I.C^.nbsp;^ \OiH O

SENECA (EPIST. 90}
OVER NATUUR EN CULTUUR
EN POSIDONIUS
ALS ZIJN BRON

li

B

•'Sr^r
quot;iï.'iïi

m
aï,

al

S. BLANKERT

•t. ' .
gt;

-M

¥

SENECA (EPIST. 90)
OVER NATUUR EN CULTUUR
EN POSIDONIUS
ALS ZIJN BRON

universiteitsbibliotheek utrecht

4037 2645

SENECA (EPIST. 90)
OVER NATUUR EN CULTUUR
EN POSIDONIUS
ALS ZIJN BRON

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN
DOCTOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE
AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT,
OP GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr H. R. KRUYT, HOOGLEERAAR IN DE FACUL-
TEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, VOLGENS
BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT
TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT
DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE TE VER-
DEDIGEN OP VRIJDAG 20 DECEMBER 1940, DES
NAMIDDAGS TE 4 UUR
DOOR

SAMUEL BLANKERT

GEBOREN TE MIDDELBURG

AMSTERDAM-H. J. PARIS - MCMXL

AAN MIJN MOEDER
AAN MIJN VROUW

■Jm

I«

Het beëindigen van dit proefschrift biedt mij gelegenheid aan allen,
van wie ik aan de Utrechtse Universiteit onderwijs heb genoten, mijn
erkentelijkheid uit te spreken.

Het is mij in de eerste plaats een behoefte U, Hooggeleerde Wagen-
voort, Hooggeachte Promotor, oprecht te danken voor de daad-
werkelijke steun, die ik bij de arbeid aan dit proefschrift van U mocht
ontvangen. Met groot geduld hebt Gij steeds alle moeilijkheden, die
ik U voorlegde, aangehoord en helpen overwinnen, geen tijd was U
ooit te veel, eerst om mij wegwijs te maken en mijn geestdrift te wekken,
later om gerezen problemen door Uw helder inzicht nader tot hun
oplossing te brengen. Uw critische bezonnenheid leerde mij maat en
beheersing.

Hooggeleerde Vollgraff, dat elk Uwer colleges mij doordrong van de
Zin, die ons werk heeft, stemt mij ook jegens U tot erkentelijkheid.
U, Hooggeleerde Bolkestein, dank ik voor de wijze, waarop Gij ons
Uw eigen inzicht in de economische problemen der Oudheid wist
mede te delen.

Voor Uw meesterlijke beheersing der Latijnse taal, heb ik steeds.
Hooggeleerde Damsté, grote bewondering gekoesterd.
Ook U, Hooggeleerde Ovink, moet ik danken, voor wat Gij tot mijn
vorming hebt bijgedragen.

De geestdrift voor Uw vak en het vele, dat Gij voor Uw leerlingen
over hadt, stemmen mij jegens U, Zeer Geleerde Van Hoorn, tot
waardering en dankbaarheid.

Voorts dank ik den Heer B. L. Hijmans uit Leeuwarden, die zich,
toen ik mijn proefschrift begon, de moeite heeft getroost mij in de
Seneca-problemen in te wijden.

^ijn Vrouw dank ik voor alle hulp en steun die ik bij het werk
van haar heb ontvangen.

Zeer waardeer ik het tenslotte, dat de Buma-bibliotheek en de
Nederlandse Universiteitsbibliotheken, speciaal de Utrechtse, mij bij
bet uitlenen steeds uiterst behulpzaam zijn geweest.

INHOUD

Voor de tekst van Ep. 90, zie bijlage p. i—14.

Pagina

inleiding............................. i

vertaling ep. 90........................ 9

commentaar ep. 90.......................25

ONDERZOEK NAAR DE INVLOED VAN POSIDONIUS OP
VERSCHILLENDE PUNTEN VAN EPISTULA 90 (HOOFD-
STUK I-V, p. 89-146)

Hoofdstuk i -algemene onderzoekingen naar de
invloed van posidonius in ep. 90..............89

§ 1 - Vergelijking van begin en eind van de brief; ook de redenering §§ 36 vlgg.

is van Posidonius afkomstig.................(p. 89—96).

§ 2 - Algemene analyse van Ep. 90, die de stelling van § i nader bevestigt.
Onderzoek naar de termen sapiens, sapientia, philosopliia . (p. 96—loi).
§ 3 - Korte bespreking der Epistulae 94—95........(p. loi—102).

Hoofdstuk ii - onderzoek naar de posidonius-

invloed in ep. 90 § 1—3, t/m zin 9..............103

§ I - Voorlopig onderzoek naar die invloed in de §§ i—2 . (p. 103—103).
§ 2 - Onderzoek naar de Posidonius-invloed in § 3 t/m 2. 9 . . (p. 105—109).
§ 3 - Ep. 90 § 3 is vast met de §§ i—2 verbonden. Voortgezet Posidonius-onder-
zoek dier §§......................(p. 109—111).

§ 4 - Nog enkele Griekse fragmenten........

Hoofdstuk ui - onderzoek naar

invloed in ep. 90 §3—6, zin 9—29 ...............113

§ I - Posidonius-invloed in zin 9........

§ 2 - Onderzoek naar de Posidonius-invloed in Ep. 90
(begin) § 5 en (eind) § 3 . ..........

§ 3 - Onderzoek naar de Posidonius-invloed in Ep. 90 §§ 5—6. (p. 119—123).

Hoofdstuk iv - onderzoek naar de ontwikke-
lingsgeschiedenis der artes bij posidonius. bespreking

van de posidonius-invloed in de §§ 7 t/m 26.......124

§ I - Onderzoek naar de geschiedenis der architectuurontwikkeling bij Posi-
.........................(p. 124—134).

Pagina

§ 2 - Verschillende artes-waardering voor en na de gouden eeuw. Ook het
uitvinden der metalen, § ii t/m 13, heeft na de gouden eeuw plaats. Kleding

in en na de gouden eeuw, § 16, 17. 20..........(p. 134—137)-

§ 3 - Onderzoek, in verband met Ep. 88, naar eventuele Posidonius-invloed in

de §§ 15, 19, 26, die de artes ludicrae bespreken......(p. 137—139)-

§ 4 - Democritus' MlKpÓS AlÓKOCT^OS gaf vermoedelijk een soortgelijke artes-
ontwikkeling als Posidonius, die hieraan wel veel ontleend zal hebben ....

...........................(p- 139—140)-

§ 5 - Nog eens over het begin-karakter van de gouden eeuw. (p. 140—142).

HOOFDSTUK V - ENKELE KWESTIES NAAR AANLEIDING
VAN DE POSIDONIUS-INVLOED VANAF § 30...........143

ONDERZOEK NAAR POSIDONIUS' WAARDERING VAN
BEELDGODSDIENST EN BEELDHOUWERS. NAAR AAN-
LEIDING HIERVAN: ONDERZOEK NAAR ZIJN GODS-
OPVATTING: MONISTISCH OF DUALISTISCH? IN-
DELING IN ZINNELIJK EN ONZINNELIJK (HOOFDSTUK
VI—IX, p. 147—231)

HOOFDSTUK VI - ONDERZOEK NAAR DE INVLOED VAN
POSIDONIUS IN DIO, ORATIO XII................147

§ I - Waardeerde Posidonius de beeldhouwkunst in elk geval negatief? . . .

...........................(p. 147—148).

§ 2 - De §§ 33—34 (de mysterie-vergelijking) lopen met §§ 27—29 volkomen
parallel en zijn dus eveneens aan Posidonius ontleend . . . (p. 148—149).
§ 3 - De indeling van § 39 in 6U9UTOS en ÊTTIKTTITOS EVVOia en der laatste
in die der dichters, wetgevers, beeldhouwers, philosophen stamt van Posidonius.

Afdwalingen en parallellen. ....................(p. 150—151).

§ 4 - Posidonius-afkomst der §§ 40 t/m 43; overreding vóór bevel. De ver-
gelijking ouder - kind . ...................(P- ^Si)-

§ 5 - Posidonius-afkomst der §§ 44 t/m 46 (en 47). Het oordeel over de beeld-
houwers is in § 45 niet negatief, in § 46 slechts voor zover het oordeel over de

hele S-rTlKTTlTOS ÉTTlVOia negatief is..........(P- 152—154).

§ 6 - Het negatieve (voor de oertijd geldende) Posidonius-oordeel over de
beeldhouwkunst staat verborgen en verspreid te lezen in de §§ 48—59 en luidt:
het gebruiken van OAt) voor het nabootsen van God is dvd^iov, het aan hem

geven van een mensengestalte is niet irpÉTTOv......(p. 155—156).

§ 7 - Bespreking van Dio, Oratio XII vanaf § 58 tot einde.

Het onzichibare zal de gewone mens slechts vermoeden (ÜTTOVOeïV), niet

weten. Het Godenbeeld is voor hem een symbool van het onbeeldbare in het

beeldbare.......................(p. i57—iS9).

Nadere aanwijzingen, dat de §§ 58—59 van Posidonius zijn: 1°. Het tekstverband.

Pagina

2°. TrpOCTÓTTTElV. 3°. Een aUjJlßoAov-parallel in § 77 en Varro. 4°. Critiek

van de Aegyptische cultus.....,.,..,••••(?• 159—161).

In § 60 verscheidene Posidonius-termen. Cic. Leg. 11 26; Tac. Germ. 9: door het
beeld wordt de Godheid geassimileerd aan („gelijkgeschakeld metquot;) de TTÓAis.
Deze gedachte, dus ook de symbool-gedachte van § 59 is van Posidonius . .

...........................(P- 161—165).

Bij Posidonius was dus in het „stadsverband;' een positieve waardering van
de beeldhouwkunst, vermoedelijk als volgt: ,,het gebruik van aarde-stof is
a^lOV, het geven van de menselijke gestalte aan het Godenbeeld is TTpéTTOvquot;
.......................... . (p. 166—168).

Hoofdstuk vii - is posidonius' godsvoorstelling
monistisch of dualistisch?.................169

§ I - In het oertijdverband werd de vraag naar het TTpÉTTOV van de menselijke
gestalte, de vraag naar het a^lOV van de aarde-stof voor het gebruik van goden-
beelden negatief beantwoord, vgl. Plut. Num. 8; August. Civ. D. IV 31. Posi-
donius' Godsvoorstelling was zeker niet minder dualistisch, dan uit Dio blijkt

............................(p. 169—171)-

§ 2 - Maximus Tyrius, oratio VIII: grote overeenkomst met het bij Dio ge-
vondene. Verschillen tussen Maximus en Dio. Uit Maximus blijkt, dat bij
Posidonius de beeldgodsdienst slechts een onderafdeling van de „staatsquot;-

(= wetgevers-)godsdienst was..............(p. 172—177).

§ 3 - Uit de meeste der behandelde plaatsen blijkt, dat Posidonius' God on-
zmnelijk was. Dit wordt door verdere directe en indirecte fragmenten bevestigd.
Posidonius' Godsvoorstelling is dus dualistisch. God is niet identiek met de
Zinnelijke wereld. Alleen Strabo XVI 35 en Posidonius' definitie ,,CTUVe^O-
WOloOpeVOV TTÖCTIV schijnen hier tegen te pleiten. Dat dit slechts schijnbaar
IS, wordt eerst later aangetoond. Posidonius' tegenstelling tussen God en zinne-
lijke wereld is echter niet vijandig, maar hiërarchisch, de zinnelijke wereld is
niet minderwaardig, maar het zichtbare deel van Gods' tempel (p. 177—183,

HOOFDSTUKVIII - ONDERZOEK NAAR DE INVLOED VAN
POSIDONIUS IN EP. 90 § 28—29..................184

§ I - De Posidonius-afkomst dezer §§ wordt eerst uit het tekstverband aan-
nemelijk gemaakt....................(p. 184—188).

§ 2 - Bespreking 104. Vergelijking van Ep. 90 § 28 met Dio XII, in verband
met Reinhardts bewering, dat met ,,municipale sacrumquot; Eleusis is bedoeld

...........................(p. 188—190).

§ 3 - Begin der bespreking van z. 105. Groot citaat uit Augustinus, De Civitate

Dei VII 5 en 6....................(p. 190—192).

§ 4 - Bespreking van Augustinus VII 5 A en B. Godensymbolen een middel
ORi tót het begrip der ware goden te komen. Posidonius' oertijd zonder beelden

...........................(p- 192—194)-

§ 5 - De sterren enz. zijn de ware-, de menselijke beelden daarentegen de

XU

Pagina

menselijk-nagemaakte symbolen in het zichtbare van de onzichtbare VOÖS daar-

........................(p. 194-195).

§ 6 - Bij Augustinus komen de nagemaakte menselijke beelden op de aarde,
a.h.w. in het menselijke vertaald, geheel overeen met de sterren, de ware godde-
lijke symbolen aan de hemel...............(p jgj—

§ 7 - Uitvoeriger bespreking van Augustinus VII s A en B. Indeling in zinnelijk

en onzinnelijk.....................(p. 197—200).

§ 8 - Bespreking van de rest van Augustinus VII 5; ook daar Posidonius-
invloed. Onzinnelijk betekent bij Posidonius niet onstoffelijk (p. 200—201).
§ 9 - Bespreking van Augustinus VII 6: naar zijn fiyeiJioviKÓV heet de hele
mundus ,,Godquot;. God-eigenlijk is het aether-element. De maan is op de scheiding
van aether en aer (vgl. Sext. Adv. Phys. IX 71 vlgg.). Het heelal is opgebouwd
uit aether en aer, vol onsterfelijke-, aarde en water, vol sterfelijke wezens. De
aether-wezens zijn de zichtbare sterren, de aer-wezens de onzichtbare lucht-
geesten, zielen (geesten) van gestorvenen. Grote overeenkomst met Ep. 90

•••/•■• ,....................(p. 201—204).

§ 10 - Cic., De Div. I 64 en 130. Posidonius geloofde aan het voortbestaan van
de menselijke ziel (geest), die als luchtgeest voortleefde; de luchtgeesten konden
door tekenen (notae, armEÏa) de toekomst aan zieners voorspellen.....

...........................(p. 204—206).

§ n - Bespreking van Philo, Spec. Leg. I 66, dat op Posidonius teruggaat

....................................(p. 206—208).

§ 12 - Enkele opmerkingen over Posidonius' eschatologie en Reinhardts theorie

daarover. .......................(p. 208—210).

§ 13 - Enkele plaatsen, waar de term SaiJJlCOV (f|pcüs) gebruikt wordt . . .

...................................(p. 210—213).

§ 14 - Enkele plaatsen, waar het heelal, of de kennis daarover, met een mysterie

vergeleken wordt .........................(p. 213—214).

§ 15 - Enkele plaatsen uit Seneca, die overeenkomst met z. 106—107 vertonen

...........................(p. 214—217).

§ 16 - Bespreking van z. 108. Naar aanleiding hiervan bespreking van Augusti-
nus De Civ. D. VII 13 en 23..............(p. 217—224).

§ 17 - Bespreking van z. 109 en 110...........(p. 224—225).

HOOFDSTUKIX - POSIDONIUS' GODSDEFINITIES BIJ STRABO
XVI 2. 35 EN IN DE DOXOGRAPHI GRAECI 302 b 22 ZIJN IN OVER-
EENSTEMMING MET HET VROEGER GEVONDENE.......226

§ 1 - Posidonius' Godsdefinitie bij Strabo XVI 2. 35 ... . (p. 226—229).
§ 2 - Posidonius' Godsdefinitie, Doxographi Graeci 302 b 22 . (p. 22g—231).

ALPHABETISCHE LIJST DER TITELS VAN WERKEN, DIE IN
DE TEKST TOT DE ER ACHTER GEZETTE LETTERS OF WOOR-
DEN ZIJN AFGEKORT ..................... . 232

REGISTER VAN DE BELANGRIJKSTE PLAATSEN BUITEN EP. 90 233

REGISTER VAN DE BELANGRIJKSTE ZINNEN IN EP. 90 , . , . 236

INLEIDING

Epistula 90 stelt het probleem der waarde van vooruitgang, in de
zin van techniek-ontwikkeling. Seneca, rijkaard uit de rijke keizertijd,
wijsgeer, die de weelde van zijn omgeving beschrijft met een genot en
kennis van zaken, die men bij een asceet niet verwacht, Seneca ontzegt
alle hogere waarde aan de techniek, aan de vooruit-gang, waarvan de
motoren volgens hem slechts geld- en weelde-zucht der mensen zijn
geweest. Met philosophie, met ,,het beterequot; in den mens, betoogt
Hj, heeft die technische ontwikkeling niets te maken.
In een omgeving, die te gronde ging aan geldzucht en machtswaan,
droomt Seneca van een verre gouden tijd, toen de mensheid, zich geen
kwaad bewust, eenvoudig en in gemeenschap van goederen een gelukkig
leven leidde. „Wat helpt ons onze moderne knapheid, geef mij maar
de eenvoud en de goedheid van het begin!quot;, dit geeft in 'tkort de
mentaliteit weer, die spreekt uit de 90ste brief.
Toch is ook voor hem de kwestie hiermee niet afgedaan. ,,Neenquot;,
besluit hij met echte philosophen-hoogmoed zijn verhandeling, ,,de
volmaaktheid kenden ook die oermensen nietquot;. Niet alleen n.1. heeft
het kwaad zich na de Gouden Eeuw tot gigantische afmetingen ont-
wikkeld, ook het goed is daartegenin mede uitgegroeid tot het machtig
organisme der bewust geworden moderne wijsbegeerte, waar de oer-
bewoners het buiten moesten stellen. Deze handelden goed, zeker,
maar meer uit onbekendheid met het kwaad, dan doordat zij er bewust
boven stonden. Ondanks de ideaal-maatschappij van de oertijd dus, is
toch pas in onze tijd volmaaktheid te bereiken, dat wil zeggen, voor
den enkeling, die leeft naar het inzicht, dat moderne wijsbegeerte kan
geven; cadeau krijgt men dit geschenk van haar echter niet: pas door
uiterste inspanning van alle krachten is deze volmaaktheid te veroveren.
Hierop komt in 't kort de inhoud van Ep. 90 neer.

1) N.B. Op p. 232 is een lijst opgenomen met de volledige titels van enkele werken,
quot;Waaraan vooral is ontleend, met opgave der wijze, waarop zij in het proefschrift
worden afgekort.

Gedachten van anderen in boeiende wending weergeven, in aan-
trekkelijk mozaïek bont door elkaar heen leggen tot een nieuw styhstisch
geheel, dat is Seneca's verdienste en kracht. Hij is een gevoelig medium
tussen de grote Stoïcijnen, die boven en achter hem oprijzen, en zijn
Romeins pubhek, dat van de gedachten dier denkers heil en houvast
verwacht.

Voor zover het eigen werk dier Stoïcijnen verloren is gegaan, is hij
ook voor ons nog het medium, door welks tussenkomst wij moeten
trachten iets naders van hen, voor Ep. 90 van Posidonius dus, te weten
te komen. Dit is de voornaamste taak, die wij ons bij de behandehng
van deze brief gesteld hebben. Het is daarom gewenst hier even een
kort overzicht te geven van de phasen, die dat Posidonius-onderzoek
in het algemeen doorlopen heeft.

Men heeft eerst alle mogelijke brokstukken uit verschillende schrijvers,
waarvan men de herkomst niet wist en die aan zekere voorwaarden vol-
deden, welke, naar men zonder grondig bewijs meende, voor Posidonius'
werk golden, aan hem toegeschreven, vaak met te weinig kritiek. Zinnen,
die een bepaalde, soms oppervlakkige overeenkomst vertoonden, werden
tot „parallelnettenquot; samengeknoopt, waarin men Posidonius' wezen
dacht gevangen te hebben, n.1. als dat van een eclecticus, die in een
mystiek enthousiasme Oosterse met Hellenistische elementen, Plato en
Aristoteles met de Stoa versmolt, en wiens stijl zich vooral kenmerkte
door een lyrische, de kosmos verheerlijkende rhetoriek. Als reactie tegen
de „unsittliche Parallelnetzequot; schreef Karl Reinhardt „Posidoniusquot; 1921,
„Kosmos und Sympathiequot; 1926, „Ueber Ursprung und Entartungquot; 1928.
Het beeld, dat hij van Posidonius geeft, is dat van een streng rationalis-
tisch systematicus, een zoeker naar oorzakelijk verband, die het algemene
m het bizondere ziet en omgekeerd, een wetenschappelijk verheerlijker
van het leven, met een eigen en oorspronkelijk karakter. Het beeld,
zowel als de methode, waardoor hij het beeld reconstrueert, zijn bij
Reinhardt geheel afwijkend van het aan hem voorafgaand onderzoek.
Men dient, zegt Reinhardt, zich niet blind te staren op een aantal
tekst-plaatsen, waar Posidonius-invloed merkbaar zijn zou en die zonder
meer naast elkaar te zetten. Men moet de gave bezitten om het levende
eigene, dat van Posidonius in een bepaalde tekst aanwezig is, als zodanig
te kunnen herkennen en er uit te hebten. Hiertoe moet men uit de zekere
fragmenten trachten aan te voelen, wat het eigenlijke wezen van Posi-
donius uitmaakt, en omgekeerd nu, daarop het oog gericht, uit een

minder directe tekst diè fragmenten weten te lichten, waar het leven
van diezelfde ,,wezenskernquot; als het ware nog in klopt. Deze ,.eigen
wezenskernquot; van een bepaalden schrijver noemt hij zijn,,Innere Formquot;.
De teksten, zoals ze zijn, zijn op zichzelf slechts een weinig zeggende
..Inhaltquot;, of ..Oberflächequot;: .,Das Wort wird redend zu uns erst aus
einer tieferen Mitte, von wo aus die Inhalte zur Projection und Zeichen-
sprache werdenquot; Houdt men geen rekening met deze ..Innere Formquot;,
dan verzuimt men op te letten, of alle fragmenten, die men aan Posi-
donius toeschrijft, wel logisch en verantwoord tot eenzelfde oeuvre
kunnen behoord hebben. Ook dient men — aldus nog steeds Rein-
hardt — zich te realiseren, dat een, bijv. aan Posidonius, ontleend stuk
Cicero-tekst, de resultante (R) is van Cicero's werkmethode, door diens
»Innere Formquot; bepaald (a) en een fragment Posidonius (x). Wil men
nu de component x afleiden, dan moet men dus eerst ook weer zich
goed rekenschap geven van Cicero's ..Innere Formquot; (verder afgekort
tot I. F.). Pas daarna kan men uit R en a. x bepalen.
Hierop komt dus, kort gezegd, Reinhardt's methode neer. Daar er
echter uit het zeer omvangrijke werk van Posidonius relatief maar heel
weinig zekere directe fragmenten over zijn. is het o.i. speculatief om.
Zoals Reinhardt doet, te menen, dat men met grote stelligheid, die I. F.
toch kan weten en het blijft dus ook speculatief, wanneer men op grond
van die vermeende kennis bijv. de ene helft van een Seneca-zin aan hem
toeschrijft, de andere helft niet.

Bovendien zal Posidonius, als ieder levend denker, een ontwikkeling
hebben doorgemaakt, en zal waarschijnlijk lang niet alles uit zijn om-
vangrijk. in verscheidene decennia gegroeide oeuvre, diè wezenskenmer-
ken vertonen, welke misschien aan zijn beste geschriften hun onver-
vreemdbaar eigen karakter verleenden. Zelfs wanneer dus Reinhardt
dit eigen wezen precies zou hebben omlijnd, dan kan nog veel af-
wijkends toch van Posidonius afkomstig zijn. uit een periode, toen die
Uitgesproken karakterlijnen óf nog niet gegrift waren óf reeds weer ver-
vaagden (vergl. b.v. Plato in Symposion en Nomoi). Tenslotte kan
de aard van twee zelfs gelijktijdige geschriften, een college-dictaat b.v.
Sil een protreptikos. zó uiteenlopend zijn, dat men in fragmenten van
heide denzelfden schrijver niet herkent. Gesteld zelfs dus, dat Rein-
hardt's I. F. op zichzelf onfeilbaar juist was. zelfs dän is zij nog alles-

1)nbsp;R I p. I.

2)nbsp;Vgl. Grönert, Gnomon 1930 p. 155—157.

behalve een wichelroede, die „jaquot; wijst bij alle echte fragmenten en
„neenquot; bij de rest. De door ons juist genoemde factoren (ontwikkeling
van den denker en aard van het geschrift) worden door Reinhardt te
veel verwaarloosd.

Al prikkelt dus de apodictisch-zekere toon van Reinhardt over zaken
die helemaal niet vast staan, tot een sterk verzet, al twijfelt men bij de
beoordeling van veel zijner redeneringen tussen de praedicaten „geniale
intuïtiequot; óf „subjectieve fantasiequot;, al verdenkt men Reinhardt terecht
van datgene, wat hijzelf in zijn held Posidonius prijst, dat hij n.1. grote
behoefte gehad zou hebben „sich ein ideales Ebenbild zu schaffenquot;,
dat alles doet niets af aan zijn grote, baanbrekende, juist toch ook weer
kritische verdienste: men is door hem fieel wat voorzichtiger geworden
met het toeschrijven van alle mogelijke fragmenten aan Posidonius.
Onder zijn invloed is de voorstelling van Posidonius — deels terecht —
sterk gewijzigd.

Na Reinhardt verdient zeker vermelding het omvangrijke Posidonius-
werk van I. Heinemann: „Poseidonios' metaphysische Schriftenquot; I (1921)
en II (1928). Dit werk, minder persoonlijk, niet minder geleerd dan
Reinhardt, is gemakkelijker op zijn juistheid te controleren, daar het al
zijn bronnen nauwkeurig vermeldt. Persoonlijk hebben wij van de
werken van Heinemann en Reinhardt het meest over Posidonius geleerd.
Na de „parallelnetmethodequot; en Reinhardts intuïtieve of „Innere-
Formquot;-methode verscheen in de American Journal of Philology van
1936 p. 286 t/m 325 een artikel van Ludwig Edelstein, dat als reactie
zeer nuttig is, en een derde manier toepast, n.1.: zich strikt te beperken
tot de directe en zekere fragmenten, die er van Posidonius over zijn.
Ook IS er door hem aangekondigd een uitgave dier fragmenten. Hoe
buitengewoon nuttig en nodig het ook is om eindelijk eens precies vast
te stellen, wat wij nu eigenlijk zeker weten, toch gaat er o.i. van het
bewuste artikel een gevaarlijke suggestie uit, als zou n.1. deze methode
inderdaad de sleutel geven, die men tot nog toe op de verkeerde plaatsen
en daardoor tevergeefs zocht.

Posidonius heeft een boekenplank met werken vol geschreven. Direct
resten ons hiervan de titels en een aantal brokstukjes, die minder blad-
zijden tellen, dan het aantal boeken van Posidonius' complete werken.
Het is verder allerminst zeker, dat Posidonius een uitgesproken conse-
quent, voor geen twee uitleggingen vatbaar systeem heeft geschreven.
De zekere fragmenten zelf schijnen elkaar soms onderling tegen te

spreken (vgl. bijv. Edelstein, p. 297, noot 45) en over belangrijke punten,
zoals de eschatologie, heerst de grootst denkbare onenigheid; een zelfde
geleerde laat in een tweede werk hierover een ander geluid horen
(desnoods alleen anders genuanceerd, maar anders is het) dan in een
eerste (Reinhardt). Uitsluitend dus uit die directe fragmenten het
systeem van Posidonius te reconstrueren, tenzij ook hiér, bij die recon-
structie, een geniale intuïtie aan het werk is, waarmee Reinhardt bij
gedeelten van zijn reconstructie in elk geval gezegend is geweest, is o.i.
willekeurig en zonder positieve waarborg van juistheid. Terwijl men
dan schijnbaar geen onderstellingen maakt, gaat men in werkelijkheid
stilzwijgend van de onderstelling uit, dat men het recht heeft deze
jammerlijk verminkte brokstukjes zonder meer tot een systeem aan
elkaar te voegen en dat men daarmee het essentiële van,,de inhoud der
boekenplankquot; hervonden zou hebben. Op zijn minst moet dan toch van
het aldus gereconstrueerde systeem een dwingende overtuigingskracht
uitgaan, die o.i. Edelstein's reconstructie ten enenmale mist. Bij diens
methode wordt te weinig rekening gehouden met de grote waarschijn-
lijkheid, dat de fragmenten in werkelijkheid op grote afstanden van
elkaar gelegen hebben, en dus dän alleen tot een levend geheel her-
schapen kunnen worden, wanneer men intuïtie en combinatievermogen
aan het werk zet, die het ontbrekende moeten aanvullen. Men reconstru-
eert de brontosaurus niet door de 10 stukjes, die er toevallig van over
zijn, op de meest passende manier aaneen te lijmen en dan te zien, wat
er voor de dag komt. Het is misschien niet zeker bewezen, dat de hage-
dis werkelijk van hem afstamt, maar men komt toch verder met dit op
redelijke gronden te onderstellen en met behulp van die suppositie een
reconstructie te wagen. Het is zelden volstrekt positief te bewijzen, dat
de ,,indirecte fragmentenquot; van Posidonius afkomstig zijn, doch zonder
die ,,indirecte fragmentenquot; komen wij er o.i. in géén geval. Desniettemin
IS een nieuwe verzamehng der zekere fragmenten, zoals Edelstein nog
geven wil, waarschijnlijk het nuttigste, wat er op het ogenblik voor het
Posidonius-onderzoek gedaan kan worden.

Hoezeer dit onderzoek nog in de kinderschoenen staat laat W. Crönert,
Gnomon 1930 pag. 155—157, van wien we enkele zinnen citeren, goed
uitkomen: ,,So ist noch viel zu tun, bis wir endlich von Oepi iraOcov ä,
dem einzigen posidonischen Buche, das uns aus seinen philosophischen
Werken genauer kenntlich ist, eine klare, lesbare Wiederherstellung
erhalten. Dann aber ist auch der ganze Posidonius anders abzugrenzen.

Es war verfrüht, ihn in den Mittelpunkt der Forschung zu stellen, ehe
die nachchrysippeische Stoa bis auf Panätius genügend herausgearbeitet
war .... Dann musz einmal der ganze platonische Einschlag der mit
Antipater einsetzt, besonders behandelt werden .... Posidonius musz
dann entgegen der Einschnürung, die er bei Reinhardt erfährt, in die
Entwicklungsgesetze eingeordnet werden, denen jeder fortstrebende
Denker untersteht. Ihm musz die Freiheit gelassen werden, die innere
Form, wenn denn dieses Schlagwort gelten soll, allmählich zu gewinnen.
.... Wenn so die Forschung, als wäre noch nichts geschehen, von
Grund auf neue Arbeit verrichtet nach der strengen Art, die von Diels
gelehrt worden ist, macht sie sich sowohl von dem alten als auch von
dem neuen Posidonius los, zufrieden, wenn erst einmal die Bedingungen
für die Vorarbeiten geschaffen worden sind .... um dann zu dem
nächsten groszen Ziele fortzuschreiten, eine gediegene Sammlung aller
Reste des Mannes vorzulegen, die dann das Nacharbeiten leicht und
sicher und zur Freude machtquot;.

Wij keren terug tot Seneca's 90ste brief. Onze taak om hieruit iets
naders van Posidonius te leren, om te scheiden, wat wel en wat niet
aan hem is ontleend, is dus allerminst eenvoudig. Herhaaldelijk zullen
wij voort moeten bouwen op conclusies, waartoe b.v. Reinhardt, Heine-
mann, Hirzel gekomen zijn, terwijl we tegelijkertijd weten, dat die
conclusies slechts zelden absolute zekerheid waarborgen. Betere hulp-
middelen, dan de werken van Reinhardt, Heinemann, Hirzel, Edelstein
e.a. staan ons echter op het ogenblik nog niet ten dienste. We zullen
in ons onderzoek ook andere epistulae van Seneca betrekken, vooral die,
waarvan de inhoud met die van Ep. 90 en met het Posidonius-werk,
waaraan Ep. 90 ontleent, nauw samenhangt.

We zullen ons daarbij niet laten afschrikken door de apodictische
beweringen van Paul Schubert: „Die Eschatologie des Poseidoniosquot;,
Leipzig 1927 p. 56—60, die blijkbaar zeggen wil, dat Seneca ons weinig
over Posidonius kan leren. Hij brengt niet meer dan twee Seneca-
plaatsen in verband met Posidonius ter sprake en doet geen poging zijn
beweringen met bewijzen te staven. Ook Reinhardt i) maant tot voor-
zichtigheid bij het opsporen van Posidonius uit Seneca: „Er selber
(sc. Seneca) ist als Schriftsteller und Ethiker zu stark um nicht das
auszerhalb von ihm Verlaufende in seine Ebene umzubrechenquot;. Dit mag
waar zijn, doch ook uit,.vervalste berichtenquot; kan een critisch en nauw-
i) R. I p. 392.

keurig lezer vaak veel van de oorspronkelijke waarheid reconstruëren.
En Reinhardt bewijst zijn stelling al evenmin. Zo staat b.v. in zijn,
overigens voortreffelijke, bespreking van Ep. 90^): „nach genauer Analyse
trennt sich dieser Preis auf das bestimmteste von den hereingezogenen
Zitatenquot;, doch hoe die nauwkeurige analyse dan is, wordt ons volkomen
onthouden. ,,Dieser Preisquot;, dat is het begin van Ep. 90, zou dus niets
met Posidonius te maken hebben; goed. Seneca zou het Posidoniaanse
sterk ,,umbrechenquot;; goed. Maar men is dan toch zeker op zijn beurt
verplicht om nu van datgene, wat men desondanks toch aan Posidonius
toeschrijft, ook deugdelijk aan te tonen, dat het inderdaad van hem is.
Inplaats daarvan kent Reinhardt echter b.v. het tweede gedeelte van
§ 16, waarvan het nu juist al bizonder lastig is om te bewijzen, dat het
aan Posidonius is ontleend, zelf zonder een spoor van bewijs aan den
Apameër toe. Op p. 398 bovenaan schrijft hij: ,,dasz sie gleichfalls
Poseidonisch ist, ergibt die Interpretation des Textes, die ich mir hier
wohl ersparen darfquot;. Wij geloven overigens, dat Reinhardt met zijn
conclusie gelijk heeft, doch die ,,Interpretationquot; wordt ons al even
volkomen onthouden als de „genaue Analysequot; drie bladzijden tevoren.
Niet alleen dus wordt de bewering van Reinhardt (zie hierboven) door
hem niet bewezen, maar ook trekt hij er de consequentie niet uit, die
hij er uit trekken moest: n.1. om nu zelf vooral niets van Seneca aan
Posidonius toe te schrijven, vóór hij zijn lezers terdege van de gegrond-
heid daarvan heeft overtuigd. Wel is o.i. die ,.genaue Analysequot;, het
nauwkeurig en onbevooroordeeld lezen en herlezen van alleen maar
Seneca-text inderdaad de eerste en meest aangewezen manier om wijzer
te worden omtrent Seneca zelf en datgene, wat hij aan anderen, in
casu Posidonius. ontleent.

Zolang Reinhardt en Schubert deze analyse dus zelf niet gegeven
hebben, is er voor ons ook geen reden om daarvan van tevoren een nega-
tief resultaat voor het Posidonius-onderzoek te verwachten, en behoeven
wij er niet voor terug te schrikken om duidelijke parallellen als zodanig
te erkennen en er de voor de hand liggende conclusies uit te trekken.
Uitgaande dus van Seneca-interpretatie en gebruik makende van
datgene, wat over Posidonius op het ogenblik schijnt vast te staan,
hebben wij getracht, van verscheidene gedeelten uit Ep. 90 de herkomst
van Posidonius te bewijzen en tevens het Posidonius-werk, dat achter
Ep. 90 en de daarmee verwante brieven staat, gedeeltelijk te recon-
i) R. I p. 395.

strueren (B). Daar hierin de artes uitvoeriger behandeld moeten zijn,
hebben wij ook getracht sporen te vinden, die voerden naar een beter
inzicht in de waardering dier artes door Posidonius. Hiertoe moesten
wij een aantal verdere teksten, o.a. van Dio en Strabo nader analyseren,
vooral betrekking hebbend op één der artes ludicrae, de beeldhouwkunst.
Met Posidonius' beeldwaardering hing weer zijn Godsbegrip samen.
Zo bracht ons onderzoek zelf ons tot een nadere analyse van Posidonius'
Gods-begrip (C). Allereerst hebben wij echter de tekst van Ep. 90
vastgesteld, waaraan wij meenden ons te moeten houden. Deze is achterin
los bijgevoegd, opdat men hem naast de vertaling, de commentaar
en de behandeling der Posidonius-kwesties kan leggen. Hij is uit prac-
tische overwegingen niet slechts naar §§, maar ook naar genummerde
zinnen ingedeeld. Aan die tekst ligt Beltrami's editie ten grondslag; waar
wij afweken, is dat aangegeven en is in de commentaar rekenschap van de
afwijking afgelegd. Behalve tekst en vertaling is van Ep. 90 een zeer
sobere commentaar toegevoegd, die vooral op een bestudering van
Seneca's volledige werk berust: geen schrijver wordt misschien zozeer
als hij het best uit eigen werk gecommentariëerd. Uit de commentaren
van Summers, Bouillet e.a. namen wij over, wat dienstig scheen. Zo veel
mogelijk IS de Posidoniuskwestie buiten de commentaar gehouden, al was
de scheiding niet altijd vol te houden. Veel van de Posidoniusproblemen
na § 36 bijv. IS door ons niet diepgaand genoeg bestudeerd om een aparte
behandeling waard te zijn en dus in de commentaar betrokken (A).
Het verantwoorden en begrijpen van de tekst van Ep. 90 (A), het
gedeeltelijk reconstrueeren van het Posidonius-werk, dat hier achter
staat (B), het onderzoek der waardering van de beeldhouwkunst en
hiermee samenhangend het Gods-begrip bij Posidonius (C), dit zijn
dus de drie taken, waaraan wij in hoofdzaak gewerkt hebben. Vooral
voor de oplossing der Posidonius-problemen geldt, nu wij ons proef-
schrift moeten afsluiten, in hoge mate Seneca's woord: „plus quam
profligavimus restâtquot;. Wij hebben iets aangesneden, niet iets voltooid.
Het laatste zou echter o.i. de tijd van een mensenleven eisen. Toch
hopen wij een aantal resultaten bereikt te hebben, vooral door het
telkens herlezen van een aantal klassieke teksten. Wij hebben getracht
dit zo nauwkeurig mogelijk te doen en menen daardoor een steentje
aan het Posidonius-onderzoek te kunnen bijdragen. Mocht dit deug-
delijk en bruikbaar blijken te zijn, dan zullen wij onze moeite ruim-
schoots beloond achten.

VERTALING Ep. 90

Waarde Lucilius!

I

Niemand zal er wel aan twijfelen, dat het een geschenk der on- i
sterfelijke Goden is, dat wij leven, der Philosophie daarentegen,
dat wij leven op de rechte wijze. Het zou dus voor onbetwist 2
gelden, dat wij haar meer dan die Goden te danken hebben —
een recht leven is immers een groter gave dan het leven zonder
meer — waren het niet de Goden geweest, die ons juist ook die
Philosophie schonken. Toch gaven zij de wetenschap dier Philo- 3
Sophie aan niemand, slechts de aanleg er toe, maar die dan ook
aan ieder.

II

Hadden zij n.1. ook die wetenschap tot gemeengoed gemaakt en 4
werden wij met inzicht geboren, dan was van de wijsheid het beste,
wat zij heeft, verloren gegaan. Wat dat dan is? Het feit, dat zij niet
hoort tot die dingen, die ons door toeval ten deel vallen. Het 5
kostelijke en verhevene immers in haar is nu juist, dat ze niét in
de schoot valt, dat ieder haar aan eigen verdienste te danken heeft,
dat ze niet ontleend wordt aan een ander. Wat was er in de wijs- 6
begeerte om tegen op te zien, als men haar om niet kreeg?

III

Haar taak is het bij uitstek over de goddelijke en menselijke dingen 7
de waarheid op te sporen. Steeds is ze onafscheidelijk verbonden 8
met vrome gezindheid jegens God en mens, met gerechtigheid
en met de hele verdere stoet van verbonden en onderling samen-
hangende deugden. Zij was het, die leerde het goddelijke eerbied 9
te bewijzen, het menselijke lief te hebben, zij zette uiteen, dat de
heerschappij bij de Goden is, maar broederschap onder de mensen.
Deze nu bleef een tijdlang ongerept, voordat hebzucht de gemeen- 10
schap uiteenrukte en tot oorzaak van armoede werd zelfs voor hen.

11nbsp;die zij het meest verrijkt had. Zij hielden immers op alles te be-
zitten op het oogenblik, dat ze eigendom wensten.

IV

12nbsp;Voor de eerste stervelingen echter en wie, uit hen gesproten, de
natuur onbedorven volgden, was nog de hoger staande mens zowel
hun leider, als hun wet, daar zij zich aan diens uitspraak vrij-

13nbsp;willig onderwierpen. Het ligt n.1. in de natuur zelf, om het lagere

14nbsp;aan het hogere ondergeschikt te maken. Bij de redeloze kudden
trekken immers ook óf de grootste óf de krachtigste beesten voor-

15nbsp;aan. Niet een onvolwaardige stier gaat de kudde voor, maar wie
het door bouw en spierkracht van de andere mannelijke dieren

16nbsp;gewonnen heeft. De troep der olifanten leidt het beest, dat het
meest boven de anderen uitsteekt. Als het grootste onder de ménsen

17nbsp;echter geldt het beste. Op grond van zijn geestelijke hoedanig-
heden werd dus de leider gekozen en zodoende was het geluk
van die volkeren het meest volmaakt, waar slechts de beste de

18nbsp;machtigste kon zijn. Wie immers meent, dat zijn bevoegdheid
met verder gaat. dan zijn plicht hem voorschrijft, kan veilig
zoveel macht bezitten, als hij wenst.

V

19nbsp;In dat tijdperk dus. dat men de Gouden Eeuw noemt. is. naar
het oordeel van Posidonius. de heerschappij in handen der wijs-

20nbsp;geren geweest. Zij nu maakten van hun macht geen misbruik
en tegen den sterke namen ze den zwakke in bescherming, zij
waren het. die het ene aan-, het andere afrieden, die toonden wat

21nbsp;nuttig was, wat schadelijk. Hun wijsheid waakte er voor, dat het
de hunnen aan niets ontbrak, hun moed weerde de gevaren af.

22nbsp;hun gunst deed hun onderdanen toenemen in aanzien en eer. Be-

23nbsp;velen was dienen, niet heersen. Niemand stelde de spankracht
van zijn macht op de proef tegen diegenen, door wie hij die macht
verkregen had. Ook had niemand begeerte naar onrecht of reden
daartoe. Men gehoorzaamde immers gewillig aan den goeden
leider. De koning kon zijn onderdanen, als ze onwillig waren,
dan ook met niets ergers dreigen, dan dat hij van de regering
afstand zou doen.

VI

Maar toen fouten binnenslopen en de heerschappij daardoor in 24
tyrannie ontaardde, begon men behoefte te krijgen aan wetten.
Ook deze echter werden in den beginne door wijzen opgesteld. So- 25
Ion, die de Atheense staat op democratische grondslag heeft ge-
vestigd, was èèn der zeven door wijsheid beroemden. Had diezelfde 26
eeuw Lycurgus voortgebracht, dan was deze als achtste tot dat
gewijde aantal toegetreden. Zo worden ook de wetten van Zaleucus 27
en Charondas in ere gehouden. Niet op de markt of in de spreek- 28
kamer der advocaten, maar in die stille en gewijde Pythagoreische
afzondering hebben zij het recht bestudeerd, om het vast te leggen
voor het toenmaals bloeiende Sicilië en Groot-Griekenland.

VII

Tot zover ben ik het met Posidonius eens. Maar dat de vaardig- 29
heden, waar het dagelijks leven profijt van trekt, door de Philoso-
phie zijn uitgevonden, zou ik niet willen toegeven, geen lof zou
ik willen toekennen aan dat handwerk. „Zij nuquot;, zegt hij, „leerde 30
hen, die verspreid woonden en slechts beschut waren óf door
holen öf door een ondermijnde rotswand, óf door een uitgeholde
boomstam, huizen op te trekkenquot;. Ik voor mij echter ben van 31
mening, dat niet de wijsbegeerte die constructies van boven elkaar
uitrijzende gebouwen en elkaar overheersende huizencomplexen
heeft uitgedacht, zo min toch als de vijvers vol vissen, tot dat
doel afgesloten, dat de lekkerbek het gevaar der stormen niet
hoefde te trotseren en dat de weelde, mocht de zee ook nog zo
hevig razen, haar veilige havens hebben zou, waarin ze onderling
gescheiden scholen vis kon vetmesten.

VIII

Wat beweert ge? Heeft de philosophie de mensen het gebruik 32
van sleutel en slot geleerd? Betekende juist dat niet bij uitstek:
voor de hebzucht de poort te openen? Was het soms de philo- 33
Sophie, die de zo levensgevaarlijk en dreigend overhangende
huizen verrijzen deed? Ach kom, de oorzaak lag elders. Men 34
achtte het natuurlijk te min met het eerste het beste te beschutten,
eenvoudig en zonder omslag voor zich een natuurlijk onderdak
te vinden. Heus, die gelukkige eeuw was vóór de tijd der archi-
tecten, vóór de bouwkundigen.

IX

35nbsp;Dat alles is ontstaan, toen de weelde haar intree deed, zoals bijv.:
stukken hout in het vierkant afhakken en met vaste hand een
balk in stukken zagen, terwijl de zaag langs aangegeven lijnen

36nbsp;loopt. „De oermens immers spleet het kloofbaar hout met wiggenquot;.

37nbsp;Nog niet namelijk werden de huizen ingericht op een eetzaal tot
het ontvangen van een reusachtig feestgezelschap en niet werd
pijn- of denneboom tot dat doel van zijn plaats in het woud weg-
gevoerd op een lange rij wagens door de dreunende straten, dat
zolderbedekkmgen zwaar van goud daaraan bevestigd zouden
worden.

X

38nbsp;Gaffels, aan weerszijden opgericht, stutten de hut. Door dicht

39nbsp;opeengepakt rijshout en bijeengeraapte en in de schuinte neer-
gespreide bladeren was er een afvoer, zelfs voor de zwaarste regen-

40nbsp;buien. Onder dit soort schamele daken leefde men. maar onbe-

41nbsp;zorgd. Riet beschutte vrije mensen, nu woont de slavernij onder
marmer en goud.

XI

42nbsp;Ook op een ander punt ben ik het met Posidonius oneens, wan-
neer hij meent, dat de ijzeren handwerkgereedschappen door

43nbsp;wijzen zijn uitgedacht. Op die manier immers kan hij wel beweren,
dat het wijzen geweest zijn, door wie „eens uitgevonden is, om
wiide dieren met strikken te vangen en met vogellijm te misleiden

44nbsp;en om grote wouden met honden te omsingelenquot;. Het was het
menselijke vernuft, niet de wijsheid, die dat alles uitvond.

XII

45nbsp;Hierin ook ben ik het niet met hem eens, dat degenen, die op het
denkbeeld der ijzer- en kopermijnen gekomen zijn, wijzen zijn
geweest. Dat zou geschied zijn, toen eens de grond, door een
bosbrand verzengd, aan de oppervlakte liggende aders in vloei-
bare vorm had uitgestort. Wie echter dergelijk soort zaken vindt
is van hetzelfde slag, als wie er prijs op stelt.

XIII

46nbsp;Zelfs die vraag komt mij niet zo gewichtig voor als Posidonius
of het gebruik van hamer of tang het eerst in zwang geraakt is!

Beide vond iemand met een levendige, scherpe, maar niet diepe 47
of verheven geest uit, zoals verder alles, wat men slechts verwerven
kan met gebogen lichaam en naar de grond gerichte geest. De 48
wijze stelde weinig eisen aan zijn levensbehoeften, hoe kon het
anders? Ook in onze tijd immers wil hij toch met zo weinig mogelijk
omslag leven.

XIV

Nu vraag ik U, hoe rijmt ge het, om tegelijkertijd Diogenes en 49
Daedalus te bewonderen? Wien van beiden vindt ge nu een wijze?
Den uitvinder van de zaag, of dien ander, die, toen hij een jongen 50
uit de holte van z'n hand water had zien drinken, terstond zijn
beker uit z'n knapzak nam, stuk brak, en tot zichzelf deze ver-
wensing sprak: ,,Domkop, die ik ben, hoe lang heb ik overbodige
ballast meegedragen!quot; Een man, die zich in een vat oprolde om 51
daarin te slapen.

XV

Wien dan toch wel vindt gij in onze eigen tijd het meest wijs? Soms 52
wie uitvindt, hoe hij saffraan door verborgen buizen kan doen
opspuiten tot een geweldige hoogte? Wie kanalen door een plotse-
linge waterstuwing vol of leeg laat lopen en draaibare zolderingen
van eetzalen zó aan elkaar rijt, dat in snelle afwisseling het ene
schouwspel op het andere volgt en de plafonds wisselen met de
gerechten? Of is het veeleer, wie zichzelf en anderen wijst, hoe de
natuur ons niets onaangenaams en lastigs heeft opgelegd; wie
aantoont, dat wij om te wonen buiten marmerbewerker en vakman
kunnen; wie leert, dat wij, zonder zijden stoffen te kopen, toch
gekleed kunnen gaan; kortom, dat wij alles, wat voor ons levens-
onderhoud noodzakelijk is, bezitten kunnen, mits wij tevreden
willen zijn met wat de aarde aan haar oppervlakte heeft gelegd? Als 53
de mensheid naar dien tweeden man wil luisteren, dan zal zij
beseffen, dat soldaten evengoed als koks voor haar overbodig zijn.

XVI

Zij waren wijzen, of in alle geval zij gedroegen zich als zodanig, 54
die zich om de zorg voor het lichamelijke weinig bekommerden.
Het noodzakelijke toch kost weinig zorg. Terwille van het genot 55
IS het, dat men zich afslooft. De vakmensen kunt ge thuis laten, 56
als ge de natuur maar volgt. Haar wil was het niet, dat de aandacht 57

der mensen door overbodige zaken verbrokkeld was. Tot alles,

58nbsp;waartoe zij ons noopte, gaf zij ons ook de middelen. „Alles goed'
en wel, maar de koude is toch niet te harden voor een onbedekt
lichaamquot;. Hoe nu? Kunnen geen huiden van wilde en andere
beesten voldoende en meer dan voldoende tegen de koude be-

59nbsp;schermen? Zijn er niet zeer veel volksstammen, die hun lichaam
met boomschors bedekken? Worden geen vogelveren samen-

60nbsp;geregen om dienst te doen als kleed? Kleedt ook tegenwoordig een
groot deel der Scythen zich niet met huiden van vos en hermelijn,
die zacht zijn om aan te voelen en ondoordringbaar voor de winden?

XVII

61nbsp;„Maar het is toch nodig om de warmte van de zomerzon door

62nbsp;lommer van meer dan gewone dichtheid af te werenquot;. Wat zou
dat? Heeft de tijd dan niet vele schuilplaatsen weggestopt, die door
ongunstige weersgesteldheid of door een of andere willekeurige
omstandigheid uitgehold, grotvormig naar achter zijn geweken?

63nbsp;En verder? Vlochten niet de gewoonste mensen tenen horden uit
de hand, die ze met eenvoudige klei bestreken? Bedekten ze daarna
met het dak met stro en verder met bosplanten en kwamen zo,
terwijl de regen schuin afgudste, de winter onbekommerd door?

64nbsp;Wat zegt ge? Verschuilen Syrtische stammen zich niet in diep
uitgegraven kuilen; zij ook, voor wie, door al te grote zonnehitte,
geen enkele bedekking stevig genoeg is om de hitte te verdrijven,
behalve juist de gloeiende aarde?

XVIII

65nbsp;Niet zó vijandig gezind was de natuur, dat ze wèl aan alle andere
levende wezens een gemakkelijk leven gaf, maar dat de mens alleen

66nbsp;niet zonder zoveel kunstvaardigheden leven kon. Niets daarvan
wordt ons door haar opgelegd, niets behoeft met grote moeite

67nbsp;verworven te worden om het leven voort te zetten. Wij zijn geboren
tot wat gereed ligt. Wij zelf schiepen ons moeilijkheden door het

68nbsp;eenvoudige te verachten. Huisvesting, kleding, koestering van het
lichaam, spijzen en al, wat nu tot een ontzaglijke rompslomp is
pworden, lagen om niet voor het grijpen en waren met geringe
inspanning te verwerven. De maat immers van alles werd door de
noodzakelijkheid alleen bepaald. Wij waren het, die dat alles kost-
baar en bizonder maakten en zo, dat het door ingewikkelde en

IS

talrijke technieken opgespoord moest worden. De natuur reikt toe 69
voor wat ze eist.

XIX

Van de natuur vervreemdde zich de weelde, die zichzelf dagelijks 70
opzweept en groeit door zoveel eeuwen en met vindingrijkheid
haar zonden te hulp komt. Eerst begon zij overbodige dingen te 71
begeren, daarna schadelijke, tenslotte lijfde zij de geest bij het
lichaam in en dwong hem de slaaf te zijn van zijn lust. Die zoge- 72
naamde kunsten, waarmee in de stad 6f langs de huizen wordt
geleurd óf luidkeels op straat gevent, zijn alle voor het lichaam
in de weer, waaraan vroeger, als voor een slaaf, alles per rantsoen
werd toegemeten, maar dat nu, als een meester, op zijn wenken
wordt bediend. Daaraan dus is het, dat de werkplaatsen van wevers 73
en hout- en metaalbewerkers hun ontstaan te danken hebben, en
die, waar men reukwerken bereidt, waar men leert zich verwijfd
te bewegen, weke en verwijfde liederen te zingen. Die natuurlijke 74
niatigheid, die aan de behoeften de grens stelde der noodzakelijke
stilling, moest het veld immers ruimen. Voor boers en stumperig
geldt het nu al, slechts zoveel te begeren, als volstaat.

XX

Lucilius, het is niet te geloven, hoe licht de bekoring van het woord 75
Zelfs grote mannen van de waarheid doet afdwalen. Posidonius 76
bijv. (volgens mij één van hen, aan wie de philosophie zeer veel
te danken heeft) gaf te kennen, dat ook de weeftechniek door de
wijzen is uitgevonden, als hij beschrijven wil, eerst, hoe sommige
draden strak gedraaid, andere uit zachte en losse wolmassa gespon-
nen worden, vervolgens, hoe de weversboom de schering, waar
gewichten onderaan hangen, loodrecht strak trekt, hoe de inge-
stoken inslagdraad door de weefspaan gedwongen wordt zich aan
te sluiten en te verbinden, om de hardheid der aan voor- en achter-
kant drukkende schering daardoor te verzachten. Maar hij vergat,
dat later een nog verfijnder methode uitgevonden werd, waarbij
.,het weefsel aan de weversboom bevestigd is, de weversschacht
de schering scheidt, met scherpe spoelen de inslag er tussendoor
Wordt gewerkt, die de tanden, ingesneden in een brede kam, vast-
slaanquot;. Wat had hij wel gezegd, als het hem vergund geweest was 77
die moderne weefgetouwen aan zijn beschouwing toe te voegen,

waarop een kleed vervaardigd wordt, dat niets verbergen mag.
Daarin toch wordt, om van het lichaam te zwijgen, zelfs de eerbaar-
heid volstrekt niet beschermd.

XXI

78nbsp;Dan stapt hij over op het boerenbedrijf en beschrijft niet minder
welsprekend, hoe de grond door de ploeg wordt opengescheurd
en nóg eens doorploegd, opdat de aarde in lossere toestand des te
gemakkelijker voor de wortels zal openstaan. Hij vertelt, hoe dan
de zaden gestrooid worden en het onkruid met de hand bijeen
wordt vergaard, opdat er geen willekeurige wilde planten onder

79nbsp;opgroeien, die het gewas kunnen doden. Hij beweert, dat ook dat
het werk der wijzen is, alsof de boeren niet ook tegenwoordig heel
veel nieuwigheden uitvinden, die de vruchtbaarheid moeten ver-
groten.

XXII

80nbsp;Met deze vaardigheden is hij dan nog niet tevreden, maar hij ver-

8x laagt den wijsgeer tot de rang van bakker. Hij vertelt namelijk,

hoe hij, de natuur nabootsend, begonnen is met brood te bakken.

82nbsp;„Nadat de korrels in de mond zijn opgenomenquot;, zegt hij, „breken
de harde, langs elkaar schuivende tanden, deze stuk, en al wat
tussen kaai en schip valt, wordt door de tong eveneens weer naar
de tanden teruggevoerd. Dan echter wordt het voedsel aangelengd
met speeksel, om gemakkelijker door het ghbberige keelgat te

83nbsp;kunnen glijden. Als het de buik bereikt heeft, wordt het door de
warmte van de maag verteerd, dan eerst gaat het in het lichaam over.

XXIII

84nbsp;Dit voorbeeld volgend, plaatste iemand de ène ruwe steen op de
andere, terwijl hij voor ogen had de overeenkomst met tanden,
waarbij het onbewegelijke deel de beweging van het andere deel

85nbsp;afwacht. Daarna worden de graankorrels door de onderlinge schu-
ring der beide stenen gebroken en telkens weer er tussen gebracht,

86nbsp;totdat ze door herhaalde wrijving tot meel zijn fyn gemaakt. Daarop
besproeide hij dat meel met water en maakte het door onafgebroken
kneden geheel naar zijn wens en hij vormde het brood, dat aan-
vankelijk door warme as of een gloeiende steen doorbakken werd,
later door ovens, (die men allengs uitvond), en andere verwarmings-
middelen, van wier hitte men zich naar willekeur bedienen konquot;.

Het ontbrak er nog maar aan, dat hij zeggen wilde, dat ook het 87
schoenmaken door de wijsgeren uitgevonden was.

XXIV

De Rede weliswaar heeft al deze dingen uitgevonden, doch niet de 88
volmaakte Rede. Want dit zijn uitvindingen van den mens, niet 89
van den wijsgeer. Net zo goed immers als de schepen, waarmee
wij de stromen, waarmee wij de zeeën oversteken, met zeilen,
aangebracht om de stoot der winden op te vangen, en met roeren,
van achteren bevestigd, om de loop van het schip in elke willekeurige
koers te dwingen. Het voorbeeld is aan de vissen ontleend, die zich 90
sturen met hun staart en, door een lichte beweging daarvan naar
Weerszijden, hun snelheid een andere richting geven.

XXV

.,Dat allesquot;, beweert hij nu, „vond de wijsgeer weliswaar uit, maar, 91
daar het hem te onbeduidend voorkwam, om er zelf mee te werken,
liet hij dit over aan helpers, die lager stonden dan hij zelfquot;. Maar 92
Zo is het niet: die dingen zijn door geen ander soort mensen
uitgedacht, dan die er ook nu hun zorgvolle aandacht aan besteden.
Van sommige dingen weten we, dat ze pas in onze tijd in zwang 93
zijn gekomen, zoals het gebruik van vensterruiten, die het licht
helder zeven door een doorzichtige plaat, zoals de ophogingen der
badhuizen en buizen, in de wanden ingemetseld, om de warmte
door te doen stromen met het doel, de plafonds en vloeren gelijk-
matige hitte te geven. Moet ik nog het marmer noemen, waar de 94
huizen, waar de tempels van schitteren? Moet ik de steenmassa's 95
noemen, glad en rond afgewerkt, waarmee wij zuilengangen schra-
gen en huizen, groot genoeg om volksmenigten te bevatten? Moet 96
ik spreken van woordafkortingstekens, waardoor een willekeurig-
snelle redevoering wordt vastgelegd, zodat de rapheid van de tong
door de hand wordt geëvenaard? De armzaligste slaven waren het, 97
die dergelijke dingen uitdachten; de wijsbegeerte zit dieper, zij
maakt niet de handen volleerd, maar onderricht de geest.

XXVI

Wat zij aan het licht, wat zij tot stand heeft gebracht, wilt ge weten? 98
Geen onwelvoeglijke bewegingen van het lichaam, geen melodieën 99
vol afwisseling op fluit en trompet, waardoor de adem eerst wordt

opgenomen en daarna bij het uit- of doorstromen in geluid her-

100nbsp;schapen wordt. Zij pleegt geen wapengeweld, bouwt geen vestingen
noch bereidt voor, wat de oorlog dienstig is, zij verkiest de vrede
en wekt de mensheid op tot eensgezindheid.

XXVII

101nbsp;Het maken van gereedschappen voor dagelijkse behoeften ik zeg

102nbsp;het met nadruk, is niet haar taak. Waarom kent ge haar zulke
onbeduidende opdrachten toe? Gij ziet immers, dat zij de levens-
kunst beoefent. De andere vaardigheden heeft ze weliswaar onder

103nbsp;haar heerschappij. Aan wie het leven ondergeschikt is, aanhaar
zijn immers ook onderworpen de dingen, die het leven tooi geven
Voor het overige streeft zij naar de staat van gelukzaligheid, daar-
heen leidt ze ons, daarheen wijst ze- de weg.

XXVIII

104nbsp;Zij openbaart, wat werkelijke en wat schijnbare rampen zijn, zij
bevrijdt de geest van ijdelheid, zij geeft hem ware grootheid; groot-
heid daarentegen, die opgeblazen is en schoonschijnend zonder
inhoud, dringt zij terug. Zij duldt niet, dat het verschil niet gekend
wordt tussen wat groot en wat gezwollen is, zij geeft inzicht in

105nbsp;het wezen van de hele en van haar eigen natuur. Zij openbaart
wat en hoe de goden zijn, wat de bewoners der onderwereld wat
de laren en de genii, wat de geesten, die vereeuwigd zijn tot het
tweede godentype, waar zij zich ophouden, wat zij doen, wat zij

106nbsp;vermogen, wat zij willen. Van dien aard zijn haar inwijdingen,
waardoor met een heiligdom voor een bepaalde stad, maar de
geweldige tempel van alle goden, het heelal zelf, ontsloten wordt
welks ware beelden en ware gestahen zij ter aanschouwing aan den

107nbsp;geest heeft geopenbaard: het gezicht immers is ontoereikend voor
een dergelijk verheven schouwspel.

XXIX

108nbsp;Daarna keert ze terug tot de oorsprong der dingen en tot de eeuwige
Rede, die in het geheel is gelegd en het vermogen van alle zaden

109nbsp;om het afzonderlijke zijn eigen vorm te geven. Vervolgens is zé
begonnen een onderzoek in te stellen naar het wezen van de geest
vanwaar hij stamde, waar hij huisde, hoe lang, in hoeveel gedeelten

110nbsp;verdeeld. Dan ging zij over van de lichamen tot het onstoffelijke

en onderzocht grondig de waarheid en de bewijsgronden, die tot
haar voeren, vervolgens, hoe twijfelachtige gevallen in het leven
en in de taal beoordeeld moesten worden, want in beide is kaf
gemengd onder het koren.

XXX

Ik herhaal, het stond niet zó, dat de wijsgeer zich van die vaardig- iii
heden afkeerde, zoals Posidonius meent, maar hij liet zich daar
hoegenaamd niet mee in. Niets zou hij immers de moeite waard 112
gevonden hebben om uit te vinden, wat hij niet waardig had
kunnen keuren, om steeds te gebruiken. Wat hij weer had moeten
laten varen, zou hij niet ter hand genomen hebben.

XXXI

..Anacharsisquot;, werpt hij tegen, ,,vond toch de pottebakkersschijf 113
uit, door wier draaiende beweging vazen worden gevormdquot;.
En omdat nu bij Homerus de pottebakkersschijf voorkomt, willen 114
Ze liever, dat die verzen onecht schijnen, dan hun anecdote. Ik 115
voor mij echter houd niet staande, dat Anacharsis de uitvinder
hiervan geweest is, en als hij het was, dan vond een wijsgeer dat
Weliswaar uit, maar niet in zijn hoedanigheid van wijsgeer, zoals
de wijsgeren veel dingen ais mens doen, niet als wijsgeer. Stel u 116
eens voor, dat een wijsgeer kampioen-hardloper is. Hij zal in het
lopen allen achter zich laten, dank zij zijn snelheid, niet door zijn
wijsheid. Ik zou Posidonius wel eens een glasblazer willen laten 117
2ien, die met zijn adem het glas tot alle mogelijke vormen blaast,
Zoals ze met behoedzame hand nauwelijks geboetseerd kunnen
Worden. Dit alles is uitgevonden, nadat er aan het uitvinden van 118
den wijze een eind was gekomen (naar wij immers van Posidonius
weten).

XXXII

'.Men zegtquot;, werpt hij tegen, ,,dat Democritus de architectonische 119
boog heeft uitgevonden, zó, dat een boog van geleidelijk over-
hellende stenen door een sluitsteen in het midden zijn binding
verkreegquot;. Ik zou willen beweren, dat dit onjuist is. Want er moeten 120
toch vóór Democritus zowel bruggen als poorten zijn geweest,
Wier bovengedeelte bijna steeds gebogen is.

121nbsp;Vergeet gij verder, dat het eveneens Democritus was, die uitvond
hoe men ivoor zacht kon maken, hoe een steen door smeking in
een smaragd omgetoverd kon worden? Ook tegenwoordig nog
worden er voor dat doel geschikte stenen opgespoord en door dit

122nbsp;verhittingsproces gekleurd. Een wijsgeer mag die dingen dan uit-
gevonden hebben, maar niet in zijn kwaliteit van wijsgeer vond
hij dat uit. Veel dingen immers verricht hij, waarvan wij zien,
dat ze door de grootste domoren èf even goed gedaan worden óf
met meer bekwaamheid en routine.

XXXIV

123nbsp;Ge wilt wten. wat de wijsgeer heeft uitgevorst, wat hij aan het

124nbsp;hcht heeft gebracht? In de eerste plaats de waarheid en de natuur,
die hij met, zoals de andere levende wezens, heeft nagegaanmet

«le'^l^te moeizaam het goddelijke kunnen ontwaren.

125nbsp;Verder de wet van het leven, die hij overeenkomstig de wetten van
het heelal opstelde, terwijl hij leerde de goden niet slechts te kennen
maar ook volgzaam jegens hen te zijn en het lot, dat ons te beurt

126nbsp;valt, te aanvaarden als aan ons opgelegd. Zich te laten leiden door
onjuiste meningen stond hij niet toe en hij woog nauwkeurig naar

127nbsp;juiste schatting af, hoe veel ieder ding waard was. Hij veroordeelde
genot, waar de angel van berouw in stak, en prees het goede, dat
steeds voldoemng zal blijven schenken en hij predikte, dat hij het
gelukkigst IS, die aan geluk geen behoefte heeft, hij het machtigst
die zichzelf in zijn macht heeft.

XXXV

128nbsp;Ik heb het niet over die philosophie, die den burger buiten zijn
vaderland plaatste, de goden buiten de wereld, die de deugd uit-
leverde aan het genot, maar over de philosophie, die geen ding
goed acht, behalve wat zedelijk goed is. die zich noch door de gaven
van een mens Iaat winnen, noch door die van het geluk, waarvan

r2o rrnbsp;J^i^t tot geen prijs

129nbsp;laat omkopen. Dat philosophie in deze zin reeds in die primitief

periode bestaan heeft, waarin de techniek nog ontbrak, en men
door de practijk zelf leerde, wat nuttig was, geloof ik niet

Hoewel die tijden gezegend waren, waarin de weldaden der natuur 130
gemeenschappelijk bezit waren voor algemeen gebruik, (— dit was
vóór hebzucht en de hang naar weelde de stervelingen van elkaar
vervreemdden, en zij, hun gemeenschap in de steek latend, uiteen-
gingen op roof uit —) toch waren die oermensen geen wijsgeren, 131
Zelfs als ze deden, wat ook wijzen te doen staat.

XXXVII

Dit neemt niet weg, dat wel niemand een andere levensstaat der 132
mensheid hoger zal aanslaan. Wanneer dan ook de godheid iemand
Zou veroorloven de toestanden op aarde te ordenen en de levens-
wandel der volkeren te bepalen, dan zal deze wel aan niets anders
Zijn goedkeuring hechten, dan aan de toestand, die er volgens de
overlevering bij die eerste mensen is geweest. ,,Daar werkten geen
boeren de akkers om en men mocht zelfs het veld niet afbakenen
of door een pad verdelen. Men verwierf zich de dingen ten alge-
menen bate en de aarde zelf bracht, zolang niemand haar eisen
stelde, alles spontaner voortquot;.

XXXVIII

^ie waren gelukkiger dan dat geslacht van mensen? Gemeen- 133
schappelijk genoten zij van de vruchten der natuur. Zij, als Moeder, 134
schoot bij haar verzorging van allen niet te kort, de natuur vormde
een veilig bezit van gemeenschappelijke rijkdommen. Dat geslacht 135
van stervelingen mag ik toch zeker wel het rijkste noemen, waarin
men niemand, die arm was, had kunnen aantreffen. In deze schone 136
ordening drong de hebzucht binnen en op het eigen ogenblik, dat
Zij begeerde iets ter zijde te leggen en tot het hare te maken, ver-
vreemdde zij alles van zich en bracht zichzelf terug van de on-
eindigheid op een bekrompen engte. De hebzucht bracht de 137
armoede met zich mee en doordat zij begerig was naar veel, verloor
Zij alles.

XXXIX

^'u mag zij proberen terug te winnen, wat zij verloren heeft, nu 138
^ag zij akkers bij akkers voegen, haar buurman verjagend met
geld of door onrecht, nu mag ze over de oppervlakte van gehele
gewesten haar landerijen uitbreiden, en eerst een gebied, binnen

welks eigen grenzen men een grote buitenlandse reis kan maken,
de naam „bezitquot; waardig keuren, geen enkele gebiedsuitbreiding

139nbsp;zal ons daarheen terug brengen, waar we vandaan kwamen. Als we
alles in het werk hebben gesteld, zullen we tenslotte veel bezitten;
we bezaten het heelal.

XL

140nbsp;De aarde zelf was vruchtbaarder, toen ze niet bewerkt was en
mild ten behoeve van volkeren, die geen roofbouw op haar pleegden.

141nbsp;Het ontdekken van al wat de natuur had voortgebracht, was geen
groter genot dan een ander deelgenoot van zijn vondst te maken

142nbsp;Ook kon er voor niemand overvloed bestaan of gebrek, men deelde

143nbsp;eendrachtig op. Nog had de sterke niet zijn macht over den zwakke
doen gelden, nog had de vrek niet, door te hamsteren, wat hij voor
zich klaar wilde hebben liggen, zijn medemens het verkrijgen van
zelfs het noodzakelijke onmogelijk gemaakt. Voor zijn naaste zorgde
men als voor zichzelf

XLI

144nbsp;De wapenen rustten, en de handen, niet bevlekt met menselijk

145nbsp;bloed, hadden alle haat gericht op wilde dieren. Zij, aan wie een
dicht bos beschutting gaf tegen de zon, die leefden onder 't lover-
dak, in een eenvoudige hut veilig beschermd tegen het geweld
van stormen en regenbuien, zij brachten de nachten rustig door

146nbsp;en zonder zuchten. Ons daarentegen doet de onrust ons wenden
en keren op ons purperen bed en ons jaagt zij op met haar scherpste
prikkels. Doch hoe zachte slaap gaf de harde grond aan deze
mensen!

XLII

147nbsp;Geen gedreven plafonds hingen drukkend boven hen, maar wan-
neer zij in de vrije natuur lagen neergevlijd, trokken de sterren
over hen heen en — heerlijk schouwspel van de nacht! — de hemel
bewoog zich neerwaarts in de afgrond onder de horizon, waarbij

148nbsp;hij in stilte zo'n machtig werk deed bewegen. Overdag zo goed
als 's nachts stonden de wijde vergezichten van dit heerlijke huis

149nbsp;voor hen open. Zij genoten er van de sterrebeelden vanaf het
midden van de hemel te zien deinzen en weer andere uit het
verborgene te zien oprijzen.

XLIII

Waarom ook zou men er geen vreugde in vinden, rond te zwerven 150
tussen zo wijd verspreide wonderen? Doch gij, gij zijt bang bij 151
ieder gerucht in uw huizen en, als zich een geluid doet horen, dan
vlucht gij ontsteld weg te midden uwer muurschilderingen. Zij 152
hadden geen huizen als steden. Daar buiten was de wind en het
vrije doorwaaien in het open veld en de lichte schaduw van rots
of boom, de bronnen met kristalhelder water, de beekjes, wier
frisheid niet bedorven was door kunstmatige aanleg van buizen of
doordat men de vrije loop van het water aan banden had gelegd,
voort als ze snelden naar eigen welbehagen; daar waren weilanden
in hun kunsteloze pracht, en daar tussenin lag een landelijke hof-
stede, proper verzorgd naar boerse zede. Dit was een huis, dat 153
paste bij de natuur, waarin men gaarne woonde, zonder er bang
of bezorgd voor te zijn. Tegenwoordig hebben wij een groot deel 154
van onze angst aan de huizen te danken.

XLIV

^aar hoe ongemeen en oprecht hun leven ook was, wijsgeren 155
waren zij niet, daar dit begrip pas voor de hoogste werkzaamheid
geldt. Toch zou ik niet willen ontkennen, dat zij mannen van een 156
verheven geest geweest zijn, en om zo te zeggen, vers van de goden
gesproten. Het lijdt immers geen twijfel, dat een nog niet uitgeputte 157
aarde betere individuën heeft voortgebracht. Hoewel ze echter allen 158
een krachtiger en tot werken gereder aard bezaten, was bij allen
toch nog niet de geestelijke aanleg tot volmaakte ontwikkeling
gekomen. De natuur immers schenkt niet de deugd: deugdzaam 159
■forden is een kunst.

XLV

Weliswaar probeerden zij niet diep in het slijk der aarde goud of 160
Zilver of doorschijnende stenen te vinden en zij spaarden zelfs nog
het stomme vee'. Zover was het er nog vandaan, dat de ene mens 161
den ander doodde, niet in toorn of uit vrees, maar puur om van
het schouwspel te genieten. Zij bezaten nog geen geborduurde 162
kleren, in weefsels werd nog geen goud gevlochten, ook werd dat
nog niet opgegraven.

XLVI

x63 Hoe stond het dus met hen? Zij waren onschuldig in hun onwetend-

164nbsp;heid. Het maakt echter een groot verschil, of iemand de zonde

165nbsp;bewust verwerpt, of dat hij haar niet kent. Zij misten de gerechSg!

166nbsp;bnbsp;hoogste vorm. zij misten het ware inzicht, zij misten
X66 bewuste zei beheersmg en zedelijke moed. Het primitief leven

167nbsp;vT 7 tnbsp;deze deugden overeenkomst

167nbsp;vertoonden. Maar deugd m de hoogste zin vak alleen de onder-
ras ''Tvnbsp;ontwikkelde geest ten deel, die door onaf-

168nbsp;gebroken mspanmng tot de hoogste trap is opgevoerd. Wel om
haar te bereiken, maar toch zonder haar te bezitten komen wij ter

Tent Tlf f T fnbsp;^^nbsp;ontwikkeling

Srugd zdf.nbsp;'nbsp;^^nbsp;-- de war?

Het ga U wel!

COMMENTAAR Ep. 90

§§ 1-2. (Z. it/m6):

Inhoud: Philosophie, een recht leven leiden, is
een godengeschenk, d. w. z. de aanleg daartoe.
De volle ontwikkeling dezer gave echter is
eigen — en daarom juist zo grote verdienste.
2. i. DEORUM IMMORTALIUM. Bij dii immondes, die zin i
tegenover p?iï7osop/iia geplaatst worden, stelt Seneca zich, verpersoonlijkt,
hetzelfde voor, als bij, meer onpersoonlijk, natura: de grote weldoener(s),
die aan allen de hona vulgaria schenken (schenkt). Vgl. De Ben. IV
7- i: Quid . . . aliud est natura quam deus. Ook Ep. 95. 48: deum .. .
omnia tribuentem beneficum gratis, quae causa est dis bene faciendi?
natura. Hetzelfde als z. 3 drukt dus z. 159 i^it: Non dederunt dii
scientiam = Non dat natura virtutem.

QUOD (BENE) VIVIMUS. Vgl. Ep. 70. 4. Non enim vivere bonum
est, sed bene vivere. Haast gelijkluidend: De Ben. III 31.4. Daaraan voor-
af De Ben. III 30. 4. Sed si ad bene vivendum minima portio est vivere.
î^et vita: De Ben. III 33. 5: Cum vitam beatam patri reddiderit, acceperit
tantum vitam. Vgl. ook: Diodorus XII 13: 5i6 Kai t o 0 p e v
STjv TTivçûaiv aÎTiav ÛTroÀr|-TTTéov, Toö 5è koAcos jf^v ttiv
ÈK Tcöv ypappÓTcov CTuyKSipévriv tt a i 5 e î a v etc. Hier als in
Ep. 90, geeft de natuur (of de Goden) slechts vita, eerst de ars
TraiSeia) het bene vivere (= KaAwç jiïv). Vgl. weer z. 159:
'^on enim dat natura virtutem: ars est bonum fieri.
2. 2. NISI IPSAM PHILOSOPHIAM Dl TRIBUISSENT. Vgl.
Tusc. I 64: (philosophiam) ... ut Plato ait donum, ut ego inventum
deorum. Dit doelt op Plato Timaeus 47 B: çiAoCTOçias yévos, oö
Msïsov dyaOóv out' fjAOsv ov/9' fîÇsi ttots tw OvriTcp yévEi ScoprjOÈv
ÈK eecöv 2).

Vgl. H. II p. 360 vlgg., die bij Diodorus XII 9—21 Posidonius-invloed tracht te
ewijzen. Zie 00k Theiler p. 141 vlgg., die Heinemanns bewijs onvoldoende acht,
doch niettemin voor de Zaieukos-ontlening tot dezelfde conclusie komt.
2) Volgens H. Il p. 384 zou Cic. Tusc. I 64 aan Posidonius ontlenen, die daar dus

Z. 3- FACULTATEM OMNIBUS: Seneca gebruikt ook het woord
semen voor de facultas van z. 3, vgl. Ep. 120. 4: Semina nobis
scientiae dedit, scientiam non dedit (natura). Vgl. ook Cic. De Fin. IV
18: his initiis. . . tamquam seminibus a natura datis. Gelijk het
zaad andere factoren nodig heeft om tot ontwikkeling te komen,
maar zelf ook een levende, actieve factor is, zo ook de facultas
of ratio imperfecta, die ,,nihil aliud est quam in corpus humanum
pars divini spiritus mersaquot; (Ep. 66. 12). De facultas, als het zaad, is
niet alleen passief „mogelijkheidquot;, maar iets actiefs tegelijk:'„vermogenquot;.
Zij heet in z. 168 virtutis materia, de „moederstof der virtusquot;. Vgl.
nog met z. 3: De Fin. V 59: Etsi dedit (natura) talem mentem, quae
omnem virtutem accipere posset... et induxit. . . tamquam elementa
virtutis. Sed virtutem ipsam inchoavit: nihil amphus. Itaque nostrum
est, (quod nostrum dico, artis est) (vgl. z. 159!) ad ea principia, quae
accepimus, consequentia exquirere. De aanleg heeft dus ieder, door
ars moet hij zelf het verdere verwerven. Vgl. Sen. Ep. 94. 29: omnium
honestarum rerum semina animi gerunt. . . Ook: Cic. De Leg. I 10. 30:
m ammis . . . inchoatae intelligentiae similiter in omnibus imprimuntur.
De Leg. I 12. 33 zijn het ignicuh a natura dati. Vgl. verder: N.D. II36:
Homo enim sapiens/ieri potest. Tenslotte: 92. 27: ratio vero dis homini-
busque communis est: haec in illis consummata, in nobis consumma-
bilis (= facultas).

Z. 4. HANG: Sc. scientiam, niet facultatem, cf Kühner-Stegm. II
ï, § 118, 7.

BONUM VULGARE. De bona fortuita, vulgaria of beneficiaria
geeft de natuur bij de geboorte aan allen gelijkelijk ten geschenke:
Parum est autem id, quod nascentibus ex aequo distribuitur (De Ben.
IV 4. 3). Het zijn leven, licht, lucht, vgl. Ep. 47. 10: Vis tu cogitare
istum, quem servum tuum vocas, ex isdem seminibus ortum, eodem
frui caelo, aeque spirare, aeque vivere. Ook de facultas hoort daar

tegen Plato's stelling gepolemiseerd zou hebben. Juist „philosophie = inventum
deorumquot; zou dus Posidonius' mening weergeven en slaan op de öeoi eÜEpyérai,
de goddelijke helpers van het menselijk geslacht, die het uit zijn primitiefste toestand
tot hogere ontwikkeling brachten. Doch ook in Ep. 90 wordt de philosophie uit-
drukkelijk slechts zeer gedeeltelijk een godengeschenk genoemd, (alleen maar de
facultas), en dat kan juist precies kloppen met Tusc. I 64. Ook eerst door het invenire,

dus door een zelfwerkzaamheid (Ep. qoz. s en 6) maakten zelfs die ÖEOI EUEpyÉrai'

het donum der facultas tot een inventum van ontwikkelde philosophie. Of tenslotte
Heinemann met zijn bewering gelijk heeft durven wij niet uit te maken.

dus toe. Hauck acht bonum vulgare synoniem met bonum populäre,
waarbij hij naar Ep. i6. 3 verwijst. Men kan dan ook verwijzen naar
Ep. 31. I. Doch uit de twee geciteerde plaatsen blijkt, dat bonum
populäre een populair, ordinair goed is, schijn, waaraan de mensen
zich vergapen, zoals rijkdom, macht enz. Bonum vulgare betekent echter
datgene, wat ieder van God cadeau heeft gekregen, zoals facultas,
Jicht, lucht.

et PRUDENTES NASCEREMUR: Vgl. De Ben. III 31. 2: Tu me
expertem rationis genuisti. Ep. 124. 7: quod contigit protinus nato,
non dico bonum, sed initium boni. De Ira II 10. 6: Non irascetur
sapiens peccantibus. Quare? Quia seit neminem nasci sapientem sed
fieri. Wei is bet doel van het nasci dus om sapiens te worden: z. 168:
Ad hoc quidem, sed sine hoc nascimur; Ep. 41. 8: Consummatur
itaque bonum eius, si id implevit, cui nascitur. Vergelijk het eind van
onze brief ook nog eens hierom, omdat de tijdstegenstelling „geboorte/
volwassenquot; er niet op één mensenleven, maar op het mensheidsleven
betrokken wordt, zodat de oermensen, ondanks hun vele deugden, toch
geen ingenium consummatum konden hebben (z. 158).
2. 5. QUOD ILLAM SIBI QUISQUE DEBET, QUOD NON AB
ALIO PETITUR. Voor de tegenstelling tussen de ,,eigen verdienstequot;
der philosophie en de ,,gegeven gavenquot; der overige dingen zie o.a.
Ep. 93. 8: ille (sapiens) vero glorietur audacter et dis agat gratias interque
cos sibi et rerum naturae (= dis) imputet, quod fuit; de voorwerpen van
iniputare zijn hier dus respectievelijk: scientiam enfacultatem. Vgl. 124.

Ex his ergo (naturis dei et hominis) unius bonum natura perficit, dei
scilicet, alterius cura, hominis. Vgl. ook Helvia VIII 2: natura communis
(dus: beneficiaria), propria virtus (dus: sibi quisque). Cic. N.D. III 71:
Sed a deo tantum rationem habemus; . . . bonam autem rationem aut
non bonam a nobis. Evenzo N.D. III 87. En dat men dus, zoals in z. 5
staat, niet het bij of van iemand of iets anders zoeken moet, staat bijv.
Ep. 23. 6: disice et conculca ista, , . . quae tibi promittuntur ab alio vel
ex alio; 72. 7: Omnia beneficia, quae dantur petunturque nullum in beata
quot;^ita habere momentum; 88. 28: Philosophia nil ah alio petit, totum opus
a solo excitât.

2- 6. SI BENEFICIARIA RES ESSET: Met philosophia wordt hier
dus volmaakte philosophie (scientia), in z. 2 echter slechts de facultas

ï) Seneca, Ausgew. Briefe, Kommentar (igio) p. 13.

bedoeld z. 3). Was dus de terminologie Ep. 89. 4 toegepast, dan had
m z. 6, als m 4 en 5, sapientia, niet philosophia moeten staan. Ook
was dan de tegenspraak met 2. 2 (z. 2: philosophia wèl, z. 6- gèen
geschenk) vermeden. Deze tegenspraak echter is dus slechts schijnbaar.

§ (Z. 7 t/m 11):

Inhoud: Eigenschappen der Philosophie die,
voordat hebzucht en zucht naar weelde hun i n-

trede deden, broederschap aan de mensen leerde

Z. 7. Zie voor deze z. en z. 8: hfst. II § 2, p. lo-; vlgg

Z. 8. COMITATUS VIRTUTUM is ook een Cice!Litdrukking,

In De Off. III 116 staat chorus:. .. quod sit huic talium virtutum choro
contrarium? i) Is comitatus de Lat. vertaling voor het Stoïcijnse Yopós?
Gerhauszer^), die meent, dat Ep. 90 op Posidonius' Protreptikos
teruggaat, bezigt, om dit te bewijzen, ook het volgende argument-
..Schheszhch sei an die protreptische Prosopopöie erinnert, wie sie frei-
lich etwas versteckt, im dritten Paragraphen vorliegtquot;. Voigt onze zin
„Ist das nicht das gleiche Bild, das Cic. Hort. 64 bringt: „An, cum
videat me (sc. philosophiam) et meos comités, fortitudinem, magn'itudi-
nem ammi...quot; etc. Vgl. 00k nog Seneca Ep. 67.10: illic est
individuus ille comitatus virtutum. Ook de vitia worden trouwens op
deze wijze gepersonifiëerd, zie Ep. 7. 6: adeo nemo nostrum . . . ferre
impetum vitiorum tam magno comitatu venientium potest. En met

^nZT!'^?.quot;^nbsp;• • •nbsp;rationemque comitantur.

VIRTUTUM CONSERTARUM ET INTER SE COHAEREN-
TIUM. De onafscheidelijkheid en gelijkwaardigheid der hoofddeugden
IS al een dogma der Oude Stoa. S. V. F. III 5 § 8, pp. 72 vlgg. Vgl. boven
Ep. 67. 10: individuus comitatus. Van de vele Seneca-parallellen verder
bijv. Ep. 95. 55 en Clem. I 5. 3: Gum autem virtutibus inter se sit
Concordia nee ulla altera mehor aut honestior sit. Vgl. ook Cic. N.D. II
153: pietas. cui coniuncta iustitia rehquaeque virtutes Ook Cic N D
I 4.Jenslotte S.V. F. III 332: Clem. Al. Strom. II p. 430 Pott: quot;póvov
youv TGV ao9Óv oi cpiAóao9o, ßaaiAea (vgl. Ep. 90 § 4, 5) voiioOsTTiv

1)nbsp;Beide plaatsen geeft Summers p. 312.

2)nbsp;p. 60.

(Ep. 90 § 6) OTpotrriyóv, Sikoiov, öctiov, OaocpiAfj kripüttouctiv (vgl.:
religio, pietas, iustitia).

2. 9. DIVINA . . . HUMANA. Zie hierover bij de Posidonius-
kwestie z. 7 en 8, p. 105 vlgg. De scientia der divina ac humana blijkt
iets zeer verhevens te zijn, daar ze vaak genoemd wordt in tegenstelling
tot iets anders, dat de vergelijking met haar niet doorstaan kan. In
Ep. 31. 8 is zij de omschrijving van summum bonum en heet
een ars. Verre reizen zijn er niet voor nodig, zoals voor een magistratuur
(31. g). In 68. 2 leert deze kennis haar bezitter, hoe onbelangrijk en
klein de waardigheid van een magistraat is, de res publica van den
sapiens is de mundus zelf, óók al blijft hij in zijn angulus. In 88. 33
staat ze tegenover de kennis der artes liberales. Zij eist haast het hele
verstand op, en laat voor die artes geen plaats (88. 35). In 8. 6 verheft
2e ons nog eens boven den burger van aanzien. In 74. 29 is weer de
bezitter ervan in zijn angulus (eind § 28) niets minder, dan wie haar
bezit turba succinctus (74. 26) op een fastigium altum (74. 28), dat
Summers ook al weer als een magistraats-,,tribunalquot; opvat. In 104. 22
Wordt deze kennis opnieuw veel waardevoller genoemd, dan reizen naar
b.v. Athene en Rhodos (104. 8). In iio. 8 verheft zij ons boven het
aardse slijk tot de mundus en haar termini (iio. 9).
2- 10. DISTRAHERE SOCIETATEM. Vgl. Seneca Ep. 65.22:
distraham cum illo societatem. Het dissolvere, distrahere en dissociare
van de societas (concordia) generis humani wordt door Seneca in Marcia
26. 6, Ben. IV 18. i en VII 27.3 respectievelijk aan de vetustas en in-
Sratitudo toegeschreven.

2- II. DESIERUNT. Q en q hebben desiderant, evenals de oudste
Uitgevers. Ook B heeft dit, doch gecorrigeerd uit desiderium. Alleen de
jongeren hebben desierunt of desinunt. Dit lijkt ons juist in verband
tïiet de parallellen voor deze plaats (zie bij de Posidonius-kwestiep. 117),
'daarin niet staat, dat men later alles begeert, doch dat men vroeger

In een noot bij 90. 25 eind, p. 325.
2) De tegenstelling tussen de ,,mundus-staatquot; van den philosoof en de aardse
staten, welke hier telkens bij 't gebruik van de term divina humanaque gemaakt
^ordt, ook: De Otio IV i: ,, . . . alteram magnam et vere rem publicam, qua dii
quot;tque homines continentur. Tranq. IV 4: ideo magno animo nos non unius urbis
^oenibus clusimus, sed in totius orbis commercium emisimus patriamque nobis
Wundum professi sumus. Philo de Joseph. Vol. II Mang. p. 46 (S.V.F. III 323).
m nèv yap pÊyaAÓTToAis ö5e ó KÓapos Êari Kai pi^ xP^^^^i
■quot;•oXiTEia Kai vópcp évi.

alles had. Vgl. in de brief zelf z. 139: universum habebamus, voordat
de avantia omnia fecit aliena (z. 136) en omnia amisit (z. 137). Ook dit
herhaalde omnia bewijst, dat men dus eerst alles bezat en dit pas door
de avaritia verloor. Natuurlijk, daar (Ep. 73. 7) „stulta avaritia ... non
quicquam suum credit esse, quod publicum est.quot;

§ 4- (Z. 12 t/m 18):

Inhoud: Zoals bij de dieren dekuddezichleiden
laat door den grootste of sterkste, zo volgden
ook de gelukkige oervolkeren, gehoorgevend
aan de natuurwet, den beste, d.i. den rechtvaar-
digen leider.

Z. 12. PRIMI MORTALIUM. Dit zijn de ideaal-deugdzame men-
sen, zoals ze in Ep. 90 vanaf § 36 beschreven worden, b.v. in z. 155
(egregia vita, carens fraude).

EUNDEM. De beste Hss. hebben eundem, jongere eandem, wat

volgens Beltrami p. 12 de meeste uitgevers vóór Haase zetten. Het

eerste is echter o.i. goed: er was nog geen (geschreven) wet (§ 6), zodat

het komngs-arbitrium van het eind van deze zin (commissi melioris

arbitrio) m die leemte moest voorzien. Bewijzend achten wij de volgende

parallelplaats, die op gelijke wijze over de gouden eeuw handelt: Trogus

(Justin. I i): Principio rerum gentium nationumque imperium penes

reges f uit, quos . . . spectata inter bonos moderatio provehebat. Populus

nulhs legibus tenebatur: arbitria principum pro legibus erant. Het arbi-

trium van den dux gold toen dus als lex; dux en lex vielen dus samen,
dus eundem.

COMMISSI, commissus staat ook Ep. 121. 18: (over de amor sui
conservandi) et quia tutela certissima ex proximo est, sibi quisque
commissus est. Ook hier staat het hoogstwaarschijnlijk in de onmiddel-
lijke nabijheid van Posidonius-gedeelten i). Is het misschien de ver-
taling voor een technische term bij Posidonius, bij wien de rangorde

een belangrijke rol speelt? „Het lagere vertrouwt zich toe aan het
hogerequot;.

Z. 13: NATURAE EST ENIM POTIORIBUS DETERIORA
SUMMITTERE. Dit is een locus communis in de Stoa, die o.a. voor-
komt in de Siorrpißai van Epictetus: tó KpeïiTov dei trepiyevéoeco

i) Zie R. I p. 360 en H. I p. 80.

ToO xei'povos. Vgl. ook Ep. 65. 24: Serviant ergo deteriora melioribus
en De Clem. I 19. 2: Natura enim commenta est regem, quod et ex
aliis animalibus licet cognoscere et ex apibus. Bij den mens, in de ethi-
sche categorie, heet de leider melior (z. 12 en 17). Voces mediae zijn
gebruikt voor de algemene, ook voor de dieren geldende, regel: potioribus,
deteriora (z. 13). Vgl. ook maxima . . . vehementissima . . . excelsissimus
(z. 14—yQQ]. jg dieren, maar weer optimum (z. 16) voor den mens
(terug in de ethische categorie).

2. 15. VICIT = overwonnen heeft, bedoeld wordt: van te voren,
in de strijd.

2. 16. TAURUS — ELEPHANTORUM. De taurus en de ele-
Phantus vaker in combinatie b.v. Ep. 60. 2, De Ira II 31. 6 en De Ben.
II 29: queruntur quod non magnitudine corporum (maxima!) aequemus
elephantos . . . impetu (vehementissima!) tauros.
PRO MAXIMO EST OPTIMUM. Is de lezing pro summo, die
Beltrami en Hense geven, goed? Q, B en q hebben proxima, de jongere
pro maximo, alleen tt heeft pro summo. Wat is juist? Met pro maximo
kan men vergelijken De Clem. I 19. 9: Hoe adfectare, hoe imitari decet,
Maximum ita haberi, ut optimus simul habeare, en Ep. 76. 9: In homine
optimum quid est? Ratio . . . Non quaero quid in se maximum habeat.
^en vindt dus vaker tegenover elkaar geplaatst maximus - optimus.
Het is daarom aannemelijk, dat er in de tekst pro maximo heeft gestaan.
I^it zou dan bij de dieren als het sterkste gelden (excelsissimus). Bij den
'^ens echter pro maximo (haast in de plaats van) est optimum. Op grond
Van de parallellen, de goede aansluiting bij excelsissimus en het dichter
benaderen van de tekst der handschriften, geven wij aan deze lezing de
Voorkeur. Men kan tegenwerpen dat maximus De Clem. I 19. 9 de
Maatschappelijk aanzienlijkste en Ep. 76. 9 het meest imponerend be-
tekent, doch belangrijker dan dit betekenisverschil met onze plaats lijkt
ons de klankovereenkomst: het blijkt, dat maximus - optimus tegenover
elkaar gesteld worden. Bovendien is het de vraag of maximum in Ep.
76. 9 niet volkomen letterlijk is, na kracht (valet), schoonheid (formon-
snelheid (velox) nu grootte. De onmiddellijk voorafgaande zin
ioopt in zijn eerste helft parallel (non dico // non quaero), waarom
dan ook niet in zijn tweede, zodat men in his omnibus vincitur en quid
se maximum habeat beide gezegd wordt, dat wij den mens niet met
het dier moeten vergelijken, in de eerste zin: niet wat kracht, schoonheid,
snelheid, in de tweede: niet wat grootte betreft? In elk geval wordt de

tegenstelling maximus - optimus hier ook gebruikt om de tegenstelüng
dier-mens te doen uitkomen.

Z. i8. TUTO ENIM, QUANTUM VULT POTEST OUT SF
NISI QUOD DEBET NON PUTAT POSSE. Vg^PwI'ar^quod
non potest vult posse, qui nimium potest. Ook: Ep. 88. 29: Scit optimum
esse modum cupitorum non quantum velis, sed quantum debeas sumere

•

§ 5. (Z. 19 t/m 23):

Inhouo: Ideale verhouding in de gouden eeuw
tussen geleiden en leiders, die voor hun onder-
danen zorgden niet uit machtsbegeerte, doch
uit plichtsgevoel. Af te zullen treden was hun
grootste dreigement.

Z. 20^ INFIRMIOREM A VALIDIORIBUS TUEBANTUR.
Vgl. Ue Ira 1 8.5: (Ira) valentior est quam ratio an m/irTOor.? Hetzelfde
woordpaar ook N.Q. III 29. 6. Vgl. verder Ep. 90 z. Z43: nondum
valentior imposuerat infirmiori manum

AUGEBAT SUBIECTOS. Vgl. voor deze betekenis van augere:
Ue Rrov. IV 3: honore auctus es; Ep. 109. 15: amicorum auctu ut suo
proprioque laetari.

QUANTUM POSSET ADVERSUS EOS EX-
PERIEBATUR, PER QUOS COEPERAT POSSE . . . Vgl. De Clem
L'ta^^^ Quantum sibi in cives suos liceat, experiendo temptare.
quam ut ABIRET. Dit heeft B, een goed handschrift dus,
evenals q. Q heeft habiret. De meeste jongere Hss. hebben abirent.
Gemoll verdedigt abiret aldus i): „Apud veteres Romanos gravissimum
suppliai genus erat in exsilium expelli et hoe loco aperte de poena leviore
agitur . Het gaat 0.1. zelfs helemaal niet om een strafrechterlijke straf,
want uit Dio XII 41 weten wij. dat - waarschijnlijk volgens Posido-
nius - to astïn.ov Kai ir e i a t i k ó v [vgl. Strabo XVI 35 (760)-
McoaTis_£Tr6iae euyvwuovas avSpag ouk ÓAÏyows] dpvaiÓTspov
slvai Tou METÓ si^uias. Echte straf kwam pas met de wetten, subre-
pentibus Vitus (§ 6). Het onderwerp van abire kunnen dus niet de onder-
danen ajn, daar voor hen in die tijd de zware verbanningsstraf nog niet
bestond. Beltrami, die Gemoll's argument in zijn uitgaaf noteert, merkt

1)nbsp;Adnotationes cr. in L. A. Senecae epistulas mor. i886.

2)nbsp;Volgens Reinhardt III p. 6 vlgg. van Posidonius.

dan ook op, dat in het hele verband het dreigement veel treffender is,
quot;wanneer de koning het onderwerp is. Wij onderschrijven dit volkomen:
Wanneer men niet den koning als onderwerp denkt, heeft dezino.i. iedere
pointe en kracht verloren. Men heeft aanstoot genomen aan de ut-
constructie bij minari; zo stelde Gronovius voor: quam abire se regno.
J- Joehring echter geeft een bevredigende verklaring voor dit ut: „mi-
nari = minans optarequot;, d.w.z. bij ongehoorzaamheid der onderdanen
Wenst, haast: eist de koning dreigend („zijn vuist ballendquot;), dat men
hem ontslaan zal (hij is gekozen, zie z. 17).

§ 6. (2. 24 t/m 28):

Inhoud: Misstanden slopen in en maakten wet-
ten nodig, die echter in den beginne door wij zen
tot stand kwamen.

2- 24. SUBREPENTIBUS VITUS. Vgl. Tranq. XVII 12: Habes . . .
quae subrepentibus vitiis resistant. Vgl. Strabo VII 3. 4, waar staat,
dat de randvolken rechtvaardig leven, aangezien zij nog geen hebzucht
kennen, tengevolge waarvan (avaritia!) pdAiora ... a u v i a t a-
Wévoov tcöv d5iKr|póttcov(= subrepentibus vitiis).
OPUS ESSE LEGIBUS COEPIT. Vgl. de zoëven besproken
Trogus (Justin I i)-plaats, waar staat, dat in de tijd der goede alleen-
heersers: „populus nullis legibus tenebaturquot;, wat inhoudt, dat er nä
hen dus aan leges behoefte kwam. Vgl. ook Cic. Tusc. V 5: Tu,
Philosophia, inventrix legum fuisti. Hor. Ars Poet. 396: Fuit haec
sapientia quondam . . . leges incidere ligno. Vgl. ook Tacitus Ann. III
26: quidam statim, aut postquam regum pertaesum, leges maluerant.
Ook Ov. Met. I 89. Bij Lucretius V 1142 wordt de behoefte aan
■fetten juist als een vooruitgang getekend, voordien heerste ruw geweld.
2- 25. AEQUO IURE. Summers i): = iaovopi'qt, democratie.
2. 25/26. SEPTEM SAPIENTIA NOTOS. LYCURGUM. Vgl.
Tusc. V 7: Itaque et illos septem, qui . . . sapientes . . . habebantur et
iiominabantur et multis ante saeculis Lycurgum.
2- 27. Zie bij de Posidoniuskwestie p. 120—123.
2- 28. SANCTOQUE SECESSU. Voor secessus en secedere in de
Zin van resp. „retraitequot; en „zich uit de wereld terugtrekkenquot; vgl.
Ep- 8. I (2); 14. 14; 25. 6; 51. 3; 56. 9; 73. 4.

P- 313-

FLORENTI ... PER ITALIAM GRAECIAE. Per Italiam met

florenti te verbinden. Dit bewijst Summers i), vergelijkend met Cic.

i use. IV 2. waar het over de Pythagoreeërs gaat: cum floreret in ItaUa
Graecia.

§§ 7—8. (2. 29 t/m 34):

Inhoud: Tot zover ben ik het met Posidonius
eens. De technieken echter hebben met philo-
sophic niets te maken. daar ze, zoals b.v de
architectuur, producten zijn van avaritia en
luxuria. Vandaar dat de architectuur in de
gouden eeuw dan ook niet bestond.
Zie voor de these, dat de uitvinders, kort na de oertijd, sapientes
waren en haar antithese hfst. IV en hfst. VIII § i. Zie voor alle zinnen
die op de architectuur betrekking hebben hfst. IV § r, pp. 124-134
Z. 30.^ SPARSOS. Vgl. Diodorus 18: (De oerlieden) aTropdSnv
e-rn Tas vends êfiÉvai, n.1. voor ze zich verenigden. Ook Cic. Tusc.
I 62: Aut qui dissipates homines congregavit et ad societatem vitae
convocavit? Verder Cic. Tusc. V 5: Tu dissipatos homines in societatem
vitae convocasti.

ET AUT CAVIS TECTOS. Q heeft: sparsosecavi/casis lectos, B-
sparsose caucasis lectos. De door ons aanvaarde coniectuur is van
Lipsius. Beltrami schrijft: optimorum codicum scripturae quam maxime
inhaerens conicio: sparsos et cavis casis tectos . . ., ita ut „cava casaquot;
(grotta naturale) et „rupes suffossaquot; (grotta artificiale) inter se opponan-
tur et idoneus chiasmus inter v. cavis casis et sqq. aliqua rupe suffossa
exsistat. Echter worden in de naar inhoud verwante z. 62 als oorzaak
der grotten de tijd, het weer, het toeval, niet de mensehand genoemd.
Ook m z. 34, die het betoog van z. 30 afsluit, is uitsluitend sprake van
fortuitis tegi en een naturale receptaculum. Bovendien: tectos bij 3 leden
horend en bij het eerste geplaatst maakt de zin slepend. Tenslotte is
de door Beltrami gewilde tegenstelling van natuurlijke en kunstmatige
grot met duidelijk in die woorden zelf uitgedrukt. Lipsius' coniectuur
wijkt nog al van de tekst der hss. af Een betere oplossing dan Lipsius'
coniectuur zien wij echter ook niet.

1) p. 314-

Vgl. voor de inhoud van z. 30 nog: Tzetzes, Comm. op Hesiodus'
Erga, p. 58 G: tcc KoïAa tc5v SévSpcov Kai to Saasa Kai tös axia^as
Tcöv TTETpcöv Kai tct omiaaia utteSugvto.

TECTA MOLIRI. Vgl. Verg. Aen. I 424: molirique arcem, Hor. Od.
III I. 46: Cur . . . sublime moliar atrium; Sen. Const. XII 2: Hi ut
naagnum aliquid agentes in lapidibus ac parietibus et tectis moliendis
occupati. . . Het tecta moliri betekent dus grootscheeps villa's bouwen.
Over het eigenaardige, dat de philosophic de oermensen zou leren
machtige villa's te bouwen, zie Posidonius-kwestie, p. 132—133.
Z. 31, URBIUM. Vgl. z. 152: Non habebant domos instar urbium.
Ben. VII 10. 5: aedificia privata laxitatem (localiteit, ruimte) urbium
lïiagnarum vincentia.

VIVARIA PISCIUM IN HOC CLAUSA UT enz. B. L. vergelijkt
Tib. II 3. 45: claudit et indomitum moles mare, lentus ut intra neglegat
hibernas piscis adesse minas; Varro R.R. III 17. Gerhäuszer p. 17
noot 2: In den §§ 7—8, später im § 25, verwertet Seneca auch eine Partie
des Ciceronischen Hortensius, wie ein Vergleich von Seneca, Cicero
und dem aus Cicero schöpfenden Valerius Maximus beweistquot;. Hij zet
dan naast onze plaats Cic. Hort. 76: Primus balneola suspendit, inclusit
Pisces. Verder vergelijkt hij de volgende plaats uit Valerius Maximus:
IX i. i . . . idem (Sergius Orata) videlicet ne gulam Neptuni arbitrio
subiectam haberet, peculiaria sibi maria excogitavit. . . piscium diversos
greges separatis molibus includendo, ut nulla tam saeva tempestas
incident qua non Oratae mensae . . . abundarent. Vgl. ook Ep. 55. 6:
Cum tempestas piscatoribus dedit ferias, manus ad parata porrigitur.
distinctos = afgescheiden (niet: buitengewoon). Vgl. de zoëven
aangehaalde plaats bij Val. Max., ook daar: piscium diversos greges
separatis molibus.

clavem et seram. Vgl. Tib. i 3. 43: non domus ulla fores
habuit.

2- 32. QUO QUID ALIUD ERAT AVARITIAE SIGNUM
Dare? QB hebben: quidquid, de jongere hss.: et quidquid of quid.
Bekrami zet: Quid quidem aliud enz., Hense: Quid aliud enz., Herm.
^ueck: Quid? Quid aliud enz. De door ons aanvaarde lezing is een
coniectuur van Summers; letterlijk: Wat anders nu dan dit (het zoëven
genoemde, dus: slot en sleutel bezitten) was: aan de hebzucht het sein
geven = wat, zo niet dit, betekende enz. Als verder voorbeeld van
abl. comp, bij aliud geeft Summers Ep. 11 o. 15: Quid hoc est aliud

irntare cupiditates. Nog duidelijker is: Ep. 74. 22: quod negatis ullum
esse ahud honesta bonum (vgl. Kühner-Stegmann II 2, § 225 aanm. 9)
Men kan ook nog overwegen: (doorlopende zin) et quidquid aliud erat
avaritae signum dare = en alles wat verder betekende: het sein geven
aan de hebzucht. Voor 't verband echter is dit minder goed: avaritiae
IS met volle nadruk tegenover philosophia geplaatst: deze nadruk komt
tot zijn recht m een nieuwe., niet als derde Hd in de zelfde zin

LxT^nrfquot;^nbsp;HABITANTIUM PERICULO IMMI-

NENTIA TECTA SUSPENDIT. Vgl. voor het gevaar dezer huü
(instorten en brand) Ep. 90 z. 151, 153. 154, verder Const. XII 2quot;
utelae corporum inventa in periculum verterunt. Ook Sen. Contrquot;

' it'nbsp;''nbsp;^^ substantief, adjectief en werkwoord

geschilderd: penculo, imminentia, suspendit. Ook suspendere drukt
n.1 vaak iets gevaarlijks uit: „laten zweven = duizelingwekkend hoog
optrekken . Vgl. voor dat gevaar Ep. 84. 12: suspensa vestibula: . in

msulam mcredibih arte suspendit. Dit hoeft niet in strijd te zijn met
Summers aantekening: „suspendere = met bogen of zuilen steunenquot;
mits men aanvuh: vooral van hoge gebouwen

latitundiis . . . maria cmxistis.

FE™^^^^^^^^^nbsp;^^^^nbsp;tuti...vivebant.

FELIX ILLUD Vgl. bijv. z. 19, 48, 54. 129, 131, 155, waar met illud

en lili ook oertijd en oerbewoners worden aangeduid.
§ 9- (Z. t/m 37):

Inhoud: Pas met de intrede der weeldezucht
werd de 11 m m e r m a n s k u n s t en architectuur ge-
boren, die in de Gouden Eeuw, toen men geen

rnbsp;bewoonde, niet bestond.

Z. 35. ISTA NATA SUNT lAM NASCENTE LUXURIA Let
op nata . nascente: weeldezucht en architectuur ontstaan volgens
beneca dus haast met en door elkaar

IN QUADRATUM TIGNA DECIDERE. Summers: „when they
are naturally round: Agesilaus, when he saw in Asia a house roofed with
square beams, said ti oÖv; si TETpdycova flv (sc. Td ^OAa lt;pOasi)
crrpoyyuAa lt;avgt; ÈTEAsm; (Plut. Apophth. Lac)quot;
Z. 37. CENATIONI EPULUM RECEPTURAE Vgl Ep 115 8-

capacem populi cenationem. Voor grote eetpartijen voor het volk als spe-
cimen van weeldezucht, zie Wissowa, Rehg. u. Kult. d. Röm^. p. 423.
Vgl. Sen. Controv. II i (9), 11: ut convivia populis instruantur et tecta
auro fulgeant.

VICIS . . . INTREMENTIBUS. Een levendig stadsbeeld! Vgl.
Juven. III 255: Modo longa coruscat Sarraco veniente abies atque
altera pinum plaustra vehunt: nutant alte populoque minantur. Vgl.
Verg. Aen. XI 138 en Plin. Paneg. 51 . . . immanium transvectione
saxorum urbis tecta quatiuntur.

EX ILLA. Abl. materiae?: ,,opdat plafonds daarvan (gemaakt) zouden
neerhangen, zwaar van goudquot;. Neemt men ex illa niet als abl. materiae,
dan mag de abies zelf niet tot het plafond gerekend worden: ,,opdat
plafonds, zwaar van goud, daaraan zouden bevestigd worden.quot; Dit lijkt
ons de juiste lezing, pendere heeft dan meer zin.
LACUNARIA AURO GRAVIA. Vgl. Ep. 114. 9: ut tecta varientur
auro, ut lacunaribus pavimentorum respondeat nitor. Phaedr. 497:
nee trabes multo insolens suffigit auro (= „en niet beslaat hij verkwis-
tend de plafondbalken van onderen met goudquot;). Hor. Od. II 18. 2:
neque aureum mea renidet in domo lacunar. Ook z. 147: coelata laquearia.

§ 10. (Z. 38 t/m 41):

Inhoud: Men maakte eenvoudige hutten, waarin
men vrij en rustig leefde, in tegenstelling tot
onze s 1 a v e r n ij.

Z. 38. SUSPENSAE. Summers: „set up, but I can find no other
ex. of such a force: the natural meaning would be: ,,supportedquot;. Vitru-
vius in very similar context (II i. 3) writes: furcis erectisquot; (zie voor
deze Vitruvius-parallel bij de Posidonius-kwestie, p. 127). Toch kan
men voor de betekenis ,,opgerichtquot; wel enigszins vergelijken: Prop.
III 6. 8: suspensis auribus ista bibam (= arrectis auribus).
Door Lipsius' coniectuur suspensam wordt iets logisch, maar ook iets
dubbel gezegd: „gaffels stutten de hut, zodat zij daardoor aan weers-
zijden gestut isquot; (vgl. murum suspendere furcuHs).

39- Vgl. z. 34, 63, 145. Vgl. b.v. „spissatis ramahbus ac fronde
congestaquot; met z. 63: stipula aliisque silvestribus. Vgl. „et in proclive
disposita, decursus imbribus quamvis magnis eratquot; met z. 63:pluviis
per devexa labentibus.

2- 40. SUB HIS TECTIS HABITAVERE, SED SECURI. Vgl. weer

z. i4S: tuti sub fronde vivebant. Zie voor de inhoud van 2. 40- Posi-
doniuskwestie, p. 132—133.

Z. 41. CULMUS. De Prov. IV 14: (hier gezegd v. d. Germani
QT^TR^^r^®' Histrum!) imbrem cuimo aut fronde defendunt.
büß AURO. Zie bij z. 37. Voor de tegenstelhng „culmus . . . auroquot;
vgl. Ep. 8. 5: Scitote tam bene hominem culmo quam auro tegi.

§ 11. (Z. 42 t/m 44):

Inhoud: Volgens Posidonius zouden ook de ijze-
ren gereedschappen door wijzen zijn uitgevon-
den. Op die manier kan men Vergilius' primi-
tieve jagers wel sapientes noemen! Dit is alles
schranderheid, geen wijsheid.

Z. 42. FERRAMENTA. Vgl. Ep. 95. 18: (in de oertijd) nihil opus
erat ... tot ferramentis.

z. 43. DICAT LICET. Bücheler stelde voor: dicas. Voor dicas licet
^jn inderdaad vele parallellen, b.v. Ep. 94.21; 109.7; N.O. II 21 3
Ook vaak sci^s licet, b.v.: Tranq. V 3; VIII 3; Polyb. 13 eind; Ben II 23-
V 14. 2 enz. De handschriften geven echter alle dicat, waar niets
tegen is: Posidonius, met wien Seneca hier doorlopend in debat is
niet een onbepaald tegenstander, is dan het onderwerp

tegenstelling

§ 12. (Z. 45):

Inhoud: Ook hierin ben ik het oneens met Posi-
donius, dat de mijnen door wijzen zijn uitgevon-
den: „Ista tales i n v e n i u n t, quales c o I u n tquot;
Z. 45. INCENDIO SILVARUM ADUSTA TELLUS. Lucr V
1239 sqq. . . . ferrumque repertum est et simul argenti pondus plum-
bique potestas, ignis ubi ingenti silvas ardore cremarat montibus in
magms . . . Athen. VI 233d: Kai tóc te TTCcAai pèv 'Piiraïa KaAoOpava
opT, . . . vuv 5è quot;AATTia . . . auTondrcos ÜAns ÈMTrpnaeéiaTis dpyupco
SiEppuii Deze 2 plaatsen geeft Summers. Vgl. verder Strabo III 2 9
(146/147): OU ydp dTTioTEïv tcö pu0cp lt;pnai'v (ó nooEiScóvios) óti
TCOV SpuMcov TroTE êpTrpnaeÉvTcov fï yf] TaKEÏaa, ote dpyupÏTic
Kai xpycJÏTis, Eis Triv È7ri9dvEiav I^éjecte

IN SUMMO. Ben. IV 6. i. latentium divitiarum in summa terra

signa (deus) disposuit. Vgl. ook het juist gegeven Strabo-citaat: sis
TT^v ÊTTKpaveiav.

ISTA TALES INVENIUNT, QUALES COLUNT. Summers
tekent hierbij aan: „The same parallel between the miners and their
customers in Ep. 94. 59quot;. Daar staat: „atqui ... in possessore eorum
(dit slaat terug op een weer voorafgaand „istaquot;, ongeveer ,,goudklom-
penquot;) quam in artifice plus sordium estquot;. Al is er waarschijnlijk verband
tussen de 2 plaatsen, toch menen wij, dat op onze plaats niet die twee
groepen bedoeld worden. Eerder: ,,zij, die dat (uit)vinden, horen tot
het slag, dat het goud(en kalf) (ook) aanbidtquot;. En aurum colere = avari-
tia. Er staat dus weer: ,,niet de philosophic, maar de avaritia vindt dat
(uit)quot;. Vgl. z. 92: immo non aliis excogitata ista sunt, quam quibus
hodieque curantur.

§ 13. (Z. 46 t/m 48):

Inhoud: De prioriteit van hamer of tang, en ver-
dere laag-bij-de-grondse uitvindingen van een
Scherpe, niet hoge of diepe geest, boezemen mij
geen belang in. De wijze was en is zo eenvoudig
O g e 1 ij k.

Z. 46. MALLEUS . . . PRIUS AN FORCIPES. De prioriteits-
vraag houdt Posidonius vaker bezig, vgl. Dio XII 41, zie hierover
hfst. III § I, p. 113—116.

Z. 47. EXCITATI INGENII... Exdtati hebben Q.B. en de meeste
Hss., exercitati q en codex Harleianus 2659. Deze laatste lezing werd
algemeen aangenomen tot en met Schweighauser. Ook Rossbach beveelt
haar aan, hij vgl. z. 122: Multa enim (sapiens) facit, quae ab impruden-
tissimo aut aeque fieri videmus aut peritius atque exercitatius. Hier
betekent het: ,,het geroutineerd verrichten van iedere willekeurige han-
delingquot;; hèèl sterk is dit echter niet als argument, dat ook uitvindingen
een kwestie van exercitatio zouden zijn, daar bij een uitvinding de
routine toch slechts een ondergeschikte rol speelt. Ook de door ons
gevonden plaatsen pleiten zeker niet voor Rossbach's stelling: Ep. 94. 32:
habemus interdum compositum animum, sed residem et inexercitatum
ad inveniendam officiorum viam Z. 167: Virtus non contingit animo

1) Weliswaar wordt op deze plaats juist voor invenire routine ondersteld, (ook on-
wiiddellijk voorafgaand staat: imperitia inveniendi) doch het gaat hier natuurlijk
over mvenire in een totaal andere betekenis, niet n.1. van „uitvindingen doenquot;,

msi msütuto et edocto et ad summum adsidua exercitatione perducto
Lp. 71. 30: Suadeo adhuc mihi ista, quae laudo, nondum persuadeo
Eüamsi persuasissem, nondum tam parata haberem aut tam exercitata
ut ad omnes casus procurrerent. Op deze drie plaatsen n.1. is sprake van
trammg m geestelijke dingen en exercitatus vormt hier geen tegenstelling
tot magnus en elatus, mtegendeel, de exercitatio leidt daar juist tot de

Cic. Ad Q. fr. III 3. 4; Qumt. X 7. 6; Plin. Ep. III 9. 17; Don Ter
Eun^p. r76; Cic De Orat. I 83. Hier is echter vrijwel overal sprake van
geoefendheid m t spreken evenals De Orat. I 90: quod consuetudo
exercitatioque intel egendi prudentiam acueret atque eloquendi celeri-
tatem mataret. Ook hier getraindheid van redenaars. Dat acueret hier
de overeenkomst met de Seneca plaats vergrootquot;, zoals Hammarström
zegt hjkt ons met overtuigend. Beltrami wil excitati, met de motivering
dat Fickert terecht vergelijkt: Cic. De nat. deor. II 56, 140, „ubi quoqué
componuntur acutus et excitatusquot;. Ook Hammarström merkt echter
reeds op, dat op de genoemde plaats bij Cicero acutus helemaal niet te
vinden is Bovendien is excitatus daar volstrekt niet bruikbaar voor onze
Wa-plaats. Cic. spreekt over de Providentia, „quae primum eos
(- hommes) humo excitatos, celsos et erectos constituitquot;. Hier betekent

metTquot;nbsp;Wil men deze plaats er echter

met alle geweld by halen, dan pleit hij juist tegen excitatus bij Seneca

daar deze er meteen op laat volgen, dat de technische uitvinder corpore

omgekeerde der betekenis van
excitatus bij Cicero. Tot zo ver Hammarström

Al IS dus Beltrami's motivering geheel onjuist, toch menen wij, waar
de beste codices excitati geven, geen reden te hebben, dit te veranderen
m exeratatr: bij technische uitvindingen denkt men toch, zoals wij al
zeiden in de eerste plaats aan levendige vindingrijkheid (denk b.v. aan
Ov Met. V I 246), niet aan routine. Geen enkele der vele er bij ge-
haalde parallellen heeft hiertegen enige bewijskracht. „Levendigquot; dus-

ook met acutus bewijst Seneca duidelijk, dat hij déze eer den uitvinder^
graag wil laten.

CORPORE INCURVATO, ANIMO HUMUM SPECTANTE
Vgl. Plato, Staat gooB^o^dp trou axoAii Tgj^g dAnOcös

(imperiüa mveniendi, quid quaeque res exigat)
i) Eranos Vol. XXIX Fase. 3-4 (1^31).

■quot;■pos Toïs oöai TT^v Sidvoiov exovti Kcrrco PAéttsiv eïj dvSpcbircov
■n-pocypocTEias en 586A (eind) dAAd PoctktilidTCov Sïktiv Kdrco dsi
ßA^TTovTEs Kai KEKU9ÓTES EIS yfjv. Vgl. ook N.Q. V15.3: quae
tanta necessitas hominem ad sidera erectum incurvavit et defodit et in
fundum telluris mersit ut erueret aurum non minore periculo quaeren-
dum quam possidendum. Dit laatste slaat wèl op de verhouding der
..miners and their customersquot;, evenals Ep. 94. 58 Vgl. ook Ep. 94. 56:
nihil (natura), quo avaritiam nostram inritaret. posuit in aperto . . . illa
vultus nostros erexit ad caelum (vgl. boven: ad sidera erectum).
animo HUMUM SPECTANTE. Q: intimo met doorgeschrapte t.
B: antimo, maar zö, dat ti onduidelijk is en er eerst anumo gestaan
schijnt te hebben, q en andere jongere Hss. animo. In geen enkel Hs.
staat dus duidelijk en zonder meer een t. Animo voldoet zeer goed:
corpore . . . animo.

2. 48. FACILIS VICTU sqq. Vgl. Verg. Aen. I 445:. . . facilem
victu . . . gentem . . .

expeditissimus. Vgl. N.Q. i Praef. 11: Wie expeditus levisque ac
contentus modico (= facilis victu) sterft, zal gemakkelijk ten hemel
stijgen.

§ 14. (Z. 49 t/m 51):

Inhoud: Hoe kunt ge nu tegelijkertijd Dioge-
nes, diejuist door zich van alle technic k-p r o d u c-
ten zoveel mogelijk te ontdoen, een w ij ze was,
en den juist alleen door technic k-u itvinding be-
noemden Daedalus, beiden wijs noemen?
2. 49. DAEDALUM. Bouillet schrijft: ..Sic omnes codd. Grut. et
edd. Muretus tamen invenisse dicit in suo codice: Talum: et verius est
hoe. Sed Plinius N. H. Vll 56 (= § 198): fabricam materiariam Daedalus
(seil, invenit) et in ea serram ...quot; Met,,veriusquot; heeft Bouillet op zichzelf
gelijk, daar meestal voor de uitvinding van de zaag een na familielid
■^an Daedalus wordt opgegeven, meestal Talus, vgl. b.v. Ov. VIII 236
(Perdix), Apoll. III 15.9 (Talus), Diod. IV 76 (Talus). Alle drie
vertellen bovendien, hoe de zaag naar kinnebak of visgraat werd nage-
niaakt, wat Plinius niet heeft. Dit naboots-principe zal bij Posidonius,
Wanneer op deze plaats aan hem ontleend is. wat niet is uitgesloten, wel

i) Zie aant. bij z. 4.;.

evenmin ontbroken hebben. Vgl. hiervoor b.v. z. 8i, die aan Posidonius
ontleend is: „rerum naturam imitatus . . . duritia dentium ...ad simüi-
tudmem dentiumquot; met de juist genoemde Diodorusplaats IV 76: TccAcog
^/ati9iov Sia-irpi'aas, èpipi^aocro ttiv tpaxvirtita tcöv ósóvtcovquot;
Desondanks menen wij, dat Daedalum goed is: 1° daar alle goede
Hss. het hebben, 2° wanneer hier aan Posidonius ontleend is, dan
betrof het bij hem hoogstwaarschijnlijk een der „uitvinder-wijzenquot;
waar het in Ep. 90 voortdurend over gaat, één uit de reeks dus der

CAVA MANU. Vgl. Phaedr. 519: iuvat nuda manu captasse
fontem. Summers citeert: Diog. Laert. VI 37: feaadnEvósTroTaTraiSiov
tais x^pai Trtycv l^épp.^e tfls trippas t^v kotOAi^v, sitrd^v
„Traiöiov me veviktikev euteAeictquot;.

EXEMPTUM. Dit geven de quot;hss., behalve Q, die exceptum geeft,
wat Beltrami verkiest op grond van Ep. 1:9. 3: aqua . . ., quam ex lacvi
proximo excepero (ook komen daar calix en manus concava voor)
Doch wat doet het er toe, of ergens anders excipere staat. Vermoedelijk
zou exemero in 119. 3 niet eens kunnen, daar men dit van water (ergens

uit „pakken ) met zeggen kan (wel natuurlijk van een beker). Tenslotte

is exceptum verklaarbaar als ontstaan uit exëptum.
§ 15. (Z. 52 cn 55):

Inhoud: Ook in onze dagen is niet de knappe uit-
vinder van technische snufjes een wijze, maar
juist degene, die ons leert, dat we buiten alle
technieken kunnen.

Z. 52. IN INMENSAM ALTITUDINEM CROCUM Over de
sparsio van toneel en toeschouwers vgl. bijv. N.Q. II 9. 2: sparsio illa
quae ex fundamentis mediae harenae crescens in summam usque
amphitheatri altitudinem pervenit

LATENTIBUS FISTULIS. In Frontinus, De aquaeduct. Rom c

WD^T?. Ï'Snbsp;g®^®^ quot;P®^ ««^^quot;Itas canalesquot;.

EUmPOS Vnbsp;(Summers).

EURIPOS. Vgl. Qc. De Leg. II 1. 2: ductus vero aquarum, (als

weeldemtmg na pammenta marmorea en laqueata tecta opgesomd) quos

isti mlos et euripos vocant. Ook Plin. Ep. I 3. i; Seneca, in zijn jeugd

koudwatermamak, baadde er midden winter in: Ep. 83. 5- (ego) qui

kalendis lanuariis euripum salutabam. Met subito . . . impetu implêt aut

siccat is de eb en vloed uitgedrukt, die deze euripi van de echte Euripus
nabootsten.

VERSATILIA . . . LAQUEARIA. Summers citeert: Petron. 60:
repente lacunaria sonare coeperunt . . . ecce autem diductis lacunaribus
subito circulus ingens . . . demittitur.

COMMERCIUM SERICORUM. Zijden stoffen, gemaakt door de
Seres in O.-Azië. Vgl. Ep. iio. 14; et vestes ultra non tantum nostrum,
sed ultra finem hostium advectas; Ben. VII 9. 5: Video sericas vestes ...;
hae ingenti summa ab ignotis etiam ad commercium gentibus accer-
suntur. Zie ook z. 77.

HABITARE . . . VESTITOS ESSE . . . HABERE NECESSARIA.
Vgl. dit met z. 68: tecta . . . tegimentaque . . . fomenta.
quae TERRA POSUIT IN SUMMO. Vgl. Ep. 94. 56: nihil,
quo avaritiam nostram inritaret, posuit in aperto; Ep. iio. 9: ut ...
(homo) terram rimaretur . . ., non contentus oblatis; Ben VII i. 6:
■ • . quidquid nos meliores beatosque facturum est, aut in aperto aut
m proximo posuit.

2. 53. De tegenstelling supervacuus met necessarius (z. 52 en 53)
ook Ep. 49. 5 en 48. 9: die, quid natura necessarium fecerit, quid super-
vacuum. De coquus als object van minachting ook: Ep. 87. 17; 88. 18;
95. 23; 114. 26.

§ 16. (Z. 54 t/m 60):

Inhoud: De natuur geeft ons alles, wat we nodig
hebben en wie, zoals de oermens, eenvoudig
Jceft, is wijs, althans leeft als een wijze. Tegen
de koude beschermt ons de natuur met huiden
en veren van allerlei dieren.

2. 54. ILLI SAPIENTES FUERUNT AUT CERTE SAPIENTI-
BUS SIMILES. De absolute sapiens is heel zeldzaam, de oerlieden
ièken daar slechts op. Vgl. z. 166: omnibus bis virtutibus habebat
similia quaedam rudis vita. Ook in z. 54 denkt Seneca haast zeker aan
die oerheden, immers: a) er staat hetzelfde als in z. 166. b) er staat
Verleden tijd. c) met ille wordt in Ep. 90 zeer vaak oertijd en oerlieden
aangeduid (zie bij z. 34, p. 36). Zo zal even verder, n.1. in z. 57
Seneca eveneens met zijn gedachten in de oertijd wezen: vgl. (z. 57)
noluit met z. 30, die zeker over de oertijd gaat: illa docuit. Zie verder
over deze kwesties: hfst. I § i, p. 89—96.

Z. 55. SIMPLICI CURA CONSTANT NECESSARIA. Vgl bv
vtua su™^nbsp;^^nbsp;-P-

Z. 56. SEQUERE NATURAM. Q: si si quere; B: si sequare uk
sequere verbeterd; dett. si sequeris, sequare. sequaris. Hense ze
sequere Oxnperat.), ook Gertz, vergelijkend met Ep 95. 23: innLe
rabdes esse morbos non miraberis: cocos numera en Ep 4' 4^^
ve le cognosces: da posse. Maar Beltrami: Sed particula adempta oratio
n s ructura abrupta et exukans bic effici videtur sententiolis nimia
brevitate subsequentxbus. et sequere pro sequeris ut scriberet noster
dausulae concmmons studio adduci potuk. Bertil Axelson daarentegen

f sTrofBemerkungen zu Seneca's N.Q. Lund J J
p. 86) bepleit de imperat: „Einerseits bildet der Imperativ die duLh

Eldunf'nbsp;quot;nbsp;difficüior.'anderseit i S

überliefert. Dial. II 19. 3: etiam si premeris et infesta urgere cedere

rnrdTcodd'^rnbsp;Herausgeber auszer Herr:

mit den codd. dett. urgeris lesenquot;. Wij achten deze bewijsgronden

sterker dan Beltrami's welluidendheidsargument en handhaven dus

—lezing van B '

Ben V2. • n ;nbsp;hbrorum multitudo. De

ßen. V 23. I. Occupationibus districtus. INSTRUXIT Val Fn

QUAECUMQUE = ad omma. ad quae. CORTICIBUS ARBORUM

AV^TLUM^nbsp;^^ - -- kleding

airq^e !vibu?'-nbsp;™ ^3: velaturque

z. 60. TERGIS VULPIUM INDUITUR AC MURUM Mures =
marters. Niet dus ..Mäusefellequot;, zoals R. lp. 398 vertaalt. In deze en

1 0X^7nbsp;--P-kelijke toestand bij

de oerbevolking gereconstrueerd met behulp van de huidige toestand

ten Noorden der Romeinen. Vgl.

ZlZÜnbsp;'' supra scripta sunt originibus insti-

tuta esse possumus sic animadvertere. quod ad hunc diem nationibus

XXXI ci: ;; rnbsp;constituuntur. Vgl. nog Am^Marc

petlfbus Sil . quot;quot; •nbsp;l-teis vel ex

pelhbus silvestrium munum consarcinatis. Ook hier wordt het gebruik

gelocaliseerd bij de primitieve „randvolkenquot;. Zie hierover o.a. comm.,
P- 73.

§ 17. (Z. 61 t/m 64):

Inhoud: Ook om on derdak te geven is de natuur
toereikend. Holen, eenvoudige hutten en kuilen
Weren hitte en kou en kunnen zonder kunst ge-
maakt worden. ^

2. 62. NON VETUSTAS MULTA ABDIDIT LOCA, QUAE .. .
IN SPECUM RECESSERUNT? Volgens Summers betekent vetustas
hier vetusti, vgl. N.Q. IV 2. 17: in eademopinione omnis vetustas fuit.
ï^aar Ep. 91. 12 staat: (urbes) casurae stant. . ., sive vestustas a qua
nihil tutum est, expugnaverit minutatim . . . Ook daar is het ongeveer
de ,,tijdquot;. Bücheler maakt de coniectuur: ,,non vetustas se in multaquot; . .,
(later weer verdedigd door A. Bourgery, Rev. Grit. XLVIII 1914P. 113),
hem ook niet voldeed. Lipsius wil adedit. W^eliswaar vonden wij
Ep. 41. 3: exesis en excavatus, maar daar zijn 't saxa die weggevreten
2yn, van ,,plaatsenquot; kan men zich dit toch minder goed voorstellen,
^advig zegt: ,,Si abdidisset ea natura, nihil homines iuvarent. scriben-
dum est deditquot;. Maar abdere is toch niet: onvindbaar verstoppen: de
n^ensen hoefden ze maar op te zoeken. Wij zien echter het bezwaar
ruet in van een letterlijke vertaling: ,,Heeft de lange loop der jaren (dan)
quot;^let vele plekjes veilig verstopt, die een diep inspringende grot hebben
gevormd = zich aan het oog onttrokken hebbenquot;. Abdere en recedere
quot;drukken het veilige dezer schuilplaatsen tegen vijand en roofdier uit.
H. I. Mueller zegt: abdidit = abdita dedit. Hij wil o.i. zeggen, dat de
gewone betekenis van abdere: ,,iets verplaatsen naar een verborgen
plekquot;, hier niet past. Doch die past hier wel: Eerst was de schuilplaats
Zichtbaar voor ieder aan de buitenzijde van een rotswand. De vetustas,
invretend, verplaatste hem echter meer naar binnen, de rots in, en liet
b.v. struweel over heen groeien. Vgl. Verg. Aen. VIII 193: Gacus'
^Pelunca was: vasto summota recessu = „door middel van een grote
terugwijking achteruit gelegd, aan het gezicht onttrokkenquot;. O.i. drukt
^ummovere hier precies hetzelfde uit, als op onze plaats abdere en in plaats
'^an het werkwoord recesserunt is het substantief recessus getreden.
Vgl. voor abdere nog: Lucr. VI 809: terrai penitus scrutantes abdita,
Tac. Germ. 16. 3: abdita (van subterraneos specus gezegd) ignorantur
(n.1. door den vijand). Tot zover de tekstcritiek. Voor de inhoud van

de zin kan men nog vergelijken Phaedr. 539: opaca dederant antra
nativas domos; Ov. Met. I 121: domus antra fuerunt.
Z. 63. NON QUILIBET VIRGEAM CRATEM TEXUERUNT
MANU. Deze lezing en die van Haase-Hauck (quaelibet virgea in cra-
tem texuerunt manu) komen het dichtst bij de handschriftteksten en
dus het meest in aanmerking. Het pronomen met -libet drukt bij persoon
of zaak gelijkelijk het gemakkelijke van dat hutbouwen uit, resp. „iedereen
kon hetquot; of „overal was het materiaal aanwezigquot;. Toch lijkt de eerste
lezing ons de beste, manu krijgt dan meer relief: ,,iedere willekeurige
maakte ze eigenhandigquot;. Bovendien drukt quaelibet virgea nauwelijks
een voorstadium uit van, geeft practisch hetzelfde aan als cratem, beide:
vlechtwerk. Ook dit pleit dus voor quilibet. Gemoll wil de hele z. 63
verplaatsen vóór z. 61 opus est tamen, omdat in z. 63 opeens weer
sprake is van hiems en pluviae, terwijl het toch bij de rubriek ,,calorem
propellerequot; staat (Adn. cr. in Sen. epist. mor. 1886 p. 17) en Albertini
gaat hiermee accoord, aldus Beltrami. Maar, zegt deze zelf (ed. 1926, II
praef. p. XXXVIII sqq.), men moet deze plaats in twee onderwerpen
verdelen: eerst gaat het over lichaamsbedekking (§ 16), dan over onder-
dak (§ 17), vgl. § 15: habitare . . . vestitos esse . . . Beide als antwoord
tot een denkbeeldig tegenstander, die eerst gezegd zou hebben: frigus
intolerabile est corpori nudo (kleding) en vervolgens: opus est tamen
enz. (onderdak). Het tweede antwoord gaat eerst in 't algemeen over
grotten, en dan in 't bizonder over de Syrticae gentes. Dat de volgorde
wat verstoord is, komt vaker voor. Aldus Beltrami. Volgens hem zou het
daarom moeten zijn: operuere fastigium et aestus pluviisque per devexa
labentibus hiemem transiere securi (vgl. z. 40). Ook Buecheler denkt,
dat er iets is uitgevallen, zodat de tekst luidde b.v.: operuere fastigium
ut et aestatem possent et. . . enz. of: . . . hoe modo et calorem aestivum
et. . .

Beltrami's opmerking is o.i. juist: nadat in § 15 de indeling in huizen,
kleding en lichaamsbehoeften is gemaakt, worden in § 16 de kleding
(corpori nudo), § 17 de huizen, § 18 en 19 vooral de lichaamsbehoeften
behandeld. Niet dus in § 16 hoort het hut-stuk thuis, zoals Gemoll wil.
In de oorspronkelijke volgorde bij Posidonius (zie hfst. IV p. 127—129)
zal de hut na de grotten/holen van § 17 zijn behandeld, hoort dus o.i.
bij Seneca eind § 17 te staan, dus z. 63 en 64 omkeren. Doet men dat
en voegt dan iets toe over de hitte-afweerkracht in de geest van Beltrami
of Buecheler, dan bevredigt het echter nog niet: de hut-zin moet net

als de grotzinnen niet ook, maar juist, eigenlijk alleen daarover handelen.
Hij vah n.1. onder calorem sohs aestivi propellere. Toch is juist dat
schuine dak (fastigium), zoals uit Vitruvius II i. 3 eind (zie ook hfst. IV

§i p. 127) blijkt, vóór alles winter-afweer. Geheel bevredigend zou het

dus pas zijn, wanneer men z. 63 naar eind § 17 verplaatste, en daar
niet iets in maar vóór voegde, n.1. een derde zinnetje van den mterlocutor
(na arens humus dus), b.v.: „Imbres hiemales arcendi suntquot;. „Quid ergo.
Non quilibet virgeam cratem enz.quot;. Men krijgt dan: § 16 kleding, dus
tegen lichaamskou; § 17 woning a) tegen zomerhitte, b) tegen winterkou.
Daar onze verandering vrij ingrijpend is, is er echter veel tegen. Doch
in elk geval zit o.i. de hiaat, zo die er is, bij wat de interlocutor zegt,
niet in de hut-zin. Minder ingrijpend en vrij bevredigend zou het
daarom zijn om de volgorde dan maar zo te laten, alleen de opmerking
begin § 17 uit te breiden, b.v.: opus est tamen calorem solis aestivi
umbra crassiore propellere, frigus imbris hiemalis tectis arcere. Omdat
de compositie van Ep. 90 uiterst zorgvuldig is, is het in elk geval niet
Waarschijnlijk, dat Seneca zo schreef, als is overgeleverd. Toch lijkt
het ons het beste het bij deze constatering te laten: hoe het wél was, is
toch niet met zekerheid uit te maken

2. 64. NON IN DEFOSSO LATENT SYRTICAEGENTES. Vitru-
vius II 1.5 vertelt hetzelfde over de Phrygiërs, waar hij de oude toestand
met die der nationes exterae vergelijkt, een stuk, wat volgens Remhardt
p. 404 vlgg. stellig aan Posidonius is ontleend: Phryges vero . . . tumulos
naturales eosque medios fossura detegentes et itinera perfodientes
dilatant spatia, quantum natura loei patitur ... ita hiemes calidissimas,
aestates frigidissimas efficiunt tectorum rationes. Ook hier de dubbele
n.1. (zomer- en winter)functie van de huisvesting, wat een uitvallen van
een vraaggedeelte van den interlocutor (zie onder 63) nog waarschijn-
hjker maakt.

1) Ook wanneer men hiemem (z. 63 eind) met storm, onweersbui (vgl.: Georg. I
321, Nepos. Att. 10. 6) vertaalt, verkleint men de moeilijkheid niet principieel:
een zomerse onweersbui met zware regens valt evenmin onder de rubriek: calorem
solis aestivi als de winter. Voor de betekenis „onweersbuiquot; zou kunnen pleiten,
dat men zich 's winters niet allereerst tegen regenbuien beschermt en dat ook uit
§ 10 niet blijkt, dat het over de winter gaat; uit Vitruvius II i. 3 blijkt dat echter wèl:
Postea quoniam per hibernas tempestates tecta non poterant imbres sustinere,
fastigia facientes luto inducto, proclinatis tectis stillicidia deducebant.

§ i8-19. (Z. 65 t/m 74):

Inhoud: De natuur is niet veeleisend. Wij zelf
maakten ons leven zo moeilijk en ingewikkeld.
De weeldezucht, die groeide met de tijd, was de
oorzaak van al die wever ij en en werkplaatsen.
Het is nu al boers om niet meer te eisen dan
nodig is.

Z. 65. ACTUM VITAE. Nomen actionis van agere gebruikt, omdat
er van degere geen nomen act. bestaat? Men zegt gewoonl. vitam degere;
actus vitae ook Ep. 76. 19; De Ira III 6. 4; Vita Beata 26. 4.
Z. 66. NIHIL AEGRE QUAERENDUM. Hier zal wel weer aan het
verwerven van schatten uit de aarde gedacht zijn. Vgl. 2. 47; N.Q.
V 15. 3; z. 160.

Z. 67. AD PARATA NATI SUMUS. Vgl. Hor. Carm. I31. 17:
Frui paratis . . . dones; Ep. 119. 15: Ad salutem omnia parata sunt et
in promptu.

Z. 68.. TECTA - TEGIMENTA - FOMENTA - CIBI. Vgl. z. 52:
habitare . . . vestitos esse . . . habere usibus nostris necessaria. Voor
de gedachte van de zin vgl. Ep. 4. 10: parabile est, quod natura desiderat.
Ep. 25. 4: Aut gratuitum est, quo egemus, aut vile.
ET QUAE NUNC INGENS NEGOTIUM FACTA SUNT. Voor et
quae = ,,en welquot;, „en in 't algemeen alles watquot; zie Baehrens Beiträge
zur lat. Syntax. Philol. Suppl. XII 1912 p. 403; Beltrami, ed. 1926, II
praef p. XXXIX; Bertil Axelson. Seneca-St. Kr. Bem. zu Sen. N.Q.
Lund 1933 p. 58/59.

PROUT. Madvig wil dit weg hebben, het zou als een verklaring inge-
voegd zijn. Beltrami's verdediging van prout is o.i. juist: „modus enim
omnium erat prout necessitas eratquot;.

MIRA. Q.B. en de meeste Hss. hebben misera; mira Pincianus „ex
vetere lectionequot;, ook enkele dett., verder Buecheler, Hense en andere
uitgevers vanaf Erasmus t/m Fickert. Summers kiest misera en vertaalt
met „cause of worryquot;. Hij vergelijkt het met sollicitus in B.V. 17. 4:
maxima quaeque bona sollicita sunt en Ep. 119. 15: deliciis omnia misere
ac sollicite comparantur. Ook Beltrami overwoog eerst ,.misera, i.e.:
miseris curis cruciantiaquot;. „Maarquot; zegt Beltrami verder, „in § 19 eind
heeft miseriae est de gewone zinquot;. Waarom dit een bezwaar is voor
een speciale betekenis van misera op onze plaats, ontgaat ons. In het
verband is echter o.i. mira gelukkiger: de rij pretiosa (i) ... mi(se)ra

(2) . . . multis conquirenda artibus (3) staat tegenover de voorafgaande
rij: obvia (i). . . gratuita (2) . .. opera levi parabilia (3). De nummers
3 staan tegenover elkaar, verder staat pretiosus tegenover gratuitus.
Er is dus een zekere waarschijnlijkheid, dat mi(se)r(us) tegenover obvius
staat. Dan komt mirus = buitengemeen, uitzonderlijk, prachtig uit, miser
minder goed. Ondanks de Hss. en Summers' parallel kiezen we in dit
geval dus toch, na lange aarzeling, mira.

§ 19. (Z, 70 t/m 74):

Inhoud: Zie bij § 18.

Z. 70. LUXURIA ... SE IPSA INCITAT ET TOT SAECULIS
CRESCIT. Vgl. N.Q.. I 17. 10: Processit enim paulatim in deterius
opibus ipsis invitata luxuria. INGENIO ADIUVAT VITIA. Summers:
..Exercises its brains to meet their demandsquot;. Dit lijkt ons juist, in
verband met Ep. 88. 18: luxuriae ministros . . . voluptatibus nostris
ingenia accommodantes sua.

2. 71. SUPERVACUA . . . CONTRARIA. Vgl. Ep. 89. 13: non
tantum supervacuas, sed etiam contrarias.

ANIMUM CORPORI ADDIXIT. Vgl. Ep. 71. 14: • • • mens hebes
et quae se corpori addixerit. Ook Helvia 11. 5; Ep. 28. 4; 110. 10; 124. 3;
addicere vooral rechtsterm: iemand tot betaling aan een ander ver-
oordelen, iemand wegens schuld als slaaf toewijzen aan.
2. 72. OMNES ISTAE ARTES. Deze minachtende term voor de
artes volgares ook Ep. 95- 8 en 95. 56.

aut CIRCITATUR CIVITAS AUT STREPIT. Summers: „the
noun circitor denoted according to Ulpian, Dig. 14. 3- 5- 4. a kmd of
pedlar who took clothes and linen goods round from door to doorquot;.
Is dus misschien circitare = circu(m)itare = „leurenquot;? Aut ... aut
drukt een tegenstelling uit, wij zouden daarom willen vertalen: „Al die
Zogenaamde kunsten, waarmee in de stad óf langs de huizen geleurd óf
luidkeels op straat gevent wordtquot;.

CORPORI NEGOTIUM GERUNT. Q,A,B, q, Hauck en Summers
hebben corpori. De andere Hss. en edd. hebben corporis. Beltrami
heeft tegen de datief op zichzelf geen bezwaar, daar deze kan zijn
gekozen naar analogie van alicui morem gerere, maar hij kan hier zijns
inziens licht een verschrijving zijn, daar twee regels vroeger ook corpori
voorkomt. Hij vgl. Ep. 8. 2: posterorum negotium ago en Ep. 35. i:

4

meum negotium ago. Ook Ep. 85. 37: tune enim ipsius sapientiae
negotium agit. Doch in De Clem. I 3. 5, waar werkelijk de uitdrukking
negotium gerere voorkomt, staat de datief: tamen manus, pedes, oculi
negotium illi (= animo) gerunt. Deze plaats geeft ook Summers. Op
de tweede plaats in Seneca, waar wij deze uitdrukking tegenkwamen,
N.Q. I 17. 2 is het niet uit te maken: in nulla re illa (= natura) luxuriae
negotium gessit. Daar de Hss. de datief hebben, wat door De Clem.
I 3. 5 bevestigd wordt, bestaat er o.i. geen reden dit te veran-
deren.

TAMQUAM SERVO PRAESTABANTUR. Hierover nemen wij
zonder meer Summers' aantekening over: „A slave had a right to bare
rations (called demensum in Ter. Phorm. 43, elsewhere diaria). Praestare
seems technical: cp. B. 3. 21. 2. aliquid quod dominus praestare servo
debeat, ut cibaria; Claud. 15. 71 diurnos, ut famulae, praestare cibosquot;.
NUNC TAMQUAM DOMINO PARANTUR. Vgl. Sext. Emp. adv.
math. IX 90: De mens heeft talloze hulpmiddelen nodig, o.a. Tpo9fjs
Kai aKsiracruÓTcov Kai rfjs dAAr|s toO acóuoros l-rriuieAefas (vgl

z. 68), TTlKpOU tivos TUpCCVVOU TpOTrOV É(p£0TCÖT05 flliïv Kal tóv
TTpÓS r| uépav 5ocoquot;uóv órrrcciToOvTos.

z. 73. MOLLES CORPORIS MOTUS DOCENTIUM. Vgl. Hor.
Carm. 3. 6. 21: motus doceri gaudet lonicos matura virgo.
INFRACTOS. Vgl. Ep. 114. i: ut aliquando inflata explicatio vigeret,
aliquando infracta et in morem cantici ducta; Ep. 115. 2: si circumtonsa
(oratio) est, et fucata et manu facta, ostendit illum quoque non esse
sincerum et habere ahquid fracti. Summers vertaalt „verwijfdquot; met
als voorbeeld Quint. I 10. 13 (musica) nunc in scenis effeminata et
impudicis modis fracta. Ook uit Ep. 115. 2 volgt ongeveer deze be-
tekenis. Vgl. voor de inhoud De Brev. vit. 12. 4.
Z. 74. DESIDERIAOPE NECESSARIA FINIENS. Vgl. Ep. 119.12:

Ut omnia naturalibus desideriis metiaris, quibus aut gratis satis fiat
aut parvo.

§ 20. (Z. 75 t/m 77):

Inhoud: Ook de kunst van het weven is volgens
Posidonius door de w ij zen uitgevonden.
Z. 75. DULCEDO ORATIONIS. Vgl. wat Strabo III2. 9 over
Posidonius' stijl zegt: oük d-rréxETai xfj; ctuviiSous priTopeias, dAAd
CTUV£veouc7i9 TOtïS uiTep|3oAaïs (bij de beschrijving van de Spaanse

mijnen). Volgens Reinhardt is het geen hoogdravendheid, waarvan
Strabo hier Posidonius beschuldigt, maar een onzakelijk zich uitputten in
kunstig gevonden vergelijkingen en woordspelingen. Doch auvEveouaia
(= hij is in geestvervoering) is begrijpelijker, wanneer men UTTEpßoAai
vertaah met: verheven beeldspraken, dan met: pittige vergelijkingen.
In elk geval vinden blijkbaar Strabo en Seneca beiden Posidonius' stijl
rhetorisch-onzakelijk (oÜK d-rréxeTai Tf^s CTWfiöous pr|TopEias en
dulcedo orationis abducat a vero). Merkwaardig is overigens weer, dat
het weverij-voorbeeld, wat die rhetoriek (dulcedo orationis) moet
illustreren, in hoge mate zakelijk en precies is (o.i. nog veel sterker, dan
in het Strabo-geval, dat Reinhardt uitvoerig bespreekt, zie boven).
2. 76. EX IS. Summers geeft hiervoor verschillende parallellen, doch
niet uit de epistulae. Vgl. dus nog Ep. 73. 5: Sed quemadmodum
Neptuno plus debere se iudicat ex is, qui eadem tranquillitate usi sunt,
qui plura et pretiosiora illo mari vexit.

PRIMUM . . . DEINDE. Eerst het spinnen, vervolgens het weven.
ALIA TORQUEANTUR FILA, ALIA EX MOLLl SOLUTOQ.UE
DUCANTUR. Het eenvoudige spinnen der zachte draden is in
ducere = deducere uitgedrukt, het ,,trekkenquot; van de draad uit de losse
Wolmassa. Het daarna eventueel harder maken door ineendraaien (tor-
quere) geschiedde volgens Bouillet op een aparte machine. Waarom
borden de zachte, eenvoudige draden het laatst genoemd? Misschien,
omdat bij het onder deinde volgende weven ook eerst de harde schering,
dan de zachte inslag (quod duritiam . . . remolliat) besproken wordt.
Ook Plato Leg. 5. 7 (734E) noemt de scheringdraden hard, die van de
inslag zachter.

QUEMADMODUM TELA SUSPENSIS PONDERIBUS RECTUM
STAMEN EXTENDAT. Het gaat over de ouderwetse weefstoel, twee
Verticale masten, van boven door een dwarsbalk verbonden, waar de
scheringdraden aan bevestigd waren, die voor het strak verticaal neer-
hangen van onderen met een gewicht werden voorzien. Men kan tela
^et weversboom = dwarsbalk vertalen, stamen met schering: ,,hoe de
dwarsbalk de schering strak uitspant doordat er gewichten onderaan
gehangen zijnquot; of men kan tela met schering, stamen met draad vertalen:
quot;hoe de schering, doordat er gewichten onderaan gehangen zijn, de
draden strak uitspantquot;. De volgorde tela suspensis ponderibus suggereert

R- I p. 12 vlgg.

sterk, dat de gewichten onmiddellijk onder de tela hangen, zodat de
tweede vertaling dan de voorkeur heeft. Zuiver geredeneerd spant
echter de schering de draden niet strak, doch doen dat de zaken, die
„aan de touwtjes trekkenquot;, d.i. gewichten onder en dwarsbalk boven.
Zo gezien lijkt de eerste vertaling weer overtuigender. Verstaat men
onder tela alles, wat op de inslag staat te wachten, dus dwarsbalk mèt
schering, misschien nog iets algemener „het weefgereiquot; (nu, na het
spinnen aan de orde), dan verdwijnen alle bezwaren. Gezien de vele
betekenissen, die tela hebben kan, lijkt ons dat niet te gewaagd: „Hoe
het weefgerei door het eronderaan bevestigd zijn van gewichten de
schering loodrecht strak trektquot;. Terwille van goede vorm en begrijpelijk-
heid kozen wij echter in onze vertahng de eerste der drie gegeven
opvattingen.

QUOD DURITIAM UTRIMQUE COMPRIMENTIS TRAMAE
REMOLLIAT: „die de hardheid der aan weerszijden drukkende
schering verzachten moetquot;. Met een soort brede houten sabel worden
de inslagdraden „vastgeslagenquot; tegen hun voorgangers en tegen de hen
aan weerszijden omvattende draden der schering. De hardheid der
laatste wordt a.h.w. door de zachtheid van de inslag gecompenseerd
HOC SUBTILIUS GENUS. Hoe waarschijnlijk abl. comp.: „een genre,
fijner dan ditquot;. Misschien is op dezelfde wijze abl. comp. N.Q. V 4. 3:
nadat Seneca een bepaalde theorie besproken heeft, gaat hij tot een
volgende over en zegt: numquid ergo hoe verius est dicere, multa . . .
ferri corpuscula. Vgl. P. Thomas, Sen. More. Choisis, Remarque72, i:
hic pour is .. . comme corrélatif après quo et quanto.
TELA lUGO VINCTA EST. Dat is de nieuwere methode, waarbij
de schering aan twee horizontale weversbomen bevestigd was. De even
en oneven draden van de schering werden door de weversroede, harundo
uiteen gehouden. Door een scherp schuitje (radiis acutis, Summers vgl.
met Soph. Antig. 976: KspKiScov ccKpaïai) werd de inslag ertussen in
geleid en aangeslagen met een over de hele breedte van het weefsel
lopende kam, tussen welks tanden de scheringdraden gespannen waren.
Z. 77. QUID SI CONTIGISSET ILLI ADDERE HAS NOSTRI-
TEMPORIS TELAS. Q.B,A, q en de meeste dett. hebben addere.
Erasmus videre, Beltrami en Hense adire. De gedachte is dezelfde als
in z. 117/118 (zie commentaar § 31): „De knapste uitvindingen werden
gedaan na de tijd, dat de wijze zich, volgens Posidonius, met uitvindingen
bezig hield. Juist van die subtielste moderne uitvindingen is wel bij

uitstek evident de afkomst van niet-wijzen aan te tonen. Maar wat is
er dan voor reden om aan te nemen, dat er bij die veel eenvoudiger
uitvindingen indertijd wèl wijzen te pas moesten komen?quot; Hoe knapper
de moderne uitvinding (z. 117), hoe banaler haar uitvinder (vgl. z. 97
en 122), hoe sterker de absurditeit van Posidonius' stelling: ,,aan die
eerste eenvoudige uitvindingen kwamen wijzen te pasquot;, dus in het oog
springt. Daarom in z. 117: cuperem Posidonio aliquem (seil, moderne)
vitrearium ostendere, wat overeenkomt met in onze zin: quid, si contigisset
Uli adire has nostri temporis telas? Is nu in dit verband addere, wat alle
goede Hss. geven, fout? Wij zullen hfst. IV § i, p. 124 vlgg. zien, dat Posi-
donius de architectuur besprak tot het tecta moliri, tot haar ontwikkeling
in zijn eigen tijd toe. Het is dus te verwachten, dat hij ook de weefkunst
tot b.v. ± 100 v. Chr. behandelde. ,,Oblitus postea repertum hoe subtilius
genusquot; (z. 76) betekent dus niet, dat Posidonius de behandeling van
dit genus vergat, maar dat hij, juist door dit genus te behandelen, en
buiten wijzen om te laten uitvinden (z. 91 en 111) er aan had kunnen
denken, hoe het eenvoudiger genre dus natuurlijk zonder wijzen tot
stand kon komen. Had dus slechts Posidonius het extra knappe der
modernste vindingen uit Seneca's eigen tijd, het extra banale der mo-
derne vinders meegemaakt, dan was die absurditeit ook hem zelf stellig
opgevallen. Was dus Posidonius slechts in staat geweest aan zijn lange
ontwikkelingsreeks die subtielste, die meest ,,onwijzequot; uitvindingen
uit Seneca's tijd toe te voegen, dan had ook hij zeker niet meer de eerste
oorsprong bij wijzen gezocht. Wij zien dus geen dwingende reden
om de lezing van Q, B, A, q en de meeste dett. te wijzigen.
IN QUIBUS. Q, B, A en q hebben deze lezing, dett. quibus. Baehrens^)
en Bourgery^) willen de praepositie behouden. Beltrami denkt, dat
door 't volgende in qua ook hier door een interpolatie in is komen te
staan en verwerpt het. Castiglioni wil „ex quibusquot;. Wij geven kort weer,
'wat V. Bulhartquot;) zegt: ,,In wordt door Baehrens verdedigd en als instru-
nientalis verklaard, met verwijzing naar Vitruv. V 3. 8: organa in aeneis
laminis perficiuntur en id. VIII 3. 10: efficiunt in his crustis (korst)
in agris saepta. Datgene, waaruit iets vervaardigd is, staat dus ook op
de beide parallelplaatsen aangegeven door in -h abl.quot; Doch Bulhart zelf
in schrappen en tela vertalen met weefstoel, zoals in Cato 14. 2: telas

Beiträge zur Lateinischen Syntax. Philol. Suppl. XII p. 441.

2)nbsp;P. 386.

3)nbsp;Kritische Beiträge. Wiener Studien 1930, p. 70.

togalis duas; Ov. Met. IV 394: coepere virescere telae; id. VI .76-
stamina barbarica suspendit callida tela. Enige regels tevoren in onze
briet kan men het trouwens ook 20 opvatten (zie bij z. 76). Bulhart
vertaalt dan: „unsere heutigen Webstühle auf denen... verfertigt
werden Maar juist wanneer tela het weefgetouw is, kan men in quibus
ook uitstekend handhaven (vertaal: waarop). Ook in 2. 76 staat: in quo
tela lugo vmcta est. Dit kan echter niet als parallel dienen, want men
zou dan moeten vertalen: „een verfynder type weefstoel, op welke de
schering aan de dwarsbalk is bevestigdquot;, wat tamelijk ge2ocht is Ook
zonder deze parallel willen wij echter toch in behouden, daar het in de
beste Hss. staat en goed verdedigbaar is. Baehrens i) gebruikt ook nog
het volgende argument: „auszerdem hat das folgende in qua seinen
Einflusz geubt: so bekam man einen symmetrischen Satzbauquot;. Ook
Bourgery zegt: „Les commentateurs suppriment contre l'unanimité
des manuscrits la préposition, nuisant ainsi ... à la symmétrie de la
phrase . Zeer overtuigend lijkt ons dit argument echter niet
VESTIS . . ., IN QUA . . . NULLUM CORPORI AUXILIUM
NULLUM PUDORI EST. Vgl. Ben. VII 9. 5: vestes . . ., in quibus
nihil est, quo defendi aut corpus aut denique pudor possit. Horatius-
berm. I 2. loi: Cois tibi paene videre est nudam. Tac Ann II 33-
decretumque . . ., ne vestis Serica viros foedaret. 't Gold dus ook voor
de mannen, vgl. Ep. 122. 7: qui commutant cum feminis vestem.

§ 21. (Z. 78 t/m 79):

Inhoud: Ook de 1 a n d b o u w b e g i n s e 1 e n werden, vol-

gens Posidonius, door wijzen uitgevonden, alsof

met ook nu nog gewone boeren de landbouw
verbeteren.

Let op facunde en describit, zoals in § 20: dulcedo orationis en dum vult
describere.

Z. 78. PROSCISSUM . . . ITERATUM. Summers vgl. Col. II 4 4-
Censeo quod lam proscissum est iterare.

COLLECTAS, colligere = wieden, ook Ep. 6. i: quidni multa habeam
quae debeant colhgi.

i) Zie noot i vorige bladz.

§ 22. (Z. 80 t/m 87):

Inhoud: Ook het maalbedrijf (dat zou zijn uitge-
vonden als navolging van het eten kauwen),
met daarna het kneden en eigenlijke bakken.
Zou volgens Posidonius uitvinding van den
sapienszijn.

Z. 80. IN PISTRINUM . . . SUMMITTIT. Summers vgl met Cic.
De orat. I 46 en met het in de comedie tegen slaven gebezigde dreige-
ment: „je zuh naar de molen gaanquot;, en concludeert dan, dat deze uit-
drukking misschien ook spreekwoordelijk was voor: „gedegradeerd
wordenquot;.

Z. 81. REKUM NATURAM IMITATUS. De imitatie-gedachte, die
Posidonius dus volgens onze plaats aanhing, ook Cic. Leg. I 26: artes . . .
repertae docente Natura. Quam imitata ratio res ad vitam necessarias
sollerter consecuta est. N.D. II 37: . . . homo ortus est ad mundum . . .
imitandum . . . N.D. II 81: (natura), cuius sollertiam nulla ars . . . con-
sequi possit imitando. N.D. II 152: nostris denique manibus in rerum
natura quasi alteram naturam efficere conamur. Verder Ovid. Met.
VIII 244 en het hierbij opgemerkte onder z. 50. Bij Seneca: Ep. 65. 3:
omnis ars naturae imitatio est. Ep. 66. SQquot;- Quid est ergo ratio? Naturae
imitatio. Zie over de imitatie-theorie bij Posidonius Reinhardt Reeds
Aristoteles zei Meteor. 4. 3:nbsp;^ quot;^^X^ti Tqv cpucjiv. Ook Demo-

critus hing de imitatie-gedachte aan, zie hierover p. 133. 4) P- i39—HO-
Gerhäuszer p. 18 schrijft: „Die gleiche Vorstellung begegnet uns auch
in dem nach Rainfurt erheblich von Posidonius beeinfluszten Protrep-
tikos Galens p. i, 13 ff: Kaibel: Ó S'avepcouos ... Kai ttiv u^cvtiktiv
ÈmHTiacn-o tos dpdxvas Kai TrAórrEi KOÖdirEp at néAiCTaaiquot;.
2. 82. TUNC VERO MISCETUR. Moet er een woord als b.v.
saliva(e) bij, zoals enkele dett. hebben? Bouillet zegt: „Sed, ut vinum
miscere dicimus, intellegentes aqua, sic et hic nude miscetur stare
potueritquot;. Dit lijkt ons juist.

2. 83. AQUALICULI FERVORE. Aldus de meeste uitgevers tot
Haase. Een aquahculus is een waterkruikje, maar ook maag of buik.
Buecheler en Hense zetten aequali eius, op grond van Hs. B, dat heeft
culi

aequalieius; Behrami: aequah ubi. Bourgery^) echter verdedigt weer

ï) R. I pp. 133. 259. 400.
p. 287.

aqualiculi, „d'abord parce que je ne vois pas ce que vient faire aequali
ensuite parce qu'il me paraît plus facile d'expliquer d'où vient la leçon
aequah eius que la glosse culiquot;. O.i. is dit juist, temeer daar in N.D II
136, m een uitvoerig stuk over de spijsvertering, dat min of meer pa-
rallel loopt met de beschrijving in Ep. 90, evenmin iets staat, wat
met fervor aequalis in verband te brengen zou zijn
tunc DEMUM CORPORI ACCEDIT. Vgl. Ep, 2.' 3: Non prodest
cibus, nee corpori accedit, qui . . . Ep. 84. 6: Ahmenta . . . tum demum
in vires et in sanguinem transeunt

Z. 84. PARS IMMOBILIS. Dit zijn de boventanden. Voor de inhoud
van de zin vgl. Reinhardt^): „Aehnlich Nemesios. S. 238 Matthaei
(aus Galen): (t] yAcoTra) Tf)v rpocpfiv toïç èSoOaiv OTropciAAoucra
KccOa-rrep aî àAsrpîSeç tôv aÏTov Taîç uOAaiç
Z. 85. REGERUNTUR. Vgl. refertur in z. 82.
Z. 86. PERDOMUIT. Kneden, eigl. klein krijgen. Summers vergl.:
(^ato Agr. 74: farinam m mortarium indito; aquae paulatim addito
subigitoque pulchre: ubi bene subegeris defingito coquitoque. Ook uit
het emd van z. 86 blijkt weer, dat Posidonius de ontwikkeling gaf tot
zijn eigen tijd toe (vgl. z. 77).

§ 24. (2. 88 t/m 90):

Inhoud: Dit alles zijn weliswaar uitvindingen van
de ratio, maar niet van de recta ratio, wel van
den mens, met van den sapiens, zo goed als het

construeren van een schip, dat naar de vis werd

gemodelleerd.

Z. 88. ONMIA ISTA RATIO QUIDEM, SED NON RECTA
RATIO COMMENTA EST. Vgl. z. 44 en 47; ook Cic. N.D. III
66—78, waar hij o.a. het verschil tussen ratio en bona ratio laat uitkomen
(69/70); verder Dio Oratio 71 (Arnim vol. I p. 181). Deze kon als titel
hebben: „Haec ratio quidem sed non recta ratio invenitquot;. Daedalus,
die bij z. 49 ter sprake kwam. komt er ook in deze oratio van Dio slecht
af: ..Hij deed er niet goed aan het labyrinth te bouwen, waar burgers
m omkwamen, hij had Pasiphaë niet moeten helpen, en zijn eigen zoon
bij het vhegen met moeten doen omkomen. Ook de timmerman die

i) R. I p. 397 noot.

Paris' schip bouwde, handelde daarmee verkeerd. De wijze slechts
weet de juiste toepassing der techniek, daar hij slechts het CTUpqgt;epov
kentquot;. Vgl. ten slotte Reinhardt i): „Das zu tiefst Entscheidende (n.1.
van Posidonius' cultuurgeschiedenis met die van Democritus en Epicu-
rus) ist, dasz an die Stelle des Naturzwangs . . . eine Kraft aus einer
anderen Welt tritt: die unfehlbare Vernunft, lateinisch recta ratio.
Griechisch ópeós Aóyosquot;. En dan in een noot: „Dies ergibt sich aus
der Polemik Seneca's 90. 24quot;; volgt onze zin. Volgens Remhardt heeft
dus Posidonius de uitvindingen wèl product van den ópGós Aoyos ge-
noemd. Ook ons lijkt dit, althans voor de principiëele begin-uitvmdin-

gen, juist.

2. 89/90. Ook hier weer de imitatie-gedachte. Vgl. bij z. 81.
§ 25. (Z. 91 t/m 97):

Inhoud: Posidonius beweert, dat dit alles welis-
waar door wijzen is uitgevonden, maar daarna
aan minderen dan zij overgelaten. Doch deze
uitvinders waren evenmin wijzen als de moder-
ne, die meest gewone slaven zijn. De wijsbegeerte

zit dieper. Posidonius neemt dus slechts in een bepaalde ont-
wikkelingsperiode van de menselijke geschiedenis wijzen als uitvinders
aan. Ook in z. m is die gedachte uitgedrukt: „non abduxit, inquam,
se, ut Posidonio videtur, ab istis artibus sapiens, sed ad illa omnmo
non venitquot;. Zie hierover hfst. VIII § i, p. 184—188.
2. 91 SORDIDIORIBUS MINISTRIS. Vgl. Ep. 88. 21, waar de
„laagstequot; artes door Posidonius volgares et sordidae genoemd worden.
Het zijn deze artes, n.1. de technieken, die later aan sordidiores ministn

Werden overgelaten.nbsp;_

2. 93 SPECULARIORUM. specularia = dunne, doorzichtige glas-
platen (vgl. Mau, Pompeii p. 289), voornamelijk in openbare gebouwen
en woningen van rijken gebruikt. Vgl. Ep. 86. 11; Plin. Ep. II i7- 4-
SUSPENSURAS. Steunbogen, ophogingen. De vloeren van de baden
werden op enige afstand boven de grond gelegd; daartussen was de
inrichting voor de verwarming. Om het bovengedeelte te verwarmen
waren buizen in de muren aangebracht. Omdat deze baden op ver-
hogingen gebouwd waren, werden ze pensilia genoemd. Vgl. Val. Max.

i) R. I p. 400.

IX I. i: C. Sergius Orata pensilia balinea primus facere . . . instituit Niet
alleen baden werden zo verwarmd, zie Plin. Ep. II 17. 9; De Prov 4 o
Z. 94. MARMORA. In Ep. 86. 5 zegt Seneca, dat men zichzelf arm
vmdt, wanneer men geen badkamer heeft van Egyptisch marmer, met

mlegwerk van Numidisch. Ep. 114. 9.. ^t parietes advectis trans maria
marmoribus fulgeant.

Z. 95. SUSCIPIMUS heeft Q. B heeft suscipimus, gecorrigeerd uit
suscep^mus. In cod. Harl. en cod. Vat. Rom. 2216 suspendimus. Behrami,
die suscrprmus kiest, vgl. De Ben. VI 15. 7: Quantum nobis praestat,
qui labentem domum suscipit. Doch hier eveneens suspendit; het ver-
volg lu^t n.1.: (et qui) agentem ex imo rimas insulam incredibih arte
suspendit; vgl. ook 2. 33 en het daarbij in de commentaar opgemerkte
over suspendere = duizelingwekkend hoog optrekken. Het duizeling-
wekkende in de betekenis van suspendere ook nog Verg. Aen. VIII 190
en De Ira I 21. i: nemora suspendere = bossen hoog doen zweven
(vgl. „hangende tuinenquot;). Wij houden ons aan suscipimus. daar de beste
hss. dit hebben, maar ook suspendimus geeft dus een zeer goede zin-
het hoge en gevaarlijke van zo'n geweldig, op een cenatio (z 37)
berekend paleis (capacia populorum) is dan goed uitgedrukt Op het
eerste voorwerp „porticusquot; past echter suscipimus weer beter
z. 96. VERBORUM NOTAS. „Stenografische tekensquot;; vgl Wein-
berger art. Kurzschrift R-E. XI p. 2222 vlgg.; Gaerte, art. Semeion,
ibid. IIA p. 1341; Summers ad. loc.

ET CELERITATEM LINGUAE MANUS SEQUITUR Vgl

Ep. 121. 6 (van een expressie-danser): ... et verborum velocitatem
gestus adsequitur.

Z. 97. VILISSIMORUM MANCIPIORUM. Vgl. Ep 87 15- nam
et in grammatica et in arte medendi aut gubernandi videmus bona
bumiliimis quibusque contingere.

ALTIUS SEDET. Summers vertaalt „hogerquot;: „the metaphor may be
that of a tribunal (Ep. 74. 28; 76. 31; m. 4) or a professional chair
(Lp. 88. 4). Vgl. voor het beeld der hoog zetelende wijsheid ook: Ep 68 2quot;
92. 26; 87. 16 eind. Door het vrij gebruikelijke dus van het beeld der
hoog verheven wijsheid is men geneigd Summers' interpretatie juist te
achten. Echter: Ep. 115. „ staat: teneris infusa cupiditas altius sedit
crevitque nobiscum: „heeft zich dieper genesteldquot;. Op onze plaats dus-
altius sedet = „zit dieperquot;: daarom dus werkt de wijsheid niet in op
de banden, manus, maar op het innerlijk, de animus. In 't verband komt

dit beter uit, dan „zetelt hogerquot;, ook is de parallel treffender. Toch
achten wij het geenszins zeker uitgemaakt, welke der beide betekenissen
altius sedet op onze plaats heeft.

§ 26. (Z. 98 t/m 100):

Inhoud: De philosophie vond niet dans, trompet
en fluitspel uit, evenmin als vestingmuren en
oorlogstuig, zij vermaant integendeel het men-
selijk geslacht tot eendracht en vrede.
Z. 98. QUID . . . ERUERIT . .. EFFECÈRIT. Hauck merkt hierbij op:
.,De eeuwige banausos-vraag, die aan de philosophie gesteld zal worden:
Wat hebben wij er aan?quot; Dit is vermoedelijk wel juist. In Ep. 58 im-
mers, waar de Platonische Ideeën besproken worden, zegt Seneca (§ 25):
„Quid ista mihi subtilitas proderh? Si me interrogas, nihilquot;. „Des-
nietteminquot; zegt Seneca, uit alles „eruere aliquid conor et utile efficerequot;.
Hier dus dezelfde combinatie van eruere en efficere in eenzelfde verband.
Let verder op het perfectum. Seneca denkt hier weer aan de historisch
zich ontwikkelende philosophie.

Z. 99. DEDECOROS. Lezing van Q,B,A, decoros tt en cod. Palatinos
Tertius Gruteri. Buecheler, Beltrami en Hense lezen decoros, tegen het
gezag der beste Hss. in. Deze verandering van de overgeleverde tekst
lijkt ons alleen gerechtvaardigd, wanneer er tegen dedecoros ernstige
bezwaren bestaan. O.i. is dat echter niet het geval. Beltrami zegt: „de
plaats (sc. § 26) duidt ook verder niets afkeurenswaardigs aanquot;. Zijn
bezwaar is blijkbaar, dat b.v. ook cantus dan een ongunstig oordelend
adjectief bij zich zou moeten hebben. Maar is dh een afdoende reden
om de tekst te veranderen? BeUrami denkt, dat dedecoros in de tekst
is gekomen onder de invloed van § 19 (z. 73). waar corporis motus èn
cantus minachtend „mollesquot; worden genoemd. Maar is het niet waar-
schijnUjker, dat Seneca zelf die gedachte uit z. 73 nog door 't hoofd
speelde en dat hij deze nog weer eens opnam, zoals hij dat zo vaak doet?
Trouwens, dat in de verdere opsomming van § 26 niets afgekeurd zou
worden, lijkt ons ook niet juist: voor een anti-militaristisch Stoïcijn zit
er ook in de opsomming arma . . .muros . . .bello utilia wel degelijk iets
denigrerends. De tegenpartij bewondert oorlogs- en danskunst juist
wèl en nu wil Seneca weer goed laten uitkomen, hoe dwaas dat is: „Gij
moogt dat dan bewonderen, ik sluit de oorlogskunst, die tweedracht

zaait (tegenover: ad concordiam), de dans/muziekkunst, die vaak tot
onzedelijkheid ontaardt (dedecoros) volstrekt van de philosophie uitquot;.
Vgl. ook Plato Epinomis c. 2, waar precies zo eerst de artes volgares
daarna de artes ludicrae (waar het ook in § 26 in hoofdzaak over gaat)
van de wijsbegeerte worden uitgesloten en waar dan over die kunste-
naars gezegd wordt, dat zij nabootsen: quot;rroAAoïs 5' auxcöv tcöv acopdrcov
OU irdvTcos euaxilMoai (= dedecoros corporis) muiiMaaii)
PER TUBAM AC TIBIAM CANTUS, QUIBUS EXCEPTUS
SPIRITUS . . . FORMATUR IN VOCEM. Madvig weet hiermee geen
weg. Hij redeneert: „Mirificos vero cantus, (et cantus per tibiam!)
quibus excipiatur spiritus et in vocem formeturquot;. De oudste cod'
Bambergensis heeft, zegt Madvig verder, cantisaliqui (quibus), waarvan
hij zegt canUsali i.e. canales. Seneca zelf „verbiedtquot; iemand (aldus
Madvig), te twijfelen aan de juistheid van deze oplossing door in
Ep. 108. 10 het woord canalis te gebruiken. Madvig heeft blijkbaar
met gezien, dat het antecedent van quibus niet cantus is, maar de tuba
en tibia, waardoor (instrum.) onze adem opgevangen wordt en tot een
klank gevormd. Quibus is nog meer bepaling bij exceptus dan bij formatur
(„waardoor opgevangen zijnde onze ademquot;enz.). Cantus per tibiamlevert
natuurlijk volstrekt geen bezwaar op. Muziekinstrumenten canunt
en laten cantus horen. De lezing canalis is ook uit de Bambergensis
alleen met veel fantasie te reconstrueren. De opeenvolging motus
canalis als object van eruerit, effecerit is ook zeer vreemd, die van motus
. . . cantus daarentegen volkomen logisch. Natuurlijk „verbiedtquot; het
feit, dat Ep. 108. 10 canalis staat, allerminst om Ep. 90. 26 cantus te
lezen. Madvigs redenatie lijkt ons dus niet gelukkig
AUT IN EXITU. Geldt voor de tuba. In Ep. 108. zo staat van de tuba-
cum illum (n.1. spiritum nostrum) tuba per longi canalis angustias
tractum patentiore novissime exitu effudit

AUT IN TRANSITU. Wordt van de tibia gezegd. Seneca denkt bij
deze zm aan een orkest, (per tubam ac tibiam = door middel van)
zoals aanzienlijke Romeinen er particulier op na hielden. Zie Wagen-
voort, aantekening bij Ep. 12. 8 % die voorts Livius 36. 6 en Cicero

1)nbsp;Ons ontbreekt in dit proefschrift de ruimte om over de zeer vergaande en merk
waardige overeenkomst tussen Seneca Ep. 90 en Plato, Epinomis 974 E vlse te
schrijven.

2)nbsp;P. 63.

Rose. Am. 46. 134 citeert. Vgl. ook De Ben. IV 6. 5 (let op: vocum
varietates, spiritu nostro, cantus).

§ 27. (Z. 101 t/m 103):

Inhoud: Zij maakt niet de instrumenten, nodig
voor het vervaardigen van wat in de dagelijkse
behoeften voorziet. Zij is de kunstenares van
het leven zelf, dat daarom ook aan haar onder-
geschikt is. Hoeveel te meer dus zijn van haar
afhankelijk de kunsten, die dit leven tooi geven
Z. 101/102. INSTRUMENTORUM OPIFEX ... ARTIFICEM
VIDES VITAE. Opifex is hier, als tegenstelling tot artifex uit de volgende
zin, nogal minachtend gezegd. Zonder deze denigrerende klank wordt
het gebezigd bij Cic. N.D. II 142: Quis vero opifex praeter naturam.
Juist in de zeer nauw met Ep. 90 verbonden Epp. 88 en 95 staat resp.
88. 20: hae viles . . . artes ad instrumenta vitae plurimum conferunt,
tamen ad virtutem non pertinent en 95- 8: omnes istae artes circa in-
strumenta vitae occupatae sunt, non circa totam vitam. Vgl. ook Marcia
18. 7: disces docebisque artes, alias quae vitam instruant (vgl. mstmmen-
torum = artes vulgares), alias quae ornant (vgl. ornantia, z. 103 - artes
ludicrae), alias quae regnant (= philosophia z. 102: dominium). Ook
De Ben I 11. i: aliter enim ad animum pervenit, quod vitam continet,
aliter quod exornat aut instruit (vgl. hierboven en z. 103). De heersende
positie der philosophie tegenover de dienende der andere artes is ook
uitgedrukt Ep. 85. 32: artes ministrae sunt (vgl. z. 91: sordidionbus
ministris) . . . sapientia domina (vgl. z. 102: sub dominio) rectrixque
est. Artes serviunt vitae, sapientia imperat. Vgl. verder Cic. De Fm.
III 4. . . . ne opifices quidem ... ars est .. . philosophia vitae. Ook bij
Seneca heet de philosoof verscheidene keren artifex, b.v. Ep. 31- 6;
85. 41; 88. 13; 95. 7 (artifex vivendi); V.B. VIII 3 (artifex vitae). Zo heet
de philosophie ars vitae, b.v. Ep. 95-71 quot;7- 12. Vgl. ook S.V.F. III
no. 202: Philo Leg. Alleg. I § 56 Vol. I. p. 7SV/endl: ÖAou yópTou ßiou
èoTi tsxvti fl dpETii en S.V.F. III no. 516: Sextus adv. math. XI 200:
wcrrs Kai Téxvqv oOtóv (= tóv ao(póv) èyeiv TCpi töv ßiov.
Z. 102/103. QUIDEM . . . CETERUM. Ongeveer de verhouding
PÈv . . . 5é: weliswaar . . . maar voor het overige. Het quidem-zinnetje
geeft Seneca aan Posidonius toe, doch deze knecht-heer-verhouding is

SUB DOMINIO - SERVIUNT. Dat de knecht-heer-verhouding ook
Posidonius opvatting weergeeft, blijkt uit z. 91: (sapiens artes) sordi-
dionbus mmistris dedit. Zie hierover meer hfst. VIII § i pp 184-188
2. X03. AD BEATUM STATUM. Deze §§, dus ook waarschijnlijk
z. 103. zullen bhjken (zie hfst. VIII pp. 184 vlgg.) aan Posidonius ont-
leend te zijn; de beatus status, als doel der philosophie gaat dus wellicht

ook op hem terug en geeft dan de suSa.uovia, „Wohlbefinden des
Daemonquot; aan. i)

§§ 28—50. (Z. 104 t/m 112):

Inhoud: De ware philosophie leert schijn van zijn
te onderscheiden. 2 ij w ij d t o n s i n in d e g e h e i m e n

van het heelal.

(Zie voor deze zinnen verder hfst. VIII).

Z. 104. EXUIT. In Ep. 24. 2 wordt exuere op dezelfde wijze gebruikt-
si VIS oimem solhcitudinem exuere. Slechte eigenschappen worden
uitgetrokken als een kleed.

TOTIUS NATURAE NOTITIAM AC SUAE TRADIT Hier wordt
overgegaan op de physica, begint dus een nieuwe afdeling. Zie hfst VIII
p. 188, I. Uit de tegenstelling, waarin het woordje suae tot totius staat
verwacht men, dat er sui zal staan: heelal- en zelfkennis. Is totius sub-
jantief of adjectief? Vermoedelijk het eerste, doch voor de betekenis
doet dat er weinig toe. Wat betekent het, dat de philosophie zelf ons de
kennis schenkt van haar eigen natuur, d.i. van de natuur der philoso-
phic? Vgl. Ep. 95. 56: Virtus et aliorum scientia est et sui; met de nadere
uitleg: discendum de ipsa est, ut ipsa discatur. Ook Ep. 89. 8- nee virtus
autem esse sine studio sui potest nee virtutis studium sine ipsa Ook dit
wordt nader uitgelegd: ad virtutem venitur per ipsam, cohaerent inter
se philosophia virtusque. Dit laatste woord virtus zal hier wel betekenen
sapientia, zodat hetzelfde bedoeld wordt, wat enige §§ tevoren reeds
gezegd was: philosophia sapientiae amor est et adfectatio (Ep 89 4)
Er IS dan in Ep. 90 dus ook bedoeld, dat het beoefenen der philosophie
deze tegelijk leert (ad virtutem venitur per ipsam), en men omgekeerd

i) H. I p. 64.

door haar te leren haar ook beoefent (discendum de ipsa est, ut ipsa
discatur), of, zoals het Ep. 89. 4 staat, door naar sapientia te streven.
Wordt men philosophia deelachtig. Daar zowel Ep. 95 als 89 nauw met
90 verwant zijn, zal dit ook in Ep. 90 Seneca's bedoeüng zijn. De tegen-
stelhng tot totius, wat ongeveer de mundus is, is hier dan dus philoso-
phia, precies als in Ep. 89. i. En niet is er dus die andere tegenstelhng,
n.1. „zichzelfquot; (de humana tegenover de divina), zoals Ep. 65. 15 te
lezen staat. Heinemanns i) vertaling: „Sie lehrt uns dasWesen der All-
natur und das eigene Wesen kennenquot; lijkt ons dus niet juist. Men moet
dan eigenlijk de grammaticale constructie geweld aan doen. Notitiam
sui was dan veel duidelijker en bij Seneca, die van de genet. obj. zo graag
gebruikt maakt, veel eerder te verwachten dan suae, wat toch haast
onmogelijk betrekking kan hebben op een niet genoemde cuique, terwijl
philosophia grammaticaal èn logisch het subject van de zin is. Bovendien
tonen de genoemde parallellen voldoende aan, dat men met suae op
de meest voor de hand liggende wijze op te vatten, een aanvaardbare
zin krijgt.

2. 105. QUID IN SECUNDAM NUMINUM FORMAM ANIMAE
PERPETITAE. Er is nog een plaats bij Seneca, waar van „goden van
de tweede rang sprake isquot;, die daar ook met de naam genius betiteld
worden: Ep. no. i: unicuique nostrum paedagogum dari deum, non
quidem ordinarium, sed hunc inferioris notae ex eorum numero, quos
Ovidius ait ,de plebe deos' . . . singulis . . . genium . . . dederunt.
Vgl. voor de plebe deos ook Aug. C. D. VII 3: etiam ipsos selectos
videamus tamquam senatum cum plebe pariter operari. In z. 105 worden
de nog in de aer, niet aether, vertoevende geesten van gestorvenen be-
doeld^ die aan mensen o.a. de toekomst openbaren (vgl. hfst. VIII
§§ 9-12). Ook bij Augustinus C.D. VII 3 leven de dei de plebe waar-
schijnlijk in de aer, daar bijv. Vitumnus en Sentinus, twee van hen,
leven en gevoel schenken aan de animalia carnalia (in de eerste plaats
natuurlijk de mensen), niet aan de in de aether levende animalia (sterren).
Het zijn daar, evenals Ep. 110. i en op onze plaats, geesten, die. m de
menselijke sfeer levend, zich met menselijke zaken bemoeien.
2. 112. PONENDA NON SUMERET. d.w.z. deponenda: „hoe had
de wijze ooit iets ter hand genomen, wat hij later als onwaardig moest
laten varenquot;. Ponere in die zie b.v. Dial. XII 16. 4; Ep. n. i; 75- 9- In
Ep. 102. 25: immo etiam ex eo pars magna ponenda est... depone onus.

I) H. I p. 118.

§§ 31—55- (Z. 115 t/m 123):

Inhoud: Hei is dwaasheid alle onbelangrijke en

vaaknuttelozeuitvindingenoprekeningtewil-

len zetten van sapientes.

Z. 115. CONTENDO. Dit lijkt Buecheler minder gelukkig, dan wan-
neer er concedo had gestaan, o.i. ten onrechte. Wat er in z. 114 gebeurt,
n.1. het atheteren van n.b. een Homerus-vers om toch maar te kunnen
staande houden, dat eerst Anacharsis de pottebakkersschijf uitvond, dat
IS typisch contendere, het er a.h.w. met de haren bijslepen van Anacharsis
als den uitvinder daarvan. In tegenstelling daarmee zegt Seneca: ego
(met nadruk, juist door die tegenstelling) nee Anacharsim auctorem
huius rei fuisse contendo. Dat Posidonius zo nu en dan wel tot contendere
genoodzaakt was, vloeide voort uit zijn theorie: niet: „wijsgeren vonden
wel eens wat uitquot;, maar omgekeerd, zoals uit heel Ep. 90 blijkt, „in
een bepaalde phase werden aUe belangrijke uitvindingen door wijzen
gedaanquot;. Om dat te bewijzen, zal er heel wat contendere nodig zijn
geweest. Neen, juist concedo zou minder geslaagd zijn. Seneca wil bést
toegeven, dat Anacharsis eventueel de uitvinder is. Waarom niet? Zie
maar in z. 122: ista sapiens licet invenerit. Volgens hem bewijst dat
juist mets, zoals uit het vervolg van 122 duidelijk blijkt, het heeft er
zijns inziens niets mee te maken en daarom zal hij zich over die vraag
met druk maken (contendere).

Z. 116. PUTA VELOCISSIMUM ESSE SAPIENTEM- CURSU
OMNES ANTEIBIT... Een omgekeerde constructie als in z. 56.
Daar eerst een futurum, dan een imperatief, hier juist andersom. Beide
voorbeelden illustreren het levendige van Seneca's stijl. Onze constructie
ook Ep. 33. 4: puta nos veile singulares sententias ex turba separare:
cui illas adsignabimus.

Z. 117-118. POSTQUAM SAPIENTEM INVENIRE DESIISSE
SCIMUS. De lezingen: postquam sapientiam invenire desivimus
(Behrami, Hense, Buecheler) of: postquam sapientem invenire de-
simus (Summers) lijken ons onjuist: Seneca zegt in Ep. 90 uitdrukke-
lijk, dat eerst door ontwikkeling wijsheid en wijzen mogelijk zijn. Waar-
om hier dan ineens een uitlating, alsof wijsheid en wijze hun grote tijd
gehad hebben? Ook zijn de uitdrukkingen sapientiam (sapientem) invenire
beiden vreemd. Verder zou op verwarrende wijze invenire hier in een
enigszins andere zin gebruikt zijn, dan overigens in Ep. 90. waar het

i) p. 20 n. I.nbsp;'nbsp;■nbsp;---

steeds „doen van technische uitvindingenquot; betekent. Bovendien zouden
deze lezingen alleen dan een goed argument tegen Posidonms zijn,
wanneer deze had beweerd: „tussen sapientia, sapiens en uitvindmgen
is steeds een oorzakelijk verbandquot;. Maar uit z. m blijkt, dat in werke-
lijkheid juist ook Posidonius' wijsgeer zich slechts tot een bepaald
tijdstip met uitvinden had beziggehouden, dat ook hij dus, na dat tijd-
stip, de uitvindingen volstrekt aan anderen overliet (z. 91) )• Volgens
Seneca daarentegen is het uitvinden nooit de taak van wijzen als zodanig
geweest, hij wil dus tegenspreken, dat er ooit een tijdstip bestaan heeit,
waarop de wijze - als zodanig - zich afwendde van het uitvinden,
dat tijdstip is dus het punt van discussie. Waarom nu zou Seneca m
déze twistvraag ter overtuiging aan Posidonius zo graag zo'n glasblazer
willen tonen? Omdat deze in een uiterst verfijnde kunst bedreven is
die n.b. is uitgevonden „nadat de wijze (volgens Posidomus zelf) zich
al lang niet meer met het doen van uitvindingen bezig hieldquot;. Zo alleen
kan de gedachte logisch worden aangevuld „Sapientem mvenire van
alle hss. is dus goed, maar het moet een acc. c. inf. zijn, ook moet daarna
het begrip „ophoudenquot; worden uitgedrukt. Hoe de aanvulhng zijn
moet, weten wij niet, Madvig zegt terecht^): „Sententiae aptissimum
esset: postquam sapiens invenire desiit. Sed quoniam hoe codicum
vestigia excludunt, scribi videtur debere: postquam sapientem mvenire
desiisse scimusquot;. Daar dit principieel goed is, aanvaarden wij het, bij
gebrek aan beter

Voor de lezing van Beltrami kan men vergelijken Ep. 64. 7: veneror
itaque inventa sapientiae inventoresque. Sapientiam invemre zou dus
betekenen (zie Ep. 64): „de philosophie verder ontwikkelen , zoals dat
door Socrates, Plato, Zeno, Cleanthes gebeurd is, vgl. 64. 9. waar die
inventores heten: praeceptores generis humani en van hen gezegd wordt:

I) Hij gaf dus wel degelijk toe, dat er daarna nog uitgevonden werj -^tte -rban^
tussen uitvinding en sapiens dus volstrekt met noodzakehjk, die „techmek

?Di?gÏLtetrdus: „Aan het uitvinden dier allerpri^itiefste technieken
moÏen ml alle geweld wijzen te pas komen; de prachttechniek van tegenwoordig
echter, diè kan, naar uw eigen zeggen, wèl zonder wijzen tot stand komen .

3)nbsp;Adv. crit. II p. 4QS-nbsp;. .nbsp;^ „

4)nbsp;Scimu. is dan ironisch bedoeld: „door U, Posidonms. immers weten . Gelukk g

is M.-S conjectuur niet. omdat postquam nu logisch b.j desnsse, met b.j samus hoort,

wat grammaticaal zeer aanvechtbaar is.nbsp;. . ^ .

5)nbsp;Zie Ep. 64. 10. Cato en Laelius zijn genoemd om de Romeinen met te negeren.

IT l Tnbsp;blijkt dit invenire

e ndeloos te kunnen doorgaan, zonder dat de mogelijkheden uitgeput

raken (64. 8), zodat, wanneer men zich op Ep. 64 beroept, er al weer

desrvtmus . Ook bhjft het besproken principiële bezwaar bestaan, dat
die grootste wijzen, als Socrates, Zeno, immers volgens Posidonius zelf
zich reeds met techniek absoluut niet meer bezig hielden (z. 91) en

dus ook, als ze m Seneca's tijd nog wèl bestaan hadden, met de uit-
^^^^^^^^ quot;

Lnbsp;''''nbsp;Unus lapis facit fornicem, ille,

qui latera mchnata cuneavit et interventu suo vinxit. Ook Ep 9.

societas nostra lapidum fornicationi simillima est. quae casura nisi in
vicem obstarent, hoe ipso sustinetur

iinbsp;seifiges

tibi Ita. ut excidere non possint. In z. 82 wordt excidit letterlijk gebruikt

Gerhauszer stelt voor om achter z. 121 een vraagteken te lezen
„Der Smn bleibt der gleiche, aber die Wortstellung: ..excidit porro
vobis spricht sehr für eine Fragequot;. Ons lijkt dit juist.
QUEMADMODUM EBUR MOLLIRETUR. Summers- Plut An
vitios. ad infel. suff. 4: t6v èAéçccvra tä ^ûdsi (= gerstebier)

imitat e-edelstenen. vervaardigd door metaalpoeder toe te voegen aan
gesmolten glas. Dat is ook het principe voor het vervaardigen van emaiquot;
wat men volgens hem m de oudheid gekend heeft.
HOC UTILES. Lezing van Q.B.A. Ad hoe utiles q en sommige dett.-
andere: coctiles. Dit alles geeft Beltrami, die zelf overweegt of hoe

hier misschien huc betekent of fj^hoc. Hij las dus blijkbaar de uitgaaf

van Bouillet niet. daar deze vermeldt, dat reeds Schweighäuser hoc = ad
of m hoc voorstelde. Welke lezing vah nu te verkiezen? Hense en
Beltrami geven beide in hoe. Dit betekent echter ..tot dit doelquot; zie

S'nbsp;quot;7.16; 120.14; Ira Hl 35 3

Maar .,tot dit doelquot; komt hier niet uit. Tenzij men de kwestie overdreven

20 n. I.

anthropocentrisch bekijkt, zijn die stenen toch niet tot dit doel (= met
deze bedoeling) nuttig. Wel: voor dit doel, maar dat is niet hetzelfde.
In hoe komt dus eigenlijk helemaal niet zo best uit en staat bovendien
in geen der goede hss. Hoe in de betekenis van huc — hierheen = m
dit opzicht, voor dit doel, staat bij Seneca Ep. 66. 25: deinde hoe usque
pervenies. Vgl. Ira III 21. 3 en De Ben. V 6. 5. Wij lezen dus hoe utiles
in de zin van huc (= ad hoe) utiles. Dit is dus Schweighäusers voorstel,
die echter niet vermeldde, dat hoe = huc kan zijn.
Z. 123. Vgl. 2. 98. Had er in 2. 118 werkelijk sapientiam invenire
gestaan in den zin van „theoretische philosophie uitdenkenquot;, dan was
er een redelijke kans geweest, dat ook hier in z. 123 invenire was ge-
bezigd: „gij vraagt, wat de wijze dan wèl heeft uitgevonden?quot; Er staan
echter andere w.w., die o.i. ook beter passen voor het helder maken
van theoretische problemen.

§ 34- (Z. 124 t/m 127):

Inhoud: In deze § keert Seneca weer terug tot de
Vraag, wat voor gebied de philosophie dan wèl
bestrijkt. Deze en de volgende § lopen parallel
met de §§28 en 29. In§34 worden enige Stoïcijnse
maximes ten beste gegeven.

Z. 124. OCULIS . . . TARDIS AD DIVINA. Vgl. 2. 107: nam ad
spectacula tam magna hebes visus est. Herhaaldelijk wordt in de paral-
lellen, die thuis horen in het complex, dat men slechts door het denken
doordringt tot de geheimen van het heelal, on2ichtbaar voor het blote
oog, op die ontoereikendheid van het waarnemingsvermogen, van dat
..natuurlijke oogquot;, gewe2en, vgl. Ep. 124. 4 • • • sensus, obtunsa res et
hebes et in homine quam in aliis animalibus tardior. Vaak gaat het ook
over een caligo, die de heldere bhk verhindert, b.v. Ep. 102. 28: ahquando
naturae tibi arcana retegentur, discutietur ista caligo et lux undique
clara percutiet, . . . quam nunc per angustissimas oculorum vias obscure
intueris. Ep. 71. 14: Ad ulteriora non prospicit mens hebes et quae se
corpori addixerit (vgl. Ep. 90 z. 71); Ep. 89. 2: nobis autem, quibus
Perrumpenda caligo est et quorum visus in proximo deficit (waardoor
wij de secreta mundi niet zien kunnen); Ep. 95. 36: illis autem hebetibus
et obtusis (vgl. Ep. 124. 4); vgl. ook Ep. 79. 12; Dial. V 27. 2. N.Q.
IPr.i: non fuit oculis contenta (pars naturalis)... I Pr. 2: altera (sc. pars)
muhum supra hanc, in qua volutamur, cahginem excedit et e tenebris

ereptos perducit illo unde lucet. N.Q. VII i. i: Nemo usque eo tardus
et hebes et demissus in terram est, ut ad divina non . . . mente (= ratione)
consurgat. . . Vgl. verder o.a. hfst. VIII § 15 p 214—217
VERUM NATURAMQUE. Hierbij zou m^n kunnen denken aan
OEcopouvTa Triv xcov ÖAcov dAiieeiav Kai Tdf.v, uit Posidonius' téAos-
defimtie (Clem. Al. Strom. II 129. 4). Wat verder nog enigszins
voor Posidonius pleit is primum. Hij liet immers de pars naturalis voorop
gaan (Diog. Laërt. VII 39. vooral 41), waarover het hier gaat. Op de
pars morahs slaan reeds de volgende woorden:
Z. I2S. DEINDE VITAE LEGEM, QUAM AD UNIVERSA
DEREXIT. Bij z. 9 zagen wij, hoe de sapiens, die zich in die divina
humanaque verdiepte, ook in zijn hoekje als 't ware burger was van de
heelalstaat i). Zijn lex vitae was dus op het Mnit;ersumafgestemd(derecta)
precies wat hier staat. Lex vitae ook Ep. 94. 39: philosophia non vitaê
lex est? (m onmiddellijk Posidonius-verband overigens, vgl. de rest van
Ep. 94- 39 met 95. 65). Daar, zowel als op onze plaats, als b.v. De Ben. I
4- 2 (danda lex vitae, ne sub specie benignitatis inconsulta facilitas
placeat) betekent het duidelijk een moreel richtsnoer en hoort thuis bij
de pars moralis. Zie ook Ep. 108. 6: velen bezoeken de philosofen-
scholen met ut... legem vitae accipiant, qua mores suos exigant maar
om andere redenen. Vgl. ook Ep. 95. 57 en Cic. Leg. II 13: naturam,
ad quam leges hominum deriguntur

NEC NOSSE TANTUM SED SEQUI DEOS DECUIT. Hier zegt
Seneca het zelf: hij leerde ons niet slechts de physica (nosse deos)
maar ook de ethica: sequi deos. Vgl. Ep. 16. 5: haec docebit, ut deum
sequaris, feras casum.

ET ACCIDENTIA NON ALITER EXCIPERE QUAM IMPE-
RATA. Geheel in overeenstemming met al het voorafgaande is de
volgende parallel hierbij, Ep. 120. 12: numquam accidentia tristis excepit
(sapiens), civem esse se universi. . . credens (vgl. commentaar bij zin 9 i))
labores velut imperatos subit. Vgl. Ep. 94. T- omnia {ortitev excipienda,
qua nobis mundi necessitas imperat; Ep. 76. 23: sciet enim (quidquid
ilh accidit) accidisse lege divina, qua universa procedunt; . . . patienter
excipere fatum et facere imperata. Naar die lex divina van het universum
richt de sapiens nu dus volgens onze zin zijn lex vitae. Het gaat om de
Stoïcijnse berusting, die in wat andere woorden ook tot uiting komt in

ï) Zie Comm. p. 29, vooral ook noot 2.

de vertaling van Kleanthes' zonnehymne, Ep. 107. 11, verder b.v.
Ep. 54. 7; 61. 3; 93. i; 96. 2; dus: „Berust!quot; (i)
Z. 126. VETUIT PARERE OPINIONIBUS FALSIS ET QUANTI
QUIDQUE ESSET VERA AESTIMATIONE PERPENDIT. Ook
dit hoort bij de pars moralis thuis, vgl. Ep. 89. 14: quam (moralem par-
tem) in tria rursus dividi placuit, ut prima esset inspectio . . . aestimans
quanta quidque dignum sit . . . primum est ut quanti quidque sit iudices.
De opinio staat nogal eens als tegenstelling tot de natura, b.v. Ep. 48. 9:

(vita) eorum, qui opinioni plus quam naturae crediderunt; ook Ep. 66.6;

Cic. Leg. I 10. 28, 29. De opinio heet ook fama b.v. Ep. 81. 29: nescimus
aestimare res de quibus non cum fama, sed cum rerum natura deliberan-
dum est. Vgl. verder Ep. 95- 54 en 95. 58- Daar blijkt, dat (vermoedelijk
volgens Posidonius, zie hfst. I § 3) het juiste aestimare bij de decreta
der volgroeide philosophie thuis hoort, die in Ep. 90 § 28—29 en
§ 34—35 immers besproken worden (zie hfst. I). Dus: „Oordeel naar
het wezen, niet naar de schijn!quot; (2)

Z. 127 vervalt in twee antithesen: tegenover de mixtas paenitentia
voluptates staan de bona semper placitura en naast den zelfgenoegzamen
felix staat de zichzelf beheersende potens.

MIXTAS PAENITENTIAE VOLUPTATES. Summers i) citeert
Solon bij Stobaeus III 6. 25: fiSovfiv ... tïtis Octtepov AÓTr^v tIktei;
ibid, „and Antisthenes, when he called fiScvii good, -irpoCTÉeTiKe Tqv
ócpsTapéATiTov (Athen. 12. 6). Epicurus himself would not seek pleasure
that entailed pain afterwards (D.L. 10. 129)quot;. Het is dus niet een tot
de Stoïcijnen beperkte gedachte. Vgl. Dial. VII 7. 4: summum bonum
... nee satietatem habet nee paenitentiam.

FELICISSIMUM ESSE GUI FELICITATE NON OPUS EST,
POTENTISSIMUM ESSE, QUI SE HABET IN POTESTATE. Zie
over de autarkie van den sapiens hfst. II § i, p. 104. Vgl. Dial. I 6. 5:
non egere felicitate felicitas vestra est; ook Ep. 98. i; De Ben. V 7. 5:
Quem magis admiraberis, quam qui imperat sibi, quam qui se habet
in potestate. Dus: „Zoek het geluk in uzelfquot;. (3)

§ 35. (Z. 128 t/m 129):

Inhoud: Ik spreek niet over de Epicureische, maar
over de Stoïcijnse philosophie. Ik geloof niet.

1) p. 190 in inl. tot Ep. 27.

wal P'-quot;quot;»'quot;''' quot;nbsp;«»««len eeu»

philosophie. Vgl b.v. Ep. 68. x, a: Zelfs als de Stoïcijnse sapiens ich
mt de wereld terugtrekt, maakt hij toch nog altijd deel uk van het
grote vaderland, de mundus. Zie comm. p. 39. a. Doch ook dit terug-
trekken is met volgens het Stoïcijns praeceptum (Ep. 68. i). Bovendien
weten wij uit z. a8, hoe die eerwaardige sapientes uit de oude tijd. die
tn taato ülo sanctoque secessu zaten, desondanks didrcerunt iura, qL

vaÏLdquot;nbsp;quot;nbsp;quot;nbsp;-et het ,aardse

vaderland bemoeiden. Vgl. Cic. De re publ. I 7. la (vgl. Ep. 90 § 6)- eos

vero septem, quos Graeci sapientes nominaverunt, omnes paene video

FX^Ï a Y/rfM^tT^f''nbsp;quot;teert Cic. Fam. VII za. a.

EXTRA MUNDUM DECS. Ook dit slaat ondubbelzinnig op Epicu-

-s. Vgl.^ Dio xn 37: de Epicuristen tous e.cus è^exauvl's L

sauo^rnbsp;putnam) ts kai dpxfjs. êk tooss toö

D°o XII 7nbsp;O-rde grote Posidonius-invloed in

Stap Ito^nbsp;P- vlgg. Summers i) citeert frm. 36a Us

QUAE V RTUTEM DONAVIT VOLUPTATI. Uitleverde Ln den

slaaf maakte van. Summers geeft een instructief overzicht v n de

Z^T lnbsp;Ep- § 35 vertaalt

hij ..made the slave ofquot;, met verwijzing naar Dial. Viae, a- fortuna

aequo lure genitos ahum alii donavit. Clem. I 3.2: inter illos (sc. de

Epicureers) qui hominem voluptati donant. Als derde parallel voegen

rationem (= virtutem) semre iusserunt (sc. Epicurei). Vgl. tenslotte

Id ot n'r aquot;nbsp;hem tot slaaf).

PUT^T' NISI QUOD

HONESTUM est. Misschien het meest typisch Stoïcijnse maxime.

h a9-37.- Oti ^ovov to KaAóv dyoOóv; Cic. Tusc. II 25. 61. Op de
laa s e plaats doceert Posidonius dit aan Pompeius.

? -^u ™TIUM EST NON POSSE PRETIO CAPI Vgl
fs. lib. Ill I. 7 ,pretio capiuntur avarae'.

i) p. 326.

2. 129. Zie hfst. I § i, p. 95- Er staat precies hetzelfde als Ep. 95. 14:
fuit vetus illa sapientia . . . rudis non minus quam ceterae artes.

§ 36. (Z. 150 t/m 131):

Inhoud: In die gelukkige tijd was er gemeens chap-
pelijk bezit, geen onderlinge roof Maar w ij zen
waren de mensen niet, al handelden zij als wijzen.
2. 130. SICUT ERANT. Sicutaut: QBA; Beltrami: secutam autem;
Hense (Buecheler): secutast; Summers: erant illa sicut aiunt; Rossbach:
si erant autem. Rossbach en wij zetten achter discurrere geen punt,
maar komma. Onze lezing komt verreweg het dichtst bij de tekst der
hss. Wij vertalen sicut = hoewel, vgl. Liv. 21, 35, quot; (Kühner-Stegm.
II 2, § 224, 2). Precies zo gebruikt Seneca in z. 158 quemadmodum =
hoewel, vgl. Ep. 94. 36. Men verwacht nu, dat z. 131 wordt ingeleid
met ita oïsic, maar dat wordt wel meer weggelaten, vgl. Sen. Ben. II 6. i;
Liv. 44. 20. 7; (K. Stegm. ibid. § 224, ib). Voor de inhoud: „hoewel. . .
tochquot;, vgl. het hele volgende betoog, vooral z. 158. Tegen Buecheler's
conjectuur bestaat het bezwaar, dat men bij secuta est toch onwillekeurig
denkt aan een onmiddellijk volgen (der philosophie), niet aan een volgen
in een pas veel later stadium, wat het toch zou moeten betekenen (zie
o.a. hfst. IV § 4). Ook verwacht men, als philosophia dus het onderwerp
van de zin wordt, een nadere uitweiding daarover, terwijl toch in werke-
lijkheid het dan volgend betoog geheel over de fortunata tempora gaat
en er over die philosophie niet meer gesproken wordt.
avaritia . . . LUXURIA DISSOCIAVERE. Vgl. Phaedra 540/42:
rupere foedus impius lucri furor (= avaritia) et . . . libido (= luxuria).
Vgl, ook Ep. 7. 7; 40. 5; 56. 5; 69. 4; 78. 13; 89. 21; N.Q. I 17- 5-
DISCURRERE. Dit hebben de beste Hss. Tegen deze verspringing
van onderwerp is vaak bezwaar geopperd. Bertil Axelson i) merkt
echter op, dat weliswaar Seneca zelden zo plotseling van subject ver-
andert, maar dat de clausula met creticus dispondeus goed is, en
zich als 't ware tegen veranderingen schijnt te verzetten. Wij sluiten
ons bij Axelson aan. O.i. is voor een onbevangen lezer de subjects-
wisseling niet storend: de bedoeling is duidelijk. Precies zo is het in
Ep. 73. I duidelijk, dat het onderwerp van praestant de illos zijn, die
dadelijk voorafgaan: nulli adversus illos gratiores sunt: nullis enim plus

ï) Kritische Bemerkungen zu Sen. Nat. Quaest. Lund 1933. P- 42 noot 40.

praestant. Ook hier is het o.i. overbodig om voor praestant Uli in te
voegen, wat Hense i) doet. Hij ontzenuwt dus de kracht van een over-
tuigende parallel, door ook deze eerst naar zijn wil te veranderen. Van
de door Castiglioni verzamelde voorbeelden van plotselinge subject-
wisseling (Dial. II 5. 4; IV 36. 4; IX 10. 6; Ep. 73. i) zegt Hense: „Aber
diese Beispiele sind unter sich ungleichartig und können nicht aus-
nahmslos für richtig überhefert geltenquot;. Het voorbeeld Dial. II 5. 4 is
0.1. inderdaad niet overtuigend, omdat beide onderwerpen perducta
(n.pl.) enfortuna genoemd worden. Hetzelfde geldt voor IV 36 4 (a/ü
en clamor). Ook voor IX 10. 6 (de beide onderwerpszinnen, die volgen
na nihü . . . aeque nos... vindicaverit, quam . . . èn exempla). Doch de
parallel Ep. 73. i blijft, en zelfs zonder deze zouden wij geen verandering
durven voorstellen. Waarom moet iets leesbaars en duidelijks, wat ook
metrisch loopt, alleen omdat het afwijkt geatheteerd worden? Voor de
inhoud van z. 130 zie p. 117, waar de gedachten dier zinnen met z. 130,
136/137 en 139 worden gecombineerd en waar wordt aangetoond, dat
dit gedachtencomplex waarschijnlijk op Posidonius teruggaat
Z. 131. Vgl. Cic. De Off. III 16: ne illi quidem septem (waren echte
wijzen), sed ex mediorum officiorum frequentia similitudinem quandam
gerebant speciemque sapientium; Cic. Fin. V 69: non perfecti
homines . . . excitantur saepe gloria, quae habet speciem honestatis et
simihtudmem; Cic. Off. III 13: in iis autem, in quibus sapientia perfecta
non est, . . . simihtudines honesti esse possunt. Willy Theiler 2) schrijft
dit alles, in tegenstelling tot Heinemann. aan Antiochus toe, hoewel
hij zelf bijv. De Off. III 19 Posidonius' invloed erkent ='). Wanneer nu
echter, zoals wij zien zullen, zéker Posidonius die begin-wijsheid prae-
ceptief, dus onvoltooid noemde quot;) (zoals ook De Off. III 16 geschiedt)
wanneer dus juist Posidonius het nodig vond uitdrukkelijk te zeggen,
dat die praeceptieve wijsgeren niet dogmatisch, niet consummati waren
dan hgt het toch wel zeer voor de hand, dat juist hij ook gezegd zal
hebben, dat die door hem toch ook weer geïdealiseerde begin-wijsheid

veel lèek op volmaaktheid, maar ook niet meer dan dat. Zeker te bewijzen
IS dit echter niet ®).

1)nbsp;Rh. Mus. 74, 115—129.

2)nbsp;p. 8 en 43.

3)nbsp;p. 120 en 122.

4)nbsp;Zie hfst. I § I, p. 89 vlgg.

5)nbsp;Zie verder p. 92 n. i.

§ 37. (Z. 132):

Inhoud: Weliswaar leefde het mensdom toen in

eentoestandvanideaal-communisme (citaat mt Verg.

Georg. I 125 vlgg.).nbsp;.

Z. 132 IN MEDIUM QUAEREBANT. Vgl. z. 130: cum in medio

iacerent beneficia naturae; Phaedra 528: nullus in campo sacer divisit

agros populis lapis. Communisme in de vroegste tijd ook bij Plato

Kritias iio C: i6iov uèv oütcöv ouSeIs oOSèv kekttipevos, airavTa 5e

TTCCVTCOV KOIVCC vonijovTEs ouTCOv. Graf, die deze plaats geeft i),

merkt op, hoe Hesiodus en Aratus in hun gouden-eeuw-beschrijving

het communisme nog niet vermelden, wèl Vergilius, Seneca en andere

schrijvers uit de Augusteische tijd, als reactie tegen de toen heersende

avaritia. Uit Strabo VII 3 § 9 blijkt verder, dat ook Ephoros de Scythen

communistisch noemde (§ 9 KOivd TravTa exovtes, vgl. ook § 7: KOiva

kekttipévous -rrctvTa -rrAfiv ^ilt;fovs Kai TroTiipiou). De Scythen zijn

daar duidelijk eén uit het complex der ideale oer- en randvolken (zie

hfst V p 144). Het lijkt ons niet uitgesloten, dat Strabo dit misschien

via Posidonius aan Ephorus ontleend zal hebben 2). Dat ook Posid^o-

nius voor de oertijd het communisme aannam, blijkt verder uit het

complex der zinnen 9gt; 10, n, 136/137. i39 («e hfst. III § 2, p^ 117X

IPSAQUE TELLUS OMNIA LIBERIUS NULLO POSCENTE

FEREBAT. Vgl. z. 140: terra ipsa fertilior erat inlaborata. Zie ook

Phaedra 537: sed arva per se feta poscentes nihil pavere gentes. Een zeer

oud geloof over de gouden eeuw. Met de ideale oervolkeren werden,

zoals o.a. uit Strabo VII 3 blijkt. Homerus' Mysii, Hippomolgi en Abu

(II XIII 5) in verband gebracht. Misschien gaat zo ook dit geloof der

„zelf-gevendequot; aarde wel op Homerus Odyssee IX 108-110 terug:

GUTE cpuTEÜouaivnbsp;cpuTÓv oöt' dpóouoiv, dXAd Tót y' aairapTa

Kai dviipoTa trdvTa cpüovTai, irupoi Kal KpiOai f\5' dp-rreAoi. . .

Hesiodus, de boer, denkt zich de gouden tijd aldus (Werken en Dagen

117—118): Kap-rróv 5' elt;pep£ 3éi5copos dpoupa auTOndTTi ttoAAgv te

Kaid9eovGV. Ook Aeschylus fr. 190 N.; Plato Politikos 271 C/D: TravTa

ouTÓpara yiyvEoQai toïs dvepcó-rrois (n.1. in de tijd van Kronos) en

272: kapttgüs 5è dlt;peóvgus eIxov . . . gux Ottó y£copyias9uouévgus,
dAA' aÜTGudTTis dvaSiSouatis Tfis yfjs. Ovid. Met. I 101/102: Ipsa
quoque immunis rastroque intacta nee ullis Saucia vomeribus per se

1)nbsp;p. 56.

2)nbsp;Nadere analyse moet door plaatsgebrek vervallen.

dabaj omnia tellus. Lucianus Epist. ad Saturnum § 20: dAA' n uèv
yri acnropos kai dviipoTos llt;puey oütoïs rd dyaüd. Max Tyr ,6 i-
£v acpeovcp Tri tcöv aOroncrrcov xopnyic? SiaiTcopÉvows. Vgl. voor het
„zeh geven van voedsel ook Verg. Ecl. IV 21 en 43; Tibullus 13. 45 i).

§ 58. (2. 153 t/m 137):

Inhoud: Men bezat alles g e m e e n s e h a p p e 1 ij k, nie-
mand kwam iets te kort. Zodra echter de h e b-
zucht haar intrede deed. verlangde men „eigen

7nbsp;eigenaar van alles te zijn

2. 133. IN COMMUNE. Vgl. ook z. 130 en met beide Ep. 48 2-
consortium . . . facit amicitia ... in commune vivitur
2. 134. UT parens IN TUTELA. Dit de lezing van Q, B. A
bummers leest met de dett: in tutelam. Buecheler: ita tutela, overge-
nomen door Hense en Beltrami. Summers vergelijkt zijn lezing met
Helvia 9.1: terra... (Corsica) vix ad tutelam incolentium fertihs.
Inderdaad geeft sufficere in c. acc. een goede zin: „daar zij immers de
moeder was (= ut parens) schoot zij bij haar instandhouding (verzor-
ging) met te kort: zij schiep alles en houdt het in standquot;. Vgl N Q I
Praef^ 3: Qms auctor universi (= parens) aut custos (= in tutela);
Dio XII 29. Tou airsipovTos. . . Kai acójovTos. Doch ook bij de
lezing der beste hss. (in c. abl.) bhjft deze betekenis gehandhaafd- in
IS dan: op het punt van = bij („als een ouder bij haar verzorgingquot;)
Parens en tutela in eenzelfde verband eveneens Ep. 73. 2 en 4: auctorem

. . . bom ut parentem colant ... sub (eorum) tutela positus exercet
artes bonas.

2. 136. INRUPIT IN RES OPTIMAS POSITAS AVARITIA ET
DUM SEDUCERE ALIQUID CUPIT etc: Vgl. z. 9, 10, 11x30
137 en 139. Vgl. voor dit hele gedachtencomplex ook Ep. 73 7- Stulta
avaritia mortalium possessionem proprietatemque discernit nee quic-
quam suum credit, quod pubhcum est

IN ANGUSTUM SE EX IMMENSO. Vgl. Ep. 88. 35: non dabit se
zn hasangusuas (n.1. v. d. supervacua) virtus; 102. 21: die potius, quam
naturale sit in immensum mentem suam extendere.
2. 137. MULTA CONCUPISCENDO OMNIA AMISIT Vgl

Ep. 2. 6: non, qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est; Ep. 87 3-
(^us) fecit sibi divitias nihil concupiscendo; Ben. VII 2. 6.
D^^^l^atsen (en het ero;;;77pgemerkte) zijn ontleend aan Graf, passim.

§ 59- (2. il8 t/m 159):

Inhoud: Men mag dan op onrechtmatige ofrecht-
matige wijze zoveel grond verwerven als men

wil. nooitkrijgenwijterug, watwijeensbezaten,

het heelal.

Z. 138. IN PROVINCIARUM SPATIUM. Vgl. Ep. 89. 20: ne pro-
vinciarum quidem spatio contenti; Ep. 87. 7; Ira I 21. 2.
PER SUA LONGAM PEREGRINATIONEM. Vgl. Ep. 89. 20 . . .
trans Hadriam vester vilicus regnat.

CONETUR REPARARE. QBA: concurrere parare. Beltrami: con-
curset reparare. Buecheler en F. Gloeckner: conetur reparare. Madvig
Adv. crit. II 496: curet reparare. Naar betekenis lopen de conjecturen
concurset of conetur reparare niet veel uiteen. Het tweede is echter iets
minder gezocht en wijkt niet verder van de tekst der hss. af.
Eenzelfde soort constructie als in 138/139 staat Ep. 89. 21: omnibus Heet
locis tecta vestra resplendeant ... cum multa aedificaveritis . . . tamen
et singula corpora estis et parvola; Marcia 21. 3; Helvia 10. 6: licet

itaque . . . promoveatis fines: . . . cum bene cesserit negotiatio----non

habebitis ubi istos apparatus vestros conlocetis.
2. 139. UNIVERSUM HABEBAMUS. Vgl. 92. 32: ut sua orientis
occidentisque terminis finiat deorumque ritu cuncta possideat (n.1. de
animus v/d sapiens).

§ 40. (Z. 140 t/m 143):

Inhoud: De aarde was onbewerkt toch vruchtbaar-
der, er was geen egoïsme en jaloersheid, geen
recht van den sterkste en gierigheid, maar
naastenliefde.

2. 140. TERRA IPSA FERTILIOR ERAT INLABORATA. Zie
onder 132.

IN USUS POPULORUM NON DIRIPIENTIUM LARGA. Sum-
mers tekent hierbij aan: „implies that in the plundering much got
wastedquot;, en vergelijkt het dan met Tac. Hist. IV 22: rapi permisere:
ita paucis diebus per licentiam absumpta sunt, quae adversus necessi-
tates in longum suffecissent. Summers' interpretatie is dus blijkbaar:
..Doordat men geen plundertochten hield, ging er weinig verloren en
was er dus overvloedigquot;. Ons lijkt dit ver gezocht. O.i. is hetzelfde
bedoeld als z. 132: Daar niemand van de aarde eiste (poscente), haar

dwong (nulli subigebant), of exploiteerde (populorum non diripientium)
gat ZIJ ook vrijer (liberius) en van harte, gul (larga)
Z. 141. ID NON MINUS INVENISSE QUAM INVENTUM
MONSTRARE ALTERI VOLUPTAS ERAT Wij juist andelom
„Het was met minder een genot (geen geringer genot) dat aan een ander
te tonen, dan om het gevonden te hebbenquot;. Inversie i), waarbij in de
vergelijking echter tam door non minus vervangen is. Voor de inhoud
v. d. zm vgl. Vitruvius De Arch. II i, § 3: cotidie inventionibus glorian-
tes ahus ahi ostendebant aedificiorum effectus. ld. II i, § r nutu mons-
trantes ostendebant quas haberent ex eo utilitates. Zij keken bij elkaar
af (§ 2) en werden daarin, zoals uit § 3 blijkt, niet door den knappe
gehinderd, integendeel, deze toonde gaarne vol trots zijn praestaties
Voor de grote overeenkomst van dit stuk Vitruvius met Seneca Ep. 90
zie hfst. IV § I, p. 124 vlgg. Nu gaat het weliswaar in z. 141 over
gevonden rijkdom, geen uitvindingen, doch het principe van mede-
deelzaamheid blijft hetzelfde. Vgl. 88. 30: (humanitas) bonum autem
suum ideo maxime, quod alicui bono futurum est, amat
Z. 143. NONDUM VALENTIOR IMPOSUERAT INFIRMIORI
MANUM. Vgl. z. 20: bi continebant manus (tegenst. manum imponere)
et infirmiorem a validioribus tuebantur. De term manum imponere ook
Ep. 71. 28. Vgl. verder Ep. i. 2. manum inicere

PAR ERAT ALTERIUS AC SUI CURA. Zij hielden dus het gebod
„beb uw naaste hef als uzelfquot; in ere.

§ 41. (Z. 144 t/m 146):

Inhoud: Alleen wilde dieren werden gedood. Be-
schermd door het bladerdak sliep men rustiger

op de harde grond dan wij in onze luxueuze
bedden.

Z. 144. ODIUM OMNE IN FERAS VERTERANT. Vgl. Phae-
dra 502: callidas tantum feris struxisse fraudes novit. Vgl voor het
vegetansme wat Strabo over Posidonius' ideale oer- en randvolken
zegt:^ Vll 3,3 (295/296): Aéysi 5é tous MuaoOs ó HoaeiScóvios Kai
s^ux^v airéxeoQcci kcct' evasßsiav, 5iä Sè roöro Kai epenpórcov
Vgl. Phaedra 498: non cruor largus pias inundat aras; Dicaearchus
(Bios EAAaSos, geciteerd bij Porphyr. De abstin. 4. 2) vpuaoOv
yévos . . . ptiSev (povEOeiv £pv|;uxov, zie verder onder z. i6o.
i) Zie Wagenvoort, aant. 40.nbsp;'

Z. 145. Vgl. voor de inhoud van deze zin: z. 34, 39, 61, 63. De samen-
hang is onmiskenbaar, zie hfst. IV, § i, p. 124 vlgg.
Z. 146: Let op, hoe hier nog „nosquot; staat. Maar steeds gestrenger
zedenmeester wordend heeft Seneca in z. 151 „vosquot; gezet. De gemoeds-
rust dezer hutbewoners ook reeds in z. 39 en 63. Summers geeft: Anti-
phanes in Athen. 4-44: 't is ellendig paAaKcös KocOsuSeiv SeSoiKÓTa.
Hij meent, dat het een geliefkoosde gedachte van Epicurus was, ver-
wijzend naar Lucr. II 34/35, waar echter alleen staat, dat men in purper
niet sneller geneest, dan in een eenvoudig bed. Wel is overtuigend zijn
volgende parallel: Epicurus 207 Us. KpEÏTTÓv aoi 0appeïv èiri cmpdSos
KcxraKEiuévcp f» Tapórrrecreai xP^°rfjv exovti KAlv-qv. Vgl. verder
Phaedra 520: certior somnus premit secura duro membra versantem
toro. Bij Tzetzes (comm. op Hesiodus' Erga p. 58G) wordt in
tegenstelling tot Epicurus 207 Us. zelfs to ettI aTipdScov . . . koeaoseiv
reeds als een verval-kenmerk beschouwd.

§ 42. (Z. 147 t/m 149):

Inhoud: Het firmament leverde schoner aanblik
op dan onze beschilderde plafonds.
Z. 147. Vgl. 65. 17 (animus) apertum petit et in rerum naturae con-
templatione requiescit. Phaedra 496: mille non quaerit tegi dives
columnis ... sed rure vacuo potitur et aperto aethere innocuus errat.
Vgl. voorts, ook voor z. 148, Ben. IV 6. 2 en N.Q. I Praef. i, 7, 8 (ver-
gelijking van heelal met een huis).

MUNDUS IN PRAECEPS AGEBATUR. Summers vgl. Manilius II
794 ... fugit mundus praecepsque in Tartara tendit. Vgl. Marcia
18. 3 . . . praecipiti mundo; Ep. 94- 56: • • • properantis mundi volu-
bilem cursum.

Z. 148. Zie boven bij z. 147.

Z. 149. LIBEBAT. Vgl. Aetna 271, 282: ingenium sacrare animumque
attollere caelo . . . divina est animi ac iucunda voluptas
INTUERI. Het aanschouwen, ook observatio genoemd, ging vooraf
aan de ratio (scientia), het wetenschappelijke inzicht in de sterren.
Het eerste was dus het primitieve, het tweede het vergevorderde
stadium. Vgl. Cic. De Div. I 2, waar over die observatio gezegd wordt:
Principio Assyrii . . . traiectiones motusque stellarum observaverunt;

i) Zie H. I p. 67 n. 6.

§ 45. (2. 1^0 t/m 1S4):

Inhoud: Onze hut7pnnbsp;i

nuizen zyn een bron van gevaar

Hoe ve.h, en l„ch.i, „„.„de „en i„ .ijThutje
indevryenatuur.nbsp;quot;uuje

Z X50. QUIDNI lUVARET VAGARI. Vgl. N.Q. I Prae. 7:... iuvat
inter ipsa sidera vagantem divitum pavimenta ndere. Even verrr
contemnere lacunaria ebore fulgentia (zie z. 147).

Z^ 15. SI QUID INCREPUIT. In Ep. 96. i: dZus crepmt bij een

opsomming van tegenslagen. Daar de Rom. woningen nojal eens T

^tortten. was het kraken een verontrustend verschijns f VgT ook

Phaedra 495: nee omnes conscius strepitus pavet. De tegenstelhne

tussen het veihge hemel- en het gevaarlijke mensenhuis ook BeTlV 3

(Deus) mgens tibi domieilium sine ullo ineendii aut ruinae metu struxit

Z. IS. DOMUS INSTAR URBIUM. Ben. VII ro 5. et ae^ï^il
privata laxitatem urbium magnarum vincentianbsp;aediticia

OBER INTER APERTA PERFLATUS. Vgl. Tranq 17 «■ in

lat^apertis vagandum. ut caelo libero 5 multHpSJal^r^

NON OPERE NEC FISTULA NEC ULLO COACTO ITINERE

de Xlelll^l^^^^^ ^^^ aquaeduct gedacht, bij ƒ J'tn
de waterleidingbuizen, die er m Rome op aansloten. De aquaeducten

n—^r ^^ ^ —

quot; ™ —

magna pars nostri metus tecta sunt v,i , ,„

het daar geciteerde Ben TV anbsp;i. ^nbsp;151 en

storting bikt te bestaan i). 'nbsp;^^

Fried..nder. Sittengesch. Roms. hfst. I Die Stadt Rom. p.

§ 44- (Z. 15? t/m 158):

Inhoud: Maar ondanks dit alles waren het toch
geen w ij zen, al waren zij frisser, krachtiger, moe-
diger dan de tegenwoordige mensheid. Immers,
de volmaakte wijsheid is een laat product van
l^unst en cultuur.

2. 155. EGREGIA VITA CARENS FRAUDE. Vgl. Phaedra 483:
non alia (vita) magis est libera aut vitio carens; vgl. z. 132.
IN OPERE MAXIMO. Vgl. z. 167: ad summum adsidua exercitatione
Perducto.

2. 156. ALTI SPIRITUS VIROS A DIS RECENTES. Over het De eerlieden
beter zijn der eerste mensen, vgl. Plato, Phileb. VI: oi. . . TraAaioi,
KpEiTTOVES tipcüv koi ÉyyuTÉpco Oecöv oikoovtes (i6C); ook Nomoi
677—680, welk stuk heel wat overeenkomst met Ep. 90. 36 vlg. ver-
toont 1); o.a. staat er (679 DE), hoe de vroegere mensen wehswaar
auoeÉcn-Epoi TTpós . . . rds . . . TÉxvas waren, maar tegelijk EÜtiOÉcrrEpoi
5è Kai ccv5pEiÓTEpoi Kai apa acolt;ppovÉcrTEpoi Kai ^üuuocvTa SiKaiÓTEpoi.
In 679CD staat, dat ze zeer godvruchtig waren. Dicaearchus: (Bios
'EAAd5os, geciteerd bij Porphyr. De abstin. 4. 2) toOs TraXaious Kal
êyylt;js öecöv ((p-nai) yEyovóras PeAtiotous te óvTas cpOaai Kal tÓv
SpioTov èjTiKÓTES piov ws XpvGoOv yévos vopijEoöai. . . priSèv
90VEÜEIV ipn iuxov . . .; Cic. Tusc. I 12. 26: (Antiquitas) quo propius
aberat ab ortu et divina progenie, hoe melius ea fortasse, quae erant vera,
cernebat en 27, over diezelfde ouden: . . . maximis ingeniis praediti.
Cic. Leg. II II. 27: iam ritus familiae patrumque servare, id est, quo-
niam antiquitas proxime accedit ad deos, a diis quasi traditam religionem
tueri. Dio Oratio 36 (19) 58: . . . irdvta ydp irou Kal t aAAa Êpya
Tcov STipioupycóv KaïvddirÓTfïsTÉxvTiSKaiTcövxeipwviTapaxpfina
ToO TTOificTavTOS kpeittw ... Dio XII (Amim) 27/28: Ste ydp (01
TtpEo-pOraTOi) oü paKpdv oü5' e^co toü 0eiov Sicokicthévoi . . . dAAd
Èv otUTcp pÉacp TrE(puKÓTEs. Id. 54: de ouden als Iphitos en Lycurgus
O'XeSóv Tl irpoéxovTas SuvdpEi tcóv OcrrEpov. Zie verder het Sextus-
citaat onder z. 157. Dus: dichter bij, „verser vanquot; God, en daardoor
sterker dan de lateren. Bij het woord spiritus in onze zin denkt men aan
Posidonius' oerpneuma Hetzelfde staat nog eens in z. 157, met als

1)nbsp;Volgens Reinhardt, Hekataios von Abdera und Demokrit, Hermes 1912, p.
492 vlgg., is dit stuk aan Democritus ontleend.

2)nbsp;H. II p. 30 vlgg.

verklaring der mindere kraeht van de jonge geslachten: het niet
autoclithoon zijn:

Z. 157- QUIN MELIORA MUNDUS NONDUM EFFETUS EDI
DERIT. Reeds Plato, Politikos 271/272 zegt, dat de mensen uit de
Kronos-eeuw (= gouden eeuw) autochthoon waren. Zeno (Censorinus
4- 10) laat de eerste mensen geboren worden uit de jonge aarde „ad-
miniculo^ divim ignisquot;. Volgens Cic. Leg. I 24 werd een dergelijke
..zaaung in de aarde, waar de mens uit voortkwam, bovendien bepaald
door een zekere sterrestand. Over het beter en ..verserquot; zijn dier eerste
mensen, zie onder z. 156, over dat autochthone der oeriieden en over het
afnemen der scheppmgskracht van de aarde vgl. verder: Lucr. V 790-
800: Minus est mirum si tum sunt plura coorta et maiora nova teilure.
bext. Emp. adv. math. IX 28 i): tcöv 6è vecoTépcov Stcoikcöv »cxai
T.VES tous -n-pcoTous Kai ynysvEÏs tcov dvepcó-rrcov kord ttoAO tcöv
vuv auvEOE. 5.alt;pépovTas yEyovéva.. d^s TrdpEori uoOeïv êk Tfjs npcov
TTpos tous apxa.OTÉpows(t) Kai fjpcoas èkeivous dbaiTEp ti ttepittóv
«.oenTTipiovExovTasTfiv o^uTTiTa Tfjs 5tavoïas, èm^epXr^Kévai Tri
Ohk? q)uae. kaï vofjaai xivas SuvduE.s Oecov. Vgl. voorts Dio's 12de zi;

VI p. 147 vlgg.. vooral § 27-33, zie even verder p. 82. Diodorus'l 7-
tt1v 5è yriv asi MaAAov OTEpEouiiéviiv Cnró te toö irepi tÓv flAiov
TTupos Kal Tcöv -n-vEuudrcov tó TeAEUTaïov mukIt. SOvaoem unSèv
TCOV M^sovcov^scooyEVEÏv. dAA' EK Tijs ixpós dAAtiA« MifEcos gKaora

yEvvaoea. tcov Euyuxcov. Lucr. V 827: destitit (terra parere). ut
D • f T; [ spatio defessa vetusto. Lucr. II 1150: iam . . . effeta tellus.

geboren „,or- . quot;quot;quot;quot;nbsp;mensengeboorte uit de nog jonge aarde

den der eerste P'^'^f voorstellen? Dat staat te lezen in de Hermippos-dialoog over de
mensen uit de astrologie, bij den Byzantijn Johannes Katrarios ..de aarde had in den
aarde.nbsp;beginne huiden als waterblazen, die. door zon en maan verwarmd

braken en leven voortbrachten. Later verloor zij het vermogen groté
levende wezens voort te brengenquot;. Ditzelfde eveneens in de Tzetzes-
commentaar op Hesiodus' Erga p. 58 G. en bij Diodorus I 7 8 van
welke laatste plaats Reinhardt 3) overtuigend bewezen heeft, dat ze op
Democritus teruggaat (M.Kpós SidKoauos). Vgl.: Democrito Abderitae
ex aqua hmoque pnmum Visum esse homines procreatos. Nee longe

1)nbsp;o.a. geciteerd Hirzel II 289 noot.nbsp;^nbsp;'

2)nbsp;R. I p. 366 vlgg.

3)nbsp;Hermes 47 (1912) p. 492 sqq.

secus Epicurus. Is enim credidit limo calefacto uteros nescio quos
radicibus terrae cohaerentes increvisse. Vgl. tenslotte met deze „uteri-
theoriequot;: Lucr. V Soc vlgg. De onderlinge verhouding der Tzetzes,
Diodorus en Katrarios-stukken is zeer ingewikkeld. De tekst der drie
stukken is naast elkaar afgedrukt bij Diels Zie over het Tzetzes-stuk
Norden wiens conclusie, dat dit stuk Epicurus' theorie weer zou
geven, dien hij „konsequenten Vertreterquot; noemt der opvatting, dat de
mensheid „sich von einem tierischen Leben allmähhch zu der höchsten
Kuhurstufe emporgeschwungen hatquot;, ons onhoudbaar lijkt. O.i. geeft
het Tzetzes-stuk niet de Darwin-opvatting, ook niet in verzachte vorm,
doch veeleer de gouden-eeuw-opvatting weer. Norden zegt „dasz der
Autor, dem Tzetzes im ersten Teil folgt, das Leben der Naturmenschen
wirklich als ein elendes aufgefaszt hatquot;. In werkelijkheid noemt hij hun
leven „liaKÓcpiov ßiov èkeïvov, töv eAeuOepov koi Aitóv koX dTTÉpiTTOV
Kai cpiAaAATiAovquot;. Ook staat er: ÓAA' escömev tóv patópiov ßiov
èKEÏvovquot;. Het enige „elendequot; is, dat er 's winters velen van de
koude stierven, doch dat hoeft niet als iets ongunstigs bedoeld te zijn,
daar in datzelfde stuk het latere veihger slapen op stroozakken (een-
voudiger kan het toch al niet) reeds als een typisch verval-kenmerk
genoemd wordt (tó È-rri aripaScov kaseuseiv). De gouden-eeuw-
opvatting van Posidonius geeft Tzetzes weliswaar evenmin weer, doch
om er de, zij het iets verzachte, tegengestelde theorie uit te lezen, zoals
Norden wil, lijkt ons niet vol te houden. Het Tzetzes-stuk heeft, zoals
öinbsp;Reinhardt aantoont, geen eigen karakter, maar is een samenraapsel.

Het Diodorus-stuk gaat dus, zoals gezegd, op Democritus terug.
Reinhardt») verweert zich tegen Pohlenz' opvatting, die voor de bron
van alle drie de stukken Democritus aanneemt, terwijl Reinhardt op
grond der afwijkende bijzonderheden van het derde, n.1. Katrarios-
Conbsp;stuk, hiervoor Posidonius als bron aanneemt

Öe'quot;quot;quot;'^- Vast staat dus in elk geval, dat reeds Democritus de blazentheorie der
^ui^oc^'quot;^'quot; ynyevEÏS dvepcoTTOl ontwikkeld heeft. Mèt Reinhardt en Heinemann
lijkt het ons waarschijnlijk, dat ook Posidonius, zij het in gewijzigde

Jt-'^npJ. -------

tnbsp;cui- Nachträge zu den Vorsokratikern p. XI vlgg.

quot;quot;'■^^schiede/2) Jahrbücher für classische Philologie, supplementum 19, P- 411—428-

3)nbsp;R. II p. 395—397.nbsp;„ . ,

4)nbsp;Zie R. I p. 368, 369: de invloed van een bepaalde constellatie op de oer-voort-

brenging zou b.v. op Posidonius wijzen en samenhangen met de Stoïcijnse opvat-
ting van de wereldbrand en de „ewige Wiederkunftquot; der dingen.

vorm, deze theorie heeft overgenomen en dat Seneca in z. 156, 157 aan
Posidomus ontleent!). Zowel bij Lucretius, Tzetzes als Diodorus volgt
op deze generatio aequivoca een historie der cultuurontwikkeling Het
hjkt ons daarom aannemelijk, dat ook bij Posidonius de geschiedenis
der cultuurontwikkeling, waar Ep. 90 voor een groot deel aan is ont-
leend, begon bij het ontstaan der wereld en bij het geboren worden der
eerste levende wezens, waaronder de mens, uit de modder dier jonge
wereld. Ep. 90 § 44 zou dan aan dat begin ontleend zijn. Het past ook
geheel in het beeld dier eerste mensen, zoals het bij Dio XII § 27—32
ontwikkeld wordt, een gedeelte, waarvan algemeen Posidonius als bron
wordt aangenomen, (vgl. hfst. VI § 2, p. 148) vgl. b.v. § 30: sÜTropTiacxvTOS
Kaï Trpo-rrapaaKEuaaocvTos toö TrpoudTopos OeoO -rrpcÓTTiv pèvToïc
^pcoTois Kaï^ auTÓxeoai Tf,v yacbSn, paAaKfjs £ti Kai ttiovos Tfis
lAuos TOTS ouans, coarrep diro priTpós tïïs yfjs AixMcopÉvcs lt;Kaigt;
Kc^a-rrsp Ta lt;p^a vw, aAKOuai Tf,v I5 ccuTfïs iKpdSa. Ook in Dio's
Xllde hangt dit autochthone begin samen met Posidonius' cultuur-
geschiedenis (vgl. hfst. VI, p. 147—-168).

Nadere bespre-Gaan we nu eniffe der bü z nrfi_tc-ï^.^™nbsp;1 .

u; • , . , SC uij Z. 150 157 opgegeven plaatsen noff eens na

king van enige Jan Vinden wij dus reeds bij Plato treffend. ^ 1, .nbsp;T

parallellen uit-p^ ^ 7nbsp;. Jnbsp;overeenkomsten met Seneca

..nbsp;fnbsp;^taat immers m het bij z. 156 genoemde Nopoi-stuk (677-

680), dat de ouden, weliswaar minder ver technisch ontwikkeld, als
mens toch beter waren. Bovendien: wat Ep. 90 § 36 vlgg. zo uitdrukkelijk
gezegd wordt, dat die oermensen ondanks al die, ook door Plato ge-
noemde, voortreffelijke eigenschappen toch niet volmaakt waren, staat
eveneens Nopof 678B: to^s tótê d tt £ 1'p o u s övtas ttoAAcóv
Pèv KaAcov tcöv Kard tddottj, ttoAAwv 5è Kai tcöv évavTi'cov (waren
dus met) t e A É o u s Trpós dpettiv f\ Kai irpós KaKiav (vgl z 163-
tgnomntia rerum, vgl. z. 158: ita non erant ingenia omnibus consummata)
In HoAiTiKÓs 271 c/d en 272 wordt dus het autochthone der gouden-
eeuwers beschreven (zie z. 157). Dat het daar werkelijk over de gouden
eeuw gaat, blijkt duidelijk uit het noemen van Kronos en uit het vervolg:
-irdvTa aÜTÓpara yi'yvEcrOai toïs dvepcoTrois. . . toAepós te ouk
ivfiv oüSè oTdais tó -rrapdTTav . . . ek yfjs ydp dvepicóakovto irdvtes
. . Kap-rroüs 5È d9eóvous eïxov oOx uttó yecopyias lt;puoMÉvous
lt;3cAA' auTopdTTis dvaSiSouaris Tfis yfis- In Philebos VI (i6c) tenslotte
staat, dat de ouden krachtiger en „dichter bij Godquot; waren.

i) R. I p. 401; H. I p. 89—90 (p. 89 noot s).

Dat speciaal de Midden-Stoa deze autochthone oerlieden superieur achtte
boven de latere mensen blijkt dus uit Sext. Emp. IX 28 (zie by z. 157).
Hier zou men kunnen menen, dat zij ook intellectueel veel verder waren:
Korra ttoAu tcöv vöv auvéaei 5ialt;pépovTas yeyovevai. Vermoedelijk is
hier echter aan de super- of onder-intellectuele gave der m^tiek etc.,

het directe Godscontact, gedacht: cïxmep ti itepirrov aicreTiTripiov
?XovTas Tf,v Ó^OTTiTa Tfis 5.avoias ... Kai voflaai Tivas Suvapsis

Oecöv Vaak reeds is dit citaat toegeschreven aan Posidonius j.inUc.

Leg. I 24 komt het „grote jaarquot; ter sprake bij de autochthone geboorte,
wat Reinhardt in het Katrarios-citaat als iets specifiek Stoïsch en Posido-
niaans onderkende (zie boven). Volgens Heinemann is Cic. Leg. I 22
vlgg aan Posidonius ontleend: de gemeenschap tussen Goeden en
mensen, die beiden onder eenzelfde bevel staan, het nadrukkelijke
verschil tussen tot volmaaktheid gegroeide wijsheid en onvolmaakte,
de goddehjk-autochthone oorsprong der mensen, de techniek-ontwikke-
ling later, alles van Cic. Leg. I 22 past inderdaad in het beeld van
Posidonius' cultuurgeschiedenis. Er is tenslotte nog een Galenus-citaat,
waarvan Hirzel vermoedt, dat het misschien op Posidonius teruggaat.
Ook daar wordt duidelijk, zoals in Ep. 90 § 36-eind, de gedachte uit-
gesproken, dat de superioriteit der gouden-eeuwers ethisch was,_ met
intellectueel: Hspi tcöv tUs H^^xHS flÖ^v 817 K: Kaï touto eoiKaai
udAioTa irdvto^v 01 irdAai üeiotatoi trpä^ai te Kai katiojivai aocpoi
•rrapa toïs dvepcbuoi?, gute auyypdpporra ypdcpovTES gute SiaAEK-
tikÏiv ti lt;puaiKfiv èmseikvüuevgi oecopiav, dAA' è? avrrcov pev tcov
dpETCÖv, doKiiaavTES 5e auTds ipyois, oü Aóyois.
Op wijd verbreide punten in de litteratuur blijken dus gedachten
van Ep 90 §44 op te duiken. Hoezeer echter het intellectueel met
volmaakt zijn der gouden eeuwers in het verband van de hele brief ver-
weven is, met begin en eind samenhangt en klopt met het wijzenbeeld
van Posidonius der §§ 5 en 6 wordt hfst. I, p. 89-102 aangetoond
Dit in de eerste plaats doet het ons, naast de andere aanwijzingen, met
Reinhardt en Heinemann waarschijnlijk achten, dat Ep. 90 aan
Posidonius is ontleend. De vanaf p. 79 gemaakte gang door de antieke
letterkunde, waarbij wij uit verschillende landen en eeuwen wat citaten
rukten, die als parallellen voor de gedachte van § 44 konden dienen,

1)nbsp;Hirzel p. 289 noot, Zeiler Illa 269. i.; H. II 91; R- I 4I3-

2)nbsp;H. II p. 232 vlgg.

achten wij meer mteressant, dan dat wij er veel bewijskracht aan willen
toekennen. Het afdoend opsporen van de onderlinge verwantschap dezer
parallellen, m hoeverre zij telkens ontleend zijn of oorspronkelijk, wat
topos IS en wat eigen, kortom het maken van een betrouwbare stamboom
dezer gedachten achten wij een te moeilijke en uitvoerige opdracht om
er ons in het verband van dit proefschrift afdoend van te kunnen kwijten
Z. 158. Uit deze zin zou men - ten onrechte - de conclusie kunnen
trekken, dat een deel der mensen in de gouden eeuw dus wèl een zn^e-
mum consummatum bezat, dat er toen dus reeds volmaakte wijsgeren
waren. Dat zou dan in strijd zijn met z. 129 en het hele verdere betoog
^le hfst. I, p. 89-102). Laat ons dus z. 158 nauwkeurig bekijken-
QUEMADMODUM ... ITA = „hoewel . . . tochquot;, vgf: Ep'9 36-
nam quemadmodum sola (praecepta) non prosunt, sic curationeni
adiuvant. Vgl. ook Ep. 88. 17. Het groter verband, waarin z. 158 staat
bevestigt de juistheid van deze parallel: reeds in z. 131-132 staat bijna
hetzelfde: „hoewel die tijden gelukkig waren, waren toch de mensen
geen volmaakte wijsgerenquot;. Ook z. 159 is er mee in overeenstemming
(zie daar). Het hele betoog dus eist: „hoewel... tochquot;. Deze uitweiding
IS met overbodig: op zichzelf n.1. kan z. 158 juist even goed een ver
evemngsgedachte uitdrukken: „kracht meer, dûs geest minderquot; (Spar-
tanen!). Dus: „naarmate echter allen een krachtiger en tot werken
gereder aard bezaten, even zo was (= was juist) bij allen de gèestelijke
aanleg met volmaakt .

OMNIBUS Hauck vertaalt het tweede omnibus met ..in alle opzichten-
Het staat echter duidelijk met het eerste omnibus parallel, waar het alle
mensen betekent: omnibus zijn de Uli, waar het telkens over gaat quot;b v
155, 160, 162. 165. In het eerste lid zet Seneca omnibus, om nu'eens
met ühs te zetten, in het tweede, omdat het in het eerste staat. Volgt
er nu uit het tweede lid van deze zin, dat in de gouden eeuw een gedeehe
wel volmaakte wijzen waren? Wanneer men die conclusie trekt dàn
kan men z. 158 ook alleen nog maar zó lezen, dat de meerderheid toen
dus in elk geval wèl volmaakte wijsgeren waren. Dat echter kan Seneca
zeker met bedoelen: met de titel ..volmaakte wijsgeerquot; is hij (èn Posido-
nius, zie hfst. I § I, p. 90) buitengewoon zuinig. Die conclusie moet dan
ook met getrokken worden. Wanneer men zegt: „De strafgevangenissen
zijn tegenwoordig humaan. Maar al hebben al dte mensen het daar nu
zo best, daarom moet ge nog niet denken, dat al d^e mensen aaa. nu
voor hun plezier zittenquot;, dan volgt daar volstrekt niet nt, dat sommigen

er wèl voor hun plezier zitten. Precies zo mag men dus uit z. 158,
tweede lid, niet de conclusie trekken, dat sommigen in de gouden eeuw
dus wèl volmaakte wijzen waren. Dus: „hoewel zij echter allen een
krachtiger en tot werken gereden aard bezaten, was bij allen toch nog
niet de geestelijke aanleg tot volmaakte ontwikkeling gekomenquot;. Men
moet dus het tweede omnibus niet met non verbinden en het zonder
klemtoon lezen. Non hoor dan bij erant consummata. Trouwens, wie op
grond van z. 158 aanneemt, dat er in de oertijd toch ook al volmaakte
wijsgeren waren, moet op grond van z. 163—164 ook aannemen, dat
deze dan de zonde kenden, zonder haar ooit in de practijk gezien te
hebben. Zolang zij haar immers niet kenden, deden zij slechts uit
onwetendheid goed en waren dus bij de klasse der sapientibus similes.
De volmaakte wijsbegeerte ontwikkelde zich echter juist door en met
en tegen de zonde (vgl. Ep. 95).

INDOLES ... AD LABORES PARATIOR. Seneca vergeet, dat m
een paradijs, waar alles van zelf groeit, de bewoners niet paratiores ad
labores zullen zijn.

Z. 159. Met natura correspondeert indoles, virtutem met ingenia consum-
mata (vgl. z. 167.) uit z. 158. In de gouden eeuw waren, zoals wij zien
zuhen de artes en dus ook de ars vitae cum maxime nascens, (Ep. 95- M-)
d.i. de sapientia onontwikkeld. Echte virtus, bonum fieri, het product
dier ars, was dus nog onbestaanbaar. Deze ars vitae of sapientia was de
eerste en voornaamste vgl. z. 102: artificem vides vitae, (seil, sapien-

1)nbsp;O.a. hfst. I, p. 89—102.

2)nbsp;Wij achten de vraag, of de v.'oorden: prima ars hominis est ipsa virtus (Ep. 92. 10)
ook nog vallen onder: ut ait Posidonius van het eind van de zin te moeilijk, om haar
zonder meer bevestigend te durven beantwoorden. Dat deze woorden op zichzelf
echter onzinnig zijn, zoals Reinhardt (II p. 304 vlgg.) beweert, lijkt ons met vol te
houden. Hij schrijft: „Zwar steht da in Henses Ausgabe prima arsquot;. Dit staat echter
niet alleen in Henses uitgave, maar in alle beste codices (in Q. door jonge hand
in pars veranderd). Reinhardt vervolgt: „Aber was soll das heiszen? Welche erste
Kunst? Die Tugend ist die erste Kunst der Menschen? Uebersetze einer das ins
Griechische!quot; Op het woord prima na kunnen wij aan zijn verzoek voldoen: S.V.K
III no. 214 (Anecdota Paris. ed. Gramer Vol. I p. 171): KOI Ol ^TWIKOIquot;
TéxvTi yap fl ccpsTTi. Id. III 202 (Philo, Leg. All. I S6): ÓA0U yäp TOU |3lOU
Èori Téxvri f) dpSTf) (Ep. go. zin 102: artificem . . . vitae. Ep. 95, 7- 8: . • . ars
vitae est . . . omnes istae artes circa instrumenta vitae occupatae^sunt, non circa
totam vitam). Vgl. Stob. Ed. II li6 . . . äpETIlV, TTEpi ÖAoV ouoav TOV [3lOV
TéxVTlV . . Reinhardt vervolgt: „Und was ist denn die zweite? Und die dritte.
Etwa die Verdauung?quot; Natuurlijk niet de spijsvertering. Het antwoord op Rem-

üam) ahas quidem artes sub dominio habet. Dat natura of indoles voor
de vrnus of sapientia met voldoende is, dat er kunst, zelfwerkzaamhe d
l^U moet komen, weten wy al uit z. 3 t/m 6 (vgl. scientiam . . . nulli-
SI prudentes nasceremur; quod illam sibi quisque debet). Hier is alle
echter betrokken op het mensheidsleven, in 't begin op eén mens ewn
Z. 160. IN IMA TERRARUM FAECE. MiLchtend gTzegd vgT
Ep. 94. 58: mhd est ilhs (= ima terrarum, zie begin § 58) dum fium

fn^n?nbsp;57; verder 110. 9: ab hac divina contemplatione abductum

err quot;nbsp;pertraximus, ut avaritiae serviret, Z

r^ to mundo termmisque eius et dommis cuncta versantibus ter am
rimaretur et quaereret, quid ex illa mah effoderet, non contentus oblatï

Zln^V :nbsp;P- ^^ avaritia trok zich

volgens Posxdomus terug „a toto ... in partemquot; (vgl. ook: Ep. 65. 19)

TdW^ fnbsp;^quot;JP^^ l'gt, het over-

dadige daarentegen ver weg is verborgen i). Vandaar tot: „de avaritia

wroet gebogen naar verborgen schattenquot;is nog slechts éen pas. NaPosi^
mus communistische gouden eeuw kwam de gouddorst. Na het sterren
bewonderen dus het aardwroeten. Ep. „o. 9; 94. 58 en z. x6o künnen
dus best van Posidonius zijnnbsp;J^unnen

Ook De Ben. VII x. 6; VII xo. N.Q. I X7. 6 wordt het vermogen

tegen De Ben. IV 61: argenti, aeris, ferri immane pondus . . . obrutum
cuius investigandi (natura) tibi facultatem dedit ac latentium divitiarum

tief oTm T T'nbsp;beneficium. Nega-

üef ook Manihus I 75: tumque in desertis habitabat montibus aurum

Het krom (= niet rechtop) ter aarde (= niet ten hemel) kijkend
quaerere uit z. 47 is hetzelfde quaerere als uit z 160
PARCEBANTQUE ADHUC ETIAM MUTIS ANIMALIBUS Mul-
tis Q,B,A,q; mutis dett. Vóór multis zou te zeggen zijn, dat volgens

hardts vraag staat Seneca 88. ai: quattuor ait esse artium Posidonius genera enz
De tweede m rang zxjn dus, volgens Posidonius (Ep. 88. 23) de êVKS.n,
artes, de derde de ludicrae, de vierde de volgares (Ep ll t 2Ï) De Suquot;
«ta. of ars vitae is dus ongetwijfeld volgens PosidoLs de p iquot; ' Z Z Zl
^ dus ox onhoudbaar om dat feit op zichzelf (afgezien van het verrre vrbLj '
als ware het een onzmnige onderstelling, te loochenennbsp;verband),

I) Zie R. I p. 377-378; H. I p. 5 n. 6 (Ath. 233 C.); H. I p. 92 n i

2. 144 (odium omne in feras verterant) blijkbaar niet alle dieren veilig
waren. Ook in Cic. (N.D. II 159: quibus (= bobus)... ab illo aureo
genere, ut poetae loquuntur, vis nulla umquam adferebatur) staat dat
een absoluut verbod van doden voor de gouden eeuw niet geldt. Toch
lijkt mutis ons, daar het een vaste uitdrukking bij Seneca is, de juiste
lezing. In strijd met z. 144 (odium in feras) is ook dat trouwens met,
want Ep. 95. 31 (cum inter se etiam mutis ac feris pax sit) maakt onder-
scheid tussen muta en ferae: het lijkt dus aannemelijk, dat met het
eerste de tamme dieren, zoals b.v. het bovengenoemde rund, bedoeld
werden, met ferae de wilde, die, ook volgens z. 144. alleen door den
oermens gedood werden. Doch ook al neemt men dit onderscheid met
aan, dan nóg is er geen tegenspraak met z. 144. daar parcere niet hoeft
te betekenen: „in geen geval dodenquot;, doch alleen: „niet meer doden dan
noodzakelijk isquot;. Veel absoluter is Dicaearchus' uitspraak: unSèv
lt;PoveO£iv ép^^uxov (zie bij z. 144)- Trouwens, uit z. 58 weten wij, dat
vermoedelijk Posidonius' oerlieden pelles ferarum droegen; wel doodden
zij dus ferae, waar ook de oerlieden van z. 144 alle haat op richtten.
Dit geschiedde vermoedelijk uit noodweer en voor de huiden,^ niet om
te eten. Van Posidonius' ideale volkeren althans geldt: Ipv^'üxcov
óoréxEcjeai, wat ook: „niet eten vanquot; betekenen zal. Het waarschijnlijkst
lijkt het ons, dat op onze plaats bedoeld wordt: zij spaarden zelfs nog
het stomme vee (= de tamme dieren).

Z. i6i. TANTUM ABERAT UT etc. Vgl. Ep. 95- 5i: Quae damus
praecepta? ut parcamus sanguini humano? quantulum est ei non nocere
cui debeas prodesse. Uit hfst. II § 2, pp. 105 vlgg. weten wij, dat dit
waarschijnlijk van Posidonius is.

§ 46. (Z. 163—eind):

Inhoud: Maar: zij waren goed uit onschuld, omdat
zij het kwaad niet kenden. De ware deugd, die
kennis onderstelt, kan slechts door ingespan-
nen training verkregen worden. Men wordt ge-
boren met de aanleg voor de deugd, niet met

Z.^i63.^IGNORANTIA RERUM INNOCENTES ERANT. Vgl.
Ep. 95. 5: deinde etiam si recte faciunt, nesciunt facere se recte. Vgl.
verder voor z. 163—168 hfst. I § i, p. 89—96.

tudonbsp;. temperantia - forti-

z. i66. SIMILIA. Vgl. Z. C4 Zie bf^t T Sr ,
RVD,S VITA. Z,e hL. I f,. trtf p.', ''

L 'T,nbsp;quot; «•■''O'nbsp;B quot;quot; O boven de i

t h^^r? 7 ■f™™»quot;) ««diti Viri. Ook ed„cto, wat nog dich-
te b„ de handschriften komt. ,e „ve^egen .ijn; Cgl Ep J Z

ttdnbsp;- theotefschteiS-

z. 168: Vgl. Ep. 41. 8: consummatur itaque bonum eius si iH ir^,.! v

mitmm bom. Tu summum bonum, voluptatem, infantiae dona „t
mde mcpiat nascens, quo consummatus homo perven^^ 8^quot; nee
xnatenan. (vjrtutxs) sed ipsam . . .; .08. 8: omnes (vgl. z 3' acul atem
«ad omnia ista nat. sumus. Vgl. verde 1 3. 4'^

Onderzoek naar de invloed van Posidonius
op verschillende punten van Epistula 90').
(Hoofdstuk I^V, 89-146).

HOOFDSTUK I

ALGEMENE ONDERZOEKINGEN NAAR DE
invloed van posidonius in EP. 90 (p. 89—102).

§ I - VERGELIJKING VAN BEGIN EN EIND VAN DE BRIEF;
OOK DE REDENERING §§ 36 VLGG. IS VAN POSIDONIUS
AFKOMSTIG (p. 89—96).
In zin 19 zegt Posidonius, dat in de oertijd de sapientes regeerden.
Seneca is het daarmee eens (z. 29: Hactenus Posidonio assentior). Dit
lijkt in tegenspraak met het eind van de brief, z. ISSquot;. non fuere sa-
pientes (n.l. in diezelfde oertijd); een zelfde tegenspraak lijkt te bestaan
tussen z. 21 en z. 165. Maar deze tegenspraak is slechts schijnbaar,
daar nauwkeurige lezing op zal helderen, dat onder sapiens op het
eind iets anders wordt verstaan dan in het begin, n.l. „absolute Mpiensquot;
en van dézen alleen wordt daar beweerd dat hij in de oertijd niet voor-
kwam. Doch de sapiens uit het begin van de brief was zeker niet
absoluut, zoals zal blijken. Maar juist omdat hij het lijken kon (sapien-
tibus similes § 16, § 46), was het nodig om (o.a. in 2. 155) uitdrukkelijk
tegen te spreken dat hij het was. Het eind is dus niet in tegenspraak
met, doch de noodzakelijke aanvullende opheldering van het begin.
Hetzelfde geldt voor de termen prudentia, fortitudo enz., die m z, 21
gewoon, in z. 165 absoluut bedoeld zijn.

Dat de sapiens-term uit de §§ 4/5/6 niet absoluut bedoeld was, be-
wijst Hirzel 2). Hij merkt op, dat het betoog van de sapientes uit de
oertijd zonder sprongen overgaat in § 6 op de sapientes als Solon enz.
Had Posidonius nu met die oertijd-wijzen absolute wijzen bedoeld,
dan zeker ook met Solon enz. Maar dit laatste is stellig niet het geval,
zoals op zichzelf al waarschijnlijk is, maar ten overvloede blijkt uit een

1)nbsp;De §§ 27—29 worden apart hfst, VIII, pp. 184—225 behandeld.

2)nbsp;pp. 279 vlgg.

plaats by Diogenes Laërtius, waar Posidonius zelfs Socrates, Antisthenes
en Diogenes nog maar onder de TrpoKÓTrrovTas rekende: xsKp^piov 5è
Tou u-rrapKTnv aïvai t^ dpETi^v cpT^aiv ó nocsiscóvios èv tcö
^pcoTv tou nOiKoO Aóyou tó yEvéaOai Iv trpokotrfj toOs uspi
IcoKpaTTi Kai A.oyévn Kai 'AvTiaOévn. „Der Sinn dieses Be
weises ist offenbar der. dasz wenn es eine Annäherung an die
Tugend OrpoKOTTTi) gibt, es auch eine Tugend geben musz. Ein-
facher und schlagender würde Posidon dasselbe bewiesen haben, wenn
er einen Weisen vorgeführt hätte; denn in einem solchen ist ja die
Tugend wirkhch geworden. Wenn er sich trotzdem dieses ßLeis-

? uT^ • ufnbsp;«'^hlieszen, dasz er

an die Wirkhchkeit des Weisen eben nicht glaubtequot;. Volgens Hirzel

IS hiermee een ontwiJclceling voltooid, die reeds bij Chrysippus ver

gevorderd was: deze immers hield nog slechts twee of drie voLaakte

„historische wysgeren over (o.w. natuurlijk Socrates). Verder ze^t

Hirzel dan nog van z. 19: „Da nun aber aus Seneca's Worten hervor

geht, dasz er sie (n.1. de oertijd-wijzen) aolt;poi genannt hat, so musz er

d.ses Wort hier mcht in seinem höchsten . . . Sinn gebraucht haben,

Off m ^quot;^^Sh'^hf-^^«^ von Posidonius abhängig (De
Off. III 16) hmdeutetquot;. Inderdaad is hier overeenkomst met Ep. 90
Er Staat: ne ilh quidem septem... (waren échte sapientes) sL ex
mediorum officiorum frequentia similitudinem quandam gerebant
speciemque sap.entium. Over dit citaat later meer. Hirzel's conclusie

voI^^'V. 'nbsp;van z. 19, ook volgens Posidonius, geen

volmaakte wysgeren zyn geweest. Volgens HirzeP) heeft Seneca zelf
Po^donius op dit punt niet goed begrepen, waardoor er verderop in
de bnef tegenspraken zouden zijn ontstaan met het begin. Doch teeen-

quot; r' quot;nbsp;blijken, dat

begin § 3--6) en eind van Ep. 90 (vanaf § 36: „de oertijd kende geen

absolute wyzenquot;) uit eenzelfde Posidonius-betoog stammen, waarin

nadat de oer-saprentes geschilderd waren, zoals bijv. in Ep 90 5 .-ó'

ten slotte van hen gezegd werd (zoals in Ep. 90 § 36 vlgg.) dat zij iarom

toch nog geen wyzen waren in absolute zin 3).

quot; x; IX 7. 4 en 5.

Wat wij dus nu eerst te bewijzen hebben zijn twee punten:

1°. De §§ 3—6 (zoals later blijkt, zelfs i—6) en de §§ 36—eind zijn,

niet op bijkomstigheden, maar naar hun hoofdstrekking, ontleend

aan eenzelfde betoog;
2°. Dit betoog gaat terug op Posidonius.

Om te beginnen zijn er opvallende onderlinge parallellen tussen
begin en eind. De tegenstelling valentior-infirmior komt voor m z.
20 en z. 143. de uitdrukking (felix) illud saeculum in z. 19 en z. 129, die
beiden op een sleutelpunt van het betoog staan. Het betoog, zoals
het hfst. III, p. 117 (zie daar) is opgebouwd is samengesteld uit de
zinnen 9. xo, 11 èn 130, 136/137. i39: in z. 9 komt evenals in z. 130
consortium voor, in z. 10 staat: societatem avaritia distraxit, inz. 130
antequam avaritia atque luxuria dissociavere mortales. In z. 11 staat:
desierunt enim omnia possidere dum volunt propria, en in z. 139:
cum omnia fecerimus multa habebimus . . . universum habebamus.
Tenslotte worden de gedachten van § i en 2 weer in de §§ 44—46
opgenomen. Vergelijk b.v. z. 3: ..cuius scientiam nulli dederuntquot;
en z. 4: „... et prudentes nasceremurquot; met z. 168: „ad hoe quidem,
sed sine hoc nascimurquot; en z. 159: ..non enim dat natura virtutem ars est
bonum fieri.quot; In z. 21. zowel als z.165 gaat het over prudentia en fortitudo.
In z. 20 staat: ..utilia atque inutilia monstrabantquot;, in z. 129 alweer:
..ipso usu discebantur utiliaquot;. Al deze parallellen vormen dus reeds een
brug, die begin en einde verbindt. De brug zal echter sterker worden,
wanneer zinnen uit Tacitus en Cicero, die reeds lang zijn gequahficeerd
als afhankelijk van Posidonius, en eveneens al lang met het begin van
Ep. 90 in verband zijn gebracht, nu tegelijkertijd treffende parallellen
met het einde van Ep. 90 blijken op te leveren: Cic. De Off. III 16 i)
luidt: Nee vero quum duo Decii aut duo Scipiones fortes viri comme-
morantur aut quum Fabricius aut Aristides iustus nominatur. aut ab
illis fortitudinis aut ab his iustitiae tamquam a sapiente petitur exem-
plum: nemo enim horum sic sapiens. ut sapientem volumus mtellegi.
nee hi. qui sapientes habiti et nominati. M. Cato et C. Laelius sapientes
fuerunt. Ne illi quidem septem. Sed ex mediorum officiorum frequentia
similitudinem quandam gerebant speciemque sapientium. Hirzel 2)