/ f

HET SOCIALISME
OP DE
TWEESPRONG

De Geboorte van de S.D.A. F.

D. J. WANSINK

w:

'Ab ' ^

HET SOCIALISME OP DE TWEESPRONG

• W'

■ . .i- 'v •

A . • .

HET SOCIALISME

OP DE TWEESPRONG

De Geboorte van de S.D.A.P.

ACADEMISCH PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING
VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN
EN WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE
UTRECHT, OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNI-
FICUS DR. TH. M. VAN LEEUWEN, HOOGLERAAR
IN DE FACULTEIT DER GENEESKUNDE, VOLGENS
BESLUIT VAN DE SENAAT DER UNIVERSITEIT
TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER
LETTEREN EN WIJSBEGEERTE TE VERDEDIGEN
OP VRIJDAG 7 JULI 1939, DES NAMIDDAGS TE j UUR

DOOR

derk johan wansink

GEBOREN TE AALTEN

1939

H. D. TJEENK WILLINK amp; ZOON N.V. _ HAARLEM

BIBLIOTHEGK OER
RlJKSUNIVERSlTEiT
UTRECHT.

^V W- f ».

^an Dr. W. ''Banning

Met vreugde grijp ik de gelegenheid aan om bij het vol-
tooien van dit proefschrift mijn dank uit te sprekenjegens U,
hoogleraren van de faculteit der letteren en wijsbegeerte, voor
Uw leiding bij mijn wetenschappelijke vorming en voor Uw
welwillendheid, die mij, ondanks ongewone omstandigheden,
de academische studie heeft mogelijk gemaakt.

Hooggeleerde Geyl, hooggeachte promotor, zeer erkentelijk
ben ik U voor de wijze, waarop gij U onmiddellijk bereid
verklaard hebt de leiding bij de bewerking van dit proefschrift
op U te nemen. Uw belangstelling in mijn arbeid en Uw mede-
werking ondanks eigen drukke werkzaamheden, heb ik zeer
op prijs gesteld.

De dank uit te spreken, die ik jegens U gevoel, hooggeleerde
Kernkamp, hooggewaardeerde leermeester, is mij niet wel
mogelijk. Die dank toch geldt niet alleen Uw boeiende en ver-
helderende colleges, maar ook en vooral Uw medeleven en Uw
steun, die zich veel verder uitstrekten, dan ik redelijkerwijze
mocht verwachten. Zonder U zou de academische studie voor
mij onmogelijk zijn geweest.

Hooggeleerde Bolkestein, aan Uw frisse colleges met de
geheel oorspronkelijke wijze van behandelen der Oude Ge-
schiedenis, bewaar ik de prettigste herinnering. Dat ik ook U
méér dank dan alleen nieuw inzicht in historische problemen,
wil ik hier gaarne openlijk verklaren.

Ook Uw colleges, hooggeleerde Oppermann en De Vooys,
zal ik steeds met dankbare herinnering gedenken.

Zeer velen hebben mij bij het totstandkomen van dit
proefschrift aan zich verplicht. Allereerst moge ik noemen de
kortgeleden ontslapen F. van der Goes, die mij zijn rijk,
geordend archief op de vriendelijkste wijze ter beschikking
stelde. Ook de heren Ds. D. Bakker, Dr. H. B. Wiardi Beek-
man, Prof. Mr. N. W. Posthumus, F. J. Schaper en Dr. G. A.
Wumkes ben ik er, evenals het partijbestuur van de S.D.A.P.,

zeer erkentelijk voor, dat zij mij inzage hebben vergund van
de archieven, in hun bezit of onder hun beheer. Aan allen,
die mij mondeling of schriftelijk inlichtingen verstrekten, of
mij op andere wijze diensten bewezen, zeg ik hier hartelijk
dank. Daarbij denk ik ook aan de ambtenaren van bibliothe-
ken, archieven en instituten, die mij op even snelle als prettige
wijze alle mogelijke medewerking verleenden. In het bijzonder
betuig ik mijn erkentelijkheid aan Mevrouw A. Adama van
Scheltema-Kleefstra, bibliothecaresse van het Internationaal
Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam, voor haar
vriendelijke hulpvaardigheid, terwijl ik niet gaarne Dr.
A. J. C. Rüter ongenoemd zou laten, die mij op vele wijzen
ten zeerste aan zich heeft verplicht.

Tot Dr. J. Hemelrijk en Dr. E. Slijper, die mij de weg naar
de Universiteit hielpen effenen, richt ik gaarne een woord van
dark, evenals tot de directeur der R.H.B.S. te Velsen,
Ir. J. A. Spruyt, die mij bij de regeling der lessen de grootste
welwillendheid heeft betoond.

In dankbaarheid wil ik hier ook mijn Ouders noemen, die
mij, ondanks moeilijke omstandigheden, de mogelijkheid tot
ontwikkeling gaven en mij vreugde leerden scheppen in den
arbeid.

Tenslotte moge ik uitspreken hoe zeer ik mij boven talloos
velen bevoorrecht gevoel, dat ik in de gelegenheid ben geweest
op deze wijze mijn studie te voltooien.

INHOUD

Voorwoord....................................i

EERSTE HOOFDSTUK
DE OUDE BEWEGING.............i

1.nbsp;Inleiding. De algemene situatie..........i

2.nbsp;De Sociaal-Demokratische Bond ..........6

a.nbsp;De Oprichting...............6

b.nbsp;Recht voor Allen..............g

c.nbsp;Het karakter van de S.D.B...........n

d.nbsp;De betekenis van Domela Nieuwenhuis.......19

3.nbsp;Het anarchisme, Domela Nieuwenhuis en de oude beweging
(tot ± 1891)................24

TWEEDE HOOFDSTUK
DE STRIJD IN EN OM DE S.D.B.........41

1.nbsp;Het eerste verzet...............41

a.nbsp;Van Raay.................41

b.nbsp;Croll..................44

2.nbsp;Gevaarlijke oppositie..............47

a.nbsp;Van der Goes...............47

b.nbsp;Oude plannen voor een nieuwe partij........58

c.nbsp;Troelstra.................65

3.nbsp;De Friese Volkspartij.............71

a.nbsp;De verhouding tot de S.D.B...........71

b.nbsp;Troelstra en de Friese Volkspartij........77

DERDE HOOFDSTUK
DE TAKTIEKKWESTIE.............84

I. Verscherpte tegenstellingen (1891).........84

a.nbsp;De Verkiezingen..............84

b.nbsp;Verdwijnend contact.............86

c.nbsp;Het Amsterdamse congres..........-93

3. Toenaderingspogingen (1892)...........97

3. Het beslissende jaar (1893)...........106

a.nbsp;Hernieuwde strijd..............106

b.nbsp;Het voorstel-Hoogezand-Sappemeer........119

VIERDE HOOFDSTUK
SCHEURING EN OPBOUW...........126

1.nbsp;Na Groningen................126

a.nbsp;Het referendum...............126

b.nbsp;Wat nul.................133

2.nbsp;Voorboden.................136

3.nbsp;Nieuwe vrienden en oude moeilijkheden.......150

VIJFDE HOOFDSTUK
DE NIEUWE PARTIJ..............166

1.nbsp;De geboorte van de S.D.A.P...........166

a.nbsp;De besprekingen in Utrecht...........166

b.nbsp;26 Augustus i8g4..............174

e. Aan den arbeid...............177

2.nbsp;De S.D.A.P. in de niet-sociahstische pers......188

a.nbsp;De liberale en radicale pers...........188

b.nbsp;De clericale pers ..............192

3.nbsp;Hechtere fundering..............196

a.nbsp;Het partijprogram..............196

b.nbsp;De verhouding tot de vakbeweging........199

c.nbsp;Internationale betrekkingen...........202

4.nbsp;In de politieke strijd..............3o6

a.nbsp;Het tweede congres..............206

b.nbsp;De eerste verkiezingen.............208

5.nbsp;Slotwoord.................216

LITERATUUR.................

A.nbsp;Boeken, brochures, artikelen e.d.........221

B.nbsp;Couranten en periodieken...........228

C.nbsp;Archieven.................229

Personenregister................230

VOORWOORD

Ofschoon over de oude socialistische beweging in ons land
en het ontstaan van de S.D.A.P. reeds vrij veel literatuur
verschenen is, leek het mij toch geoorloofd de geboorte van
een der grote politieke partijen in Nederland tot onderwerp
te nemen voor een wetenschappelijke studie. Ik kon bij mijn
onderzoek enkele niet, of slechts ten dele gebruikte archieven
raadplegen. De bedoeling van dit werk is voornamelijk, aan
de hand van het beschikbare materiaal een verantwoord over-
zicht te geven van de strijd in de kringen der Nederlandse
socialisten, die tot de stichting van een nieuwe partij voerde.
Waar deze nieuwe partij speciaal sl\s parlementair socialistische
organisatie tegenover de oude beweging werd opgericht, achtte
ik het gewenst ook van haar eerste levensjaren een kort over-
zicht te geven tot aan het moment, waarop zij haar intrede in
het parlement deed.

•■ quot;Jf' ' quot;quot;

EERSTE HOOFDSTUK

DE OUDE BEWEGINGi

I. INLEIDING. DE ALGEMENE SITUATIE

Later dan in tal van andere landen komt in Nederland de
arbeidersbeweging op. Dat staat in nauw verband met de
economische ontwikkeling van ons land. Van een arbeiders-
beweging is immers geen sprake vóór het ontstaan van de
kapitalistische maatschappij. De ontwikkeling in kapitalis-
tische richting begint in ons land niet voor het derde kwartaal
van de 19e eeuw. De periode van 1850 tot 1870 vormt de
overgang naar de moderne tijd: de welvaart neemt toe, onder
invloed der veldwinnende liberale denkbeelden worden tal
van economische belemmeringen opgeheven, met de toepas-
sing van de stoomkracht begint het industriële grootbedrijf
hier betekenis te krijgen. Eerst omstreeks 1870 echter komt
hier de krachtige opbloei van het moderne kapitalisme, vooral
bevorderd door het openstellen van Indië voor het particu-
liere kapitaal en door de geweldige groei der Duitse groot-
industrie. In dezelfde tijd nu valt in ons land het begin van
de arbeidersbeweging.

Was er vóór 1870 van een arbeidersbeweging hier te lande
geen sprake, een arbeidersklasse was er wel. En wel een, die
in buitengewoon ellendige omstandigheden verkeerde. De

1 Voor het eerste hoofdstuk zijn allereerst geraadpleegd: I. J. Brugmans,
De arbeidende klasse in Nederland in de ige eeuw. B. Bymholt, Geschiedenis der
arheidershezoeging in Nederland. F. Domela Nieuwenhuis, Van Christen tot
Anarchist. A. J. C. Rüter, De Spoorwegstakingen. Idem, Hoofdtrekken der
Nederlandsche arbeidersbeweging. W. H. Vliegen, De Dageraad der volksbevrij-
ding. Verder o.a.: Na tien jaar. J. P. Kruyt, De onkerkelikheid in Nederland.
Idem, Het Nederlandse Volkskarakter en het socialisme. H. Roland Holst,
Kapitaal en Arbeid in Nederland. J. H. Schaper, Een halve eeuw van strijd.

arbeiders leefden in een toestand van pauperisme, gevolg
van chronische werkloosheid. Het beeld, dat ons van de
arbeider uit de tijd vóór 1870 wordt getekend, is weinig ver-
heffend. „Een slechte verstandelijke ontwikkeling en een ont-
stellend hoog percentage van analphabeten, een slechte vak-
bekwaamheid, een gering gevoel van eigenwaarde, een dofïe
berusting in alle ellende — zo is ongeveer het beeld van onze
arbeiders tot in het begin van de 2de helft der vorige eeuwquot;,
schrijft Kruyt En Brugmans noemt eveneens luiheid, zwakke
lichaamskracht en gebrek aan vakkennis de kenmerken van de
Hollandse arbeider in deze periode ^ Bij talrijke schrijvers
vindt men daarnaast voorbeelden van de armoede, van het
mensonwaardig bestaan van duizenden in ons land, zowel
van de vele werklozen als van hen, die het dikwijls twijfel-
achtige voorrecht hadden te mogen werken onder schandelijke
omstandigheden, tegen onbegrijpelijk lage lonen en gedurende
een schier onbegrensde arbeidstijd. De mededelingen over
arbeidsdagen van 16, 18, zelfs van 20 uren, over lonen, die
per week soms niet meer dan ƒ 4.—, ƒ 3.—, ja, in sommige
beroepen nauwelijks ƒ i.— bedroegen, laten geen ruimte over
voor de minste illusie. Ook vrouwen- en kinderarbeid waren
hier niet onbekend; de arbeidstijden waren voor deze groepen
gewoonlijk weinig korter dan voor de mannelijke arbeiders,
de lonen meestal nog aanzienlijk lager. Geen wonder, dat de
officiële enquêtes uit 1841 en 1860 betreffende de kinderarbeid
„hemeltergende feitenquot; aan het licht brachten®.

Zo was er dus wel een arbeidersklasse in ons land vóór 1870,
in ellendige omstandigheden verkerende. Maar deze had geen
revolutionnair karakter ^ en zelfs primitieve uitingen van in-
dividueel verzet ontbraken. Er heerste een geest van braaf-
heid, van onderdanige, berustende lijdzaamheid. Wel beston-
den er ook in deze overgangsperiode klassentegenstellingen,

1nbsp;J. P. Kruyt, Sociale tegenstellingen en democratisch socialisme. In de bundel
Volkseenheid, p. 95.

2nbsp;I. J. Brugmans, De arbeidende klasse, p. 85.

® Jos. Veltman, Gedenkboek, p. 9-

^ D. Hudig Jr., De vakbeweging in Nederland, p. i.

maar er was nog geen klassebewustzijn, nog minder dachten
de arbeiders aan klassenstrijd.

Omstreeks 1870 zet de economische ontwikkeling in ons land
tot moderne verhoudingen krachtig door. De handel gaat
voorop, maar weldra komt ook het Nederlandse bedrijfsleven
in volle kapitalistische ontwikkeling met de daarbij behorende
concentratie tot grote bedrijvend Aanvankelijk heeft de op-
komende grootindustrie de toestanden in de arbeiderswereld
nog slechter gemaakt, de levensstandaard nog doen dalen.
Henriëtte Roland Holst verklaart dit o.a. uit de buitengewoon
ongunstige positie, waarin de arbeiders hier te lande verkeer-
den: overvloed van arbeidskrachten, aan ellende gewoon,
daardoor volslagen gemis aan energie tot verzet tegen de
strekkingen van het opkomend kapitalisme. Het is geen won-
der, dat van deze arbeiders voorlopig nog weinig initiatief
uitgaat, dat de drang tot organisatie en actie bij hen heel ge-
ring is. „De kapitalistische ontwikkeling was te zwakquot;, meent
Henriëtte Roland Holst, „en het proletariaat daarbij te gede-
moraliseerd, om uit zich zelve tot georganiseerd verzet te
komenquot; Een stoot van buiten bleek nodig. Wel waren hier,
na de gezelligheidsverenigingen e.d. uit vroeger dagen, om-
streeks 1865 vakverenigingen opgericht, maar deze ontston-
den allereerst onder de handwerkslieden, niet onder de in-
dustriearbeiders; bovendien waren zij wel zeer gematigd, be-
dachtzaam en nederig, en beperkten zij zich tot de enge krmg
van vakgenoten. Van een algemene arbeidersorganisatie was
hierbij nog geen sprake. Maat dan komt er, onder invloed van
buiten, iets van een ruimere beweging. De Eerste Internatio-
nale vindt ook in ons land haar aanhangers, ontrolt ook hier
haar banier

De eerste sectie van deze Internationale wordt 30 Augustus
1869 te Amsterdam opgericht op initiatief van enkele figuren
uit de vakbeweging, o.a. de smid Ansing en met medewerking

1 Vgl. Vliegen, Het kapitalisme in Nederland, p. 62 vlgg.

^ H. Roland Holst, a.w., p. 219.

® J. Veltman, a.w., p. II.

van enkele leden van de Vrijdenkersvereniging De Dageraad,
onder wie H. Gerhard. Naast de Amsterdamse sectie werden
andere opgericht te Den Haag en Utrecht, die zich in 1871
verenigden tot het Nederlandsch Werklieden Verbond, af-
deling der Internationale Arbeidersvereniging. Ondanks zijn
gematigd karakter verwierf dit verbond weinig aanhang onder
de Nederlandse arbeiders. Mede onder invloed van de Parijse
Commune van 1871 en van de scheuring op het Haagse
Congres in 1872 ging ook deze geringe aanhang nog verloren.
In 1874 blijkt het Nederlandsch Werklieden Verbond ter
ziele te zijn^. Ook al had deze Nederlandse sectie slechts een
korte levensduur en al deed ze geen blijvende organisatie
ontstaan, toch is ze van belang, doordat door haar de Inter-
nationale vat kreeg op enkele personen en enige „onverschrok-
ken, revolutionaire naturen (wekte) tot het begrip van den
Klassenstrijd der arbeidersquot; Een nieuw element is er door
de Internationale in de Nederlandse arbeidersbeweging ge-
komen, „een element met meer zelfbewustzijn, meer durf,
grooter idealen, verder gaande verlangensquot;®.Enkelen althans
in de arbeiderswereld zien wijder perspectieven, groter mo-
gelijkheden. Overigens heeft Rüter gelijk, als hij zegt, dat
„deze beweging over Nederland ging als een vlaag, wat ru-
moer en beroering veroorzaakte, maar weinig sporen naliet.quot; ^
Het is inderdaad zo, dat de Internationale hier „meer een re-
actie dan een actiequot; verwekte Ze veroorzaakte schrik onder
de liberale kopstukken van die tijd en gaf de stoot tot nieuwe
activiteit in de slome, bedachtzame, onderdanige Nederlandse
arbeiderswereld De door haar veroorzaakte reactie was één
van de oorzaken van de oprichting van het Algemeen Neder-
landsch Werkliedenverbond (A.N.W.V.), in October 1871 te

^ Hudig, a.w., p. 181.

^ H. Roland Holst, a.w., p. 219.

' Hudig, a.w., p. 37.

^ Rüter, Spoorwegstakingen, p. 2.

ä Rüter, Hoofdtrekken, p. 108.

® Men denke o.a. aan het Nederlandsche Werklieden Congres, dat met
Pinksteren 1871 te Amsterdam bijeenkwam en door ongeveer 1000 personen
bezocht werd. Vgl. Bymholt, a. w., p. 80 vlgg.

Utrecht, onder leiding van de meubelmaker B. H. Heidti.
Het karakter van het A.N.W.V. was in veel opzichten duidelijk:
het was uitgesproken nationaal gericht, afkerig van socialisme,
revolutie of gewelddadigheden, zeer gematigd en vol bereid-
heid tot samenwerking met de patroons

De poging om tegenover de min of meer socialistisch ge-
oriënteerde Internationale een algemene, Nederlandse, niet-
socialistische organisatie te vormen, had aanvankelijk succes.
Het A.N.W.V. vertoont in de eerste jaren een redelijke groei.
Nog geen jaar na de oprichting, in Augustus 1872, waren 16
afdelingen aangesloten met ruim 3600 leden. Vier jaren later
is het aantal afdelingen gestegen tot het ledental tot onge-
veer 5500. De oorspronkelijk bedoelde neutraliteit en alge-
meenheid gingen weldra verloren of liever, hebben nooit
werkelijk bestaan. Vrijzinnig op kerkelijk en liberaal op politiek
gebied, hebben de leiders van het A.N.W.V. zelfs de schijn
van neutraliteit niet bewaard, schrijft Rüter®. Dit bleek o.a.
duidelijk bij de houding van het verbond tegenover de school-
strijd. Het partijkiezen voor de neutrale staatsschool (1875)
maakte de breuk met de kerkelijke arbeiders onvermijdelijk.
Vooral de orthodox-prctestantse arbeiders voelden zich steeds
minder thuis in dit gezelschap. ,,De meeste ernstige leden
verlieten het (Verbond),quot; schrijft de Christelijke Werkmans-
vriend'^. De protestants-christelijke arbeiders richtten in 1877
hun eigen vereniging, Patrimonium, op. Het A.N.W.V. zag
mede hierdoor zijn aanhang slinken: in 1882 was het ledental
teruggelopen tot 3500, verdeeld over 39 afdelingen; het aantal
afdelingen bedroeg in 1885 nog maar 32.

Evenmin als de neutraliteit op kerkelijk gebied, bleek de
algemeenheid in politieke zin houdbaar. Dit behoeft niet te
verwonderen. Het Verbond was immers opgericht mede uit
afkeer van het socialisme. Bovendien was de leider, Heidt,

^ Zie over de oprichting van het A.N.W.V.: B. H. Heidt, Algemeen Neder-
landsch Werkliedenverbond 1871—1896.

Rüter, Spoorzvegstakingen, p. 3. Brugmans, a. w., p. 278.

^ Rüter, a. w., p. 8.

'' De Werkmansvriend, i5-ii-'78

„steeds zeer bewust anti-socialistquot;, en stak zijn mening in deze
nooit onder stoelen of banken ^. Als dan ook een socialistisch ge-
oriënteerde Gemengde Vereniging toelatingtothet A.N.W.V.
verzoekt, wordt dit, vooral door toedoen van Heidt, gewei-
gerd. Zo werkte Heidt, zijns ondanks, mede tot het totstand-
komen van een zelfstandige socialistische organisatie. Immers
de Gemengde Vereeniging veranderde nu haar naam in
Sociaal Demokratische Vereeniging. Zij was de eerste organi-
satie in ons land, die zich uitdrukkelijk sociaal-democratisch
noemde. Hiermede was een belangrijke stap gedaan op de
weg naar de organisatie van de socialistische beweging in
ons land.

2. DE SOCIAAL-DEMOKRATISCHE BOND

a. De oprichting

De Nederlandse afdeling van de Internationale was na
een bestaan van slechts enkele jaren verdwenen. Maar onder
de leidende figuren in de latere socialistische beweging treffen
we herhaaldelijk personen aan, die de Internationale „in het
doodsche Nederland der jaren zeventig had gewekt.quot; ^ Zo is
het een der leden van de Amsterdamse sectie, W. Ansing,
die een belangrijk aandeel heeft gehad in de oprichting van
de eerste sociaal-democratische vereniging in ons land. Ansing
was afgevaardigde van de Amsterdamse Smedenvereniging
De Volharding op de algemene vergadering van het A.N.W.V.,
25 en 26 December 1877 in de hoofdstad gehouden. Daar
verdedigde hij het voorstel om de oprichting van z.g. gemengde
verenigingen mogelijk te maken. Men bedoelde daarmee
verenigingen, waarbij niet alleen handwerkslieden, maar ook
tekenaars, onderwijzers enz. aangesloten konden zijn. Hoewel
het Centraal Bestuur (C.B.) van het A.N.W.V. weinig voor

1nbsp;W. H. Vliegen, De Dageraad, I, p. lo.

2nbsp;H. Roland Holst, a. w., p. 219.

het plan gevoelde, omdat het, naar Heidt zeide, vreesde dat
de werklieden door de andere standen overvleugeld zouden
worden, werd toch een motie aangenomen, waarbij het C.B.
en de afdelingsbesturen gemachtigd werden tot het organise-
ren van dergelijke verenigingen werkzaam te zijn. Van het
C. B. was in deze echter weinig initiatief te verwachten; het
legde voorlopig de motie naast zich neer. De Smedenvereni-
ging had inmiddels zelf de zaak al aangepakt. Op 26 Mei
1876 had zij n.1. een Gemengde Vereniging opgericht in een
vergadering, die vrij druk bezocht was, vooral door leden van
de vroegere Internationale Het aantal leden van de nieuwe
vereniging bedroeg aanvankelijk 20. Zij verzocht nu als af-
deling toegelaten te worden tot het A.N.W.V. Dit werd
echter geweigerd. Het C.B. was n.1. van mening, „dat de
belangen der vakafdelingen zouden worden benadeeld, wan-
neer niet in de statuten de bepaling werd opgenomen, dat
ieder, die lid wilde worden in de gemengde vereniging, tevens
lid moest zijn van zijn vakvereniging, zoo die althans be-
stondquot; De gemengde vereniging weigerde aan deze voor-
waarde te voldoen. Aangezien toetreding tot het A.N.W.V.
nu onmogelijk bleek, besloot men op de vergadering van 7 Juli
1878 voortaan als zelfstandige organisatie op te treden onder
de naam van Sociaal-Democratische Vereeniging. Het pro-
gram, dat vastgesteld werd, stemde in hoofdzaak overeen met
het program van Gotha der Duitse socialisten®.

Zo had Nederland zijn eerste socialistische organisatie. Het
was echter wel een schuchter, aarzelend en onzeker begin.
Van een klaar socialistisch inzicht was bij de meeste leden
geen sprake \ Men voelde, dat het A.N.W.V. in zijn toen-
malige vorm en onder leiding van Heidt, niet de arbeiders-
organisatie was, waaraan men behoefte had en die de heer-
sende misstanden krachtig zou bestrijden. Daarvoor was ze te

1nbsp;Bymholt, Een halve eeuw geleden, p. 10. Vgl. H. Roland Holst, a. w., p. 221.

2nbsp;Bymholt, Geschiedenis der Arbeidersbeweging, p. 235.

® Program afgedrukt bij Bymholt, a. w., p. 235 vlgg.

* De voornaamste leden waren Ansing, Gerhard, Penning, Ris en Schröder.
Zie Vliegen, De Dageraad I, p. 7.

nuchter, te gematigd en te duldzaam^.Vandaar ook de poging,
door Ansing op het Pinkstercongres in 1878 namens De Vol-
harding gedaan, om aan het A.N.W.V. een nieuw program
te geven in de geest van het genoemde Gothase program.
Succes had de poging niet, al werd het Duitse program punt
voor punt behandeld; dit was ongetwijfeld mede een gevolg
van het gebrekkige inzicht van de voorstellers zelf. „Het moet
gezegd worden,quot; schrijft Heldt, „dat de sociaal-democratische
afgevaardigden het hard te verantwoorden hadden, vooral
ook, omdat zij van het geheele program weinig anders wisten,
dan dat het uit het Duitsch was vertaald en blijkbaar begrepen
zij er ook niets van, want zij konden geen enkelen aanval er
tegen behoorlijk verdedigen.quot; Naar aanleiding van de bespre-
king van het programpunt: Uitbreiding van politieke rechten
en vrijheden, heet het: „De voorstellers begrepen niet wat
dit beteekende en de vergadering ook niet, waarom werd
overgegaan tot punt 8.quot;^

Dit oordeel — van een tegenstander — blijkt niet te scherp,
als men leest wat Vliegen over de socialisten der jonge Am-
sterdamse vereniging schrijft: „Noch uit het program, dat
zij zich gaven, noch uit hunne andere uitingen, blijkt eenige
theoretische kennis van het socialisme. Hun program is een
echo van het Duitsche, niets meer, en in 't algemeen stak men
nog geheel in 't utopisme. Van eenige kennis der Marxistische
ontwikkelingsleer blijkt uit dat program of uit de geschriften
van dien tijd niets.quot;® Dat deze eerste socialisten wel getracht
hebben hun licht bij anderen op te steken, blijkt uit een mede-
deling van Domela Nieuwenhuis, dat Ansing hem, de socialis-
tische baanbreker, in een brief „advies vroeg over verschillen-
de punten van het program.quot; ^Dit advies zal echter niet vol-
doende zijn geweest om het tekort aan kennis en inzicht da-
delijk aan te vullen.

1 Rüter, Hoofdtrekken, p. 112.
^ Heldt, a. w., p. 28 vlg.
® Vliegen, a. w., I, p. 9.

* Domela Nieuwenhuis, Van Christen tot Anarchist, p. 46.

Naast de Amsterdamse sociaal-democratische vereniging
kwamen ook in enkele andere plaatsen gelijkgezinde organi-
saties tot stand. In 1879 kreeg Den Haag zijn socialistische
vereniging,, weldra volgde Haarlem met zijn Socialistische
Vriendenkring, kort daarna omgezet in de sociaal-democra-
tische vereniging Recht voor Allen. Na een rede van Domela
Nieuwenhuis kwam het in de afdeling Rotterdam van het
A.N.W.V. tot onderlinge strijd, die tenslotte ook daar leidde
tot de oprichting van een sociaal-democratische vereniging
Nog vóór de stichting der Rotterdamse vereniging hadden de
drie andere socialistische organisaties zich aaneengesloten tot
de Sociaal-Democratische Bond in Nederland (1881). Van
een landelijke organisatie met een oprichtingscongres, een
gemeenschappelijk program e.d. was echter geen sprake.
Hoofdzaak was dat er een Centraal Bestuur was, gekozen
door de Amsterdamse vereniging. Eerste Bondsvoorzitter
werd H. Gerhard.

Zo hadden wij dus in 1881 drie arbeidersorganisaties in ons
land, die ondanks enkele gemeenschappelijke kenmerken toch
duidelijk drie stromingen vertegenwoordigden: het gematigde, -
liberale A.N.W.V., het rechtzinnig-protestantse Patrimonium
en de socialistische S.D.B.

b. Recht voor Allen

Als men weet hoe gering de ontwikkeling en hoe gebrekkig
het maatschappelijk inzicht van de eerste socialisten in het
algemeen was, kan men begrijpen welk een geweldige invloed
het optreden van Domela Nieuwenhuis in deze kringen moet
hebben gehad. Er waren wel enkele andere sprekers en schrij-
vers van betekenis. Ik denk allereerst aan H. Gehard, „de man,
die in het tijdvak van 1870—1880 onder de woordvoerders der
Nederlandsche arbeiders vrijwel de eenige was,wiendesocia-

1 Vliegen, De Dageraad, I, p. 32 vlg.Vgl. 'Bymholt, a.w., p. 293. De datum
van opricliting wordt verschillend gegeven. Vliegen geeft 6 Aug., Bymholt

24 Juli-

® Rüter, Hoofdtrekken, p. 107 vlgg.

listische denkbeelden duidelijker voor den geest stonden en
die vaardig en ontwikkeld genoeg was, ze met woord en pen te
verdedigen.quot;! Daarnaast is misschien te noemen de geheel
anders georiënteerde Krythe, de boeren-wijsgeer uit Koe-
vorden^ Maar verreweg de belangrijkste en invloedrijkste
in de opkomende socialistische beweging was ongetwijfeld
Domela Nieuwenhuis. Zijn breuk met de kerk en zijn toenade-
ring tot de arbeidersbeweging vallen juist in de geboortetijd
van de S.D.B. In De Werkmansbode, het orgaan van het
A.N.W.V., begon hij 8 Juli 1878 zijn serie Sociale Brie-
ven, waarin al een socialistische gedachtengang zit». Eigenlijk
waren deze artikelen weinig op hun plaats in het blad van
Heldt, „omdat zij soms gansch niet op hetzelfde aanbeeld
kloppen als de redactie.quot; ^ Het wasvoor iedereen wel duidelijk,
schrijft Domela Nieuwenhuis later, „dat de redactie en de
schrijver dier brieven alles behalve op hetzelfde standpunt
stonden. Soms vloekte het hoofdartikel met den Socialen
Brief.quot; ^ Geen wonder dat het op den duur tot een breuk
kwam, of beter: dat Domela Nieuwenhuis behoefte gevoelde
aan een eigen, onafhankelijk orgaan. Zo verscheen dan op
I Maart 1879 het eerste nummer van Recht voor Alhn, aan-
vankelijk een weekblad. Voor de socialistische beweging in
ons land was dit ongetwijfeld een belangrijke gebeurtenis.
Zij had nu haar wekelijkse propagandist en spreektrompet.
Wel wordt in het begin alleen maar gesproken over „een

1nbsp;Vliegen, a. w., I, p. ii. Vgl. een soortgelijke uiting bij Rüter, die hem
de enige arbeider der oude garde in Nederland noemt, die zich zo rekenschap
gaf van zijn visie op het socialisme, dat hij haar ook vermocht te omschrijven.
Rüter, Hoofdtrekken, p. 125 ■nbsp;»

2nbsp;Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 29 vlgg. Merkwaardig is de zeer omvang-
rijke hoeveelheid brieven van Krythe aan Domela Nieuwenhuis in het D. N.
archief. Sinds 1880 werkte Krythe mee aan het blad Recht voor Allen, zie
Bymholt, Ontwikkelingen Stromingen, in Vragen van den Dag, 1904. P- 430-
Vgl. over Krythe ook: Lindeboom, Geschiedenis van het Vrijzinnig Protestan-
tisme, III, p. 34.

3nbsp;Een kort overzicht der, totaal 42, brieven bij Bymholt, a. w., p. 248 vlgg.

^ De Werkmansvriend, is-ii-'yS.

5 Domela Nieuwenhuis, a. ïü., p. 47- Merkwaardig is, dat deze tegen-
stelling aan de redactie „nooit eenige op- of aanmerkingen ontlokte.quot; De
Werkmansvriend, i5-ii-'78.

demokratische partij,quot; terwijl het woord socialisme zelfs niet
werd genoemd, maar reeds in het achtste nummer blijkt er ver-
band te bestaan met de Amsterdamse Sociaal-Democratische
Vereniging, o.a. uit de aankondiging van huishoudelijke en
cursusvergaderingen. Ook de naam sociaal-democratisch
wordt weldra niet meer geschuwd en zeer snel wordt het blad
nu, door toon en inhoud der artikelen, door de medewerkers,
waaronder de Gentse socialist Van Beveren, een duidelijk
socialistisch blad. Overigens was ook het optreden van Do-
mela Nieuwenhuis voor de Amsterdamse Sociaaldemocra-
tische Vereniging, 7 September 1879, met het onderwerp
„Wat is Socialisme ?quot; een welsprekend bewijs voor het con-
tact tussen Recht voor Allen en de socialistische beweging.
Aanvankelijk was Recht voor Allen particulier eigendom van
Domela Nieuwenhuis d In 1884 droeg deze het orgaan echter
kosteloos over aan de S.D.B. Het eerste nummer van de zesde
jaargang verscheen dan ook onder de titel: Recht voor Allen,
Orgaan van de Sociaal-Demokratische Partij in Nederland^.

c. Het karakter van de S.D.B.

Het is bekend hoe de moderne socialistische beweging
lange tijd sterk georiënteerd geweest is op Duitsland. Met de
oude beweging was dat minder het geval. Wellicht is het socia-
lisme in zijn eerste periode meer met het Franse verwant
geweest, zoals Kruyt verondersteh ^ Niet onwaarschijnlijk
lijkt het mij echter, dat de buitenlandse invloeden op het
Nederlandse socialisme van de S.D.B, vrij gering moeten
worden geacht; althans in de beginperiode.

Slechts schijnbaar is hiermee in strijd, dat de S.D.B.,
wanneer zij een program gaat opstellen, toch terecht komt bij

1nbsp;Het eerste jaar werd de uitgave bekostigd door een combinatie van zeven
personen. Na een half jaar bleef Domela Nieuwenhuis echter alleen over.

Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 47.nbsp;. .

2nbsp;Recht voor Allen, i Maart 1884, Vgl. Bymholt, a. ïü., p. 32^ Het is eipn.
aardig hoe de socialistische organisatie in ons land soms officieel Sociaal-
Democratische Bond, dan weer Sociaal-Democratische Partij wordt genoemd.

3nbsp;Kruyt, Het Nederlandse volkskarakter en het socialisme, p. 63. Vgl. Nieu-
wenhuis, Autoritair en Libertair Socialisme, p. 4-

Duitsland. Op het eerste congres van de S.D.B., 12 Februari
1882 te Amsterdam gehouden, werd het program vastgesteld.
Eigenlijk was het zo, dat het program der Amsterdamse
S.D.V., dat tot nu toe officieus als hèt program was gebruikt,
nu ook officieel als zodanig werd aangenomen, na enkele
kleine wijzigingen ^ De wijzigingen betroffen in het algemeen
slechts onderdelen; in hoofdzaak was ook dit program gelijk
aan het eerder genoemde Duitse program van Gotha ^ Niet
zonder betekenis was het weglaten van de eis, dat godsdienst
privaatzaak is® en het schrappen van de eis betreffende de
oprichting van productieve associaties, die in het Amsterdamse
program van 1879 nog wel voorkwam. Door deze laatste eis
te laten vallen, concentreerde men de aandacht geheel op de
politieke actie.

Marxistisch was het program van de S.D.B. zeker niet.
Vliegen noemt juist als het voornaamste kenmerk, ,,dat het
totaal onmarxistisch is.quot; ^ Ook Rüter meent, dat het program
zeker niet historisch-materialistisch mag heten Te verwon-
deren is dit volstrekt niet. Niet enkel, omdat het Duitse voor-
beeld zelf niet marxistisch was: het is bekend, dat Marx het
program van Gotha op tal van punten afkeurde Maar ook,
omdat het voorbeeld welbeschouwd voornamelijk uiterlijke
betekenis had. Theoretisch inzicht was niet de sterkste zijde
van de jonge socialistische beweging in ons land. „Van de
economische theorieën van Karl Marx wist men bitter weinig,quot;
schrijft Schaper ^ Het historisch materialisme kende men niet.
De socialistische strijd was hier, evenmin als trouwens elders,
gevolg van wetenschappelijke studie. Zij was geboren uit
protest tegen een maatschappij vol onrecht en uit een besef
dat de onderdanige organisatie van Heldt niet de redding

^ Het program is afgedrukt bij Vliegen, a. w., I, p. 37 vlg.

^ Vgl. voor dit Duitse program Quack, De Socialisten, V, p. 47.'; vlgg.

' Vliegen, a w., I, p. 39. Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 54- Hierover nader,
beneden p. 18 vlg.

4nbsp;Vliegen, a. w., I, p. 39-nbsp;.

5nbsp;Rüter, De Spoorwegstakingen, p. 20. Vgl. nog Kruyt, m Volkseenheid, p. 97.

« Quack, De Socialisten, V, p. 476 vlgg.

' Schaper, Een halve eeuw van strijd, I, p. I4S-

brengen zou. Onder deze omstandigheden kon men hier nog
moeilijk zelf komen tot een eigen theoretische formulering;
vandaar dat men de oudere, Duitse beweging tot voorbeeld
nam. Van meer invloed dan de woorden en gedachten van dit
program is echter de opvatting geweest van de man, die weldra
de leider wordt van de socialistische beweging in ons land,
Domela Nieuwenhuis.

Deze heeft zich ongetwijfeld aanvankelijk sterk aangetrok-
ken gevoeld tot de denkbeelden van Marx, als wiens leerling
hij zich beschouwde. Nauwelijks in de socialistische beweging
gaf hij, begin 1881, een verkorte Nederlandse bewerking uit
van het eerste deel van Das Kapital van Marx. Hij droeg dit
werkje, onder de titel Kapitaal en Arbeid, „als blijk van eer-
biedige huldequot; op aan Marx, „den onversaagden denker, den
edelen strijder voor de rechteii van het proletariaat,quot; ^ Toch
mag met reden worden betwijfeld, of Domela Nieuwenhuis
wel ooit geheel „zuiver in de (Marxistische) leerquot; is geweest.
Zelf noemt hij, naast de Duitse leiders, wier invloed hij onder-
ging, de utopisten Fourier en Owen als zijn voorgangers.

„Grooten invloed op mij oefende vooral Fourier----Nog

meer boeide mij de edele figuur van Robert Owen, die als
maatschappelijk hervormer hoe langer hoe grooter wordt,
naarmate men hem beter leert kennen.quot; ^

Waar het zo met de leiding gesteld is, kan men nauwelijks
verwachten, dat er bij de volgelingen veel van het Marxisme
te vinden zal zijn. „Inderdaad vertoont de geestelijke inhoud
der beweging____weinig invloed van de theorie der maat-
schappelijke ontwikkeling van Marx,quot; schrijft Rüter. „De
veranderingen in de economische structuur boeiden de leden
van den S.D.B, aanmerkelijk minder dan het toekomstbeeld

1nbsp;Karl Marx, Kapitaal en Arbeid, bewerkt door F. Domela Nieuwenhuis,
's-Gravenhage 1881. Vgl. ook Van Christen tot Anarchist, p. 54 vig. Zie over
de vraag, ol Kapitaal en Arbeid inderdaad een bewerking van Domela Nieuwen-
huis zeifis. De Nieuwe Tijd, Ie jrg., 1896/97, p. 332-

2nbsp;Domela Nieuwenhuis, Van Christen tot Anarchist, p. 43- Ruter geeft ver-
der enkele frappante voorbeelden van onmarxistische denkbeelden van
Nieuwenhuis en van de daarop volgende terechtwijzingen van Marx. (Rüter,
a. w., p. 28 vlgg.).

van een nieuwe, voor alles rechtvaardige en moreel voor-
treffelijke maatschappij, die geen persoonlijk bezit, geen be-
langenstrijd en geen nijd of afgunsten meer kennen zoud
Op dat doel, die toekomstige maatschappij, is alle aandacht
gericht. Voor de marxistische gedachte van een natuurnood-
wendige ontwikkelingsgang, die door de kapitalistische maat-
schappij zal voeren tot een socialistische samenleving, was in
de kringen van de S.D.B, weinig begrip. Voor de arbeiders
uit deze jaren „bleef het verband tussen weg en doel abstract
en onreëel.quot;^ Vandaar ook, dat bij de propaganda de nadruk
steeds meer valt op het einddoel, de afschaffing van het
privaatbezit, veel minder op de weg, waarlangs men uit de
heersende ellende moet geraken. Dit utopisch karakter, dat
iedere arbeidersbeweging in haar eerste stadium vertoont,
was hier wel bijzonder sterk, wat wellicht samenhangt met de
toch altijd nog wat achterlijke economische ontwikkeling van
ons land.

Naast deze eerste karaktertrek, het onmarxistische, het
utopische, en er nauw bij aansluitende, staat een tweede: het
overheersen van de primitieve heilsverwachting. Sterk leefde
in de kringen van de S.D.B. — trouwens daar niet alleen! —
de overtuiging, dat de dag der revolutie niet ver meer was en
dat de negentiende eeuw niet zou voorbijgaan, zonder dat er
grote veranderingen zouden plaats vinden®. In alle toonaarden
wordt dat gezongen, in alle geschriften klinkt dat door. „De
dag der zegepraal, de dag der wrake is niet ver meer,quot; lezen
wij in Recht voor Allen in 1884 De grote dag werd algemeen
aanstaande geacht, het uur der vrijheid zou weldra slaan!

Door deze sterk eschatologische karaktertrek onderscheidt
de S.D.B, zich wel zeer van het A.N.W.V. van Heidt. De
organisatie van Heidt sloot ongetwijfeld nauwer aan bij

1nbsp;Rüter, a. w., p. 21.

2nbsp;H. Roland Holst, a. w., p. 232, vlg.

3nbsp;Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 67. Vgl. ook de mededelmg van Vhegen
over de minister van Justitie, Modderman, die eveneens vóór het emde der
eeuw een sociale revolutie verwachtte. Vliegen, a. w., I, p. 120 vlg.

' Troelstra in Na tien jaar, p. 90 vlg.

het nuchtere in de Nederlandse volksaard, maar zij miste
de geestdrift, de strijdlust, die het geloof in de mogelijkheid
van een plotselinge ommekeer van de maatschappij in socia-
listische kringen opwekte i. Deze heilsverwachting, dit geloof
aan een komende verlossing, dat voor velen tot een religie
wordt 2, heeft eigenaardige consequenties. Het voert enerzijds
tot een zich afwenden van de politieke vragen van de dag,
tot een minachten van sociale wetgeving, vakorganisatie,
coöperatie e.d. Anderzijds brengt het mede, dat de gedachte
aan revolutie in de zin van gewelddadige ommekeer sterk
leeft. In de kringen van de S.D.B. werd deze gedachte voort-
durend levend gehouden. Telkens weer werden daartoe in de
socialistische pers de revolutionnaire gebeurtenissen van de
Franse revolutie en uit de proletarische strijd herdacht®. Dit
bevorderde het ontstaan van een revolutie-romantiek, die zich
o.a. uitte in het houden van schietoefeningen Al is dit alles
wellicht vrij naïef en ongevaarlijk geweest, tekenend voor de
mentaliteit is het zeker wel. En het is mede deze primitieve
revolutie-opvatting geweest, die op den duur belemmerend
heeft gewerkt voor het doordringen en doorwerken van de
diepere zin der revolutie-idee.

De socialistische heilsverwachting moge echter religieus
getint zijn geweest en zich in religieuze vormen hebben ge-
openbaard, religieus was de socialistische beweging zelf m
de dagen van de S.D.B. zeker niet. Integendeel! In zijn studie
over De Onkerkelikheid in Nederland wijst Kruyt er op, dat
de eerste socialistische beweging in ons land de kerk, die de
oude maatschappij verdedigde, als haar tegenstander zag en
daarom anti-kerks en anti-godsdienstig was. En zij was dit
in veel sterkere mate dan het latere. Marxistisch georiënteerde

1 Kruyt, Het Nederlandse Volkskarakter, p. 68. Vgl. Rüter, Hoofdtrekken,

^'^^Kmyt, De onkerkelikheid in Nederland, p. 189 vlg. Vgl. ook Rüter, De

Spoorwegstakingen, p. 23.

3 De Bastillestorm, de Parijse Commune, de martelaren van Chicago e.a.

Rüter, De Spoorwegstakingen, p. 25.

^ Vgl. Na tien jaar, p. 71. Soortgelijke mondelinge mededelmgen van L. M.

Hermans, te Arnhem.

socialisme, omdat zij in belangrijke mate door het gevoel werd
geleid^.

Deze houding tegenover kerk en godsdienst is overigens
het gevolg van velerlei oorzaken. Kruyt wijst allereerst op het,
ook hiervóór al vermelde, feit, dat de eerste socialisten voor
een belangrijk deel zijn voortgekomen uit de Vrijdenkers-
beweging Daarnaast zijn ongetwijfeld ook tal van socialisten
uit kerkelijke kringen afkomstig. Hun overgang naar het socia-
lisme hing dan echter juist vaak samen met teleurstellende
ervaringen en betekende dikwijls een breuk met hun oor-
spronkelijk godsdienstig milieu. In geen geval kan dit feit
rechtvaardigen, dat men de anti-godsdienstige strekking van
dit oude Nederlandse socialisme zonder meer een sprookje
noemt Van grote betekenis is het ongetwijfeld geweest, dat
Domela Nieuwenhuis, de vereerde leider, van predikant
vrijdenker werd en dat zijn socialistische propaganda heel vaak
doortrokken was van anti-kerkse vrijdenkersgedachten. Zijn
voorbeeld, dat op velerlei gebied tot navolging prikkelde, heeft
zeker ook in dit opzicht een sterke invloed uitgeoefend.

Dat ook de lectuur veel heeft bijgedragen tot de ontkerke-
lijking van de arbeiders, ligt voor de hand. Er zijn hier veel
geschriften en schrijvers te noemen De grootste invloed is
wel uitgegaan van Multatuli. Vrijwel in alle geschriften van
de eerste socialisten wordt hij^ genoemd als de schrijver, die
op het godsdienstig leven sterk heeft ingewerkt. Een schrijver,

^ Kruyt, De Onkerkelikheid in Nederland, p. 176.

^ Kruyt, a. w., p. 177 vlgg. Vgl. naast de bij Kruyt genoemde bronnen ook:
Joan A. Nieuwenhuis, Een halve eeuw onder socialisten, p. 16 vlg. A. H. Gerhard,
De Vereeniging de Dageraad, in het Gedenkboek De Dageraad, p. 20 vlgg.

® Joan A. Nieuwenhuis, Uit den tijd der voortrekkers, p. 29. Vermakelijk
is het van deze schrijver op die plaats te lezen, ,,dat de meeste ijverige socia-
listen, van den beginne af zijn gekomen uit godsdienstige kringen,quot; en elders:
,,Die oude Dageraad — daar is heel wat van uitgegaan! De meeste oudstrijders
uit de socialistische partij hebben daar hun leerschool gevondenquot; {Een halve
eeuw, p. 16 vlg.). Mogelijk is het zo, dat velen uit godsdienstige kringen via
de Dageraad de weg naar het socialisme hebben gevonden. Vgl. Schaper,
a. w., p. 91 vlgg.

^ Kruyt, a. w., p. 180. Vgl. verder o.a. Joan A. Nieuwenhuis, Voortrekkers,
p. 85 vlgg. Schaper, Een halve eeuw van strijd, p. 91 vlgg.

die men eveneens bij zeer veel socialisten vermeld vindt, is
Büchner, wiens Kracht en Stof grote belangstelling genoot

Terecht wijst Kruyt er op, dat al deze atheïstische propa-
ganda slechts succes heeft kunnen hebben, doordat het
Modernisme de bevolking in vele streken er rijp voor had
gemaakt. Het geloof in menig dogma was daardoor onder-
mijnd, het geloven op gezag voor menigeen onaanvaardbaar
geworden.

Belangrijker dan al het voorgaande is daarnaast misschien
wel geweest: de houding die de kerk in de praktijk heeft aan-
genomen tegenover de grote sociale nood en de ellende van de
proletarische massa. Het is niet toevallig, dat het socialisme
vooral daar als een nieuw verlossend geloof werd aanvaard,
waar de kerk te midden van grote stoffelijke nood en^maat-
schappelijk onrecht geen oplossing kon of wilde brengen.
Professor Lindeboom overdrijft, als hij beweert, dat „de lei-
dende figuren (van de vrijzinnig-godsdienstige richting) al
spoedig oog hebben gehad voor de sociale verhoudingenquot;
Het is inderdaad waar, dat er enkele moderne predikanten
waren, die in woord en daad blijk gaven van hun sympathie
voor de arbeidersklasse en van hun verontrusting over de
sociale nood. Ik denk hier o.a. aan Ds. J. F.Tenthoff^. Aan-
vankelijk voelde deze zich vooral aangetrokken tot het
A.N.W.V. Hij betreurt het op een vergadering van moderne
theologen te Amsterdam, in 1885, dat „op de meetings der
sociaaldemocraten zo dikwijls de waarde van de godsdienst
en de zedelijkheid door het slijk worden gesleurdquot;^. Een jaar
later acht hij het een plicht van de moderne predikant mede
te werken „aan alles wat voor de stoffelijke, maatschappelijke
en zedelijke zelfstandigheid der lagere klassen bevorderlijk

1 Zie behalve Kruyt, t.a.p., o.a. Troelstra, die aan Büchners werk grote aan-
dacht schenkt. Wording, p. 150 vlgg. Eveneens Schaper, a. w., p. 16 vlg.

® Lindeboom, Geschiedenis van het Vrijzinnig Protestantisme, III, p. 33 vlgg.

' Verder o. m. Ds. W. Bax en Ds. Van den Bergh van Eysinga Sr. Zie
Lindeboom, a.w., p. 36 en 39.

* Referaat op 14—15 April 1885, over het onderwerp „Welke houding voegt
ons ten opzichte der arbeidersbeweging hier te lande ?quot; Verslag in De Her-
vorming, 30-5-'8s, p. ss vlgg.

En in 1890 heeft hij op een Nutslezing te Edam zo over
het socialisme gesproken, dat het „als propaganda voor
sociaaldemocratisme of communismequot; wordt gequalificeerd 2.
Het regent ingezonden stukken en protesten. Op verzoek van
het Hoofdbestuur van het Nut zal ds. Tenthoff deze lezing
voorlopig niet meer houden!

Ds. Tenthoff heeft echter ongetwijfeld, met weinig anderen,
behoord tot de „enkele loffelijke uitzonderingenquot;, waarvan
Kruyt spreekt Al te groot is het aantal bewijzen voor de
geringe werkzaamheid van de kerk tegenover de sociale
ellende. De geest van de kerk, de praktijk van het Christendom
waren in het algemeen weinig geschikt om strijders voor een
sociaal betere samenleving vertrouwen in te boezemen. Dat
verklaart veel van de felle haat in de opkomende socialistische
beweging tegen de kerk en tegen de godsdienst. Men bestreed
niet alleen kroeg en kapitaal, maar ook: de kerk! Men beperkte
zich niet tot een houding van neutraliteit of onverschilligheid
ten aanzien van de godsdienst. Herhaaldelijk maakte de gods-
dienst een onderwerp van bespreking uit in de bijeenkomsten
^-an de S.D.B. Juist het feit, dat onder de socialisten veel
Dageraadsmannen waren, terwijl de arbeiders in het algemeen
van huis uit godsdienstig waren, maakte, dat ,,meer waarde
werd gebiecht aan de anti-godsdienstige propaganda dan thans
het geval is.quot;^ Men bedenke, dat Vliegen dit schrijft in 1902

Is dit wellicht de reden geweest, dat men bij het overnemen
van het program der Duitse socialisten de eis, dat godsdienst

^ Referaat op de vergadering van Moderne Tiieologen te Leeuwarden,
9 Juli 1886, over iiet onderwerp: „De zedelijke grondtrek der sociale bewe-
gingen van onzen tijd, een wegvs^ijzer voor de werkzaamheid van den mo-
dernen predikant in deze.quot; Verslag in De Hervorming, 3i-7-'86.

^ Motie van de afdeling Edam van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.
De lezing zelf is als brochure verschenen. De verschillende gegevens heb ik
geput uit het archief van Ds. Tpnthoff. In dit archief is o.m. ook een merk-
waardige brief van Troelstra van October 1887, handelende over het geloof.
Troelstra schrijft daarin, „dat het een steeds onderdrukte illusiequot; van hem is
geweest, om predikant te worden, niaar dat hij deze illusie met zovele andere
heeft moeten laten varen.

Kruyt, a. w., p. 185.

^ Vliegen, a. w., I, p. 118.

tot privaatzaak moest worden verklaard, heeft weggelaten?
Dus niet uit taktische overwegingen, om nl. in het kerkelijk
Nederland de religie maar buiten bespreking te laten, maar
quot; integendeel omdat men een positief atói-godsdienstig op-
treden noodzakelijk achtte ? Zowel de toon op socialistische
meetings en vergaderingen als de inhoud van Jieckt voor Allen
maakt deze opvatting, dunkt mij, aannemelijki.

d. De betekenis van Domela Nieuwenhuis

Het socialisme is in de eerste vijftien jaren van zijn op-
komst hier te lande zo nauw verbonden met de figuur van
Domela Nieuwenhuis, „dat men ze onmogelijk van elkaar kan
scheiden.quot; 2 Terecht zegt Vliegen dan ook, dat wie de geschie-
denis van de Nederlandse socialistische beweging tot 1894
schrijft, meteen de geschiedenis van het openbare leven van
Domela Nieuwenhuis schrijft en omgekeerd 't Is wel een
van de merkwaardigste trekken van de S.D.B. en typerend voor
de achterlijkheid van de toenmalig Nederlandse arbeiders-
klasse, dat Domela Nieuwenhuis in de S.D.B. zo volkomen
de leiding had en zo onbegrensde verering genoot Hij was niet
maar één van de voormannen, niet een leider, zelfs niet dè
leider, Domela Nieuwenhuis was voor de oude beweging de
apostel, de messias. Voor deze buitengewone verering waren
ongetwijfeld velerlei redenen. Allereerst was het van grote
betekenis, dat Domela Nieuwenhuis predikant was geweest.
Predikantenvergoding is de enige heldenverering, die het
Hollandse volk zich permitteert, zegt Kruyt, en hij ziet in de
verheerlijking van Domela Nieuwenhuis daarvan iets terug.
Ook Van der Goes meent, dat het allereerst het predikants-
ambt is geweest, dat Domela Nieuwenhuis in staat gesteld

1nbsp;Vgl. nog de opmerking van Rüter over de strijd van de S.D.B. tegen
troon, beurs en altaar, Rüter, Hoofdtrekken, p. is3i.

2nbsp;Domela Nieuvs^enhuis, Van Christen tot Anarchist, p. 319. Op p. 355 her-
haalt de schrijver dit nog eens. Vgl. ook Joan A. Nieuvsrenhuis, Voortrekkers
P- SS-

' Vliegen, a. w., I, p. 39.

^ Vgl. Kruyt, Het Nederlandse volkskarakter, p. 44.

heeft om te doen, wat hij deed. En hij wijst erop, dat zowel
Domela Nieuwenhuis als A. Kuyper door de lagere klassen
in ons land bij voorkeur als ex-dominee vereerd werden^.

Diepe indruk heeft het op de socialistische arbeiders ge-
maakt, dat Domela Nieuwenhuis, als eerste, het proletariaat
tot verzet opriep en daarvoor zijn positie opgaf, met zijn klasse
en met de kerk brak en ondanks spot en hoon trouw bleef
aan het socialisme en aan de socialistische massa. Speciaal in
hèm hebben zijn volgelingen het offer gewaardeerd, dat hij
bracht voor hen, voor hun bevrijding, voor het socialisme.
Zeker staat hij in het brengen van grote offers ter wille van het
socialisme niet alleen. Tallozen offerden hun bestaan op voor
hun ideaal: denk aan Croll, Van der Goes en aan de vele
eenvoudige strijders! Maar alleen Domela Nieuwenhuis heeft
daaraan een aureool kunnen ontlenen ^ Er was in de S.D.B.
langzamerhand een ware Domela Nieuwenhuis-cultus ont-
staan. Tot op zekere hoogte is dat begrijpelijk. Domela Nieu-
wenhuis stak door afkomst, economische positie, geestelijke
ontwikkeling ver uit boven de grote massa der proletariërs
en bleef zich toch met inzet van zijn gehele persoonlijkheid
geven aan hun bevrijdingsstrijd. Het is overigens opvallend,
hoe men wel tal van uitingen vindt van verering en verafgo-
ding van Domela Nieuwenhuis, maar zelden of nooit voor-
beelden van inniger persoonlijke verhouding, van eenvoudige
genegenheid, van warme vriendschap. Domela Nieuwenhuis
werd nooit deel van de massa, hij bleef er altijd boven staan.
Hij bleef altijd „mijnheerquot; Nieuwenhuis!»

Ondanks de ontkenningen in de gedenkschriften van Dome-
la Nieuwenhuis krijgt men, zoowel uit de geschriften over hem
als uit die van hem zelf, sterk de indruk, dat hij de persoons-
verheerlijking weinig of niet heeft tegengegaan, ja zelfs dik-
wijls in de hand heeft gewerkt. Tal van artikelen in Recht voor

1 De Nieuwe Tijd, 2e jaargang (1896/97), p. 306.

® Rüter, a. w., p. 23. Zie ook Oudegeest, a. tv., I, p. 38.

' Rüter, Hoofdtrekken, p. 167 vlg. Vgl. de brochure Licht, uitgegeven door
de Centrale Raad van de S.D.B., waarin voortdurend gesproken wordt over
„burger Crollquot; en „de heer D. N.quot;

Allen, de vele overgenomen, prijzende bericliten over Domela
Nieuwenhuis, het uitvoerig vermelden van vrijwel alle spreek-
beurten, de vergelijkingen met de Christusfiguur, de por-
tretten op de vergaderingen \ het is alles te veel, het lijkt te
opzettelijk, om veel waarde te kunnen hechten aan de in later
jaren neergeschreven tegenspraak. Het hoogtepunt bereikte
de verering in de tijd van Nieuwenhuis' veroordeling, gevan-
genschap en vrijlating. Zeker hebben de omstandigheden wel
sterk bijgedragen tot deze, zo onhollandse, persoonscultus.
Men kan Domela Nieuwenhuis toegeven, dat velen ook
zonder zijn toedoen zo dwaas waren zich er schuldig aan te
makenquot;. En als Gerhard aan Domela Nieuwenhuis schrijft,
dat hij van den beginne af de groeiende, soms waanzinnige
aanbidding heeft gadegeslagen van de proletariërs voor hun
nieuwe Messias en dat hij met bittere weemoed heeft waar-
genomen, hoe diep het proletariërsinstinct nog geworteld
was in hun hoog opzien tegen de rijke leider, dan voegt hij
er de verzuchting aan toe: „maar vaders lessen deden mij met
smart erkennen, dat er bovenmenschelijke eigenschappen
vereischt schijnen in een Messias om aan de groote moreele
gevaren zijner positie te ontsnappen.quot; ^ Het is wel gebleken,
dat ook Domela Nieuwenhuis deze eigenschappen niet bezat.
Overigens bezat hij tal van geestelijke en fysieke kwaliteiten,
die medehielpen om een onweerstaanbare indruk op de massa
te maken. Zijn rijzige gestalte, die alles miste wat alledaags
was, zijn apostelkop met de dwepersogen, zijn zelfbeheersing
en zijn uithoudingsvermogen, alles werkte samen om de in-
druk bij zijn volgelingen te vergroten Daarbij had hij ook als
spreker bijzondere kwaliteiten, al overheerste in zijn redevoe-
ringen gewoonlijk het negatieve, het kritische, het agitato-

^ Vgl. hiervoor o.a. Rüter, Lie Spoorwegstakingen, p. 23 vlgg.; Vliegen
a. w., I, p. 62 vlg.; Croll, Ter toelichting van mijn uittreden, p. 29 vlgg.

' Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 173.

^ A. H. Gerhard aan Domela Nieuwenhuis, 17-4-1899. Arch. D. N.

* Vgl. hiervoor de beschrijving bij Vliegen, a. w., I, p. 50 vlgg. Oudegeest
meent dat de zelfbeheersing meer gevoelloosheid kan worden genoemd
Oudegeest, a. w., p. 39.nbsp;. '

rische'^. Te boeien wist hij zijn hoorders wel. „De geniale
opruier,quot; schrijft Professor Brugmans, ,.uiterlijk een apostel,
innerlijk van felle en onmeedoogende haat vervuld tegen de
bestaande maatschappij, was juist de man om door zijn soms
plechtige, dan weer populaire, maar altijd zeer meeslepende
en hoogst suggestieve welsprekendheid de volksmassa te im-
poneeren en te boeien.quot;^

Naast al het voorgaande is het zonder twijfel van grote be-
tekenis geweest, dat er onder de socialisten aanvankelijk zo
weinig waren, die behalve goede wil en socialistische gezind-
heid ook ontwikkeling en leidersgaven bezaten. Dit toch had
ten gevolge, dat de enkelen, die uit het burgerlijk kamp
kwamen, een onevenredig grote invloed kregen. En van dezen
was Domela Nieuwenhuis zo verreweg de belangrijkste en de
meerdere, dat alle anderen bij hem in het niet zonken. Dat
heeft bewerkt, dat er geen harmonisch geheel groeide van ar-
beiders en „overgekomenenquot;. „De partij werd door de bur-
gerlijke leden niet geleid,quot; oordeelt Van der Goes, „maar
autocratisch bestuurd, en dit niet omdat zij te veel, maar om-
dat zij te weinig van die soort telde.quot;®

Het buitensporige overwicht van Domela Nieuwenhuis in
de oude beweging zal niet in de laatste plaats toegeschreven
moeten worden aan de onmondigheid, de achterlijkheid van
die beweging in haar eerste periode. De afstand in ontwikke-
ling, cultuur en óók bezit tussen Domela Nieuwenhuis
enerzijds en de socialisten anderzijds was te groot, Domela
Nieuwenhuis bleef te zeer de merkwaardige eenling uit het
andere kamp, dan dat van een werkelijke eenheid sprake kon
.zijn. Door het grote verschil in ontwikkeling is er aan de kant
van de arbeiders een sterk besef van afhankelijkheid van deze

^ Vliegen, a. w., I, p. 54. Zie verder o.a. de critische bespreking van Nieu-
wenhuis' optreden in volksvergaderingen in Frans Netscher, In en Om de
Tweede Kamer, p. 27 vlgg. Netscher noemt zijn redevoeringen ,,een raar meng-
sel van een vervelende preektoon, een bijtend sarkasme, een ophitsend revolu-
tionnairisme, een afbrekend cynisme en een lang gesleep van platte paradoxen.quot;
{t.a.p., p. 28).

2 Brugmans, De geschiedenis van Amsterdam, VIII, p. 491-
® Van der Goes in Na tien jaar, p. 51.

éne opofferende vriend hunner klasse. Nieuwenhuis' popu-
lariteit „verscheen als het geloof dat hij, in zijn stand, een
enorme uitzondering was. Iemand die zoveel voor dè arbei-
ders voelde, en zoveel voor hen gedaan had (ook geleden voor
hen), moest wel een heilige zijn. En een heilige was hij van
maatschappelijke afkomst, die gewoonlijk niets dan vijanden
voortbracht. Die klasse, door hun een D. N. te schenken,
had al hare arbeidersvriendschap uitgeput. Zulk een man staat
er, in de bourgeoisie, slechts één op in de honderd jaar. Wie
er, na hem, volgde, kon wel niet anders dan een bedrieger
zijn.quot;i

Inderdaad lijkt het mij juist, wat Van der Goes hier en elders
beweert, nl. dat het onbeperkte vertrouwen in en de grote
eerbied voor Domela Nieuwenhuis, één uit de kringen der
bourgeoisie, het wantrouwen tegen en de verachting voor
andere personen uit diezelfde groepen heeft bevorderd. Ook
Domela Nieuwenhuis zelf wekt vaak de indruk, ondanks zijn
ontkenning, dat hij wantrouwend stond tegenover ieder, die
uit andere dan arbeiderskringen tot de socialistische beweging
toetrad. Wellicht vreesde hij concurrentie, bedreiging van zijn
leiderschap ? Het is begrijpelijk dat zijn volgelingen, door de
grote leider voor de keuze gesteld: mij of een ander, vooral in
de eerste jaren nauwelijks aarzelden: Domela Nieuwenhuis'
onmisbaarheid was immers zonneklaar! Voor hen was de
S.D.B. zonder Domela Nieuwenhuis eenvoudig ondenkbaar..
Zijn overwicht was zo groot, zijn woord zo machtig, dat zijn
aanhangers voor het merendeel hem trouw bleven ook toen
hij van de sociaal-democratie vervreemdde. Voor Nieuwenhuis
gold ten aanzien van de S.D.B.: 1'état c' est moi! Of, zoals Van
der Goes het uitdrukt: „Domela Nieuwenhuis vertegenwoor-
digde en bestuurde de oude socialistische beweging niet
slechts, hij verpersoonlijkte haar. Hij, Nieuwenhuis, was de
beweging.quot; 2 Hier hebben wij een van de eigenaardigste ken-
merken van de S.D.B., tevens zijn zwakke zijde. De merk- ~

I Idem, p. 52.

^ Idem, p. 55.

waardige positie van Domela Nieuwenhuis maakt, dat de oude
socialistische beweging wel geleid werd, maar niet werd op-
gevoed tot zelfstandigheid. Ook al schrijft Nieuwenhuis, dat
hij er naar streefde van de S.D.B. een partij van zelfbewuste
en zelfstandige strijders te maken en dat het zijn doel was
zich als leider overbodig te maken hij is in deze als sociaal
opvoeder te kort geschoten; hij heeft zich juist niét overbodig
gemaakt. Integendeel! En dit gebrek aan zelfstandigheid,
aan eigen inzicht, aan innerlijke kracht en overtuiging, werd
tenslotte mede oorzaak van de ondergang van de eerste
socialistische organisatie.

3. HET ANARCHISME, DOMELA NIEUWENHUIS
EN DE OUDE BEWEGING (tot ± 1891)

Van een tegenstelling tussen anarchisme en sociaaldemo-
cratie is in de eerste periode van de socialistische strijd in ons
land niet of nauwelijks sprake. In de primitieve tijd van het
socialisme in Nederland waren ze praktisch vrijwel één,
meent Schaper Ook van anarchistische kant oordeelt men,
dat in het begin, toen het socialisme pas begon wortel te schie-
ten in de massa, allen het eens waren over de kern van dat
socialisme®. Dit is trouwens niet iets speciaal Nederlands;
wij zien het overal in de opkomende arbeidersbeweging. Het
is ook volkomen begrijpelijk. In zo'n beginperiode is de strijd
allereerst krachtig protest, onberedeneerd verzet tegen de
schreeuwende misstanden, tegen de onmenswaardige toestan-
den. 't Is vaak een ruwe uitbarsting van woede en haat, van
wanhoop en wraak. De actie beoogt aanvankelijk vooral het
wekken van de maatschappelijk ontrechten en economische
slaven tot besef van hun menselijke waarde, tot enig inzicht in
hun vernederende positie. Dat geeft aan de eerste socialis-

1 Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 261 vlg.

^ Schaper, a. w., p. 156.

' De Anarchist, Nov. '93.

tische beweging haar primitief, revolutionnair karakter. „Aan
details, aan onderdelen werd nog weinig door het volk daar-
buiten gedacht,quot; schrijft De Anarchist in 1893 in een be-
schouwing over de oudste tijd. „Voorlopig waren het nog
punten van de studeerkamer. Er was dus weinig of geen grond
voor geschilpunten en vandaar die eensgezindheid en eenheid,
die veel hadden van de onschuld van het paradijs, voortko-
mende uit onwetendheid. Die eensgezindheid was bijgevolg
van zeer negatieve aard,quot;^

Van praktische resultaten, binnen afzienbare tijd te berei-
ken, is in die beginperiode hoegenaamd geen sprake; hoofd-
zaak is eerst kritiek en actie. En daardoor blijven de tegen-
stellingen tussen voorstanders van een toekomstig krachtig
gezag en de aanhangers van onbeperkte vrijheid, tussen
collectivisme en anarchisme, voorlopig verborgen. Zodra ech-
ter de socialistische beweging van betekenis gaat worden,
invloed gaat krijgen op de politieke verhoudingen, zodra
vragen van praktische politiek moeten worden beantwoord,
kan het niet uitblijven, of de twee aangeduide stromingen
tekenen zich af en komen tegenover elkaar te staan. In vrijwel
alle landen, waar van socialisme sprake is, kunnen wij dit
constateren. De koers, die de socialistische beweging op den
duur gaat volgen „blijft in elk land een tweeledige: in de rich-
ting van het collectivisme van Marx of in die van het anar-
chisme.quot;quot; In de internationale beweging leidt dit tot de felle
botsing tussen de aanhangers van Marx en die van Bakounine,
.die een voorlopig einde vindt op het Haags Congres van 1872.
Het anarchisme lijdt de nederlaag en wordt uitgesloten, maar
de Eerste Internationale gaat praktisch te gronde

Hoewel de grote strijd op Nederlands grondgebied werd uit-
gevochten, was de Nederlandse beweging zelf aan het pro-
bleem nog niet toe. En zelfs tien jaar later, als de S.D.B, is
opgericht, is het anarchisme hier nog geen probleem. Nogmaals

^ Als voren.

Quack, De Socialisten, VI, p. 405.
® Idem, VI, p. 143 vlgg.

tien jaar later eerst zou het hier tot een bittere strijd komen.

Misschien is het goed bij het spreken over anarchisme
tweeërlei te onderscheiden. Allereerst heeft men de, boven al
aangeduide, primitieve, ongedisciplineerde manier van op-
treden, het spontane verzet tegen het treurig lot, tegen de
onderdrukkers, tegen alle overheid, gezag en macht. Deze
wijze van optreden, vaak sterk individualistisch, met weinig
begrip voor organisatie, duidt men, eigenlijk ten onrechte,
wel aan als anarchistisch. Hierop doelt Brugmans, als hij zegt,
,,dat het Nederlandse volk in zijn karakter een sterke anar-
chistische inslag heeft.quot;^ Hij wijst daarbij op het veelvuldig
verzet tegen de politie in ons land, de relletjes en allerhande
oproeren. Dit alles hangt wellicht ook samen met de algemeen
erkende sterke Nederlandse vrijheidszin en het niet geringe
individualisme hier te lande

Wanneer echter Brugmans, sprekende over het karakter der
socialistische beweging hier, niet wil laten vergeten, „dat
onder de oudere socialisten heel wat leiders voorkwamen,
die eigenlijk beter als anarchisten kunnen worden gequalifi-
ceerd en die zich later dan ook zoo hebben genoemdquot; dan
denkt hij nu toch aan een ander anarchisme, ook al is er ver-
band met het vorige. Ditmaal gaat het over het wezenlijke
anarchisme. D.w.z. over het anarchisme als leer, als levens-
beschouwing. Dit anarchisrne betekent een bewust zich keren
tegen alle dwang en alle gezag; het op de voorgrond schuiven
Van het persoonlijke, van de individuele vrijheid, het princi-
piëel verwerpen van elke autoriteit, van alle macht van de een
over de ander, het zich keren daarom tegen kiesrecht en tegen
parlementarisme

1 Brugmans, a. w., VIII, p. 471.

^ Kruyt, Het Nederlandse volkskarakter, p. 44.

® Brugmans, a. w., VIII, p. 488.

^ Vgl. Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 307, waar hij zegt: „Ik was anarchist
en kwam dus op tegen alle tirannie in welke vorm ook, tegen elk gezag van
buiten af, om voortaan geheel den nadruk te leggen op het persoonlijke, het
individueele.quot; Elders geeft Domela Nieuwenhuis deze omschrijving: ,,Anar-
chisme beteekent (dus) afwezigheid van elke verhouding van heerschappij,
hetzij zij is aristocratisch dan wel democratisch. De anarchist Verwerpt elke

Van dit anarchisme nu is in de oude socialistische beweging
aanvankelijk noch bij de leiders noch bij de volgelingen iets
van betekenis te vinden. Zowel de S.D.B. als Domela Nieu-
wenhuis heeft zelfs in de eerste jaren deze leer positief afge-
wezen.

Wel was de laatste wellicht door aanleg en karakter tot het
anarchisme voorbestemd ^. Wanneer men het leven van Domela
Nieuwenhuis overziet^, kan men daarin een ontwikkeling con-
stateren van gebondenheid tot steeds grotere vrijheid. Achter-
eenvolgens maakt hij zrch los uit het kerkelijk verband, ver-
breekt dan, in zijn theorieën, de banden met de staat, om ten-
slotte ook de banden met de partij los te scheuren, zelfs al
was die partij voor een belangrijk deel zijn eigen stichting.

Reeds in zijn studententijd vervreemdde hij enigszins van
de opvattingen en dogma's, waarmee hij thuis was opgegroeid.
Niet zonder moeite verkreeg hij in 1869 toegang tot de kerk^
en deed een jaar later zijn intrede als predikant in Harlingen.
In zijn volgende standplaats Beverwijk (1871), zowel als in
Den Haag (1875) keert de jonge predikant zich tegen tal van
kerkelijke instellingen, o.a. de dienst op Hemelvaartsdag en
tegen de in de kerk heersende geest. Het duurde niet lang, of
hij trok de konsekwenties uit zijn gewijzigde denkbeelden ten
opzichte van de godsdienst en trad uit de kerk (1879).
„Steeds duidelijker zag ik in,quot; schrijft hij in zijn gedenkschrif-
ten, „dat, wat men christelijken godsdienst noemde, niets
bijzonders is, want het schoone, het goede, het algemeen men-
schelijke daarin vond men in de zoogenaamde „heiligequot;
boeken van alle volken en ook bij de wijsgeren terug----Mijn

staatsdwang, de staat in eiken vorm en dus ook elke staatswet. Hij streeft naar
een maatschappelijke orde zonder staat en zonder wetten — de ,,vrije maat-
schappijquot;, zooals Johan Most en anderen haar hebben genoemd.quot; Ongedateerd
manuscript in het archief D. N.

I ,,Niet ieder kan anarchist zijn, al wil hij het ook. Men moet er een natuur
voor hebben.quot; Domela Nieuwenhuis, Van Christen tot Anarchist, p. 267.
Vgl. ook de noot op die bladzijde.

^ Men zie hiervoor ook het opstel van W. Havers en Sam W. Coltof in het
Gedenkboek F. Domela Nieuwenhuis, p. 154 vlgg.

® Vnl. door de geest van zijn proefpreken, Nieuwenhuis, a. w., p. 18 vlgg.

standpunt was heelemaal humanistisch. Ik voelde mij steeds
minder thuis in de kerk.quot; i En in zijn bedankbrief aan de kerke-
raad betoogt hij,- dat het bestaan van kerkgenootschappen
hinderlijk.in de weg staat aan het humanisme, dat naar zijn
heilige overtuiging het hoogste is. „Voor mij is niet het Chris-
ten-zijn, maar het mensch-zijn hoofdzaak____Zoo is de kerk

te eng, te bekrompen. Zoo staat de kerk in beginsel tegenover
de humaniteit.quot; Zijn illusie, „dat de kerk vervuld kon wor-
den met nieuw leven, dat zij wederom de Maatschappij, de
samenleving kon bezielen,quot; is vervlogen. En zo stond Domela
Nieuwenhuis, de opstandige, de zoeker naar waarheid en
gerechtigheid, de man met zijn zucht naar het absolute en
zijn afkeer van alle lapwerk 2, „buiten de werkkring die (hij)
zelf gewenscht en bemind had.quot;®

Merkwaardig is het, dat bij dit afscheid van de kerk met geen
enkel woord gerept wordt van de socialistische denkbeelden,
die Domela Nieuwenhuis toen toch al in meerdere of min-
dere mate aanhing Wel stelt hij tegenover de kerk, die „het
standpunt huldigt niet van deze wereld te zijn,quot; zijn huma-
nisme, „dat niet alleen wel van deze wereld is, maar haar be-
schouwt als de eenige, waarmede wij te maken hebben en als
gevolg daarvan zijn wij verplicht deze wereld te vervormen
tot een verblijfplaats, waarop allen een gezond en goed leven
kunnen leiden.quot;® Van socialisme of socialistische beginselen
geen woord. Tekenend was intussen wel, dat bij de afscheids-
preek „uit Amsterdam een heele wagon menschen was over-
gekomen, onder wie de mannen der Internationale, die ge-
broken hadden met allen godsdienst.quot;quot;Het is zeer wel moge-
lijk, dat het allereerst het atheïsme is geweest, dat hier bin-

^ Idem, p. 32 vlg.

^ Typisch is in dit verband de tekst van zijn afscheidspreek, Mattheus 9 : 17.
Idem, p. 34. Voor de gehele preek zie men Nieuwenhuis' Mijn afscheid van de
kerk.

ä Domela Nieuwenhuis, Van Christen tot Anarchist, p. 34.

^ 't Is immers hetzelfde jaar, waarin Recht voor Allen verschijnt. Vgl.
Vliegen, a. w., I, p. 49.

® Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 33 vlg.

® Idem, p. 34.

dend werkte. Maar Domela Nieuwenhuis wijst er toch ook
op, hoe er na afloop van de preek een samenkomst plaats had
in het Werkliedengebouw, „waar wij met elkander bespraken,
hoe wij den veldtocht tegen het kapitalisme het beste zouden
voeren.quot;ï

Weldra wordt Domela Nieuwenhuis nu geheel in de jonge
arbeidersbeweging getrokken; hij stond er middenin, voor hij
het zelf wist. Als redacteur van Recht vooy Allen staat hij
voortaan voortdurend op de bres voor de verdrukten en ver-
kondigt hij zijn politieke en sociale denkbeelden. Anarchist
was hij in de eerste jaren zeker niet. Met een zekere trots zegt
hij later, dat hij alles zelf heeft doorgemaakt en de verschil-
lende standpunten dus kent, ,,want ik stond nu eens op dit
dan op dat, naar gelang van de fase van evolutie, waarin ik
mij bevond.quot;2 Herhaaldelijk heeft hij op tal van plaatsen het
anarchisme scherp bestreden en de grote waarde van het kies-
recht en het parlementarisme verkondigd. Met de hem eigen
energie werpt hij zich in de strijd voor het algemeen kiesrecht
en hij is een dergenen, die de kiesrechtactie weten op te voe-
ren tot een grootse, nationale beweging. De grote waarde,
die hij aan het algemeen kiesrecht toekent, blijkt o.a. uit de
brochures, die hij eraan heeft gewijd. ,,Van alle hervormingen
moet deze de eerste zijn,quot; meent hij in 1879; „zij is het a.b.c.
van alle verbetering, zij is het begin van elke vooruitgang.quot;®
Hij ziet de strijd voor algemeen kiesrecht aanvankelijk als een
belangrijk onderdeel van de politieke actie. Terwijl zijn be-
langstelling voor coöperatie en vakbeweging, als te zeer ge-
richt op het direct belang, in het algemeen maar matig is,
hecht hij met zijn revolutionnair temperament, met zijn liefde
voor vrijheid, gelijkheid en broederschap, aan de politieke
actie grote waarde. Het bezit van algemeen kiesrecht acht hij
niet alleen belangrijk als een erkenning van de volwaardigheid
van de massa, ook verwacht hij, dat men na de verovering

^ t.a.p.

' Nieuwenhuis a. w., p. 305.

® Domela Nieuwenhuis, Algemeen stemrecht, p. 16.

van dit recht, gemakkeHjk de regeringsmacht zal kunnen ver-
werven. Hij verwacht „óf invoering van algemeen kiesrecht
óf de aanvang der sociaal-politieke revolutie op korten ter-
mijn.quot; ^ In beide gevallen zou de komst der socialistische
maatschappij weldra volgen. Domela Nieuwenhuis vraagt in
deze tijd aan Marx, welke maatregelen hij dan in het belang
der lijdende massa zou nemen. En hij betoogt dan verder te-
genover Marx, dat het al van belang zou zijn, „indien men
door samenwerking een internationale arbeidswetgeving kon
afdwingen.quot;^ In deze jaren acht hij dus blijkbaar arbeids-
wetgeving, dat wil dus ook zeggen parlementaire arbeid, van
belang. Geen wonder dan ook, dat hij zich bij verschillende
verkiezingen candidaat liet stellen, ook al was succes voorlopig
uitgesloten.

Met deze kiesrechtactie gaat gedurende vele jaren zelfs een
dikwijls felle bestrijding van het anarchisme gepaard. Uit-
drukkelijk zet Domela Nieuwenhuis in een hoofdartikel in
Recht voor Allen uiteen, dat socialisme en anarchisme niet
hetzelfde zijn, zoals oppervlakkige lieden zeggen, maar dat
beide iets geheel anders omvatten In een ander nummer
worden alle socialisten over de gehele wereld opgeroepen
„elkaar de hand te reiken tot gemeenschappelijke bestrijding
van het anarchisme.quot; Het moet van de daken verkondigd wor-
den, dat de anarchisten „onze tegenstanders zijn en zooveel
mogelijk uit onze beweging moeten worden geweerd.quot; ^
Samenwerking tussen anarchisten en socialisten is onmogelijk,
betoogt Recht voor Allen twee jaar later. ,,De anarchisten
achten de socialistische stellingen in haar verwerkelijking
éven drukkend, ja nog drukkender dan de tegenwoordige

^ Rüter, Hoofdtrekken, p. 170.

^ Rüter, De Spoorwegstakingen, p. 28 vlg.

® Recht voor Allen, i6-2-'85. Een grote moeilijkheid is, dat vaak niet is
mt te maken, of een ongetekend artilcel wel van Domela Nieuwenhuis is.
Wanneer er geen bijschrift of nabeschouwing van de redactie op volgt, mag
men aannemen, dat deze met de hoofdstrekking accoord gaat. Vgl. Nieuwen-
huis, a w., p. 268.

^ Recht voor Allen, 2-i2-'8s. Het artikel is ondertekend A-M. Er is geen bij-
schrift van de redactie.

maatschappelijke dwang, maar zij schijnen zich daarvan zoo
weinig bewust, dat zij in de partij blijven, tenzij ze zulks om
andere redenen doen.quot;i Ook in 1888 zet Recht voor Allen de
strijd tegen 't anarchisme voort en zet met nadruk uiteen, dat
het verschil tussen anarchisme en socialisme niet is gelegen
,,in een meerder vèr gaan, maar in een gaan in een andere

richting.quot; 2

Het staat dus wel vast, dat Domela Nieuwenhuis de eerste
jaren heeft behoord tot de bestrijders van het opkomend
anarchisme. Nog in 1888 beschouwt hij het anarchisme als
een gevaar voor de arbeidersbeweging. Immers hij schrijft
dan aan Engels: „Der Anarchismus hat hier auch angefan-
gen Adepten zu machen, aber ich glaube dass wir von dieser
Seite nicht viel zu fürchten haben.quot;® Toch voltrekt zich in
deze tijd al wel een verandering in Nieuwenhuis' denkbeel-
den. Juist nu schijnt hij toegankelijker te worden voor de
anarchistische opvattingen, in dezelfde tijd, dat hij — als
eerste socialist — zijn intrede doet in het parlement. Dat
geeft aan zijn optreden in de komende periode iets onzekers,
iets verwarrends, men krijgt de indruk van aarzeling en tegen-
strijdigheid. Zo toont Domela Nieuwenhuis zich in 1888 bij
de candidaatstelling voor de Tweede Kamer al weinig enthou-
siast. Een verzoek uit Weststellingwerf om een candidatuur
te aanvaarden, wijst hij af. Als dan ook enkele anderen be-
danken, veroorzaakt dit onder de aanhangers in het Noorden
teleurstelling en verwarring. En men kan de opmerking van
een Friese afgevaardigde begrijpen, dat het nu toch al te gek
wordt om zich warm te maken voor algemeen kiesrecht.
„Eerst hebben onze voormannen als Domela Nieuwenhuis
al hun best gedaan om ons de zaak met geestdrift te doen
aanpakken en ons in de verkiezingen te werpen, nu laat gij-
lieden ons in den steek. Zoo gaat bij ons de liefhebberij er
ook af.quot;^ Domela Nieuwenhuis is tenslotte blijkbaar voor de

^ Recht voor Allen, i4-i2-'87.

^ Idem, no. 14 van de loe jrg. (1888).

^ Aangehaald bij Rüter, De Spoorwegstakingen, p. 34.

^ Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 179.

aandrang gezwicht en aanvaardt in verschillende plaatsen,
o.a. in Schoterland, een candidatuur, ook al voelde hij zich
dan weinig tot het parlementaire stelsel aangetrokken. Hoewel
hij tijdens de verkiezingsvergaderingen telkens nadrukkelijk
verklaarde, dat hij socialist was en als zodanig gekozen wenste
te worden, liep het tenslotte toch zo, dat hij, bij herstemming
tegenover Heldt, gekozen werd, dank zij een 400-tal anti-
revolutionnaire stemmen. En die waren niet socialistisch,
alleen maar anti-liberaal bedoeld. Dit maakte het Kamer-
lidmaatschap ongetwijfeld nog minder aantrekkelijk voor
Domela Nieuwenhuis.

Hoewel hij zelf sceptisch stond tegenover de te bereiken
resultaten, — zijn positie als eenling was wel buitengewoon
moeilijk — is het Kamerlidmaatschap toch nog een teleur-
stelling voor hem geworden. Wel deed hij mede aan de parle-
mentaire arbeidt Hij hield een interpellatie over de werksta-
king in de venen 2. Met dit eerste optreden in het parlement was
hij niet onfortuinlijk. Het was in elk geval oorzaak dat de
Tweede Kamer zich gedurende enige tijd met de sociale
misstanden in het Noorden bezighield. De interpellatie leid-
de er toe, dat Domela Nieuwenhuis kort daarna een initiatief-
ontwerp indiende tegen de gedwongen winkelnering. Bij enkele
wetsontwerpen maakte hij gebruik van het recht van amende-
ment, hij hield algemene beschouwingen en mengde zich bij
verschillende gelegenheden in het debat. Gaandeweg echter
wordt, voornamelijk door de onaangename, teleurstellende
ervaringen, zijn activiteit als Kamerlid geringer. Hij bezocht
geen afdelingsvergaderingen®, diende geen amendementen of
wetsontwerpen meer in en beperkte zich steeds meer tot het
leveren van kritiek. Zijn waardering van de Kamerarbeid
daalde, en wel zeer snel. Reeds op het internationaal congres
te Parijs spreekt hij zijn scherpe veroordeling uit over het

^ Zie over Nieuvs^enhuis' optreden in de Kamer, Frans Netsciier, a. w.,
P- 32 vlgg.

' Domela Nieuvirenhuis, a. w., p. 153 vlgg. Uitvoeriger Vliegen, a. vi., II
p. 40 ylgg.

' Zie voor de motivering Domela Nieuwenhuis, a. ro., p. 161.

parlementarisme, waarvan hij niets verwacht, juist omdat
hij lid is van een parlement, omdat hij de hele comedie gezien
heeft 1. Bij deze gelegenheid haalt hij, blijkbaar met instem-
ming, de woorden aan van een ,,geestig schrijverquot;, die er op
wijst, hoe het woord parlement is samengesteld uit twee delen,
parle en ment, respectievelijk afgeleid van parler en mentir!
Erg overtuigend is deze geestigheid niet, hoe dikwijls Domela
Nieuwenhuis haar later ook herhaald heeft. Een onverdachte
uiting van Nieuwenhuis' geringe waardering van het parle-
mentarisme vinden we in een particuliere brief, eveneens uit
het jaar 1889. „Het parlementaire leven blijft mij erg tegen-
staan,quot; heet het in deze brief, „en vergis ik mij niet, dan

heeft het parlementarisme zijn langste tijd gehad____Alleen

te staan is overigens een doodend werk en dagelijks gevoel ik

het onvruchtbare meer.....Hij zou het zelf zeker niet al

te zeer betreuren, als hij zijn Kamerarbeid kon beëindigen.
Aan het Kerstcongres van de S.D.B. in 1889 legt hij de vraag
voor, of hij lid van de Tweede Kamer zal blijven of niet. Het
congres antwoordt bevestigend. In het volgend jaar betoogt
Domela Nieuwenhuis bij herhaling in Recht voor Allsn,
dat het niet raadzaam is voor sociaal-democraten wetsvoor-
stellen in te dienen: dat is meewerken om nieuwe lappen te
zetten op het oude kleed, lappen die noodzakelijk moeten af-
scheuren. Het parlementarisme mag nooit anders dienst doen,
dan als agitatiemiddel®.

Het zou volkomen begrijpelijk zijn geweest, als Domela
Nieuwenhuis zich in 1891 niet herkiesbaar had gesteld. Hij
voelde zelf het Kamerwerk als onvruchtbaar, had weinig
directe resultaten bereikt en in de pers geringe waardering
gevonden. Zijn persoonlijke aanleg maakte hem bovendien
wellicht niet de geschikte persoon voor het moeizame, droge

Idem, p. 188. Vgl. Na twintig jaar, p. 38 vlg. Zie over de veranderingen in
de opvattingen ^ an Nieuwenhuis ook Troelstra's artikel in De Baanbreker,

29-i2-'94.

^ Domela Nieuwenhuis aan zijn broer Adriaan, 27-3-'89. Archief D. N.

^ Recht voor Allen, zb-g-'go. Vgl. ook 26/27-io-'9o. Vgl.eveneens Ritter,
Een halve eeuw, I, p. 409 vlg.

Kamerwerk, hij was veel meer de agitator, de wekker, de volks-
leider. Het is zeker verwonderlijk, dat hij, ondanks dit alles,
in 1891 toch opnieuw een candidatuur, o.a. voor Schoterland,
accepteert. Bovendien heeft hij het blijkbaar de moeite waard
gevonden in Recht voor Allen telkens aandacht te vragen voor
de verkiezingen; hij verzorgt een nieuwe druk van een bro-
chure: Hoe ons land geregeerd wordt op papier en in werhelijk-
heid^. Hierin ijvert hij voor een regering door en voor het volk
en voor de verovering van de machtsmiddelen, die nooit weer
uit handen moeten worden gegeven. „Want zij hebben geen
recht, die geen macht bezitten om dit recht te verdedigen.quot;
Onder de toegevoegde citaten lezen we o.a. „Tot de onver-
vreemdbare rechten nu van ieder zelfstandig, eenigszins aan
de kinderschoenen ontwassen volk behoort het recht om zich
zijn eigene regenten te kiezen.quot; Hij schrijft een speciale
brochure voor de middenstand ^ en geeft tenslotte in een extra
geschrift een overzicht van zijn arbeid als Kamerlid®. Het is
een krachtig pleidooi voor algemeen kiesrecht. Het volk mist
de kenmerken der volkssouvereiniteit, die bestaan in het
stembiljet dat besluit, in het wapen dat verdedigt en in
de bodem die voedt. „Als wij het stembiljet hebben ver-
overd, dan zullen we daardoor komen tot het wapen en den
bodem.quot;

Het resultaat van de verkiezingen van 1891 was al heel pover.
Domela Nieuwenhuis bracht het tot een herstemming met
Treub, maar werd niet gekozen. Dat de teleurstelling in socia-
listische kringen groot was, blijkt o.a. uit het bittere artikel in
Recht voor Allen, waarin vooral het „advokaatje uit Amster-
damquot; (Treub) scherp wordt gekritiseerde Dat Domela
Nieuwenhuis naderhand, ondanks de aandrang en de nieuwe
actie van de Friese Volkspartij, weigerde een Kamerzetel te

1nbsp;4e druk, 's-Gravenhage, 1891.

2nbsp;Wat is de toekomst onzer middenklasse} 's-Gravenhage, 1891.

' Vier jaren klasse-regering of wat men met algemeen kiesrecht had kunnen
gedaan krijgen, 's-Gravenhage, 1891. Vgl. Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 165
vlgg. De brochure werd in meer dan honderdduizend exemplaren uitgegeven.
Vliegen, a.w.,U,p. 268. Vgl. ook GedenkboekF. Domela Nieuwenhuis, p. 178 vlgg.

* Recht voor Allen, 25-6-'9i. Vgl. Vliegen, a. w., II, p. 273 vlg.

aanvaarden bij de gratie van diezelfde Treub,is begrijpelijki.
Erg spijtig is hij over zijn niet-herkiezing ongetwijfeld niet
geweest. Persoonlijk heeft hij het wellicht als een bevrijding
gevoeld, niet meer „als een melaatsche te zitten in dat college
van honderd.quot; Zowel deze niet-herkiezing als de parlementaire
ervaring hebben ertoe bijgedragen om ^ijn anti-parlementaire
gezindheid te versterken. En dit feit is niet alleen voor Domela
Nieuwenhuis zelf, maar ook voor de ontwikkeling van de
socialistische beweging in ons land in het algemeen en voor
de S.D.B. in het bijzonder, van de grootste betekenis geweest.

In de S.D.B. was in de eerste jaren geen sprake van werke-
lijk anarchistische opvattingen, ondanks het primitieve, ruwe
karakter. En ook ondanks het feit, dat het contact van veel
socialisten met de staat dikwijls van onaangename aard was

Weldra zien wij de S.D.B. een belangrijke plaats innemen
in de beweging voor algemeen kiesrecht. Voor de socialis-
tische arbeiders, evenzeer als voor de leden van het A.N.W.V.
en van Patrimonium, was de invoering van algemeen kiesrecht
een kwestie van recht®. De arbeiders van alle richtingen zagen
in het bezit van kiesrecht een erkenning van hun maatschappe-
lijke volwaardigheid. De socialisten vooral hechtten in de
eerste tijd aan het algemeen kiesrecht zeer grote waarde, niet
zozeer als doel, maar als middel. Zij begeerden het vóór alles
als wapen in de sociale strijd en hadden grote verwachtingen
van het gebruik van dit machtig instrument. Niet voor niets
stond het als eerste eis op het program van de S.D.B. Steeds
meer namen de socialisten de leiding in de verschillende kies-
rechtacties. Zij waren enige jaren lang de drijfkracht van de be-
weging en gaven haar „vaart en elan.quot; Dit hangt samen met
het feit, dat veel socialisten de verovering van het algemeen
kiesrecht op korte tijd verwachtten. Recht voor Allen spoorde

f

^ Zie over de merliwaardige naverkiezing in Schoterland en het conflict
tussen Domela Nieuwenhuis en de Friese Volkspartij, Domela Nieuwenhuis,
a. w., p. 175 vlgg.

' Vgl. Rienzi, Socialisme en Vrijheid, p. 143.

quot; Zie voor de kiesrechtstrijd Rüter, Hoofdtrekken, p. 132 vlgg. Vgl. ook zijn
Spoorwegstakingen, p. 28 vlgg.

dikwijls op zeer felle toon tot krachtige strijd voor algemeen
kiesrecht aan; alle krachten moesten daarop worden gecon-
centreerd.

Waar zo de stemming in de socialistische beweging was, ligt
het voor de hand, dat het anarchisme daar voorlopig weinig
kans had. Wanneer dan ook op het Kerstcongres van de S.D.B.
in 1882 de vraag wordt gesteld, langs welke weg het mogelijk
is de geschillen tussen anarchisten en andere socialisten bij
te leggen, wordt deze vraag niet behandeld, „omdat men in
Nederland nog geen anarchisten had.quot; Overigens meende
men, „dat het anarchisme het omgekeerde is van socialisme,
daar dit laatste organisatie bedoelt van alle arbeiders, terwijl
het anarchisme dit niet wenscht.quot;i Toch duurde het niet lang
of het anarchisme begon hief enige betekenis te krijgen.
In het laatst van 1881 verscheen in België een anarchistisch
blad De Opstand, dat vooral in ons land veel gelezen werd en
door zijn heftige toon nauw aansloot bij de wijze van discus-
siëren in arbeiderskringen. Enige jaren later kreeg Nederland
zelf een anarchistisch blaadje, nl. De Vrije Pers^, dat slechts
korte tijd bestond. In 1888 vonden de anarchisten een tribune
in De Anarchist, orgaan van goddeloozen, havehozen en re-
geeringloozen. Het blad verscheen zonder redactie, zonder
program en werd aan de lezers verstrekt zonder verplichte
abonnementsprijs! ®

Tal van oorzaken hebben samengewerkt om de anti-parle-
mentaire gezindheid in de S.D.B. te versterken en de belang-
stelling voor de anarchistische denkbeelden te verhogen.

De revolutionnaire verwachtingen waren omstreeks 1885
hoog gespannen. Men geloofde immers, dat er op korte ter-
mijn een revolutionnaire situatie zou ontstaan en dat de
sociale omwenteling dan de redding zou brengen uit de ellen-
de. De revolutionnaire woelingen echter uit deze jaren, ge-

1 Vliegen, a.w., I, p. 71.

^ Bymholt, a. w., p. 410. De Vrije Pers verscheen in 1886 en 1887.

' In Juli 1892 werd een abonnementsprijs vastgesteld en kort daarna werd
ook een redacteur vermeld, nl. J. Methöfer. Vgl. De Anarchist, se jrg, no. 33.

volg o.a. van de grote nood door de werkloosheid en van ver-
bittering over het regeringsbeleid, werden al te spoedig ge-
volgd door felle reactie, die vooral in de Oranjefurie van het
jaar 1887 ernstige afmetingen aannam. Bittere ontgoocheling
en ernstige teleurstelling in socialistische kringen waren het
gevolg.

Ook de kiesrechtactie was op mislukking en teleurstelling
uitgelopen. De beweging voor algemeen kiesrecht had haar
hoogtepunt bereikt in 1885. Door het aannemen van de drei-
gende motie op de grote Haagse betoging van dat jaar, waarbij
een herhaling van deze beweging beledigend voor de eigen-
waarde van het Nederlandse volk werd verklaard, sneed men
zichzelf de weg voor verdere kiesrechtactie praktisch af. Ver-
loop van de beweging voor algemeen kiesrecht was dan ook
het gevolg, terwijl bovendien juist in die tijd een scherpe re-
actie van de zijde der regering intrad Ook de verdere ge-
beurtenissen op politiek gebied waren weinig geschikt om bij
de socialistische arbeiders nieuw enthousiasme te wekken.
De grondwetsherziening van 1887 bracht niet het zozeer be-
geerde algemeen kiesrecht; het „kaoetsjoek-artikelquot; onthield
nog voor lange tijd aan de meeste arbeiders het kiesrecht.

Zo was er dus teleurstelling naar twee kanten. Dit heeft
bewerkt, dat de S.D.B. een periode van aarzeling doormaakt:
moest men de revolutionnair-eschatologische traditie hand-
haven, of moest men zich geheel op de politieke actie werpen ?
Deze periode van aarzeling duurt enige jaren, jaren alweer van
grote ellende, van werkloosheid, stakingen en vervolgingen.
En juist in deze jaren wenden vele teleurgestelden zich naar het
anarchisme. „Toen de S.D.B. aan eigen verwachtingen twij-
felde, kon het anarchisme in invloed stijgen; het vertoont
dezelfde utopistische en eschatologische trekken als de oude
beweging, en velen moest de vernietiging van de staat aan-
trekken, nu hij als middel tot het doel niet te hanteren bleek.quot;®

^ Men leze de sterke staaltjes, die Vliegen hiervan geeft. Vliegen, a. w.,
I, p. 194 vlgg.

Rüter, a. w., p. 33 vlg.

Eveneens stegen de kansen voor het anarchisme, toen de
S.D.B. zijn activiteit op allerhande gebied inperkte. De vak-
actie gaat zich, na 1887, geleidelijk meer buiten de partij-
organisatie ontwikkelen; ook de politieke actie laat de S.D.B.
in 1887 aan andere organisaties, als Volkspartij en Bond voor
Algemeen Kies- en Stemrecht overd In 1888 verwerpt de
S.D.B. bovendien, voornamelijk op aandrang van Croll, de
coöperatie als strijdmiddel. Door deze besluiten gingen eigen-
lijk drie belangrijke mogelijkheden voor actie voor de S.D.B.
verloren; dit heeft het gevoel van onzekerheid en machteloos-
heid onder de leden versterkt, wat hen toegankelijker maakte
voor de anarchistische theorieën.

Vooral in Den Haag waren de anarchisten nogal actief. Daar
werden cursusvergaderingen gehouden over het anarchisme,
met praktische toepassing der theorie: geen voorzitter, geen
agenda, geen orde! Dat van een behoorlijke gedachtenwisse-
ling zo geen sprake kon zijn, ligt voor de hand. Het bestuur
van de S.D.B.-afdeling in Den Haag heeft de uitwerking van
deze bijeenkomsten toch blijkbaar niet vertrouwd en het nodig
geoordeeld ook van sociaal-democratische zijde vergaderingen
over het anarchisme te organiseren^. In deze dagen was Domela
Nieuwenhuis, naast Vliegen, nog een van de krachtigste be-
strijders. Dit is misschien een van de oorzaken, dat de anar-
chistische actie en invloed toenamen tijdens Nieuwenhuis'
gevangenschap in 1887.

Een besluit op het Congres van de S.D.B. in 1887 wekt ten
onrechte de'indruk, alsof daar de anarchistische, anti-parle-
mentaire gezindheid dan al de overhand heeft gekregen. De
S.D.B. besloot nl. als zodanig niet deel te nemen aan de ver-
kiezingen. De leden-kiezers bleven geheel vrij in hun handel-
wijze. Hoewel dit besluit doet denken aan de bekende motie-
Hoogezand-Sappemeer op het Groningse congres van 1893®,

^ Zie iiiervoor 't besluit van liet congres in 1887.

^ Ook in andere plaatsen organiseerde de S.D.B. dergelijke vergaderingen,
o.a. in Beverwijk, Delft, Haarlem. Vliegen, a. w., II, p. 60.

® Zie hierna p. 121.

was de strekking toch een geheel andere. De bedoeling was
alleen om in samenwerking met anderen, als Volkspartij aan
de verkiezingen deel te kunnen nemen. Dat dit besluit vol-
strekt geen anarchistische strekking had, blijkt overigens
zonneklaar uit het feit, dat tal van vooraanstaande figuren uit
de S.D.B. in 1888 candidaat waren voor de Tweede Kamer,
terwijl Domela Nieuwenhuis zelf immers gekozen werd. Ook
het besluit van het volgende congres van de S.D.B. (1888)
om bij de Tweede Kamer-verkiezingen met eigen candidaten '
uit te komen, wijst er in elk geval op, dat de S.D.B. toen niet
anarchistisch was.

De Kamerperiode van Domela Nieuwenhuis heeft ten
aanzien van de waardering van het parlement een tweezijdige
uitwerking gehad. Enerzijds gaf ze aan de parlementair gezinden
in menig opzicht bevrediging. Nieuwenhuis' optreden in de
Kamer was in hun ogen een voortdurende propaganda voor
de socialistische denkbeelden. Herhaaldelijk werden zijn rede-
voeringen als afzonderlijke brochures uitgegeven en leverden
geschikt propagandamateriaal Nieuwenhuis dwong de Kamer
telkens aandacht te schenken aan de noden van het volk en
legde bij tal van gelegenheden de gebreken in staat en samen-
leving blootIn arbeiderskringen, speciaal in Friesland,
vond de parlementaire arbeid van Domela Nieuwenhuis wel
waardering, wat o.a. bleek uit de energieke pogingen om hem
in 1891 weer in de Kamer te brengen®.

^ Vgl. Gedenkboek F. Domela Nieuwenhuis, p. 170.

^ Zie de lijst van behandelde onderwerpen bij Domela Nieuwenhuis, a. w.,
p. 166 vlg. Vgl. ook zijn brochure Vier jaren Klasse-regering.

^ Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 175 vlgg. Vgl. ook Vliegen, a. w., I, p. 59.
De waardering van Nieuwenhuis als Kamerlid was in de burgerpers, zoals te
verwachten was, zeer gering. Een uitzondering maakt het Dagblad voor Neder-
land, dat van oordeel is, dat Domela Nieuwenhuis „als volksvertegenwoordiger
in de Staten-Generaal beter dan iemand anders zijn plicht heeft gedaan. . . .
Hij heeft op zijn eenzaam standpunt moed en volharding getoond, die waar-
dering verdienen en een gematigdheid betracht, groot genoeg om radicaal-
gezinden liberalen in de Kamer de uitvlucht te ontnemen, dat zij niet met hem
zouden hebben kunnen, samenwerken. Wij zouden het betreuren indien de
socialisten in de Kamer een, en in 't bijzonder zoo zij dezen vertegenwoordiger
moesten missen.quot; (Dagblad voor Nederland, 2i-5-'9i).

Anderzijds was maar al te pijnlijk gebleken, hoe Domela
Nieuwenhuis, als eenling, feitelijk machteloos stond. De prak-
tische resultaten van zijn werk als Kamerlid waren zeer ge-
ring. Dit versterkte zowel bij hemzelf als bij een deel van zijn
aanhang, de anti-parlementaire gezindheid, die verder nog
bevorderd werd door zijn niet-herkiezing. Zo heeft dus de
parlementaire werkzaamheid van Domela Nieuwenhuis in
deze kwestie geen oplossing gebracht, vooral omdat hij zelf
sterk blijft weifelen tussen afkeuren van en toenaderen tot het
anarchisme. Zijn afkeer van de doctrinaire houding, vooral
van de Duitse socialisten, van strenge partijorganisatie en
meerderheidsbesluiten, wordt gaandeweg sterker. En terzelf-
der tijd wordt zijn waardering voor het anarchisme groter.
Reeds op het internationale congres van 1891 te Brussel zegt
Domela Nieuwenhuis, naar aanleiding van de aanvallen van
Liebknecht op het anarchisme: „Wij zijn bovendien niet
bang voor de naam anarchisten.quot; En van het parlementarisme
heet het, dat dit dikwijls een bederf is geweest, terwijl de
parlementaire atmosfeer ongezond wordt genoemd

De veranderde inzichten, bij Domela Nieuwenhuis zowel
als bij tal van leden van de S.D.B., vinden hun uitdrukking
in het congresbesluit van 1891, dat de revolutionnaire taktiek
gehandhaafd zal blijven. Een weinigzeggend, vaag besluit,
maar toch wel met een anti-parlementaire strekking. Maar als
dit besluit genomen wordt, is de strijd om de leiding van en de
richting in de S.D.B. al in volle gang.

1 Radicaal Weekblad, 18-10-'91.

TWEEDE HOOFDSTUK

DE STRIJD IN EN OM DE S.D.B.^

I. HET EERSTE VERZET

Ongeveer tien jaar lang is Domela Nieuwenhuis de onbe-
twiste leider geweest van de socialistische beweging in ons
land. Hij was in zijn uitzonderlijke positie voorlopig onaan-
tastbaar, trouwens ook onbedreigd. Dit geweldig overwicht,
deze verafgoding sloten echter gevaren in zich zowel voor
Domela Nieuwenhuis zelf als voor de beweging. Bij Nieuwen-
huis ontstaat langzamerhand een gevoel van onmisbaarheid;
de overmatige verering, die hij geniet, leidt tot zelfoverschat-
ting. Steeds minder kan hij kritiek verdragen; verzet tegen
zijn leiding voelt hij als een aanval op het socialisme en
omgekeerdquot;.

In de eerste jaren van de S.D.B. is er zelden sprake van
verzet tegen Domela Nieuwenhuis of van ernstige conflicten.
Natuurlijk zijn er wel eens moeilijkheden geweest; ook heb-
ben wel personen, uit teleurstelling of uit protest, de S.D.B.
verlaten. Maar een enkele maal slechts ging dit gepaard met
een openlijke aanval op Domela Nieuwenhuis en veroorzaakte
het enig rumoer naar buiten.

a. Van Raay

Dit was o.a. het geval met C. J. van Raay®. Deze, naar het

^ Naast de bij het eerste hoofdstuk vermelde werken, is voor het tweede
hoofdstuk vooral gebruikt: P. J. Troelstra, Gedenkschriften: le deel. Wording-,
2e deel. Groei.

' Iedere leider loopt dit gevaar. Vgl. de opmerking van Rüter over Troel-
stra's gevoeligheid voor de critiek der Marxisten, Rüter, a. w., p. 66 vlg.

' Zie voor Van Raay, Vliegen, a. w., I, p. 463 vlgg.; Bymholt, a. w., p. 348
en 394; Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 85 vlg.

schijnt een niet al te vakkundig timmerman, was in 1883 in
de beweging gekomen. Ondanks het geheel onvoldoende
onderwijs, dat hij genoten had, ontwikkelde hij zich spoedig
tot een verdienstelijk propagandist. Weldra kwam hij als ex-
pediteur op de drukkerij van Recht voor Allen. Het duurde
niet lang of er kwam wrijving tussen Van Raay en de leidende
figuren in de S.D.B., speciaal Domela Nieuwenhuis. Dit was
wellicht voor een deel het gevolg van persoonlijke eigen-
schappen van Van Raay. Het is niet onmogelijk, dat hij door
zijn snel succes als spreker en als schrijver wat over het paard
getild was en mede daardoor wat arrogant werd. Vliegen, die
hem overigens prijst om zijn agitatorische gaven en zijn helder
inzicht, noemt hem eigenwijs, eerzuchtig en vooral koppig.
Hij had een vrij hoge dunk van zichzelf en onderschatte de
betekenis van iemand als Domela Nieuwenhuis. Daardoor
heeft Van Raay zich, wellicht eerder dan anderen, geërgerd
aan het overwicht van Domela Nieuwenhuis en over het feit,
dat deze in de proletarische S.D.B. toch altijd de „mijnheerquot;
bleef. Van Raay was een onafhankelijke natuur. Hoewel hij
door zijn betrekking ondergeschikte van Domela Nieuwen-
huis was geworden, was hij er niet de man naar, om nu eigen
opvattingen te onderdrukken en de onderdanige, volgzame
dienaar te spelen. Hij zag er geen bezwaar in, een andere me-
ning te verkondigen dan Domela Nieuwenhuis. Zo op het
congres van de Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht,,
waar hij een volksparlement verdedigde tegenover Domela
Nieuwenhuis; zo ook bij een conflict tussen de Haagse af-
deling van de S.D.B. en de Centrale Raad over het meevoeren
van een vlag^.

De strijd tussen Van Raay en Domela Nieuwenhuis kreeg
een vrij plotseling einde, doordat de eerste op een buitenge-
woon congres van de S.D.B. in 1886 als lid werd geroyeerd,
naar aanleiding van een vrij onbelangrijke kwestie, die tot een
„verraadzaakquot; werd opgeblazen. Het gehele verloop van dé

1 Zie iiiervoor Van Raay, Mijn Afscheid van den Sociaal-Democratischen
Bond, p. II.

historie wekt wel de indruk, dat Domela Nieuwenhuis dit ge-
val heeft aangegrepen om zich van een lastige medewerker
te ontdoen. Het ging bij deze moeilijkheden in hoofdzaak om
persoonlijke eigenaardigheden en tegenstellingen. Men hoort
in Van Raay's brochure, na zijn royement geschreven, dezelf-
de klanken en klachten over de positie en de houding van Do-
mela Nieuwenhuis, als in de kritiek van latere opposanteni.
Wel zit er in het conflict ook iets van een tegenstelling tussen
de arbeider en de man uit gegoede kringen. Van Raay blijft in
Nieuwenhuis, ondanks alles, de kapitalist zien en hij beschouwd
hem als een gevaar voor de socialistische beweging. In de
S.D.B., geleid door iemand als Domela Nieuwenhuis, kan hij
geen vertrouwen meer hebben. Hij is van oordeel, dat de ar-
beiders zich moeten organiseren met het oog op de revolutie
die hij aanstaande acht. Vandaar zijn oproep, aan het slot
van zijn brochure, tot het vormen van een nieuwe partij. „Er
moet dus zijn een partij van arbeiders en arbeiders alleen,
om de groote vraagstukken van den dag door vereenigde wer-
king tot oplossing te brengen.... Wij moeten er van over-
tuigd zijn, dat een kapitalist blijft een kapitalist, al verbergt hij
zijn wolfshuid onder een schapevacht. Daarom werklieden,
sluit u aaneen! Niet om personen voorop te stellen, maar om
eene vereeniging te vormen, die, demokratisch bestuurd, de
zaak alleen zal behartigen.

Van een eigen program, principieel afwijkend van dat van
de S.D.B., is geen sprake. Toch krijgt Van Raay nog een
vijftigtal leden van de Haagse afdeling van de S.D.B. mede,
die met hem een nieuwe sociaaldemocratische vereniging vor-
men. Van enige betekenis is deze organisatie nooit geworden,
weldra spatte ze uiteen, zonder enig spoor achter te laten®.

1 Van Raay, a. w., p. 7 vlgg. Van Raay klaagt over de afgodische verering
van Nieuwenhuis, over het breed uitmeten in Recht voor Allen van alles wat
hij deed, over zijn gèvoel van onmisbaarheid, over het feit, dat hij geen tegen-
spraak kon verdragen en niemand naast zich kon dulden.

^ Idem, p. 14 vlg.

' Vliegen, a. w., I, p. 465 vlg. Ook Vliegen is enige tijd lid geweest van deze
vereniging. Nieuwenhuis, a. w., p. 86.

b. Croll

Was er van een politieke tegenstelling tussen Van Raay en
Domela Nieuwenhuis geen sprake geweest, dit bleek wel het
geval in het conflict met C. Crolli. Deze kwam, anders dan
Van Raay, uit de gegoede burgerstand. Hij ontving een behoor-
lijke opleiding en werd ambtenaar op het Departement van
Binnenlandse Zaken. Mede onder invloed van Domela Nieu-
wenhuis kwam hij in de socialistische beweging en werd wel-
dra een van de leidende figuren. Dit leidde op den duur tot
een botsing met minister Heemskerk, die in het begin van 1886
Croll de eis stelde: óf ontslag nemen als lid van de Centrale
Raad van de S.D.B. óf ontslag vragen als ambtenaar aan het
ministerie. Croll weigerde het een zowel als het ander en kreeg,
ondanks zijn uitvoerig en gedocumenteerd adres aan de Tweer
de Kamer, op i April 1886 ongevraagd ontslag Hij wierp
zich nu geheel in de socialistische strijd en bleek een zeer be-
kwaam propagandist. Hij was een uitstekend spreker en be-
schikte over een welversneden, scherpe pen. Gedurende
bijna vier jaren was Croll naast Domela Nieuwenhuis de voor-
naamste leider van de S.D.B. en mederedacteur van Recht
voor Allen. Eerder dan Nieuwenhuis ontwikkelde Croll zich
echter in anarchistische richting en hij kon zich steeds minder
met de leiding en de opvattingen van de S.D.B. verenigen.
Geheel onverwacht deelde hij op 't congres in 1889 mede,
dat hij niet meer voor een benoeming als redacteur van Recht
voor Allen in aanmerking wilde komen. Als motief gaf hij op,
dat hij het verkeerd achtte, dat twee personen samen een blad
redigeerden®, maar het duurde niet lang, of de ware redenen
van zijn terugtreden kwamen aan het licht. In de zomer van
1890 verliet Croll de S.D.B.; dit was voor de bond ongetwij-
feld een ernstig en pijnlijk verlies*.

1 Zie voor Croll, Vliegen, 0. vj., I, p, 382 vlgg.; Bymholt, a. w.y p. 610 vlgg.

^ Het adres bij Vliegen, a. w., I, p. 385 vlgg. Zie verder Croll's brochure
Afgedrongen van de bodem des rechts, 's-Gravenhage 1886.

' Bymholt, a. w., p. 536 vlg. Vliegen, a .w., II, p. 136 vlg.

* Bymholt, a. w., p. 611. „We hebben zoo voor en na verschillende per-
sonen zien heengaan uit de S.D. partij, maar nog nooit iemand wiens heen-
gaan zoo pijnlijk is,quot; aldus Bymholt.

In een uitvoerige brochure gaf Croll een overzicht van zijn
motieven en denkbeelden^. Hieruit bleek, dat zijn uittreden
zowel een gevolg was van persoonlijke moeilijkheden met
Domela Nieuwenhuis als van verschil in politieke opvattingen.
Scherp keert Croll zich tegen de neiging van Nieuwenhuis
om „in zijn aartsvaderlijke partijgemeenschap de rol van
hoogepriester te vervullen.quot; Hij verwijt hem, dat het koninkje
spelen hem tot een tweede natuur is geworden en hekelt
Nieuwenhuis' zelfverheerlijking in Recht voor Allen en zijn
volkomen eigenmachtig optreden in de S.D.B. Verder be-
schuldigt hij Domela Nieuwenhuis ervan misbruik van zijn
financiële macht te maken. En pijnlijk voelt hij zich getroffen
door Nieuwenhuis' vraag, wat hij — Croll — toch eigenlijk
wel geofferd had, op 't moment dat hij ,,op 32-jarigen leeftijd
voor de derde maal moet gaan zoeken, wat den heer Domela
Nieuwenhuis reeds in zijn wieg dubbel en dwars was ver-
zekerd, n.1. een positie om te kunnen leven!quot; In het eerste
deel van zijn brochure geeft Croll een overzicht van zijn
politieke ideeën en het is eigenaardig om te zien hoe hij hierin
voortdurend Domela Nieuwenhuis aanvalt met soortgelijke
anarchistische argumenten als deze zelf enige jaren later bij
herhaling zal gebruikenquot;.

De aanval op Domela Nieuwenhuis wordt voortgezet in
een anoniem verschenen brochure van het jaar 1891 met de
veel belovende titel: Domela Nieuwenhuis ontmaskerOok
hierin richt de critiek zich op Nieuwenhuis' redacteurschap,
op zijn inconsequentie wat zijn houding in en buiten de Twee-
de Kamer betreft en op het misbruik, dat hij van zijn financiële
positie maakt. De schrijver meent verder, dat de revolution-

1 C. Croll, Ter toelichting van mijn uittreden uit de Sociaal-Democratische
Partij. {Een vraag van Staatsrecht mede), 's-Gravenhage 1890.

^ Zo over individuele vrijheid, het recht van de meerderheid, het verder-
felijke van het parlementarisme, enz. Croll, a. w., p. 10 vlgg.

^ Domela Nieuwenhuis ontmaskerdl Een woord van waarschuwing tot Partij-
genootenen Niet-Partijgenooten, door een ingewijde. Heerenveen 1891. De onder-
titel luidt: Een bijdrage tot den strijd tusschen Domelakraten en Democraten of
volkspartij. Volgens aantekeningen van Van der Goes is deze brochure stellig
van Croll.

naire houding, die Domela Nieuwenhuis in de laatste
tijd inneemt, beschouwd moet worden als een poging
om zijn wankele positie in de socialistische beweging te
redden.

Op de eerste brochure van Croll had de Centrale Raad van
de S.D.B. gereageerd met een geschriftje^ dat als inleiding
een theoretische toelichting bevatte van de hand van Vliegen.
Zowel in de inleiding als in het geschrift zelf valt sterk de
nadruk op Croll's burgerlijke afkomst. Bitter schrijft Vliegen
over de „vervloekte verdeeldheidquot;, die de arbeiders al zo on-
eindig veel heeft doen lijden. En hij toornt tegen de bourgeois
die „onze beweging met veel lawaai binnenkomen om o zoo
gauw weer op te doeken.quot; En daarbij wordt dan om de eer te
redden wat rumoer gemaakt, dat alweer nieuwe verdeeldheid
tengevolge heeft.

Ook de Centrale Raad wijst op het gevaarlijke van de hulp
van „herenquot; en oordeelt, dat het maar beter is de heren voort-
aan op een afstand te laten 2.

Het is bevreemdend, dat Croll, die o.a. om zijn anarchis-
tische opvattingen uit S.D.B. trad, weldra redacteur wordt
van het radicale dagblad De Amsterdammer en ook mede-
werker aan Troelstra's blad De Nieuwe Tijd^. Tot nadere
aansluiting bij Van der Goes en Troelstra is het echter nooit
gekomen. Hoewel hij volgens zijn eigen verklaringen de eco-
nomische waarheden van het socialisme bleef erkennen S
raakte hij toch van de socialistische beweging steeds meer
verwijderd. Als een enigszins vereenzaamd pessimist is hij
in 1895 gestorven.

1 Licht, naar aanleiding van de brochure van den heer C. Croll, 's-Gravenhage
1890.

^ Idem, p. 25. Op 't gebruik van de aanduiding „burgerquot; Croll tegenover
„de heerquot; Nieuwenhuis is reeds gewezen, hiervóór p. 20.

^ In Januari 1893 schrijft hij aan Van der Goes, dat hij gaarne aan De Nieuwe
Tijd wil blijven medewerken. „Mocht later het verschil tusschen U en mij te
groot blijken, dan kunnen wij als goede vrienden scheiden, nietwaar ?quot; Groll
aan Van der Goes, 5-i-'93. Arch. G. Zie overigens voor De Nieuwe Tiid
hierna p. 107 vlgg.

* Vliegen, a. w., I, p. 293.

2. GEVAARLIJKE OPPOSITIE

Zowel Van Raay als Croll zijn na hun breuk met de S.D.B.
voor de socialistische strijd praktisch verloren. Kort na het
uittreden van Croll komen echter een paar personen in de
socialistische beweging, die eveneens spoedig met Domela
Nieuwenhuis in conflict komen, maar niet van plan blijken
zich terug te trekken.

3. Van der Goes

De eerste was Frank van der Goes. Reeds op twee en twintig
jarige leeftijd stond hij, in i88i, aan het hoofd van een assu-
rantiebedrijf, waarin hij in de eerste jaren een behoorlijk be-
staan kon vinden. Zijn belangstelling ging echter weldra veel
minder uit naar het zakenleven dan naar het gebied van
kunst en politiek. Spoedig nam hij zijn plaats in onder de
Tachtigers en werd een van de oprichters van De Nieuwe Gids
in 1885; het prospectus voor dit nieuwe tijdschrift was door
hem opgesteld

In dezelfde tijd begon zijn politieke activiteit. Terwijl hij
in De Nieuwe Gids zijn aanvankelijk radicale artikelen schreef,
trad hij op in de Amsterdamse politiek gematigde organisatie
De Unie en werkte in 1888 mede aan de oprichting van de
radicale kiesvereniging Amsterdam. Hij was in de hoofdstad
in die dagen een figuur van betekenis. Van aanleg een ,,ver-
fijnd aristokraatquot;, met een sterk intellectualistische inslag,
had hij bovendien een'natuurlijke zin'voor sociale gerechtig-
heid Hij aarzelde dan ook niet de strijd aan te binden tegen
onrecht in staat en maatschappij. Zijn critiek was vaak zeer
scherp en wekt soms de indruk van hooghartigheid. In 1886
schreef hij zijn geruchtmakende brochure Majesteitsschennis,
waarin hij het opnam voor de veroordeelde Domela Nieuwen-

^ Zie voor Van der Goes en De Nieuwe Gids o.a. Stuiveling, De Nieuwe
Gids als geestelijk brandpunt. Tiezélfde, Een tachtiger tachtig in Tijd en
Taak, i8-2-'39.

^ H. Roland Holst in het Voorwoord van de bloemlezing Uit het werk
van Frank van der Goes, p. 5.

huis. De felle reactie van het Handelsblad op deze brochure
was aanleiding, dat „de assuradeurquot; Van der Goes van de
beurs gedrongen werd.

Steeds meer geraakte hij op de duur in socialistisch vaar-
water. In de vele en dikwijls omvangrijke bijdragen, die hij
voor De Nieuwe Gids schreef, hetzij onder zijn eigen naam,
hetzij onder het pseudoniem Ph. Hack van Outheusden, viel
het accent steeds sterker op het arbeidersvraagstuk. Weldra
kan men in deze artikelen socialistische klanken beluisteren;
zo o.a. in een vinnige aanval, die Van der Goes deed op het
Sociaal Weekblad van Mr. A. Kerdijk^.

In 1889 al wordt hij, na een rede in Middelburg^ door
Recht voor Allen met ere genoemd. Het blad verheugt er zich
over, dat Van der Goes zich op de goede weg bevindt, en ver-
trouwt, dat hij zich steeds meer in socialistische richting zal
ontwikkelen®. Inderdaad noemt Van der Goes zich zelf reeds
in Juni 1890, in een rede te Haarlem, openlijk socialist en
verdedigt hij de revolutionnaire opvatting van het gezag.
Hoewel het nog ruim een jaar duurde voor hij zich bij de
S.D.B. aansloot*, begroet Domela Nieuwenhuis hem toch al,
na de Haarlemse lezing, met de woorden: „Waarde Partij-
genoot. Zoo mag ik u immers noemen na uw verklaring te
Haarlem en als zoodanig hoop ik u een plaats te zien innemen
in de gelederen van het strijdende proletariaat. Bevreemden
doet het mij niet, want logisch moest ge daar komen. Het ver-
'heugt mij, dat gij den Rubicon zijt overgetrokken.quot;®

Onvriendelijk was deze ontvangst door de leider der socia-
listische beweging zeker niet. Het zou echter niet lang duren,
of de onderlinge toon werd minder welwillend. Van der Goes
kwam nl. al spoedig in verzet tegen opvattingen en verhou-
dingen in de Nederlandse socialistische beweging, die hij, op

^ Zie hiervoor Vliegen, a. w., II, p. 155 vlgg.
^ Verslag in de Middelburgsche Courant, ig-ii-'Sg.
® Recht voor Allen, za-li-'Sg.

^21 Juli 1891 werd Van der Goes lid van de afdeling Amsterdam. Diploma
in Arch. G.

® Nieuwenhuis aan Van der Goes, i4-6-'90. Arch. G.

grond van zijn studie van het socialisme, onjuist achtte. En nu
bhjkt duidelijk dat hij, die zelf uit een welgestelde kring kwam
en veel gestudeerd had, geheel anders stond tegenover Domela
Nieuwenhuis dan de meeste leden van de S.D.B. Hij keek
volstrekt niet tegen Nieuwenhuis op, zag hem zeer scherp en
stelde al spoedig tal van gebreken vast. En waar hij fouten
meende te zien, hetzy bij Domela Nieuwenhuis, hetzij bij
anderen, kwam hij met zijn critiek, omdat hij dat in het belang
achtte van de socialistische beweging. Zo had hij in 't voorjaar
van 1891 een ernstig meningsverschil met de voorzitter van de
afdeling Amsterdam van de S.D.B., A. Rot. In een openbare
vergadering te Amsterdam zette hij zijn opvatting uiteen
over de afschaffing van het privaat bezit en sprak daarbij een
scherp oordeel uit over de denkbeelden van Rot en de Centrale
Raad van de S.D.B. in deze kwestie. In krant en brochures
werd de strijd voortgezet, niet altijd op welwillende toon^
Men moet Vliegen toegeven, dat Van der Goes, zelfs als hij
het gelijk aan zijn zijde heeft, door de manier van optreden en
de wijze van schrijven vaak velen van zich afstootte. Dit zal
een van de oorzaken zijn, waardoor hij met zoveel terughou-
ding door de meeste socialisten in hun kring werd ontvangenquot;.

Al in het begin van de discussies over het privaat bezit
schreef Domela Nieuwenhuis, dat hij deze strijd betreurde,
, ,niet om de zaak, want als zodanig zou de discussie wenschelijk
zijn ter verduidelijking, maar om de toon, waardoor verdere
discussie schier onmogelijk wordt.quot;® Men krijgt uit de brie-
ven van Domela Nieuwenhuis weldra de indruk, dat hij niet
zo heel erg gesteld is op de activiteit van Van der Goes*,

1nbsp;Vgl. Recht voor Allen. Verder Van der Goes: Klasse-Vooroordeel (Ant-
woord aan Clemens), 1891. Clemens, Het Socialisme van dm heer Van der Goes
1891.

2nbsp;Men vergelijke Vliegens beschouwing over het optreden van Van der
Goes, Vliegen, a. w., II, p. 159 vlgg.

® Domela Nieuwenhuis aan Van der Goes, 3i-6-'9i. Arch. G.
^ Die activiteit was niet gering; het aantal spreekbeurten, dat Van der Goes
m allerhande plaatsen vervulde, was in deze tijd heel groot. Een merkwaardig
staaltje van zijn lust tot strijd en tot daden vindt men in een uitvoerige brief
oie hij als meuw lid aan het bestuur van de afd. Amsterdam van de S D b'

die zich al telkens socialist noemde, nog voor hij bij de partij
aangesloten was. 't Is of Nieuwenhuis probeert de strijdlus-
tige geestverwant wat achteraf te houden. „Ik vind het heel
vriendelijk van u, dat gij een handje helpen wilt,quot; schrijft hij
als antwoord op een aanbod van Van der Goes om bij de ver-
kiezingsstrijd in het Noorden mede te werken, „maar voor-
loopig weet ik niet of het noodig is,quot; Hij wijst er dan op, dat
Van der Zwaag wel disponibel is. En naar aanleiding van een
brochure, die Van der Goes blijkbaar wilde schrijven, heet het
dan: „....ik moet u opmerkzaam maken, dat iets dergelijks
reeds sints jaren bestaat. Ten eerste in de voortreffelijke
brochure van Liebknecht Ten Aanval en Verdediging, en ten
tweede in de propaganda-brochure van Bracke, in deze tijd
ook bij de verkiezingen gebruikt: Weg met de sociaaldemocraten.
Er bestaat dus geen behoefte aan.quot;i

Stak Van der Goes zijn afwijkende meningen en zijn critiek
niet onder stoelen of banken, tegenover de tegenstanders van
het socialisme verklaart hij zich voorlopig nog solidair met de
S.D.B. Als het Rotterdamsch Dagblad^, naar aanleiding van de
brochure van Van der Goes: Wat de Socialisten niet willen,
en de beschouwingen hierover in Recht voor Allen door Von
Barnekow®, probeert Van der Goes als de fatsoenlijke sociaal-
democraat te stellen tegenover de revolutionnaire Von Barne-
kow en Domela Nieuwenhuis, dan komt Van der Goes on-
middellijk hier tegen op. Hij zet uiteen, dat het verschil tussen
Domela Nieuwenhuis en hem inzake de revolutie maar zeer
gering is. Wel erkent hij, dat de taktiek van Recht voor Allen

zond. Daarin ontvouwt hij een geheel plan van actie voor de eerstvolgende
niaanden, o.a. om te ageren tegeii de regeringspolitiek en de gang van zaken
bij de mmistercrisis, adhaesie te betuigen bij de gemeenteraad aan een voorstel
inzake mimmum-lonen bij openbare werken, te ageren voor buitengewone
nnaatregelen tegen de winternood. Hij vraagt voor een en ander een huishoude-
lijke vergadering aan en stelt zichzelf beschikbaar voor eventuele spreek-
beurten. „Ik meen,quot; eindigt hij zijn brief, „dat op deze wijze een gedeelte
van onzen tijd nuttig besteed kan worden.quot; (Brief d.d. s-io-'pi. Arch. G.).

^ Domela Nieuwenhuis aan Van der Goes, i4-6-'9i, Arch. G.

^ Rott. Dagblad

® Recht voor Allen, i7-7-'9i.

hem dikwijls verkeerd voorkomt. Maar, schrijft hij, „dat is
een vraag van temperament, van levenshouding, van karakter;
ik betreur het en wenschte, dat het anders ware. Daarentegen
heeft Recht voor Alhn de historische verdienste, veel licht,
kracht en kennis onder de arbeiders te hebben verspreid!
Als nu de taktiek ook nog overeenkomstig mijn gevoelens was,
zou ik geheel tevreden zijn. Maar dat is een geheel persoonlijke
meening over de courant, ik kan alleen hopen, dat de verdere
ontwildeling van de partij het orgaan zal verbeteren; niet van
scheuring, maar van gemeenschappelijk optreden tegen de
elementen welke die ontwikkeling benadeelen, verwacht ik
beterschap en vooruitgang.

Van der Goes moge zich hier, tegenover niet-socialisten in
hoofdzaak naast Nieuwenhuis stellen en spreken van „voor-
gewende oneenigheden in onze partij,quot;^ het bleek weldra ook
voor buitenstaanders maar al te duidelijk, dat er ernstige
verschillen bestonden. Toonde het Rotterdamsch Dagblad zich
met overtuigd door het antwoord van Van der Goes®, De
Controleur schreef zelfs een hoofdartikel onder de veelzeg-
gende titel Tweeërlei Strooming«. Het blad betoogt daarin
dat zich onder de Nederlandsche socialisten steeds meer
geprononceerd twee stromingen openbaren, „waarvan de
eene sneller, heftiger, hartstochtelijker van beweging, daardoor
tevens zuiverder revolutionnair getint is dan de tweede, meer
flegmatisch van aard, rustiger in haar vaart naar het einddoel,
kortom meer geleidelijk hervormingsgezind.quot; Tot de eerste
stroming behoren volgens het blad o.m. Domela Nieuwenhuis,
die, „vooral sedert hij in Schoterland viel, meer revolutionnair
in spreken en schrijven (is) dan ooit.quot; Ook Von Barnekow,
Fortuyn en dergelijke „materialistenquot;. En verder arbeiders'
„die zich reeds halve overwinnaars in het sociale strijdperk
gevoelen, wanneer zij de bourgeoisie eens een paar dozijn

^ Rott. Dagblad, ly-S-'gi.

» t.a.p.nbsp;'

® Idem, 2i-8-'9i.

* De Controleur, is-S-'qi,

schimpwoorden naar het hoofd hebben geslingerd.quot; Tegen-
over dit „klasse-socialismequot; staat dan volgens De Controleur
het wetenschappelijk socialisme van de andere, bezadigde,
maar daarom niet minder geestdriftige socialisten als Van der
Goes c.s.

Het duurde niet lang, of ook Van der Goes zelf is overtuigd,
dat krachtiger optreden tegen Nieuwenhuis' leiding en speci-
aal tegen de redactie van Recht voor Allen, nodig is. Het moet
gezegd worden: hij doet zijn aanval op de man af. Nadat hij
op 30 Augustus 1891 in een vergadering in Constantia te
Amsterdam critiek heeft geuit aan het adres van de Neder-
landse afgevaardigden op het Internationaal Congres te Brus-
sel en op Recht voor Allen, schrijft hij de volgende dag een
uitvoerige brief aan Domela Nieuwenhuis om zijn grote aan-
val aan te kondigen

„Ik acht het mijn plicht,quot; aldus deze brief, „u het volgende
te schrijven. Langzamerhand hebben bij mij onbestemde en
verspreide indrukken vasteren vorm gekregen, indrukken en
gevoelens over taktiek, die door Recht voor Allen, door u als
redacteur, wordt gevolgd. Als socialistisch lid van den Bond
is het mijn plicht aan het partijcongres een motie van afkeuring
over de redactie voor te stellen.quot; Hij vertelt dan, dat hij bezig
is een memorie van zijn verschillende bezwaren samen te
stellen, waarbij hij zich bepaalt tot enige hoofdzaken van de
laatste jaren. Als zodanig noemt hij o.a.: het optreden tegen
■Treub in de Schoterlandse kwestie, de strijd tegen de Duitse
( leiders, de houding tegen sommige geestverwanten als Mans-
^holt en de landnationalisatie. Hij eindigt met de mededeling,
dat hij nog meer grieven heeft tegen de leiding en Recht voor
Allen, maar de aard van zijn algemene opmerkingen nu genoeg
aan Domela Nieuwenhuis heeft bekend gemaakt.

Per kerende post® antwoordt Nieuwenhuis, dat de brief
van Van der Goes hem niet bevreemdt, omdat hij zoiets wel

^ Van der Goes aan Nieuwenhuis, 3i-8-'9i. Arch. D. N. 't Is een brief van
8 kanten klein schrift!

2 Nieuwenhuis aan Van der Goes, i-g-'gi. Arch. G.

verwacht had. Hij vreest overigens de aanval niet, want hij
heeft materiaal genoeg om zich te verdedigen. En als men het
beter mocht vinden zijn plaats aan een ander te geven, „ach,
meen dan niet dat ik zoo stoelvast ben om tegen eiken prijs
te willen blijven, waar ik ben. Gij kunt voor mijn part mijn
plaats gerust krijgen.quot; Scherp voegt hij er aan toe: „Ik zal
werken voor het beginsel, zooals ik meen het te moeten doen,
evenals ik hoop dat 't beginsel bij u de eenige drijfveer tot
handelen is.quot;

Het bestuur van de afdeling Amsterdam wil in een huis-
houdelijke vergadering de door Van der Goes in Constantia
uitgesproken beschuldigingen nader bespreken. Het nodigt
zowel Domela Nieuwenhuis ^ als Van der Goesquot; voor deze
vergadering uit. De eerste is onmiddellijk bereid en bedankt
het bestuur „voor de geboden gelegenheid om de leugens van
Van der Goes te weerleggen.quot;®

Of de vergadering voortgang heeft gehad is niet duidelijk ^
Van der Goes gaat intussen door met zijn critiek, o.a. in een
artikel in De Amsterdcunmet, waarin hij de leden van de Cen-
trale Raad „onwaardigen en verraders van de volkszaakquot;
noemt. Ondanks het feit dat hij nog slechts kort lid was van
de S.D.B., was hij buitengewoon fel in zijn aanvallen en gaf
die dikwijls op plaatsen, die uit partij oogpunt daarvoor weinig
in aanmerking kwamen®. Een en ander is aanleiding, dat een
afdelingsvergadering belegd wordt, waarin het voorstel tot
royement van Van der Goes zal worden behandeld, „naar
aanleiding van U (sic!) schrijven 'm De Amsterdammer ten op-
zichte der (sic!) Centrale Raad,quot; zoals het in de brief heet,

^ Brief van z-g-'gi, Arcii. D. N.

2 Brief van s-g-'gi, 'Arcli. G.

® Brief van 3-g-'gi. Arcli. G.

^ Van der Goes was eveneens bereid om te komen, maar was op de opge-
geven data verhinderd (Brief van Van der Goes aan het afdelingsbestuur
d.d. 3-9-'9i. Arch. G.).

' „Dat moet men toegeven,quot; schrijft Loopuit: ,,Van der Goes had dingen
gedaan, die met een goede discipline en partijtucht niet overeen te brengen
waren.quot; JVa tien jaar, p. 72.

waann de schuldige voor de vergadering wordt uitgenodigd^
Hij was present en beet vinnig van zich af. Uit zijn eigen aan-'
tekeningen voe t men nog de min of meer hooghart^e toon
van zijn verdediging. Hij eindigt met op zijn beurt de afdeling
te beschuldigen, omdat ze zonder een woord van protest
in RecktvoorAllen zoved erger dingen heeft getolereerd dan
^J g^chreven heeft^ In de felheid van de discussie heeft Van
r ^^-g^dering zijn ontslag als partijlid gevraagd.
Naderhand komt hij hierop terug. „De onbillijke behandeling
rmj ten deel gevallen,quot; schrijft hij aan het afdelingsbestuur
„kan ik zeer goed vergeten voor het partijbelang, dat mijns
mziens meer gediend wordt door mijn lid blijven.quot;® De af-
de mg gaat er mee accoord, dat hij lid blijft. Men wil hem in de
gelegenheid stellen op het congres van de S.D.B. zijn beschul-
digingen te bewijzen en zijn grieven ter sprake te brengen
Het congres moet dan maar beslissen. Beide partijen rekenen
er nu blijkbaar op, dat op het komend congres de kwestie
zal worden uitgevochten. Van verschillende kanten krijgt Van
der Goes ,n deze dagen sympathiebetuigingen en adviezen
o.a van Van Eek, Wibaut en Mansholt' De laatste, zelfTn
heftige stnjd met Domela Nieuwenhuis gewikkeld, raakt
naar hij schrijft, steeds meer overtuigd, dat Nieuwenhuis'
hoe eer hoe beter van het toneel moet verdwijnen. Hij acht
hem met alleen een groot struikelblok voor de ontwikkeline
der democratie in ons land, maar „hij is tevens onze schande!

^ d.d. 2i-io-'9i. Arch. G.

gedaan dan de meesfe ^mH^rZ^ li- ,nbsp;quot; Jnbsp;socialisme

» Van der Goes aan het afdelingsbestuur, d.d. 33-1 i-'gi, Arch. G.

Wij moeten ons tegenover het buitenland schamen, dat wij
jarenlang ons lieten leiden en bij den neus nemen door zulk
een voorganger.quot;^ Overigens raadt hij Van der Goes af om
Domela Nieuwenhuis op het congres aan te vallen. Hij voor-
ziet „in de leeuwenkuilquot; een stellige nederlaag. Hij verwacht,
dat Nieuwenhuis zich zelf steeds meer onmogelijk zal maken
en Recht voor Allen zal verlopen.

Terwijl Van der Goes nu arbeidt aan de opstelling van zijn
lijvig cahier des doléances et des voeux, heeft de afdeling
Amsterdam een voorstel voor het congres ingediend om een
uitspraak over deze kwestie uit te lokken2. Met het oog hier-
op wordt Van der Goes, hoewel geen afgevaardigde, toch uit-
genodigd het congres bij te wonen. Domela Nieuwenhuis,
die zich blijkbaar sterk voelt en bevreesd is, dat Van der Goes
niet komen zal, schrijft hem op de avond vóór het congres
nog een briefje, waarin hij zegt „dat het een bewijs van eer-
loosheid zoude zijn,quot; als Van der Goes nu niet met zijn
grieven en klachten komen zou®. Deze aansporing was onge-
twijfeld overbodig; daarvoor had Van der Goes zich te serieus
voorbereid*. Inderdaad verschijnt hij nu op het congres, ge-
wapend met een dossier van maar liefst 26 bladzijden folio,
klein geschreven, met een groot aantal verwijzingen naar ar-
tikelen in Recht voor Allen. Heeft hij zich werkelijk voorge-
steld, dat hij dit alles zou kunnen behandelen op een congres,
dat ook nog wel wat anders op de agenda had staan ? Zijn op-
treden was in hoge mate irriterend®. Aan de hand van citaten

^ D. R. Mansholt aan Van der Goes, d.d. ly-ii-'gi, Arch. G.

2 Het voorstel luidde: Het Kongres, na gehoord te hebben de grieven en
beschuldigingen van F. v. d. Goes ten opzichte der Redactie van R. v. A.,
de delegatie Brussel, de leiding van den C. R., alsmede het verschil omtrent
het doel der Soc. Democratie tusschen v. d. G. en den voorzitter van den C. R.
en na te hebben gehoord de lichamen en personen hierbij betrokken, doet
uitspraak over de bestaande geschillen. {Beschrijvingsbrief v. h. Congres
Arch. S.D.A.P.).nbsp;^ '

^ Nieuvsrenhuis aan Van der Goes, 34-i3.'9i. Arch. G. Deze briefis ook af-
gedrukt bij Nieuwenhuis, a. zv., p. 262.

^ Zeer onwaarschijnlijk is ook, dat Van der Goes „haast met geweld gedwon-
gen (is) geworden om te verschijnen,quot; zoals Nieuwenhuis schrijft. Domela
Nieuwenhuis, a. zc., p. 263.

® Vgl. wat H. Polak hierover zegt, Na tien jaar, p. 15 vlgg.

uit Recht voor Alhn trachtte hij aan te tonen, dat de redacteur
van dit blad „alJe eigenschappen van hoofd en hartquot; miste
om zijn taak naar behoren te vervullen. Fel hekelde hij de
inhoud van de socialistische krant, die velen weerhield zich
bij de sociaal-democraten aan te sluiten. Hij achtte de „on-
besuisdheid, dubbelhartigheid, oppervlakkigheid en in'con-
sekwentiequot; van Domela Nieuwenhuis een schande voor de
socialistische partij en noemde de socialistische leider een
„phraseur en mondsocialist, die bluft met woorden, maar
nooit tot daden komt.quot; Hij stelde zijn eigen, bedreigde maat-
schappelijk bestaan tegenover de veilige positie van de kapita-
list Nieuwenhuis en was van oordeel, dat hij met zijn brochure
Majesteitsschennis meer voor de val van het koningschap ge-
daan had, dan Domela Nieuwenhuis ooit zou bereikend

Als Van der Goes na een half uur beweert „nog lang niet
klaar te zijn,quot; wordt het de vergadering te machtig. Zelfs zijn
naaste geestverwanten achtten de beschuldigingen nu vol-
doende toegelicht Van der Goes weigerde echter zich te be-
korten, maar legde er zich ten slotte bij neer, dat zijn dossier
door een commissie zou worden onderzocht. Bij het verdedi-
gen van het beleid der redactie doet Domela Nieuwenhuis
^ijn tegenaanval en verklaart o.m. dat hij van betrouwbare
zijde weet, dat Van der Goes een werktuig is in handen der
Duitse socialisten, die Nieuwenhuis uit de partij willen ver-
wijderen. De ongunstige stemming van het congres ten op-
zichte van Van der Goes blijkt uit het feit, dat reeds op de
eerste dag, dus nog vóór de commissie met haar werk klaar
was, twee moties van afkeuring tegen hem werden ingediend
en met vrijwel algemene stemmen werden aangenomen®. Ook

1nbsp;Verslag N.R.Ct., zs-iz-'gi.

2nbsp;Zo schrijft Van Zinderen Bakker, die zelf vol critiek op de redactie van
Recht voor Allen was, aan Van der Goes, dat het hem erg speet dat hij zich zo
aan overdnjvmg schuldig had gemaakt. „Daardoor werd veel, zeer veel! van
het ware en nuttige van uw betoog verzwakt naar het mij voorkwam.quot; Van
Zinderen Bakker aan Van der Goes 4-i-'92, Arch. G. Dat Van der Goes

- mderdaad al heel wat clrtiek had laten horen, blijkt duidelijk uit het verslai?

^M^ in de N. R. Ct. (as-ia-fgi).

= In een motie-Den Haag spreekt het congres „zijn verontwaardiging uit

het rapport, dat de commissie^ de volgende dag uitbracht,
was ongunstig voor Van der Goes. De motie, door de meerder-
heid der commissie voorgesteld, werd zonder discussie aange-
nomen. Er werd in uitgedrukt, dat de beschuldigingen van
Van der Goes op één lijn stonden met een beoordeling van
het Handelsblad en dergelijke reactionnaire bladen en „dat
zijn houding niet is zoals een partijgenoot betaamt.quot; Zelfs de
' door Van der Goes zelf aangewezen leden der commissie
konden geen aanleiding vinden zijn houding goed te keurenquot;.
Van der Goes had wel een volledige nederlaag geleden®. De
heftige strijd tussen Domela Nieuwenhuis en Van der Goes
. „endigte mit einem vollständigen Sieg des Ersteren,quot; schrijft
het Berliner Tageblatt^, dat verder spreekt van een „Kampf
zwischen dem verbitterten Volksführer und den Idealnach-
jagenden Jünglinge, ... .zwischen den Alten und Jungen in
der Sozialdemokratie.quot; P. L. Tak spreekt over „de berichten
van het slagveldquot; en meent dat de uitslag wel niet anders kon
zijn. ,,De heele partij is nog embryonisch, zelfs niet aan 't
zuigen toe,quot; merkt hij spottend op®.

De Amsterdamse afdeling van de S.D.B. trok zo snel mo-
gelijk de consequenties uit het gebeurde op het Kerstcongres.
Reeds op 7 Januari 1892 werd Van der Goes als lid geroyeerd«.

over de verregaande aanmatigingquot; van Van der Goes. (Verslag Amsterdamsche
Courant, zs-iz-'qi). Een motie-Amsterdam ziet in de pseudo-beschuldigingen
van Van der Goes tegen de redactie van Recht voor Allen liet volste bewijs, dat
de belangen der arbeiderslclasse in dit orgaan behartigd zijn. (Verslag N. R.
Ct., 25-i2-'9i).

1nbsp;De commissie bestond uit H. Polak en J. W. Gerhard, aangewezen door
Van der Goes; Van Emmenes en Coltof, aangewezen door Domela Nieuwen-
huis. Deze vier kozen Joh. Visser als voorzitter. Vgl. Na tien jaar, p. 17.

2nbsp;De minderheidsmotie luidde volgens Domela Nieuwenhuis: „De commissie,
van oordeel dat de beschuldigingen van V. d. Goes berusten deels op 'n
dwaling zijnerzijds en voor het overige gedeelte op gezochte veronderstellin-
gen, is van meening dat zijn houding in deze niet is, zooals die aan een partij-
genoot betaamt.quot; Nieuwenhuis, a. w., p. 263.

® Hij had in totaal vier moties van afkeuring te incasseren! Zie nog Bymholt,
a. w., p. 678.

^ Berliner Tageblatt, zg-iz-'gi.

® Tak aan Van der Goes, ongedateerd. Arch. G.

' Met 57—49 stemmen. Brieven van de afdeling Amsterdam aan Van der
Goes, d.d. 30-i2-'9i en 'j-i-gz. Arch. G.

\

Onder de tegenstemmers behoorden, volgens de couranten-
berichten, Fortuyn en Coltof, terwijl Vliegen meedeelt, dat
ook Domela Nieuwenhuis niet gunstig over het royement
oordeelde^.

Zo was ook deze tegenstander van Domela Nieuwenhuis
uitgeworpen, maar hij bleef zich volbloed socialist voelen.
Door zijn relatie met de Sociaal-Democratische Studenten
Vereeniging te Amsterdam houdt hij contact met de arbei-
derswereld 2; herhaaldelijk treedt hij voor het socialisme in
het krijt, wordt er opnieuw om van de beurs gedrongen, ver-
liest er zijn betrekking door en verdiept onder de hand zijn
socialistisch inzicht. Van der Goes is door zijn uitstoten niet
onschadelijk gemaakt, hij is juist door zijn royement een ge-
vaarlijke tegenstander voor Domela Nieuwenhuis en zijn
aanhangers geworden. Dat zou weldra blijken!

b. Oude plannen voor een nieuwe partij

In dezelfde tijd, waarin Van der Goes de strijd aanbond
tegen de leiding van de S.D.B., zijn allerhande plannen ge-
opperd en wensen geuit betreffende een nieuwe socialistische
organisatie, naast of tegenover de S.D.B. Ook al heeft dit alles
nooit tot enig blijvend resultaat geleid, het is toch wel van
betekenis voor de stemming en de verhoudingen in de
socialistische beweging.

In De Maasbode van October 1891 stond een berichtje
van de Amsterdamse correspondent, dat Van der Goes,
Gerhard en De Clercq bijeengekomen waren met het doel
zich van de revolutionnaire elementen in de socialistische partij,
zoals Domela Nieuwenhuis en Fortuyn, af te scheiden en tot
de formering van een eigen partij over te gaan. Onmiddellijk
volgde een krachtige ontkenning, zowel van Van der Goes
als van Gerhard. De laatste meende, dat het berichtje voor ieder,
die enigszins met mensen en partijen bekend was, al heel
onwaarschijnlijk moest zijn. Om echter misbruik van dit

1 Vliegen, a. w., II, p. 165.

^ J. Saks, Socialistische opstellen, II, p. 11 vlgg.

nieuwtje te voorkomen, acht hij zich toch verphcht „ten dui-
delijkste te verklaren, dat hij er nooit aan gedacht heeft en
naar menschelijke berekening er nooit aan denken zal eene nieu-
we partij te helpen stichten, noch zelfs van revolutionnaire
elementen zich af te scheiden.Wel wil hij zich keren tegen
de taktiek der „sla-der-maar-op-revolutionnairenquot;, maar
„nooit kän het goed wezen nieuwe scheuringen tot stand
te brengen.quot; Dit klinkt positief genoeg, misschien zelfs wat
al te positief, als men bedenkt, dat Gerhards naam toch te
vinden is onder die der „twaalf apostelenquot; van 18942.

Van der Goes is al weinig minder beslist, als hij schrijft,
dat van geen der heeren, in het Maasbode-htrichX. genoemd,
ooit een poging zal uitgaan om scheiding te brengen in de
arbeiderspartij. „Dat er in die partij dingen gebeuren die mij
verkeerd toeschijnen,quot; heet het verder, „kan mij alleen een
aansporing wezen om die dingen te helpen voorkomen. Een-
dracht bij de arbeiders is het streven van mijne vrienden en
het mijne.quot;®

Dat Van der Goes werkelijk zo ver afstond van de gedachte
een nieuwe politieke organisatie te stichten, lijkt mij zeer
twijfelachtig. Zo is hij in deze tijd bezig geweest met de op-
richting van een „sociologisch-socialistisch genootschapquot;, in
de geest van de Engelse Fabian Society. Het zijn zeer waar-
schijnlijk deze plannen, die aanleiding werden tot het bericht
m De Maasbode. Uit tal van feiten blijkt intussen wel, dat het
de uitdrukkelijke bedoeling was, dat het nieuwe genootschap
niet tegenover de S.D.B. zou staan. Vandaar dat in een ont-
werp-circulaire vermeld wordt, dat alleen leden van de
S.D.B. zich bij het genootschap kunnen aansluitend Naast de
namen van Van der Goes, Gerhard en De Clercq, stond ook
die van S. W. Coltof. Deze naam is echter doorgeschrapt,

^ Gerhard in het Radicaal Weekblad, ii-io-'gi.

^ Ook al duurde het dan tot 1897 voor hij zelf lid werd van de S.D.A.P.

quot; Van der Goes in De Amsterdammer-, ii Oct. '91.

* Ontwerp circulaire, handschrift Van der Goes. Een ander ontwerp is
van D. de Clercq. Arch. G.

blijkbaar als gevolg van een briefje van Coltof, die schrijft, dat
de Centrale Raad het met hem eens is, dat hij deze oproeping
niet mede mag ondertekenend De Clercq raadt nu aan hele-
maal geen namen onder de circulaire te zetten. Want, schrijft
hij, „als wij onderteekenen zonder Domela er in gekend te
hebben, kan het niet anders, of hij ziet er een vijandige
demonstratie in en komt niet, zoodat er van samenwerken
dan toch geen sprake is.quot;quot;

Veel enthousiasme ontmoet Van der Goes niet voor zijn
plan. Oudens, een stationschef uit Arnemuiden, een nogal
onevenwichtige figuur, naar zijn brieven te oordelen, ziet niet
veel heil in een permanent genootschap. Als voorlopige com-
missie „ter voorbereiding der zuivere sociaal-democratische be-
ginselen in de partij zonder geschreeuw of bedreigingen met
wraak,quot; is het misschien geschikt. Maar hij vreest, dat Recht
voor Allen dadelijk zal gaan spreken van „een onder onsje
der heeren, die in socialisme gaan liefhebberen.quot;® Tak oor-
deelt, „dat wij voor naar buiten optredende Fabians nog niet
genoeg „stuffquot; voor handen hebben en dat verbetering der
taktiek eerst komen zal, als de partij door hanteering van het
stemrecht een en ander zal hebben geleerd.quot;* Wibaut wil niet
tot de oprichters toetreden, omdat hij vanuit Middelburg be-
zwaarlijk behoorlijk zou kunnen medewerken. Wel wil hij
mettertijd eventueel een Zeeuwse afdeling oprichten®.

Een aansporing tot activiteit in de richting van een nieuwe
partij ontving Van der Goes nog vóór het congres van de

1nbsp;Coltof aan Van der Goes, i4-9-'9i. Arch. G.

2nbsp;De Clercq aan Van der Goes, ongedateerd, Arch. G. Onder het ontwerp-
De Clercq werden als oprichters genoemd, naast de eerder vermelden, o.a.
P. L. Tak, Vitus Bruinsma, Domela Nieuwenhuis, O. Stelhngwerf, Mansholt,
P. van der Meulen, Van der Zwaag.

' Oudens aan Van der Goes, ongedateerd, Arch. G.

^ Tak aan Van der Goes, zy-S-'gi. Arch. G.

® Wibaut aan Van der Goes, y-g-'gi. Arch. G. Dat Wibaut sympathiek
stond tegenover plannen in de richting van het Fabian Socialisme, blijkt
wel uit de vertaling die hij, in overleg met Van der Goes, in 1891 verzorgde
van de Fabian essays in socialism. De vertaling verscheen, in twee delen, onder
de titel Socialisme.

S.D.B. van de bovengenoemde Oudens^. Deze verwacht voor
het socialisme geen heil van de Bond voor Landnationalisatie
of die voor Algemeen Kies- en Stemrecht. Die zullen geen
blijvende aantrekking uitoefenen op de Nederlandse arbeiders,
die „verwend zijn door gekruide taal en het vérstrekkende
programma der sociaaldemocratische partij.quot; Hij verwacht
van alle kanten steun voor een „Nederlandsche arbeiders-
partij, die met een volledig sociaaldemocratisch program voor
den dag komt.quot; Hij geeft zelfs al nadere aanwijzingen over de
organisatie van deze partij en de samenstelling van een lande-
lijke raad! Wel wil hij eerst nog, met Van der Goes, proberen
de S.D.B. te hervormen, ,,alvorens tot een nieuwe partij over
te gaan.quot; Hiertoe acht hij een commissie of genootschap nodig,
dat een verbinding vormt tussen alle gematigden in de partij.
Hij geeft tot in details aan, hoe hij zich dit genootschap denkt
en wil intussen in brieven en kranten propaganda maken voor
de gematigde beweging. Het wordt nu tijd om de knoop door
te hakken, meent hij. Blijkt op het Kerstcongres van de S.D.B.
(1891) dat de gematigde richting de overhand heeft, „dan
blijven we in de partij, zoo niet dan gaan we onverwijld over
tot oprichting van een Nederlandsche arbeiderspartij.quot; Hij
wil de actie voorbereiden in de partij organen, „die 't op willen
nemen: daardoor krijgen we een zuivere strooming en worden
de partijgenooten (er) zachtjes aan op voorbereid dat er iets
moet gebeuren!quot; Op een afzonderlijk briefje vermeldt hij
nog, dat hij De Clercq, Van Eek, Gerhard en P. J. Troelstra
,,in het geheim ingewijdquot; heeft en hun heeft verzocht andere
vertrouwden op de hoogte te stellen. Welke waarde Van der
Goes aan deze, nogal wonderlijke, denkbeelden van Oudens
heeft gehecht, blijkt niet. Maar dat er in ernst over een nieuwe
partij gedacht werd, is wel duidelijk, ook al blijft de daad
voorlopig uit.

Tot de soms wat zonderlinge plannenmakers uit deze tijd
moet ook de Groninger hereboer D. R. Mansholt uit West-
polder worden gerekend. Hij trad enige tijd actief op in de

^ In de hiervóór, p. 60 noot 3, genoemde ongedateerde brief, Arch. G.

sTerde In ^nbsp;^ ^^^ Noorden

seerae. in de zomer van 1801 verkeerde h»nbsp;•

dat de „geleidelijke weg» hem begin.ve™le„ Ä

HaaTbfÏe Kf-*nbsp;''™®stmie „aar Den

Haag bij de Kamer-openmg in 1892. Zo nodig zorgt de Sdoot

we^eremg,ng wel voor de algemene wering
.Iffr^f'quot;nbsp;^We taren voor een

goed deel verdwenen. De verhouding tot Domela .. '

rJIITw lli T'''^ ^^^ ^^^ schrijven in ietquot;
V^ITnbsp;onder de titel Sociaal-democratie o1

Volksparty, dat nogal wat stof deed opwaaien® Mansholt

meent, dat de democratie door het dwa..^«.!.!quot;
-ige socialistische heethoofden

Vorens hem is „de Volkspartij in ofs land op def g ^
m' ; sociaal-democratische partij in Duitschland S
Hy verwacht dus nu nog alle heil van de Volkspar irEnL
maanden ater echter reiken zijn plannen verd'ir. Ook g-

Domela Nieuwenhuis. „Wij m^oe^tLns^^^^^^^^^^^
intellectueel gedeelte der natie (waartoe ook een Tr^t deJ

da DomerN^^^^^^

dat Domela Nieuwenhuis met zijn aanhang, nu zij met de
andere democratische groepen niets te maken willen hTbbet

^ Mansholt aan Van der Goes, iS-ó-'pi Arch. G

Vgl. Zijn brief aan Van der Goes 1-7 tt '^t • u- .4.t

3 » j- 7 Trr ,,, ,nbsp;gt;Joes, 17-11- 9j 21e hiervóór, p. r-

Radtcaal Weekblad, ó-g-'gi.nbsp;^

^ Mansholt aan Van der Goes, is-i-'g^. Arch. G.

voor de arbeidersbeweging van geen nut meer kunnen zijn,
dat zij zich met hun revolutionnaire standpuntje lijnrecht
tegenover de internationale organisatie geplaatst hebben.quot;

Wat Mansholt zelf wilde, zou echter evenmin in overeen-
stemming met de internationale sociaal-democratie zijn. Hij
hoopte op medewerking van alle democratische verenigingen,
waarbij hij denkt aan alle afdelingen van de S.D.B., van de
Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht, van het Werk-
liedenverbond, van de Spoorwegvereeniging en van Patri-
monium. Verder verwacht hij steun van tal van particulieren,
zoals Van Houten, Treub en andere Amsterdamse radicalen.
Dat uit zo'n bont gezelschap een socialistische organisatie zou
kunnen groeien, is wel zeer onwaarschijnlijk.

Meer positief socialistisch was de oproep, die Spartacus in
September 1891 in het Radicaal Weekblad plzatste^. Zij sluit
nauw aan bij de ideeën van Van der Goes en Oudens, is mo-
gelijk door een van deze twee beïnvloed. Tegenover de be-
schuldiging van verwatering van de socialistische denkbeel-
den bij de democratische socialisten, hier zowel als in Duits-
land en België, meent Spartacus dat het de socialistische lei-
ders in ons land zijn, die „ontrouw werden aan hun beginsel!
Er zijn in de sociaal-democratische partij onderscheiden
anarchisten, die in de partij blijven, omdat zij er een goed
stuk brood aan verdienen, of omdat zij invloed in de partij ^
trachten te krijgen om haar daarna in anarchistische bedding
te drijven.quot; Ook Spartacus vindt, dat er iets gebeuren moet.
Hij wil geen verdeeldheid zaaien, maar meent, dat door ruw
en onverstandig optreden velen onnodig van de socialistische
beweging vervreemd worden. Daarom roept hij nu allen op „die
zich niet langer vereenigen kunnen met de wijze van strij dvoer en
van Recht voor Allen, alle sociaal-democraten van goeden wil,
alle gematigden in de arbeidersbeweging van welke sekte of
stand ook, om kleingeestige overwegingen en alle persoons-
vereering ter zijde te stellen en in deze doortastende maat-

^ Radicaal Weekblad, ó-g-'gi. Wie achter de naam Spartacus schuil ging,
heb ik niet kunnen ontdekken.

vraagt daarnaast aan hen, „die als gevolg deTru^^
holpen uxtvallenquot; in Recht .oor Allen bui n dTbreit
LT' rr ^.^r ^^^nbsp;brengen van een

landsche Arbeiderspartij op sociaal-democratische gr^^^^^^^

ev? Inbsp;-«gelijk is.quot; Ook deze pog^ W

evenals de andere, zonder resultaatquot;nbsp;^ ^ '

De houding die Van der Goes tegenover de S D B Jnn
congres van de S n Rnbsp;besluiten op het Amsterdamse

^ .oezending van enige werkjes gesctttquot;'d^ r
«chtmgen ugt;J;esproken betreffende nieuwe panii-moLa
heden Uw boekjes zie ik met belangstellLnbsp;quot;

-hnjft Vttus Bruinsma. „En ik wil wel^oquot;« TtTL
een meuwe partij-formatie iets zullen bijdrarn' M
moeten ons daarvan niet te veel voor^ïnbsp;T r'

party zal komen, acht hij natuurlijk. „Maar die moet groeien

1 MI ----

* NI. van Erfurt, 1891.
^ Bymholt, a. to., p. 702.

' Vitus Bruinsma aan Van der Goes, 6-2-'92. Arch. G.

6S

En als ieder daarvoor zijn denkbeelden in woord en geschrift
verkondigt, dan groeit ze stadig aan, tot we b.v. over 233 jaar,
tegen de tijd van de volgende verkiezingen aan 't formeeren
kunnen gaan.quot; Hier gaat het dus wel degelijk om een nieuwe
partij. De tijden waren daarvoor echter nog niet rijp. De
plannen voor een nieuwe socialistische partij zouden voor-
lopig nog niet verwezenlijkt worden.

c. Troelstra

Als de tegenstelling tussen Domela Nieuwenhuis en Van
der Goes al heeft geleid tot ernstige botsingen, en verschil-
lende personen al plannen opperen voor een nieuwe partij,
staat Troelstra pas aan het begin van zijn politieke loopbaan.
Weldra zou hij echter voor Nieuwenhuis een nieuwe en nog
gevaarlijker tegenstander blijken dan Van der Goes. Wel was
hij in theoretische kennis van het socialisme voorlopig de
mindere van deze laatste, maar dat werd ruimschoots goed-
gemaakt door zijn welsprekendheid en zijn agitatorische
kwaliteiten, door zijn mensenkennis en zijn diplomatieke
handigheid.

Niet onmiddellijk voelde Troelstra zich aangetrokken tot
de politiek; hij stond er wat aarzelend tegenover. Wel kwam
hij reeds vóór zijn studententijd, omstreeks 1880, in aanraking
met O. Stellingwerf en door deze met de Friese arbeiders-
beweging, maar het ging de jonge Piet er Jelles toen meer om
de Friese dan om de socialistische beweging Toch werd
deze liefde voor de Friese cultuur ongemerkt de brug, die
voeren zou naar de opkomende Friese democratische en sociale
volksbeweging van die dagen, zoals Troelstra zelf erkent^.
Het zou echter nog enige jaren duren voor er van een bewust
partij kiezen sprake was. De Groningse student stelde voor-
lopig nog weinig belang in Marx' Kapital en in de strijd van

^ Bymholt, a. w., p. 744 vlgg.; Vliegen, a. to., II, p. 428 vlgg.; Troelstra,
Wording, p. 177 vlgg.

' Troelstra, a.tv., p. 194.

Joan Nieuwenhuis en diens Groninger Weekblad^ en was vóór
alles student. In 1885 echter, na zijn candidaatsexamen, ge-
raakte hij al spoedig in de politieke strijd. In de verkiezings-
dagen voerde hij nl. in het Fries een pennestrijd met de anti-
revolutionnaire ds. Wagenaar, welke er toe leidde, dat de jonge
student zich voor het algemeen kiesrecht verklaarde. Hoewel
hij ook toen nog niets van het socialisme moest hebben, was
een van de consequenties van de gevoerde polemiek toch,
dat hij zich weldra, Pinksteren 1885, aansloot bij de Friese
Volkspartij. Het was na afloop van een vergadering, waarin
Troelstra's vader de beide sprekers van de Volkspartij, Vitus
Bruinsma en Frowein, niet zachtzinnig te lijf was gegaan,
dat hij zich als lid opgaf. Dit is tekenend voor de onderlinge
verhouding tussen de jonge Troelstra en zijn vader: er was
een voortdurende spanning tussen de sterke wil van de vader
en de niet minder sterke, vaak tegengestelde wil van de zoon.
Socialist is de laatste ook in de eerstvolgende jaren nog niet.
Dat blijkt o.a. uit het feit, dat hij zich nog in April 1887 tegen-
over het bestuur van de Liberale Unie beieid verklaarde „zoo
nu en dan opstellen te zenden ter plaatsing in eenige locale
bladen van liberale richting.Na de voltooiing van zijn aca-
demische studie vestigt Troelstra zich in 1888 als advocaat te
Leeuwarden. Zowel de zorgen voor zijn praktijk, als het geluk
dat hij vond in zijn jonge gezin, werkten samen om hem
„verre te houden van actieve deelneming aan het toenmaals
zoo heftige en riskante politieke leven.quot;® Toch was dit niet
de reden, waarom hij in 1889 het verzoek van de Liberale
Partij in Friesland, om als bezoldigd propagandist op te tre-
den, ,,zonder verwijl en zonder nadere motiveeringquot; afwees*.
De ware reden lag hierin, dat Troelstra zich bewust geworden
was, dat hij niet tot de liberalen behoorde. Wat hij dan wel

^ Joan A. Nieuwenhuis, Een halve eeuw, p. 95. Vgl. ook Augur, Van het
Haagsche Binnenhof, p. 43 vlg.

^ Hij krijgt hiervoor, in een uitvoerige brief van het bestuur, tal van adviezen
voor de te schrijven artikelen. Stukken in Arch. T.

^ Troelstra, a. w., p. 255.

^ t.a.p.

was ? Nog geen socialist. En zeker stond hij als zodanig niet
bekend; anders zou de commissaris van politie hem niet
hebben verzocht een propaganda-avond van de S.D.B. te
gaan bezoeken en daar met de spreker te gaan debatteren.^
Het zou echter niet lang meer duren, of de jonge advocaat
kwam voor zich zelf tot klaarheid en toonde openlijk zijn
sympathie voor de arbeidersbeweging. Op het eerste Meifeest
nl., dat in Friesland met grote geestdrift werd gevierd, kwam
Troelstra zo onder de indruk van de prachtig geslaagde
meeting, dat hij behoefte had zich tegenover zijn vader uit te
spreken. 2 De spanning, die reeds lang tussen hen bestond,
bereikte nu een hoogtepunt. Het heftig gesprek tussen vader
en zoon, dat een ogenblik zelfs tot handtastelijkheden dreigde
te leiden, werd door de laatste besloten met de mededeling,
dat hij de zijde der arbeiders had gekozen. „Denk niet,quot; roept
hij zijn vader toe, „dat ik die zaak ooit ontrouw zal worden.
Ik moet; het is mijn roéping.quot;

Na deze overgang tot het socialisme komt Troelstra weldra
in nauwer contact met de arbeidersbeweging. De grote mee-
ting voor algemeen kiesrecht in Augustus 1890 te Heerenveen,
is volgens zijn eigen verklaring voor zijn verdere politieke ont-
wikkeling van groot belang geweest. De apathie, die hem oor-
spronkelijk ten opzichte van de arbeidersbeweging had be-
vangen, was door de overweldigende indruk van die meeting
totaal verdwenen.

Van een geheel andere kant leerde Troelstra de arbeiders-
wereld en de arbeidersstrijd kennen door de vele processen,
waarin hij als verdediger van vervolgde socialisten optrad.
Hij geraakte diep onder de indruk van de felle klassenstrijd,
zoals die in Friesland gevoerd werd. Door de aanraking met
tal van eenvoudige strijders kreeg hij, naar zijn eigen getuige-
nis, voor het eerst een onwankelbaar vertrouwen in de ar-
beider en het geloof, dat deze voor zijn grote, historische

^ Vgl. zijn opmerkingen, id., /p. 256.
^ Zie voor dit onderhoud. Troelstra, a. w., p. 257 vlgg.

taak in de strijd voor het socialisme berekend zal zijn.^

Hoewel Troelstra door zijn beroepsarbeid „in de leerschool
des levensquot; nu in korte tijd zijn kennis omtrent de maat-
schappelijke verhoudingen belangrijk verdiepte en uitbreidde,
achtte hij zich toch in 1891 nog niet voldoende voorbereid
om „met het noodige zelfvertrouwen (zijn) plaats onder de
leidersquot; van de Friese Volkspartij in te nemen.® Als dan ook
in het district Leeuwarden, bij het opmaken van de groslijst
van de candidaten voor de Tweede Kamer, de afdelingen van
de Volkspartij op hem de meeste stemmen uitbrengen, ver-
zoekt hij om hem niet definitief candidaat te stellen. Hij voelt
zich nog niet in staat de sociaal-democratie in de Kamer vol-
doende te vertegenwoordigen. Het ontvangen blijk van ver-
trouwen zal hem echter, naar hij schrijft, „de spoorslag zijn
om, met opoffering als het moet, van veel, wat het leven rustig
en aangenaam maakt, (zijn) geringe krachten al meer en meer
te ontwikkelen en te besteden ten dienste van wat (hem)
voorkomt te zijn een plicht van menschelijkheid en gerech-
tigheid.quot;® Dit antwoord, gepubliceerd in het Friesch Volks-
blad, was Troelstra's eerste openbare politieke getuigenis.
Hij had zijn keuze voor het leven gedaan.

Veel tijd om zich te verdiepen in de grote vraagstukken van
zijn tijd en zich door studie van het socialisme nader voor te
bereiden op een mogelijke leidende functie in de arbeiders-
beweging, heeft Troelstra niet gehad. In het begin van 1892
al wordt hij gedwongen zich geheel in de socialistische strijd
te werpen en hij komt dan bovendien onmiddellijk scherp
tegenover de leider van de S.D.B. te staan. Het voorspel is
gelegen in de mislukte poging uit het najaar van 1890 om „zijn
burgerlijke carrière te verwisselen met een plaats in de redac-
tie van het Partijorgaan.quot;* Troelstra wilde zich geheel in
dienst stellen van het socialisme en vroeg nu aan Domela

1nbsp;Troelstra in Na tien jaar, p. lOO.

2nbsp;Troelstra, Wording, p. 269.

'' De brief is geheel afgedrukt in Wording, p. 269 vlg.
^ Na tien jaar, p. 102.

Nieuwenhuis, of deze hem hierbij niet kon helpen, „bijv.
door een betrekking bij R. v. A..quot;^ De eisen, die de Friese
advocaat hierbij stelde waren niet bepaald bescheiden.®
Nieuwenhuis' antwoord is voor Troelstra zeer teleurstellend
en hij blijft voorlopig in het Noorden, waar zijn advocaten-
praktijk zich behoorlijk ontwikkelt. Met stijgende belangstel-
ling volgt hij intussen de politieke gebeurtenissen en speciaal
de ontwikkeling van de socialistische beweging hier te lande.
De besluiten van het congres van de S.D.B. in 1891 tot hand-
having van de revolutionnaire taktiek en tot het verbreken van
het contact met de Friese Volkspartij acht Troelstra als socia-
list en als democraat onjuist. Hij ziet in deze beide besluiten
een ontwikkeling van de S.D.B. in de richting van het anar-
chisme en vreest dat de bond op deze wijze niet meer het or-
gaan van de arbeidersbeweging kan blijven.

Hij tracht nu zowel de grote organisatie van de Friese Volks-
partij voor het socialisme als het socialisme voor de Friese
Volkspartij te bewaren.® Daartoe poogt hij in Februari 1892
aan de Volkspartij een uitgesproken socialistisch program te
geven.* De poging mislukt, door verzet van burgerlijke en
revolutionnaire zijde beide. Wanneer Domela Nieuwenhuis
nu, onmiddellijk na deze mislukking, de reorganisatie-plan-
nen in een openbare vergadering te Leeuwarden bespottelijk
maakt, komt Troelstra in debat. Dit verloopt niet geheel naar
genoegen van Domela Nieuwenhuis.® Hij schrijft Troelstra
een brief, waarin hij deze verwijt, dat hij „op een alles behalve
faire manierquot; tegen hem is opgetreden en hij dreigt hem bij

1nbsp;De brief is grotendeels afgedrukt bij Domela Nieuwenhuis, a. w., p.
258 vlg. Vgl. ook Troelstra, Groei, p. 13 vlgg.

2nbsp;Zie Domela Nieuwenhuis, t.a.p. Vgl. hierna p. 151.

' Zie voor de Friese Volkspartij, hierna p. 71 vlgg.

* Zie voor dit optreden van Troelstra, hierna p. 78 vlgg.

® Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 200; Troelstra, Groei, p. 12. Het is moeilijk
uit te maken of de voorstelling, die Troelstra van deze vergadering en de
volgende te Franeker geeft, de juiste is, dan wel die van Nieuwenhuis. Dat
de laatste over de Leeuwarder bijeenkomst weinig te spreken was, blijkt in
elk geval wel uit zijn brief aan Troelstra.

verdere tegenstand „in zijn ware hoedanigheid aan het pu-
bliek te doen kennen.

Nieuwenhuis doelt hier op Troelstra's verzoek van 1890
om aan de redactie van Recht voor Allen te worden verbonden.
De voorstelling, als zou Troelstra, indien hem toen maar een
behoorlijke som aangeboden was, nu, in 1892, de revolution-
naire weg hebben aanbevolen inplaats van de parlementaire,
is toch niet houdbaar. Ook al heeft men misschien weinig
bewondering voor de eisen, die Troelstra in 1890 stelde, men
moet toch erkennen, dat in de houding van de S.D.B. tussen
1890 en begin 1892, juist ten opzichte van de waardering van
het parlement en de verhouding tot de Friese Volkspartij,
een belangrijke wijziging gekomen was.^ Ook indien Troel-
stra aan de redactie van Recht voor Allen verbonden was ge-
weest, is het moeilijk aan te nemen dat hij, met zijn aard, de
ontwikkeling van Domela Nieuwenhuis en de S.D.B. in
anarchistische richting zou hebben meegemaakt.

Troelstra heeft zich intussen door Nieuwenhuis' bedreiging
niet laten intimideren. Hij heeft het gevoel, dat hij de strijd
nu niet mag ontwijken. „Naar die vergadering moet ik heen,quot;
zei hij tot zijn vrouw,® doelende op de bijeenkomst in Frane-
ker, waar Domela Nieuwenhuis, een week na de gebeurtenis-
sen in Leeuwarden, zou spreken. Hij brengt nu zelf in Frane-
ker zowel Nieuwenhuis' brief als zijn eigen verzoek van 1890
ter sprake. Het schijnt, dat dit optreden van Troelstra, althans
op velen, een goede indruk heeft gemaakt.* Dat echter van
dit ogenblik af de verhouding tussen de beide socialistische
strijders grondig bedorven was, staat wel buiten twijfel. In
de pers werd de strijd voortgezet.® Nieuwenhuis' opzet was

^ De brief is afgedrukt in Groei, p. 13 vlg.

^ Men bedenke bijv., dat Domela Nieuwenhuis in 1890 zelf nog lid van de
Tweede Kariïer was. Een toetreden van Troelstra tot lid van de redactie van
Recht voor Allen, hield toen zeker niet in een zich uitspreken voor de anti-
parlementaire richting.

^ Troelstra, Groei, p. 14.

* Troelstra, Groei, p. 16 vlg. Nieuwenhuis, a. w., p. 260. Vliegen, a. w.,
II, P. 435 vlg.

5 Zie o.a. Recht voor Allen, 2,s-2-'gz, i-3-'92. 3-3-'93. io-3-'92, i7-3-'92.

hierbij duidelijk: hij wilde Troelstra voorstellen als iemand,
die voor een behoorlijke som gelds zijn overtuiging veil had
en bereid was op korte termijn van revolutionnair parlemen-
tair te worden. Troelstra's verzoek van October 1890, vijftien
maanden tevoren dus, wordt dan ook in de discussie al gauw
tot een verzoek, „voor nog geen jaarquot; gedaan, dan een poging
„vóór een half jaarquot;, tenslotte zelfs een aanbod, dat „korte-
lingsquot; had plaats gehad. ^ Bovendien keert Domela Nieuwen-
huis zich in deze dagen nog eens in het bijzonder tegen de
heren in de Arbeiderspartij, waarbij het vertrouwen in de
geleidelijke weg blijkbaar speciaal tot de herenideeën wordt
gerekend.

Troelstra, die zich door dit conflict tot een meer leidende
rol voelt gedrongen, wil de strijd voor het socialisme voort-
zetten op de manier, die hij als de juiste beschouwt. Dat be-
tekent, dat hij strijden zal vóór het democratisch socialisme
en tegen Domela Nieuwenhuis. Onder deze omstandigheden
grijpt hij graag de gelegenheid aan, die de uitgever Poutsma
hem aanbiedt: hij aanvaardt het redacteurschap van De
Sneeker Courant.'^ Hierdoor krijgt hij de beschikking over een
eigen orgaan, waarin hij de propaganda voor het socialisme
geheel naar eigen inzichten kan voeren. Het duurde nu niet
lang, of Van der Goes, dè Marxist in die tijd,® werd aan De
Sneeker Courant verbonden.* De beide ernstigste tegenstan-
ders van Domela Nieuwenhuis hadden elkaar gevonden.

3. DE FRIESE VOLKSPARTIJ.5

a. De verhouding tot de S.D.B.

De Friese Volkspartij was een politieke organisatie, die in
deze periode in nauw contact stond met de socialistische be-

1 Vgl. Troelstra, Groei, p. 18. Verder Recht voor Allen, t.a.p.

^ 14 Maart 1892 verschijnt het eerste nummer onder redactie van Troelstra.

' Troelstra, Groei, p. 19.

^ 5 Mei 1892.

® Zie voor de Friese Volkspartij: De Almanak voor de Volkspartij in Fries-
land, Jaargang 1892, p. 3 vlgg.

weging in ons land. De eigenlijke naam was „Friesch Comité
van de Volkspartijquot;. Ze was in 1890 ontstaan uit het sinds
enige jaren in Friesland bestaand „Friesche Comité voor Al-
gemeen Kies- en Stemrechtquot;. In 1886 deden de Friese afge-
vaardigden op de jaarvergadering van de Bond voor Algemeen
Kies- en Stemrecht een poging, deze te reorganiseren. Ze
wilden voor de kiesrechtactie gewestelijke organisaties in-
stellen en uit de gewestelijke besturen zou dan het Hoofd-
bestuur van de landelijke vereniging worden samengesteld.
Deze poging der Friezen mislukte, vooral tengevolge van het
verzet der Hollandse afgevaardigden, Domela Nieuwenhuis
en Croll. De Friezen voerden nu hun plan alleen door voor
zover het hun eigen gewest betrof en richtten in 1887 het bo-
vengenoemd Friesch Comité voor Algemeen Kies- en Stem-
recht op. Dit Comité leidde bij verschillende gelegenheden
de politieke acties in het Noorden; zo bij de verkiezingen van
1888, bij de meetings te Leeuwarden en Heerenveen in 1890.
Ook nam het in 1889 het initiatief tot het instellen van een
onderzoek naar de toestand van de arbeiders in Friesland,
waarvan het resultaat in 1890 werd gepubliceerd.^ Bij deze
arbeid werkte het comité samen met tal van democratische
verenigingen in Friesland, o.a. met afdelingen van de S.D.B.
en het A.N.W.V. Dit deed de wens opkomen een duurzaam
verbond te vormen, dat bij voorkomende gelegenheden de
samenwerking zou vergemakkelijken. Men wilde op die manier
krijgen: tijdelijke samenwerking met een blijvende organisatie.
Zo kwam, op 2 November 1890, het Friesch Comité van de
Volkspartij tot stand, op een vergadering, waarin 44 af-
delingen van de Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht, 15
van de S.D.B., 3 van het A.N.W.V. en 7 zelfstandige werk-
liedenorganisaties vertegenwoordigd waren. Het was onge-
twijfeld een gezelschap van een vrij wonderlijke samenstelling.
De leden kwamen voor een groot deel uit de arbeidersklasse,
voornamelijk van het platteland, waar de ellendige toestanden

^ Er verschenen twee rapporten: no. i. Vrouwen- en Kinderarbeid tn no. 2:
Werktijden en werkloonen. Vgl. De Almanak, p. 8.

velen toegankelijk hadden gemaakt voor socialistische en radi-
cale denkbeelden. Daarnaast waren er ook tal van vooraanstaan-
de figuren uit de radicale burgerij. Het Comité vond zijn werk-
kring uit.den aard der zaak in het bijzonder in de provincie
Friesland. Van een speciaal Fries-nationaal streven is echter
hoegenaamd niets te bespeuren. Het Comité ontwikkelde
zich echter weldra in een gematigde, democratisch-socialis-
tische richting. Reeds in 1891 is de Friese Volkspartij uitge-
groeid tot een organisatie van 102 afdelingen, met meer dan
5000 leden.

Het duurde niet lang, of het kwam tot ernstige conflicten
tussen de Friese Volkspartij en Domela Nieuwenhuis met zijn
Hollandse geestverwanten. De eerste moeilijkheid was een
gevolg van de verkiezingsactie in Schoterland in 1891. Inge-
volge een vóór de verkiezing afgelegde belofte, bedankte
Treub, na zijn overwinning op Nieuwenhuis, voor zijn Kamer-
zetel, omdat er in Winschoten ook een radicaal gekozen was.
De baan kwam nu opnieuw vrij voor een candidatuur van Do-
mela Nieuwenhuis. Zoals vroeger reeds is vermeld, weigerde
deze onder zulke omstandigheden. ^ Ook tal van leden van de
S.D.B. achtten een „verkiezing bij de gratie van Treubquot;
onaanvaardbaar. Vliegen was van oordeel, dat „Domela
Nieuwenhuis zedelijk dood ware,quot; als hij nu nog voor Scho-
terland gekozen werd. Alleen van ,,een parlementair knoeier
in hart en nierenquot; zou een dergelijke eerloosheid verwacht
kunnen worden, meende Vliegen. ^ Het Kiescomité-Schoter-
land van de Volkspartij legt zich eveneens bij het besluit van
Domela Nieuwenhuis neer. Het Friese Comité echter meende
de schone kans om Nieuwenhuis weer in de Kamer te brengen,
niet voorbij te mogen laten gaan, vooral nu hij tegenover een
weinig gevaarlijke liberale candidaat kwam te staan. Het no-
digde hem uit, zich opnieuw beschikbaar te stellen. Ondanks
het weigerend antwoord, stelde het Comité Domela Nieuwen-

^ Vgl. hiervóór p. 34.

quot; Vliegen in Recht voor Allen, aangehaald bij Domela Nieuwenhuis, a. w.,
P- 175-

huis tóch candidaat en schreef een warm manifest ter aanbeve-
ling. De „candidaat tegen wil en dankquot; kreeg nog 215 stem-
men. Deze onverkwikkelijke geschiedenis heeft de verhouding
tussen de Friese Volkspartij en Domela Nieuwenhuis zeker
slechter gemaakt.

Toch was er ook daarvóór al een zekere spanning. Men voelt
hiervan nog iets in Nieuwenhuis' gedenkschriften, als hij
schrijft over de naijver van de Friese leiders op de sociaal-
democraten uit Holland, over de minachting van Stellingwerf
voor de jonge Hollandse propagandisten („de warmemaal-
loopersquot;), over de „verbeten spijtquot;, waarmede Stellingwerf
de verering van Nieuwenhuis in het Noorden gadeslaat.
Is er wellicht ook een zekere naijver van de kant van de Hol-
landse socialistische leiders op de snelle groei en omvang der
Friese Volkspartij, die alleen in Friesland meer leden telt dan
de S.D.B. in het gehele land ? Hoe dit zij, Domela Nieuwen-
huis beschouwt in toenemende mate de Volkspartij als een
rem voor de socialistische ontwikkeling in het Noorden. Dit
bleek opnieuw duidelijk bij de meeting die de Volkspartij
op 16 Augustus 1891 in Drachten belegde voor landnationali-
satie.^ Op deze meeting voor ,,opheffing van het privaat
bezit van den grond langs wettelijken wegquot; zouden als sprekers
naast socialisten als G. L. v. d. Zwaag en A. H. Gerhard,
landnationalisatoren optreden als D. de Clercq en J. Stoffel.^
Domela Nieuwenhuis, die uitgenodigd was, bedankte. Reeds
vóór de meeting werd in Recht voor Allen een felle polemiek
gevoerd,® waarin ook Nieuwenhuis zich mengde. Hij zag in
de betoging een poging van de Bond voor Landnationalisatie
om door middel van de Friese Volkspartij de socialisten te
vangen. Zo zouden de socialisten dus gebruikt worden voor de
beweging van landnationalisatie. Maar, schrijft Nieuwenhuis,
„wij sociaal-democraten, de m8chtigste arbeiderspartij, zijn
niet van plan ons te laten gebruiken, door wie het ook zij.quot;*

1 Recht voor Allen, ij-y-'gi.

' Verder Mej. Stellingwerf en D. A. van Eek.

® Recht voor Allen, 23-7-'9i.

* Vliegen, a. w., II, p. 279. Vgl. Recht voor Allen, 23-7-'9i.

Men voelt hier weer iets van een machtsstrijd tussen de
S.D.B. en de Friese beweging. Bovendien keert Nieuwenhuis
zich tegen het Friese provincialisme én verwijt hij de organi-
satoren van de meeting halfheid. Het is onmogelijk dit ene
programpunt van de socialisten los te maken van de rest.
Hij ziet verder, o.a. in de keuze van de sprekers, een streven
om de sociaal-democraten er zo'n beetje buiten te houden.^
Onder die omstandigheden wil hij niet mee doen. „Wij zijn
en blijven sociaal-demokraten,quot; schrijft hij vinnig, „en hoe
anderen er over denken, in verband met provinciale(!) toe-
standen of andere omstandigheden, wij meenen, dat de sociaal-
demokratie zelve haar zaken best kan doen en niet nodig heeft
onder andere vlag te varen.quot; Terecht concludeert Vliegen
naar aanleiding van dit „nogal venijnige stukje,quot; dat de Friese
Volkspartij blijkbaar door Domela Nieuwenhuis veroordeeld
was. Ook Vliegen zelf is overigens van.oordeel, zelfs als hij
jaren later de geschiedenis van deze tijd schrijft, dat de Friese
Volkspartij toch eigenlijk geen reden van bestaan had. Of ze
was sociaal-democratisch, zegt hij, en dan was ze niet nodig;
er was immers een landelijke sociaal-democratische partij,
waartoe ook de Friese afdelingen behoorden; óf ze was niet
sociaal-democratisch en dan was ze gevaarlijk en kon licht
uitgroeien tot een anti-sociaaldemocratische organisatie. Waar
Friesland in die tijd het belangrijkste deel der socialistische
beweging vormde, was er voor de S.D.B. alle reden om dubbel
op te passen. 2

Na de meeting te Drachten werd de strijd in Recht voor
Allen voortgezet, o.a. door Bymholt en Geveke, die zich bei-
den keren tegen het heren-element in de Volkspartij. Ook
Domela Nieuwenhuis schreef opnieuw een fel artikel Langs
wettigen weg, tegen de Friese beweging. Daarentegen ver-
dedigde de landnationalisator Mansholt de Friese organisatie

1nbsp;,,Geen onzer bekende socialisten was uitgenoodigd,quot; schrijft Nieuwen-
huis. Van der Zwaag en Gerhard rekende hij daartoe blijkbaar niet. Recht
voor Allen 23-7-'9i.

2nbsp;Vliegen, a. w., II, p. 280.

in een uitvoerig artikel in het Radicaal Weekblad, onder de
titel Volkspartij en Sociaal-democratie.^ De Centrale
Raad van de S.D.B. besloot weldra de kwestie tot een oplos-
sing te brengen. Hij belegde op 13 September 1891 een gehei-
me vergadering met enkele vooraanstaande partijgenoten,quot;
om o.a. de houding tegenover de Friese Volkspartij te bepalen.
Tevens werd de vraag onder ogen gezien, of het bestaan van
de Volkspartij in Friesland, naast de S.D.B. wenselijk moest
worden geacht. Het resultaat was, dat, met de stemmen van
Van der Zwaag en Van Zinderen Bakker tegen, een motie
Coltof werd aangenomen. Daarin werd uitgesproken, dat het
voortdurend samenwerken met andere verenigingen moest
leiden tot verwatering van het socialistisch beginsel en dat in
isolement de kracht van de S.D.B. lag. Verder nam men het
besluit, dat de Centrale Raad een vergadering zou beleggen
met de Friese afdelingen van de S.D.B., waarvan enkele advies
gevraagd hadden omtrent hun houding tegenover de Volks-
partij. Deze vergadering, 11 October 1891 te Heerenveen
gehouden, was eveneens geheim. Toch werd weldra naar
buiten bekend, dat op deze bijeenkomst de wenselijkheid was
uitgesproken, dat de afdelingen van de S.D.B. zich van de
Friese Volkspartij zouden afscheiden.® Inderdaad gaven tal
van S.D.B.-afdelingen aan deze wens gehoor.

De eigenlijke beslissing in deze aangelegenheid valt op het
Kerstcongres van de S.D.B. in 1891. Hoewel daar enkele
stenunen opgingen om de samenwerking met de Volkspartij

1nbsp;Radicaal Weekblad, g-S-'gi. Het artikel is geheel afgedrukt in Mansholts
brochure Mijne Zelfverdediging, p. 6 vlgg.

2nbsp;Aanwezig waren o.a. A. Rot, S. W. Coltof, Nieuwenhuis, Fortuyn, Van
Zinderen Bakker, Luitjes, Schaper, Nanninga, V. d. Zwaag, Helsdingen,
Vliegen. Vgl. Vliegen, a. w. H, p. 285 vlg. Zie ook Bymholt, a. ro.,p. 675 vlg.

' Vliegen bericht, dat dit besluit werd genomen met tien tegen twee en
één stem blanco, a. w., p. 293. Evenzo, Bymholt, a. w., p. 678. Eigenaardig is,
dat zowel de Biltsche Courant (is-io-'qi) als het Friesch Volksblad (i4-io-'9i)
berichten, dat met 11 van de 13 stemmen besloten werd zich niet af te scheiden.
De Biltsche Courant knoopt hieraan zelfs uitvoerige beschouwingen vast. Ze
verheugt zich, dat de Friese Volkspartij één blijft en meent, dat de C. R. van
de S.D.B. een gevoelige les heeft gekregen. „Het woord van Karl Marx:
Proletariërs aller landen vereenigt U! blijft dus voor het kleine stukje grond,
dat wij Friesland noemen, gehandhaafd,quot; juicht de Biltsche Courant.

¥

en de beweging voor landnationalisatie niet te verbreken/
werd die samenwerking toch over het algemeen sterk be-
streden. Na uitvoerige discussie werd ten slotte met 35 tegen
14 stemmen een voorstel-Den Haag aangenomen, dat geen
afdeling van de S.D.B. als zodanig aangesloten kon zijn bij
een of andere combinatie, hetzij van politieke, hetzij van
sociale aard, die zich ten doel stelde enig onderdeel van het
sociaal-democratisch program te verwezenlijken. ^ Hiermede
was het lot van de Friese Volkspartij vrijwel bezegeld. Domela
Nieuwenhuis had in dit opzicht gezegevierd. Vliegen is van
oordeel, dat de gevallen beslissing „geen kwaad, eer goed was.
De Soc. Dem. Bond had nu de baan volkomen vrij voor zich.
Hadde hij nu maar geweten, wat hij wilde.quot;® Het valt te be-
twijfelen, of de afloop inderdaad gunstig voor de S.D.B. moet
worden geacht. Velen waren door de Friese Volkspartij in
aanraking gekomen met de socialistische strijd en langs deze
weg voor het socialisme gewonnen. Deze weg was nu afge-
sloten. Bovendien was er geen sprake van, dat men in de S.D.B.
„wist, wat men wildequot;. Er volgde noch een krachtig sturen
in de richting van het democratisch socialisme, noch een be-
wust, duidelijk partij kiezen voor het anarchisme.

b. Troelstra en de Friese Volkspartij

Ook de Friese Volkspartij was echter in deze tijd allerminst
tot klaarheid gekomen omtrent eigen grondslag en doel. Wel
was zij vrij groot, maar zij miste innerlijke kracht, omdat zij,
zoals Troelstra schrijft, slechts een allegaartje was van zeer
uiteenlopende stromingen. Ondanks de soms zeer revolution-
naire uitingen bleef zij een burgerlijke partij.

Zou het mogelijk zijn deze organisatie te hervormen tot de
nieuwe sociaal-democratische partij, die velen in deze tijd
verwachtten of verlangden ? Op de jaarvergadering, i4Febru-

1 O.a. van de afgevaardigde van de afd. Wolvega; Vliegen, a. w., II, p. 336.

® Bymholt, a. w., p. 68i.

3 Vliegen, a. w., II, p. 337-

ari 1892 te Leeuwarden, heeft Troelstra een ernstige poging
gedaan, om de Friese Volkspartij tot een positieve houding
en een scherp omschreven program te brengen. De discussie
op de vergadering was voorbereid door een uitvoerig artikel
van Troelstra in het Friesch Volksblad.^ Hoewel Troelstra in
het begin van 1891 bedankt had voor een candidatuur van de
Friese Volkspartij voor de Tweede Kamer, had hij zich
m zijn brief hierover en in zijn optreden daarna, een krachtig
voorstander getoond van de Volkspartij, zowel als van het
democratisch socialisme. ^ De besluiten op het congres van
de S.D.B. in 1891 omtrent het verbreken van de band met de
Friese Volkspartij en betreffende de revolutionnaire taktiek,
zijn voor Troelstra aanleiding in het artikel van 24 Januari
1892 de positie van de Volkspartij tegenover de S.D.B. èn
tegenover het democratisch socialisme in het algemeen, te
onderzoeken. Hij zet uiteen, dat de Friese Volkspartij in schijn,
naar zijn program, niet socialistisch is, in werkelijkheid echter
wèl. Eerste plicht acht hij het, aan dit verschil tussen schijn
en werkelijkheid een eind te maken. De Volkspartij zal zich
duidelijk moeten uitspreken niet alleen voor de democratie,
maar ook voor het socialisme. Zuiver politieke democratie
„kan wèl voeren tot, maar is nog geen feitelijke democratie.
Alleen sociaal-democratie is in staat een volk vrij te maken.quot;
De vraag of een sociaal-democratische Volkspartij zich dan
niet behoort aan te sluiten bij de S.D.B. beantwoordt Troel-
stra ontkennend. De S.D.B. wil de revolutie, kan dus eigenlijk
niet meer mee doen aan de actie voor algemeen kiesrecht, aan
verkiezingen en dergelijke. Hij kan alleen maar mee doen aan
het ondermijnen van de grondslagen van het oude staats-
gebouw. De Friese Volkspartij, die, naar zij steeds heeft ge-
toond, langs de weg der overreding, door te werken bij ver-
kiezingen, door „alle wettelijke middelen,quot; haar beginselen
wil zien te verwezenlijken, kan zich niet onder zulke revolu-
^ tionnaire leiding stellen. Ook al wacht ons, schrijft Troelstra,

1nbsp;Friesch Volksblad, 2^-1-92.

2nbsp;Na tien jaar, p. 102 vlg. Vgl. hiervóór p. 68.

een grote sociale revolutie, „daar behoren wij toch het onze
te doen om door geleidelijke hervormingen te bevorderen, de
schok zoo licht mogelijk te maken. Op de regeerende klasse,
op onze tegenstanders, moge dan eenmaal het Kaïnsteeken
gegrift staan.quot; Het formuleren van de taktiek tegenover de

S.D.B. acht Troelstra zeer wel mogelijk. Moeilijker zal het ______

zijn een bevredigende formulering te vinden ;Cafrhet sociale / WO/'
standpunt, vooral tegenover de „zuivere stemrechtluiquot;, de
landnationalisatoren e.d. Zij, „die de vrije concurrentie willen
behouden, van opheffing van het loonstelsel niet willen weten,
't kapitaal willen laten in particuliere handen, zij zullen dan
niet in onze gelederen kunnen strijden.quot; De Friese Volkspartij
dient, op straflquot;e van ontbinding, een vast aaneengesloten partij
te worden, ook al zal ze daardoor enkele conservatieve leden
verliezen. Duidelijkheid is nodig, herhaalt Troelstra en hij be-
sluit: „welaan, laten we met onze beginselen voor den dag
komen en toonen wat we zijn: sociaal-democraten.In een
volgend nummer van het Friesch Volksblad ondersteunt P.
van der Meulen Troelstra's betoog. Hij meent ook, dat het
gewenst is, dat de Volkspartij zich afvraagt: wat zullen wij
doen, indien ons politiek doel, algemeen kiesrecht, bereikt is,
om ons democratisch beginsel in toepassing te brengén. „Een
programma in den geest van dat, onlangs aangenomen door
de Duitsche soc. dem. partij, lacht mij daarbij het meest toe.quot;^

Op de vergadering van de Volkspartij te Leeuwarden®
waren nu een drietal voorstellen over deze kwestie ingediend.
Terwijl de Propagandaclub uit Drachten een duidelijke uit-
spraak wilde inzake de afschaffing van het privaatbezit, stelde
de afdeling Leeuwarden van de Bond van Algemeen Kies-
en Stemrecht voor, de Volkspartij een sociaal program te
geven en bij het opstellen daarvan te letten op het-nieuwe door
de S.D.B. te maken program. Uitvoeriger en positiever was

^ Friesch Volksblad, 24-1-'93. Vgl. Groei p. 11.

^ Friesch Volksblad, 3i-i-'92.

® i4-2-'92. Zie hiervoor: Notulen van de Friese Volkspartij in het archief
dezer partij, te Leeuwarden (Provinciale Bibliotheek). Vgl. verder het verslag
in De Klok, 20-2-'92 en het Friesch Volksblad, i7-2-'92.

het voorstel van de afdeling Midlum van de Bond van Alge-
meen Kies- en Stemrecht. Het wil, dat de Volkspartij ver-
klaart op de grondslag der sociaal-democratie te staan. Zij
,,erkent in het privaatbezit van grond en arbeidsmiddelen de
oorzaak der maatschappelijke wanverhoudingen, waarom zij
als einddoel dan ook nastreeft: de opheffing van het privaat-
bezit. Zij is zich het internationaal karakter der sociaal-
democratie bewust en strijdende tegen het vaderlandisme en
militarisme, wil zij den algemeenen wereldvrede verbreiden
en de broederschap van alle natiën helpen stichten.quot; Verder
wordt de noodzakelijkheid erkend van een krachtige organi-
satie, terwijl van gewelddadig optreden niets goeds wordt
verwacht. Tenslotte wordt een uitvoerige lijst van eisen en
propagandamiddelen voorgesteld.

Troelstra zette als afgevaardigde van Leeuwarden uiteen,
dat veel leden van de Volkspartij sociaal-democraten zijn en
de meeste sprekers op sociaal-democratisch standpunt staan.
Waar de krachtigste werkzaamheid zich niet op politiek, maar
op sociaal terrein openbaart, acht hij het gewenst een meer
gedetailleerd program aan te nemen en zich uit te spreken
over de werkzaamheden op sociaal gebied. Met de taktiek der
revolutionnaire sociaal-democraten kan hij niet meegaan;
daarom zou hij willen beproeven een sociaal-democratische
hervormingspartij te formeren. Hij acht het het beste dat de
vergadering in deze de richting aangeeft en een commissie
daarna een program op sociaal-democratische grondslag ont-
werpt.

Een deel van de vergadering wil van dergelijke plannen niets
weten. Van der Zwaag vreest, dat er verwatering zal ontstaan,
als men een „fatsoenlijkequot; en een „onfatsoenlijkequot; socialis-
tische partij krijgt. Wanneer men het gehele program van de
S.D.B. kan onderschrijven, waarom sluit men zich dan niet
bij die bond aan ? Hij waarschuwt zeer tegen de oprichting
van een nieuwe sociaal-democratische partij.

Troelstra betoogt hiertegenover, dat van aansluiten bij de
S.D.B. geen sprake kan zijn. De revolutionnaire taktiek is

voor de Friese arbeiders ongeschikt. Wie op haat werkt, heeft
geen vat op het Friese volk. Overigens wijst hij er op, hoe
ook in andere landen twee stromingen zijn onder de socia-
listen.

Anderen zetten uiteen, dat men wel sociaal-democraat kan
zijn zonder in de S.D.B. thuis te horen. Deze mening werd
o.a. verkondigd door de voorzitter, Dr. Vitus Bruinsma,
wiens denkbeelden wij al enigszins leerden kennen in zijn brief
aan Van der Goes.^ Hij werd gesteund door een pionier der
socialistische beweging in Friesland, R. van Zinderen Bakker,
die door zijn verkiezing in Opsterland in 1893 het eerste
socialistisch gemeenteraadslid in ons land zou worden. Vitus
Bruinsma noemt als zijn voornaamste bezwaren tegen de
S.D.B., dat deze niet wil samenwerken met anderen, die slechts
een deel van het socialistisch program willen verwezenlijken,
dat hij geen heil ziet in gedeeltelijke hervormingen op sociaal
gebied en dat de centralisatie in de Bond te groot is. Hij
vreest, dat men, door de Volkspartij een sociaal-democratisch
program te geven, velea zal verliezen, zonder de afdelingen
van de S.D.B. te behouden. Hij meent ten slotte, dat naast een
nieuw op te richten sociaal-democratische partij, „die, als men
let op de teekenen des tijds, zeker komen zalquot;, de Volkspartij
moet blijven bestaan als een soort „kweekschool voor socia-
listenquot;, Ook in een door de afdeling Gorredijk van de Bond
voor Algemeen Kies- en Stemrecht aangenomen motie was
de wens uitgedrukt, dat „het Friesch Comité der Volkspartij
op denzelfden voet moet blijven bestaan,quot; doch daarnaast de
wenselijkheid uitgesproken, ,,dat een nieuwe sociaal-demo-
cratische bond in Nederland tot stand kome,quot; Men krijgt uit
de notulen zowel als uit de verslagen in de couranten de in-
druk, dat de motie-Gorredijk wel de gedachten van de meer-
derheid der vergadering weergaf. Troelstra was echter blijkbaar
van mening, dat de revolutionnair en in de bijeenkomst de sterk-
ste groep vormden.quot; Hij zag zich gedwongen, schrijft hij

^ Hiervóór p. 64.

® Troelstra, Groei, p. n.

in zijn gedenkschriften, zijn poging voorlopig op te geven.

Het resultaat van de besprekingen is nog al zonderling en
vsreinig in overeenstemming met wat Troelstra aanvankelijk
bedoelde. Van een zich uitspreken van de Volkspartij ten
opzichte van de sociaal-democratie komt niets. Men drukt
alleen de wenselijkheid uit van een voortbestaan van de Friese
Volkspartij, zoals zij is. De vraag van een nieuwe sociaal-
democratische partij wordt, op voorstel van Troelstra zelf,
verder buiten beschouwing gelaten. Met 46 tegen 27 stemmen
en 3 blanco verklaarde de vergadering zich accoord met deze
opvattingen, zoals ze in een motie-Troelstra waren neergelegd.^
Door deze motie, schrijft Troelstra, werd de vorming van een
sociaal-democratische partij tot een betere gelegenheid uit-
gesteld. ^ Inderdaad. Maar dat betekende ook, dat de poging
van Troelstra om via de Friese Volkspartij iets te bereiken
voor het democratisch socialisme, was mislukt.

De Volkspartij zelf ging, ondanks de uitgesproken wens tot
instandhouding, in betekenis en invloed achteruit. Ze werd
niet ontbonden, ,,maar 't bloed werd haar afgetapt,quot; zoals
Vliegen het uitdrukt.® De strijd tussen parlementaire en re-
volutionnaire socialisten werd buiten de Volkspartij voortge-
zet. Dr. Vitus Bruinsma en Troelstra kwamen weldra scherp
te staan tegenover Domela Nieuwenhuis. Het hiervóór ver-
melde debat in Franeker bedierf de persoonlijke verhouding
tussen de jonge Friese leider en Nieuwenhuis voorgoed.*
Overigens constateert De Sneeker Courant, juist naar aan-
leiding van deze debatten, „dat er een nieuwe sociaal-demo-
kratische partij in wording is, die rekening houdende met de

^ De motie luidde: ,,De vergadering, gehoord de discussiën, kennis genomen
hebbende van het voorstel der afdeeling Gorredijk, dat strekt tot instandhou-
ding der tegenvi^oordige organisatie en tevens tot oprichting eener nieuwe
sociaal-democratische partij, zich vereenigende met het eerste en van oordeel
dat het laatste deel dier motie niet op deze vergadering behoort te worden
behandeld, gaat over tot de orde van den dag.quot; Vgl. Troelstra, Groei, p. n vlg.

^ t.a.p., p. 12.

^ Vliegen, a. w., II, p. 295.

* Vgl. hiervóór p. 70.

organisatorische ontwikkehng der maatschappij, de verwezen-
lijking der sociahstische beginselen beoogt, en kans heeft
een grooten aanhang in den lande te verkrijgen.quot;^ Zowel de
nieuwe partij als de grote aanhang zou nog wel even op zich
laten wachten. „Twee ä drie jaar Iquot;®

^ De Sneeker Courant, 3-3-'93. Veertien dagen later heeft Troelstra de lei-
ding van dit blad. Vgl. Na tien jaar, p. 99.

^ Vitus Bruinsma aan Van der Goes. Zie hiervóór p. 65.

DERDE HOOFDSTUK

DE TAKTIEKKWESTIEi ^

I. VERSCHERPTE TEGENSTELLINGEN (1891)

Het jaar 1891 is voor de socialistische beweging in ons land
van grote betekenis geweest. In dat jaar toch wordt de taktiek-
kwestie, de vraag naar de betekenis van de parlementaire actie
voor de socialistische strijd, eigenlijk voor het eerst tot een
grote twistvraag binnen de S.D.B., om er niet weer uit te
verdwijnen. In dit jaar groeien de verschillende opvattingen
uit tot scherpe tegenstellingen en raken enkele van de voor-
naamste opposanten in de socialistische rijen in een fel en
openlijk conflict met Domela Nieuwenhuis en de leiding van
de S.D.B. En terwijl de S.D.B. in 1891 een grote activiteit
ontwikkelde, werden er belangrijke beslissingen genomen,
die voor de socialistische beweging in ons land vérstrekkende
gevolgen zouden hebben.

a. De verkiezingen.

Hoewel de S.D.B. als zodanig niet aan de verkiezingen deel-
nam en zelf geen candidaten had gesteld, wierp hij zich toch
over het geheel met opgewektheid in de verkiezingsstrijd. In
Recht voor Allen werd voortdurend op de verkiezingen ge-
wezen, ^ niet alleen in artikelen, maar ook door met grote
letters gedrukte opwekkingen. „Vergeet ook het algemeen
kiesrecht niet,quot; leest men in de April-nummers van het partij-
orgaan telkens. In het begin van de verkiezingsactie was men

^ Behalve de eerder opgegeven literatuur moet hier nog worden genoemd:
Quack, ,De Socialisten, V en VI.

2 Zie Recht voor Allen, o.a. 25-3, 2-4, 6-5, 8-5, 2-6-'9i.

bovendien vol optimisme.^ Van een neiging om de politieke
actie met de propaganda voor algemeen kiesrecht over boord
te werpen, was in de eerste helft van 1891 vrijwel geen spoor
te bekennen. Een enkele stem slechts deed in deze tijd een
ander geluid horen. Zo vroeg Clemens (pseudoniem van
Cornelissen) zich voor de verkiezingen af, of deelneming
onder sommige omstandigheden niet schade kon berokkenen
aan de socialistische propaganda, die zelf zulke zware offers
vroeg. Hij betwijfelde eveneens, of de geldelijke offers voor
de verkiezingen wel altijd in evenredigheid waren met de ver-
kregen resultaten. Zijn conclusie was, dat men zich moest
beperken tot enkele districten waar verkiezing van een socia-
listische candidaat werkelijk mogelijk was, terwijl de sociaal-
democratische propaganda er nooit onder mocht lijden. ^
Luitjes schreef, dat hij wel voor algemeen kiesrecht was, maar
eigenlijk keurde hij toch de gehele kiesrechtactie af.® Bymholt,
die in deze dagen volgens Vliegen „ook al een slag van de
molen beetquot; had, keerde zich in een heftig artikel* tegen de
gezamenlijke actie van de sociaal-democraten en de Volks-
partij. Dat leidt volgens hem tot een strijd enkel voor het al-
gemeen kiesrecht, „dat langzamerhand beschouwd wordt als
het middel dat alle kwalen zal heelen.quot; Als socialist is hij „na-
tuurlijk voorstander van algemeen kiesrecht,quot; maar hij wil het
meer beschouwd zien als een propagandamiddel. Het is geen
middel, dat direct brood voor allen brengen zal. „En de brood- i
quaestie, dat is de hoofdzaak.quot;

Deze en dergelijke klanken, in de verkiezingsdrukte geheel
overstemd door de propaganda, vinden er na meer gehoor.
Ondanks alle activiteit en strijd stond de socialistische bewe-
ging nu, van parlementair standpunt beschouwd, met ledige
handen. Zelfs de enige zetel, die men de vorige maal veroverd
had, was verloren gegaan. De teleurstelling over deze ongun-
stige uitslag heeft ongetwijfeld de anti-parlementaire stro-

^ Vgl. Vliegen, a. w., II, p. 267 vlg.

^ Recht voor Allen, 2,1-2-91.

® Idem, 6-5 en 8-5-'91.

* Idem, 28/29-3-'9i.

ming versterkt. Reeds na de eerste ronde der verkiezingen
wees Recht voor Allen op de geringe veranderingen, die er ge-
komen waren en vervolgde: „Hoe lang moet dit spelletje nu
nog duren ten koste van de behartiging van 's lands belang ?

' Langs die weg komt geen verbetering! Langs welken dan?
De uitkomst zal het leeren, En in het felle en bittere artikel
na Nieuwenhuis' val, leest men in Recht voor Allen o,m.: „We
weten, dat onze kracht niet ligt in de kiezers, die bij de gratie
van wat meer geld een stem mogen uitbrengen, maar in de niet-
kiezers. Wij weten, dat zulk een ellendig kiesstelsel ons nooit
grote zegepralen zal bezorgen.quot;quot;

De vraag naar de waarde van het kiesrecht, de betekenis
van het parlementarisme voor de socialistische strijd, de kwes-
tie van de taktiek, was door de verkiezingen in een nieuwe fase
gekomen. Het komende congres van de S.D.B, zou hierover
belangrijke besluiten nemen.

b. Verdwijnend contact

Naar verschillende kanten heeft de S.D.B. in 1891 het con-
tact met andere groepen en bewegingen verbroken of losser
gemaakt en daardoor zijn terrein van werkzaamheid en de
mogelijkheid van actie beperkt. De Bond raakte daardoor min
of meer in een positie van isolement. En het bleek geen splen-
did isolation!

De Friese Volkspartij. — De relatie met de Friese Volks-
partij, die korte tijd nog al hecht scheen, werd door het con-
gresbesluit van de S.D.B. in 1891 verbroken. Dat betekende
het verlies van het contact met belangrijke groepen van de
Friese bevolking, waaruit tot nog toe velen via de Volkspartij
voor de socialistische strijd waren gewonnen.
De Vakbeweging. — Ook op het gebied van de vakbewe-
ging verliest de S.D.B. in deze tijd aan invloed en komt
enigszins in een geïsoleerde positie te staan. Juist in de jaren,
waarin de arbeidersbeweging, georganiseerd in A.N,W,V, en

^ Recht voor Allen, ii-ó-'qi.
® Idem, 3S-6-'9i.nbsp;^

S.D.B., een periode van aarzeling en inzinking doormaakt,
neemt de vakactie in betekenis toe.^ Sinds 1884 had de S.D.B.
in enige plaatsen vakverenigingen opgericht, die naast de plaat-
selijke afdelingen van de Bond stonden en rechtstreeks aan-
gesloten waren bij de Centrale Raad. Deze vakverenigingen
zonden hun afgevaardigden naar het congres van de S.D.B.
en namen geleidelijk aan invloed toe, speciaal in de grote
steden. ® Op het congres van 1887 was het aantal vertegenwoor-
digde vakverenigingen zelfs groter dan dat der afdelingen
van de S.D.B..® Op aandrang van de Amsterdamse vakorgani-
saties werd op dit congres besloten de vakvereniging tot basis
van de partijorganisatie te maken. Artikel i van de statuten
bepaalde nu, dat de S.D.B. bestond uit afdelingen en versprei-
de leden. De afdelingen bestaan uit vak-, gemengde en
vrouwenverenigingen, die uit hun midden het plaatselijk
bestuur kiezen. De gemengde verenigingen waren bestemd
voor hen, die geen lid konden zijn van een vakvereniging.
Veel verandering bracht deze statutenwijziging in het eerst
niet; eigenlijk alleen in de grote steden. En ook daar waren
weldra de gemengde verenigingen, feitelijk niet veel anders
dan de vroegere afdelingen van de S.D.B., de kern van de
nieuw georganiseerde afdelingen.

Na enige tijd neemt de vakactie echter zeer toe. In 1888 en
1889 zijn er tal van grotere en kleinere stakingen, meestal
spontane acties van de arbeiders, waarbij de invloed van de
vakverenigingen voorlopig nog heel gering is. De bestaande
vakverenigingen, die deel uitmaakten van de S.D.B., waren in
het algemeen niet groot; het socialisme schrikte velen af. Van
enige vakactie van betekenis was bij deze kleine groepen dan
ook nauwelijks sprake. Ze waren weinig meer dan ,,socialis-
tische propagandaclubsquot;. Door de belangrijke gebeurtenissen
op het gebied van de vakstrijd zijn de algemene arbeiders-

^ Rüter, a. w., p. 49.

^ In Amsterdam had men in i886 naast één afdeling van de S.D.B. tien
aangesloten vakverenigingen. Vgl. Oudegeest, De Vakbeweging, I, p. 87 vlg.

' 18 vakverenigingen tegenover 17 afdelingen van de S.D.B. Vliegen, a. w.,
I' P. 451. Oudegeest, a. vi., I, p. 92.

verenigingen Patrimonium, A.N.W.V. en S.D.B. wel ver-
plicht, zich nader met het probleem van de vakbeweging bezig
te houden. Deze nadere belangstelling bleek in Christelijke
kringen o.a. door de inleidingen en besluiten op het Christelijk
Sociaal Congres van 1891 waar, onder zekere beperkingen, zelfs
het recht van werkstaking werd erkend. ^ Patrimonium' ver-
klaarde zich nu weldra eveneens accoord met de aanvaarding
van de werkstaking als laatste strijdmiddel, al was het dan
ook met veel aarzeling en bezwaren. ^ Het A.N.W.V. verloor
in deze tijd, ondanks de pogingen van Heldt, vrijwel geheel zijn
invloed op de vakbeweging. Ook in socialistische kringen werd
de kwestie der vakbeweging een bron van moeilijkheden. Het
onmiddellijk belang, de directe verbeteringen, drongen zich
steeds meer op de voorgrond en vroegen groter aandacht,
terwijl voor velen de socialistische actie op de achtergrond
geraakte. De strijd voor het heden werd krachtiger ten koste
van die voor de toekomst. Bij vele socialisten begon nu de
gedachte veld te winnen, dat het voor de ontwikkeling van de
vakvereniging wenselijk was, dat ze los kwam te staan van de
politieke organisatie. Men wilde vakverenigingen, die politiek
en godsdienstig neutraal waren. Dan zou men de vakgenoten
van alle richtingen kunnen verenigen en daardoor in de actie
voor directe lotsverbetering aanmerkelijk sterker staan. „De
economische strijd der arbeiders, vak voor vak, zal meer
uitwerken dan de partij,quot; meent een inzender in Recht voor
Allen.^ Herhaaldelijk vindt men in dit blad in de eerste helft
van 1891 de noodzakelijkheid van een zelfstandige, neutrale
vakbeweging bepleit, ook al noemt Domela Nieuwenhuis dat
dan treurig.* „Wij dachten den tijd van kleurlooze vereeni-
gmgen te boven te zijn,quot; klaagt hij in Recht voor Allen, „en
nu komt iemand nog met allen ernst daarop aandringen.quot;s

nl Rüter, aw p. 48 vlgg. Vgl. Dr. A. Kuyper, Het sociale vraagstuk ende
Christelijk religie.

^ Hagoort, Het beginsel behouden, p. 11 vlgg.

' De timmerman H. Ikking, in Recht voor Allen, 2i-s-'9i. Vgl. Rüter
a. w., p. 51.nbsp;'

^ Vgl. Vliegen, a. w., II, p. 312 vlgg.
® Recht voor Allen, 6-4-gi.

Ondanks Nieuwenhuis' bezwaren zet de beweging voor schei-
ding van politieke partij en vakbeweging door. Het doorbre-
ken van deze gedachte, dit bewust worden van een eigen taak
der vakbeweging naast de politieke organisatie en geheel los
daarvan, is, zoals Oudegeest zegt, „de reactie op de periode
1883—1891, waarin het vanzelf sprak, dat de vakver een igingen
socialistisch moesten zijn.quot;^ Steeds meer drong het besef
door, dat de vakverenigingen in de strijd der arbeiders een
afzonderlijke plaats en taak hadden, naast de S.D.B., ook al
was er nog geen duidelijk begrip voor de onderlinge ver-
houding.

De moeilijkheden en tegenstellingen tussen partij en vak-
beweging, die in deze tijd in ons land bleken te bestaan, trof
men ook elders aan, bijvoorbeeld in Duitsland.^ Het is dan
ook zeker niet toevallig, dat op het internationale congres van
1891 te Brussel® juist over deze aangelegenheid een resolutie
werd aangenomen. Daarin worden werkstakingen en boycots
onmisbare wapenen voor de arbeidersklasse genoemd, die
echter slechts na zorgvuldige overweging van de omstandig-
heden gebruikt mogen worden. Daarom wordt het als een
dringende noodzakelijkheid beschouwd, dat de arbeiders-
klasse zich voor deze strijd organiseren zal in vakverenigingen,
om zowel door de macht van het aantal als door hun geldelijke
middelen het beoogde doel te bereiken. Het congres beveelt
in elk land, waar het mogelijk is, de oprichting van een Natio-
naal Arbeids-Secretariaat aan, opdat in geval van een conflict
tussen kapitaal en arbeid, de arbeiders der verschillende natio-
naliteiten er van op de hoogte kunnen worden gesteld en hun
maatregelen kunnen nemen.*

De S.D.B. heeft geen haast gemaakt met de uitvoering van
dit besluit. Hij stichtte geen Nationaal Arbeids-Secretariaat,
maar benoemde, op het congres in 1891, slechts een arbeids-
secretaris, waarvoor Chr. Cornelissen werd aangewezen. Deze

^ Oudegeest, a. zü., I, p. 153.

^ Idem, p. 118.

^ 16 tot 22 Augustus 1891.

^ De gehele resolutie bij Oudegeest, a. w., I, p. 142 vlg.

was leraar aan de Rijkskweekschool voor onderwijzers te
Middelburg. Onder het pseudoniem Clemens had hij reeds
meegewerkt aan Recht voor Allen en ook enkele brochures
geschreven. In Januari 1892 werd hij mede-redacteur van
Recht voor Allen. Zijn benoeming tot arbeidssecretaris zal min-
der geschied zijn, omdat men de vakbeweging nog niet rijp
achtte voor een centrale organisatie, dan wel, omdat het stre-
ven naar zelfstandigheid er slechts door bevorderd zou
worden. 1 Toch is hiermede de eerste stap op de weg naar
gehele zelfstandigheid van de vakbeweging gezet. In het vol-
gendjaar werd de actie daarvoor voortgezet, zowel in vergade-
ringenquot; als in Recht voor Allen, waarin Cornelissen, als mede-
redacteur, zijn opvattingen kon uiteenzetten. Naast Vliegen
en Troelstra, die het in deze bijna onmiddellijk met Corne-
lissen eens waren, bleek ook Domela Nieuwenhuis in het eind
van 1892 vrijwel geheel voor diens standpunt gewonnen.®

De ervaringen met een arbeidssecretaris waren niet erg
bevredigend; de behoefte aan een krachtige centrale organi-
satie werd sterker. Wel mislukte een poging in die richting,
in 1892 door de sigarenmakers- en tabaksbewerkersbond
pdaan, maar in 1893 had men meer succes. Cornelissen legde
in de loop van 1892 zijn nieuwe ambt neer en nu nam de Cen-
trale Raad van de S.D.B. het initiatief tot de oprichting van
een Nationaal Arbeids-Secretariaat in de geest van de Brussel-
se resolutie. Op een eerste bijeenkomst, in Juli 1893, werd een
reglementscommissie benoemd. Reeds in Augustus was deze
met haar werkzaamheden gereed en kon het reglement van
. het N.A.S. definitief worden vastgesteld.* Ondanks het verzet
van de Timmerliedenbond, die aaneensluiting enkel van vak-
organisaties wilde, werd ook de S.D.B. toegelaten. Wel waren
de verhoudingen in korte tijd totaal veranderd: de socialis-

' Rüter, a. w., p. 52.

' O.a. te Amsterdam en te Groningen. Vgl. Vliegen, a. w.y II, p. 357 vlgg
Zie over Cornelissen en zijn opvattingen over de positie der vaitverenigingen
ook Rüter, a. w., p. 51 vlgg.
' Vliegen, a. w., II, p. 359.

* 27 Juli 1893. Zie voor deze kwestie. Oudegeest, a. w., I, p. 148 vlgg
waar ook het gehele reglement is afgedrukt.

tische vakverenigingen waren niet meer aangesloten bij de
S.D.B., maar de S.D.B. was, als gelijkwaardige van de vak-
verenigingen, lid van het N.A.S. Deze ontwikkelingsgang,
die een voortdurend afnemende invloed van de S.D.B. in
vakverenigingskringen betekende, was voor een niet gering
deel een gevolg van de besluiten en gebeurtenissen van het
jaar 1891.

De Socialistische Internationale. — Nog een derde
band werd in het jaar 1891 losser, nl. die met de internationale
arbeidersbeweging. Van het begin af aan had de S.D.B. grote
belangstelling getoond voor het herstel van het internationaal
contact in de arbeiderswereld. Een negental Nederlandse af-
gevaardigden^ waren present op het voorcongres in Londen
in 1888, waar tot de oprichting van een nieuwe Internationale
Arbeidersvereniging werd besloten.^ Zowel aan de Haagse
Marxistisch georiënteerde bijeenkomst, ten huize van Domela
Nieuwenhuis,® waar men tevergeefs probeerde de onderlinge
moeilijkheden tussen de socialisten op te lossen, als aan de
beide congressen in Parijs in 1889 namen de Hollandse ver-
tegenwoordigers deel.* Nieuwenhuis stond bij de voorberei-
ding vrijwel geheel aan de kant van de Duitsers en stelde in
de Centrale Raad van de S.D.B. zelfs voor om alleen maar aan
het congres der Guesdisten deel te nemen.® Toch dateert
van dit Parijse congres de verwijdering tussen Nieuwenhuis

^ O.a. Croll. Zie voor de afgevaardigden, Vliegen, a. zv., I, p. 71.

® Vgl. Domela Nieuwenhuis, a. w., p. 183 vlgg. Quack, De Socialisten, V,
p. 407 vlgg.

' Nieuwenhuis, a. tv., p. 184. Vliegen, a. zv., II, p. 122.

* Door verschillende oorzaken, o.a. door de verdeeldheid onder de Franse
socialisten, werden er twee internat, soc. congressen gehouden in Parijs,
nl. een door de Marxistisch gezinde Guesdisten en een door de z.g. Possibi-
listen. (Quack, a. zv., VI, p. 408 vlgg.. Vliegen, a. zv., I, p. 121 vlgg., Nieuwen-
huis, a. zv., p. 183 vlgg.). Voor het Marx, congres vergelijke men verder
het officiële Protokoll des Internationalen Arbeiter-Congresses zu Paris
(Nürnberg, 1890).

' Vliegen, a. zu., II, p. 124. Besloten werd, dat Helsdingen en Nieuwenhuis
het Marxistisch congres zouden bezoeken, Fortuyn en Vliegen dat der Possi-
bilisten. Na de mislukte pogingen om tot eenheid te komen, verlieten de beide
laatsten, op aandringen van Nieuwenhuis, het Possibilistencongres en voegden
zich bij de andere Ned. afgevaardigden. (Vliegen t.a.p.).

en de Duitse socialisten, speciaal Liebknecht. Nieuwenhuis
zette daar uiteen, dat hij van het parlementarisme niets ver-
wachtte voor de arbeidersklasse, waarop hij onmiddellijk door
Liebknecht werd aangevallen. ^ Scherper nog werd de tegen-
stelling door het verslag in Recht voor Allen, waarin op de
leiders, o.a. ook op Liebknecht, ernstige critiek werd geoefend
Hoewel het artikel van Croll was, verklaarde Nieuwenhuis
er zich mede accoord^ en dit was voor Liebknecht aanleiding
zich in een redevoering te Beriijn toornig uit te laten over de
.spreekgrage predikantquot; en minachtend te spreken over diens
„ellenlange redevoeringenquot; in het pariement.® Door Nieu-
wenhuis' reacties hierop leidde dit alles tot wederzijdse ver-
betering. Op het Brusselse congres in 1891« kwam het nu tot
nieuwe tegenstellingen tussen de Hollandse en de Duitse
delegatie, voornamelijk naar aanleiding van de discussie over
de houding en de plichten der arbeidersklasse ten opzichte
van het militarisme. Tegenover een resolutie, voorgesteld
door de Duitse en Franse rapporteurs, kwam Nieuwenhuis,
namens de Hollandse delegatie, met een andere, waarin werd
voorgesteld een mogelijke oorlogsverklaring te „beantwoor-
' den met een beroep op het volk, ten einde de algemeene werk-
staking te proclameeren.quot;® Zeer fel kwamen vooral Liebknecht
en Domela Nieuwenhuis bij de discussie tegenover elkaar te
staan en beschuldigden elkaar wederkerig van fraseologie.«

1 Nieuwenhuis a. p. 187 vlgg. Vgl. Quack, ß. VI, p. 411
^ Ondanks het feit, dat hij zelf enige dagen te voren een artikel in geheel

« de Duitsers het artikel aan Nieuwenhuis toeschreven, zoals Rüter

W;e^kkar1feVmenbsp;^^^ overigens,'daTNie^wen-'

hu s verklaarde er mee m te stemmen. Zie hiervoor Nieuwenhuis, a. p. 191

huis en Vlietennbsp;behoorden o.a. Fortuyn, Van der Goes, Ni'ewen-

huis en Vliegen Z e voor dit congres: Verhandlungen und Beschlüsse des
Int^nauonalen ArheUer-Kongresses .u Brüssel (x6-aa^Augustnbsp;Bert

6nbsp;geheel afgedrukt bij Nieuwenhuis, a. z«., p. 196 vlg.

eind?-quot;quot;^®quot; 'nbsp;Duits-Franse resolutie „van het begin tot het

frase .r^nbsp;Liebknecht de algemene werkstaking een

Sbknectts .quot;--de. Nieuwenhuis, a. p. ,98. Ook Quack schr|ft daquot;
l^iebknecits repliek, na Nieuwenhuis' grote redevoering, luidde- F^razen

jammerlijke frazen.quot; Quack, a. ïü., VI, p. 412.nbsp;quot;«e. „j,razen, ,

Het voorstel-Nieuwenhuis werd met 13 tegen 3 stemmen
verworpen. „Het was duidelijk,quot; schrijft Quack, „dat de twee-
spalt, reeds op het Marxistische congres van Parijs ontstaan,
zich verwijdde.quot; En Nieuwenhuis zelf zegt in zijn gedenk-
schriften: „Zietdaar het groote conflict uitgebroken, dat later
aanleiding heeft gegeven tot zooveel hatelijkheden.quot; Hij had
in Liebknechts ogen de grootst mogelijke misdaad begaan,
spot hij verder, „een crimen laesae majestatis der alleenzalig-
makende Duitsche sociaal-demokratische partij en alle zonden
zullen den menschen vergeven worden, behalve die tegen
deze partij.quot;1

Ook bij andere besprekingen op het Brussels congres ston-
den de Duitsers en de Nederlanders gewoonlijk tegenover
elkaar. Terwijl de Duitsers de rechterzijde innamen, voerde
de Nederlandse delegatie een uiterste linkervleugel aan, die
sympathieën had met enkele stellingen der anarchisten, oor-
deelt Quack. 2 Na het congres werd de strijd tussen Nieuwen-
huis en Liebknecht in de pers nog voortgezet. Steeds duide-
lijker bleek, dat het tafellaken tussen hen feitelijk was doorge-
sneden. Dit betekende tevens min of meer de breuk tussen
de Nederlandse beweging en de internationale sociaaldemo-
cratie. En deze breuk heeft op haar beurt de ontwikkeling van
- de S.D.B. in anarchistische richting bevorderd.

c. Het Amsterdamse Congres

Het jaar 1891, vol activiteit, onrust en spanning voor de
Nederlandse socialistische beweging, werd afgesloten door het
bewogen en gewichtig congres, op de Kerstdagen te Amster-
dam gehauden. Het waren wel zeer belangrijke strijdvragen,
die daar werden behandeld en het waren verstrekkende be-
sluiten, die daar werden genomen! Op dit congres kwam het
tot de vroeger vermelde openlijke botsing tussen Domela
Nieuwenhuis en één der toekomstige leiders van het democra-

^ Nieuwenhuis, a. w., p. 199.

^ Quack, t.a.p.

tisch socialisme m ons land,i en al eindigde zij, zoals wij
weten, m een nederlaag van Van der Goes, toch was zij als
symptoom van de veranderde verhoudingen wel zeer belang
njk. Van der Goes' aanval trof de positie van Domela Niet
wenhuis en Recht voor Allen toch dieper dan uit de afloop of
uit de weinige steun op het congres af te leiden was. De cri-
tiek van Van der Goes, ontdaan van alle „persoonlijkhedenquot;
zoals men toen placht te zeggen, bleek bij nadere beschouwing
tal van elementen te bevatten, die op den duur door velen
juist werden geacht.

Het was op het Amsterdamse congres, dat het besluit werd
genomen betreffende het verbod van samenwerking van de
S.D.B. met andere organisaties.quot; Dit besluit betekende, zoals
hiervoor is uiteengezet, de definitieve breuk van de S D B
met de Friese Volkspartij en leidde op korte termijn tot ern-
stige achteruitgang van de laatste. En hier in Amsterdam be-
sloot de S.D.B., zij het schoorvoetend, tot het instellen van
een arbeidssecretaris en zette zo een belangrijke stap op de
weg, die voeren zou naar de volledige zelfstandige vakbewe-
ging.® Op dit congres tenslotte werd, voor het eerst felle
strijd gevoerd over de taktiek van de S.D.B., om te eindigen
met de aanneming van de motie-Beverwijk, volgens welke
de revolutionnaire taktiek gehandhaafd bleef.

Al deze conflicten en besluiten liggen eigenlijk op hetzelfde
plan. Ze hangen met elkaar samen en vloeien voort uit een
gevoel van onbehaaglijkheid en ongerustheid bij vele socia-
listen over de bestaande verhoudingen in de S.D B over de
positie van deze bond in de gehele socialistische beweging
over de manier, waarop de strijd voor het socialisme hier
gevoerd werd en over de onzekerheid betreffende de te volgen
weg. Zowel de critiek van Van der Goes, als die van de zijde
der vakbewegmg, zowel de breuk met de Friese Volkspartij
als die met de internationale beweging, hebben — althans

' Hiervóór p. 55 vlgg.
® Hiervóór p. 77.
' Hiervóór p. 89.

voor een deel — betrekking op de vraag, welke taktiek de
juiste moet worden geacht.

Er heerste op dit gebied een grote verwarring. Velen vrees-
den, dat door de verkiezingsactie, door het samenwerken
met radicale en andere burgerlijke groepen en door het op-
dringen van de vakbeweging, het revolutionnaire element in
de socialistische beweging zou verzwakken. Vandaar het stre-
ven om de revolutionnaire taktiek naar voren te schuiven. Wat
daarmede nu echter precies bedoeld werd, was gewoonlijk,
ook voor de voorstanders, minder duidelijk. De inhoud van het
begrip revolutionnaire taktiek was voor tal van socialisten
totaal verschillend, wat de discussie over dit onderwerp niet
gemakkelijker maakte en het wederzijds begrijpen niet be-
paald bevorderde.

De taktiek was ook als zodanig uitvoerig op het Amster-
damse congres ter sprake gekomen. Op de agenda stonden een
aantal voorstellen, die er betrekking op hadden. ^ Ten slotte
was het voorstel-Beverwijk aangenomen, dat meer kort dan
duidelijk, luidde: „De revolutionnaire taktiek blijve gehand-
haafd.quot; Dit was „het eerste spruitje van de sinds lang gezaaide
kiem der ontbinding,quot; oordeelt H. Polak later. ^ De ver-
dediging door de afgevaardigde van Beverwijk van dit voor-
stel had „hoogstens vijf en veertig secondenquot; geduurd. Dat
was zeker geheel onvoldoende om duidelijk te kunnen maken,
wat onder revolutionnaire taktiek moest worden verstaan, en
bovendien nog aan te tonen, dat deze taktiek tot nu toe be-
staan had en nu dreigde op de achtergrond te geraken. Ook
andere sprekers, die vrij wat meer tijd gebruikten dan de Be-
verwijkse afgevaardigde, brachten niet de gewenste helder-
heid, evenmin als dat het geval was geweest met de vooraf-
gaande artikelen in Recht voor Allen.

De aangenomen motie was eigenlijk niet meer dan een slag
in de lucht. Hoe weinig zeggend zij was, blijkt o.a. uit het feit,

^ Zie Beschrijvingsbrief van het congres. Vgl. Vliegen, a. w., II, p. 334.

quot; Na tien jaar, p. 15.

dat Domela Nieuwenhuis en Vliegen er beiden voor waren
hoewd de eerste géén, de tweede wèl positieve parlementaire
arbeid wenste. Nieuwenhuis was van mening, dat revolution-
naire taktiek het meedoen aan verkiezingen niet uitsloot Hii
zou het betreuren, als de S.D.B. „zulk een uitstekend middel
van propaganda ter zijdequot; liet.^ Iets anders was echter het
meedoen aan de parlementaire arbeid. Door het indienen van
wetsontwerpen verliet men de revolutionnaire weg, volgens
hem. Hij erkende, dat hij zich aan dergelijke niet-revolution-
naire handelingen had schuldig gemaakt, door het voorstellen
van amendementen en zelfs van een wetsontwerp. Terecht
merkt Troelstra later, naar aanleiding van deze erkenning, op
dat Nieuwenhuis in de jaren vóór 1891 dus niet de revolution^-'
naire taktiek heeft toegepast, en dat het dus onjuist is om nu
te spreken over „handhavenquot; van deze taktiek 2

Vliegen die ook in die tijd het parlementaire werk van
grote betekenis achtte, was voorstander van de motie-Bever-
wijk, juist omdat hij de revolutionnaire taktiek, zoals die tot
nu toe begrepen was, wilde handhaven. Hij bedoelde daarmee
uitdrukkelijk: een taktiek, waarbij men ook ijvert voor alge-
meen kiesrecht en er naar streeft socialistische afgevaardig-
den in het parlement te brengen.®

Een geheel andere mening verkondigde een Twentse af-
gevaardigde,* die van mening was, dat men tot nu toe geen
revolutionnaire taktiek had gevolgd. Van revolutionnair
standpunt bezien, achtte hij het meedoen aan verkiezingen
onder alle omstandigheden verkeerd.

Gezien deze wel zeer uiteenlopende opvattingen omtrent
het begrip revolutionnaire taktiek, betekende het aannemen
van het voorstel-Beverwijk natuurlijk niet veel, al werd het,
vooral door de manier waarop Domela Nieuwenhuis het wel-
dra ging interpreteren, toch wel enigszins een uitdrukking

^ Bymholt, a. w., p. 680.
^ Na tien jaar, p. 91.

' Bymholt, a. ro., p. 679. Vliegen, a. w., II, p. 33,;.
quot; Benmnk uit Hengelo.nbsp;'

van anti-parlementaire gezindheid: men beoogde bij de ver-
kiezingen en bij de Kamerarbeid: agitatie, geen hervor-
mingen. ^

Nog was met deze motie de taktiek-kwestie op het congres
niet afgedaan. Er stonden nog een aantal voorstellen op de
agenda betreffende de houding van de S.D.B. bij verkiezin-
gen, o.a. van de afdelingen Delft en Herenveen. Op voorstel
van de afdeling Maastricht werd besloten, zich bij verkiezin-
gen te onthouden en die voorstellen daarom van de agenda
af te voeren. Ook hier kwam men dus eigenlijk tot een vrij
negatief besluit, geheel in overeenstemming met de onzeker-
heid, die er in de leidende kringen van de S.D.B. ten aanzien
van deze kwestie bestond.

Belangrijk was nog dat het congres, na verdediging van een
desbetreffend voorstel door Domela Nieuwenhuis, besloot
een commissie te benoemen, om het program te herzien en zo
nodig een nieuw te ontwerpen. Dit opende de mogelijkheid
van nieuwe oriëntering en daardoor van betere samenwerking
en nieuwe activiteit.

2. TOENADERINGSPOGINGEN (1892)

Betere samenwerking onder de leiders en voormannen der
socialistische beweging volgde niettemin niet onmiddellijk
na het Amsterdamse congres. Het begin van 1892 kenmerkte
zich integendeel door de toenemende tegenstelling tussen
Domela Nieuwenhuis en zijn voornaamste tegenstanders.
Nieuwenhuis sloeg weldra een bijzonder revolutionnaire toon
aan. Zo verkondigde hij, in de befaamde vergadering in Fra-
neker op 22 Februari, dat de revolutionnaire weg de enige
was; „de revolutie is het middel om tot het doel te geraken,
en hoe eerder deze georganiseerd is, hoe minder bloed. Aan
hen, die den parlementairen weg bewandelen, de schuld,
als de revolutie zoo bloedig wordt.quot;quot; Als redacteur van De

^ Rüter, a. w., p. 40.

^ Oudegeest, a. w., I, p. 121.

Sneeker Courant kreeg Troelstra nu echter een eigen orgaan,
waarin hij zijn denkbeelden over het socialisme en de socialis-
tische strijd kon uiteenzetten. Na de toetreding van Van der
Goes tot de redactie wordt De Sneeker Courant een socialis-
tisch blad, dat tegenover Recht voor Allen en Nieuwenhuis.
op klare wijze het standpunt der parlementaire socialisten
verdedigt. 1 Dat Domela Nieuwenhuis dit nieuwe socialis-
tische orgaan niet met onverdeeld genoegen zag verschijnen,
ligt voor de hand. Hij beschouwde De Sneeker Courant meer
als concurrent dan als medestrijder en zag Troelstra's optre-
den aan dit blad als een „oorlogsverklaringquot;. Troelstra van
zijn kant bewaarde in den beginne een gematigde toon. Hij
was, naar hij schreef, niet op onderlinge strijd gesteld, hij wil-
de slechts één oorlog, nl. die tegen het kapitalisme. ^

Domela Nieuwenhuis gaf aan Troelstra's gematigdheid een
andere uitleg. Hij zag daarin een poging, om nu, na de mis-
lukte actie inzake de Friese Volkspartij, in de partij door te
dringen en daarbinnen te doen, wat daarbuiten niet mogelijk
was gebleken.

Er was overigens wel alle reden om de onderlinge persoon-
lijke strijd te staken. De sociale verhoudingen en conflicten
maakten 1892 tot een zeer bewogen jaar. De ernstige crisis,
vooral op het platteland, maakte dat het overal sterk gistte!
Dit gaf nieuwe mogelijkheden voor actie van de S.D.B., die
ongetwijfeld een goede propagandistische tijd doormakte.
Vliegen spreekt dan ook over deze periode als van „de laatste
mooie episode.quot;® In dit ene jaar won de S.D.B. niet minder
dan 41 nieuwe afdelingen in alle hoeken van het land en steeg
het aantal leden met ongeveer duizend. Troelstra kreeg wel
volop gelegenheid met de maatschappelijke ellende kennis te
maken. Zo stelde hij op verzoek van de bakkersgezellen in
Leeuwarden een onderzoek in naar de toestanden in hun be-

^ De parlementaire gebeurtenissen werden behandeld door Croll in ziin
Brieven uit de Hofstad. Vgl. hiervóór p. 46.

® Troelstra, Groei, p. 19.

quot; Vliegen, a. w., II, p. 348 vlg.

drijf. Wat hij daarbij aantrof, deed hem de haren te berge rij-
zen, naar hij later schrijft. Zó erg had hij zich het leven van de
arbeiders niet voorgesteld.^ Bovendien werd hij door tal van
processen, waarin hij als verdediger van de beklaagden op-
trad, maar al te zeer op de hoogte gebracht van het treurige
lot van heel veel arbeiders en van ergerlijke sociale misstan-
den. ^ Zowel bij zijn verdedigingen in de rechtszaal als in zijn
politieke redevoeringen op vergaderingen legde Troelstra
deze misstanden op duidelijke wijze bloot en oefende felle
critiek op de sociale en politieke verhoudingen. Daarbij deins-
de hij steeds minder voor de persoonlijke konsekwenties van
zijn socialistische propaganda terug. Het feit, dat hij inspec-
teur was bij de brandverzekeringsmaatschappij Neerlandia
weerhield hem niet, een paar liberale commissarissen dier
maatschappij, die candidaat waren voor de Provinciale Sta-
ten, in zijn blad te bestrijden. Zijn steeds krachtiger socialis-
tische propaganda had weldra ten gevolge, dat hij zijn functie
bij de maatschappij Neerlandia verloor. Ook de kans, dat hij
eenmaal zijn vader als directeur bij deze maatschappij zou
opvolgen, was hiermee vrijwel verkeken. Anders dan toen
hij zich in 1890 tot Nieuwenhuis wendde om een goed ver-
zekerde positie bij Recht voor Allen, achtte Troelstra nu de
financiële moeilijkheden geen argument meer om zijn poli-
tieke actie te matigen.® Speciaal de gebeurtenissen bij het
bezoek van de beide koninginnen aan Leeuwarden, in Juni
1892, toen Troelstra persoonlijk hielp de sigarenwinkel van
de socialist Waalkes te beschermen tegen de dreigende, oranje-
gezinde betogers, hadden voor zijn advocatenpraktijk cata-
strofale gevolgen.* Deze grote activiteit en deze openlijke
strijd voor de socialistische denkbeelden hadden anderzijds

1 Troelstra, Groei, p. 20 vlg. Ook Van der Goes heeft zich in deze tijd met
de barbaarse toestanden in het bakkersbedrijf serieus bezig gehouden. Dat
blijkt o.a. uit een uitvoerige rede over dit onderwerp, in manuscript aanwezig
in Arch. G.

^ Zie de vele voorbeelden in Groei, p. 21 vlgg.

® Troelstra, Groei, p. 29 vlgg.

' Troelstra, Groei, p. 38 vlgg.

lOO

intussen tot resultaat, dat Troelstra in de arbeiderswereld meer

gmg stellen. Dat maakte het voor Domela Nieuwenh,,,«
moeihjk, om in zijn vijandige houding tegenove^rTp^^^^^^^
advocaat te volharden. De parlementair-gezinde redato
van ^ Sneek^ Courant bleek meer en me'er een z er a' S

lend f r --^-tionnair socialist. B^Z^
lende gelegenheden gaf het Friese blad krachtige

' htir:St:kt terdquot;-'- ^^^ -

Zo groeide er i^n de tweede helft van het jaar 1892 toch een
geest van toenadering en wederzijdse waardering, die
goeds beloofde voor de toekomst. Tekenend is in d t verbad
een onderschrift, dat de redactie van Recht voor AZllaatste
onder een artikel Verzoening, waarin A. S. de LeSt

St onlrnbsp;aanspoorde.^ In

dat onderschrift wees de redactie op de wenselijkheid om alle

ociahsten m de S.D.B. te verenigen. Ze wil daartoTzeTs Üt

fZThlTrnbsp;-i »persoonlijk steeteen

fout (heeft) gevonden,quot; opheffen. Wel meent de redactie dat
er naast persoonlijke veten ook van beginselverschrsn^^^^^^^^
IS f weest, ,maar nu de anderen weer zoover zijn g ko^en
dat ze ons hebben ingehaald,quot; is er van de zijde der redS
geen bezwaar tot samenwerken in één organisatie

f'nbsp;bereidheid tot samenwerking

Met het oog hierop nam hij in de loop van 1892 in zijn bTad
een gedeeltelijke vertaling op van een brochure o^er Lï nluwe
doTnbsp;te Erfurt vastgesteld quot;Zi nb^

doeh kerbywasdegrondslagteleggenvoorLsociaaW^^^^^

cratische opvatting van de arbeidersbeweging en tevens te trlch

Ts iTnVrrf quot;nbsp;Le riSgtt

ZromtTh ? Ïnbsp;fnbsp;Dit was vooral

daarom van betekenis, omdat de S.D.B. op het komende con-
gres een nieuw program zou vaststellen. Toen de program-

- p- 355.

commissie,1 die hiervoor was benoemd, haar ontwerpen
gereed had, wijdde Troelstra ook hieraan een serie artikelen. ^
Hij beoogde hiermede opbouwend en verenigend werk te doen
en hoopte er toe bij te dragen, dat ,,op de puinhopen van oude
veeten en misverstandenquot; één krachtige vereniging van alle
sociaal-democraten in Nederland zou verrijzen, „die binnen
het verband van de vereniging, volgens de door allen beleden
ekonomische beginselen, genoeg vrijheid van beweging zal
laten, om de verschillende temperamenten, waardoor de men-
schen zich nu eenmaal onderscheiden, te bevatten.quot;® De
toon van de artikelen was zeer tegemoetkomend en wel-
willend, zonder dat echter de tegenstellingen verdoezeld
werden. „Het zal thans worden beslist,quot; schreef Troelstra,
„of in ons kleine Nederland twee sociaal-demokratische par-
tijen naast elkaar zullen staan, of dat één krachtige bond de
verschillende sociaal-demokratische groepen zal kunnen om-
vatten.quot; Men voelt langzamerhand, „dat het een dwaasheid
is tegenover elkaar te stellen een revolutionnaire en een parle-
mentaire taktiek, alsof de eerste in 't geheel niets met het
parlement zou willen te maken hebben en de laatste uitsluitend
en alleen door wetgeving zou willen werken; alsof de eerste
geen andere dan onwettige, revolutionnaire middelen zou
willen gebruiken en de laatste zou terugdeinzen voor al wat
naar revolutie zweemt.quot;* Uitvoerige beschouwingen wijdde
Troelstra aan het begrip revolutie en toonde met tal van aan-
halingen uit Recht voor Allen aan, hoe gering het verschil in
opvattingen tussen Recht voor Allen en De Sneeker Courant
in deze feitelijk was.® Hij was het eens met Recht voor Allen,

' Deze bestond uit Cornelissen, Van Emmenes, Fortuyn, Nieuwenhuis
en Vliegen.

^ Drie leden der commissie hadden ieder een ontwerp-program opgesteld;
geen dezer drie verwierf in de commissie een meerderheid; er werd nu een
vierde ontwerp opgesteld, dat als hèt ontwerp der commissie gold. (Nieuwen-
huis, a. w., p. 273 vlgg.). De ontwerpen zijn afgedrukt in het bijvoegsel van
Recht voor Allen, 5/6-11-'93.

^ Troelstra, Groei, p. 43 vlg. De Sneeker Courant, ii-ii-'gï.

De Sneeker Courant, ii-ii-'gi.

^ Idem, i8-ii-'9i.

dat de socialisten zover moeten „meedoen aan de parlemen-
taire werkzaamheden (wetten maken), dat we onze krachten
inspannen om wat wij buiten het parlement noodig achten,
bezegeld te krijgen door de wetten.quot; En hij gaf aan dit blad
toe, ,,dat wij — al zal er altijd afwijking in persoonlijke op-
vattingen bestaan — het inzake de taktiek in hoofdzaak met
elkaar eens zijn.quot; Hij had er alleen bezwaar tegen, deze taktiek
nu speciaal revolutionnair te noemen, omdat dit aanleiding
gaf tot allerlei misverstand. Ook bij andere gelegenheden
bleek de onderlinge verstandhouding aanmerkelijk verbeterd.
Wanneer Troelstra, de i8e October 1892, in Den Haag
spreekt, is Domela Nieuwenhuis onder zijn gehoor. „Zijn
houding jegens mij, na afloop van die vergadering,quot; schrijft
Troelstra later, „was die van een partijgenoot en niet die van
een tegenstander.

Zo naderde onder vrij gunstige voortekenen het Zwolse
congres van 1892. Ook daar was over het algemeen de geest
uitstekend, zo zelfs, dat Troelstra zich kort daarna opgaf als
lid van de S.D.B., wat Vitus Bruinsma vlak vóór het congres
al gedaan had.® „Er heerschte een toon van groote welwillend-
heid van de congresleden jegens elkander en ook jegens de
socialisten buiten den bond,quot; schreef Troelstra in De Nieuwe
Tijd. ,,Er was groote oprechtheid in de debatten te bespeuren;
mannelijk en sober kwam elk voor zijne meening uit. Er waai-
de een milde geest van verzoeningsgezindheid; er was een
streven om de deuren van den Bond wijd open te zetten, aan
twee kanten, zoowel voor de z.g. gematigden als voor hen die
aan de grens van het anarchisme staan.quot;®

Opnieuw werd te Zwolle uitvoerig gesproken over de hou-
ding van de S.D.B. ten opzichte van de verkiezingen en over
de taktiek in het algemeen. De besluiten hierover op het vorig

^ Na tien jaar, p. 105.

^ t.a.p. Vgl. Nieuwenhuis, a. w., p. 275.

^ De Nieuwe Tijd, i-i-'93- In zijn Gedenkschriften toont Troelstra zich veel
minder enthousiast over het congres. „Van alle plannen kwam op het congres
zelf weinig terecht,quot; schrijft hij; „men stelde zich met een vage formule te-
vreden.quot; {Groei, p. 46).

congres hadden geen oplossing gebracht. Het gehele jaar door
was in Recht voor Allen de strijd over de taktiek voortgezet.
Tal van voorstellen drongen nu aan op meerdere klaarheid in
deze; men wilde een duidelijke uitspraak, wat nu eigenlijk
onder revolutionnaire taktiek moest worden verstaan.^ Wat
de verkiezingen betreft, nam men ten slotte een motie-
Amsterdam aan om alle voorstellen, die hierop betrekking
hadden, tot nader order uit te stellen „als wanneer zekerheid
is verkregen ten opzichte der invoering der kieswet.quot; Door dit
besluit voorkwam men de „verdere overbodig en gevaarlijk
geachte behandelingquot; van dit punt, schrijft Vliegen.^ Mogelijk
heeft hij daarbij gedacht aan het voorstel-Beverwijk, dat een
uitspraak wenste om ,,in het geheel geen deel te nemen (aan
het parlementaire werk) of zitting te nemen, zelfs niet eens,
al was het door arbeiders.quot;®

Inzake de taktiek werd allereerst een voorstel Hoogezand-
Sappemeer aangenomen, waarin werd gezegd, dat de sociaal-
democratische partij in de eerste plaats wenste te zijn een eco-
nomische partij. In de toelichting hierbij was al iets te vinden
van de gezindheid, die een jaar later te Groningen zou voeren
tot de beslissende motie om nooit mee te doen aan de verkie-
zingen. Er werd uitdrukkelijk in gezegd, dat de eerste en
onvoorwaardelijke leuze van de partij was: opheffiing van het
privaat-bezit. Het scharrelen in de politiek, heette het verder,
levert gevaar op in zoverre, dat „goede en strijdvaardige
mannen opgaan in de politiek en tevens dat hierdoor verkeer-
de begrippen onder het volk ontstaan.quot;*

Het resultaat van de verdere beraadslaging was, dat een
motie-Domela Nieuwenhuis aangenomen werd, die nogal
revolutionnair klonk. Daarin werd gezegd, dat de sociaal-
democratische partij een revolutionnaire partij is, omdat zij
zich plaatst op het standpunt, dat alleen afschaffing van het

1nbsp;Zie de beschrijvingsbrief voor het congres (in het Bijvoegsel
van Recht voor Allen, i en 2 Dec. '92), p. 3 vlgg.

2nbsp;Vliegen, a. w., II, p. 372.

® Beschrijvingsbrief, p. 4.

* Beschrijvingsbrief, p. 5.

privaat-bezit een einde kan maken aan de wanverhoudingen.
Evenzeer, omdat ze niet gelooft aan het geleidelijk ingroeien
der bestaande maatschappij in een socialistische, maar de
omverwerping der huidige maatschappelijke orde beoogt met
alle haar ten dienste staande wettelijke of onwettelijke, vrede-
lievende of gewelddadige middelen. ^ Vooral het amendement-
Schaper, om nl. de woorden „wettelijke of onwettelijke,
vredelievende of gewelddadigequot; in te voegen, gaf aan de gehele
motie nog al een uitdagend karakter. Juist deze toevoeging
werd weldra aanleiding tot een vervolging tegen de S.D.B.,
die in 1894 tot verboden vereniging werd verklaard. De
motie werd op het congres aangenomen met algemene stemmen,
ook dus met die van de parlementairen als Van Kol en Vlie-
gen. 2 Dit is achteraf toch wel zeer bevreemdend. Hoe is het
mogelijk, dat de parlementairen zich met deze motie accoord
hebben verklaardZijn zij meegesleept door de eensgezinde
geest van het congres, wilden ze geen spelbrekers zijn} Heb-
ben zij wellicht gehoopt door hun groeiende invloed de S.D.B.
op den duur wel in de door hen gewenste richting te stuwen
en nu de revolutionnaire luidruchtige manier van optreden
maar geaccepteerd} Dat zij de draagkracht van de woorden
niet hebben begrepen, kan men bij deze politieke leiders toch
moeilijk aannemen. Schaper schrijft in zijn gedenkschriften,
dat hij bij deze toevoeging vooral het oog had op de onder-
linge verstandhouding. „Ik wilde slechts eerlijke middelen zien
gebezigd ter bereiking van het doel,quot; schrijft hij, „en het
kongres nam de woorden op.quot;® Ook bij zijn verdediging op
het congres zeide hij, dat hij met de voorgestelde woorden
niet bedoelt: óók gemene of oneerlijke middelen; hij verstaat

1 Vliegen, a. w., II, p. 373 vlg. Schaper, a. w., I, p. 172 en p. 177 vlgg. In
de referendumbrief over de congresbesluiten {Bijvoegsel van Recht
voor Allen, igjzo-i-g^) staat abusievelijk wettige of onwettige, inplaats van
wettelijke of onwettelijke. (Vgl. Schaper, a. w., I, p. 179).

^ Schaper vermeldt ten onrechte, dat Troelstra voorstemde (Schaper,
t.a.p.). Troelstra was nog geen lid en niet als afgevaardigde, maar als verslag-
gever aanwezig.

^ Schaper, a. zv., I, p. 172.

er onder: óók gewelddadige middelen.^ Deze verklaring voor
het opnemen van dergelijke dreigende woorden is toch weinig
aannemelijk. Ook Troelstra's argumenten zijn niet bevredi-
gend. In zijn bespreking van het congres in De Nieuwe Tijd
meent hij, dat in de ingevoegde woorden „dit juiste begripquot;
ligt opgesloten: „wij maken niet zelve onze taktiek, maar zij
wordt gemaakt door de omstandigheden. Heden wettelijk
arbeiden, door of in het parlement; morgen door het verwek-
ken van een opstand. Nu door vakverenigingen den strijd ge-
voerd, later misschien op de barricaden gevochten. Wat er
gebeuren zal en moet, zal de tijd leeren.

Dit klinkt misschien vrij ongevaarlijk, maar is toch een ge-
heel onvoldoende motivering voor de dreigende formulering
van de motie. Het is bovendien weinig in overeenstemming
met de denkbeelden, die Troelstra in het begin van 1892 bij
zijn hervormingspogingen van de Friese Volkspartij had uit-
eengezet. De regering moest het wel ontoelaatbaar achten,
dat een organisatie uitdrukkelijk verklaarde eventueel onwette-
lijke en gewelddadige middelen te zullen gebruiken tot het
bereiken van haar doel. Bedenkt men hierbij dat op ditzelfde
congres een voorstel behandeld werd om de partij aan te spo-
ren „zooveel mogelijk gelden tot wapening der partijquot; te be-
sparen,® dan is het volkomen begrijpelijk, dat na dit congres
een vervolging tegen de S.D.B. werd ingesteld, met het hier-
vóór* vermelde resultaat.

Het verlangen van het congres naar eensgezindheid kwam
nogmaals tot uiting, toen het beginselprogram werd behan-
deld. Het vierde ontwerp der commissie werd tot grondslag
der besprekingen genomen. Er werden enkele wijzigingen in
aangebracht, o.a. werd op voorstel van Van Kol, in overeen-

1 De Nieuwe Tijd, i-i-'93.

^ t.a.p. Vgl. de eveneens onvoldoende verklaring in Na tien jaar, p. ic8.
Meer kritiek spreekt er uit een artilcel van Vitus Bruinsma in De Sociale Gids
(1893, p. 441), die verder ook waarschuwt tegen het gebruik van geweld en
het aannemen van moties betreffende de strijdwijze.

^ Beschrijvingsbrief, p. 19. Deze kwestie werd „overgelaten aan het par-
tikulier initiatiefquot; (Referendumbrief, p. 6).

* p. 104.

stemming met de bezwaren, die Troelstra in De Sneeher
Courant had geopperd, in de aanhef het woord revolutionnair-
socialist geschrapt. ^ Het gewijzigde ontwerp werd nu met al-
gemene stemmen aangenomen. ^ De vraag, of er ook een strijd-
program moest worden vastgesteld — de commissie had er
wel een ontworpen — werd niet beantwoord. De behandeling
daarvan werd, op voorstel van Nieuwenhuis, die zelf voor zo'n
strijdprogram weinig voelde, uitgesteld tot het volgend jaar.»

Alles met elkaar geeft het Zwolse congres, ondanks de soms
heftige debatten, de indruk van een krachtiger eenheid in de
Nederlandse socialistische beweging. Het scheen een ogenblik
ofde S.D.B. ook voor de toekomst de socialistische organisatie
voor ons land zou zijn. Het nieuwe jaar zou echter spoedig de
oude tegenstellingen met vernieuwde kracht aan het licht zien
treden.

3. HET BESLISSENDE JAAR (1893)
a. Hernieuwde strijd

Wel was eensgezindheid in de arbeidersklasse dringend
geboden, want de positie van veel arbeiders was onrustbarend,
de sociale toestanden werden nog voortdurend slechter. Op-
nieuw kwam het in vele plaatsen tot uitingen van ontevre-
denheid en wanhoop; er werden heftige redevoeringen ge-
houden en dreigende woorden gesproken door mensen, die in
de diepste armoede verkeerden. De overheid antwoordde
hierop met een reeks processen, waarin zeer zware straffen
werden opgelegd.* Het werd zó erg, dat zich een comité uit

^ De Nieuwe Tijd, i-i-'g^.

2 Het program afgedrukt o.a. bij Vliegen, a. w., II, p. 373 vlg.

quot; Nieuwenhuis, a. w., p. 374. Nieuwenhuis hoopte, naar hij hier schrijft,
dat de ontwikkeling der partij gedurende dit jaar ten gevolge zou hebben,
dat het strijdprogram voor goed van de baan was.

^ Zie de reeks voorbeelden bij Vliegen, a. w., II, p. 392 vlgg. Vgl. Troelstra,
Groei, p. 23 vlgg. Zie voor een en ander ook het Rapport over de Soc. Dem!
Arb. beweging in Holland van 1891 tot 1893, p. i vlgg. Vgl. eveneens
Wibaut, Levensbouw, p, 84 vlgg.

de burgerij vormde, dat een inzameling organiseerde voor de
gezinnen der slachtoffers.^ Zelfs de minister van Justitie werd
het blijkbaar te bar: de procureurs-generaal bij de gerechts-
hoven kregen een aansporing tot matiging. ^ Ook nu weer ging
dit alles gepaard met grote activiteit van de S.D.B., die tal
van nieuwe afdelingen oprichtte, terwijl verscheidene nieuwe
propaganda-bladen werden uitgegeven.®

Toch heeft deze felle strijd naar buiten niet kunnen voor-
komen, dat de tegenstellingen tussen Domela Nieuwenhuis
en Troelstra weldra weer sterker aan het licht kwamen. Op
het Zwolse congres was besloten, dat Recht voor Allen van Den
Haag naar Amsterdam zou worden verplaatst. Het was te
voorzien, dat de strijd tussen parlementairen en revolution-
nairen nu weldra voor een groot deel in de hoofdstad zou
worden uitgevochten, te meer omdat Troelstra ook plannen
had met zijn eigen orgaan naar de boorden van het Y te trek-
ken. In het laatste nummer van De Sneeker Courant^ was aan-
gekondigd, dat het orgaan met i Januari 1893 als De Nieuwe
Tijd naar Amsterdam zou worden verplaatst. Dit bericht
had in de kringen van Recht voor Allen grote consternatie en
verontwaardiging gewekt. Men zag hierin een poging tot
concurrentie van de ergste soort en wendde onmiddellijk
pogingen aan, deze overplaatsing te voorkomen. „De zaak is
nog niet zover, dat ze nog niet geschikt zou kunnen worden.quot;
schreef Cornelissen aan Troelstra, zodra hij van de plannen
vernam.® Op vertrouwelijke toon vertelde hij van het mis-
noegen dat speciaal in Amsterdam tegen Troelstra bestond.
Hij wees er op dat Amsterdamse insiders „vrij onbarmhartig
en scherpquot; hadden gezegd, dat De Sneeker Courant in de
hoofdstad in een paar maanden over de kop zou zijn. Zelf
achtte Cornelissen de houding van De Sneeker Courant niet

1nbsp;In dit comité zaten o.a. Z. v. d. Bergh, Van Marken, Prof. Pekelharing,
Treub en Wibaut. Vgl. Vliegen, a. w., II, p. 397. Zie het Rapport, p. 5 vlg.

2nbsp;Vliegen, a. w. II, p. 396 vlg. Vgl. het Rapport, p. 6.

3nbsp;Vliegen, a. w. II, p. 411 vlg. Vgl. het Rapport, p. 2 vlg. en p. 9 vlgg.

* De Sneeker Courant, 24-12-92.

® Cornelissen aan Troelstra, ongedateerd. Arch. T.

io8

kameraadschappelijk. Tenslotte wees hij Troelstra op de
goede kansen, die er voor een locaal blad in Rotterdam zou-
den liggen. „Het terrein is daar voor u gunstiger dan te Am-
sterdam. Ge zit daar te midden van 5 sterke afdeelingen: Den
Haag, Delft, Dordt, Gouda, Rotterdam.quot; Het resultaat was,
dat het oorspronkelijke plan „om geheel persoonlijke redenenquot;
niet kon worden uitgevoerd en De Nieuwe Tijd voorlopig
te Leeuwarden zou verschijnen. ^ Uitdrukkelijk deelde de
redactie in het eerste nummer nog eens mede, dat De Nieuwe
TyW gericht was tegen de niet-socialistische pers en niet tegen
een ander partijblad. De Nieuwe TyWmeende naast, niet tegen-
over de partijpers te kunnen staan. Wel zou het blad, zo nodig,
theoretische en taktische verschilpunten met Recht voor Allen
bespreken. Verzwijgen zou geen middel tot verbetering zijn.
De redactie wilde vrij blijven om, als 't nodig was, ook geest-
verwanten te critiseren. Het doel was echter geenszins geest-
verwanten te bestrijden.

De verhuizing van De Nieuwe Tijd bleek intussen n^et af-,
alleen maar uitgesteld. De 15e Mei 1893 verhuisde Troelstra
toch naar Amsterdam en daar verscheen het blad voor het eerst
op 3 Juni. De „Damrakkersquot;® beschouwden dit als een vijan-
dige daad en de onderlinge toon tussen Recht voor Allen en
De Nieuwe Tijd werd met de dag scherper. „Wij vinden de
houding van Troelstra afkeurenswaardig,quot; schreef het eerste
blad® en het was van oordeel, dat Troelstra's orgaan een andere
richting zou moeten vertegenwoordigen om zich in Amster-
dam een plaats te veroveren. „De Nieuwe Tijd zal oppositie-
blad moeten zijn, of hij zal niet zijn,quot; meende Recht voor Allen.
Het maakte er Troelstra vooral een verwijt van, dat hij een
nieuw blad had opgezet, zonder dat men hem geroepen had.
„Zij die voor de partij nuttig willen wezen, behooren te wach-
ten tot zij noodig zijn,quot; aldus het blad.*
I De komst van Troelstra met zijn blad in de hoofdstad is

^ Bericht in De Nieuwe Tijd, i-i-'g^.

' Het Kantoor van Recht voor Allen was Damrak loo,

® Recht voor Allen, 3o/3i-5-'92.

^ Recht voor Allen, 6/7-6-'92. Vgl. Troelstra, Groei, p. 57 vlg.

voor de verdere ontwikkeling van de socialistische verhoud
dingen van groot belang geworden. Saks reke;nt het dan ook
in zijn herdenkings-artikel Uit Vroeger Dagen, ramp;èt het
royement van Van der Goes en de aanneming van de motie-
Hoogezand te Groningen, tot de drie markante feiten in de
gang der gebeurtenissen, die de stichting van een nieuwe
partij tot resultaat hebben. ^ De onderlinge strijd in de Am-
sterdamse afdeling liet niet lang op zich wachten. Troelstra
werd weldra in de huishoudelijke vergaderingen als het ware
voor het partijgerecht gedaagd. Ondanks het felle debat kwam
het echter, mede door toedoen van Domela Nieuwenhuis,
niet tot een royement.

De tegenstelling tussen parlementairen en revolutionnairen,
tussen De Nieuwe Tijd en Recht voor Allen werd in de loop
van het jaar 1893 gedemonstreerd aan en versterkt door de
houding tegenover de buitenlandse gebeurtenissen. In België
vs^erd de strijd voor het algemeen kiesrecht met grote heftig-
heid gevoerd. De eerste aanval liep uit op een volledige mis-
lukking: een voorstel tot invoering van het algemeen kies-
recht op 2i-jarige leeftijd, werd met grote meerderheid door
de Belgische Kamer verworpen. Ook gematigde voorstellen
tot uitbreiding van het kiesrecht konden geen meerderheid
vinden. Een geweldige beroering ontstond in de arbeiders-
wereld en de Algemene Raad van de Werkliedenvereniging
kondigde de algemene staking af. Voor een belangrijk deel
werd het beoogde doel hiermede bereikt: regering en Kamer
gaven toe en op korte termijn werd het algemeen kiesrecht
ingevoerd, zij het bezwaard met meervoudig'stemrecht. Ook
al werd door dit laatste de uitwerking van de hervorming
aanmerkelijk getemperd,quot; de socialisten verschenen toch bij
de eerstvolgende verkiezingen met 28 afgevaardigden in het
Belgische parlement.

Opmerkelijk was nu de reactie van Recht voor Allen op deze
felle strijd, waarbij het door Nieuwenhuis dikwijls aangepre-

^ Saks, Socialistische Opstellen, II, p. 21.

^ Brugmans-Kernkamp, Algemeene Geschiedenis, IV, p. 434.

zen middel der algemene werkstaking toch niet zonder succes
was toegepast. Van waardering is vrijwel geen sprake; m een
artikeltje Gebluft steekt Recht voor Allen de draak met de
Belgische socialisten, die zich, na zo'n grootse artie, met zo n
wonderlijk kiesrecht hebben laten afschepen.^ Wanneer men
met een algemene werkstaking het algemeen kiesrecht kan
veroveren, is het volgens het blad „dwaas, bespottelijk en
dom om niets meer te vragen dan zoo'n onnoozel hervor-
mingetje. Immers, dan kan men evengoed alles vragen wat

men verlangt.quot;^nbsp;.

Ook het verkiezingssucces der Duitse socialisten in 1893

wordt op weinig opbouwende wijze in Recht voor Allen ge-
critiseerd. Nieuwenhuis' houding tegenover geheel de inter-
nationale socialistische beweging houdt verband met zijn kijk
op de Duitse partij en met zijn geïrriteerdheid ten opzicMe
van enkele Duitse leiders in het bijzonder.® De tegenstelling
die op het Brusselse congres aan het licht getreden was,
was sedertdien nog verscherpt. Domela Nieuwenhuis heeft
ziin opvattingen over de Duitse beweging uiteengezet in een
brochure, oorspronkelijk in het Frans verschenen, door Auer-
bach in het Duits vertaald.* Duidelijk blijkt daf uit ^^n-
huis' sympathie voor de Duitse „jongeren Wildberger,
Landauer e.a.) en hij keert zich tegen de denkbeelden en meer
nog tegen de manier van optreden van Bebel en Liebknecht.
Scherp reageert hij op Liebknechts opmerkingen, dat men
zich anarchist zou moeten noemen, als men zich geheel op
het standpunt van Wildberger stelde.« Dat is de lieflijke
methode van Liebknecht, protesteert Nieuwenhuis dan, om
iedere tegenstander voor anarchist uit te maken. Vinnig gaat
hij dan verder: „Nous n'avons pas besoin de detendre les

1nbsp;Vliegen, a.w., II, p. 413-nbsp;,

2nbsp;Vgl Rüter, a. w., p. 142. Recht voor AUen, 4-5- 93-

: sä sx^riJn-ri .»^/i.,.

allemande, Bruxelles 1892. , . , .nbsp;. ,nbsp;TT q o^i vlgg.

6 Vgl Nieuwenhuis, De geschiedenis van het Socialisme, 11, p. 251 vigg.

8 Domela Nieuwenhuis, Les divers courants, p. iS-

anarchistes, mais nous protestons contre une telle façon
d'agir et nous déclarons considérer le mot anarchiste comme
rien moins qu'une injure dont on aurait à rougir. Les noms
des martyrs de Chicago, d'Elisée Reclus, de Kropotkine et
de tant d'autres devraient suffire pour être un peu moins
généreux de pareilles malveillantes insinuations.

De Duitse jongeren verwijten aan de beweging, dat deze
vervlakt tot een kleinburgerlijke partij en de democratische
gedachte en de revolutionnaire geest verstikt. Nieuwenhuis
is het met dit verwijt blijkbaar geheel eens. De Duitsers, ook
de socialisten onder hen, lijden aan een overmaat van disci-
pline; hun ontbreekt de nodige vrijheidszin. Bovendien wor-
den ze door Bebel in chauvinistische richting gedreven.
Wie 't met Bebel eens is, voedt chauvinistische ideeën en is
ver van de internationale socialistische gedachte verwijderd,
meent Nieuwenhuis. ^

Met grote duidelijkheid zou de tegenstelling tussen Domela
Nieuwenhuis en de Duitse socialistische leiders blijken op het
internationaal congres te Zürich,® dat bovendien niet weinig
zou bijdragen tot verscherping van de strijd in de Hollandse
partij. Om moeilijkheden, zoals men die op de beide vorige
congressen met de anarchistisch gezinde stromingen had on-
dervonden, te voorkomen, was er een vóór-congres in Brussel
belegd om de formule van toelating voor het eigenlijke con-
gres vast te stellen. De daar bepaalde voorwaarde van toela-
ting, nl. dat men „de noodzakelijkheid moest erkennen van de
arbeidersorganisatie en de politieke actiequot; bleek echter te
Zürich toch weer voor verschillende uitleggingen vatbaar.
De Duitse jongeren en de anarchistisch georiënteerden wil-
den onder politieke actie ook gerekend zien de anarchistische
daden, zoals de moordaanslag op czaar Alexander H. Op voor-
stel van Bebel gaf men echter een interpretatie van de toe-

^ t.a.p.

^ t.a.p., p. 24.

' Zie het officiële Protokoll des Internationalen Sozialistischen Arbeiter-
kongresses in der Tonhalle Zürich vom 6 bis 12 August 1893 (Zürich 1894).
Vgl. ook verschillende artikelen in De Sociale Gids van 1893 en 1894.

latingsformule, die weinig speling overliet. Onder politieke
actie had men te verstaan, „dat de arbeiderspartijen van de
politieke rechten en van geheel het werktuig der wetgeving
gebruik maken of deze zoeken te veroveren ter bevordermg
van de belangen van het proletariaat en ter m-bezit-neming
van de staatsmacht.Voor anarchisten was hier nu geen plaats
meer en ze werden onder veel tumult met kracht uit de verga-
dering verwijderd. Domela Nieuwenhuis, die krachtig voor
de belangen en rechten der anarchistische minderheid was
opgekomen, bleef het congres wel bijwonen en nam er zelfs
zeer actief aan deel. Tevens echter was hij een van de woord-
voerders op het tegencongres, dat terzelfder tijd voornamelijk
door de uitgeslotenen werd georganiseerd en waar hij zich
zeer sterk in anti-parlementaire geest uitliet. Op het officiele
congres kwam de Hollandse delegatie ook nu weer met een
resolutie om een eventuele oorlogsverklaring te beantwoorden
met de algemene werkstaking. Opnieuw werd dit voorstel
afgewezen en het besluit van Brussel in deze bevestigd.

Voor de interne Nederlandse verhoudingen was het van
groot belang, wat er ten opzichte van de taktiek besloten werd.
De Hollandse delegatie had oorspronkelijk een resolutie voor-
gesteld waarin werd uitgedrukt, dat de klassenstrijd met kan
worden uitgevochten door parlementaire actie; daarom wer-
den de arbeiderspartijen van alle landen opgeroepen, om zich
van de verkiezingen alleen als agitatiemiddel te bedienen en
de afgevaardigden in de parlementen alleen te laten pro-
testeren tegen de kapitalistische maatschappelijke orde, maar
hun niet toe te staan, aan de werkelijke parlementaire arbeid
deel te nemen. De resolutie vroeg verder een uitspraak ten
opzichte van het staatssocialisme en verzocht een onderzoek
naar de mogelijkheid van overeenstemming tussen revolution-

SeXi's.'ïa«nbsp;tot Anarchist, p. ao3 vlgg. Vier nationaliteiten

stemdr^óS de'Hollandse resolutie, nl. Frankrijk, Noo^en^^^^^^
Holland. De Hollandse delegatie, waartoe o.a. hoorden Nieuwenhuis CorM
Ussen Vliegen, Van Kol en J. W. Gerhard, was in deze met eensgezind. De

ussen. Vliegen, vlt;unbsp;jnbsp;Troelstra woonde het congres bij

laatste twee stemden tegen, (t.a./)., p. 205 j. irocist

als verslaggever van de Amsterdammer. {Na tien jaar, p. 112).

naire socialisten en communistische anarchisten. In deze
resolutie waren de denkbeelden, die Domela Nieuwenhuis
de laatste jaren had verkondigd, belichaamd. Kort voor het
congres deelde Recht voor Allen plotseling mede, dat het Hol-
landse voorstel gewijzigd was.^ Deze wijziging betekende, vol-
gens het blad, enkel een verduidelijking, maar was in wezen
een belangrijke concessie aan de meer parlementair gezinden.
In deze gewijzigde resolutie toch werd verklaard, dat de ver-
kiezingen hoofdzakelijk als een middel tot agitatie moesten
worden aangewend en dat de eventuele afgevaardigden zich
hoofdzakelijk moesten bepalen tot de taak, te werken tegen de
kapitalistische orde der maatschappij en slechts moesten deel
nemen aan die parlementaire arbeid, die door hun kiezers
uitdrukkelijk was goedgekeurd.® Dat het Hollandse voorstel
niettemin op het Züricher congres weinig kans had, ligt voor
de hand. Tegenover dit voorstel en een ander van Duitse zijde,
waarin uitdrukkelijk werd vastgesteld, dat de strijd tegen de
klasseheerschappij en uitzuigerij een politieke moest zijn en
de verovering van de politieke macht ten doel moest hebben,
kwam een congrescommissie, onder leiding van Van der Velde,
met een bemiddelingsvoorstel. Daarin werd de politieke actie
nodig geoordeeld, zowel om de agitatie als om dringend no-
dige hervormingen te verkrijgen. Men beval de arbeiders van
alle landen de verovering en de uitoefening der politieke rech-
ten aan en spoorde hen aan, zich meester te maken van de
politieke machtsmiddelen om die als werktuigen in de bevrij-
dingsstrijd van het proletariaat te gebruiken. Daarnaast werd
echter verklaard, dat het revolutionnaire doel der socialis-
tische beweging — d.i. de algehele economische, politieke en
morele vervorming der tegenwoordige maatschappij — op
de voorgrond moest blijven staan. De Nederlandse delegatie,
die haar eigen resolutie ten behoeve van het voorstel der com-
missie had ingetrokken, kon met het laatste toch niet geheel

^ Na tien jaar, p. ii3-

2 Bevreemdend is liet, dat Nieuwenhuis in zijn gedenkschriften alleen
spreekt over de oorspronkelijke resolutie; van de wijziging wordt niet gerept.
Nieuwenhuis, a. w., p. 206. Vgl. Na tien jaar, p. 113.
8

meegaan, zoals zij bij monde van Vliegen verklaarde Het
compromis-voorstel werd nu aangenomen met algemene
stemmen, terwijl de Nederlandse vertegenwoordiging zich
van stemming onthield. „Door deze besluiten,quot; constateert
Quack, „kreeg het parlementaire socialisme zijn sanctie.
De anarchisten werden in geen enkel opzicht meer tot het
sociahsme gerekend.quot;i

Voor de parlementair gezinde socialisten in ons land was
de uitslag van het congres te Zürich begrijpelijkerwijs zeer
moedgevend. De parlementaire minderheid van de Nederland-
se delegatie, Van Kol en J. W. Gerhard, keerde ongetwijfeld
met verhoogd vertrouwen naar de lage landen bij de zee terug
En Vliegen, hoewel in Zürich nog behorende tot de revolu-
tionnairen, erkent later „dat hij zich juist däar voor het eerst
het verschil bewust werd tussen zijn opvattingen en die van
Nieuwenhuis.

Ook Troelstra voelde zich gesterkt door het internationale
congres en hoopte nu in eigen land de strijd om de richting
op energieke, maar zakelijke wijze voort te zetten. Hij wilde
daartoe trachten alle persoonlijke kwesties ter zijde te laten en
publiceerde in De Nüuwe Tijd een mededeling in deze zin ®
Weldra deden zich echter rondom De Nieuwe Tijd moeilijk-
heden voor, die tot belangrijke konsekwenties hebben gevoerd
Met de uitgever Poutsma, die op de 30e Augustus gratie kreeg
en nu de gevangenis kon verlaten, waarin hij sedert het begin
van het jaar wegens opruiing opgesloten was geweest,* kreeg
Troelstra weldra ernstige conflicten. In de boezem van De
, Nieuwe Tijd-reózctit, waartoe sinds korte tijd ook H. Polak
behoorde, heerste bovendien over tal van kwesties ernstig
verschil van mening. Terwijl Troelstra nog steeds binnen het
verband van de S.D.B. zijn politieke bedoelingen hoopte te
verwezenlijken, wilde Van der Goes, na het internationale

1 Quack, a. w VI, p. 416. Men vergelijke Nieuwenhuis' beschouwing over
de houding der Nederlandse delegatie in Socialism in danger, p. 3 ^

Na tien jaar, p. 148 vlgg.nbsp;s - i' J

^ De Nieuwe Tijd, Q-g-'gs.

' Zie over Poutsma's proces de brochure Moderne Ketters.

congres, een organisatie vormen van voorstanders der Züricher
richting. Dit bracht een verschil in houding mede tegenover
de S.D.B. en tegenover de onverkwikkelijke Panama-kwestie,
die zoveel stof deed opwaaien.^ Inmiddels was het Troelstra
duidelijk geworden, dat van de advocatenpraktijk, naast in-
tensieve propagandistische arbeid, weinig terecht kwam. De
associatie, die hij hiervoor in 1892 met een jong socialistisch
advocaat, mr. Bleckman, gesloten had, bleek op den duur on-
houdbaar. ® Troelstra's financiële positie was door een en ander
alles behalve rooskleurig geworden. Bovendien maakte de
onwelwillende stemming in de Amsterdamse afdeling van de
S.D.B. ten opzichte van Troelstra, diens verblijf in de hoofd-
^ stad steeds meer tot een bron van ergernis en strijd. Dit alles
deed hem besluiten, Amsterdam te verlaten en zijn tenten
elders op te slaan. De keuze viel op Utrecht, waar hij al enig
contact had met een ontwikkelingsclub van spoorweg-
ambtenaren, terwijl er ook enkele lezers van De Nieuwe Tijd
woonden. Het was min of meer een sprong in het duister,
toen Troelstra zich, in November 1893, met een paar getrou-
wen in de bisschopsstad vestigde. Het is te begrijpen, dat
Nieuwenhuis dit als een succes voelt en Troelstra's vertrek
als een soort vlucht beschouwt.® Op 2 December 1893 ver-
scheen het eerste nummer van Troelstra's nieuwe orgaan. De
Baanbreker waarin de redacteur zijn opvattingen over de
revolutionnaire strijd en de parlementaire actie uiteen zette.
Aan de hand van plaatselijke voorvallen en verhoudingen
trachtte De Baanbreker de arbeiders op een eenvoudige wijze
inzicht in de strijdmethoden der parlementaire socialisten bij
te brengen. Dat hierbij onmiddellijk de tegenstelling met Recht
voor Allen aan de dag trad, ligt voor de hand.

De laatste maanden voor het congres van 1893 kenmerkten

^ Zie hiervoor beneden p. 122.

2 Troelstra, Groei, p. 43 vlg. en 63 vlgg.

' ,,Als een voortvluchtige verliet hij toch Amsterdam,quot; zei Nieuv^enhuis
op het congres te Groningen over Troelstra. Verslag in het Sociaal Weekblady
3o-i2-'93, p. 444-

zich door een bijzonder felle strijd in de socialistische bladen
over de richting en de taktiek. Als men nu deze stukken leest,
kan men soms nauwelijks geloven, dat het partijgenoten wa-
ren, die elkaar zoveel verwijten en hatelijkheden naar het hoofd
shngerden. In De Voorwaarts toornt Van Emmenes fel tegen
Troelstra, aan wie hij verwijt, dat hij allen aanvalt, „die hem
m den weg staan om zijn onbegrensde eerzucht te bevredigen.quot;
Troelstra behoort tot „de kliek, die het werk van jarenlange
moeitevolle propaganda trachten af te breken.quot; Van Emmenes
spreekt van „de eerzucht-duikelaars,quot; die op de schouders
van het volk klimmen om een plaats in het parlement te ver-
overen. En een ook telkens terugkerend verwijt is, dat Troel-
stra en zijn vrienden tweedracht zaaien in de socialistische
beweging. 1

Groot is het aantal artikelen en ingezonden stukken in
Recht voor AlUn, waarin de leiders der beide stromingen in de
S.D.B. elkaar aanvallen. Begrijpelijk is dan ook de klacht van
een inzender, dat het steeds de „herenquot; zijn, die met elkaar
over hoop liggen, en door hun gekibbel de beweging als het
ware in tweeën splitsen. ^ Van een krachtige leiding van de
redactie van Recht voor Allen ten opzichte van de strijdvragen
is geen sprake. In een nabetrachting van het Meifeest verwijt
het blad de anarchisten, dat zij de socialisten bestrijden en
maar al te vaak het kapitalisme met rust laten. Het blad meent
overigens, „dat tussen revolutionnaire socialisten en kommu-
nistische anarchisten te veel punten van overeenkomst zijn,
dan dat wij niet menigmaal kunnen samenwerken.quot;® Kort
daarna verklaart de redactie, dat de anarchisten, zoals ze thans
werken, voor de bezittende klasse geen gevaar opleveren.
Door hun werken tegen de organisatie en hun eeuwig wroeten
in en tegen de arbeiderspartij, verbakken ze de arbeiders-
beweging.« Een half jaar later wordt in een hoofdartikel be-

1nbsp;^tikel uit De Voorwaarts overgenomen in Recht voor Allen, iv-S-'oi

2nbsp;Recht voor Allen, 30-s-'93.nbsp;/ quot; VJ-

' Recht voor Allen, i3-5-'93.

* Recht voor Allen, 27-6-'93.

toogd, dat de geleidelijke weg in de strijd tegen het kapitalis-
me geen succes heeft. Daarvoor is nodig: het gebruik van
geweld.^

Een van de vurige verdedigers van de parlementaire rich-
ting was in deze periode H. H. van Kol.quot; Al vroeg voelde
Van Kol, die „het leven en de mensheid hartstochtelijk
lief had,quot;® zich tot het socialisme aangetrokken. Als jong
student sloot hij zich in 1871 aan bij de Nederlandse sectie
der Internationale en deed een mislukte tocht naar Parijs om
de Communards te helpen, hoewel hij van het eigenlijke stre-
ven der Internationale maar bitter weinig afwist en ,,meer
rebel dan revolutionnair was.quot; Als ingenieur in Indië kreeg
hij enige jaren later contact zowel met de Belgische als met de
Nederlandse socialistische beweging. Hij werkte o.a. mede
aan de in het Zuiden uitgegeven Volksalmanak Vooruit en
aan Recht voor Allen. Ook in tal van vrij uitvoerige geschriften
zette hij zijn socialistische denkbeelden uiteen. Hij was vooral
gevoelssocialist. Hoewel hij steeds veel cijfers en statistische
gegevens verwerkte, had hij toch een meeslepende wijze van
schrijven, waardoor zijn geschriften veel aftrek vonden. Groot
was zijn eerbied voor de leider der Nederlandse socialisten,
Nieuwenhuis, met wie hij weldra door banden van hartelijke
vriendschap verbonden werd. Na zijn definitieve terugkeer
uit Indië in 1892, wierp Van Kol zich onmiddellijk midden in
de socialistische beweging en koos weldra de zijde der parle-
mentairen. Daardoor kwam hij tegenover zijn oude vriend te
staan. Vinnig viel hij Nieuwenhuis aan, toen deze de Duitsers
z.i. onbehoorlijk behandelde, en de Belgische kiesrechtstrijd
kleineerde. Van Kol werd in de binnenlandse strijd de on-
stuimige, soms wat onbesuisde kampioen van het parlemen-
taire socialisme. Menige kolom van Recht voor Allen vulde hij
in de laatste maanden van 1893 om de revolutionnaire

^ Zie De vlieg en de spin, door De Arbeider, in Recht voor Allen,
2i-ii-'93-

2 Zie voor Van Kol o.a. J. E. Stokvis. Levensbericht van H. H. van Kol,
Leiden, 1932.

^ t.a.p., p. 4.

„frases'' te bestrijden en te wijzen op het gevaar van een ge-
welddadige revolutie. „In de tegenwoordige omstandigheden quot;

schrijft hij in November 1893, „is voor Nederiand de padê-
mentaire taktiek de meest revolutionnaire. quot;1

Eerder had hij al uiteengezet, dat de klassenstrijd een kamp
was tussen bourgeoisie en proletariaat op economisch en poli-
tiek gebied. Konden wij de bourgeoisie „de heerschappij op
politiek gebied ontnemen,quot; oordeelde hij in het nummer van
begin December, „dan ware de revolutie weldra voltooid, daar
de economische onteigening spoedig volgen zal.quot;2

Vlak voor het congres te Groningen schreef hij in een inge-
zonden Antwoord op een reeks aanvallen, dat de be-
ginselen van Nieuwenhuis en hemzelf wel ver uiteenliepen.
„Meer en meer is nu gebleken, dat men daarbij dan ook niet
moet spreken van revolutionnaire en pariementaire, van klein-
burgerlijke en proletarische beweging, doch dat datgene wat
ons werkelijk scheidt, is het verschil tusschen de sociaal-
democraten en het anarchisme.quot; Het lijdt dan ook geen twijfel,
meende hij „of Nieuwenhuis nadert — wellicht sneller dan hij
nu nog zelf weet en inziet — voortdurend meer de anarchis-
tische theorie.quot;»

Zo naderde men „door bergen van twistgeschrijfquot; het con-
gres te Groningen, waar feitelijk de beslissing zou vallen.
Daar 2ou men de huid gaan verdelen nog voor de beer gescho-
ten was: men vocht over het al of niet gebruiken van het kies-
recht,. . . dat men nog niet bezat! En terwijl de socialisten
elkaar daarover fel bestookten in de pers en op vergaderingen,
werd in het parlement de strijd voor kiesrechtuitbreiding
gestreden door voor- en tegenstanders van het ontwerp-Tak
van Poortvliet. Volgens dit ontwerp, zou het kiesrecht belang-
rijk worden uitgebreid.quot; De kieswet moest, volgens de grond-
wet van 1887, de kentekenen van geschiktheid en maatschap-

^ Recht voor Allen, zj-ii-'g^.
^ Idem, s-i2-'93.
® Idem, 19-12-'93.

v/ p'^srvtequot;quot;^ volgende, De Bruyne en Japikse, Staatkundige Geschiedenis,

pelijke welstand vaststellen, waaraan de kiezer moest voldoen.
Tak van Poortvliet stelde nu voor, dat de geschiktheid zou
moeten blijken uit een eigenhandig geschreven aanvraag om
op de kiezerslijst te worden geplaatst. Het kenteken van maat-
schappelijke welstand zou hierin bestaan, dat men in zijn
eigen onderhoud kon voorzien. Aan deze eis zou zijn voldaan,
als men gedurende het laatste jaar geen onderstand had ge-
noten van een instelling van liefdadigheid of van een gemeente-
bestuur. In de Tweede Kamer kwam tegen dit voorstel, dat
het aantal kiezers zou uitbreiden van ongeveer 300.000 tot
bijna een millioen, hevig verzet. De socialisten, kort geleden
nog geestdriftige betogers voor algemeen kiesrecht, ver-
zuimden in deze dagen krachtige taal te doen horen en door
een stevige actie de voorstanders van deze aanzienlijke uit-
breiding van het kiesrecht steun te verlenen. Nu behaalden
weldra de conservatieve elementen de overwinning: de wet-
Tak werd getorpedeerd door het amendement-De Meyier,
dat aan de kentekenen van maatschappelijke welstand toe-
voegde: het bewonen van een huis van minstens twee kamers.
De Kamerontbinding, die volgde, leidde tot een nederlaag
voor het ministerie Tak van Poortvliet. De kieswet-Van
Houten, van het nieuwe ministerie, waardoor het aantal kie-
zèrs nog beneden de 600.000 bleef, was wel een bittere te-
leurstelling voor de vele voorstanders van algemeen kiesrecht.
Oók voor de parlementaire socialisten, die door de interne strijd
van de S.D.B. machteloos stonden. Vele jaren later nog noemt
Vliegen het beschamend voor de socialistische arbeiders-
beweging, dat deze hele strijd over het belangrijkste poli-
tieke recht van de arbeidersklasse, geheel en al buiten haar
omging en „dat zij zelfs geen poging deed, geen poging kon
doen, om haar invloed in de schaal te werpen.quot;^

b. Het voorstel Hoogezand-Sappemeer

Na de felle strijd in de pers was het te verwachten, dat op

1 Vliegen, De Socialistische Beweging, p. 203.

het Groningse congres de taktiekkwestie in het centrum van
de belangstelling zou staan. Herhaaldelijk botsten daar inder-
daad de meningen fel tegen elkaar en hoog laaide de onder-
linge strijd op. Het subjectieve jaarverslag van de secretaris
Coltof gaf al dadelijk aanleiding tot heftige critiek van de kant
der parlementairen, zoals Vitus Bruinsma, Van Kol en
Troelstra. Coltofs bev^^ering, dat de laatste twee gekomen wa-
ren „om te twistenquot; en zijn poging, om deze bewering met
mededelingen uit intieme brieven van Van Kol te staven, zijn
tekenend voor de stemming, die er reeds bij het begin van het
congres heerste. Zeer scherp kwam men tegenover elkaar te
staan naar aanleiding van een Zwols voorstel, dat de partij
beslissen zou, of ze al of niet gehouden was aan de besluiten,
genomen op de internationale congressen. ^ Van Kol was van
oordeel, dat de S.D.B., als ze zich daaraan niet hield, geen
democratische, maar een anarchistische partij was geworden.
Ongetwijfeld zou volgens hem „aanneming van dit voorstel
de scheiding in de bond verhaasten.quot; Coltof achtte het wen-
selijk, dat deze scheuring dan ook maar hoe eer hoe liever
kwam, om een einde te maken aan die onnatuurlijke combi-
natie van tegenstrijdige krachten.^ Al werd er tenslotte over
deze kwestie geen besluit genomen, de tegenstellingen waren
door de discussies alweer verscherpt. De beslissende bespre-
kingen werden gevoerd naar aanleiding van de speciale taktiek-
voorstellen. De beschrijvingsbrief vermeldt niet minder dan
zeven voorstellen, die op de taktiek en in het bijzonder op de
houding ten opzichte van de verkiezingen betrekking hebben.®
De meeste voorstellen gingen in anti-parlementaire richting.*
Amsterdam wilde een buitengewoon congres bijeenroepen,
wanneer de kieswet aangenomen werd. Het achtte het, naar
het in de toelichting zeide, van genoeg belang, om, wanneer de
arbeiders het kiesrecht kregen, te beraadslagen, welke de hou-

^ Beschrijvingsbrief, p. 7-

2nbsp;Sociaal Weekblad, 30-i2-'93.

3nbsp;Beschrijvingsbrief, p. lo vlg. Vgl. Vliegen, a. w., II, p. 41? vlg.

* Nl. die van Haarlem, Nijmegen, Leeuwarden, Hoogezand-Sappemeer.

f

ding van de S.D.B, onder die gewijzigde omstandigheden zou
zijn. Bevreemdend is het, dat de Amsterdamse afgevaardigde
de opdracht kreeg om voor het voorstel-Hoogezand te stem-
men, indien het Amsterdamse voorstel niet werd aangenomen. ^

De twee voorstellen, die de beide tegenover elkaar staande
opvattingen het duidelijkst weergaven, waren die van Maas-
tricht en Hoogezand-Sappemeer. Maastricht wilde uitdrukke-
lijk vaststellen, dat de socialistische partij voorlopig ook op
politiek terrein de klassenstrijd moest voeren en door het
veroveren van een deel der staatsmacht de socialistische re-
volutie bevorderen.quot;

De afdeling Hoogezand-Sappemeer stelde daartegenover
voor, radicaal te besluiten „onder geen voorwaarde hoege-
naamd, ook niet als agitatiemiddel, mee te doen aan verkie-
zingen.quot; Smits deelt in zijn werk over de Nederlandse ar-
beidersbeweging in de 19e eeuw mede, dat over dit voorstel
in de Centrale Raad geen eenstemmigheid bestaan had. De
meerderheid, waaronder Nieuwenhuis, stemde er mee in,
de minderheid, o.a. Hermans, was er tegen.® Toen deze motie
bij de Centrale Raad inkwam, was nog niet bepaald, waar het
congres zou worden gehouden, en „daarvan hing de beslis-
sing van het congres over de motie voor een groot deel af,quot;
meent Smits. Hij wijst er op, dat in het Noorden tal van
kleine afdelingen waren, die alle min of meer anti-parlemen-
tair waren. Werd het congres nu in Amsterdam gehouden,
zoals de minderheid wilde, dan zouden verscheidene dezer

^ Vgl. Loopuit, Na tien jaar, p. 75-

2 Zie voor het volledige voorstel: Beschrijvingsbrief, p. lo. Cf. Vliegen, a. w.,
II, p. 417. Tekenend voor Vliegens houding in deze dagen is een brief, die
hij kort voor het congres aan Nieuwenhuis schrijft. Nadrukkelijk deelt hij
daarin mede, dat het Maastrichtse voorstel niet van hem afkomstig is, maar
van Van Kol. „Ik heb het bestreden, doch het werd met een paar stemmen
meerderheid aangenomen. Later bleek mij, dat velen er spijt van hebben,
naar alle gedachten trekken wij het voorstel in. In alle deelen onwaar is het
dusquot;, voegt hij er aan toe, „dat het geld daarop eenige invloed zou hebbenquot;.
Wat zijn verhouding tot Van Kol aangaat, zegt hij: „Ik ben een partijman,
het belang der partij, dat is mijn richtsnoer en ik geloof wel machtig genoeg
te zijn om te kunnen zeggen, dat Van Kol dat niet veranderen zal.quot; (Vliegen
aan Nieuwenhuis, 2i-ii-'93. Arch. D.N.). Vgl. Na tien jaar, p. 150.

® Smits, De Nederlandsche Arbeidersbeweging in de 19e eeuw, p. 119.

afdelingen geen afgevaardigde zenden. Werd het in het Noor-
den gehouden, dan konden alle afdelingen van daar present
zijn, waardoor de kans op aanneming van het voorstel-
Hoogezand zeer zou stijgen. De voorstanders in de Centrale
Raad bewerkten daarom, dat het congres in Groningen werd
gehouden. 1 De kleine kansen die de voorstellen der parle-
mentairen in Groningen hadden, werden nog geringer door
de ongelukkige wijze, waarop de Panama-kwestie daar werd
behandeld. Troelstra had in het voorjaar van 1893 een artikel
gewijd aan de misstanden, die hij in de S.D.B. had opgemerkt.«
Hij had gewezen op de onjuiste manier, waarop de propa-
ganda dikwijls werd gevoerd en op het bedrog, dat door
vooraanstaande partijleden aan de arbeiderszaak was gepleegd.
Naar aanleiding van deze en andere ongewenste toestanden
had Troelstra geconcludeerd, dat er „ook Panama in (onze)
eigen partijquot; was. Hij meende, dat het beste middel om de
partij hiervan te zuiveren, gelegen was in grote openbaarheid.
Deze beschouwingen hadden heel wat beroering in de S.D.B.
veroorzaakt en de onderlinge tegenstellingen verscherpt. In
de loop van het jaar was deze onaangename geschiedenis'wat
op de achtergrond geraakt. In De Nieuwe TyJvan 16 Decem-
ber 1893 echter,® dus vlak vóór het congres, had Van der
Goes in een fel artikel de onverkwikkelijke kwestie weer naar
voren gehaald. Hij sprak de hoop uit, dat ,,de betere elementen
in den Bond, misschien slechts weinig bekend met de ver-
keerdheden in het hoofdkwartier, slechts deze aansporing
behoeven om door dezen augias- of zwijnenstal de reinigende
wateren van hunnen toorn te spoelen.quot;* Dit artikel had de
vijandige stemming tegenover de parlementairen tot een on-
gekende hoogte opgevoerd. Een rustige gedachtewisseling

1nbsp;Smits, a. w., p. 120 vlgg. Smits geeft geen bewijzen voor deze bewering,
die overigens wel aannemelijk lijkt. Ook Van Kol wijst er in de Revue Socialiste
op, dat de anarchistische meerderheid vooral uit het Oostelijk deel der pro-
vincie Groningen kwam. {Revue Socialiste, Maart 1894).

2nbsp;De Nieuwe Tijd, 8-4-'93. Vgl. Troelstra, Groei, p. 69.

' Dat was dus na Troelstra's vertrek naar Utrecht.

^ Vgl. Na tien jaar, p. 120.

zowel over de onderhavige kwestie als over andere principiële
vraagstukken, was nauwelijks meer mogelijk tussen de twee
partijen. Toen bovendien bleek, dat de aanklagers geen
behoorlijke bewijzen konden aanvoeren en De Levita, na zijn
fiasco, per brief aan het congres zijn excuses moest aanbieden,
steeg de woede nog hoger. De verontwaardiging tegen Van
der Goes c.s. was nu zo groot, schrijft Troelstra, dat het
taktiek-debat wel met een zege van de anarchistische ele-
menten moest eindigen. 1

Toch was deze zege maar zeer matig. Het voorstel Hooge-
zand-Sappemeer werd tot grondslag van de besprekingen
over de taktiek genomen. Tot de verdedigers behoorden, naast
de voorsteller Luitjes, o.a. de secretaris Coltof, en Van
Emmenes uit Arnhem. Volgens Luitjes verfoeien de arbeiders
de politieke actie, „zij willen vrijheid en kunnen deze uit-
sluitend door opheffing van het privaatbezit verkrijgen. De
revolutie zal dat brengen, de gewelddadige ommekeer.quot;® Ook
de andere voorstanders hadden geen goed woord voor het
„versleten parlementaire stelsel,quot; dat nog nimmer enig
resultaat gaf. „Als de arbeiders hun belangen inzien,quot; meende
van Emmenes, „zullen zij niet meer luisteren naar parlemen-
taire kletserij; de arbeiders zijn revolutionnair.quot;®

Domela Nieuwenhuis was zeker niet enthousiast over het
voorstel-Hoogezand. Had hij de taktiek-kwestie op deze
principiële en radicale wijze willen oplossen, dan had hij wel
gezorgd, dat de afdeling Amsterdam met zo'n voorstel kwam.
Nu hij echter voor de keuze gesteld werd, kon hij moeilijk
anders doen dan meegaan met het voorstel, dat toch eigenlijk
de konsekwentie was van de door hem zelf de laatste tijd ver-
kondigde denkbeelden.

De tegenstanders verwachtten geen van allen van de

1nbsp;Troelstra, Groei, p. 114. Schaper is op het congres nog zo vertoornd op
Van der Goes, dat hij spreekt van het goed recht van de redactie van Recht
voor Allen „om zich te verdedigen tegen vuilakJjen als Van der Goes.quot; (Na
tien jaar, p. 121).

2nbsp;Sociaal Weekblad, 30-i2-'93.nbsp;'
» t.a.p.

parlementaire arbeid alleen de oplossing van de maatschappe-
lijke vraagstukken. Troelstra wees op de algemene strekking
in de internationale socialistische beweging tot het meedoen
aan de politieke strijd. Wil men de arbeiders niet aan andere
partijen verliezen, oordeelde hij, dan zal men, in overeen-
stemming met de besluiten van Zürich, de politieke actie
moeten aanpakken. Vitus Bruinsma waarschuwde wel voor te
grote verwachtingen van parlementaire arbeid. Anderzijds
meende hij echter, dat er reeds bij geringe uitbreiding van het
kiesrecht veel nuttig werk voor de socialisten viel te ver-
richten, waarbij hij speciaal het oog had op zijn eigen gemeente
Opsterland. Schaper zou de afdelingen vrij willen laten in hun
handelingen; hij was tegen het voorstel Hoogezand, „op ge-
vaar af half genoemd te worden.quot;^ Van Kol, die „met onge-
veinsde oprechtheid de parlementaire tactiekquot; bepleitte, ^
achtte het gevaarlijk een sterk wapen tot propageren, als het
kiesrecht is, weg te werpen. Hij geloofde niet, dat men door
hervorming in het parlement het socialistisch einddoel zal
bereiken; dat kan alleen langs de bloedige revolutionnaire
weg geschieden. Maar hij wilde „de arbeiders niet laten
verhongeren op hun tocht naar het beloofde landquot; en achtte
ook daarvoor parlementaire arbeid nodig.

Aan het einde van de vaak bewogen discussie, gaf Luitjes
als zijn mening weer, dat de twee groepen, die blijkbaar
tegenover elkaar stonden, ten slotte uit elkaar zouden gaan.
„We zullen ons eenmaal scheiden in parlementairen en anti-
parlementairen. Welnu, doen wij het dan, hoe eer hoe beter,quot;
was zijn conclusie.

Bij de besprekingen was al gebleken, dat de beide richtingen
ongeveer tegen elkaar opwogen. Dit kwam ook bij de stemming
tot uiting. Tegenover 47 voorstemmers stonden 40 tegen-
stemmers, terwijl 14 afdelingen buiten stemming waren ge-
bleven. Zo was er dus eigenlijk geen meerderheid van de
afgevaardigden voor dit belangrijke voorstel. Wel hadden de

1 Vliegen, a. w., II, p. 421.

= Sociaal Weekblad, so-iz-'gs-

anti-parlementairen de overwinning behaald, maar het zou
weldra blijken een Pyrrhus-overwinning te zijn. Nog een ander
succes behaalden de revolutionnairen te Groningen. Door hun
verzet, onder leiding van Nieuwenhuis, werd besloten geen
strijdprogram aan te hemen.^

In zijn sluitingswoord constateerde de voorzitter, A. Rot,
dat na aanneming van de congresbesluiten bij referendum de
scheiding wel onvermijdelijk zou zijn. Hij hoopte, dat zij
zuivering van de partij zou geven en deze er glansrijk uit te
voorschijn mocht komen. Het zou spoedig blijken dat deze
hoop ijdel was.

1 Sociaal Weekblad, t.a.p.

VIERDE HOOFDSTUK

SCHEURING EN OPBOUW

I. NA GRONINGEN

a. Het referendum

De aanneming van het voorstel Hoogezand-Sappemeer
wordt algemeen als de belangrijkste van alle te Groningen
genomen beslissingen beschouwd. Recht voor Allen is van
oordeel, dat dit besluit „zeer zeker de gewichtigste van al de
behandelde punten betrof.quot;^ Van der Zwaag meent dat het
„wel in de gevolgen de gewichtigste beslissing zal blijken te
zijn voor het onderlinge partijleven.quot;quot; Soortgelijke uitingen
vindt men in de persorganen van allerhande richting. En
vele jaren later zal Nieuwenhuis naar aanleiding van het
in Groningen gevallen besluit schrijven: „Alea iacta est.quot;®

Werkelijk was met dit besluit de beslissing gevallen. Wat
velen verwacht, gehoopt of gevreesd hadden, zou inderdaad
gebeuren: het Groninger besluit betekende het begin van de
scheuring. Geheel in de geest van het aangehaalde slotwoord
van de congresvoorzitter meende ook J. de GrU5rter in een
particulier schrijven aan H. Polak, dat het congres te Gro-
ningen „niet (kon) missen veel tot zuivering van de toestand
aan te brengen. Als men nu maar inziet,quot; voegde hij er aan toe,
„dat er niet het minste heil kan liggen in het samenwerken
van elementen, wier arbeid elkaar grootendeels opheft, dan
is men, dunkt mij, weder een stap verder. Kleiner maar rei-

1nbsp;Recht voor Allen, 4-1-'94.

2nbsp;De Klok, 3o-i2-'93.

' Nieuwenhuis, a. w., p. 379.

ner — en dat geldt zowel voor de anarchisten als voor de
soc. dem. sectie van den Bond.quot;^

Toch was de situatie niet zo duidelijk, als men uit deze en
dergelijke uitlatingen zou afleiden. Voorlopig werd de ver-
warring zelfs nog groter dan ze voor het congres al geweest
was. Allereerst was de stemverhouding ten aanzien van het
verkiezingsvoorstel zó, dat nauwelijks van een overwinning
van een der richtingen sprake kon zijn. Men kon de S.D.B.
allerminst op grond van de gevallen beslissing anti-parlemen-
tair of anarchistisch noemen.® Dat een referendum nog tot
verwerping van het besluit zou leiden was bovendien volstrekt

niet uitgesloten.

Men kan ten aanzien van de vraag, of bekrachtiging bij
referendum al of niet gewenst was, vier stromingen onder-
scheiden.

Bij de parlementairen was een kleine groep, die hoopte op
een positief resultaat van het referendum. Want alleen dan
zou de scheuring in de socialistische beweging komen, die
noodzakelijk was om tot zuivering te geraken. Vruchtbare
actie van parlementaire socialisten achtte zij in de S.D.B.
onmogelijk. Alleen scheuring zou redding kunnen brengen.
Het behoeft, nauwelijks vermeld, dat allereerst Van der Goes
deze mening was toegedaan. Tot deze groep behoorde verder
o.a. H. Polak, die in De Nieuwe Tijd als zijn verwachting uit-
sprak, dat van Hoogezand-Sappemeer de victorie zou be-
ginnen.®

De meeste parlementair gezinden echter hoopten op een
verwerping van het veelomstreden voorstel. Het waren vooral
de arbeiders-propagandisten als Cohen, Helsdingen, Schaper
en VHegen, die in hun locale bladen, of in Recht voor Allen,

1nbsp;J. de Gruyter aan H. Polak, 8-i-'94. Arch. P.

2nbsp;De onzuiverheid in de uitslag, doordat enkele afgevaardigden door bin-
dend mandaat verplicht waren vóór te stemmen, hoewel zij zelf tegenstanders
waren en door het feit, dat enkelen, die zelf tegen alle verkiezingen waren,
tegenstemden, omdat ze niemand wilden binden, kunnen we gevoeglijk
buiten beschouwing laten.

® Vgl. Nieuwenhuis' opmerking over de „brutale rrioed van Polak, Van

Christen tot Anarchist, p. 279.

waarschuwden tegen de noodlottige gevolgen van eventuele
aanneming. Wel waren zij in meerdere of mindere mate voor-
standers van parlementaire actie, ^ maar ze hechtten grote
waarde aan eenheid in de met zoveel moeite opgebouwde
socialistische organisatie. Bij bekrachtiging van het Groningse
besluit zou verbrokkeling der partij niet kunnen uitblijven,
vreesden zij.

Schaper vreesde, dat bij aanneming van het besluit, het
gevaar vergroot zou worden, dat de arbeiders door de „parle-
mentairenquot; waarmee hij waarschijnlijk in het bijzonder
Van der Goes, Troelstra en enkele vrienden bedoelde —
zouden worden „ingepalmdquot;. Vooral voor Vliegen had het
denkbeeld van een scheuring iets afschrikwekkends, het was
voor hem „een ware nachtmerriequot;. ,,Geen scheuring,quot; riep
hij daarom in Recht voor Allen uit.^ Hij wees er op, hoe vooral
in het Zuiden de parlementaire actie een middel van grote
waarde was en spoorde aan, het voorstel te verwerpen en de
afdelingen vrij te laten, al of niet aan de verkiezingen deel
te nemen. „Hierbij werd uitgegaan,quot; schrijft hij later in zijn
Dageraad, „van deze hoop: als eenmaal de arbeiders het kies-
recht hebben, gaan ze toch stemmen en wijl de kieswet-Tak
aanhangig was, was dat geen speculatie op een zeer verre
toekomst.quot;®

Tot degenen, die ijverden voor het behoud van de eenheid,
behoorde ook Van der Zwaag. Hij nam ten opzichte van
organisatorische vragen een nogal zonderlinge houding aan
en hield zich in het algemeen buiten deze richtingsstrijd. Hij
spoorde de partijgenoten, ,,die elk op eigen wijze strijden tegen

^ Schaper schrijft in een artikel over Taktiek, naar aanleiding van het
congres nog, dat hij ,,allerminst heil (verwacht) van den parlementairen weg.quot;
Toch stemt hij niet in met het genomen besluit betreffende de verkiezingen.
Hij is niet tegen het meedoen aan verkiezingen, ,,ofschoon we ons ook niet
scharen aan den kant der eigenlijke parlementairen.quot; Hij wil, in overeen-
stemming met het program alle middelen gebruiken, dus óók het parlemen-
taire. Hij hoopt, dat het voorstel bij referendtim zal worden verworpen. {De
Wachter, 6-i-'94).

^ Recht voor Allen, ii-i-'94.

® Vliegen, a. w., II, p. 479.

de geldzak,quot; tot wat meer onderlinge waardering aan, ook
voor het geval, dat ze niet meer in één verband konden
blijven, maar in twee rijen zouden opmarcheren naar hetzelfde
doel.i

Troelstra, hoewel van oordeel, dat het „funeste voorstelquot;
van Hoogezand-Sappemeer de „onvermijdelijke konsekwentie
was van de taktiek, die de leiding van de Bond de laatste jaren
had gevolgd,quot; probeerde toch de verwerping er van te be-
vorderen. Veel hoop, dat het referendum de gewenste uitslag
zou brengen, zal hij niet gehad hebben. Anders dan Van der
Goes en Polak verwachtte hij echter, zelfs bij bekrachtiging
van het congresbesluit, geen heil van een onmiddellijke
scheuring. Hij vreesde, naar hij later schreef, dat „vele socia-
listen, die het met ons eens waren, wegens de gehechtheid
aan de organisatie, waarmede zij waren opgegroeid, ons alleen
zouden laten trekken, waardoor wij als groepje machtelooze
eenlingen voortaan buiten de beweging zouden staan.quot;®
Troelstra wilde dus bijeenhouden, ondanks tegenstellingen.
„Als er werkelijke vijandschap moet komen tusschen de voor-
standers van meedoen aan verkiezingen en de tegenstanders
daarvan,quot; schreef hij in De Baanbreker, „dan moge die
vijandschap van de laatsten uitgaan, niet van ons.quot;® Het spreekt
overigens van zelf, dat hij de eenheid niet wilde handhaven
ten koste van de verkiezingsactie. Vandaar zijn pogingen,
onmiddellijk na het Groningse congres, om sociaal-democra-
tische kiesverenigingen op te richten. Hij achtte de mogelijk-
heid aanwezig, om niet tegenover, maar naast de S.D.B. een
sociaal-democratische organisatie te stichten, die zich speciaal
met de verkiezingen zou bezighouden. Deze ideeën, in De
Baanbreker vluchtig aangeduid,* werkte Troelstra nader uit in
zijn brochure Het kiesrecht en de sociaal-democratie. Tegenover
Luitjes, die op het congres beweerde, dat de wegen der

1nbsp;De Klok, 30-i2-'93. Vgl. voor Van der Zwaag, behalve zijn eigen orgaan
De Klok, ook Vliegen, a. w., II, p. 303 vlgg.

2nbsp;Troelstra, Groei, p. iiS-

3nbsp;Aangehaald in Troelstra, Groei, p. iiS-

* O.a. in De Baanbreker, 30-i3-'93.

parlementairen en anti-parlementairen uiteengingen, meende
Troelstra, dat ze wel niet evenwijdig liepen, „maar beiden
naar één punt: de socialistische gemeenschap. Tenminste,quot;
voegde hij eraan toe, ,,zoolang èn parlementairen èn anti-
parlementairen. ... socialisten blijven.Met klem betoogde
hij, dat het voor de socialistische beweging noodzakelijk was,
om aan de verkiezingen en het parlementaire werk deel te
nemen, ook al wist hij, dat het parlementarisme gevaren heeft.
De gevolgen van het congresbesluit waren volgens Troelstra,
,,dat de soc. dem. partij niet alleen niet aan de verkiezingen
zal meedoen, maar óók niet meer kan ageren voor algemeen
kiesrecht en voor de wettelijke 8-urendag.quot; Naar zijn mening
had de S.D.B. door het bewuste besluit de leiding der ar-
beidersbeweging uit handen gegeven. Welnu, heet het dan
,,het socialisme in Nederland is grooter dan de Bond, en in
de Bond zijn velen, die het gevallen besluit noodlottig achten
— een politieke organisatie naast den Bond kan dus de leiding,
wat de politieke actie betreft, overnemen.quot; Voor deze actie
achtte Troelstra een flinke organisatie nodig, op zuiver socia-
listische grondslag. Ook al mocht het voorstel Hoogezand-
Sappemeer bij referendum verworpen worden, dan meende
hij van de S.D.B. in deze toch geen leiding, geen kracht te
kunnen verwachten. Beter dan uit de Bond te treden en een
nieuwe politieke organisatie te stichten, achtte hij het , om in
de Bond te blijven terwille van wat deze wel deed en zich
daarnaast te organiseren voor hetgeen hij niet wilde doen.
Daartoe wilde hij dan de sociaal-democratische kiesvereni-
gingen oprichten. Deze kiesrechtorganisatie behoeft noch mag
tegenover de S.D.B. staan, betoogde Troelstra. De beide
organisaties moeten zijn: de twee armen, waarmede het
bewuste proletariaat in Nederland zich wil bevrijden. Troel-
stra's conclusie was zelfs, dat op deze wijze het genomen
congresbesluit een zegen voor de partij kon worden.quot;

^ Troelstra, Het kiesrecht en de sociaal-democratie, p. lo.

^ Idem, p. 59. Troelstra's idee vond bij de andere parlementairen geen alge-
mene instemming. Naast de scherpe critiek van Van der Goes (hierna p. 157
vlg.), staat o.a. een veroordeling van Schaper, die meent, dat men beter

Het spreekt vanzelf, dat er bij de anti-parlementairen velen
waren, die een gunstige uitwerking van de in Groningen ge-
vallen'beslissing verwachtten en dus op bekrachtiging bij
referendum hoopten. Behalve Luitjes zelf, behoorde hiertoe
Cornelissen, hoewel hij op het congres meer een midden-
standpunt innam. 1 In een beschouwing, die hij in het Engelse
partijblad Justice over het congres gaf, schreef hij o.a., dat
het de bedoeling was, „to force the petty bourgeois socialists
out of the party, and when the referendum accepts this
resolution the probability is, that a small number of sections
(some two or three or perhaps more) will separate themselves
from the Socialist Party, and they will be replaced by others
in the same commune.quot;® Ten opzichte van de bladen die het
voorstel-Hoogezand bestreden, zette Cornelissen in Recht
voor Allen als zijn oordeel uiteen, dat bij aanneming van het
voorstel De Vrijheid, De Volkstribuun, De Toekomst, De
Wachter, enz. zich (zullen) schikken naar de wil der meerder-
heid en kch niet (zullen) afwenden. Zij zullen toonen bij wie
zij thuis behooren en mocht Troelstra met zijn „socialistische
verkiezingsorganisatiequot; willen aftrekken, dan gaan hij en de
zijnen alleen, al zou,quot; voegt hij er spottend aan toe, „de
brochure Het Kiesrecht en de sociaal-democratie
ook nog zoo mooi geschreven zijn.quot; Duidelijk blijkt hieruit,
dat Cornelissen hoopte op een uittreden van een klem groepje
„herenquot;. Naar aanleiding van een tot hem gericht verwijt,
Ltwoordde hij, dat hij het volstrekt niet gewenst achtte, dat
de parlementairen er door de revolutionnairen werden „uit-

alle verkiezingen de rug toe kan keren dan zich in deze maalstroom te begeven.
Hij is tegen de oprichting van de nieuwe kiesrechtbond naast de ö.u.ü.
(De Wachter, 3-2-'94)-

1nbsp;Domela Nieuwenhuis,nbsp;p. 277: „Cornelissen was weer de tusschen-
man die een tweeslachtig standpunt innam.quot; Cornelissen had zich op t con-
gres uitgesproken voor het voorstel-Amsterdam, en wilde anders de zaak laten
Lals ze was, wat naar zijn mening de strekking van het voorstel-Hoogezand
was. (Vliegen, a. w., H, p. 420).

2nbsp;Justice, 8-i-'94-

geknikkerdquot;. Wel zou hij het gewenst vinden als de parlemen-
tairen uit zich zelf heengingen. ^

Een vierde groep werd gevormd door de anti-parlemen-
tairen, die, ter wille van de eenheid, op verwerping van het ,
Groningse besluit hoopten. Tot dit standpunt kwam ook
Domela Nieuwenhuis ten slotte. Zijn houding in deze is niet
steeds duidelijk en zijn leiding was weinig vast. Terwijl hij
op het congres aanneming van het voorstel eigenlijk als de
enig juiste konsekwentie aanbeval, werd in Recht voor Allen
kort daarna een geheel andere toon aangeslagen. In het begin
van Januari schreef Domela Nieuwenhuis, ^ dat hij de zaak
liever helemaal niet op het congres behandeld had gezien.
Na het vallen der beslissing zal echter niet meer ontkend wor-
den, „dat onder de afdelingen een weinig parlementaire ge-
zindheid werd gevonden,quot; meende hij en hij vertrouwde, dat
degenen, die nu aan de verkiezingen wilden meedoen, door
ervaring spoedig zouden leren, dat de verovering der politieke
macht niet de hoofdzaak is of mag worden. Wat het referen-
dum betreft, interesseerde hem „het meest het aantal stemmen
waarmede de besluiten worden aangenomen of verworpen,
om daaruit af te leiden, of het congres inderdaad een trouwe
afspiegeling van de partij in haar geheel is. „Uitdrukkelijk
werd in dit artikel betoogd, dat „hier geen persoonlijk ge-
kibbel, maar een beginselverschilquot; voorzat. In een volgend
nummer beweerde de redactie van Recht voor Allen zelfs,»
dat het al of niet aannemen van het voorstel haar „volkomen
onverschilligquot; liet. „Ons is 't genoeg te weten, dat tal van
afdelingen verklaard hebben geen parlementaire actie te ver-
langen.quot;

Scherper was de toon in een bijschrift onder Vliegens
artikel Geen Scheuring. „Men moet weten,quot; oordeelde
de redactie daarin, „wat, maar ook hoe wij willen, en dus men
moet niet trachten de scheuring, die dreigt, te voorkomen door

1nbsp;Recht voor Allen, 25/zó-1-'94-

2nbsp;Idem, 4-1-'94.

* Idem, 18/19-1-'94.

tegen Hoogezand-Sappemeer te stemmen.quot;^ Onder een ander
(ingezonden) stuk vroeg de redactie, wat er terecht moest
komen van een partijverband, als over de hoofdvraag het ene
gedeelte rechts en het andere links ging. „Wat ons verenigt,
dat is een beginsel, maar waar de wegen tegenover elkaar gaan,
daar gaat elk zijn eigen weg.quot; Nog voor het einde van de
maand Januari was Recht voor Allen tot een volkomen
ander standpunt bekeerd. Vliegens vermoeden, dat de hou-
ding van tal van locale partijorganen tegen het Groningse
besluit hierbij van invloed is geweest, lijkt zeer aannemelijk.quot;
Men was er blijkbaar toch minder zeker van, dat bekrachtiging
van het voorstel-Hoogezand alleen maar het verlies tenge-
volge zou hebben van enkele „half- en kwartslagsocialisten als
Van der Goes, Troelstra, het „individuquot; Polakquot; e.d. Recht
voor Allen schreef nu ten minste, dat verwerping van het
voorstel „in de gegeven omstandigheden beter zal zijn dan
aanneming.quot; In naam der vrijheid hoopte het blad, dat het
voorstel verworpen zou worden.®

Dit was wel een geheel andere toon: de onverschilligheid
was verdwenen, de noodzakelijkheid van het uiteengaan der
wegen gold blijkbaar niet meer. Hoopte Domela Nieuwenhuis
toch nog alle socialisten bijeen te houden ? Vreesde hij wel-
licht, dat scheuring te ernstige gevolgen zou hebben voor de
S.D.B. en voor de socialistische beweging ? Intussen, de waar-
schuwing was vergeefs. Met grote meerderheid werd het
voorstel Hoogezand-Sappemeer bij het referendum bekrach-
tigd, ondanks het feit, dat de afdeling Amsterdam tegenstcxv;-
de. Ook nu weer gaven de Groningse afdelingen blijkbaar
de doorslag.*

b. Wat nu}

Zo was dus de beslissing definitief geworden. Zou nu inder-

1 Idem, 9/io-i-'94.

quot; Vliegen, a. lo., II, p. 480.

» Recht voor Allen, 23-i-'94-

* Vliegen, a. tü., II, p. 467.

daad de gevreesde of gewenste scheuring komen, of zou men,
ondanks alles de eenheid weten te handhaven ?

Recht voor Allen heeft blijkbaar het laatste beproefd. Het

schrijft,! (iat het voorstel-Hoogezand-Sappemeer „onduidelijk

en voor verschillende uitleggingen vatbaarquot; is. Er is „eigenlijk
door de motie niets veranderd.quot; De grote meerderheid wil
en mag, volgens het blad, de parlementairen met binden of
dwingen de partij te verlaten. „Een volgend congres zal de
zaak weer ter sprake moeten brengen en waarschijnlijk zal
menigeen konsekwent genoeg zijn om in te zien, dat het beter
ware geen bindende besluiten te nemen op een congres.quot; Is
dit enerzijds een poging om uiteenvallen van de S.D.B. te
voorkomen, andersJijds zit in deze beschouwing iets van een
anarchistische inslag. Een socialistische, democratische orga-
nisatie zal het moeilijk zonder bindende besluiten kunnen
stellen. Niet verwonderlijk is het dan ook, dat Recht voor Allen
enige tijd later schrijft: „Al gaan wij nu nog niet mee met de
strijdwijze (der anarchisten), als belagers van het privaat-
bezit is het ons niet geoorloofd, de anarchisten te ver-
volgen.quot;quot;

Het bleek intussen steeds duidelijker, dat de parlementairen
zich bij de bestaande verhoudingen in de S.D.B. niet meer
konden neerleggen. Ondanks onderlinge tegenstellingen wordt
de wil tot samenwerking steeds groter, dat wil dus zeggen, dat
de mogelijkheid voor het stichten van een nieuwe organisatie
stijgt. Recht voor Allen wijst er nu op, dat zij, die een nieuwe
bond willen stichten, de scheurmakers zijn. „Een nieuwe bond
moet scheuring zijn,quot; heet het, „en wie zich organiseeren en
vereenigen doen dat tegen de S.D.B.quot; Wel zegt het blad te
hopen, „dat allen die niet wachten kunnen maar dadelijk
aan den gang gaan met hun verkiezingsvereenigingen,quot; maar
het spreekt daarnaast de verwachting uit, dat „de arbeiders

1nbsp;Recht voor Allen is/i6-2-'94. Het is weer niet uit te maken, of de artilcelen
over deze kwestie van Domela Nieuwenhuis of van Cornehssen zijn. Men
kan echter bezwaarlijk aannemen, dat Nieuwenhuis in belangrijke mate afweek
van de in Recht voor Allen uiteengezette opvattingen.

2nbsp;Recht voor Allen, 3-3-'94-

zoo verstandig (zullen) zijn om hen alleen te laten wroeten.quot;
Om dat wroeten nog eens goed duidelijk te maken, geeft
Recht voor Allen een overzicht van de mislukte pogmgen der
parlementair gezinden. Eerst wilden ze de Friese Volks-
partij tegenover de S.D.B. gebruiken. „Intijds wisten wij
daar een stokje voor te steken en de bom spatte verkeerd uit-
Toen trachtte men een hervormingsgezinde sociaal-

een.quot;

ccli. iutllnbsp;----.nbsp;^^

democratische partij op te richten, maar ook dat vliegertje
ging niet op.' „Wat men eerst buiten de partij trachtte te doen,
dat wilde men daarna in de partij doen,quot; schrijft het blad en
het wijst dan op het inderdaad vreemde feit, dat de meeste
van die personen in de S.D.B. zijn getreden „nä aanneming
der revolutionnaire motie van Zwolle. Nu willen zij in de
partij blijven, maar daarnaast verkiezingsvereenigingen op-
richten, ziet daar arbeiders, het drijven.quot; Overigens wil
Recht voor Allen iedereen zoveel mogelijk vrij laten, om geen
martelaren te maken. „Juist als wij de vrijheid laten, zullen
wij zien, dat al dat gescharrel en dat gewroet op niets uitlopen.
IJver is goed, maar te groote ijver, die tot vervolging over-
slaat, schaadt.Daarnaast laat Nieuwenhuis telkens de aan-
sporing horen om met beslissende stappen te wachten tot
het volgend congres. „Wees toch niet heetgebakerd, partij-
genooten!quot; roept Recht voor Allen naar aanleiding van de felle
onderlinge strijd in de socialistische pers.® Het blad wijst er
dan op, dat „de fatsoenlijke menschen, die sedert jaren nu
eens om dan in onze partij hebben heen en weer gefladderd,
nooit beter kans hebben gehad „het verband in onze gelederen
te verbreken.quot; Spijtig heet het dan: „Ze hebben waarachtig
menigeen onzer helderdenkende partijgenooten het hoofd op
hol gebracht.quot; Dit doelt vooral op Vliegen en Schaper. Aan
de eerste en aan „velen met hemquot; wordt verweten, dat zij
zich niet weten te houden aan de uitslag van het congres van
Groningen en van het referendum. En Schaper, die in de
S.D.B. twee groepen meent te kunnen onderscheiden, nl.

1 Recht voor Allen, 6/7-2-'94-

^ Idem, 3-7-'94.

een die wel aan de verkiezingen wil deel nemen en een die
daarvan afkerig is,i krijgt te horen, dat hij de grootste gro^

vergeet. Dat is degroep van „partijgenooten, welke persoonlijk

wenschen vrij te blijven, of ze zullen ter stembus gaan voor
elk bizonder geval, ja dan neen, maar die in geen geval wen-
schen, dat het geld uit de partijkas (ook niet het geld van de
afdeelingen) gebruikt zal worden voor verkiezingsreclame.quot;

De pogingen van Domela Nieuwenhuis en Recht voor Allen
hebben intussen niet kunnen beletten, dat de parlementairen
elkaar steeds meer vonden en ondanks vele onderlinge moei-
lijkheden, tot nadere samenwerking kwamen. Zo wist Troel-
stra, zoals we later zullen zien, reeds in Mei 1894 tal van
parlementaire socialisten samen te brengen in een sociaal-
democratisch comité, dat in Deventer een protestmeeting
organiseerde tegen de conservatieve overwinning in de kies-
rechtstrijd.quot; En nog vóór het einde van de zomer zouden de
parlementaire socialisten geheel tot overeenstemming komen
op de nader te bespreken Zwolse vergadering van 26 Augustus

1894.®