beschimmeld is en slegt riekt, de staende en bedorve waters, die geven oorzaek aen alle de besmeltelyke ziektens, zelfs peste, darm-ziekte, infiamma tie, enz. De verkoudheden konnen alle slegte gevolgen by-
brengen, gelyk alhier in dees werk breed beschreven stnet. |
||||
|
•'
|
||||||
|
BEREYDING VAN DEN TERIAKEL.
|
||||||
|
Gelykerwys den teriakel alhier in dees boek geor-
donneerd is in sommige ziektens, zoo zal men hier zien de bereyding vau deze kostbaere conserve als die gemaekt is gelyk zy behoort, want alsdan bezit deze compositie vele kragten. Het is een oud medi- cament die behouden is geweest door de voordeelen die men ondervonden heeft in de heelkunst. Maer gelykerwys dat den teriakel bynaer overal vervalst is en het zesde part niet inhoud van de pharmaceu- tique en andere speciën die daer moeten inkomen, zoo geef ik hier den middel aen alle meesters en liefhebbers om den zerven te konnen bereyden : Lauwrier-bezien {bacca lauri),
Gene ver-bezien [juni p.),
Citroen-schellen, . . ,
Oranie-schellen, J ™" ieder 4 part.
Kaneel,
Arabische gom,
Kina,
Angelica wortels,
Acorus (waeren),
Gentiana,
Kleyneu galanga,
Iris van Florentien,
Rhubarber, ) van ieder 5 part.
Gingember,
Valeriana,
Comin,
Venegryk,
Sciüesche ajuynen.
|
||||||
|
334
|
||||||||||||||||||
|
HEELKUNST
|
||||||||||||||||||
|
Araome of maniguette-zaed,
Fenouillie-zaed, Annys-zaed, Coriander-zaed, Bloemen van absynthe, — — peper-menthe,
— — roosemaryn,
— —- scordium ,
— — roode roosen ,
Proto sulfate van yzer, Galbanum., Myrrhe, Oliban of wierook in traenen,
Sap van kalissie of zout-hout, |
5 part.
van ieder 4 part. van ieder 3 part,
4 part. van ieder 3 part.
|
|||||||||||||||||
|
Kruyd-nagels,
Muscade-noot, Camp.1 in poeyer op zyn zei ven, |
||||||||||||||||||
|
Fyne térébenthine,
Geest van genever,
— — inlandschen opium, |
8 part.
ia part.
8 part.
|
|||||||||||||||||
|
Witten honing, twee-mael zoo veel als de kwantiteyt
van de poeyers, en rooden Bordeaux-wyn genoeg- zaem om een goede bereyde conserve te bekomen. Alle deze substantien moeten van alderbeste kwa-
liteyt zyn. Men maekt de zelve goed reyn, men ver- gaerd die en stampt die al te saemen , uytgezonderd de térébenthine, den geest van genever, den opium en den honing. De poeyers door het zyde zift gepas- seerd zynde, dan doet men den honing in eene cas- sero! smelten ; men vereenigt stillekens den geest van genever, als ook den opium, den campher en de té- rébenthine , als dan het gemengeld poeyer met kleyne portien t'eenemael. Men roert zeer wel de mengeling met eenen houten lepel, zoo lang tot dat alles goed |
||||||||||||||||||
|
DER rAEEDEN. 335
ondereen gemengeld is met den honing; en dan giet
men den wyn tot dat men de dikte heeft van eene schoone conserve. Men moet dezen teriakel sluyten in eene vaese van
porceleyn, om hem te laeten rysen. Deze conserve bekomt wonder groote kragten door den ouderdom. Dees is gemaekt op de formul van d'heer Lebas.
Ik heb er den kina, den venegryk, het comin en de muscade by gevoegt, de welke heele goede mede- werkingen doen. Voorders mag ik verzekeren door menigvuldige ondervindingen dat dezen teriakel eene van de eerste cordiaelen, hert-sterkende, verkloekende en zuyverende middels is die men bedenken kan ; men mag hem vry gebruyken voor de menschen gelyk voor alle dieren, paerden, muylen, ezels, koeyen, geyten, schaepen, honden, katten, verkens, enz. Het is eenen grooten bewaerenden middel tegen de
peste en alle rotte besmet telyke ziektens (uytwendig tegen alle fenyn-sleken van ongedierten), tegen den buyk - loop door flauwte der darmen ; hy doet de maeg teeren; by is zweet-verwekkende, en alderbest gegeven in schielyhe verkoudheden; is goed tegen de wormen, en in de oude hoesten, in het stragilloen, flauwten der maeg, enz. ; immers in alle gevallen waer de kragten moeten behouden worden, of waer- men moet uytdryven. Den dosis voor menschen by koffy-lepels in rooden
wyn, of by dragma zoo men wilt. Voor paerden, muylen, enz., van een tot twee
oneen ; voor ossen en koeyen, tot vier oneen ; en de kleyne dieren by lepels. Men mag hem geven in opiat, ïnaer alleenelyk in
|
||||
|
536 HEELKUNST
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
wyn, of eene afkokinge van eenige kruyden, zoo als
talie, hysope, kaneel-water, geersten-water, zemelen- water, enz., volgens het geval van de kwael. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
BEREYDING VAN HET GOED CORDIAEL-
POEDER. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
DER PAERDEN. 55jr
|
|||||
|
Bereydinge.
Men kiest alle deze substantien van de alderbeste
kwaliteyt; en naer de zelve te hebben vergaederd, zoo stoot men die in poeyer * het.w'elk men dooi' het zift passeerd ; dan mengeld men den alcool, ofwyn- geest, of brandewyn, alles ondereen. Dees cordiael- poeyer aldus gemaekt, bewaerd men in eene porce- leyne vaese goed toegestopt. Men mag deze berey- dinge maer gebruyken naer dat zy eene maetid gestaen heeft. Dezen tyd is noodzaekelyk om de kragten der substantien te vereenigen. Deugden van 'dil Cordiael-Poeyer.
Het verwekt de kragten , het is verkloekende, hert-
sterkende ,, appelyt-verwekkende; men mag het geven in geval van veri ore kragten door arbeyd, in week- heyd des herten, in flauwe circulatie van bloed, in verslaptheyd der levens kragten , naemendlyk naer langduerige ziektens ; ook in wyn of warm bier naer eenen feilen togt, en op het eyndigen van den droes, enz.; immers in alle gevallen waer men geene inwen- dige inflammatie te vreezen en heeft, en waer men de kragten wilt doen werken , de maege verwekken, en doen z wee ten. Den dosis voor een gemeen paerd of muyl is tot
twee oneen; voor ossen en koeyen, vier oneen; vier grooten voor schaepen en geyten. Voor de verouderde hoesten mag men het geven
in honing; voor de onteerbnerheyd, of om zweet te verwekken moet men wyn nemen. |
|||||
|
-
|
|||||
|
HEELKUNST
VERSCHEYDE GOEDE BEREYDINGEN VOOR
VERSCHILLENDE ZIEKTENS. * ■ ' ? ' -
OOG-WATERS.
Maluwe, twee handvol.
Vliender-bloemen, twee idem. Irias van Florenlien, eene once. Gedistilleerd roosen-water, eene idem. Dees oog-water is verkoelende, en wonder goed in allen brand en verdikking der gezwollen oog-scbeelen. Nota. In de groote inflammatie der oogen moet men beginnen met lauw en zuyver maluwe-water, den leef-regel en bloed-laeten. F'ersterhend oog-water, goed in flauwten.
Sulfate van zinc, spilter genaemd, vier groot.
Irias van Florentien , in poeyer, twee groot. Bereyden tutia, twee groot. Witten ivyn, vier groot. Zuyver regen- of fonteyn-water, een litre. Alles goed .onder malkaer geroerd. Pomade-zalf voor de oog-sclieelen om de. plekken in
de oogen te doen verdwynen.
' . '
Suyker-kandy, vier groot.
Irias van'Florpntien, vier idem.
Tutia (oxide gris) van zinc, vier idem.
Muriate van amoniac, twee groot.
Alles goed gemengeld met roosen-zalf. Deze poeyers heel fyn ondereen gemengeld, mag men ook in de oog blaesen door eene pen. |
|||||
|
53g
|
|||||||
|
DER PAERDEN.
|
|||||||
|
BEREYDINGEN VAN VERSCHEYDB POEYERS.
Versterkend poeyer.
Kina, in poeyer, zestien deelen.
Kaneel, in poeyer, vier deelen. Acorus calamus, zes deelen. Campher gepulveriseerd, een half deel. Alles goed dooreen gemengeld. Den dosis voor paerden , van eene tot twee oneen ; en van dry tot vier oneen voor ossen en koeyen, in honing of wyn. Dees poeyer mag men geven tot verscheyde reysen
op den dag, als de ziekte het zoude vereysschen. Het hersteld de verlore kragten, en bevryd tegen de be- dervinge. Poeyer purgerende en tegen de wormen.
Séné-'poeder, acht deelen. •
Aloës succotrin , acht deelen.
Annys-zaed, twee deelen.
Muriate mereürius dulci, twee deelen.
Alles goed ondereen gemengeld. Gebruykt het als boven, twee oneen voor paerden, en vier oneen voor ossen. Bitter purgerende poeyer. •
Gentiana-wortel, een deel.
Zout van epsom (sulfate de magnesie), dry deel. Den dosis is vier oneen voor de groote dieren ; men zal by ieder dosis mengelen acht graenen émétique (tratrate de potasse el d'antim.) Dees werkt op de galle, de wonnen, slymen, en
doet water lossen. |
|||||||
|
-■■■: .-■" '■ ■<-" -■'■ ■'■■: ■■■■■■ tv ; ^--r-,-^r—~~™-^~^-----r—^-^.*----------V—■----------------_„.,..._--------_.--------____,......-----^T-^^'
|
|||||
|
54o HEELKUNST.
Goede purgerende medecyne.
Alo'és suceotrin , in poeyer, zestien part.
Jalap, in poeyer, zes part. Tartrate acide de potasse, acht part. Annys, in poeyer, vier part. Den dosis is twee oneen voor een gemeen paerd, en vier oneen voor ossen en koeyen, in honing of bereyd in honing-water. ., . Om te zweeten.
Muscade-noot, ]
Gaïac-hout, /
Àngelica-wortel j . \ van ieder 2 deelen.
Sassafras-hout, I
V lien der-bloemen, )
. Alles fyn door gezift, en in warmen wyn gegeven.
Den dosis is voor paerden twee oneen, en vier oneen voor ossen en koeyen. Het is nut .van daerhy honing te mengelen. Poeyer goed tegen de ontstekingen, heele ioris en
opgestoptheyd der blaeze. Nitrate de potasse, acht part.
Tartrate acide de potasse, acht part.
Cinabre (roode sulfate van mercure), twee part.
Alles goed gemengeld in honing-water of geerste- water. Den dosis van vier groot tot eene once.
/Verzoetende en verkoelende medecyne.
Arabische gom, in poeyer, 1
Althéa offici, in poeyer, > van ieder 3 part.
Ralissie, in poeyer, 5
Nilrate de potasse, > yan ^ $
lartrate acide de potasse, ) v
|
|||||
|
. , *■
f
DER PAERDEN. 34l
Alles goed gemengeld in honing-water, of maluwe,
zemelen of gekokte geerste, ook water waer raepen en carotten zyn in gekokt geweest; men mag nog daer mede kandy-suyker mengelen als men begeert. Den dosis voor paerden en muylen is twee oneen,
en voor stieren en koeyen vier oneen. Poeyer tegen de ruye, en het rotten der schaepen
en geyten. Genever-bezien, zes part.
Gentiana-wortèl, zes part.
Ameldonk van tarwe, vier part.
Sulfate van yzer (1), een part.
Alle deze substantien in poeyer gestampt wezen de en gezift, zoo zal men alle dagen de zieke dieren er af doen eten 's morgens. Dosis. Men moet beginnen met een snuyf gemen-
geld onder wat goede larwe-zemelen ; men vermeer- derd den dosis alle twee dagen, tot dat men vier snuyven of eene halve once kan doen verdraegen aeii het dier, en alzoo gaet men voorts zoo lang het zelve noodig isè Poeyer tegen de wormen der schaepen.
Coraline de Corse, vier part.
Fougère (varen-WortelenJ, vier part. -----------------------------'--------------—--------------1---------------—-----------1--------i-----------1-------------------;--------------------1------------■---------------------------Ci--------
(i) De sulfaten zyu chimique bereydingen vau metaelen met solfer.
Ik laele hier in niyne recepten de naein-woorrleii, tot meerder gemak van de gode die hun er af moeten bedienen. Alhoewel ik eenen afkeer hebhe van metalieke hereydingen , nogtan»
zyn er ziektens die de felle middels vereysschen ; daerom wyze ik al- hier aen hoe en op wat wyze ds zelve moeten gebruykt worden, om de slegte gevolgen te myden. 22
|
||||
|
|
|||||||
|
54jt HEELKUNST
Bloem-botten van tanaisio, vier part.
Inlandschen of anderen rhubarber, twee part. Muriate mercurius dulci, half part. Men stampt deze vier eerste substantien, in de welke men nauwkeurig den mercurius dulci mengeld. Den dosis is van eenen sterken snuyf tot twee à dry grooten; men geeft als hier boven. Een magtig poeyer tegen de. wormen voor paerden,
muylen , ezels, hoeyen, schaepen, enz. Nota. Voor aleer dat men dit poeyer geeft, zoo
moet men eene halve uer te vooren het dier eenen zoeten drank doen innemen , gemaekt vau honing- water en gesmolten suyker daer onder, of het een of het ander alleenelyk, volgens ieders gelegentheyd. Deze aenlokkende spyze doet de wormen dan in de maege vergaederen. Nu aldus het dier bereyd heb- bende, neemt : Gesublimeerde solfer, 6 part.
Rauwen mercurius, a part.
Poeyer van manekens (fougère), \
Rhubarber, I ■ j ,
,„ . . , \ i van ieder 2 part.
1 anaisie (ij, f • x
Gentiana, ).
Absynthe, )
Sabina, l van ieder 1 part.
Aloés succotrin,
Den solfer met den mercurius word saemen ge-
combineerd , het welke dan eene sulfure van mer- cure word; als dan mengeld men de andere substan- tien heel nauwkeuriglyk. |
|||||||
|
(1) Du lanaisie. iu Vlaenderen bekend onder den noem vau ryn.
voeren, of worm-kruyd. |
|||||||
|
1)1?R PAEBDES. 543
Den do6i's voor paerden en rnuylen is fot twee on-
een , in honing ; voor ossen verdubbeld altyd den dosis, want den os twee-mael zoo veel verdraege.n kan als een sterk paerd. Een versterkende poeyer, byzonder naer korts, of
■ ruye, rottinge, enz. Genever-bezien, 4 part.
Kina , in poeyer, \
Herts-hoorn, in poeyer, l • j »
.-, ., , ' r J i rr I van ieder 2 part.
Uxide van bruyn yzer (saitran I r
van Mars appéritil),
Men maekt van alle deze ingrediënten een poeyer.
Den dosis moet in den beginne gegeven worden niet eenen snuyf, en men vermeerderd tot eene oncje. Dees poeyer is heel kragtig in de verouderde ruye,
als ook in de rottinge, enz. Nu zal ik eenige kragtige dranken en conserven
aenwyzen , voor verschillende kwellingen , zoo dat men in zwaere gevallen maer de recepten en zal uyt te schryven hebben en alzoo de aelve konnen doen bereyden. |
||||||
|
DRANKEN, ELECTUAIREN, CONSERVEN, enz.
Verzoetenden drank tegen den droogen hoest.
Althéa-wortelen, twee oneen.
Kalissie-hout, twee oneen. Honing, vier oneen. Men doet de wortelen koken in eenen Heter water, men giet het door, en men mengeld den honing. |
||||||
|
*.
|
||||||
|
344 HEEEKUNST
|
||||||
|
Pynstillenden en verzagtenden drani.
Witten papaver (pavot), eene once.
Doet koken een kwartier uers, tot op eenen Heter, en giet deze afkokinge door. Een ander.
Arabische gom , in poeyer, eene once.
Fyne olyven-olie, twee oneen. Honing, vier oneen. Roerd alles goed ondereen, en geeft het in eenen of twee dosis. Om de winden uyt te dry ven.
Annys, twee oneen.
Kokend water, een lieter en half.
Laet infuseren tot dat het koud geworden is; doet
daer by twee oneen éther sulfurique , en geeft het
in twee-mael aen de paerden, en in een-mael aen de
ossen.
Versterkende cordiale dranken.
Rooden wyn , eenen lieter.
Teriakel, twee oneen. Roerd alles goed, en geeft het. Versterkende en verwekkende. •
Goeden rooden wyn, eenen lieter.
Extract van genever, eene once. Kaneel, in poeyer, vier dragma. Een ander.
Teriakel, eene once. Extract van gene ver, eene once. Wyn, eenen lieter. Alles dobbel voor ossen. |
||||||
|
DEK PAERDEN 345
Zuyverenden en smiltenden drank,
Gaïac-hout geraspt, twee oneen.
Sassafras, twee oneen.
Lynzaed, twee grooten.
Doet alles koken in genoegzaem water, om eenen lieter afkokinge te hebben ; giet door en mengeld mede vier oneen manna, en twee oneen honing en séné- poeder, en vier oneen voor een sterk paerd. Tegen de onteerbaerheyd of indigestie.
Witten wyn, eenen lieter.
Honing, twee oneen- Ether sulfurique, eene once. Men mag hier nog vier grooten laudanum mede mengelen. Anderen drank voor de zelve hwael.
Ammoniac liquide, eene once.
Ether sulfurique, twee oneen. Honing, vier oneen. In twee lieters water, bedeeld in twee dosis voor een paerd, en in een dosis voor den os. Voor water te lossen en de blaese te ontlasten.
Rhynschen of anderen witten wyn, twee lieter».
Water, ook twee lieters. Nitrate de potasse, dry oneetf. Honing, vier oneen. Mengeld alles goed, en geeft het in twee of dry dosis. TValerlossende en verzoetende.
Lynsaed, eene halve once.
|
||||
|
I
|
||||||
|
346 HEELKUNST
Nitrate de potasse, twee oneen.
Alcool nitrique, eene once. Water, twee lieters. Doet eenige minuten koken en mengeld. Dosis in twee of dry stonden. Sterken verwekkenden dranh.
Kina , in poeyer, twee oneen. Wyn , eenen lie ter. Gecainpherden brandewyn, eene once. Dosis in een-mael opgegeven, wel dooreen geroerd. Anderen verwekkenden drank.
Kina , in poeyer, eene once. Teriakel, eene once. Rooderi wyn, eenen Heter. Geeft op in een-mael ; voor ossen en koeyen , twee- mael zoo veel dosis. Drank om de slymen te dooorsnyden, zeer goed in de
oude en vogtige knuggen Azyn en honing (oximel), acht oneen. Poeyer van althéa-wortelen, twee oneen. Poeyer van alanls-wortelen (aunée) , twee oneen. In zuyver water genoegzaem om twee lieteis nat, en geeft in twee-mael. Purgeer-drank tegen slymen en winden.
Jalap, in poeyer, vier groot. Alo'és, in poeyer, eene once. Annys, in poeyer, eene halve once. Honing, twee oneen. Mengeld alle deze substantien goed onder rnalkaer in eenen lieter warm water. , |
||||||
|
-—•
|
||||||
|
DER PAERDEN. 5ij
In alle gevallen dat men een dier doet purgeren,
moet men het eerst bereyden door den leef-regel in het slobber. De medecynen geeft men op de nugteren m a eg. Dezen drank is byzonder goed tegen de slymagtige
vogtigheyd. Purgeer-drank goed in flauwten der ingewanden en
abondarilie van gal-stoffe. Rhubarber, eene once. Séné-poeder, eene once. Honing, twee oneen. Rooden wyn , eenen Heter. Alles goed gemengeld en opgegeven. Dezen drank, naer het lichaem te hebben gerey- nigt, versterkt de ingewanden en hersteld de kragten der darmen. Goede gemeene purgatie.
Aloës succotrin, in poeyer, eene once.
Séné-poeyer, eene once. Honing, twee oneen. Warm bier, eenen Heter. .;!■!.' '■■■■■A\
Eene andere.
Séné, eene once. Manna, vier oneen. Sei glauber, twee oneen. Warm bier, eenen Heter. Sterke medecyne werkende op alle de kraglen des lichaems, goed als men de humeuren geweldig moet in beroering stellen, en de zelve uytdryven. Sulfate van magnesie, vier onceu. Tartrate de pot. d'anlim. (émétique), 12 graenen. Honing, twee oneen. |
||||
|
3'Ì8 HEELKUNST
Alles in twee lieters lauw water, en geeft in twee
dosis aen het paerd, en in een dosis aeu den os. Zagten pur geer-drank.
Manna, vier oneen.
Sulfate van magnesie , vier oneen. Doet alles in eenen lieter warm hon.ing-water. Zagten verzoetenden purgeer-drank.
Manna , vier oneen.
Pulpe tamarinde, vier oneen. Honing, vier oneen. Althéa en kalissie-wortelen, acht oneen saemeri.
Doet de wortelen koken, smelt dan de andere sub- stantien , giet door en geeft op. Het is eene verkoelende inedecyne j men mag dezelve herhaelen als het noo- dig is. Drank om te purgeren en te zweelen.
Séné-hlaederen , eene once.
Sulfate van magnesie (sel d'epsom), dry oneen. Gaïac-hout, vier oneen. Doet het gaïac-hout koken met een dobbel hand- vol vliender-bloemen, dan doet er de séné-blaederen l>y en het zout, en geeft den drank lauw de kwan- tileyt van eenen Heler. Wilt men eenen heelen sterken zweet-drank heb-
ben, zoo neemt als volgt : Acétate amm. (spirit, niind.), vier oneen.
Infusie van vliender-bloemen, eene once. Witten wyn, eenen lieter. Den dosis voor paerden ih twee-mael, en aen ossen in een-mael. |
||||
|
DER PAERDEN. 34g
Drank om te pissen en te verzoeten.
Afkokinge van althéa en kalissie-wortels, 4 oneen. Honing, vier oneen. Niter-zout, eene once. Den dosis in twee-mael voor paerden, en in een- mat.'l voor ossen. Drank tegen de wormen.
Alsem, vier oneen.
Look, eene once. Doet alles koken tot op eenen lieter, en smelt daer by twee oneen keuken-zout. Geeft het in een-mael. Eene halve uer te yooreii moet men eenen zoeten drank van honing opgeven.
%
VAN DE CONSERVEN EN ELECTUAIREN.
Alle poeyers konnen , gemengeld met honing, in
conserve of anders gezeyd electuair gegeven worden, zoo dat het onnoodig is die verder te beschryven. Exempel.
Neemt als volgt : Kaneel, eene once. Venegryk, eene once. Coniyn, eene once. Suyker-kandy, twee oneen. Kaüssie-poeyer, twee oneen. Dit alles dooreen geroerd met rooden wyn, is eenen goeden opiat, electuarium of conserve, om te voeden, werkende tegen de waters en de kragten herstellende. Een, ander. Garvvy of annys, twee oneen.
Genever-bezien, eene once. Alles in honing is etmen winddryvenden middel. |
||||
|
«wjw—
|
|||||||||
|
.-l^,-.-:-.—- -
|
|||||||||
|
35o HEELKUNST
Pulpe van pruymen, eene once.
Suyker-kandy, eene once.
Kalissie-poeyer, eene once.
Althea-poeyer, eene once.
Sel de nitre, eene halve once.
Mousse d'Islande (Lichen), eene once in decoctie.
Alles in honing omgeroerd is eene alderbeste con- serve tegen kwaede verouderde hoesten. Jalap, eene once.
Séné-poeyer, eene once.
Kalissie-poeyer, eene once.
Teriakel, eene once.
Venegryk en comyn, eene once saemen.
Ailes in honing is eene van de beste medecynen 4ne men aen de paerden geven kan voor worm, cor- ruptie, slymen, vervuylde inaeg, enz. Nu denkende dees deel der geneeskunde genoegzaem
te hebben beschreven , zoo gaen ik voort naer een ander artikel, en zal aenwyzen van wat nut de la- vementen en klysterien zyn in de ziektens, daer by aentoonende verscheyde bereydingen volgens den aert der kwellingen. Alzoo zal men ten vollen alles kon- nen naervolgen. |
|||||||||
|
DIVERSCHE LAVEMENTEN EN KLYSTERIEN.
Verzoetende lavement.
Lynzaed, twee oneen.
Ameldonk van tarwe, eene once. Bereyding. Doet het lynzaed koken acht of tien minuten, giet het door; neemt den ameldonk, breekt |
|||||||||
|
DEH PABHDEN. 55l
den zelven iti koud water. Doet dan alles een minuet
op liet vuer, en geeft deze klysterie op eene behoor- lyke warmte. Deugden. Zy verzagt wonder zeer de ingewanden,
en verzoet den geweldigen buyk-loop. Verzoetende en pynstillende lavement.
Lynzaed, twee oneen.
Twee oliette-hoofden.
Bereyding. Stampt het oliette-zaed, doet het zelve
een kwartier uers koken, doet er dan het lynzaed
by, en doet alles nog zoo veel koken als gezeyd is ;
dan giet door, en geeft op eene behoorlyke warmte.
Winddryvende lavement.
Bloemen van roomsche camermille, een handvol.
Meliot-bloemen (geele sleeii-breek genaemd), een handvol.
Zaed van fenouillie, eene once. Witte papaver, zes hoofden. Bereyding. Naer de papaver gekokt te hebben, zal men de andere ingrediënten mengelen en laeten in- fuseren , om op eene behoorlyke warmte te geven , alles door gepasseerd hebbende. Lavement om de ingewanden te verslappen, goed in
alle ontstekingen der darmen en buyk-pynen. Maluwe-kruyd en violetten, dry handvollen
saemeii.
■ *
Lynzaed, eene once. Laot een weynig koken en geeft het zap door ge-
passeerd. |
||||
|
35a HEELKUNST
Lacement zeer pyiislillende en ook verslappende.
Laet zieden zemelen en maluwe, dry goede
handvollen.
Giet door het zift, en smilt daer in vier oneen popelieren-zalf (populeum).
Laet het verkoelen om op te geven. Zeer goed lavement tegen de buyk-pyn, en om de
ingewanden te heelen. Maluwe, dry handvollen.
Papaver-hoofden, zes. Doet alles koken, en naer door gegoten te hebben en alles bereyd wezende, giet in de lavement-buys een of twee gemeene glasen olyven-olie. Deze klysterie mag ook in brand en opgestoptheyd
gegeven worden. Lavement tegen de korts en bederving.
Kina, vier oneen.
Papaver-hoofden, zes oneen. Bereyding. Doet deze substantien zieden, giet door.,
en geeft op. Nota. Als men bederving of kangrein zoude te be-
vegten hebben, doet er nog by twee grooten campher omgefoerd in twee doyers van eyeren. Verwekkende lavement.
Groene of zwarte zeep, vier oneen.
Gemeen keuken-zout, vier oneen. Bereyding. Doet het zout smelten in warm water, alsdan de zeep, en geeft op. |
||||
|
"™-"-*""■' s ■......;■*■■■■---------------------------------------TT-------------—------------------------------------------■--------------------------------------------- —
|
|||||
|
DER PAERDEN. 555
Voedende lavement.
.Versche koeyen- of geyten-melk, genoegzaeme
kwantiteyt. Ameldonk van tarwe, eene once.
Doyeren van versche eyeren, zes.
Bereyding. Men laet de melk goed warmen, en als die op zieden is zal men den ameldonk daer by voe- gen , naer alvooren den zelven te hebben gebroken in wat koud water ; dan roeren en laeten een weynig saemen zieden. Als nu dit nat op behoorlyke warmte is, dan mengeld men de ejrer doyeren. Sluytende en opstoppende lavement.
Koud water, eenen lieter.
Solfer zuer (acide sulfurique), genoegzaeme kwan-
titeyt om het lavement heel zuer te hebben. By gebrek van deze neemt sterken azyn. Als men een heel stoppende lavement wilt hebben,
zoo zal men daer in doen een weynig aluyn (sulfate d'alumine). Men moet uytnemende voorzigtig werken met den aluyn, want dit zout uytermaeten intrek- kende is. Men mag ook nemen draeken-bloed, kaneel, kina ; deze leste substanlien zyn ook mede zeer ver- sterkende. Purgerende en weelende lavement.
Maluwe of lynzaed, twee hand vollen.
Séné-blaederen, twee oneen. Honing, vier oneen. Kokt een kwartier uers de substantien, smelt dan den honing in dit water, en giet door. |
|||||
|
554 HEELKUNST
Purgeerende en versterkende lavement.
Séné-blaederen, twee oneen.
Rhubarber, eene once. Kokt deze substantien, en doet er by eene once kina in poeyer; giet door en geeft. Purgeerende en verwelkende lavement.
Séné-blaederen, twee oneen.
Tabak-blaederen, twee oneen. Tartrate de pot. d'ant. (émétique), een groot. Doet koken een kwartier uers de twee eerste sub- stantien , mengeld dan het zout en den éimétiqvie. Stillende en verkoelende lavement, goed in alle bran-
dige ziektens, korlsen, klem, holder, ook in worm, en voorder in vervuylde voglen, enz. Kokt maluwe of tarwe zemelen , twee handvollen.
Lynzaed, een handvol.
Passeerd door het zift of linnen-doek. Neemt dan azyu en honing, van ieder vier oneen. Verzoetende en verzaglende lavement.
Letue-blaederen (latouw), twee handvollen.
Poirée (beet), twee handvollen. Zurkel, ook twee handvollen. Doet koken een kwartier uers, giet door, en men- geld er by vier oneen honing. Nota. Als men dit zelve lavement wilt zeer. water-
dry vende maeken , doet er by twee oneen nitrate de potasse; man mag alsdan den honing op eene once verminderen. |
||||||
|
DER PAERDEN. 355
|
|||||||
|
Lavement tegen de wormen.
Alsem (absinthum), vier oneen.
Bruyne zeep, twee oneen.
Empireumatique-olie, eene once.
Bereyding. Naer den alsem gekokt te hebben en door gegoten , dan mengeld men de olie en de zeep saemen, en alzoo dan alles dooreen geroerd. Nota. De empireumatique - olie word bereyd van
paerden of koeyen-hoorn ; zy is boven-maeten bitter en van vuylen reuk. Nogtans word zy in Vrankryk veel inwendig gebruykt. De dieren die de zelve wor- den opgegeven die zyn zeer lang afkeerig. Den dosis voor groote dieren is van vier grooten tot twee on- een , gemeenelyk bereyd met eenig ander ingrediënt om den afkeerlyken smak te breken. Ik en bedien er my niet af inwendig; want naer
myn gedagt zyn de bittere kruyden veel beter voor de maeg, en die ontstellen zoo niet. |
|||||||
|
VERSCHEYDE SOORTEN VAN UYTWENDIGE
MEDICAMENTEN. Onder de uytwendige medicamenten worden be-
grepen : i.° De zalven en balsems;
2.° De wasschingen en bayingen ;
3.° De cataplasmes of stovingen;
4.° De berookingen;
5.° De mond-heelingen (gargarismes), enz.
|
|||||||
|
356 HEELKUNST
De oog - waters die zyn beschreven geweest , uyt
reden dat de heelingen der oogen altyd eyssclien ook inwendig te worden mede gecureerd; daerom hebbe ik de zelve ten hoofde der bereydingen gebragt. ZALVEN EN BALSEMS.
Tegen het schurft of c.rauwagie, byzonder tegen
de honden. Sulfure van potasse , een part.
Zuyver versch verkens-smeer, zes deelen. Bereyding. Mengeld alles goed saemen om eene pommade te maeken. Men smeert eens dags de kranke deelen, naer gepurgeerd te hebben. Bereyding van den basilicum (suppurativen).
Zwart pek, tien part.
Zwarten harst, (résine) j acht part*
Geel wasch, zes part.
Geel roet, twee part.
Olyven-olie, dertig part.
Bereyding. Men morselt het pek, en men doet het.
in eene pan om te doen smelten op een langzaem vuer al omroerende ; men mengeld de olyven - olie met kleyne deelen , dan het roet en het wasch ge- sneden in brokken of stukken (gelyk men best ver- staet). Nu naer dat alles goed ondereen gesmolten is, zoo giet men de bereyding door een zift of doek, en men bewaerd de zelve in eenen pot. , Deze bereyding is wonder goed om te doen rypen
en etter te trekken. |
||||
|
DEK PAERDEN. 35?
jdlthea-zalf.
Olyven-olie, vier part.
Lynzaed-olie, vier part.
Zaed van vemgryk gestampt, twee part.
Geel wasch, twee part. i
Harst, een part.
Klaere térébenthine, een part.
De bereyding bestaet in de oliën te mengelen met den venegryk, de zelve op een zagt vuer te laeteii warm worden, en slokeren ontrent twee ueren; dan liet wasch en den harst by te voegen , en als alles goed gesmolten is dan van het vuer afte nemen, en de térébenthine saemen roerende, alles passeren door een zift. Men mag ook wel het afkoksel van althea-worlels
daer onder brengen; dog de voorgeschreven bereyding is genoegzaem. Deze zalf is verzagtende, heelende en verkoelende. Lauw rie r-zalf.
Olie van lauwrier, zuyver, dry part.
Verkens-smeer, dry part. Schaepen-roet, een part. Popelieren-zalf , genoegzaem om aen de zalf een
groenagtig kpleur te geven. Smelt het verkens-smeer met de popelieren-zalf en het roet, mengeld dan de olie, alles op een zagt vuer, en giet dan alles door. Deze zalf is versterkende, goed voor de zenuwen
en de gevrigten , als ook de spieren, en zy stilt de pyn. Maer ik waerschouwe dat haere deugden afhan- 23
|
||||
|
558 HEELKUNST
gen van de kwaliteyt der olie die veel vervalst is ;
zoo dat men goed moet agt nemen op de lauwrier-olie. Popelieren-zalf.
Popelier- botten droog, zes part; groen, l5 part.
Papaver-blaederen, twee part.
Mandragora, twee part.
Jusquiame , of bilsen-kruyd genaemd, twee part*
Klisse, of bardane genaemd, twee part.
Bella dona, twee part.
Morelle solanum, tien part.
Verkens-smeer, dertig part..
Men moet alle deze substantien kiezen in hunne groente en meeste kragt, en naer de blaederen te hebben vergaedert en gestampt, dan doet men die met bet smeer op een zagt vuer, zorg hebbende om te roeren, ten eynde dat de zalf niet in den grond der pan en zoud aenbranden. Als dan mengeld men de popelier-botten, en alles bereyd wezende, dan giet men de zalf door, als gezeyd geweest is van de andere. De popelieren-zalf (populeum genaemd) aldus be- reyd, bezit veel kragten. Zy is pynstillende, verzag- tendende, en is wonder goed gebruykt naer het vuer te hebben gegeven op een deel ; voorts is goed ge- bruykt in kloven; zy versterkt ook de huyd, en doet het hair wassen. Deze zalf ' is veel vervalst, zoo dat zy dan deze
kragten niet en bezit ; daerom hebbe ik deze alhier breed beschreven. Droogende en inkrimpende zalf.
Oxide van groen koper, vier part.
Sulfate van zinc, vier part. |
||||
|
nïîK î'AEftDEN. 35g
Sulfate van alumine, vier part.
Campher, een part. Populeum, dertig part^ De vier eerste substantiel» die moeten worden in poeyer gestampt lieel fyn , en dan gemengeld met den populeum op een zagt vuer. Deze zalf is goed gebrUykt in wateragtige wonden
die men wilt doen droogen en genezen. |
||||||
|
Zalf om het kwaed çleesch af te etem
Basilicum, acht deelen.
Rooden oxide van mercure, een deel; Maekt den rooden oxide in heel fyn poeyer , eri inengeld hem goed onder den basilicum. Nota. Hoe meer oxide dat men mengeld, lioé meer
deze zalf etende is. Verteeren.de zalf.
Klaerë térébenthine, vier oneen;
Doyer van eyeren, twee; Olyven-olie, genoegzaeme kwantiteyt. Mengeld alle deze substantien. Die zalf heeft eene toerende en heelende kragt. Zalf pan Egyplen (egyptiac).
Zy is di'oogende en veiteerende , en word aldus
ge maekt : Koper groen, dry part.
Azyn, vier part. Honing, acht part; Kragtige verteerende zalf
Olie van lauwrier, vier parti
|
||||||
|
S6o HEELKUNST
|
||||
|
Térébenthine, vier part.
Muriate oxig. mere, (subii, corr.), een part. Bereyding. Den sublime in fyn poeyer, den zei ven mengelen met de lauwrier-olie en de térébenthine. Zalf om te verzoeten en te verteeren.
Populeum, een deel.
Althéa, een idem. Lauwrier, een idem. Basilicum, een idem. Zalf voor de geslaege zenuwen.
Althea-zalf, zestien part.
Lauwrier-olie, zestien part.
Schaepen-roet, acht part.
Geel wasch, tien part.
Olie van lavander, een part en half.
— van roosemaryn , een part en half.
— van thymus, een part en half.
— van salie, een part en half.
Campher, in poeyer, een part. Bereyding. Snyd het wasch in kleyne stukskens,
doet het in eene pan met de althea-zalf, de lauwrier- olie en het roet ; doet alles smelten op een zagt vuer, en giet door een doek of zift; laet.wat koelen, dan mengeld de welriekende oliën, naer in de zelve den campher te hebben omgeroerd. Men moet alles saemen roeren tot dat de zalf dik geworden is. Deze zalf versterkt de zenuwen, geeft magt aen de
spieren, stilt de pyn aen de gevrigten, en hersteld de beweging der muscles. |
||||
|
------_,«-V-------__,----------- ■ .. . .---------------!
|
||||||||||||
|
--------
|
—---^,----.--------
|
|||||||||||
|
36i
|
||||||||||||
|
DER PAEHDEN.
|
||||||||||||
|
Trekkende zalf voor vesicatorien.
Zwart pek, vier part.
Harst, vier part. Geel wasch, dry part. Olyven-olie, twaelf part. Spaensche vliegen (canthar.), zes part. Euphorbe in f'yn poeyer, twee part. Men moet oppassen in het maeken van deze zalf om de zelve te roeren tot dat zy eenige dikte beko- men heeft ; zonder deze voorzienigheyd zouden de poeyers alle op den grond zinken. De trek-plaester of vesicatorie is van een groot nut
om etter te trekken ; men moet aleer men de zelve oplegt, haer bestroven met poeyer van spaensche vliegen, om de zelve meerder magt te geven. De vesieatorie-zalf word ook gebruyt om de koor-
den , lappen ( of sétons) mede te besmeeren als men de zelve veel en kragtig wilt doen werken. Men smeert ook met de zelve zalf de koude gezwellen. Deze formul is de zelve van d'heer Lebas. Het is
de beste die nog gepleegt is geweest. Nu gaen wy bewys doen van de wasschingen, sto-
vingen en bayingen op gezwellen en andere geval- len , enz. Water tegen het schurft (dartre).
Muriate oxig. mere. (sub. corr.), 36 graenen.
Koper groen, 36 graenen.
Gedistilleerd water, eenen lieter.
Deze bereyding moet in eenen glaesen mortier ge- daen worden. Gelykerwys dat deoxide van koper uaer den grond zinkt, zoo moet men bezorgt wezen om |
||||||||||||
|
^,
363 HEELKUNST
dees vvater om te roeren voor aireede men het zelve
gebrnykt. Men bayt met dees water de kranke deelen van het
dier. Men kan ook het sterker maeken of flauwer, naer de proportie van het gedistilleerd water dat men in deze compositie gebruykt. J-Valer tegen het schurft (krauwagie).
Nicoliana (tabak-blaederen), lwee part.
Muriate de soude (zout), dry part. .Groene of zwarte zeep, twee part. Water, twee-en-dertig part, Doet den tabak koken, dan het zout smelten, als, ook de zeep, en giet door om te gekruyken. Een ander voor de zelve Iwael.
Sulfure potassium , twee oneen.
Water, vier lieters. Doet smelten en giet door om te gebruyken. Nog een ander,
Sulfure potassium , dry oneen.
. Groene of zwarte zeep, een pond. Gemeen water, acht lielei?s.
Men moet de sulfure en de zeep smelten iu het water om te gebruyken. Deze dry bereydingen zyn heel goed en kragtig te-»
gen de dartres, schurft, enz., zoo voor paerden als muylen , ezels, koeyen, enz. , maer hyzonder voor de honden, Men wascht eens dags de zieke of besmette deelen,
Om te verzaglen en verzoeten.
Neemt lynzaed, maluwe, enz., deze zyn verzagtende.
|
||||
|
'
|
|||||
|
DER PAERDEN. 365
De opkrimpende mag men nemen onder den sterken
azyn, den aluyn, enz. ; dees zyn intrekkende middels, Genezende wasschinge en tegen het hwaed vleesch.
Water, twee lieters. Zout, vier oneen. Alcool van 22 graeden, halven lieter.
Doet het zout in het water smelten, mengeld den alcool, enz. Water goed tegen de gezwellen veroorzaekt door
slooten en pallen, enz.. Water, vier lieters.
Brandewyn, halven lieter.
Acétate piombi liquid. (ext. sa t.), zes oneen.
Muriate ammoniac (sel ammoniac), twee oneen.
Alles goed ondereen gemengeld. VERSCHEYDE STOVINGEN OF CATAPLASMES.
De stovingen die worden gekozen volgens de nood-
zaekelykheyd : de groenten , de fruyten, de wortelen, de poeyers, de kruym van brood, de olien, de vette zaeden, het extrac van saturnp, den bolus armenius, den campher, den quinquina, den basilicum, den populeum, de ammoniac-gom, het zout, den safraen, enz., immers alles volgens de kwael. By voorbeeld, wilt men doen trekken, zoo gebruykt men de bloe- men van mostaert-zaed ; wilt men nog meer doen trekken, men neemt de spaensche vliegen, euz. Den wyn en de melk worden veel gebruykt om de
substanlien aen een, te binden. . Verzoetende en pynslillende stovinge.
Neemt de kruym van wit brood, vier handvolle*]}
|
|||||
|
„;■'■.■'■..*•-■»
364 HEELKUNST kokt lien olielle - hooiden (wille papaver), alles in
genoegzaern water of zoete melk tot een papken; dan van het vuer afnemende, voegt er mede safraen ga- tinois, in poeyer, vier grool. Alles wel dooreen ge- mengeld, en warm op het Jydende deel geleyd. Men mag hier mede nog vier eyer doyeren men-
gelen, naer de gelegendheyd. Rauwen cataplasme.
Neemt wortelen, dit zyn carotteu, als ook aerd-
appelen, raspt die beyde, van ieder even veel, voegt er by blaederen van zwarte morellen die moeten ge- stampt worden 5 dus alles saeraen op bet lydende deel geleyd , is eenen pynstillenden en resolverenden middel. Om te verzagten en Ie rypen.
Lynzaed-poeyer of van althéa , zes bandvollen.
Zuyver water, genoegzaeme kwantiteyt. Doet koken tot op eene bekwaeme dikte 5 voegt er dan by vier oneen basilicum, alles goed gemengeld om te gebruyken. Als men alleenelyk maer te verzagten en heeft,
mag men nemen lynzaed en maluwe-kruyd. Voorders men gebruykt volgens de gevallem Exempel. Ik wil de dierlyke kragten verwekken in ven deel ; zoo neem ik hier voor : Gestampt mostaert-zaed, vier handvollen.
Euphorbe in poeyer, eene once. Canthariden (spaensche vliegen), eene once. Azyn/genoegzaeme kwanlileyt. Deze substanticn te saemen gemengeld en koud op- geleyd. ,: 1
|
||||
|
DER PAERDEN. 365
Zoo denke ik hier over genoegzaem te hebben be-
toond Nu gaen ik spreken van de berookingen, en aen-
toönen van wat een groot nut de zelve zyn, zoo wel in ziektens, als tot eenen bewaer-middel tegen alles wat smettelyk en scbaedelyk is aen de gezondheyd. De berookingen die zuyveren de stallen van de
kwaede dampen; zy bevryden tegen de peste en alle doodelyke plaegen ; zoo dat ik de zelve aenraede als eenen alderbesten middel. Neemt vier deelen ammoniac liquidum, mengeld
op acht deelen water, en bespreyd hier mede de stallen. Of neemt kalk-water, en gebruykl als boven; maer
met. dezen laetsten middel moet men veel meer ge— bruyken , en het werkt veel traeger. De werkingen hier af geschieden alldus :
Des spiritus van den ammoniac ryst op en vernie-
tigt den kwaeden damp. Zoo is het met alle de an- dere berookingen die hier zullen aengetoond worden; zy verslinden de scherpe en zuerige locht-stoffe. Neemt vyf deelen acide muriatique ordinaire, en
een deel oxide manganese in poeyer. De mengeling hier afdoet de x'ooking ontstaen. Een ander volgens den heer Guy ton.
Gemeen zout, vyf heclo.
Oxide van manganese in poeyer, vier oneen.
Acide sulfurique conc., negen oneen.
Dezen dosis is gerekend op eenen stal van u5 à 5o paerden ; men vermeerderd de ingrediënten in pro- porlie der grootte van de plaelsen. |
||||
|
566 HEELKUNST
Manier om deze berooking te doen.
Naer de dieren te hebben verwyderd, zoo steld
men in midden den stal een verniste teel van aerde- werk ; men doet er liet zout in, met den oxide vaii manganese saemen gemengeld, dan giet men het sol- ver-zuer (acide sulfurique genaemd) boven daer op, en men sluyt zeer nauw deuren en vensters, de gone men maer en opeüd naer eenige ueren. Als men de teel op een lauwer met gloeyende kolen
steld, zoo gaet de rookinge veel snelder en beter. Deze middels en zyn niet kostbaer, en heel gemak-
kelyk om uytwerken. Men zuyvert de paerde-stallen, kpeyen-stallen, schaepen- en varkeps-stallen van alle kwaede locjiten, en deze reynigheyd alle twee of dry maenden onderhouden maekt de dieren gezond ; en in tyden van peste, rotte kortse, koey - plaegen of andere besmèttelyke en doodelyke plaegen, men kan de zelve er mede afkeeren, VAN DE MOND-HEELINGEN,
Men heeft aireede konnen zien in dees werk de
heelingen des monds ; nogtans zal ik hier tot een ieders gemak eenige bereydingen schryven , de welke ook als genees - middels in sommige gevallen dienen konnen. De manier om den mond te wasschen aen- getoond wezende in den artikel der ziektens, zoo gaen ik hier den zei ven voorby, VerzagLenden middel en de borst verzoetende^
Wortelen van althéa, twee oneen,
Fygen gesneden, eene once. Poet zieden in water, en doet er dan zoo veel zoete |
||||
|
:----,---------.-----—-------__.--------,----,—_-.-----—^----------------,----
|
|||||
|
DEH PAERDEN. 567
melk mede. Dezen middel mag ook inwendig gegeven
worden. fVasschinge om saemen te trekken en te zuy veren, het
tand-vleesch te versterken en verkoelen. Geerste, een handvol.
Grenade-pellen of schorse, twee oneen. Roode roosen, een handvol. Voor eenen lieter afkokinge, voegt er vier oneen honing mede en wat solfer-zuer, dat alles wat scherp is, en goed verdraegelyk in den mond, en wascht da er mede. fVasschinge om appetyt en etens-lust te verwekken. Rooden wyn, eenen lieter.
.Ih Assa fetida, twee oneen. Zout, twee oneen. Doet alles smelten in den wyn, giet door en gebruykt.
Nu om etens-lust te verwekken mag men nemen
eenige klisters-look, de zelve gestampt met zout, en in den mond gehangen aen den water-trens is zeer goed, zelfs in het schieten der tanden. Nota. Voor alle kwetsueren des monds zal men den
honing gebruyken ; als ook den honing en witten wyn, gelyk het zelve is aengeloond geweest. Als men een paerd heeft die heel zagt purgeren
moet, zoo mag men eenige oneen manna nemen met wat sei glauber en ook nitrate de potasse $ ailes te saemen in den mond gehangen in eenen linnen- doek, doet zagt en goed de slymmen afdryven. Als men den doek uyt den mond neemt, moet men
het. dier een warm slobber geven van zemeleu-watev. met wat zout en honing. |
|||||
|
368 HEELKUNST
|
|||||||
|
ïk denke dat ik alhier genoegzaem aengewezen hebbe
om eenen goeden meester maeken, als alles maer met goed beleg in het werk en word gesteld. Nu zal ik wat aentoonen van de slegte medecynen en kwak- zalveryen. VAN DE SLEGTE MEDICAMENTEN, enz.
Ik vertaen uyt slegte medecynen of medicamenten
de droguen de welke verstorven of vervalst zyn, zoo als den sleglen teriakel, waerom ik den zelven be- schreven hebbe ; want als eenen medecyn of heel- meester met onbekwaeme middels te werk gaet, dan is zyne gantsche werkinge te niet, zelfs de ziekte die word erger. Den assafetida (stercus diaboli), die eene gomag-
tige substantie is, getrokken uyt de ferula assa fe- tida plante (Linné, fam. ombillif.), die ons gezonden word uyt Persien, die is zeer dikmaels vervalst, ge- mengeld met boon-meel en aerde. Men moet hem kiezen droog, rostagtig van koleur , en van eenen sterken reuk, goed getraent. Hy is goed gebruykt als de dieren afkeerig zyn van
het eten, in de opkrimpingen der darmen. Den dosis voor gemeene paerden is van vier groot tot twee on- een ; voor ossen en koeyen dobbel. Hy word gegeven in honing en warm bier. Den kina (cortex peruviana) is den bast van zeker
hout-gewas (Linné, fam. rubiaces), en is ook zeer dikmaels vervalst, gemengeld met andere schors. Daer is er van verscheyde soorten, den oranie-kiua, den |
|||||||
|
DER PAERDEN. 36"o,
geelen, en den rooden. D'heer Virey die heeft hem
kunstig beschreven in eene Memorie, in de maend november 1812. Den kina is .eenen van de eerste middels tegen de
korts, naer dat men het lichaem gereynigt heeft; hy is ook uytnemende tegen de rottingen en het schurft der schaepen. Den dosis voor paerden is van eene tot vier oneen. Men geeft hem ook wel vereenigt met den campher, den calamus arom., enz. Deze twee exempels doen zien hoe men moet op-
lettende zyn in het kiezen der droguen, byzonder in alle gemengelde bereydingen, gelyk het cordiael- poeyer, den teriakel, den populeum, de oliën , de syropen, conserven, enz. Wat nu aengaet de kwakzalvers, al zulke mannen
zyn eenen geessel, eene peste in het land; zy maeken de boeren en andere menschen die goed van trouwe zyn te doen gelooven dat zy secreten bezitten om de ziektens te genezen. Sommige geven buskruyd en brandewyn , andere nemen peper, enz. Hebben zy dan een dier voor handen die moet geholpen wor- den door lieete middels, 't zy voor te doen zweeten of anders, dan gelukt hunne on voorzienige voor- schryvinge; maer hebben zy eene kwael voor handen die door zag te, verzoetende of verkoelende remedien moet geheelt worden , dan gaet het heel verkeerd, het dier word verloren , den kwakzalver heeft het geld, blyft weg, en den boer is bedrogen. Daer en zyn geen middels in de gantsche na tuer
die op alle ziektens toepasselyk zyn. Ieder kwael vereyscht eene byzondere studie e» opvolging in haeren loop, en dan nog een nauwkeurig onderzoek op het temperament, den ouderdom, enz. |
||||
|
5/0 HftKtKUNS*
Men diende de kwakzalvers en de bezitters van sé*-
creten met zweepen uyt het land te dryven. --------—o-------:— •
ALGEMEÈNE AENMERK.INGEN, BEWYZEN, EN
BESLUYT VAN HET WERK DER PAERDEN. Het paerd is een dier van zeer heete natuer; daerom
en kan men niet te voorziglig werken met de heete middels, en byzonder agt nenïeti op de locht-streek waer men zig bevind. Ik hebbe ondervonden wat de verschillendheyd van
land-streek bybrengt. In Holland mag men met veel kragtiger medicamenten werken als in de zuydelyke provinciën van Nederland ; en in het groot-hertog- dom van Luxembourg zoude men groote misslagen doen, waer 't dat men niet op zyne hoede en waere wegens de heete hulp-middelen. Waer by komen dan deze onderscheydingen ? Hier op is te antwoorden dat de locht in Holland met vogtige dampen ingeademt word 5 ten tweeden dat het voeyer op vogtige gronden wassende, ook de gesteltenisse des lichaems en het bloed zoo verkoelt door de lymphatieke secretie, dat de aendryvende of stimulante middels aldaer van noodzaekelyk gebruyk en groot nut worden in den heelkundigen dienst. Heel anders is het in het land van Luxembourg;
Daer en zyn geene waters nog morasse gronden ; het hertogdom is zeer verheven, den grond is rots- en steenagtig, bet voeyer is er van heete natuer, het gras is vol van aroniatieke planten en riekende kruy* |
||||||
|
DER FAERDEN. S'Jl
den; zoo dat het bloed en het temperament altyd
zeer ligt ontsteken worden. Het verschil is zoodaenig dat meest alle ziektens in dees land ìnflammatoìr (ontstekende) zyn. Zoo dat men meest altyd alhier moet de kragten der ziekte bestryden met de tempererende medecyne, en in Holland met de verwekkende, om de levens - geesten op te haelen en de verzwakking voor te komen. Hier mede gaen ik een besluyt maeken van den
boek der paerden, om de byzondere ziektens en hulp- middelen van de andere tamme en huysselyke dieren te beschryvené |
||||
|
™.?"-~
|
||||||||||
|
—-,----î---------r-r-
|
||||||||||
|
:.
|
||||||||||
|
PSP"
|
|||||||
|
•
|
|||||||
|
TWEEDEN BOEK.
|
|||||||
|
IIUYS-DIEREN.
|
|||||||
|
"s4
|
|||||||
|
-m- ' -'vP
|
|||||
|
TWEEDEN BOER,
HANDELENDE
VAN DE STIEREN, OSSEN, KOEYEN, GEYTEN,
SCHAEPEN, VERKENS, HONDEN, KATTEN, KONYNEN, enz.; HUNNE BYZONDERE KWELLINGEN EN GENEESKUNDE.
i i
T aengaet liet vee, alle de recepten die in den
Paerden-Boel- geordonneerd zyn voor de byzondere kwellingen, zyn ook eensgelyks aen het vee toepas- selyk, alles naer proportie. Nu zal ik alhier aentoonen eenige der byzondere
ziektens van de huysselyke dieren hier boven vermeld. Voor eerst liet groot hoorn-vee, de ossen en koeyen,
enz., zyn veel koelder van natuer als de paerden ; daerenboven hunne pens is verdeeld in vier zakken, het gone eygen is aen de herknauwende dieren ; zoo dat zy veel meer als het paerd verdraegen kunnen in medecynen. Wy hebben aireede beschreven de indigestien ot'
onleerbaerheyd , de buyk-pynen , de kortsen, enz.; ook aengewezen hoe men moet de contagieuse ziek- tens bestryden en verwyderen door de berookingen |
|||||
|
3y6 ... HEELKUNST
en mond-wasschingen ; zoo dat alhier maer alleenlyk
zal gesproken worden van de kwellingen eygen aen ieder soort. i. Van de zeere Voeten (fourche t of piétain
genaemd). Het is een zeer het welk zig vertoond tussehen de
twee teenen der hoorn-heesten, en die altyd hegint met de huyd te verhinderen, dan ineëtende en zig verspreydende, komt ten eynde het ligament te be- schaedigen. De kenteekenen zyn de pyue die het dier overvalt,
zyne droeftreurigheyd, het en herknauwt niet meer, en word mager. De heelinge hier van die bestaet, ten eersten, te
werken om de pyne te doen stillen, en dan op de wonde klissen werk te leggen geweekt in water met franschen brandewyn. Als nu de wonde, hàer zeer bleek en etteragtig
zoude vertoonen, dan moet men met sterke middels te werk gaen om de levens - geesten in dit deel te verwekken; hier voor is zeer goed met eene veer (in Vlaenderen pluym genaemd) eenen druppel niter-zuer {acide nitrique) op de plaets die wit getrokken is te laeten druppen, of met een gloeyend yzer heel ligt de wonde aen te raeken. Hier is wel te verstaen als de wonde goed ettert,
dat men zig moet onthouden in dezer voeger te werken. De harde steen-gronden en de keyen die tussehen
den hoorn, des voets blyven steken , verwekken dik- maels de infiammatie bekend in het fransch onder |
||||
|
DER. HUYS-DIEREN. 377
de benaeming van het fourchet. Het zand, de kley-
aerde die dan zeer hard komt te droogen in den hoorn en daer in blyft steken, verwekken die kwael, de welke eygen is aen alle het vee. Nu om dit onheyl voor te komen, hier is eenen
der gemakkelykste en onkostbaerste middels, voorge- schreven en beproeft door den heer Morel de Vindé. Dezen middel in tyden gebruykt geneest daedelyk, alzoo dat hy niet genoeg en kan aengeprezen worden : « Zoo dra men merkt dat eene hoorn - beest of
v) schaep komt te kreupelen, zoo zal men haer de » voeten goed uytzuyveren, en nauwkeurig toezien » waer de pyn is; dan op de plaels zal men eene » witte plek zien, en op deze zal men een of twee » druppels sterk-water doen met den baert van eene » pen; terstond zal men eenen kleynen damp zien » ryzen, welke teeken is dat het sterk-water ge- » noegzaem ingetrokken is. Stelt dan het dier voor » eenen dag op versch strooy, het zal genezen zyn. » Het baeden is zeer goed ; de voeten die verkoelen
en die reynigen hun. Als men zoude het dier veronaglzaemt hebben, zoo
dat de wonde eene groote heeling van handwerk vereysschen zoude, dan zal men voor voedsel geven tarwe strooy en zout, en het drinken met niter-zout verkoelen. 2. Als hel Vee dik opgeblaezen is.
Deze kwael is eygen aen al het vee, en is meest
altyd veroorzaekt door vergiftige dampen de welke op de weyden verpreyd zyn, byzonder als de zon de |
||||
|
5;8 HEELKUNST
zelve nog niet vernietigt en heelt; de eyeren en zaed
van de ongedierten korinen ook de opgeblaezendheyd verooi'zaeken. Hier tegen werkt men met de volgende middels ;
Als de opgeblaezendheyd niet al te hevig en is, zoo
zal men doen drinken eene loog van zeep, of hout— asschen ; maer de zekerste is den ammoniac (alcali volatil), gemengeld in water, in de volgende ver- deelingen : Voor ossen en koeyeu, dry groot in eenen Heter
water; voor schaepen en geyten, dertig à veertig druppels in een glas water. Men zal deze heelinge herhaelen indien de ziekte het vereyscht. Als nu de kwael al te hardnekkig waere, dan zal
men eene openinge maeken al de linker zyde; men zal zelfs de pens helpen met het voeyer daer uyt te haelen als het noodig waere. Deze operatie is ge- noegzaem bekend; ik zal alhier maer zeggen dat men naer dien de wonde moet wasschen met wat bran- dewyn, en men legt voor heelinge eene klisse met térébenthine, Men moet zulke dieren op leef - regel houden tot
de genezing, 3. Van eenige Kwellingen eygen aen de
Schaepen, Daer zyn een eygen soort van wormen, welke de
Fransche hydatide noemen; zy onthouden hun in de herssenen en somtyds ook in het smeer. Dog de nae- dere aenmerkingen door het vergroot - glas , hebben getoond dat het gone men voor eenen worm aenzag |
||||
|
*
DER HUYS-DIEREN. 579
een blaesken was, waer in zig ontallyke kleyne ge-
dierjens ophielden. Deze kwelling veroorzaekt zwymelingen en draeyin-
genj de .schaepen die er van besmet zyn die draeyen altyd rond tot dat zy vallen. In Vrankryk noemen zy dit den tournis. Somwylen loopt het dier vooruyt, zig stootende tegen alles wat het vind, als of het blind waere. Eyndelinge de droefgeestigheyd en de groote magerheyd doen het ziek schaep of lam ster- ven iu min of meer tyd. De middels om de dieren van deze plaeg te bevry-
den die bestaen in hun af te keeren van de vogtige en dampige poel-gronden ; men heeft ook vele baete gevonden met de schaepen de neus-gaten met olie te bestryken voor aireede men de zelve 's morgens op de weyde dreef; hier tegen is de terebenthine-olie de beste. Wat aengaet de verdere heelkunst, die bestaet in
het hoofd te trepaneren, daer en is geen ander mid- del ; alzoo dat men moet alvooren rekenen of het dier den kost en de moeyte waerdig is. 4. Van de rotting der Schaepen.
■ -
De rotting der schaepen is altyd veroorzaekt door
de slegte winter-spyze ; want het vee den geheelen zomer goed gevoeyerd geweest hebbende in de velden en weyden, zoo moet men in het winter-saisoen ook het voedsel zoo beschikken dat het bloed eene goede koking maeken kan, en het vee droog, reyn en ge- zond houden in hunne stallingen. Door het flauw en slegt voedsel konneu de schaepen waterzugtig wor- |
||||
|
53o HEELKUNST
den, en de ruye ook krygen, dan de wormen die
menigvuldig zyn :
.. i.° De longer-wörmen (echinococçus veterinorum);
2.° Nog eene soort in de herssenen (ccenurus cere-
bralis) t 3.° In den lever (distoma hepaticum) ; of in de gal-
pypen (echinococçus); 4.° In de locht-pypeii der long (slrongylusfilaria) ;
S." In de maeg en darmen (strongylus conlortus);
6.° In de nauwe darmen (strongylus fili collis en
lœnia expansa); <].° In den çœcum (trichocephalus affinis);
8.° In het peritonium (cislicercus tenuicollis).
Gelykerwys dat men geheele kudden zoo niet en
kan bezorgen in genees-middels gelyk een eenig dier, uyt deze oorzaek is het zoo veel te meer op te passen in de algemeyne regels van gezondheyd hier vooren a en gewezen -. Als men nu eenige kranke schaepen in de kudde
zoude bemerken de welke besmet zouden wezen van rotting, men zal de zelve terstond afscheyden , en alle dagen 's morgens de zelve doen nemen een kleyn glas wyo, of cider, of wel goed oud bier, dog wyn is beter; men zal ook geven een wejnig haver, waer onder men zal mengelen een cordiael-poeder, zoo als kaneel, alsem, genliana, enz., immers versterkende en bittere middels; den teriakel is hier zeer bekwaem, een caffé-lepelken in een glas wyn, enz. Als de kwael te lang geduert heeft, dan zyn veel-
tyds alle genees-middeleu te vergeefs, want de natuer en kan de kragten niet meer verwekken, byzonder wanneer de wormen mede werken in de ingewanden. |
||||
|
DER HUYS-DIEREN. 38l
Men vind als dan den lever vol van wormen.
Als de schaepen niet goed genezen geweest hebben
van de rotting, dan onlstaet er dikmaels nog eene andere ziekte , bekend onder den naem van milte- bloed, roode-ziehle, de Fransche die zeggen maladie de sologne. Deze gevolgen zyn schrikkelyk door het groot verlies van de dieren. Men moet uytnemende voorzigtig wezen in het voor-jaer, als de kudden te velde gedreven worden; want als de schaepen slegt en flauw gevoeyerd geweest zyn geduerende den hee- len winter, dan is de maeg en de ingewanden zoo verflauwt, dat deze deelen hunne fonctien niet en kunnen doen; en den omloop van het bloed al te ge- weldig gedreven wezende, de kleyne inwendige bloed- voten die komen te scheuren. Als deze kwael het dier overvalt, dan en kan het
niet meer gaen, het Iaet den kop laeg hangen en valt, de lanken die slaen zeer hevig, het kwylt, somwylen komt er bloed uyt den neus, en eyndelinge de dood die volgt. Hier tegen dient het voeyer altyd beschikt te we-
zen, en nimmer het vee te laeten armoede lyden in den winter, ook streng oppassen dat men geen jong hout van heggen en bosschen en iaet opknauwen, gelyk ik aireede beschreven hebbe in den 20.0 artikel 2.° deel van het werk der paerden. Als nu dees onheyl plaels heeft, zoo moet men
daedelyk bloed-Iaeten in verscheyde reyzen, volgens dat men de ontstekendheyd merkt, en doen drinken lynzaed-zap of afgekokte maluwe, versche gemolken melk, en klysterien stellen. Maer als het vee goed gehouden is, dan en heeft
men alle deze verliezen niet te vreezen. |
||||
|
58a
|
|||||||
|
HEELKUNST
|
|||||||
|
Het is zeer goed de schaepen van tyd tot tyd wat
zout Ie geven, en als het voor - jaer aenkomt wat gentiana-wortel in poeyer, met wat haver te saeraen te laeten eten, het gone hun wonder de maeg ver- sterkt en de wormen verdryft. 5. Van eenige Kwellingen eygen aen dó
Verkens. Het verken is een heel heet dier, het welke om
gezond te blyven moet koel en reyn gehouden worden. Dees dier is zeer onderworpen aen eene plaeg die
de Fransche ladrerie naemen. Deze ziekte is zeer naer de zelve als de x'otting der schaepen , en spruyt uyt de zelve oorzaeken (te weten, het slegt voedsel en de onzuyverheyd der stallen). Als deze kwellinge heel groot is, dan bemerkt men kleyne hlaeskens en por- ren onder en zyden het beginsel der tong; eynde- linge het dier word gantsch strem in de agter-deelen, de borstels vallen uyt en de wortels der zelve zyn bloedig, het mest is gantsch bedorven, en heel het dier stinkt; alsdan vertoonen hun ook abcessen en gezwellen, en de dood die volgt. Men vind in de water-blaeskens welke onder de
tong zyn als eenen kleynen worm, die de natuerkun- dige cysiicercus ' cellulosce noemen ; men vind die heel veel in de ingewanden en binnen-vliesen. Als de ziekte zoo verre is dat de ingewanden be-
schaedigt zyn, dan is het te laet om te genezen. Men moet de verkens te velde dryven en hun lae-
ten in de aerde en slyk wentelen, en dan hun naer |
|||||||
|
DER HUYS-DIEKEN. 585
hel water leyden. Deze dieren die baden hun zeer
geern jri de rivieren en de loopende waters, en men moet altyd zien dat men een veraermoeyd dier niet al te dapper en voed, maer goede spyze met weynig t'eenemael geeft. Den brand der kele en de rotte korts zyn ook zeer
eygen aen de verkens. Als het dier hoest, of anders cene zeere keel heeft, zoo zal men het met verkoe- lende middels helpen, zoo als afkokinge van klaere keirn-melk, of boter-melk genaemd, met wat wyn- steen en wat niter daer medej men mag ook geven wat versche boter met althéa en kalissie-poeyer daer onder, om den hoest te verzagten. Wat aengaet de rotte kortsen, deze plaeg is besmet-
telyk. Het dier is eerst droefgeestig, dan word het ongevoelig, zyne muyl is brandende heet, schuymt, en het onderste kinnebak die beeft, de oogen zyn stael en rood in den kop, de borstels die staen regt omhoog, daer komen wonden op het lyf die zwart zyn op de witte dieren , en bleek-rost op de zwarte ; deze wonden die vertoouen hun meest langs de groote hals-aders. Wat aengaet de middelen tegen alle rotte of be-
snietlelyke plaegen, men kan zien in den boek der paerden , en de bereydingen geordonneerd in ver- schillende ziektens. 6. Van de inwendige Pokken (Phthisie
tuberculeuse). ,'''■'■ ■ ■
Alle huys-dieren konnen deze ziekte bekomen , en
alle de binne-deelen konnen er van besmet worden, |
||||
|
384 HEELKUNST
niaer het is meer den longer als de andere ingewan-
den die er aen onderworpen is. Het is de zelve ziekte die onder het menschelyk geslagt bekend is onder den naem van teere of longer-ziekte. De paerden , ezels, koeyen , schaepen , verkens ,
honden, katten en konynen konnen alle deze kwael bekomen ; zy is erfelyk, en de voortteelingen die zyn mededeelende van de ziekte hunner vader of moeder. De eerste oorzaeken spruyten uyt verhittingen ,
koude en hitte ,. groote schrikken, kwaede hoesten die den longer ontsteken, enz. Ik en kan niet beter aenwyzen als het gone aireede
beschreven is geweest tegen het hoesten en de longer- ziekte ; aenziet de tafel. Wat aengaet de honden en katten, men moet al-
zulke dieren dan voeden met rauw verseli ongekokt vleesch ; men moet het zelve ook zoo doen als de vleesch-etende dieren het scorbut krygen , en hun tand-vleesch wasschen met witten wyn, waer in men teriakel gesmolten heeft. De honden die krygen wel abcessen in de ooren,
byzonder de jagt-honden ; dan houden zy den kop gantsch op zyden en schudden de ooren. Men moet deze gezwellen daedelyk openen en het
verbrand bloed laeten uytloopen, dan de wonde was- schen met wat brandewyn. Het geschied wel ook dat dusdaenige gezwellen tot twee en dry-maelen weder komen ; dau zal men een klisken werk in de snede doen, wat nat gemaekt met wyn of brandewyn, en hel. zelve vernieuwen. De honden welke loopende ooren hebben moeten
dragten gesteld worden, en men zal hun eenige on- |
||||
|
■f'
DEK HUYS-U IEREN. 385
oen manna geven om te purgeren. Deze kwael is heeL
slegt om te genezen , want men moet bayen eerst met compressen geweekt in lynzaed en maluwe kokinge, en dan met de zelve wyn voegen om te zuyveren. Wat aengaet het dol worden, deze schrikkelyke
plaeg is aireede beschreven ; daerom gaen ik die voor- by, als ook de krauwte. Aenziet de tafel. 7. Van de Konynen.
Als de konynen die men opvoed teeragtig en mager
worden , ook de krauwte of rypte krygen, zal men die daedelyk afscheyden, want deze plaege is zeer be- smettelyk. Men moet de zieke voeden met gebraeden geerste en genever-hout, roosemaryn, annys-kruyd, angelica, en eene groote reynigheyd houden in hunne verblyf-plaetsen. De konynen die men van de moeder scheyd zyn
ook zeer onderworpen aen de indigestien en de ver- balging, als ook den buyk-loop. Deze plaegen komen voort uyt het slegt voedsel,
als men hun kool-blaederen en andere vette of wa- teragtige planten geeft. Men zal de zieke dieren schey- den van de gezonde, en hun geven geroost brood en hooy, als ook wat seldery en peterselie; alzoo dat zy de maeg en darmen konnen herstellen. Hier mede gaen ik eyndigen , want men voor ieder
byzonder ziekte alle recepten kan vinden in dees werk. Nu om alles zoo nut te maeken als mogelyk, zal
ik hier eenen middel geven om de ratten en muyzen te verdryven, zonder gevaer voor de katten of honden te beschaedigen. |
||||
|
386 HEELKUNST, ENZ.
Neemt levende, dat is ongebluste kalk, stampt, liet
zeer fyn en mengeld het met tarwe meel; steld deze bereyding op de zolders, de muyzen en ratten die zullen het eten ; dan gaen zy water zoeken om te drinken, want hunne maeg verbrand, en als zy aen het drinken komen sterven zy nog eerder. Met dezen middel zal men zeker de ratten verdryven , en bevryd wezen van alle de onheylen die door ratte-kruyd of ander vergift konnen veroorzaekt worden. |
|||||||||
|
Ik sluyte myn werk met aen ieder te wenschen
heyl en geluk, welvaeren aen myn Vaderland, en aen alle ïnyne Vaderlanders Godes zegen. |
|||||||||
|
EYNDE.
|
|||||||||
|
TAFEL.
|
|||||||
|
o*•*•»*»•»*»•»
|
|||||||
|
EEÀSTE DEEL.
|
|||||||
|
Voorrede. bladz. 5 buyk-kliei'é 54
r. Beschryving der levens- 18. Van de nieren. 55
geesten. i5 19. Van de blaese. 57
2. Van den omloop des 20. Van de verdeelinge der
bloeds. j.4 zenuwen* 5g
5. Van de herssenen. 17 21. Van de gevoeligheyd
4. Van het rugge-merg. 18 der zenuwen. 46"
5. Van de bloed-vaten en 22. Van eenige andere
andere. 19 vremde gevallen. 52 6. Van de zenuwen. Ibid. 23. Teekens der ziekten. 53
7. Van het opper-vlies. 20 24. Hoe eenen goeden mees-1
8. Van de huyd. Ib. ter zal ordonneren en on-
9. Van de inwendige dee- derzoeken de oorzaek der
'len. 21 ziekte. 57 10. Van de borst. 22 s5. Vanhetbloed-laeten.60
11. Van den buyk. Ib. 26. Van de oude pratike. 64
12. Van de inwendige dee- 27. Hoe men een paerd op
len in hun byzonder. 27 het groen voeyer moet stel- i3. Van de longe. 28 len, en dan weder op het
i4. Van de lever. 29 droog. 66
i5. Van de mil te. 3o 28. Van de gezwellen des
16. Van de maeg. 5i monds. 68
17. Van den pancreas of 29. Van over-tanden, ook
|
|||||||
|
388 TAFEL.
wol ve-tanden genaemd. 70 3i. Van eenigeoudeenver-
3o. Van het kort-aderen, worpe inwendige genees- en het breken van de mu- middels,by voorige tyden lette, het openen der klie- gebruykt. j<± ren, enz. 72
* .,
TWEEDE DEEL. Ziektens der Poerden.
1. Van den hoest en knug 10. Van de huyk - pyn
der paerden. 83 veroorzaekt door de wor- 2. Van hèt stragilloen oi' men, en de genezing om
droes. 92 die te dooden en af te 3. Van het regt snot, in dryven. 128
Vlaendereh rot-snot ge- 11. Van de vervangent- naemd. 96 heyd of verwatering. i3i 4. Van de long-ziekte. 102 12. Van de versloplheyd
5. Van het pleurus, of biri- der ingewanden, of ob-
nen-borst-vliesen. io4 structien. 157 6. Van den worm of farcia i5. Van de byzondere ver-
gënaemd. 106 stoptheyd, door het mist 7. Van den klem, in het in de darmen. i38
fransch mal—de-cerf', ook i4. Van de korts der paer- tetanos in de nieuwe frah- den. 13g sche schooien. n3 i5. Van de ontstekenllieyd 8» Van den kol, zyne ver- of inflammatie. i4i
schillen en zyne oorzae- 16. Van de dempigheyd
keii. 116 der paerden. i44 9. Van allerley soorten van 17. Van de vallende ziekte,
btiyk-pynen,en verstopt- épilepsie genaemd. i4g heden der blaese en an- 18. Van de ziekte genaemd dere. 120 gesmolten - smeer , of |
||||
|
.....~y^i-------"—i-~
|
|||||||||||||||||
|
-——■ ~—^----rr
|
w
|
$^ÇgWSW*TW''—I—^*~"
|
|||||||||||||||
|
TAFEL» 089
liese. 101 seii* i85
19. Van de onbeweeglyk- 33. Van het zinken van de
heyd of onberoerlykheyd, lyf-moeder. —- Het zinken enz. i53 van de roede. — De omge- 20. Van de knauw-pyn, keerde lyf-moeder.—Den
verooi'zaekt door het eten ontyilligen roeden-stand* Van het jong hout. in het 187 voor-jaer. i54 34. Van den gezwollen 31. Van de versmagting, kloot-zak. — Van het
verstikken door rook. i58 zwellen der kokers door 22. Van het vergif; hoe een veureri ofsnyden. 189
paerd kan Vergeven wor- 35. Van het afwerpen van den. 160 het veulen. 191 a3. Van het dol worden en 56. Van de spanninge der
water-schrik. 162 vliesen, érélhisme, eresi- la. Van den snik der paer- pèle. 194
dem iji 3y. Van de abcessen eri den
25. Van het slaen des herte. antrcix. ig(j
172 58. Van alle abcessen, ettç-
26. Van de lamheyd , ge- ringe of suppuralie. 200
raektheyd, apoplexie. 175 59. Van de overgeweldige 27. Van den inwendigen ptirgeer-dranken. 2ó3
bloed-vloed. 174 4o. Van de opgezwollend- 28. Van den geeleil-zugt. heyd door wind onder dé
175 liuyd. 207
,29. Van het borst-gezwel, 4i. Van de paerden die
avant-cœur genaemd. 176 slegt hair hebben, ge-
5o. Van het water-zugt, zwollen beenen, en in"
leden-zugt, lyf-water. 179 eenen teerenden staet zyn ;
3i.Van den uytslag des hoe mende zelve helpen
bloeds. 182 moet en heelen. 208
32. Van het bloed - pis-
25
|
|||||||||||||||||
|
f>(JO TAFEL.
DERDE DEEL.
Uytwendige ziektens, zeeren en kwellingen , hee-?
linge en handwerk, geneeskunde, enz. !» Van de nieuwe en oude 12. V%n de hieuken der
wonden. 2i5 zagte deelen. 238 2. Van de kangrein, hy 15. Van het 3Ìmpel gezwel
sommige mortificale ge- binnen de Tullen. 2% naemd. 221 1*. Van het omslaen en
5. Van de inëeting of rot- vervringen des voets. 24o
ting der beenderen {carie). i5. Van het verrekken der
223 schouder {écart). 243
4. Van de krauwte pf krau- 16. Van de verrekte heupen
wagie (gale). 226 en billen. 244 5. Van de gebroke beende- 17. Van den gezwollen
ren. 227 schenkel of ham, by de 6. Van het gezwel op het Fransehe^'a/vef genaemd.
hoofd genaemd den mol, 245 in het fransen mal-de- 18. Van de krampe of op- taupe. 23o krimping. lb. 7. Van het gezwel op het 19. Van de gestooten , ge-
schof (mal-dc garrot). 235 slagen, vervrongen pesen, £3. Van de gezwellen op den nerfêrure genaemd. 246
. rugge en op de ribben , 20. Van de geborsten aders
door het drukken van den (varices). ity zadel. 235 21. Van de fistels, of ge-
o. Van het gezwel in de zwellen der ader-laeting.
ooren. . .236 Io 10. Van de gevrongen en 22. Van de afgesneden ton-
gebroken leden. Ib. ge. 25o li. Van de kwetzing op 23. Van dekwetsueren dooi-
den liais. 257 helmond-stuk. 25i |
||||
|
TAFEL. 591
24. Van de fistels aen de kooten (poireaux). 270
ruyn - paerden door het 37. Van de liggers (loupe). snyden. 252 '271 q5. Van de klooven in de 38. Van de simpele gezwel-
beenen (molandres en so- len aen de horst. 272 landres). 255 3g. Van het kribhe-byten.
26. Van den zeeren steirt, 275
en verlies van het hair 4o. Van de uytgezonken (arrête). 254 heupe (épointé). Ib. 27. Van de klooven in het 4i. Van de opgetrokken
onderste gevrigl, in het Janken. Ib. fransch mule traversine 42. Van de sprynk-hielen. genaemd. 255 274 28. Van de waters in de 43. Van de geboogen bee-
beenen. 257 nen-, Ib. 29. Van het gezwel door 44. Van de paerden die
iiytgeborstenheyd (vessi- over de gevrigten staen gnon). 263 (bouleté). 2?5 5o. Van het gezwel caplet 45. Van de styve beenen.
genaemd. 264 Ib.
5i". Van de gezwellen jar— 46. Heelinge voor paerden
dun en de courbe genaemd. die styf zyn in de leden,
: 264 schouders en beenen. 278
32. Van de spaenen en 47. Van den voet, zyne be-
spakken (éparvins). 266 schiy ving en deelen der 33. \'an de heuver-beenen zelve. Ib.
(suros). 267 48. Van de ziekten en kwel- 34. Van de loupe op den lingen des voets, reme-
bol (loupe au boulet). 269 dien , heelingen, enz. 285 55. Van de moletten , gal- 49. Ziektens en kwellingen
len genaemd. . Ib. der oogen. 3i8
36. Van de pusten in de 5o. Van het trekken der
|
||||
|
3g à ta FE i,i
zooien. 3'i5 dingen Voor verschillende
5i. Wyze om zonder ge- ziektens. 338
vaer van slegt gevolg en Dranken, electuairen, con-
gemakkelyk den steert te serven,enz. 343 snydenophetengelsch.527 Diversche lavementen en
52. Van de natuer der klysterien. 55o
paerden. ' 33o Verscheyde soorten van 53. Aenmerkingen op den uytwendige medicamen-
oorsprongderziektens.35i ten. 355 Bereyding van den teria- Van de slegte medicament
kei. 333 ten, enz. , 368 Bereyding van het goed Algemeene aenmerkingen,
coi'diael-poeder. 336 bewyzen , en besluyt van Verscheyde goede berey- het werk der paerden. 5^0
TWEEDEN BOEK,
Handelende van de stieren, ossen, koeyen, geytetiy
schoepen, verkens , honden, katten , konynen , enz. ; hunne lyzondere kwellingen en genees- kunde, enz. 1. Van de zeere voeten 5. Van eenige kwellingen
[fourchet of piétain ge- eygen aeri de verkens. 38;» naemd). ■ 376 6.Vandeinwendige pokken •2. Als het vee dik opge— (phthisie tubercul.") 383
blaezen is. 577 7. Van de konynen. 385 3. Van eenige kwellingen Middel tegen de ralten en
eygenaendeschaepen.378 muyzen. 386 4. Van de rotting der scliae- Geluk-wensch. Ib.
pen. 379 . JB ■; ■ . • • : ■:. : '..,.■ ::.
EYNDE DER TAFEL.
|
|||