TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN
DOCTOR IN DE RECHTSGELEERDHEID AAN
DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP
GEZAG VAN DEN RECTOR MAGNIFICUS
Dr H. R. KRUYT, HOOGLEERAAR IN DE FA-
CULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE.
.VOLGENS BESLUIT VAN DEN SENAAT DER
UNIVERSITEIT TE VERDEDIGEN TEGEN DE
BEDENKINGEN VAN DE VEREENIGDE FA-
CULTEITEN DER RECHTSGELEERDHEID EN
DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, OP DON-
DERDAG 3 OOTOBER 1940. DES NAMIDDAGS
TE 4 UUR

Ontruckt nu uyt den poel van dees verbasterd' eeuw',
Te brengen in het licht; en met een soet geschreeuw
Haer roem te voeren door de wijdt-beroemde Rijcken,
Wi'er eeren-titulen in 't minst by d' haer niet lijeken:
West-Frieslandt dat altijdt verstreckt de floncker-star
Van 't bloeyend' Nederlandt, soo ver de Sonne-kar
Haer vlugge Paerden ment: noch onlangs, zijnd' in

Nu wederom haer eygen naem hernomen heeft;
En als onsterffelijck by haer na-saten leeft.

Ik houp, dat je in m'n Swannotsrecht de Westfriese gijst
fan eer en froihoid, die Joi m'n leerde, bekenne kinne.

Bij de beëindiging van dit werk is het mij een behoefte,
U Hooggeschatte promotor voor Uwe zoo dikwijls ge-
toonde warme belangstelling in mijn onderwerp en Uw
altijd gereeden steun te danken. De grondslag van mijn
wetenschappelijke vorming legde U, Hooggeleerde S i c-
c a m a; moge het huis, dat ik op dezen grondslag met dit
werk bouwde Uwe leering waardig zijn, dan prijs ik mij
gelukkig.

Den Hoogleeraren en Lectoren, ook hun die inmiddels
vertrokken zijn, van de Vereenigde Faculteiten ben ik
erkentelijk voor hun onderricht.

Verschillende archiefambtenaren wil ik ongenoemd
laten, doch ik ben hun niet minder dankbaar voor de
door hen verstrekte inlichtingen enz. Eén uitzondering
wil ik maken voor den heer Brinkhuis te Utrecht,
die mij zeer aan zich verplichtte door velerlei afschriften
voor mij te vervaardigen.

Het woord Westfriesland is in verschillenden zin opge-
vat. In deLex Frisionum^) lezen we in den eersten titel De
Homicidijs onder § lo, tweede lid den aanhef „Inter Fli
et Sincfalam etc.quot;; hiermede wordt aangeduid het wes-

1)nbsp;Men vergelijke hiertoe b.v. „Lex Frisionumquot;, uitgegeven en toegelicht
door Dr. Karl Freiherr von Richth,ofen naar Pertz' Monumenta
Germaniae bezorgd door het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid-
en Taalkunde; gevolgd door eene verhandeling over de zamenstelling van de
Lex Frisionum van Mr. B. J. Lintelo de Geer, Hoogleeraar te Utrechtquot;.
Uitgeg Leeuwarden bij G. T. N. Suringar, 1866.

2)nbsp;Wat Von Richthofen mededeelt over de Sincfal en de ligging
van dit water moge hier ter wille van een duidelijke begripsvorming volgen:
(Zie Lex Frisionum, de uitg. omschreven in de voorgaande aanteekening,
blz. IV)

a. Sinkfal. Initium explicationis faciam ex scriptis medii aevi locos col-
ligendo, in quibus fluvius Sinkfal commemoratur :

iex Fris. XIV, 2: Haec lex inter Laubachi et Flehi custoditur; caeterum in-
ter Flehum et Sincfalam fluvium talis est consuetudo etc.; L. Fris. Add. Ill,
j8: Apud occidentales Frisiones inter Flehi et Sincfalam; L. Fris. I, 10 et
Add. Ill, 73: Inter Fli(flehi) et Sincfalam; L. Fris. IV, 4 et XV, 4: Inter
Laubaci et Sincfalam.

Scholion (v. R. teekent aan: Scholia addita Gestis Adami omnia fere scripta
sunt ab ipso Adamo canonico Bremensi, qui circa annum 1125 mortuus est;
vide Lappenberg in Mon. G. SS. VII p. 274) 96 ad Adami Gesta Hamma-
burg. Lib. IV: De Ripa in Flandriam ad Cincfal veuficari potest duobus diebus
et totidem Noctibus; de Cinkfal ad prol in Angliam duobus diebus et una
nocte. Illud est ultimum caput Angliae versus Austrum, et est processus illuc
de Ripa Angulosus inter Austrum et occidentem G. SS. VIL p. j6S.

Quae verba Albertus (v. R. teekent aan: Albertus abbas Stadensis mortuus
est inter a. 1261 et 1264, vide Lappenberg in Mon. G. SS. XVI. p. 272) in
Annales Stadenses ita transscripsit:

Si prosperum ventum habueris, velificare potes de Ripa in Flandriam ad
Cinkfal duobus diebus et totidem noctibus, de Cinkfal ad prol in Angliam
duobus diebus et una nocte; illud est ultimum caput Angliae versus Austrum,
Mon. G. SS. XVI. p. 340-

Friesische Kiire 10 (quae est concepta circa annum 1200): Décima petitio
est: Frisiones non oportere exercitum ducere ulterius quam ad Wiseram versus
orientem, et versus occidentem usque Fli. Petivit autem rex Karolus, quad ipsi

telijke gedeelte van Friesland. Dit Westfriesland omvat,
behalve de huidige provincie Noordholland, tevens de

ultra profkisci vellent in orientem usque Hiddesekkere, et in occidentem
usque Smgfallum; et obtinuerunt id Frisiones apud Karolum, quod ipsi bannos
suos non ultra servarent, quam in orientem ad wiseram, et in occidentem
usque f/2. Fries. Rechtsq. p. i8 (Versiones Frisicae saecul. XIII et XIV scriptae
legunt: Wester to da Singfalle, to Sincfalum, Til Cincfallum, to Sinkfalon in
Ms meo Fivelg. p. 9 Aster to ther Eddere and Wester to tha Sinfalem, L E.
ab egidora usque ad sinkfal).

In docum. a. 1241: Thomas Flandrie et Hannonie Comes: fecimus apud
Mudam Frankarri villam, et consessimus omnibus illis de Muda scabinagium
et legem ville Brugensis etc.; absolvimus universos infra dictum scabinagium
de Muda manentes ab omni teloneo infra villam Mudam, infra villam de Dam,
et undique mfra partum qui vulgariter appellatur Cincval etc., Kluit Hist
ent comitatus Holtland. IL p. 2. p. 1031. In dipl. a. 1275: Margareta Flan-
drie et Haynome Comitissa confirmât ad verbum doc. a. 1241, pro Cincval
autem exaratur Sincfal, Kluit ibid. p. 1032.

lacobus de Maerlant, poeta Flandriae, dicit in poemate suo Spiegel His-
toriael, circa annum 1286 finite, Abs. I. B. I, c. 33. v. 66: AI Vrieselant verre
ende na, tusscen der Ehen ende Sincval, rekent men te Sassen al. Daer es
Germama af thovet Spiegel Historiael door De Vries en Verwijs, etc. Leiden
1863. I. p. 37; ,bid Abs. III. B. S. c. 93: Alle die lieden ghemeenlike, die
lancs der zee saten hene, tusscen der Wesere enten Zwene, dat tien tiden hiet
Smcval, wart ane Gode bekeert al, bi Willeborde, bi Willade ende bi Boni-
jacts Predicade, Spiegel Historiael, III. p. 162; ibid. v. 17: Dit lant, dat wi
noemen al, tusscen derWeseren ende Sincval, dat was al, breet ende lane
arider coninc Puppijns bedwanc, ibid.: ibif. v. 10: Folc dat upter zee woen't
at, tusscen der Wisere ende Sincval, dat wi Vrieselant heten bi namen, ibid. p.
163; ibid. V. 115, Feenen tiden quam sulc geval den volke, dat tusscen Sincval
enter wisere sat alleene, dat daer was ene scare gemene, ende altemale Vriesen
bieten, ibid. p. 164.

Summam faciamus rerum, quae his in locis sunt relatiae: tempore legis
Frisionum fluvius Sinkval fines fecit Frisiae occidentalis, vel ut verbis legis
Frisionum utar „Frisonum occidentalium, inter Fii et Sincfalamquot;. Anno 1200
res terrae laudatae valde sese commutaverant: incolae Frisiae occidentalis
antiquae tunc non erant socii Frisionum inter Fii et Wisaram, qui statuerant
quas vocant „Septendecim Petitiones „velquot; tha sogentene kestaquot;, in quarum
decima dictum est, Frisones confoederatosquot; non oportere exercitum ducere
ulterius, quam ad Wiseram versus orientem, et versus occidentem usque Fiiquot;
(i-e. non extra fines Frisiae tunc confoederatae). Quibus verbis notitia additur,
historiae omnino repugnans: „regem Karolum petivisse, quod Frisiones ultra
proficisci vellent in occidentem usque Singfallum (i.e. usque ad fines antiquos
Frisiae occidentalis Frisiones autem obtinuisse apud Karolum id, quod ipsi
bannos suos non ultra servarent, quam in occidentem usque Fii etc.quot;. —
Anno 1286 denique scriptor Flandricus lacobus de Maerlant poeta quem
vocant, compertum habuit, Wiseram (vel „Albimquot;) et Sinkfal aetate Pippini
ac Karoli fines fecisse Frisionumj quorum terram omnem dicit suo tempore
partem esse Saxoniae. Nomine Sinkfal significatur maritimus sinus, in parte
septentrionali Brügge urbis Flandricae olim situs. Lex Frisionum nominal
..Sincfalam Fluviumquot;, ac dicit eum finem fecisse Frisiae occidentalis. Saeculo
duodecimo et decimo tertio Sinkfal erat portus, quem naves plurimae fre-
quentabant: principio saeculi duodecimi, teste Adamo Bremensi, naves tenentes
a Ribe Danica urbe (in littore occidentali ducatus Sleswicensis sita) ad Prowle

oppidum Anglicum (in promontorio australi Brittanniae haud procul a Ply-
mouth urbe situm), mvehi solebant Httori Flandriae ad Sincfal; quod Alber-
tus abbas Stadensis circa annum 1264 confirmât. Anno 1241 Thomas comes
Flandriae, cives oppidi sui Muda (ter Muyden prope Sluijs in Flandria libe-
ravit ab omni teloneo solvendo infra villam Mudam, infra villam Dam
(Damme), et undique infra partum qui vulgariter dicitur Cine fal atque
eadem verba iterantur in documento anni 1275, in quo nomen portus scrip-
tum est „Sincfalquot;. Et paulo post testatur Maerlandus Flandricus, qui circa
annum 1286 scripsit, Sinfal antiquum suo tempore nomen Zwene recipisse
(Zwene, dat tien tiden hiet Sincval).

Quaeramus autem, quo loco situs fuerit et quos fines habuerit fluvius vel
portus, qui Smkfal dicitur in iis documentis, quae inde a saeculo octavo
usque ad saeculum decimum quartum scripta sunt. Tempore illo sinus mariti-
mus quidam in terram Flandricam ita excurrebat, ut efflueret in Huntam
vel ostium fluminis hodierni Westerschelde (quod est inter insulam Walacri-
am Selandensem et Cadsandiam Flandricam (v. R. teekent hier bij aan:
Tempus antiquum haud cognovit aquaeductum latum ac profundum Scaldim
occidentalem vel Westerschelde dictum, quem hodierno die plurimae naves et
maximae navigant, ex Antwerpen, emporio florentissimo, in mare proficis-
centes; vide Stratingh Aloude Staat I. p. 118, 123 et van den Bergh Hand-
boek p. 85) et quidem inter Cadsand et Biervliet ex adverso Vlissingen oppi-
do quod est m Walacria, atque inde ad Bruggam usque porrigeretur oppidis
hodierms Slusa et Damme in latere relictis. Ne inundatio maris urbem Brug-
gam nimis laederet, anno n8o agger quidam in sinu illo est constructus quo
m agpre paulo post urbs Damme, i.e. agger, aedificata est (v. R teékent
hierbij aan: Vide Kluit Hist, crit. com. Holl. I. P. 2. p. X2 et inter loco
ibidem allatos ilium ex loh. Iperii Chron. S. Bertin. p. 666 ad annum ii8o-
hoc tempore maxima maris inundatio villam Brugis involvit; quamobrer^
comes Flandriae stancam (i.e. aggerem) contra mare fecit, et super illa villam
nomme Dam, quae in principio vocata fuit Hondedam, atque ex Rigordo de
gestis Philippi ad a. 1213: classis sua secuta est eum per mare, usque in por-
tum famosissimum, qui dicitur Dam, distantem Brugiis duobus milliaribus,
et dipl. a 1228: si teloneum, quod apud Dam accipi sole bat, alibi acciperetur
propter loci permutationem vel aquae interclusionem, posteriore autem tem-
pore emissaria propius ad mare sunt condita, quibus accessus maris arceretur,
et oppidum ibidem ortum ex 11s nomen accepit Slusa (vel Sluis, Francogallis
tcluse). I.e. emissarium (v. R. teekent aan Conf. Kluit Hist. crit. Holl. I. P. 2.
p. 127). Exeunte tandem saeculo tertio sinus maris antiquus Sinkfal, aggeribus
atque emissariis in Augustias compulsus, nomen accepit Swene fluvioli (hodie
t Zwm) qui antiquitus cursu suo ad sinum ilium profluxerit et saeculo tertio
decimo inter Cadsand et Mudam in mare Brittannicum derivatus fuerit (v R
teekent aan: Conf. van der Aa Aardrijkskundig Woordenboek, XV p 4,7'
atque ibidem adnotata ex Weesboek van S. Anna ter Muiden liggenL binnen
der procme van Westcapelle uppet oude Zwin) Ostium fluvii Sinkfal tem
pore antiquissimo erat confinium Frisiae et Flandriae. Fluvium ipsum ad
Flandiam pertinuisse testantur verba Adami Bremensis et Alberti Stadensis
(in Flandriam ad Cincfal) aeque ac diplomata annorum 1241 et I27lt; quibus
comités Flandriae, cives oppidi Muda liberaverunt de vectigalibus infra
portum Sincfalquot; sibi solvendis: et his locis accedunt plures alii scriptorum ac
diplomatum saeculo tertio decimo concepti qui commémorant portem Flan-
driae qui dicitur Swin (v. R. teekent aan: Menco ad a. 1269: omnes hae

van Melis Stokeheet het dan ook, dat Holland
„een stuk uit Friesland genomenquot; is. Ook in de Pontes
Egmundenses uitgegeven door Opperman n, vin-
den we steeds de Hollandsche graven als zoodanig aan-
geduid als zijnde „comes Westfrisicusquot; Op den duur
verandert dit, als de naam van het dus tot Westfriesland
behoorende gouw Holland, den naam van het gebied,
waartoe het oorspronkelijk behoorde, gaat verdringen.
De Hollandsche graven worden dan nog slechts alleen
aangeduid, als „comes Hollandensisquot;, „grave van Hol-
lantquot;enz. Aannemelijk is, dat de graven van het gouw
Holland zich steeds meer onafhankelijk hebben gemaakt
van het grootere Westfriesland en na hunne machtsver-
grooting zich tegen de conservatieve Friesche elementen
in Westfriesland gekeerd hebben. Tenslotte moet in het
Hollandsche gouw vrij algemeen de Friesche afkomst
zijn vergeten en wordt het conservatieve Friesche gebied
door hen aangeduid als Friesland. Dit conservatieve

quinquaginta naves in portu flandriae qui dicitur Stein (emend. Swin) fuerunt
congregatae, Matthaei Anal. 4°. II. p. 173; dipl. a. 1276 et 1277: in Flan-
dria ad portum ibidem qui Suin appellatur. Mieris Charterb. I. p. 384, 394;
as. 1298: in Flandria ad forum ibidem qui Swin appellatur, van Wijn Bij-
voegs. tot Wagenaar I. p. 88 et Driessen p. 577. Flandriam autem adiacuisse
Frisiae, testis est Lambertus de Hersfeld, dicens ad annum 1071: fresiae quae
confinis est Flandriae, Mon. G. SS. V. i8i. Eodem modo quo tempore legis
Frisionum fluvius Sinkfal fines fecerat Frisionim occidentalium, saeculo de-
cimo tertio Zwene erat finis Selandiae, quod nomen tune acceperat extrema
pars Frisiae occidentalis inter Sinkfal et Mosam sita: in diplomate anni 1271
de Selandia verba legimus: ex parte orientali der Mase, vel ex parte occiden-
tali der Zwene. Mieris I. p. 356 (vel Kluit II. P. 2. p. 788); neque alios
Selandiae fines declarant nomina Heidene-se et Bornisse, quibus permulta di-
plomata saeculi tertii decimi et quarti decimi utuntur.

2)nbsp;Uitgegeven in de Werken van het Historisch Genootschap (gevestigd te
Utrecht) derde serie, no. 61.

3)nbsp;Bijvoorbeeld in het in de voorgaande aanteekening genoemde werk,
Theodericus comes Westfrisicus (Hollandensis), waarvan in den Index van
persoons- en aardrijkskundige namen, samengesteld door J. F. Niermeyer jr.
van hetzelfde werk onder Theodericus meerdere plaatsen worden aangegeven.

4)nbsp;Vergel. de verzoening van Floris V, graaf van Holland met de Drcch-
ter-Vriezen van 21 Maart 1288, waarvan de aanhef luidt: „Wy Florens,
Grave van Hollandt, etc.quot;, te vinden in Van Mieris „Groot Charter-
boekquot; II.

Friesland is dan aan te duiden, als ongeveer het land dat
ten noorden van het tegenwoordige Noordzeekanaal lag
tot aan het Vlie. De oorlogen van de Hollandsche graven
hadden een bezetting van Kennemerland ten gevolge,
waar echter allerminst de Friesche instellingen werden
uitgeroeid; daarna werd ook ^Waterland onder Hol-
landsch gezag geplaatst.

Hierop volgde een reeks aanvallen op het nog restee-
rende Westfriesland, ten noorden van Waterland. Dit
laatste gedeelte, het nog vrije gedeelte van Westfriesland,
bestond dus toen uit het land van de vier ambachten
de Zeevang en de eilanden Texel, Wieringen en het land
tusschen Petten en Huisduinen. Dat gedeelte van het
oude Westfriesland vormt grootendeels het onderwerp
van dit werk.

Wieringen, Texel en de Zeevang heb ik in het alge-
meen terzijde gelaten. Dit gebied vinden we in de oor-
konde van 26 Februari 1309, waarbij de Westfriezen
trouw aan den Hollandschen graaf beloven, nagenoeg
als in het bovenstaande opgesomd, n.1. „van Drechter-
lant, van Houtwouderambocht, van Nieuwedorpe, van
den Langedicke, van Tessele, ende van Wieringerlant
ende daer toe gemeenlicke alle die van Westvrieslantquot;
Tot het noemen van de Zeevang noopte mij het stuk van
7 November 1298, waarbij Jan van Avesnes in den twist
tusschen Jan I, graaf van Holland, en de Westfriezen
uitspraak doet. Hier vinden we in een opsomming van
het Westfriesche territorium immers: „uytghenomen
Werenhuzen, Nutinghe, Hoerne, den Zevenvang, Out-
torp, Otterleec ende Houveking ambochtequot;

1)Denbsp;vier ambachten zijn: de vier Noorderkoggen, Geestmannearabacht, de
Schager- en Niedorperkoggen en Drechterland. In het volgende geef ik de
ambachten aan met de benamingen waarmede zij zich zelf aanduidden in 1299
n.I. Drechtingherambacht, Houtwoudingherambacht, Nedorpingherambacht en
Geestmanne (of Geestmer) ambacht.

Als ik dus in het navolgende den term Westfriesland
gebruik, dan bedoel ik daarmede het in het bovenstaande
omschreven gebied, hetwelk zijn vrijheidsworsteling in
1289 verloor.

Met dit gebruik van het woord Westfriesland is aller-
minst gezegd, dat ik daarmede het Friesche karakter van
de gouwen Waterland, de Zaanstreek en Kennemerland
zou willen ontkennen. Het Friesche karakter van die
streken, dat zich uit in het nog heden gesproken dialect
en in de in verscheidene werken beschreven rechtsinstel-
lingen, is immers ten duidelijkste aangetoond door Von
Richthofen en Gosses'®). Ook anderen wezen
op het Westfriesche karakter van deze streken, doch de
vermelding van de beide in de voorgaande zinsnede ge-
noemden, lijkt mij hier voldoende.

De aanduiding van de provincie Friesland als West-
friesland, tegenwoordig ook in deze provincie wel ge-
bezigd, is van Duitschen oorsprong. Zij werd gekozen
om het Friesland tusschen Lauwers en Vlie te onderschei-
den van het in Duitschland gelegen Oostfriesland. Uiter-
aard is deze terminologie misleidend, als men dit niet
met de historische gegevens overeenstemmende begrip
gaat invoeren, terwijl er een Friesch gebied bestaat, dat

1} Uit de niet direct met Westfriesland in verbandi staande werken van
Von Richthofen zou ik zijn Friesische Rechtsquellen moeten noemen,
doch dit is een verzameling van Oudfriesche stukken, waarvan er slechts
eenige zijn aan te wijzen, die ook betrekking hebben op Westfriesland. Zijne
beide, vooif Westfriesland van groot belang zijnde werken zijn: „Die älteren
Egmonder Geschichtsquellenquot;, uitgeg. Berlin, Verlag Wilhelm Hertz (Bessersche
Buchhandlung) i88é.

„Untersuchungen über Friesische Rechtsgeschichtequot;, uitgeg. Berlin Verlag
Wilhelm Hertz (Bessersche Buchhandlung) 1886. Van dit werk, dat jammer
genoeg niet geheel verschenen is, is voor het Westfriesche vooral van belang
Theil III, Abschnitt i, „Das Gau Kinnem oder Kennemerlandquot;. In den
laatsten Abschnitt (meer zijn er van deel III niet verschenen) zijn talrijke
gegevens aangaande het Westfriesche gouw Kennemerland verwerkt, welke een
merkwaardig licht werpen op dit Friesche territorium.

2) Het hier bedoelde werk van Dr. I. H. G o s s e s is zijn „Welgeborenen
en Huislieden, onderzoekingen over standen en staat in het graafschap Hol-
landquot;, uitgeg. J. B. Wolters U.M. Groningen, Den Haag, 1926.

Het is te hopen, dat deze verwarrende benaming van
de provincie Friesland, welke men dan, als men het van
Friesch-geschiedkundige zijde wil bezien, beter tot Mid-
friesland kan omdoopen, moge uitslijten.

Het mag werkelijk zonderling heeten, dat in een
werkje als dat van Van Hel tenquot;), dat den naam
draagt „Zur Lexicologie des Altwestfriesischenquot;, niets
met betrekking tot Westfriesland te vinden is, doch uit-
sluitend materiaal met betrekking tot de provincie Fries-
land.

Andere misvattingen over het begrip Westfriesland
meen ik hier verder, als van geen belang zijnde, terzijde
te kunnen laten.

1)nbsp;Wie een bewijs wil hebben voor de gangbaarheid van deze benaming
moge denken aan den naam van de Staten van Holland en Westfrifesland.
De benaming heeft bestaan tot het einde van de Republiek der Vereenigde
Nederlanden. Na het herstel van het Koninkrijk der Nederlanden is men er
toe overgegaan de provincie Noordholland te creëeren, die zoowel uit econo-
misch als uit historisch oogpunt minder geslaagd was en is. Het is te be-
treuren dat men het gebied ten Noorden van het huidige Noordzeekanaal niet
gemaakt heeft tot een provincie met den naam Westfriesland. Hiermede zou
de historie tot haar recht gekomen zijn en zou er tevens een behoorlijk eco-
nomisch geheel zijn ontstaan, waarin de agrarische belangen de gerechte plaats
hadden kunnen innemen in de provinciale overheidsbelangstelling.

2)nbsp;Deze benaming is geenszins een vondst van mijzelf; in Von Richt-
hofen's in het voorgaande reeds genoemde uitgave van de Lex Frisionum
lezen we op blz. XXI voor Westfriesland terecht den naam „Frisia occiden-
talisquot; en voor de huidige provincie Friesland: „Frisia media, inter Fli et
Laubachi sitaquot;.

Het Oostfriesche duidt Von Richthofen aan met „Frisia orientalis
inter Laubachi et Wiseram sitaquot;. Ook FockemaAndreae gebruikt deze
benaming in zijn Bijdragen (bv. 4e bundel, blz. 52). Moge dit een aanlei-
ding zijn tot een meer algemeen gebruik van den naam Midfriesland voor
de provincie Friesland.

3)nbsp;W. L. van Heiten „Zuij Lexicologie des Altwestfriesischenquot;, Ver-
handelingen der Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam, Afi Let-
terkunde, DL I, No. j, Uitgeg. Amsterdam, Joh. Muller, 1896.

In 1282 veranderde het karakter van de aanvallen,
die Westfriesland van Holland's graaf ondergaan had.
Een bijna driehonderdjarige strijd had het Hollandsche
gezag niet in quot;Westfriesland kunnen vestigen. De „kruis-
togtquot; dien Floris V in 1272 ondernam, was nog vol-
gens de oude methode ten uitvoer gelegd, n.1. door opruk-
ken langs het Geestmerambacht. Deze tocht werd in per-
soon door graaf Floris bijgewoond, terwijl het doel was
den dood van diens vader Roomsch-Koning Willem II,
die in 1256 tegen de Westfriezen viel, te wreken. Het
drassige land, dat den Heer Hugowaard van de Scher-
mer scheidde, zou als weg dienen voor de beredenen en
het voetvolk, die zouden trachten het centrum van West-
friesland te bereiken. Om de gevaren van het weeke land
te verminderen besloot men enkele kleine poelen te laten
dempen en een dijk aan te leggen De hiertoe bestemde

1)nbsp;Vgl. Waigenaar II, blz. 15: „De Kennemers waren nu wel aan
't bedaaren gebragt;. doch de Westfriezen, die deel aan den opstand gehad
hadden, moesten nog bedwongen wordert. De jonge Graaf of zyne Raaden
hadden zo 't schynt niet noodig geoordeeld, eene Heirvaart tegen de Ken-
nemers te beschryven, om dat hunne vyandelykheden, meest en langst, buiten
Holland gepleegd waren. Doch in den jaare 1272, werdt 'er een Kruistogt
tegen de Westfriezen bestemd, die door Graave Floris, heet om wraak van
zyns Vadert dood te neemen, in persoon werdt bygewoond, schoon hy ten
deezen tyde nauwlyks agttien jaaren bereikt kon hebbenquot;.

2)nbsp;De Jong zegt hier nog nader van in zijn werk „Westfryslanquot;: „Hy
„(Floris) teach nei Alkmaer en liet in dyk lizze earne by Alddoarp. Eft hy
„dêr in inundatie mei stelle woe tsjin 'e Friezen om in oanfal fen 'e side

polderjongens werden gedekt door speerdragers en boog-
schutters. Tijdens de werkzaamheden ondernamen de
Westfriezen een aanval op de werklieden en hun verde-
digers; deze werden teruggeworpen. Het gros van het
Hollandsche leger te Alkmaar gelegerd, deed een tegen-
aanval. Het gevecht, dat zich daarna niet ver van Vro-
nen ontwikkelde, verliep voor de Hollanders ongunstig.
De grafelijke troepen vluchtten door de Westfriezen ach-

„fen 'e Hughendyk tsjin to gean, ef det hy in inundatie forhinderje woe, is
„hjir net rjucht diidlik. It wier grif in wirk fen bilang for beide partijen, nei
„Stoke syn wirden to oardieljen:

De Vriezen, die dat wilden weren,
Quamen geloopen in de vaert,
Met haesten groot te damme waert.quot;

In verband met den aanleg van de kasteelen tegen de Westfriezen eenige
jaren later wil het mij voorkomen, dat de veronderstelling van een West-
friesche inundatie meer grond heeft dan die van een Hollandsche. Immers
het later aangelegde kasteel Middelborch moest een bescherming vormen tegen
het dijkdoorsteken van de Westfriezen, terwijl het kasteel Eenighenburg den
dam in ,de Rekere moest beschermem en den waterweg naar Schagen bevei-
ligen. Bovendien toont De Jong iets verder aan, dat we de ligging van
het kasteel Middelborch op dezelfde plaats dienen te zoeken als waar in
12/2 de aanleg van een dijk geschiedde.

De aanleg van den dijk kan nog bedoeld zijn als wegenbouw voor troepen-
vervoer. Dit laatste echter sluit de overwegingen van een inundatiebelemme-
ring allerminst uit. Een aanleg voor dit doel is de lezing bij W a g e n a a r II,
blz. 15: „Voor deezen, hadt men de Friezen meermaalen te water, of in den
winter over 't Ys aangevallen; doch nu werdt de togt te lande in Oogstmaand
ondernomen, 's Graaven leger, uit een aanzienlyk getal van Paarden-Volk en
Knegten bestaande, verzamelde zig te Alkmaar, van waar men voorhadt, langs
Ouddorp, een weinig Oostwaards van Alkmaar gelegen, over het gebroken
land, welk, ten dien tyde, de Schermer-meer scheidde van de Heer Huigen-
waard, tot in 't hert van Westfriesland, te dringen. Om de ondiepe killen
te dempen, en zig dus eenen weg over 't gebroken land te baanen, werden
Dykers bestemd, die, terwyl zy hun werk deeden, door een bende Speeren en
Boogschutters gedekt werden.quot;

i) Vronen is een merkwaardige plaats. Ontelbare verhalen hangen er-
mede samen. Een romantische Westfriesche historicus Soeteboom, schreef
een werk, dat in 1661 verscheen en waarin „Vronen's Begin Midden en
Eyndequot; werden behandeld. Vronen werd hier beschouwd als „hooftstadtquot; van
Westfriesland. Vaststaat echter wel, dat Vronen een oud plaatsje is, dat zijn
romantischen roep misschien verworven heeft door Jan van Avesnes' toe-
doen, die het in 1297 deed verwoesten. Noch Stoke, noch Simon E i k e-
1 e n b e r g, die zich in later eeuwen een verdienstelijk Westfriesch historicus
zou toonen, noch het Egmondsch cartularium (Oppermann) leeren iets
anders dan dat Vronen (Franla, Vranla, Franlo, Froanen) eens een villa in de
directe omgeving van Koedijk was.

tervolgd door Alkmaar en kwamen eerst onder Heiloo
weer tot stilstand. Hier ontwikkelde zich een nieuw ge-
vecht, waarvan Melis Stoke') verhaalt, dat de
iWestfriezen 800 dooden en de Hollanders in het geheel
500 dooden verloren.

De schrijver van een overzicht van Westfriesland's
historie, De J o n g merkt op bij deze mededeeling:
„Stoke hat se, tink ik, seis net teld en men scoe wol ris
twifelje kinne oan de krektens fen dy oantallen, as men
heart, hwet er seit fen 'e ófrin:

De grave hadde de quaetsten coop
Want hi verloos siere goede liede
Harde veele van sinen lande.
Hi moeste keren, al wast scande.
Weder thues dan hie war comen
Gehaelt had hi lettel vromen, (voordeel)quot;

Ik neem aan met D e J o n g, niettegenstaande de merk-
waardige verlieslijsten, dat de graaf de lijdende partij
was. Stoke immers voegt en nog aan toe, dat hij niet
alles vertelt:

Nadien volgden er nog verscheidene ondernemingen
tegen de Westfriezen doch de gewenschte gevolgen bleven
uit. Het ongewenschte gevolg trad in, dat in 1272 de
Kennemer Westfriezen zich met hun nog niet overheer-
de stamgenooten verbonden en met goed gevolg tegen
Holland's graaf streden.

3)nbsp;De Jong zegt n.1. het volgende in zijn „Westfryslanquot;: „Hwent Floris
„hat toand det er de les bigrepen hat. Hy hat dien, hwet om sa to sizzen,
„de natuer fen 'e dingen easke. Hy hat det dien mei machiavellistyske „Fol-
„gerichtigkeitquot;, lyk as de Diitskers sizzequot;.

als D e J O n g het noemt, om de aanvallen op Westfries-
land nu op een andere wijs te ondernemen. Floris kocht
de Stichtsche leenen Waterland en Gooiland en trok
Amstelland aan zich. Hiermede beheerschte hij de zee-
kust van Muiden tot aan den dijk van de Zeevang. Nu
kon hij zijne strijdkoggen op de Zuiderzee brengen en zoo
Westfriesland in het oosten aangrijpen, wat dan ook in
1282 voor de eerste maal, gebeurde. Hiermede was, zoo-
als reeds in het voorgaande gezegd werd, het karakter van
de aanvallen merkelijk veranderd. Als uitgangspunt werd,
naar D e J o n g's veronderstelling, Amsterdam genomen,
dat in 1275 zijn eerste privilege van tolvrijheid en om-
streeks 1300 stadrecht van den graaf verkreeg

Het leger van den graaf, uit Zeeuwen en Hollanders
bestaande, landde in het zuiden van Drechterland bij
Wijdenes, waar men een kasteel wilde stichten om voort-
aan de landingsmogelijkheid te verzekeren en de West-
friezen in toom te houden. Het Westfriesche leger stond
te Schellinkhout, waar een slag geleverd werd. De West-
friezen schijnen teruggeslagen te zijn, hoewel de mede-
deeling, dat zij over twee mijlen moesten terugtrekken,
twijfel wekt; te groote nauwkeurigheid is wel eens meer
verdacht

„Nou koe hy koggen op sé bringe en Amsterdam, det yn 1275 syn earste
„privileezje fen tolfrijdom en roun 1300 stêdsrjucht krige, seil wol it punt
„fen ütgong west hawwe for de float, dy 't de West-Friezen fen in kant
„oanpakke scoe, ,dêr t hja hjar oant nou ta feilich field hienen. Net earder
„as yn 1573 scoenen hjt hjar wrake hawwe op Amsterdamquot;.

De mededeeling, die wij vinden in W a g e n a a r II, blz. 18, dat de vloot
„werdt bemand met Zeeuwen, zoowel als met Hollandersquot;, mag niet direct
tot de veronderstelling leiden, dat de Hollandsche vloot uit Zeeland ver-
trokken zou zijn. Dat Floris V het lijk van zijn vader uit Hoogwoud mede
weet te voeren en het naar Middelburg overbrengt en wel als sluitstuk van
dezen krijgstocht, zou dit vermoeden echter kunnen steunen. Beide feiten mogen
dan al merkwaardig zijn, een bodem om De J o n g's meening afdoende te
bestrijden leveren ze niet.

Ka s, scheen den hierop gevolgden terugtocht van het
Ho landsche leger bevolen te hebben, wat hem in ver-
denking van verraad deed komen. Graaf Floris zelf stel-
de zich aan het hoofd van een bende, zette een door-
tocht op eigen gelegenheid voort, en richtte een slachting
onder de Westfriezen aan, vooral toen hij te Hoogwoud
aankwam, waar graaf Willem gesneuveld was.

Een oude gevangen genomen Westfries werd geprest
om de plaats aan te wijzen waar Floris' vader begraven
lag. Dé beenderen werden opgegraven, de graaf zag af
plundering en bracht het overschot naar
Middelburg over, waar het plechtig ter aarde besteld
werd. Het plan om een kasteel te bouwen te Wijdenes
werd volvoerd; het werd voorzien van een sterke bezet-
ting en bleef in Hollandsche handen, hoewel de West-
friezen er herhaaldelijk op aanvielen

wen IS de vraag; het kan n.1. zijn dat hij slechts een bestaand kasteel ver-
sterkte en voor zijn doeleinden geschikt maakte. We lezen tenminste n den
..Jgenwoordige staat der Vereenigde Nederlandenquot; deel sTHXnd) tp

„Op of aan den Dyk stondt, van ouds, het Slot der Heeren van Wyde-
„nesse, gebouwd zoo men verhaald vindt, door Roeland van Wydenesse doch
„herbouwd door Graave Floris den V, dien onze oudste Kronykequot; ej 'er als
„den eersten Stigter te boek schynen te stellenquot;

Voor de mededeeling, dat Roeland van Wydenesse de eerste stichter van
bedoeld kasteel geweest zou zijn, wordt in den „Tegenwoordige Staatquot; ver-
wezen naar Soeteboom's werk over Vronen

Proquot;cuT:t°''°quot;quot; -f-^inliiker. hoewel ook Stoké Ir wTlLfm
1 rocurator met onfeilbaar zijn)

De graaf vond het echter weldra geraden om nog an-
dere sterkten in het Westfriesche te doen bouwen. Twee
zware stormen in 1286 en 1287 bevorderden dit plan.
In de overstroomingen, die zij veroorzaakten, leed West-
friesland zeer veel schade. Stoke deelt dan ook mede:

Deze twe vloede ware so crachtig.
Dat si gingen over al 't land.
Dat leget an des sewes kant.
Beide Oester- ende Wester Vriezen,

De landen stonden onder water, toen het grafelijke
leger onder Dirk van Brederode landde. De Westfriezen,
die op terpdorpenwoonden en daarom door het water
afgesneden, waren, konden geen behoorlijk verzet orga-
niseeren. Koggen om een zeegevecht te ondernemen waren
ook niet voorradig. Het viel van Brederode nu niet
moeilijk de Westfriezen graaf Floris als heer te doen
erkennen.

Toen het water gevallen was, begaf Floris zich met
een sterk leger naar Westfriesland, waarmede hij zich
legerde op Meiorde, niet ver van Medemblik, om de
werkzaamheden van den kasteelbouw ®) tegen eventuali-
teiten te beveiligen.

„hevig beschooten werden, dat zy, geene kans ziende om de Vesting te winnen,
„met zwaar verlies, moesten aftrekken.quot;

„Twee hevige stormen, op den zeventienden van Wintermaand des Jaars
„1286, en op den vyfden van Sprokkelmaand des jaars 1287, voorgevallen,
„hadden het zeewater, alomme, langs de Kusten deezer Gewesten, tot een ge-
„weldige hoogte, doen ryzen, en over alle Landen gejaagd.quot; Wagenaar
verwijst weer naar Stoke (zie boven.)

„De Friezen (in casu de Westfriezen) wier Dorpen, meest op hoogten ge-
„stigt zynde, door ingevallen Watervloed van een gescheiden waren, vonden
„zig geheel buiten staat, om een Leger byeen te brengen.quot;

Wagenaar verwijst dan weer naar Wilhelm Procurator.
Over de Westfriesche terpbewoning kan men raadplegen Braat: „De Ar-
chaeologie van de Wieringermeerquot; en Oudh. Med. N. R. X., waar we een
lijst van Westfriesche terpen van Belonje en Melchior vinden.

3)nbsp;Hierover zijn soortgelijke opmerkingen te maken als over het kasteel
te Wijdenes.

Om hieruit en uit den kasteelbouw in het oosten met
De J o n g de conclusie te trekken, dat de graaf de
Westfriezen vreesde, lijkt mij wat haastig gezegd. Zeker
heeft De Jong echter gelijk, als hij den bouw van
twee kasteelen ten noorden van Toornenburg, wat door
Willem II gesticht was, als een afweer van Westfriesche
aanvallen beschouwt.

De Westfriesche verdedigingsmogelijkheden in het
Westen moesten nu eens en voor goed weggenomen wor-
den. Beide kasteelen werden dan ook aan of op den dijk
aangelegd. De dijk werd gebouwd door het lage land
tusschen Vronen en Alkmaar. De J o n g's veronder-
stelling, dat deze dijk gelegd werd op dezelfde hoogte
als waar de Hollanders in 1272 bij hun polder werkzaam-
heden werden verslagen, lijkt mij juist; temeer in ver-
band met de door hem aangehaalde plaats bij Melis
Stoke:

Dat men mochte in alrennoot
Van der borch gaen haerentare
Van Vronen al tote Alkemare.

Het verste kasteel werd Nieuweborch, het middelste
Middelborch genoemd. Het middelste diende, naar

fall'en ir ^ ® quot;Net om yn to
„fallen, mar alhnne for 6fwar, waerden Noard fen Toornenborch, det syn
„heit sette litten hie, yet twa stinzen stifte____quot;

Stoke mededeelt, om het doorsteken van de dijken door
de Westfriezen te verhinderen. Het heeft alles voor, naar
ik meen, om hieruit met D e J o n g te concludeeren, dat
de oude verdediging van de Westfriezen in het westen
tot 1282 een merkelijken steun gehad heeft in een inun-
datie

D e J O n g veronderstelt, dat de kasteelen gebouwd
zouden zijn tusschen 1282—1287, terwijl Stoke zegt
het niet te weten.

Bij Eenigenburg stond ook een kasteel, doch daar
Stoke het bouwen hiervan niet vermeldt, trekt D e
J o n g de conclusie, dat dit er misschien reeds door Wil-
lem II gebouwd zou zijnDit kasteel diende ook al
weer om inundatiemogelijkheid te voorkomen; het diende
n.1. om den dam in de Rekere en den smallen doorgang
naar Schagen te beschermen.

Hiermede was een nieuwe staatkundige toestand inge-
luid; de Westfriezen hadden den Hollandschen graaf in
1289 als heer erkend. Het laatste Friesche vrije land van
het groote Westfriesland van de Lex Frisionum ging een
onbekende toekomst tegemoet.

„It liket dos wol, det it Mn twisken Alkmaer en Vronergeast faek ünder
„wetter stie ef set wirde koe en sa in grêft yn 'e warlynje fen 'e Friezen
„loarme.

2)nbsp;D e Jong tracht een plaatsbepaling te geven van het kasteel Nieu-
wenburg: „Stoke seit, det er net goed wit, eft de wirken by Alkmaer
„earder ef letter ta stan kommen binne as it hüs to Medemblik. Ik tink
„earder. It wier net it wirk fen in pear wiken. It seil wol bard wêze twisken
„de kriichstochten fen 1282 en '87. Det wier noch net alles. Ek hegerop oan 'e
„Rekere by Niuwendoren liet hy in stins sette, wierskynHk by it plak, det yn
„'e Egmonder Annalen Okkenfoorde neamd waerd en dêr 't de Friezen yn
„1168 alris troch opsetten kommen wiemen.quot;

3)nbsp;De Jong zegt n.1. „Ek to Eenigenburg stie in stins, mar Stoke
„praet der net fen. It is mülk, det kening Willem him al set hie.quot;

Als men de mededeehng van Stoke in herinnering brengt, dat hij niet
precies weet, wanneer de kasteelen Middelburg en Nieuwenburg gebouwd
zijn, is deze veronderstelling wel eenigszins gewaagd.

§2. Deterritorialelichamen, die bijde
verovering in Westfriesland aan-
wezig waren.

Het kleinste rechtsgebied in Westfriesland is de banne.
De interne indeeling van de banne blijft thans buiten
beschouwing; later komt zij ter sprake. Het schijnt mij
beter hier als uitgangspunt de banne als geheel te nemen,
die ook voorkomt onder de namen dorp, meent, ga,
burscip, buurschap.

Dorp is in het Westfriesche gebied synoniem met ban
of banne, zooals een oorkonde van hertog Albrecht ons
leert. We lezen daar „Ende elc dorp of ban voir hem
selven te betalen____quot;

i) Deze oorkonde van 1391 vindt men in het Register no. 19 van de
Leenkamer, fol. 19. Alg. Rijksarchief. Hertog Albrecht verpacht aan de
,,goeden luden van Medenblic ende van Hoechwouder ambochtquot; voor twintig
jaar de „slusenquot;, „ynnincwateringenquot; en „visscherienquot; gelegen „in den am-
bocht voirs.quot;; in deze verpachting waren begrepen de „slusenquot; enz. „diemen
hier namels mit rechte inleggen mochtequot;. De sluizen mogen noch door de
„goeden luden voirscr.quot; noch van 's graven wege of van diens „nacomelin-
genquot; bevischt worden. Den „bailiuwen, rentemeesters, dijcgraven allen onsen
dienstludenquot; wordt verboden bij de sluizen in de door den graaf verpachte
wateren te visschen of te doen visschen. Het in de oorkonde genoemde ver-
boden vischtuig mag straffeloos vernietigd worden. Ieder die „butenquot; Hoog-
wouderambacht is „ghesetenquot; wordt op „sijn lijf ende sijn goedquot; verboden in
het gebied van het ambacht te visschen. De visscherij met bepaalde soorten
vischtuig wordt aanbevolen. Iemand die „ynnincwateringhenquot; of „visscherienquot;
huurde van de „ghemeen waerscipquot; mocht uit den aard der zaak in het ge-
huurde visschen volgens de „voirwaerdequot; die hij met de „ghemeen waerscipquot;
maakte. De gemeen waarschap is dus het ambachtsbestuur.

De huur bedraagt zestig ponden per jaar. Bovendien moeten de huurders
den rentmeester nog twaalf pond per jaar geven. Deze „pachte ende huerequot;
zullen betalen allen, die in „den ambacht voirs. gelantquot; zijn en „die hoer lant
doir die slusen ghewatert wort, morghen morghen gelijcquot;.

Elk „dorp of banquot; zal voor zichzelf betalen en ook die van Medemblik.
Als een betalingplichtige niet betaalde, dan zou de rentmeester het „wt doen
panden gelijc onsen anderen renten anden ghenen daert anbrakequot;. De „pacht
en huerequot; voor de „slusenquot; zal voor de eerste maal betaald moeten worden
op a.s. Kerst en die . van de „ynnincwateringhenquot; op St. Jacob e.k. Als spe-
ciale conditie is nog opgenomen, dat de huurders zouden leveren „tot onsen
provancie behoefquot; ieder jaar „binnen onser herberge(n)quot; evenveel aal als tot
dien „costumelic ende ghewoenlic gheweest heeft opten slusen ende der vis-
scherien voirs.quot;

De banne heeft men zich wel eens gedacht als het ge-
bied, waarbinnen een schout te bannen heeft of had
Nu is wel het gebied van een schout een ban, als het ge-
bied waarbinnen hij te bannen heeft, doch in de gegevens,
die wij over Westfriesland hebben, heeft een schout soms
één banne, soms ook meerdere bannen als ambtsgebied.
In het stuk van graaf Willem, waarbij hij het schoutam-
bacht van de stede „Wognemquot; geeft aan Garbrant Jacobs
op 19 December 1413 vinden we van het l,aatste een
voorbeeld. We lezen in dit charter, dat het „schoutam-
bochtquot; van ,, Wognemquot; de „bannen van Oudebucs-
woude Nuwebucswoude ende Wadweydequot; quot;) om-
vat. Uit een ander stuk van graaf Willem van einde 1413
en het begin van 1414 waarbij hij aan eenige personen
het schoutambacht van verschillende plaatsen in West-
friesland geeft, blijkt zelfs, dat het ongebruikelijk was,
dat het schoutambacht van één schout slechts uit één
banne bestond. We zien, dat het schoutambacht Abbe-
kerk de bannen „Abbenkerc, Twiisch Midwoude ende
Lambr. kagequot; omvat; het schoutambacht Sijbekarspel
heeft de bannen van „Zibekerspel ende Bennincbroecquot;;
het schoutambacht Westwoud heeft de bannen „West-
woude, Oisterblocweerquot;), Westerblocweer quot;); het schout-
ambacht Hem heeft de bannen „van Hem en Veenhuy-
senquot;het schoutambacht Medemblik heeft de bannen
„van Medenblic, Doeze'''^), Ameldorpquot;) ende Oist-

woudequot;; het schoutambacht van Spanbroek heeft de
bannen „Spanbroec, Hensbroeck, Opmeer en Opdam»-
het schoutambacht Schellinkhout heeft de bannen „Scel-
Imchout, Widenesse ende Oisterleeckquot;

Al was dus klaarblijkelijk in 1413quot; de gewone struc-
tuur, dat een schoutambacht meerdere bannen omvatte
toch waren er ook schoutambachten, die samenvielen
met de oppervlakte van één banne. Uit het reeds genoem-
de stuk van graaf Willem van eind 1413 en begin 1414
zien we, dat het schoutambacht Hoogwoud één banne

Men moet intusschen onderscheid maken tusschen
groote en kleme schoutambachten. Het Westfriesche
schoutambt Wieringen, dat we in de verklaring van de
abten van „Stavriaquot; en „Ludenkerkequot; genoemd vinden
i^s een gouwvierendeel. Het verschil tusschen het West-
friesche groote schoutambacht en de kleinere schouten-
ambachten, die ook verschillende bannen konden omvat-
ten, moet men van den beginne af wèl in het oog houden-
het poote schoutambacht of gouwvierendeel omvatte
welhcht verschillende kleinere schoutambachten, welke
kleine schoutambachten, althans na 1289 veelal meer-
dere bannen omvatten; de schout van het gouwvieren-
deel was wellicht een soort opperschout.

Waaruit de inkomsten van den schout bestonden, leert
ons het reeds genoemde stuk van graaf Willem waar-
bij Garbrant Jacobs het schoutambacht van Wognum
verkrijgt We lezen hier: „Ende wez brueken, boeten
ende profiit onse Scout voirs. in sinen dienste bueren, of
engen sal hoedanich dat si siin, sal hi ons alinge rekenen
sonder verminderen, dair hi ons, often genen dien wijt

bevelen sullen, goede rekeninge of doen sal, so wanneer
hijs van ons of van onser wegen vermaent sal werden,
dez sal, hi hebben voir sinen cost ende arbeit, ende voir-
den cost sal sinen Klere, ende knapen den viiften pen-
ningh van sinen ontfang, indien dat hi ons getruwelick
dient, als voirs. is, maer wairt dat hi ons alle stucken niet
volcomelic en rekende, so souden wij dat aen him ver-
halen als anden genen, die ons dat onse ontverren
woudequot;.

Als bezoldiging genoot deze schout dus 20% van de
ontvangsten, die hij als grafelijk ambtenaar inde. De eisch
tot het voeren van een geregelde boekhouding hangt wel-
licht samen met de wantoestanden in het ambtenaren-
corps van Holland's graaf in Westfriesland (Zie Hoofd-
stuk III, § i). ,

We zagen dus in het bovenstaande, dat de boeten de
voornaamste inkomsten van den schout vormden, het-
geen G o s s e s reeds vermeldde.

Dat de schout ook later in Westfriesland een deel van
de boetegelden kreeg, blijkt uit de volgende bepaling van
het „Keurenboek van de stede Wydenes en Ooster-
leeck'quot;®), vastgesteld op 2 Februari 1609.

We lezeri daar in de bepaling, „datmen geen dooden
sal om de kerk dragen, nogh Luijden met 't openen der
gravenquot;, het volgende: „schout, schepenen met Adviis
van de Burgemeesters deser Stede, hebben gekeurt en ge-
ordonneert, datmen geen dooden om de kerk sal dragen
op de verbeurte van 17 Pondt, d' eene helft voor d' Offi-
cier (— schout), en de ander helft ten Profijte van de
kerk.quot; Deze voorbeelden mogen voldoende zijn.

G o s s e s noemt het feit, dat de schout in het oud-
Westfriesche Kennemerland steeds 2 schellingen als ban-

f e n ) „Schulzenrechtquot; en „Vom Wergelde» genoemd
Hierm treffen we de steeds wederLerende mede
deehng als slotzin: so aeg hi (de schuldige) da ban to
beten toiest dine schelta mit tuam schillingen»

Ook het dijksbestuur was in handen van het dorpsbe-
stuur. Elk dorp moest zijn dijksgedeelte onderhouden
onder eigen bewind. Zoodoende trad de schout of rech-

z cht. De schout als dijkgraaf en de schepenen als heem-
raden schouwden den dijk en, als de heemraden op hun
eed een vonms wezen, mocht daartegen geen tegensoraak
worden gedaan. Uitdrukkelijk bepaalde dan' oorhet
handvest van Jan I van 1299 dat een meente den eigen
^k met eigen schout en schepenen zou mogen schouwen.
Terecht trekt D e V r 1 e s«) dan ook de conclusie, dat

I) Von Richthof,en: „Fries. Rechtsquellenquot; blz. ,8,
-chi Sr^XXquot;nbsp;-nbsp;aWstfrie-

We zien hier tevens meente in de beteekenis banne ge-
bruikt; in andere Friesche gebieden vinden we evenzeer
menth als naam voor buurschap.

Dat schout en schepenen ook het toezicht hadden op
de binnenwegen, lag, daar zij het bestuur van de banne
vormden, voor de hand. Een bevestiging ervan vindt
men in een handvest van Albrecht uit 13 59 waarin ge-
zegd wordt: „Voort dat de schout en de schepenen keu-
ren ende schouwen sal al inninge wegen, binnen haren
Banquot;. Weliswaar blijkt uit een stuk van 17 April 1505
dat eenige binnenwegen tegelijkertijd een functie hadden
als waterschutting, doch dit was uitzondering, geen regel.
We lezen n.1., dat op genoemden datum een accoord ge-
sloten is tusschen Flillebrand Pietersz., burgemeester van
Wijdenes, met Pieter Claesz. burgemeester van Hem,
gemaakt bij tusschenspreken van eenige poorters van
Enkhuizen, over het onderhoud van den weg, strekkende
van den Blokdijk tot den Steenweg, waarbij bepaald
wordt, dat beide dorpen den gezegden weg gezamenlijk
zoodanig zullen onderhouden, dat het „een goede weg en
eene geschikte waterschuttingquot; zij. Ook voor een anderen
hoofdweg, n.L die tusschen Wijdenes en Oosterleek blijkt
deze dubbele functie bestaan te hebben, zooals ik reeds
in mijn artikel „Hwat uit de skiedenis fan Fenesquot; aan-
toonde. We vinden daarover n.1. op 6 Maart 1540 een

2)nbsp;Van Mieris II. Het i eerste gedeelte van de bepaling is duidelijk.
Het tweede zou ik willen verstaan op de volgende wijze: als de heemraden
„kevenquot;, het niet eens waren, was een meerderheidsbeslissing voldoende.

3)nbsp;Uit een manuscript inventaris van het gemeentearchief te Wijdenes van
de gemeente Wijdenes en Oosterleek, welk manuscript in mijn bezit is. Vol-
gens dezen inventaris is dit stuk nummer lo van het archief.

4)nbsp;Gepubliceerd in het tijdschr. „Fertelsels fan de Stykspainquot; orgaen fan
de West-Frieze-Styk, 5e jeergong, no. 3, Juni 1938.

5)nbsp;Volgens denzelfden manuscript-inventaris berust dit stuk als no. 13
nog steeds in het gemeente-archief van Wijdenes, waar het althans tot 1937
aanwezig was.

overeenkomst gesloten tusschen die van Hem en Venhui-
zen eenerzijds en die van Wijdenes en Oosterleek ander-
zijds. Hienn wordt bepaald, dat die van Hem en Ven-
huizen aan die van Wijdenes en Oosterleek zullen geven
de he ft der kosten van het maken van hun overtoom,
terwijl dan die van Wij'denes en Oosterleek hun weg zoo
hoog zullen maken, dat deze niet meer overstroomd zal
kunnen worden. Het is dan ook aannemelijk, dat de be-
langrijke wegen over den dijkkruin aangelegd werden
zooals trouwens ook met de zeedijken in Westfriesland
gemeenlijk het geval het geval is; het is ook wel duidelijk,

21 n, doch dit zijn nog met de binnenwegen, die zich wil-
lekeurig door de weilanden slingeren. Juist daar hier
sprake IS van de „inninge wegen», mag het in het boven-
verrnelde handvest van Albrecht bepaalde belangwek-
kend heeten ).

Wat de banneformatie aangaat, deze vinden we niet
uitsluitend temg in het thans behandelde Westfriesche
gebied. Ook de Westfriesche streken, die reeds eerder in
handen der Hollandsche graven gekomen waren, zooals
pnnemerland en Waterland, kenden de bannen De
andehjke rechtsdistrictea tot en met Zuid-Kennemer-
iand werden algemeen „bannen» genoemd, en zelden of
nooit ambacht. De naam ambacht was echter wel de ge-
bruikelijke in het eigenlijke Noord- en Zuid-Holland
welke gebieden zich uitstrekten tot aan Zuid-Kennemer-
land, dus daarbij inbegrepen Rijnland en Woerden

Toch IS de term banne daar ook niet geheel onbekend
geweest, doch hij is er op den achtergrond geraakt, zoo-

als in dit vroegere Westfriesche gebied van de Lex Frisio-
num') meer Friesche rechtsinstellingen zijn verdwenen
of zoo veel van hun oorspronkelijke karakter verloren
hebben, dat zij practisch iets anders werden. Een enkel
voorbeeld van het gebruik van den term banne in Zuid-
Holland vinden we in Van Mieris II: „Van allen
ligghenden erven binnen banne daert ghelegen es sal die
ambochtshere dat berichten met den ghesworene van den
lande daert gheleghen esquot; Een later voorbeeld vinden
we nog in de ordonnantie van de dijkage van het land
van Heusden van i6iz^); daarin lezen we: _____sal

x) Het is wellicht goed op deze plaats Pols' weergave van de afbrok-
keling en mogelijke splitsing van Westfriesland, welke hij geeft in zijn
Westfrksche stadrechten, hier een plaats te geven: „In het Frankische tijd-
perk diende zij (de naam Westfriesland) tot aanduiding van de gezamelijke
Friesche gouwen bewesten het Fli. In dien zin spreekt reeds de glosse der
Lex Frisionum van Fresiones occidentales inter Flehi et Sincfalam, evenals
de Friezen tusschen de Lauwers en Wezer Oostfriezen worden genoemd mis-
schien alleen omdat de Lex, althans de glosse, in de Friesche gouwen
tusschen Fli en Lauwers ontstond. Later noemden de Hollanders de Friezen
beoosten het Fli Oostfriezen, die bewesten Westfriezen. Eerst in het laatst
der 13de eeuw echter, tijdens de onderwerping der overblijvende gouwen
bewesten het Fli, komt officieel de naam van Westfrisia voor. Tot dien tijd
was trouwens ook alleen de oostelijke grens, het Fli, eene duurzame geweest.
De westelijke, onder de Karolingen nog de Sincfala, had zich gestadig
teruggetrokken, naarmate de heerlijke landen van de bisschoppen van Utrecht
zich verder uitbreidden over de voormalige Friesche gouwen. Achtereen-
volgens ontvielen aan het oude Friesland, ook in naam, Zeeland, het oude
Noord-Holland (tusschen de Maas en Kennemerland), Kennemerland, het
Benedensticht, Amstelland en Gooiland (zoo dit laatste een Friesche gouw
^s) Waterland en Zeevang. Alleen de aan het Fli grenzende gouwen, Texla,
wiron en Westflingi, bleven hare onafhankelijkheid nog handhaven tegen
de Hollandsche graven, niettegenstaande ze aan twee zijden door twee
machtige vijanden voortdurend werden bestookt. De Hollandsche graven
wisten de Kinneloos en Rekere, de oude grenzen van Kennemerland te over-
schrijden en min of meer belangrijke stukken van Texla en Westlingi als
gevolg van Kennemerland aan hunne landen te hechten. Tegelijk werd de
oostelijke grens, het Fli door het geweld der zee, ook ten koste van wes-
telijk Friesland, tot een zeeboezem verbreed. Hoewel de omvang van de
aangerichte verwoesting niet met zekerheid is aan te geven, kan men er zich
eenig denkbeeld van vormen, als men in aanmerking neemt, dat van de
gouw Texla slechts twee eilanden, Texel en Vlieland behouden bleven, en
van de gouw Wiron slechts het einlandje Wieringen overbleef.quot;

Ziehier het beeld van Westfriesland's rampspoed, dat Pols ons schildert
in enkele sobere trekken.

den Clercq alsulken besteden Dijk op den derden dag na
de bestedinge doen affigeeren binnen de Steede van Heus-
den ende den bannen daar die bestedinge is vallendequot;.

Eveneens komt de benaming voor in Gelderland, in de
algemeene beteekenis van rechtsgebied, zooals b.v. het
geval is in een pandbrief van den hertog over huis en
ambt van Bredevoort gedateerd op 14 November 1388
waar we lezen: „ende mede alle verualle die totter vry-
graeschap veruallen sullen van den ghenen, die bynnen
den banne geseten synquot;

Heek') zegt in zijn „Altfriesische Gerichtsverfas-
sungquot;, dat we een drievoudige ordening van de „Ge-
richtsbezirkequot; in Friesland vinden, te weten „Gau, Schul-
zensprengel und Unterbezirkquot;. In Westfriesland vinden
we het gouw terug (Vgl. § 2 D van dit hoofdstuk) even-
als het ambacht of „Schulzensprengelquot;. Dit zijn dus de
gouwen en de gouwvierendeelen of ambachten. De gouw-
vierendeelen of ambachten zou men als „Schulzenspren-
gelquot; van een (opper-)schout kunnen aanduiden. Ten op-
zichte van het „Unterbezirkquot; is de verhouding tusschen
de Westfriesche en andere Friesche toestanden minder
duidelijk: Heek noemt dit „Unterbezirkquot; naar de in
de Friesche stukken gebruikte aanduidingen villa, ga,
burar, burskip, hammerk en liudgarda In Westfries-
land vinden we de benamingen banne, meent, ga als na-
men voor een buurschap. De genoemde benamingen bij
Heek beteekenen ook buurschap, zooals de aanduidin-
gen burar en burskip genoegzaam leer en; het is dus niet
aan twijfel onderhevig, of we hebben het over eenzelfde
instelling. Op grond van deze omstandigheid is het
eigenaardig, dat Heekquot;) wil, dat zijn „Unterbezirkquot;

regelmatig een wisselend aantal buurschappen omvat
zou hebben. Het zou buiten den opzet van dit proef-
schrift voeren Heek te bestrijden op grond van gege-
vens betreffende andere Friesche gebieden dan Westfries-
land. Voor Westfriesland moeten we opmerken, dat als
het „Unterbezirkquot; inderdaad meerdere buurschappen
omvat zou hebben, dit „Unterbezirkquot; zeker niet de
Westfriesche banne, meent of ga zou aanduiden, doch
de kogge. De kogge omvatte (en omvat) inderdaad meer-
dere bannen (Vgl. § iB van dit hoofdstuk). Hiermede
zijn we dan gekomen op een afwijking in Westfriesland
van de algemeene Friesche organisatie, als H e c k's weer-
gave daarvan juist is, daar de Westfriesche ordening
zeker niet „dreifachquot; is, doch tenminste vijfvoudig, n.1.
Westfriesland in zijn geheel, het go, het ambacht, de
kogge en de banne; om dan de homanschappen en de
kwartieren van de banne nog maar te verwaarloozen.

Den naam ga noemden we in het voorgaande reeds
terloops. Deze benaming werd ook in andere Friesche
streken als synoniem met burar, burskip gebruikt. We
vinden het woord ga in dezen zin gebruikt in den naam
gading, gawegwat later vertaald werd als dorpsweg')
en ook in den plaatsnaam Gawijzend

2) Dit vinden we in de samenstelling „Lecsaterghawechquot; in het „seg-
ghenquot; van 's graven raad van 1319 (April), zie V a n M i e r 1 s II; verder
aa. in den verlijbrief van 26 Juli 1326 aan Pieter Zuenzoon over land
tusschen den „Gaewechquot; en „Wiemaertsquot; te Hem (Alg. Rijksarch. E.L. 10,

Verschillende keurenboeken o.a. dat van Wijdenes en Oosterleek doen
naast vele andere stukken zien, dat het Friesche ga m den loop van jaren
quot;n „gouwquot; werd veranderd, (zie mijn artAel .;Hwat fan de skiedems fan
Fene^) of als benaming „Dorpswegquot; ontving (b.v. Hem).

4) Den naam van dit dorp vinden we o.a. vermeld m een oorkonde van
13 Febr. 1334 (Van Mieris II, blz 560).

6 Ga wordt ook wel voor kerspel (kerksokinge) gebruikt, dat is ver-
klaarbaar uit de omstandigheid dat gemeenlijk het buurschapsgebied samen-

gangbaar Friesche benaming was voor burar, burskip
of in het Nederlandsch buurschap.

Voor de eerste maal wordt in Westfriesland de naam
kogge vermeld in het „segghenquot; van 's graven raad over
verschillende zaken en geschillen in Westfriesland van
April 1319''). In deze uitspraak wordt bepaald, dat
Drechterland den dijk van „Werfaerdhovequot; tot den
paal, die geslagen is in de „Walixdycquot;, moet onderhou-
den en de drie cochen van Drechterlandquot; den „Veen-
hoopquot; moeten „versconenquot;, totdat deze „also verbeterd
esquot; dat de „ludequot; daarvan „hem selven helpen moghenquot;.
Dit wil dus zeggen, dat het dijksonderhoud voor het ge-
noemde dijksvak geheel op de drie noordelijke koggen
Uijtender cogghe, Scellinchouter cogge en Zwaechquot;quot;)
cogge zal rusten, totdat de Veenhops cogge weder in
staat is om aan het dijkswerk mede te doen. De lichamen,
die in 1319 den naam koggen dragen, bestonden intus-
schen reeds vroeger. Voor de eerste maal maken we er-
mede kennis in het onderwerpingscontract van de Hout-
woudinger ambacht van 1289 waar de koggen van dit
ambacht vierendeelen genoemd worden. Hieruit zien
we dus, dat het instituut, dat zoowel den naam kogge
als vierendeel (hier een ambachtsvierendeel) droeg, reeds
bij de verovering bekend was. Tot deze conclusie is ook
G O s s e s gekomen

valt, maar een enkel kerspel kan ook meer dan een buurschap omvat hebben.
Een voorbeeld hiervan vinden we b.v. in de buurschap Westwoud. Tot
het kerspel Westwoud behoorde ook de kapel te Binnenwijzend. De banne
(buurschap) Bmnenwijzend vormde dus tezamen met de banne Westwoud
het kerspel Westwoud.

Het verschil tusschen de beide benamingen voor het-
zelfde begrip zal denkelijk gezocht moeten worden in
een verschil in belichting, zooals ook de bannekwartieren
soms vierendeelen genoemd worden en dan weder sche-
pendeelen, zooals de schout zoowel schout als dijkgraaf
heet. G o s s e s neemt aan, dat het onderhavige lichaam
vooral met het oog op zijne beteekenis voor de heer-
vaartorganisatie kogge heette. Indien de toepassing van
de verschillende benamingen niet willekeurig was, zou
men inderdaad tot de veronderstelling kunnen komen,
dat de benaming kogge tot de heervaartorganisatorische
zijde van het gebied gerekend zou moeten worden, terwijl
de benaming vierendeel gebruikt zou kunnen zijn in ver-
band met andere werkzaamheden van hetzelfde district,
bv. in verband met de bedeïnning en misschien ook met
de waterschapstaak. Beekman') zegt, dat de kogge
oorspronkelijk ontstaan zou zijn uit een regeling, die geen
verband hield met den waterstaat. De waterschapstaak
vinden we echter reeds in 1319 als niet vreemd zijnde
aan de kogge-instituten optreden. De koggen hadden
geen uitsluitende waterschapsfunctie; zij speelden even-
zeer een rol in de heervaart en bedeïnning, quot;Wat de be-
naming aangaat kunnen we waarnemen, dat na 1289
de toen nog bestaande benaming vierendeel verdween
om plaats te maken voor ,, koggequot;. Beekman®) zegt
van deze lichamen: „de koggen, die wij o.a, in het oude
iWestfriesland aantreffen, waren volstrekt geen indijkin-
gen of polders; al had een vorming van polders in som-
mige deelen aldaar reeds zeer vroeg plaats gehad, de
polders kwamen volstrekt niet met het gebied van de
koggen overeenquot;, waarna hij vervolgt: „alleen is niet te

ontkennen, dat sommige koggen, wat waterstaat of een
deel daarvan betreft min of meer zelfstandige deelen
vormdenquot;. Als voorbeeld hiervan vermeldt Beek-
man dan, dat de Schager- en Niedorper koggen elk een
bepaald gedeelte in den Westfrieschen dijk moesten on-
derhouden. Ik neem aan, dat het dus wel duidelijk zal
zijn, juist aan de hand van het door Beekman ver-
melde, dat we in de kogge een der in deze streken meer
voorkomende, verschillende zijden vertoonende lichamen
hebben te zien.

Van een andere, beslist noch militaire noch water-
schappelijke zijde van de werkzaamheden van de kogge
geeft Gosses een aardig voorbeeldHij vermeldt,
dat, wanneer er in quot;Westfriesland een bede geheven werd,
de verdeeling èn de inning geheel buiten de grafelijke
administratie om geschiedde. (Iets verder behandelt hij
dit uitvoerigerwat hier terzijde gelaten kan wor-
den).

Het gebruikelijke bedrag van zulk een bede was drie
duizend pond, welk bedrag ineens aan den grafelijken
rentmeester betaald werd. Van de wijze van bijeenbren-
ging is aan de hand van de bekende stukken niets zekers
te zeggen; mogelijk dat een nader onderzoek van de
Westfriesche plaatselijke archieven nog het één en ander
zal doen blijken. In 1344 wordt echter de groote bede
op een andere dan de gangbare wijze geheven; dan is
het de kogge die haar bedeaandeel in de kas van den
rentmeester stort. Dit bleef later de gewone gang van
zaken, toen de Westfriesche steden Medemblik, Enkhui-
zen, Hoorn en Grootebroek weigerden met het platte-

land mede te betalen, waarop de graaf in 1369^) be-
sliste, dat ze afzonderlijk bede zouden opbrengen. Het
oude bedebedrag van drie duizend pond verviel dan
ook. Een en ander blijkt uit de rentmeestersrekeningen
van 1344/1345'); 1389/1390 en 1393/1394')-

Wat de heervaartrechtelijke zijde van de kogge aan-
gaat, mag niet onvermeld blijven, dat uit de baljuws-
rekening van Kennemerland en Westfriesland over 1348-
1349 blijkt, dat de koggen hare verplichtingen voldeden
in geld en niet in een kogge in natura, wat volgens
Gosses en Beekman oorspronkelijk wel gebeurde.
We lezen in deze rekening „van den cocghen in Drech-
terland ende in Hogoutwouder ambacht van ghelde, dat
si ghegheven zoude^ liebben bi horen rimen den riders,
die upt huys toe Heemskerk zouden gheleghen hebbenquot;
Hier stuiten we op een merkelijk verschil met andere
deelen van het oude Westfriesland, waar op sommige
plaatsen klaarblijkelijk niet van een werkelijk schip werd
afgeweken om plaats te maken voor geld. We zien n.l,
dat de Gooilanders het recht kregen om in plaats van de
gangbare modelkogge (althans kan men dit uit het be-
wuste stuk opmaken) een ander scheepstype als heer-
vaartsbijdrage te mogen leveren, „overmits dat sy een
hoech lant hebben ende hebben geen haven, daer sise
tot horen oirbaer in houden mogen, sy en moeten die
cogge setten op een lant, aldair hi in verderftquot;; verder
„—, dat sy ons voirtaen dienen sullen geliken als sy on^
voirtyts gedaen hebben sonder cogge mit anderen scepequot;.
Hier nu verstrekkende conclusiën uit te trekken lijkt mij

quot;tt^Alg. Rijksarchief. Diverse rekeningen 1164. Vergel. W. en H. blz. éo.
j) Dit stuk is van 30 April 1395. Van Mieris III.

gevaarlijk, doch het verschil tusschen den heervaarts-
phcht bij de Westfriesche koggen, zooals de baljuwsreke-
ning dien deed zien, en dezen Gooischen koggeplicht,
meenden we^toch niet onvermeld te mogen laten.

Gosse stracht ook het bewijs te leveren van den
vóór-grafelijken oorsprong van deze heervaartsorgani-
satie en voert hiertoe een alleszins vermeldenswaardig
bewijsmateriaal aan. Hij gaat er van uit, dat een vol-
maakt bewijs van dezen oorsprong slechts dan geleverd
zal kunnen worden, als men buiten het territoir van de
Hollandsche graven duidelijk den koggedienst als heer-
vaartsphcht zou kunnen aanwijzen. Hij vindt dit dan
in het recht van de Vlaamsche Vier Ambachten, die aan
den versten zuidrand van het Friesland der Karolingers
gelegen zijn. In de Vlaamsche Vier Ambachten vinden
we n.1. een rechtsopteekening van 1242, waarin de rech-
ten, door den Vlaamschen graaf Philips van den Elzas
erkend en bezworen, worden bevestigd. Het door
G O s s e s aangehaalde artikel luidt: „Quattuor Officia
debent comiti expeditionem et castellanus (burggraaf
van Gent) debet ducere populum. Officium de Has-
snede (ambacht Assenede) debet servire comiti in expe-
ditione navali cum duabus hercogghen, officium de Bo-
chaute (Bouchoute) cum una hercogghe, Botersande cum
una zeilscoude; officium de Axella (Axel) cum duabus
hercogghen, Zaemslacht cum una hercogghe; officium
de Hulst cum una hercogghe et cum una zeilscoude. Nul-
lum officium pro defectu dictarum navium potest con-
dempnari in aliquo forefacto, nisi defecerit in expeditione
praedicta de suo servitioquot; Zoover G o s s e s weet was
deze heervaartsplicht alleen op het genoemde gebied toe-
passelijk en elders in het Vlaamsche onbekend. Hiermede,

concludeert G o s s e s is het wel zekerheid geworden
„dat een heervaart, waarbij de militieplichtigen als
roeiers in strijdkoggen ingedeeld waren, haar oorsprong
moet hebben in een periode, toen het graafschap Hol-
land — of hoe het oudtijds geheeten mag hebben — als
zelfstandig militair gebied nog niet geformuleerd wasquot;

Of we de dienstplichtigen eenvoudig als „militiedienst-
plichtige roeiersquot; mogen zien, is de vraag.

Hiermede zullen we de beschouwing over den verren
oorsprong van den koggeheer vaartplicht terzijde laten;
hoewel G o s s e s nog belangwekkende vergelijkingen
trekt met Scandinavische toestanden, gaan zijne vermoe-
dens te ver om zonder een diepgaand onderzoek in die
bepaalde onderdeden weersproken of bevestigd te kun-
nen worden.

Dat het woord kogge als synoniem met banne opgetre-
den zou zijn, betoogt Beekman'). In de overeendracht
van het gemeene land van Waterland wordt van
„warenquot; (waarschappen) van koggen gesproken; op
grond van het feit dat een banne zijn waren of waar-
schappen had, meent Beekman te mogen besluiten,
dat dus kogge hier als synoniem van banne gebruikt zou
zijn. Als De Vriesquot;) spreekt over waarschappen van
de koggen in verband met de gemeene verdeeling op

2)nbsp;Beekman, I. blz. 1004. Beekman's bewijsplaatsen uit de over-
eendracht van het gemeene land van Waterland zijn: I. „Voert van dieven
recht, dat sullen ontrechten seven wten dertien, wt elcken cogge van den
lande een man een man, ende elcken cogge Synen man te nemen onberecht
van den Here, daer an hi vellich is in synen rechtequot;; II. „ende die meeren
hoop van den bueren, die te kercken comen, sullen elcken cogge nuwe waeren
nemen, waert datter enich cogge waer, die synen waeren niet en name
tot sulcker tyt als gesproken is, dat dan die meeren hoop van den anderen
waeren, die gecoren waren in den lande, nuwe waeren nemen, sullen in den
cogge, daer si niet over en waerenquot;; III. „Voert wiemen kiest tot enen
waeren, dat hij selver niet opgheven en mach binnen jaers, ten waer dat hem
die gemene waren wtsetten, ende dan sullen die bueren in dien cogge
weder nemen''.

Donderdag na St. Margrietendag 1349 ten overstaan van
den baljuw tusschen de heemraden en waardschappen
der drie koggen (n.1. de Hoogwouder-, de Wognemer-
en de Middelkogge van de Houtwoudingher Ambacht),
doet dit B e e k m a n's opvatting als hadden alleen de
bannen waarschappen gehad, teniet. De waarschappen
van de bannen in één kogge gelegen, vormden de waar-
schappij van die kogge; ze waren dus als zoodanig waar-
schappen van die kogge.

De mededeeling, die B e e k m a n') in verband hier-
mede doet, dat Waterland nooit in polders verdeeld zou
zijn geweest, past in de lijn zijner bestrijding van de op-
vatting dat de koggen primair geen polders zouden zijn.
Beekman heeft de in het voorgaande omschreven
veelzijdige werking van de koggen niet onderkend; im-
mers noch de koggen noch de bannen waren uitsluitend
polders: in de Westfriesche organisatie vormden de meer-
zijdige kogg en den bovenbouw boven de evenzeer meer-
zijdige bannen.

Daar we in Waterland bannen kenden (eerst onlangs
opgeheven) n.1 de bannen^) van Purmeriand, Lands-
meer, Buiksloot, Purmerend, Monnikendam, Ilpendam en
Watergang, Broek in Waterland, Nieuwendam, Schel-
lingwoude en Ransdorp, is het slechts in overeenstem-
ming met de algemeene Westfriesche organisatie, dat
blijkens de overeendracht van het gemeene land van
Wateriand daar bannen en koggen bestonden. We had-
den in dit oud-Westfriesche gebied, dat Holland's graaf
eerst in 1282 verwierf (zeven jaren dus slechts voordat
de vier West(f)linger ambachten den strijd opgaven),
moeilijk anders kunnen verwachten. G o s s e scon-
stateerde in Waterland dan ook terecht het bestaan van

de Westfriesche instelling kogge, zonder dat hij zelfs
B e e k m a n's misvatting hieromtrent vermeldde.

Een twistpunt levert tenslotte nog het woord „cog-
scul,tquot; op, dat we in eenige vroege Utrechtsche gegevens
van 948 949 ^)en 950 aantreffen. In het eerste stuk
lezen we: „totam piscationem, quam humusque in Amu-
son et in Almere ad nostrum regale jus habere videbamur,
omnemque censum, qui vulgariter cogscult vocatur, hoe
nostre auctoritatis precepto ad ecclesiam Sancti Mar-
tiniquot;. Leeren we dus uit dit eerste stuk, dat de „cog-
scultquot; een koninklijke belasting is, het tweede laat ons
naast de „cogscultquot; nog de andere koninklijke belasting
de „huslataquot; zien: „insuper et tributorum, que huslata et
cogscult dicunturquot; —, terwijl het derde het reeds bekende
feit, dat de „cogscultquot; een census is, nog eens herhaalt.

VanLoon^) en Noordewier®) brachten deze
„cogscultquot; in verband met het heervaartrecht. Van
B e r c k e 1 ®) deed dit evenzeer door te zeggen, dat we in
de „cogscultquot; een heervaartdienst moeten zien. Het Mid-
delnederlandsche Woordenboek sluit bij deze opvatting
aan en geeft als omschrijving van „cogscultquot;: „Het be-
paalde aantal roeiers voor een „coggequot; te leveren door
een gouwquot;. Waar deze bijzonderheden ineens vandaan
komen, zegt het woordenboek niet en waar het niet in
de stukken zelf te lezen staat, zullen we deze meening
aan latere uitleggers moeten wijten. Beekman®)
noemt de uitlegging van het Middelnederlandsche Woor-
denboek „niet zeer juistquot;.

4)nbsp;Van Loon „Aloude Regeenngswijze van Holland U, blz. 176.
j)nbsp;Noordewier: „Nederduitsche rechtsoudhedenquot;, blz. 148.

G a U é evatte in zijn „Vorstudienquot; „cogscultquot; als
polderlast op. Deze verklaring is in strijd met den tekst,
waarin gesproken werd van een „regale jusquot;, wat de
polderlasten nooit zijn.

Beekman^) en Van den B e r g h meenen, in
„cogscultquot; een belasting „voor de vaart en visscherij op
het meer (Almere) gehevenquot; te kunnen lezen. Deze quaes-
tie is van belang, daar, als Van Loon, N o o r d e-
w i e r, V a n B e r c k e 1 en het Middelnederlandsch
Woordenboek gelijk zouden hebben, dit een goede aan-
vulling zou beteekenen van G o s s e s' bewijs voor den
ouderdom van de koggenheervaartsverplichting. „Cog-
scultquot; gezien als heervaartsverplichting zou een konink-
lijk recht kunnen zijn. Of levering van schepen en be-
manning als tributium en census gequalificeerd mag wor-
den, schijnt mij twijfelachtig; tenzij aangenomen mag
worden, dat deze heervaartsverphchting in geld werd
voldaan, wat, althans later, wel in Westfriesland voor-
komt. De opvatting van Beekman en Van den
B e r g h is het minst aanvechtbaar doch steunt even-
zeer op te weinig argumenten.

Tenslotte kunnen we besluiten na deze heervaartrech-
telijke belichting, dat de Westfriesche kogge een district
was met een veelzijdige taak, dat tusschen de ambachten
en bannen in stond.

In West(f)linge bestonden blijkens de riemtalenlijst
van 1347 de volgende koggen: in Houtwoudingher am-
bacht: I. Zeecogghe (Medenblic, Dues ende Albrechts-

1)nbsp;Gal Ié e: „Vorstudien zu einem Altniederdeutschen Wörterbuchquot;
VW. XV en blz. 179.

4) Vergl. W en H. blz. j8 aant. 6, waaruit ik naast Beekman II
blz. 1003 aanvulling putte of andere namen dan Register E.L. 27, Folio 62
(Alg. Rijksarch.) en het Manuscript Drechterland I, folio i6j, mij boden.

dorp), 2. Outwouder cogge, 3. Zijboutskerspel cogge, 4.
Wogghenemer cogge; in Drechtingher ambacht: 5.
Uijtender cogghe, 6. Scellinchouter cogge, 7. Zwaech
cogge, Veenhops cogge; in Nedorpingher ambacht: 9
Scagher cogge, 10. Niedorper cogge; in Gheestmanner
ambacht: 11. Langedikercogghe en 12. Outdorpercogghe.

In de bronnen van het Friesche recht in andere Frie-
sche streken vinden we als de belangrijkste territoriale
indeelingen vermeld gouwen, schoutambten en distric-
ten, die verschillende namen dragen en door Heek als
„Unterbezirkquot; worden gequalificeerd. Het gouw, land,
terra, ziet H e c k als „das oberste Bezirkquot;. Men heeft
veelal de gewoonte om de gouwen voor Frankische graaf-
schappen aan te zien, waardoor men er toe komt de slot-
som te trekken, dat de Frankische graafschapsindeeling
als een nieuwigheid ook in Friesland ingevoerd is. Deze
Friesche graafschappen konden dan door de Frankische,
later door de Duitsche vorsten, in leen worden gegeven.
Zoowel Heek') als P r i n z en L e d i n gquot;) hangen
deze opvattingen aan. Daar zij echter geen van drieën
bewijzen, dat de Frankische graafschapsindeeling geheel
afwijkend was van de Angel-Saksische®) bijvoorbeeld,
en dat we in Friesland alleen graafschappen aantreffen,
die de speciaal Frankische kentrekken hebben, zoo deze
bestaan, is de bewering, dat de Frankische graafschaps-

3)nbsp;Prinz, Stud, über das Verhältniss Ostfrieslands zu Kaiser u. Reich.
Jahrb. der Gesellsch. für bildende Kunst, Emden, V, 2, blz. i e.v.

5)nbsp;Uit de Engeische juridico-historische litteratuur willen we over dit
onderwerp slechts noemen: Consuetudines Kanciae by Charles Sandys, Esq.
F.S.A. Historical Introduction to English law and its institutions, by Harold
Potter LL. B., Short outline of English legal history by Harold Potter, LL.B.

indeeling in Friesland was ingevoer(i, voorbarig. Juist
omdat we in Engeland graafschappen vinden, die er
toch waarlijk niet door de Franken ingevoerd zijn, rijst
het vermoeden, dat het niet onmogelijk zou zijn, dat de
Frankische overwinnaars bij een bestaande Friesche in-
deeling aangesloten hebben. Er is geen reden om aan te
nemen, dat de Frankische graafschapsindeeling gloed-
nieuw en afwijkend was; integendeel, de gegevens over
andere Germaansche landen toonen veeleer aan, dat de
graafschappenorganisatie iets algemeen Germaansch
was. Waarschijnlijk is er na de Frankische overwinning
iets veranderd aan de bestaande organisatie. Deze be-
staande organisatie zal wellicht eenigen invloed onder-
gaan hebben van het rijk der overwinnaars, maar de in-
voering van een nieuw systeem, in casu de graafschap-
penorganisatie is noch waarschijnlijk, noch bewezen.

In Westfriesland vinden we drie pagi, n.1. West(f)linge,
Texla en Wiron. Van deze pagi worden later West(f)lin-
ge en Texla') als graafschappen genoemd. De graaf-
schappen of gouwen waren de grootere lichamen waar-
onder de ambachten stonden; als zoodanig was een ver-
melding van deze grootere gebieden hier noodzakelijk,
hoewel in de volgende paragraaf het graafschap en zijn
positie nader besproken zullen worden.

Een graafschap bestond uit eenige officia, ambuchten
of ambochten. Ook in andere Friesche gebieden ressor-
teerden onder een gouw districten, die ieder op zichzelf
het ambtsgebied van een schout vormden In de Mid-
friesche bronnen worden zulke districten ban, en in latere
bifangh genoemd, in de Friesche Ommelanden is de be-
naming ombecht. Uit de Westfriesche bronnen van 1289
en later weten we, dat er in West(f)linge officia beston-

1)nbsp;West(f)]mge in V a n d e n B e r g h I, blz. 55.
Texla in Van den Bergh I, blz. 40.

den. In een ambtsgebied (officium) moet uit den aard der
zaak ook een drager van het ambt (officium) geweest
zijn. Op grond van de gegevens met betrekking tot an-
dere Friesche landen waar we schouten vermeld vinden,
mogen we aannemen dat in Westfriesland ook een schout
voor een gouwvierendeel bestond, hetgeen waarschijnlijk
gemaakt wordt door de aanwezigheid van een „scul-
tetusquot; in Wieringen vóór 1289^). Hoewel het mogelijk
is, dat de benaming van de West(f)linger officia als am-
bucht of ambocht voor het eerst door den graaf gebruikt
zou zijn als benaming voor een bepaald Westfriesch dis-
trict, waarschijnlijk is dit toch niet. Reeds in 1289 vinden
we de Houtwouder „ambuchtquot; genoemd in de vredes-
overeenkomst van den graaf met „drien verendelen van
Houtwouder ambuchtquot; In de verzoening van 7 No-
vember 1299 worden de vier West(f)Unger ambuchten
of ambochten opgesomd als Houtwoudingher ambocht
Nedorpingher ambocht, Drechtingher ambocht en Gheest-
manner ambocht. Hoewel we in de Annales Egmunden-
sesniet den term officium gebruikt vinden, ligt het toch
voor de hand, dat met „Fresones de Drechterquot; de Friezen
van Drechtingher ambocht bedoeld zijn, temeer daar er
hier geen verwarringsmogelijkheid bestaat met een plaats-
naam Drechter; Lutkedrecht, het latere Avenhorn, kan
hier immers niet bedoeld zijn. De plaats in de Annales Eg-
mundenses in verband met hetzelfde onderwerp „Freso-
nes de Nethorpquot; doet een soortgelijk vermoeden rijzen,
hoewel we hier voorzichtiger moeten zijn, daar we iets
verder lezen „Fresones de Winkel et Nethorpquot; Winkel

1)nbsp;Vergelijk n.1. het stuk betreffende Wieringen van 12 Juni 1284, waarin
van de scuketus aldaar gesproken wordt. Van Mieris I, 436.

en Nethorp zijn, in tegenstelling met Drechter, beide
plaatsnamen van nog bestaande plaatsen, n.1. quot;Winkel en
Niedorp; we meenen in het midden te mogen laten of
hier Oude- dan wel Nieuwe-Niedorp bedoeld is.

In het voorgaande zagen we reeds, dat West(f)linge
verdeeld werd in vier officia, ambuchten of ambochten.
In het Ommelandsche Friesland vinden we het gouw
Hugmerke evenzeer samengesteld uit vier deelen, n.1.
Langewold, Fredewold, Humsterland en Midagsterland.
Later maakte Midagsterland zich los van Hugmerke om
naar Hunsingo over te gaan. Hier zien we dus, evenals
bij West(f)linge het geval was, vier als oorspronkelijk
getal van de officia of ombechten van Hugmerke. In
Oostfriesland wordt voor de deelen van de gouwen de
benaming Vierendeel gebruikt, namelijk fiardandel en
quadransIn Oostfriesland was evenals in de Friesche
Ommelanden de gewone indeeling van de gouwen in
vier districten gebruikelijk. In Midfriesland zijn de aan-
tallen der gouwdeelen (later grietenijen)(andere bena-
mingen werden reeds genoemd, t.w. ban en bifangh) vijf,
drie en twee. In dit gedeelte van Friesland was dus geen
gelijkvormigheid. Als H e c k zegt, dat de indeeling in
vieren de normale gouwverdeeling geweest moet zijn op
grond van de Oostfriesche verhoudingen *) is dit dus in
overeenstemming met de vermelde gegevens voor West-
(f)linge; men vindt er H e c k's uitspraak bevestigd in de
vier West(f)linger officia ambuchten of ambochten.

26. Fiardandel ist ständiger Ausdruck in den Rechtsquellen Rüstrinaens
und des Brokmerlandes.

27. Findet (quadrans) sich in Rüstringen 1210, Brem. Urkb. I.N. 120
131a Ehrentraut II. S. 419, 20, vgl. S. 267, 1314, aa. O.S. 434 und sonst.'
In Harhngen 1237. Fr. N, 23.

Schröder^) meende, dat de Friezen slechts gouw-
gerechten kenden en geen .honderdschapsdingen gehad
zouden hebben. Heek') heeft hiertegen stelling geno-
men, klaarblijkelijk minder om te bewijzen, dat er naast
de gouwgerechten nog andere gerechten waren, dan wel
om de aanwezigheid van honderdschapsdingen aan te
toonen. Heek voerde althans een bewijsvoering, waar-
uit blijkt dat er del-, fiardandel-, ombechtsgerechten be-
stonden, die hij niet slechts vergelijkt met de Frankische
honderdschapsdingen, maar waarbij hij tenslotte nog ver-
klaart, dat dit instituut ook door de Franken ingevoerd
zou zijn Zijn bewijsvoering kunnen we weder niet aan-
nemen. Eerst zou er bewezen moeten worden, dat er in
het vóór-Frankische Friesland iets dergelijks niet be-
stond. Het zou ook hier weder reeds voldoende geacht
kunnen worden, indien bewezen zou zijn, dat de hon-
derdschapsdingen uitsluitend Frankisch waren, en niet
b.v. even goed in de Angel-Saksische streken bekend
waren. Er zou dus bewezen moeten worden, dat de
Frankische organisatie werkelijk essentieel afwijkend was
van die in andere Germaansche landen, en dat deze
Frankische organisatie als iets nieuws in Friesland inge-
voerd werd. Er zou dan ook bewezen moeten worden,
dat er van aansluiting aan en beïnvloeding van bestaande
Friesche instituten geen sprake was. Dit bewijs heeft
Heek niet geleverd. Zijn bewering, dat de benaming
der districten niet oorspronkelijk Friesch was, is evenmin
overtuigendquot;) als die, dat de indeeling door „eine Cen-
tralgewalt nach bewusstem Planequot; geschapen zou zijn.

In de gouw-vierendeelen vinden we in de andere
Friesche gebieden de villa, ga, burar of burskip, ham-

1)nbsp;Schröder, Gesetzesprecherambt und Priesterthum bei den Ger-
manen i.d. Zeits. d. Savigny-Stiftung, Germ. Abth. 4, blz. 221; verder ook:
Schröder, Deutsche Rechtsgeschichte, blz. 168.

merk, liudgardaVan deze benamingen treffen we in
Westfriesland villa en ga aan, naast banne, doch hoe
hun verhouding is ten opzichte van de officiumvieren-
deelen of koggen is niet geheel duidelijk. In ieder geval
weten we voor latere tijden zeker, dat een kogge eenige
bannen omvatte. De officiumvierendeelen leerden we
voor het eerst kennen in de vredesovereenkomst tusschen
den graaf en de Houtwouder ambucht, waaruit blijkt,
dat dit ambucht of ambocht verdeeld was in vier veren-
delen, welke vier onder-districten voornamelijk belicht
als koggen in de Westfriesche rechtsgeschiedenis hun rol
spelen.

Ook hier treffen we weder een verdeeling in vieren
aan. Ook in de andere Friesche landen kwam een onder-
verdeeling van de officia voor in onderdistricten, welke
onderdistricten evenals de koggen een aantal bannen of
buurschappen omvatten. Deze onder districten vielen in
de andere Friesche districten uiteen in genealogische groe-
pen, naar, Heek mededeelt Het is mogelijk, dat dit
voor deze andere gebieden bewijsbaar is, vergelijk hiertoe
ook Van Apeldoorn®), doch in Westfriesland is
een dergelijke toestand mij niet voldoende bewijsbaar ge-
bleken.

Nu zegt dit niet, dat dit verschijnsel in Westfriesland
niet bestaan zou hebben; het wil slechts zeggen, dat het
mij niet mogelijk was met het mij bekende materiaal vol-
doende zekerheid te verkrijgen. Daar het voor de
andere Frieslanden moeilijk is zich een helder beeld
te vormen van de onderdistricten, al weten we er
dan ook van, dat ze evenals de Westfriesche officium-
vierendeelen een aantal buurschappen (Westfriesch: ban-
nen) omvatten, dienen we toch voorzichtig te zijn. Is

3)nbsp;Van Apeldoorn: De hist. ontwikkeling van het grondbezit in
Friesland, blz. 199—200.

inderdaad H e c k's bewering juist, dat het gogerecht
het gerecht was voor het onderdistrict, dan zou bij ge-
lijkheid van Westfriesche en andere Friesche toestanden,
het gading een vierendeel-ding oftewel een kogge-ding
geweest moeten zijn. Het is zeker niet onmogelijk, dat dit
de oorspronkelijke staat van zaken geweest is, doch de
latere gegevens over het gading schilderen ons een ander
beeld. Het gading was een ding der geërfden in de West-
friesche steden, zoowel ommuurd als open. Deze West-
friesche steden omvatten dan nu eens één banne, dan
weer twee, dan weer bv. drie en een halve enz., maar
dat ze juist één vierendeel omvatten zouden, is mij niet
bekend. Nu is het mogelijk, dat het gading van gebied
veranderd is, in casu van vierendeelding tot banneding
is geworden. Indien dit zoo is, moet echter erkend wor-
den, dat het bewijs daartoe tot op dit tijdstip ontbreekt.
Heek noemt de Midfriesche onderdistricten ga. Op
grond van de door hem aangevoerde plaatsen kan wel
besloten worden, dat ga en menth synoniem zijn, doch
het is bezwaarlijk er in te lezen, dat het onderdistrict ga
geheeten zou hebben. Wel blijkt uit allerlei vormen, dat
niet onwaarschijnlijk is, dat het in deze plaatsen vermelde
gaynriucht hetzelfde is als het Westfriesche gading, doch
is H e c k's voorstelling van zaken juist, dan zouden we
moeten krijgen ga=onderdistrict=vierendeel=kogge en

2)nbsp;bv. De stede Schellinkhout omvatte één banne.nbsp;.
De stede Wijdenes en Oosterteek omvatte twee bannen.

49 Vgl z B Rq. S. 502, 25: datter nen eehera buta zyn ayna gae may
nen hUene duaene; ferner den Eid des eehera, disse menth jef gae nucht
riuchten, Rq. S. 489. den Eid der atthen da 1' hold se louwe gaynnuchtis
rede -hwer in jouwe gae breyn wonda fiochtes werdith, Rq. S. 491, 15, 23,

In deze notitie toont Heek weliswaar aan, dat de benaming ga voor
een bepaald territorium voorkomt, doch niet dat dit gaterritonum gelijk is
aan een vierdedeel van een ambacht.

dit kan, althans voor Westfriesland, niet aannemelijk ge-
maakt worden. Zooals reeds in het voorgaande gezegd
werd, vond men in de Westfriesche officia gaën (uit ga-
ding, ghawech, etc. te leeren) evenals bannen en villae,
maar een gelijkheid tusschen deze en de vierendeelen is
voor Westfriesland onbewijsbaar. Als men aanneemt: ban
is het gebied, waar iemand heeft te bannen, dan zou het
kunnen zijn, dat bij aanwezigheid van zulk een function-
naris voor een vierendeelterritorium, men een kogge een
ban zou kunnen noemen, evenals dit bij een officium mo-
gelijk is (hier officium dus in den zin van Westfriesch
ambucht of ambocht te lezen), doch dit is dan tevens een
gereede mogelijkheid om een gansche vloot van vergis-
singen binnen te loodsen. Het is mogelijk, dat Heek
nog meer overwegingen heeft doen gelden dan zijn zwak-
ke bewijsplaatsen om de onderdistricten van de deelen,
ombechten, fiardandels van een gouw als gaën aan te
duiden, uit zijn werk blijkt dit echter niet.

De benaming, die we in Rüstringen vinden voor een
verendel van een gouw is, zooals reeds werd gezegd,
fiardandel. In 1327 vinden we daar kerspel en fiarndel
voor eenzelfde territorium gebruikt H e c k leest hierin
kerspel is fiarndel, dus een vierde deel van een gouw. -
Misschien is het niet geheel uitgesloten, dat we hier
zouden mogen lezen kerspel=fiarndel=vierde deel van
een officium of een kwartgouw = éénzestiende deel van
een gouw. Dit zou dan in overeenstemming zijn met de
Westfriesche benaming verendel (de kogge) voor een
vierde deel van een officium, ambucht of ambocht, welk
officium zelf weder een vierde deel van het gouw West-
(f)linge zou moeten zijn.

Al vinden we in de Westfriesche ambachten villae,
bannen en vierendeelen, toch is naast een vermelding van
de bannen niet immer een aanduiding van de vierendee-

len opgenomen. quot;We vinden in het stuk, waarin de cives
Westfrisiae gemachtigden zenden naar de Curia Trajec-
tensis van 1289 betreffende de Geestmerambacht sim-
pel een opsomming van bannen (het is zelfs de vraag of
die allemaal genoemd zijn), die in dit officium gelegen
waren. quot;We lezen daar „universitatis civium manentium
in Vrolen, Outorpe, etc.quot;. In hetzelfde stuk zien we,
dat het Drechtingher ambocht dit niet doet, evenmin als
het Houtwoudingher ambocht. Van de beide laatsten
lezen we eenvoudig: „universitatis omnium manentium
in Drachterlandquot; en „civium officii de Hoechouwoudequot;.
Uit dit feit mogen we echter niet tot een verschil beslui-
ten tusschen de Drechtingher en Houtwoudingher am-
bochten eenerzijds en de Nedorpingher en Gheestmanner
ambochten anderzijds.

De koggenindeeling in vieren is in de Geestmeram-
bacht in dezen tijd niet zoo duidelijk als die in Drechter-
land en in het Overleeker ambacht (een andere naam voor
het Houtwouderambacht) was. De laatste twee hadden
reeds in den tijd, waarvan ons de eerste stukken bekend
zijn, vier vierendeelen of koggen. Voor de Gheestmanner
ambocht (nu Geestmerambacht) is zij niet zoo duidelijk.
In de riemtalenlijst van 1357^) vinden we de Langdijcker
cogge -Outdorp ende Oeterleec, Nieuwelant ende Eni-
gheburch coggen ende Valckencoge. Of we hier nu
moeten begrijpen, dat er vier dan wel drie koggen èn
Valckencoge bedoeld zijn, is niet duidelijk. Beek-
manquot;) meent, dat er geen Valckencogge bestaan heeft
en dat een plaats, waarin deze vermeld wordt, te wijten
is aan een schrijffout of om juist te zijn aan een „onjuist
afschriftquot;. Is B e e k m a n's veronderstelling juist, dan
zouden we hier dus met drie koggen te maken hebben.

Hebben we in het voorgaande gezien, dat de gouwindee-
ling in vieren in West(f)linge bestond, waarvan elk vie-
rendeel (ambucht) dan weer in vier vierendeelen ver-
deeld werd (Drechterland en Overleekerambacht regel-
matig, Nedorperambacht onregelmatig en Geestmeram-
bacht misschien onregelmatig), dan blijft nog de vraag
over, of er ook vierdedeelen van een ambachtsvierde-
deel of koggen bestaan hebben. Een aanwijzing in die
richting schijnt te zijn, dat de Houtwoudingher of Over-
leeker ambacht (nu ambacht van de Vier Noorder Kog-
gen genaamd), zestien bannen omvat'). Doch dit klopt
weer niet met de Overleeker koggenverdeeling; tenminste
tegenwoordig heeft de Medemblikker kogge vijf bannen,
de Hoogwouder kogge vier, de Wognummer kogge twee
en de Middelkogge zes. Drechterland heeft drie en twin-
tig bannen en alleen zijn Oosterkogge en Zuiderkogge
hebben vier bannen. In verband met de genoemde vie-
rendeelen en in verband met het feit, dat ook de bannen
verdeeld waren in vierendeelen of kwartieren terwijl
ook van een fiertel van een hoeve d.w.z. vier morgen, ge-
sproken werd zou het wel aannemelijk zijn, dat ook
de koggen, althans in beginsel, in vier onderdeelen ver-
deeld waren; zekerheid kon op grond van het benutte
materiaal op dit punt niet verkregen worden.

Dat de gouwen in principe zelf weer vierendeelen
waren van een grootere eenheid is evenmin vast te stel-
len; in verband met het behandelde zou het echter niet
onwaarschijnlijk lijken.

Ter vergelijking met de oud-Westfriesche gebieden
Kennemerland en Waterland mag opgemerkt worden.

2)nbsp;Vergel. Beekman: Dijk- en Waterschapsrecht I en De Vries:
Dijks- en Molenbestuur. Vergel. ook bijlage I waar we de homanschappen
genoemd vinden.

dat we daar de dorpsvierendeelen of kwartieren evenzeer
als de hoevevierendeelen aantreffen.

In de vorige paragraaf werd reeds het eigenaardige
verschijnsel besproken, dat men bij velen de gewoonte
aantreft, de in de Friesche landen voorkomende graaf-
schapsindeeling als een gevolg van invoering ervan door
den „Frankischenquot; koning te beschouwen; thans mag dit
punt terzijde gelaten worden

Het in 1289 door de Hollanders overwonnen quot;West-
friesche gebied omvatte drie territoiren, t.w. quot;Wiron,
Texla en Westflinge. In den blaffert van de Friesche
goederen van de abdij Fulda vinden we Wiron als pagus
vermeld-Later verschijnt Wiron niet weer als graaf-
schap, wat echter wel het geval is met Texla. In de acht-
ste eeuw wordt Texla als pagus') genoemd en in 985
vinden we het als graafschap terug. West(f)linge vin-
den we als graafschap in een oorkonde van 30 April
1064 Von R i c h t h o f e n ®) vermeldt Wiron als
gouw naast Texla en West(f)linge zonder meer op pond
van eenige plaatsen, uit de Annales Egmundani van
1184, waar gesproken wordt van „Fresonibus de Wiring
et Texlaquot; ') en uit een oorkonde van 1184 „communitas

2)nbsp;Van den Bergh: „Oorkondenboek H p. „Ego Geütrud tradm ad
monasterium sei Bon. omnem proprietärem meam m agris silms et de prat.s
ad XX carradas feni. in loco nuncupato Wictulfmgafurt m pago ^nbsp;«
celti(?)quot;. Deze aanteekening is omstreeks uit het emde van de eeuw
We zien Geiltrud als bezitster van waarschijnlijk in hemrikverband liggende

6)nbsp;Von Richt ho fen: „Untersuchungenquot; II, Bd. 2, blz. 1320 en
Von Richthofen: „Untersuchungenquot; II, Bd. i, blz. 91.

insulae, quae Wiringia vocatur in quot;Westfrisiaquot; Dit,
gevoegd bij de zinsnede uit den blaffert van de goederen-
lijst van Fülida „Wictulfingafurt in pago quot;Wironquot;, is
zeker voldoende om Wiron als pagus van Westfriesland
te doen kennen, doch dat deze pagus Wiron bovendien
een graafschap geweest is, valt niet te bewijzen, in tegen-
stelling dus met Texla en West(f)linge. Hoe de positie
van den pagus Wiron geweest zou zijn, als het geen
graafschap was, is niet uit te maken; het is niet te bewij-
zen, dat het een graafschap was, en evenmin, dat dit niet
het geval was. Het is niet onwaarschijnlijk, dat Wiron
schade heeft geleden van de zee want in de riemtalen-
lijst van 1357 vinden we Wieringen als één kogge ver-
meld; we lezen, dat de „Cogghe van Wieringherlandtquot;
voor 32 'riemen stond aangeteekend, wat dus een even
groot bedrag is als waarop de Langedijcker cogge, de
Scagher cogge. Wijtender cogge, Wogghenemer cogge en
Oudwouder cogge genoteerd stonden. Ook het feit, dat
Wieringen later onder het Westerbaljuwschapquot;) be-
hoorde, doet de mogelijkheid aan de hand, dat dit over-
blijfsel van den pagus Wiron reeds eerder bij het gebied
van West(f)linge werd gerekend. Dat Wieringen een af-
zonderlijken vrede afsloot korten tijd voor 1289 ®) doet
aan deze mogelijkheid niets af, daar immers ook de am-
bachten van West(f)linge afzonderlijk vredesverdragen
met den Hollandschen graaf aangingen®). Daar we

2)nbsp;Over de schade daardoor aan de Westfriesche gouwen aangericht
schrijft Pols I, blz. XIII, XIV; Braat: „De archaeologie van de Wie-
ringermeerquot;, vooral de hoofdstukken I en III; De Jong: „Westfryslanquot;
vooral blz. 9—12.

5)nbsp;In 1284. Blijkt o.a. uit Van Mieris II, no. 504 en S c h w a r t-
zenberg I, blz. 121.

6)nbsp;Vergel. Pols I, blz. XIV en XV. Het vredesverdrag van de Ne-
dorpingher ambacht is te vinden in Register Philippus B, fol. 175 verso en
gedrukt bij Van den Bergh (II).

West(f)linge, voor zijn optreden als graafschap niet als
pagus genoemd vinden, zou ook het vermoeden kunnen
rijzen, dat reeds van ouds Wiron en West(f)linge één ge-
bied uitmaakten, dat eerst den naam quot;Wiron voerde als
benaming voor het geheel en later dien van West(f)linge.
Hiertegen pleit de opsomming in de belofte van getrouw-
heid aan den graaf van Holland van 26 Februari 1309
waarin naast de Friezen van de vier ambachten, die van
„Tessele ende van Wieringerlandtquot; uitdrukkelijk worden
genoemd. West(f)linge is de benaming van het vaste land
ten oosten van de Rekerehet land dus van de vier am-
bachten, waarvan nergens blijkt, dat de insulae Texla en
Wiron eronder behoorden, althans niet vóór 1289. Hoe-
wel de verhouding Wiron-West(f)linge niet geheel dui-
delijk is, meenen we goed te doen ons toch voorloopig
aan te sluiten bij V o n R i c h t h o f e n's opvatting,
dat er drie Westfriesche gouwen waren en wel West-
(f)linge, Texla en Wiron. De andere Westfriesche gou-
wen, die Von Richthofen verder nog noemt,
kunnen hier terzijde blijven, daar zij buiten het in 1289
veroverde gebied vallen.

De beide Westfriesche graafschappen Texla en West-
(f)linge, die vèr voor 1289 genoemd worden, pasten
evenals de andere Friesche graafschappen in de Friesche
graafschapsorganisatie. Voorbeelden van Friesche graaf-
schappenbuiten Westfriesland vormden Osterga'),
Sutrachi^), Hunusga®), Merme'), Fivelga®) en Hug-

*^'^°7°)'quot;Merme (Marne) lag in de Friesche ommelanden van Groningen.
8) Fivelga is Fivelgo en lag in de Friesche ommelanden van Groningen.

merchiVoor Midfriesland is het zgn. schoutenrecht
een wetenswaardige bron voor de positie van den graaf
in de Midfriesche graafschappen^). Het schoutenrecht
wordt door Steller als waarschijnlijk de vroegste
opteekening van het Friesche recht beschouwd, afge-
zien van de Lex Frisionum Steller maakt aanne-
melijk, dat het in het zgn. schoutenrecht beschreven
recht tot in de iide eeuw teruggrijpt®). De Westfriesche
graafschappen vóór 1289 leeren wij voor een' belangrijk
deel kennen uit de nog bestaande oorkonden, die ons in
staat stellen om ons een beeld te vormen van deze Frie-
sche instituten. Het was in de Friesche landen gebruike-
lijk, dat er graafschappen bestonden en in dit opzicht
vormde het Westfriesland van vóór 1289 dan ook geen
uitzondering.

Over de Westfriesche graafschappen vinden we, zoo-
als reeds gezegd werd, in de oorkonden verschillende ge-
gevens. Het eerste stuk, dat hiervoor van belang is, is een
oorkonde van 26 Juni 985. Graaf Ansfried®) die later
bisschop van Lftrecht werd, krijgt hierbij van keizer Otto
„in proprium portionem thelonei, monete et census,
quam ipse nostra concessione in villa que dicitur Mede-
melacha ad regium jus legaliter respicientem hactenus in
beneficium tenuit, et quicquid in comitatu Frisie vocato
nostra dinoscitur beneficia in aliquibus hucusque usibus
habuissequot; etc.

De villa Medemelacha zullen we nog even terzijde
laten om haar op blz. 51 nader te behandelen. Het be-
langrijke in deze passage is, dat hier gesproken wordt
van het Friesche graafschap, waarin Medemelacha gele-

4)nbsp;Von Richthofen: „De Lex Frisionumquot;.
j) Steller: „Schulzenrechtquot;, blz. j.

gen was. Medemelacha lag op het vaste land van West-
friesland dus in het graafschap West(f)linge.

Kort na 26 Juni vinden we reeds op 25 Augustus daar-
aanvolgende een ander stuk over de Westfriesche graaf-
schappen. In deze oorkonde van 25 Augustus 985 geeft
keizer Otto aan graaf Dirk „in propriumquot; wat deze
voordien reeds hield als „beneficiumquot; tusschen de beide
rivieren Medemelacha en Chinnelosara feemarchi. De
Medemelacha is de huidige Kromme Leek'), die langs
den Zwaagdijk naar Medemblik loopt. De Chinnelosara
gemarchi is volgens de verklaring van Von Richt-
hofen de grensrivier van het gouw Kennemerland ®).
Het tusschen deze beide stroomen liggende gebied van
West(f)linge omvatte het Geestmerambacht, het Nedor-
pingher ambacht en de Houtwoudingher ambacht. In
groote trekken vinden we dus hier reeds een soortgelijke
verdeeling van West(f)linge als die, welke een drie hon-
derd jaren later bij de invoering van het Westfriesche
Oester- en Westerbaljuwschap zou plaats vinden. Dan
is echter de plaatsing van het Houtwoudingher ambacht
anders. Dit laatste zou bij de baljuwschapsinvoering niet
tot het westelijke baljuwschap gerekend worden, doch
bij het oostelijke, dat verder nog Drechterland omvatte')
In 985 hoorde de Houtwoudingher ambacht echter wel
tot het westelijke gedeelte van West(f)linge, daar het ten
westen van de Kromme Leek gelegen was. Hieruit zien
we dus, dat door deze schenking de graaf van Holland
koninklijke rechten verkregen had in drie vierde van
West(f)linge. Het is aan de hand van dit laatste stuk wel
duidelijk, dat we in het eerste van 26 Juni 985 moeten

3 Von Richthof en: „Untersuchungenquot; III, blz 45 en 114. Den
loop van de Chinnelosara gemarchi kunnen we ons denken ter hoogte van
de Zijpe of de Rekere (zie De Jong: Westfryslan blz. lé).

lezen, dat graaf Ansfried in het vierde gedeelte, dat niet
aan graaf Dirk kwam, koninklijke rechten verkreeg,
m.a.w. van Drechter ambacht^). Tot deze gevolgtrek-
king kwam ook reeds De Jong, die tevens opmerkt,
dat op deze schenking ook wel de aanspraken van het
Sticht op West(f)linge berust zullen hebben. Hoe dit ook
zij, de Hollandsche graaf bleef niet lang in het bezit van
zijne rechten in het westelijk gedeelte van West(f)linge.
Spoedig kwamen de Westfriezen in verzet, wat tot een
strijd tusschen Holland en Westfriesland aanleiding gaf
en waarover we bij S t o k e het een en ander kunnen
vinden. De tocht van graaf Arnoud van Holland om de
Westfriezen te tuchtigen in 993 nam een voor den graaf
slechte wending, daar deze op de Winkelmade sneuvelde.

Hierna is de strijd tusschen Holland en Westfriesland
aan de orde van den dag en misschien moeten we het be-
sluit van keizer Hendrik IV, in verband hiermede, zien
als een poging van zijne zijde om de moeilijkheden te
doen eindigen. Op 30 April 1064 gaf de keizer West-
(f)linge aan den bisschop van Utrecht de rechte^van den
Hollandschen graaf, wat intusschen voor dezen allesbe-
halve aanleiding was om zijne aanspraken op Westfries-
land op te geven. In 1074 vinden we Holland en West-
friesland weder tegenover elkaar staan en is de krijgs-
kans voor een luttele spanne tijds aan de zijde van
Westfriesland's tegenstander geweest. Bisschop Willem
ontving bij de oorkonde van 1064 van den keizer „comi-
tatum omnem in Westflinge et circa horas Reniquot;, dat
graaf Dirk had, „cum omnibus, ad bannum regium per-
tinentibus, universisque ad eundem comitatum respicien-
tibusquot; en bovendien de „abbatia Ekmundequot;.

In de oorkonde van 1118 van de sehenking van de
kerk in Medemblik door Godebaldus bisschop van
Utrecht aan de St. Maartenskerk te Utrecht wordt uit
den aard der zaak van „Occidentali Fresiaquot; gesproken.
Het geschonkene zelf omschrijft zij als „ecclesiam quam-
dam in Occidentali Fresia in villa, que Medenblec voca-
tur, cum omnibus suis appendiciis et censu, ad camerani
episcopalem pertinente, et circatu et oblationibus utilitati
fratrumquot;, etc. Het is opmerkenswaardig, dat hier van
„occidentali Fresiaquot; wordt gesproken, terwijl ae gang-
bare benaming van Westfriesland bij de Hollanders vrij-
wel uitsluitend en tot in de 15 de eeuw alleen Friesland
was''). Na de verovering van 1289 noemden) de graven
van Holland zich dan ook heer van Friesland, zonder
dat zij het naderbepalende „westquot; noodig achtten Van
den Frieschen gezichtshoek uit bezien was Westfriesland
uiteraard de juiste benaming, daar dit het uiterste gebied
in het westen van Friesland was, maar van Hollandsch
standpunt was reeds de benaming Friesland voldoende.
Ook in de lijst van voorrechten door bisschop Godebald
„pie memoriequot; aan den proost van Westfriesland gege-
ven, vinden we den term „Westvrisiequot; gebruikt. „Pie
memoriequot; leert ons, dat deze lijst na 1127quot;), het ster-
vensjaar van den bisschop, is opgesteld. „Westvrisiequot; of
„Occidentali Fresiaquot; omvatte de gezamenlijke Westfrie-
sche graafschappen, welke terminologie dus overeensteint
met die van de belofte van trouw van 1309 waann
staat „van Drechterlant, van Houtwouder ambocht, van

2)nbsp;Een voorbeeld van de tallooze malen, dat dit voorkomt moge zijn
het opschrift van de riemtalenlijst van 1357 dat luidt: „Dit sijn die neme
in Vrieslandtquot;, Register E.L. 27, blz. 62 R.A.nbsp;, , , .

3)nbsp;Vergel. bv. de oorkonde van 22 December 1298(99) over de slechting
van dijken in „hooge Houdtwoudt Ambacht en Drechterlandtquot;, waarin de
graaf zich noemt „Heere van Vrieslandtquot;, Van Mieris L

Nieuwedorpe, van den Langedicke, van Tessele ende van
Wieringerlant, ende daer toe gemeenlicke alle die van
Westvrieslantquot;.

In de oorkonde van z6 Juli 985 werd gesproken van
het graafschap Friesland; in overeenstemming met de
oorkonde van 1165 Dit laatste stuk houdt een „ordi-
nacioquot; in van keizer Frederik Barbarossa over het graaf-
schap Friesland tusschen den bisschop van Utrecht en
den graaf van Holland. In verband met de oorkonde
van 1074 en de jaren van strijd, waarin de Hollandsche
graaf zijne aanspraken op Westfriesland niet wilde op-
geven, niettegenstaande de bisschop alle rechten op
Westfriesland's graafschap West(f)linge, ook die de
graaf van Holland gehad had, bij dit stuk verkreeg,
wordt deze oorkonde begrijpelijk. De strijd zou met
deze beslissing van keizer Frederik Barbarossa tot een
einde komen door de instelling van eene gemeenschap-
pelijke heerlijkheid van den Hollandschen graaf en den
Utrechtschen bisschop over dit graafschap Friesland. De
terminologie „graafschap Frieslandquot; heeft al heel wat
verwarring teweeg gebracht, daar men in dit graafschap
Friesland Midfriesland meende te zien; vermoedelijk
doordat men de politieke geschiedenis van Westfriesland
niet voldoende kende, maakte men zich op dit punt geen
juiste voorstelling en was deze verkeerde voorstelling wel
begrijpelijk, hoewel ze natuurlijk er niet toe heeft bijge-
dragen, dat men een juist begrip van de Friesche rechts-
geschiedenis kreeg.

Van de verschillende beoefenaars van het Friesche
recht, die aan Midfriesland dachten, noem ik slechts
Fockema Andreae^); hoewel hij ook enkele deelen
van de Westfriesche rechtsgeschiedenis behandelde, werd
hij niet getroffen door de gelijkheid van de bepalingen

over het graafding („justicias comitatusquot;)in dit stuk
en de graafdingsbepalingen in de beide landrechten van
Westfriesland (Vergel. Hoofdst. VII § 2). D e J o n g
was de eerste, die op deze misvatting wees en naast de
verklaring in verband met den politieken toestand in
Westfriesland, waarbij dit stuk zoo goed aansluit (even-
zeer in zijn gevolgen) bovendien de omstandigheid noemt,
dat sedert er van geen ducatus Frisiae meer sprake is,
altijd de Midfriesche gebieden Oostergo en Westergo
afzonderlijk genoemd worden. Blijkens andere stukken
weten we, dat voor Westfriesland of voor Westfriesche
gebieden de benaming graafschap Friesland voorkwam.
Zoodoende kan in dit geval, waarin we te maken hebben
met het graafschap Friesland, hieronder niet anders dan
Westfriesland' verstaan worden.

In II66 vinden we in Schagen een Hollandsche be-
zetting '), wat, zooals ook De Jong overweegt, rms-
schien een gevolg was van deze „ordinacioquot; van keizer
Frederik. Deze bezetting werd door de Westfriezen ver-
slagen en daarmede was meteen de strijd tusschen Hol-
land en Westfriesland weder in vollen gang. In het stuk
van keizer Frederik werd Westfriesland niet in deelen
verdeeld, waarvan de bisschop hec eene deel had om zijn
grafelijk gezag uit te oefenen en de graaf van Holland
het andere, zooals in het stuk van Augustus 985 het ge-
val geweest was. In deze „ordinacioquot; werd bepaald, dat
beiden tezamen voor het geheele gebied het grafelijke
gezag moesten uitoefenen, wat dus een verkleining van
de door den bisschop in 1064 verworven rechten op het
geheele gebied inhield ten bate van den Hollandschen
graaf. In één opzicht zijn de stukken van 985 en 1165
volkomen gelijk, n.1. in hun gevolgen. De gevolgen waren

In de lijst van goederen van de St. Maartenskerkte
Utrecht van 777—866 vinden we eenige aanteekeningen,
die voor Westfriesland van belang zijn. Er staat nog meer
m, dat van waarde is voor het toenmalige Westfriesland
tusschen Sinkfal en Vlie, maar uit de aanwezige gegevens
betreffende het gansche gebied hebben we slechts die
eruit genomen, die betrekking hebben op het Westfries-
land van de drie gouwen.

De eerste aanteekeningen over Texle en Uuiron geven
een beeld dat zonder vergelijking met andere gegevens
onduidelijk IS. We lezen daar: „In Texle tertia pars
sancti Martini; in Uuiron due partes tocius terre sancti
Martini, cum ecclesiis utriusque terrequot;. Hierdoor zou
men de verkeerde voorstelHng kunnen krijgen, dat Texle
voor een derde en Uuiron voor twee „partesquot; van het
geheele gebied tot de St. Maartenskerk zou behoord
hebben. Met de daaropvolgende aanteekening kunnen
we reeds een helderder beeld vormen van de juiste ver-
houding. „De Uuiron in Aluitlo mansum dominicatum
cum terra salaricia sancti Martini; cum servis in eadem
villa commanentibusquot; etc. (dan volgen de namen). De
verhouding wordt echter geheel duidelijk in een andere
aanteekening over Tlex, waarin het reeds genoemde derde
deel nader omschreven wordt. De aanteekening luidt:
„In Tlex ecclesie omnes sancti Martini, et tocius terre,
que ad regem pertinebat, tertia pars sancti Martini, et
tocius terre,, que ad regem pertinebat, tertia pars sancti
Martini, exceptis aliis terris, quas Christifideles tradide-
runt ob sui amoremquot;. Opmerkenswaard is bovendien
nog, dat Texla hier reeds als „insula Texlaequot; genoemd
wordt. Hier zien we dus, hoe wel „tocius terrequot; moeten

verstaan, n.L als koningsland. Van het koninklijke land
in Texla had de St. Maartenskerk een derde en van dat
in Uuiron twee derde. We zien dus, dat naast de andere
landbezitters ook de koning in Texla land had.

In verband met deze gegevens is ook weder de oor-
konde van 26 Juni 985 van belang. Hier wordt immers
van een villa gesproken, waarin de koning zekere rechten
had. Hierin wordt gezegd, dat graaf Ansfried van den
keizer verkrijgt „in proprium portionem thelonei, moneti
et census quam ipse nostra concessione in villa que dicitur
Medemelacha ad regium jus legaliter respicientem hac-
tenus in beneficium tenuitquot;. We hebben dus in Texla
èn in Wiron koninklijk land en in West(f)linge andere
koninklijke rechten gevonden.

In de oorkonde van Frederik Barbarossa van 1165
vinden we bepaald, dat de graaf van Holland en de
bisschop van Utrecht zullen deelen de „redditus curtium
ad comitatum pertinentium et omnia commoda et emo-
lumentaquot;. De opbrengsten van de curtes worden ge-
noemd, wat bewijst, dat hier sprake is van curtes waar-
over de keizer kon beschikken en in dit geval aan graaf
en bisschop gaf; in Westfriesland bestonden dus curtes of
hoven. Misschien zou men ook aan Wijdenes kunnen
denken, omdat we daar na 1289 hofland') vinden, dat
door den graaf verleend wordt.

Westfriesland in zijn geheel bestond in 1289 uit de
gouwen West(f)linge, Texel en Wiron, welke reeds
eenige malen in het voorgaande genoemd werden. Den
band tusschen deze gouwen, het centrale bestuur van
Westfriesland, leerden we echter nog met kennen.

i) In Handschrift Drechterland i, fol. 207 vinden we een verlijbrief
van het hofland te Wijdenes van 22 Juni 1331.

Maart 1309 ) vinden we een opsomming van de West-
tnesche landsdeelen en tevens een vermelding van de
centrale bestuursorganen van Westfriesland. De aanhef
van de belofte luidt: „Nos Scabini, Consilium et Com-
mumtas Communitatum de Dresterland, de Houtwouder-
ambocht, de Niuwedorpe, de Langedicke, de Thessele et
de Wienngerland, totaque Communitas Westfrisie We
zien hier dus de gouwen Texel en Wieringen genoemd
naast de vier ambachten van West(f)linge

Westfrisie» werd blijkens dezen
aanhef bestuurd door de scabini en het consilium. In het
stuk waarin de onderwerping van de Westfriezen in

op I Mei 1289 ) haar beslag kreeg, vinden we vermeld:
de jurati, Scabim et tota universitas terrae Westfrisiaequot;
In de in het Hollandsch gestelde belofte van 7 Novembei^
1299 ) om het „segghen» van Jan van Avesnes „vaste
en gestade' te zullen houden, noemden de Westfr esche
-ganen zich: ,Wi raet, scepene en ghemeente van a

Avesnes behelsde o.m., dat de Westfriesche aanvoerders
Pieter Benninc Vedde van Vroenen, Oudbal op den
Oudendyc en Brune Jan „ewenlike» uit den hnde Ze-
wezen werden, terwijl aan Westfriesland een zwL
boete werd opgelegd en „alle dat goed dat diere van
Vroenen was soe wairt ghelegen es» door den graaf
aan zich getrokken werd In een belofte van getrLw-
heid aan den graaf van Holland van 26 Februari i ,09
welke met verward moet worden met de in het boven-
staa^enoemde nadere belofte van getrouwheid van

23 Maart 1309^), het „promissum obedientiae et fide-
Htatis Comitis Hollandiae a communitate Westfrisiae
datumquot;, leest men: „Wy Scepenen, Raet ende Ghemeente
ghemeenlicke van Drechterlant, van Houtwouderam-
bocht, van Nieuwedorpe, van den Langedicke, van Tes-
sele, ende van Wieringerlant, ende daer toe gemeenlicke
alle die van Westvrieslantquot;. In de verschillende andere
stukken van 1309, 1318, 1319, 1320') etc. is de daarin
gebruikte formuleering gelijkluidend. Een afwijking hier-
van vertoont het schrijven van den bisschop van Utrecht
aan het na den dood van graaf Floris tegen Holland
strijdende Westfriesland. In dit schrijven van October
1296®) luidt de aanhef: „Wilhelmus, Dei gratia epis-
copus Trajectensis, honestis et discretis viris consiliariis,
cetui ac toti universitati Westfrisiequot;. Ondanks de ver-
schillende benamingen kan men de centrale organen in
de in het bovenstaande weergegeven zinsneden gemakke-
lijk herkennen. De centrale organen waren een raad en
een warf. De raad wordt aangeduid met de namen: con-
silium, jurati, raet en consiliarii; de warf met scabini,
scepene en cetus. De benamingen van de warf leeren ons,
dat de Westfriesche warf uit de schepenen „der vereenig-
de West-Friesche gemeentenquot; bestond zooals Gosses^)
zegt, Gosses zegt verder over de Westfriesche warf
nog: „Aangezien deze wel niet door, maar toch uit
de gemeente gekozen werden, kon men hen toch ook
als vertegenwoordigers daarvan beschouwen. Bovendien
passen zij geheel in een werf, die zooals later in het op-
standige Kennemerland voorkwam en in andere Friesche
gewesten regel was, rechtspraak uitoefendequot; De la-
tijnsche benaming cetus ®) voor de Friesche warf vinden

we buiten Westfriesland in Midfriesland als coetus terug.
Hieruit leeren we dus reeds een overeenkomst met an-
dere Friesche streken en met het oud-Westfriesche Ken-
nemerland kennen.

Om de benaming warf op de Westfriesche eetus, sca-
bini en „scepenequot; toe te kunnen passen moet men denken
aan de genoemde gelijke benaming in Midfriesland in het
Latijn en aan de aanteekening in de baljuwsrekening
van 1345—1346^ waar we vinden: „Beerde Hartmans
zoen van Wiringherland van enen biroepen vonnisse in
den warf IXquot;. We weten, dat Wieringen na 1289 res-
sorteerde onder het na de verovering ingestelde Wester-
baljuwschap dat naast het Nedorpingher en het Geest-
merambacht ook Wieringen omvatte. Hier kan dus geen
sprake zijn van de Kennemerwerf. Weliswaar bestaat er
van 12 Juni 1284 een verklaring van de abten van Sta-
voren en Ludenkerkedat die van Wieringen in West-
friesland zich aan graaf Floris hebben onderworpen met
de belofte, zich aan het Kennemerrecht te zullen hou-
den, doch dit bewijst geenszins een territoriale indeeling
bij Kennemerland. Dat in het landrecht van 1310 ge-
zegd wordt, voor geheel Westfriesland, dat men zou
rechten naar „Kenemerrecht ende nae Scependomquot;, wil
nog niet zeggen, dat geheel Westfriesland bij Kennemer-
land ingedeeld werd, verre van dien. De lijst van riem-

Friesche tekst „in den warvequot; vertaald wordt met „In ceto publicoquot; Tevens
kze men Gosses: „Welgeborenen en huisliedenquot;, blz. 122. Hier verwijst
Gosses naar ander materiaal over dit onderwerp n.1.: De Blecourf
„Het uiteinde der warven (Groninger Volksalmanak 192J)quot; en Hansiches
Urkundenbuchquot;. Verder over deze stof: Fri ma „Het strafproces in de
ommelanden tusschen Eems en Lauwers van 1602 tot 1749, blz. 3 enz.
Cleveringa: „Gemeene landswarf en hoofdmannenkamer te Groningen
tot 1601quot; hoofdst. I. Forms ma: „De wording van de staten van stad
en ande tot 1536quot; hoofdst. 3 enz. Tres ling: „De warven en hoofdman-
nenkamer .

talen van 1357 toont aan, dat Wieringen tot de gebie-
den van de West(f)linger baljuwschappen gerekend werd,
wat nog eens bevestigd, wordt door het feit, dat Wie-
ringen in 1396 tezamen met de Geesterambacht en de
Niedorperambacht een handvest verkreegBlijkens een
noot op blz. XV van de inleiding van zijn werk heeft
Pols®) dit ook verondersteld, doch, daar de riem-
talenlijst hem onbekend was, kon hij geen zekerheid
geven. In die riemtalenlijst nu wordt Wieringen opge-
somd onder de „riemenquot; in „Vrieslandtquot;. Dat Wieringen
zich aan het Kennemerrecht moest houden blijkens de
genoemde oorkonde van 1284, was een voorbode van de
later door den Hollandschen graaf op Westfriesland toe-
gepaste bestuurspolitiek (Vergel. Hoofdst. III, §1).

Naast de genoemde riemtalenlijst zijn er nog andere
gegevens, waaruit blijkt, dat Wieringen onder Westfries-
land gerekend bleef. Een voorbeeld hiervan vormen de
extracten uit de rekeningen van de baljuwschappen^)
van Kennemerland en Friesland van 5 November 1348-
16 December 1351. In deze rekeningen van Henric van
Heemskerke vinden we na de onderdeden „ontvangst
van onverdingd Achterstal van 1348quot;, „Ontvangst in
Kenemerlandquot;, „Ontvangst in Vrieslandquot;. In de „Ont-
vangst in Vrieslandquot; vinden we naast posten betreffende
het West(f)linger vaste land ook de volgende: „Int
scoutambocht van Wiringherlant bi Willem van Zaenden
scout aldaer. Eirst in Westenlande. Item van Trudekijns

4)nbsp;Verslagen en Mededeelingen der Kon. Akad. v. Wetensch. afd. Let-
terk. 4e R. deel i. Van Riemsdijk: „Zevendeel leggen na doodslag in
Kennemerland en Westfrieslandquot;. Na een doodslag moesten in Westfriesland
de magen van den dader een moreele en materieele vergoeding geven aan
de magen van den verslagene. De materieele vergoeding bestond uit een som
gelds door zes magen van den dader en door dezen zelf op te brengen. De
magen werden naast den dader „gelegdquot;; vandaar de naam zevendeel leggen
(Van Riemsdijk blz. 367).

doet van vorderinghe van iiij zevendeil xiij x squot;. Uit
dezelfde extracten uit de rekeningen van de baljuw-
schappen van Kennemerland en Friesland wil ik nog één
bewijs nemen, uit de rekening van „heer Ghisebrecht van
Nyeuwenrodequot; loopende van 17 November 1356—18
November 1357. Hierin vinden we na de deelen „ont-
vangst van verdingd Achterstal van 1356quot; en „ontvangst
in Kennemerlandquot; weder onder de „Ontvangst in Vries-
landquot; den volgenden post: „Item ontfaen int scoutam-
bocht van Wiringherlandt bi Ghisebrecht van den Vlie
te scoute aldaer. In Ypolshove. Van Boyken wijfs doet
Xquot;. Daar we weten, dat het baljuwschap van Friesland
een andere benaming was voor het Westerbaljuwschap,
zien we dus, dat Wieringen bij de Westfriesche baljuw-
schappen bleef behooren en dat we in den post van „Beer-
de Hartmans zoenquot; de inheemsche benaming gevonden
hebben van den cetus in Westfriesland. In strijd hiermede
schijnt te zijn, wat in het „segghen van 1347 van hertog
Willem ') bepaald is. We lezen daar n.1: „Voorts so en
sullen die Vriesen geenen werf hebben noch houden,
want sy hiervoortijts geenen gehadt hebbenquot;. Gosses')
heeft terecht opgemerkt, dat dit uitdrukkelijk verbod tot
het houden van een warf een maatregel was tegen een
opstand, die het geheele Westfriesche gebied met de oud-
Westfriesche streken in het geweer bracht tegen het Hol-
landsche gezag. Dat de Kennemer warf een revolution-
naire instelling was, dus Westfriesch-nationaal, vermeldt
G O s s e s'), als hij zegt, dat de warf aan de Kennemers
was toegestaan, daar gravin Jacoba de hulp van revolu-
tionnaire krachten niet versmaden kon.

Het in het weergegeven artikel van het „segghenquot; op-
gemerkte, dat de „Vriesenquot; „hiervoortijtsquot; geen warf

gehad hebben, schijnt in verband met de in het voor-
gaande gegeven voorbeelden, die soms ook uit vredige
tijden stammen, schijnbaar ongerijmd. Toch leert deze
opmerking in het „segghenquot; wel iets, n.1. dat de West-
friesche warf, die wij zagen optreden in het geval van
Beerde Hartmans zoen en in meerdere andere gevallen,
geen vrije warf was, doch een justitieele, een gebannen
warf, die door 's graven baljuw werd voorgezeten. De
zinsnede in het „segghenquot; beteekent dus vermoedelijk,
dat de Friezen nooit een vrije warf hebben gehad of
anders gezegd, een politieke warf. De justitieele warf is
een gewoon instituut, de politieke warf een ongewoon,
n.1. een bedreiging van het grafelijk gezag. Juist het recht
tot het houden van een vrije politieke warf dwongen de
Kennemers en een groot deel van de West(f)lingers
gravin Jacoba^) af. In het voorgaande hebben we in
verschillende stukken gezien, waarin we de warf zagen
optreden in tijd van strijd tegen den Hollandschen graaf;
dit was dan de politieke warf, in de andere plaatsen waar
we de warf in tij van vrede zien optreden, was het de
justitieele. De justitieele baljuwswarf maakte deel uit der
grafelijke rechterlijke organisatie, de politieke vrije warf
was een bedreiging van 's graven macht.

De beide bestuursorganen van Westfriesland als ge-
heel hebben we hiermede leeren kennen. De herkomst
en de positie van de warf belicht Gosses®) aan de
hand van Midfriesche gegevens op de volgende wijze:
„Van volksvergaderingen, hetgeen zij oorspronkelijk ge-
weest moeten zijn, waren zij hier destijds (en ook elders)
samenkomsten van rechters geworden, die in het graaf-
looze landschap de regeering voerden en de opperste
jurisdictie uitoefendenquot;.

vermeld te worden, dat de Hollandsche graaf de een-
heid van Westfriesland als geheel niet geschaad heeft. Dat
hij dit louter uit welwillendheid naliet, is niet te veron-
derstellen; de driehonderdjarige strijd tusschen Holland
en Westfriesland wijst in andere richting. Neen, de nood-
zaak ertoe lag reeds verborgen in de bepalingen van de
eerste vredesverdragen. In de bestaande eenheid van
Westfriesland als geheel lag de oorzaak van het ontstaan
van de heerlijkheid Westfriesland. Na de verovering van
Westfriesland werd het niet bij het graafschapquot; Holland
ingelijfd, Westfriesland bleef onafhankelijk van het
graafschap als heerlijkheid Westfriesland voortbestaan,
met dien verstande, dat de graaf van Holland tevens als
zoodanig heer van Westfriesland was.

De heerlijkheid Westfriesland vormt dus na 1289 de
voortzetting van Westfriesland als geheel, dat ook als
geheel aan den graaf was gekomen; in dezen vorm kon
het zijne eenheid dan ook behouden. Omdat in 1289 de
Friesche samenleving in de drie gouwen als één geheel
georganiseerd was verbrak de vorming van de heerlijk-
heid Westfriesland de continuïteit niet.

In den aanhef van het in het voorgaande vermelde
„segghenquot;zooals trouwens in nagenoeg alle andere
stukken van Holland's graaf na 1289, luidt de titulatuur
dan ook: „Willem Hertoge van Beyeren/Phaltsz-grave
van den Rhijn/verbeydende der Graeflijckheden van
Henegouwen/van Hollandt/van Zeelandt/ende der Heer-
lijckheydt van Vrieslandtquot;. In het vredesverdrag met
het ambacht Drechterlandeen afzonderlijke vrede,
evenals de vredesovereenkomsten, die de graaf met an-
dere deelen van Westfriesland sloot, heet het van de
aanneming tot heer: „Wy Florens, Grave van Hollandt,
maecken kondt allen den geenen, die desen brief sullen

sien ende hooren, dat wy van alle twiste, die gewesen
hevet tusschen ons ende die van Drechterlandt aen de an-
dere zyde, met hen luyden overeengedragen hebben, ende
vergeven hebben onsen euvelen moet, omme een eeuwe-
lycke soene ghetrouwelyck te houden aen beyde zyden,
ende zy ons daer by hulde geswooren hebben voor hen
ende alle hare nakomelingen, ons mede ende onse nako-
melingen, die Graven zyn van Hollandt, eeuwelyck on-
derdanigh te zyne, als haren rechten Heerequot;, enz. Nadat
de gevolmachtigden van Westfriesland naar den Utrecht-
schen bisschop gezonden waren om daar de voorwaarden
van den vrede te bespreken, werd in 1289') de beves-
tiging en de uitslag van dit onderhoud opgeteekend in
een handvest van i Mei. Johannes Dei gracia Trajec-
tensis Electusquot; bevestigt daarbij de vredesbepalingen.
„Illustri viro Domino Florentio, Comiti Hollandiae et
suis successoribus, Comitibus Hollandiae, pro tempore
existentibus, sive masculus fuerit sive femina, que in sub-
sequentibus et in inferioribus liquide enucleatur. Videli-
cet quod ipsi Frisiones totius terre quot;Westfrizie juraverunt
et homagium per Juramentum ipsorum Domino Comiti
predicto et suis successoribus fecerunt, ab ipsis Fresonibus
et eorum successoribus in perpetuum observandum;- pro-
mittentes eidem Comiti et suis successoribus tanquam
vero et legittimo Domino suo debitam obedientiam, sub-
jectionem, reverentiam et honoremquot; etc. In de belofte
van 7 November 1299 duiden „raetquot; en „scepenequot; van
„al Westvrieslantquot; den graaf dan ook aan als „onsen
rechten heere Jan grave van Hollant, Zeelant ende heere
van Vrieselantquot;.

De heerlijkheid Friesland werd door den nieuwen heer
weldra ingedeeld, naar het oude Westfriesche stelsel van
drie pagi, in drie baljuwschappen n.1. het Oosterbaljuw-

schap: Drechterland en het Overleeker ambacht, het
Westerbaljuwschap: Geestmerambacht, Niedorperam-
bacht en Wieringen, het Noorderbaljuwschap: Texel en
Vlieland.

Als we nu de territoriale indeeling weergeven, zooals
de Hollandsche graaf die in 1289 aantrof, krijgen we
het volgende beeld.

B.nbsp;Als voorbeeld van de indeeling van een gouw
nemen we die van West(f)linge.

C.nbsp;Als voorbeeld van de indeeling van een ambocht
nemen we die van Drechtingher ambocht:

D.nbsp;Als voorbeeld van de indeeling van een kogge
nemen we die van de Scellinchouter cogge:

2)nbsp;Deze benaming geven de ambachten zich zelf in de belofte tot na-
koming van het „segghenquot; van Jan van Avesnes van 1299.

3)nbsp;In de riemtalenlijst in Friesland van 1357, in het Register E.L. 27,
fol. 62.nbsp;'

5)nbsp;In „Informacie ende Enqueste, begonnen te doen binnen der stede van
Hoorn opten thienden dach in Meye anno MCCCCXCIIII bij ons Huich
du Mont tresorier ende een van de gecommitteerden opt stuck van de
domeynen ende financien, Jacob van Almonde, Phillips Ruichrock van de

Hiermede zijn we dan weder gekomen bij de bannen,
gaën of buurschappen, welke de grondslagen vormden
van de structuur der oude Westfriesche samenleving.

Werve; Lucas van Teylinghen, meester van de Rekencamere, Duist Pieters-
zoen, secretaris, ende Jan Stalpert, als gecommitheert ende geordineert van
weghen ons genadichs Heeren, omme ons te informeren navolgende zekere
instructie, ons overgelevert van weghen heure ghenaden opt stuck van de
reductie ende reformacie van den oude schilttalen voortijts getaxeert ende
ghestelt over den Landen van Hollandt ende Vrieslandtquot;. In F r u i n's „In-
formaciequot; (1866) werd ook deze „Informacie ende Enquestequot; opgenomen.

1)nbsp;In He er inga: „Rekeningen van het bisdom Utrecht 1378—1573quot;,
Deel II, blz. 327.

in het algemeen Rijksarchief. Div. Rekeningen Holland no. 1217. Uitgegeven
door Smit: „De rekeningen der Graven en Gravinnen uit het Henegouwsche
Huisquot;, tweede deel.

De bestuurspolitiek, die Holland's graaf op het West-
friesche gebied toepaste, leeren we voor de eerste maal
kennen in 1284, dus eenige jaren voordat de West(f)lin-
ger ambachten en Texel in 1289 vredesverdragen sloten
met den overwinnaar. In 1284 sloot Wieringen reeds
vrede en namen de burgers graaf Floris van Holland als
Heer aan. De vredesovereenkomst wordt in een vergade-
ring van dq abten van „Stavriaquot; en „Ludenkerkequot; be-
licht^). We lezen in deze verklaring van 1284: „Univer-
sitati vestrae notum facimus et tenore presentium protes-
tamur, quod sua sponte non coacti ut firmiter asserebant,
Scultetus, lurati, consilium et communitas insulae quae
Wiringia vocatur in Westfrisia, fide prestita corporali et
juramento interposito firmiter promiserunt, quod et ipsi
et ipsorum heredes sive successores in dicta insula manen-
tes vel in posterum permansuri Domino Florentio Comiti
Hollandie, et suis successoribus, Comitibus Hollandiae,
quicumque pro tempore fuerint, obedient et intendent(?)
tanquam vero Domino temporali, promiseruntque et
juraverunt servare, per omnia jus Kennemarie, prout
Kennemari servare hactenus consueverunt, dummodo id,
salvis corporibus et bonis propter Westfrisones répugnan-
tes possint explerequot;.

Het is overbodig hierbij te wijzen op de Kennemer
oriënteering; deze volgt immers noodzakelijk uit toepas-
sing van „jus Kennemariequot;. We zien dus, dat de graaf
reeds voordat hij het West(f)linger kernland had ver-
overd, besloten had in het veroverde gebied zooveel mo-
gelijk het recht van het binnen zijn gebied liggende oud-
Westfriesche Kennemerland in te voeren. Tevens leert
de term „scultetusquot; in verband met Wieringen, dat zich
in 1284 als vrij Westfriesch gebied aan den graaf onder-
wierp, dat ook in( Westfriesland de schout bekend was.
Dit was geen uitzondering op andere Friesche gebieden,
het schoutenrecht leert bv. ook voor Midfriesland dezen
functionnaris kennen

De verklaring van de abten doet tevens zien, dat Wie-
ringen, evenals de ambachten van West(f)linge en Texel
eenige jaren later zouden doen, den graaf als heer (do-
minus) aannam. (Vergel. Hoofdst. II, § 2E). Het karak-
ter van de vredesverdragen met de Westfriesche gebieden
trof ook P o 1, s'), die ervan zegt, dat ze meer den vorm
van een pacificatie vertoonden dan van een onderwer-
pingsacte door den veroveraar opgelegd. Po 1 squot;) noemt
ze verdragen tusschen den graaf en een gemeenschap van
vrije lieden, welke gemeenschap den graaf als heer er-
kende. Na de sluiting van de vredesverdragen benoemden
de vier West(f)linger ambachtenquot;) eenige gemachtigden
om met bemiddeling van den bisschop van Utrecht de
geschillen met den graaf te beslechten; welke omstandig-
heid het eigenaardige karakter van de vredesverdragen
nog meer doet opvallen.

1)nbsp;Vergel. Steller: „Das altwestfriesische Schulzenrechtquot;; Heck: „Die
altfriesische Gerichtsverfassungquot; (Vooral § 4 van ht II. Theil' blz. 34 e.V.);
Gosses: „Welgeboren en Huisliedenquot;, blz. J7; Von Richthofen:
„Untersuchungenquot; I, blz. 114 e.v.

In de vredesverdragen met de West(f)linger ambach-
ten treedt de Kennemer oriënteering minder sterk op den
voorgrond dan in de verklaring van de abten van „Sta-
vriaquot; en „Ludenkerkequot; het geval was. Wanneer we als
voorbeeld van de vredesverdragen van de ambachten,
die van de Nedorpingher ambacht nemen, valt dit ter-
stond op. VandenBergh^) geeft dit vredesverdrag
ook weer onder de onjuiste aanduiding, dat dit het vre-
desverdrag van de Niedorper cogge zou zijn. Inderdaad
vormde de Niedorper cogge een gedeelte van het Nie-
dorper ambacht evenals de Schager cogge, doch uit het
feit dat de vredesverdragen steeds met ambachten en niet
met coggen werden afgesloten, weten we, dat niet de
kleinere Niedorper cogge maar het ruimere Niedorper
ambacht bedoeld is of, zooals de lieden dit ambacht in
de belofte van naleving van het vonnis van Jan van
Avesnes noemen, het „Nedorpingherquot; ambacht'').

Het vredesverdrag met de Nedorpingher ambacht is
op 6 Februari 1289 op het kasteel Toornenburg geslo-
ten. Graaf Floris eenerzijds en die van „Oisterman-
coge'), NywendorpeOudenidorpe ®) ende Wincke-
le ®) an die ander sydequot; dragen over een „ewelikequot;
zoen getrouwelijk te houden aan „beyde sydenquot;. De lie-
den van Nedorpinger ambacht hebben den graaf hulde
gezworen voor zichzelf en hun nakomelingen en zij zul-
len hem „ewelike onderdanichquot; zijn als hun „rechten
heerequot;. De graaf mag „borgequot;, „vestequot; en „wegenquot; aan-
leggen in hun land, hetzij „groetquot; hetzij „cleynquot;. Verder
zal de graaf de Nedorpinghers een rechter „wt onzen
landequot; „settenquot;, om „recht te rechtene by scepene wy-

singequot;. Als de rechter den graaf „onnutte dochtequot; en den
buren evenzeer, dan zou de graaf een ander „settenquot;,
die hem goed dacht en den „bueren nutte waerequot;. Als we
lezen, dat de graaf een rechter aan zou stellen, weten we
dus, dat er van den schout over een gouw vierendeel ge-
sproken wordt, i.e. van den „scultetusquot; van quot;Wieringen.
Deze schout recht met schepenen, zooals uit deze zinsnede
blijkt, welke omstandigheid uitsluit, dat hier op een bal-
juw gedoeld zou zijn. Hoe het college van schepenen bij
de Westfriezen genoemd werd, is niet uit te maken; doch
misschien zijn deze schepenen dezelfden ials de Wie-
ringer „juratiquot;

We zien dus dat in Wieringen reeds in 1284 zich de
Kennemer oriënteering deed gelden. Niet de Kennemer
organisatie werd ingevoerd, maar wel het Kennemer
recht. De eigen Westfriesche instituten, waarvan we hier
dan den „scultetusquot;, de „juratiquot; en het „conciliumquot; zien
optreden, bleven in deze periode bestaanWanneer nu
na 1284 (Wieringer vredesverdrag) of 1289 (de West-
(f)linger vredesverdragen) de baljuwschappen werden
ingevoerd, weten we niet, maar wel weten we, dat dit
niet bij de eerste vredesverdragen geschiedde.

Verder wordt gezegd, dat de rechter schepenen mag
aanstellen en ontslaan „by den buerenquot;, wanneer hij wil.
Of de schepenen in Westfriesland dank zij deze bepaling
zijn ingevoerd is niet geheel onmogelijk, hoewel het ook
denkbaar geacht zou kunnen worden, dat we slechts met

1)nbsp;Het feit, dat we in 1298, dus een jaar voor de definitieve beëindiging
van den vrijheidsoorlog van 1296—1299 reeds van het baljuwschap Medem-
blik gesproken vinden (Van den Bergh II, no. 1048), is mogelijk een
gevolg van een baljuwschapsinstelling tijdens den strijd. Geheel duidelijk is
dit niet, want het was bezwaarlijk gedurende den strijd in het land van den
tegenstander een dergelijk nieuw instituut in te voeren. Wellicht is de in-
voering van de baljuwschappen reeds kort na het sluiten van de vredesver-
dragen geschied, dus tusschen 1289—1296.

2)nbsp;Vergel. de voorgaande aanteekening. In beginsel lieten de vredesver-
dragen van 1289 van de West(f)linger ambachten de Westfriesch instituten
bestaan, wat een wijziging na 1289 uiteraard niet uitsluit.nbsp;,

een naamsverandering te doen hebben van de jurati uit
het Wieringer stuk, terwijl het verder ook niet ondenk-
baar is, dat in quot;Westfriesland vóór de verovering reeds
schepenen als zoodanig bekend waren.

Door het graafschap Holland mochten de Nedorpin-
ghers reizen op een eenzelfden tol als die van „Kenemer-
landtquot;.

In deze schamele vermelding van Kennemerland alleen
kunnen we slechts een aanwijzing vinden van de Kenne-
mer bestuursoriënteering vlak na de verovering; we
leeren hieruit kennen, dat de oud-Westfriesche Kenne-
mers en de Westfriezen op dit punt gelijk gerechtigd
waren, wat reeds een opmerkelijk feit is.

Alle punten, bepaalt het verdrag tenslotte, die hier be-
schreven of niet beschreven zijn, zal de graaf of zijn
rechter doen rechten bij de schepenen „ende by sulcke
rechten alse onse heer onse vader hair Willem wylner
Coninck van Almaenge plachte hebbene tot quot;S/'roele ende
Oudorpquot;.

De rechten van graaf Willem II in dit gedeelte van
de Geestmanneambacht meenen we hier buiten beschou-
wing te kunnen laten.

De vredesverdragen tusschen den graaf en het Drech-
tingher- en Houtwoudingher ambacht en Texel resp. van
20 Januari 1289 en 21 Maart 1289 terwijl van het
Texelsche stuk de juiste dag in 1289®) niet bekend is,
■ vertoonen vrijwel geene afwijkingen van hetgeen het hier
behandelde verdrag met de Nedorpinghers ons leerde.
Ook in de beslissing van den bisschop over de geschillen
tusschen de Westfriezen en den graaf van Holland van
I Mei 1289 levert geene nieuwe gezichtspunten op. Op
grond hiervan kunnen we aannemen, dat we met het be-

3)nbsp;Het Texeler vredesverdrag werd hernieuwd op 20 Augustus 1367.
Van Mieris III.

handelde een vrij volledig beeld van de eerste jaren van
de verovering gekregen hebben, waarin zich de Kenne-
mer oriënteering reeds openbaarde.

Het landrecht, dat de Westfriezen van graaf Jan I
na den vrijheidsoorlog in 1299^) verkregen, is duidelij-
ker beïnvloed door het Kennemer recht dan met de vre-
desverdragen van 1284 en 1289 het geval was. Het Ken-
nemer recht heeft op dit eerste Westfriesche landrecht
onmisbaar zijn stempel gedrukt. De Kennemer oriëntee-
ring werd met de verleening van dit Westfriesche land-
recht een onmiskenbare realiteit, die ongetwijfeld wel-
overwogen door den graaf werd gewild. Het Kennemer
landrecht van 1292 was grootendeels de bron voor het
Westfriesche landrecht van 1299, terwijl de overige be-
paHngen van het landrecht van 1299 hun oorsprong von-
den in de oude vredesverdragen.

In het eerste Westfriesche landrecht zijn uit het Ken-
nemer landrecht van 1292 de volgende bepalingen, soms
bijna woordelijk, soms uit elkander gehaald, overgeno-
men, n.l. Paragr. 8—18, Paragr. 21, Paragr. 24—26,
Paragr. 28—35, Paragr. 37, Paragr. 39—41, Paragr.

Reeds in § 8, de eerste bepaling die we uit het Kenne-
mer landrecht in het Westfriesche overgenomen vinden,
spreekt van den baljuw. In deze paragraaf wordt bepaald,
dat iemand, die de schepenen „wederseydequot; voor baljuw
en mannen zou komen; blijkt dan, dat de schepenen „on-
rechtquot; hebben, dan zullen zij het „ghemeenlijckquot; beteren
met tien pond te „boetenquot;, heeft „hij diese onrecht we-
dersegghedequot; ongelijk, dan is zijn boete ook tien pond.
In deze bepaling maken we dus voor de tweede maal
kennis met een baljuw in Westfriesland; zoo het niet

eerder gebeurd zou zijn, dan zouden we met vrij groote
zekerheid kunnen aannemen, dat de insteUing van de
baljuwschappen in Westfriesland een gevolg was van de
bepalingen in het landrecht. Het in het landrecht be-
paalde eischte het bestaan van een baljuwsgerecht; zou-
den niet reeds in 1289of tusschen 1289 en 1296 bal-
juwsgerechten opgericht zijn, dan werden ze in elk geval
ingesteld in 1298, want in dat jaar worden ze uitdrukke-
lijk vermeld. Met de instelling van de baljuwsgerechten,
want weldra waren er meer dan één in Westfriesland,
volgde men ook de in Kennemerland bestaande inrich-
ting. De Kennemer oriënteering vond in het landrecht
van 1299 een van haar belangrijkste uitingsvormen.

De instelling van het baljuwsgerecht bracht behalve
instelling van een nieuw rechtscollege ook nog de nood-
zaak van feodaliseering mede. De mannen, die met den
baljuw als rechters in het baljuwsgerecht fungeerden,
moesten immers mannen van den graaf en welgeborenen
zijn, (Vergel. Hoofdst. IV, § 2). De feodaliseering was
juist de kern van de Kenne/mer oriënteering, het West-
friesche ongefeodaliseerde gebied zou evenals het oud-
Westfriesche Kennemerland onder eenzelfde systeem van
bestuur gebracht worden en hiervan waren de bepalin-
gen in het landrecht zelf maar vrij onbelangrijke uitin-
gen; het zwaartepunt lag juist in feodale instituten, die
in de bepalingen van het landrecht verscholen liggen.

Westfriesland was verdeeld in drie baljuwschappen,
t.w, het Oosterbaljuwschap, of het baljuwschap van Me-
demblik, het Westerbaljuwschap of het baljuwschap van
Friesland en het Noorderbaljuwschap of het baljuwschap
van Texel. Het eerste bestond uit het Houtwoudingher-
en Drechtingherambacht, het tweede uit het Nedor-

i) Vergel. Faber: „De opheffing van het baljuwschap Medemblikquot;,
Themis i8j8, die in zijn belangwekkend artikel over den instellingstijd even-
zeer schijnt te twijfelen.

pingher- en Geestmanneambacht en Wieringen, terwijl
het derde uit Texel bestond. Over de instelling van de
baljuwschappen in verband met een vroegere indeeling
van Westfriesland spraken we reeds in het tweede hoofd-
stuk (§ 2, D en E).

Weten we dan al, dat het landrecht van 1299 het be-
staan van baljuwschappen veronderstelde, die dan ook
al in 1298 bestonden, toch wekt het landrecht van
1310') den indruk, als werden eerst toen de baljuw-
schappen ingevoerd. In de bepaling: „Wy sullen hem set-
ten eenen Bailiu, die wy mit eeren setten moghen, ende
die gheene keveskint en isquot;, zien we dus, dat de graaf
evenals in Kennemerland belooft ervoor te zorgen, dat
de baljuw geen „keveskintquot; is.

Het tweede Westfriesche landrecht van 1310 werd
door de Westfriezen op prijs gesteld en werd hun om
„menigerhande trouwe dienstquot; verleend. In de belofte
van getrouwheid van 26 Februari 1309 wordt gezegd,
dat de Westfriezen, als zij hun belofte niet houden, hun
recht „dat men gemeenlicke houd in Kennemarlantquot;
kwijt zullen zijn en dat zij nooit meer zouden mogen
„eisschenquot; van den graaf of zijn nakomelingen, „dat hy
ons Kennemar recht gave: maer wy souden ons houden,
zonder meer an onse recht, dat wy gehouden hebben totte
desen daghe toequot;. Deze zinsnede bevestigt zeer zeker de
ook reeds door Polsquot;) geopperde veronderstelling, dat
de Westfriezen het verkrijgen van het Kennemer land-
recht op prijs stelden, maar dat is niet het eenige. Tevens
leeren we immers uit het gebruik van het woord „eis-
schenquot;, dat de Westfriezen dit Kennemer landrecht zelfs
eischten, terwijl tevens de tot nu toe verleende rechten
uitdrukkelijk buiten werking gesteld werden. Wellicht

was dit „eisschenquot; mogelijk geworden door de inmid-
dels geopende vijandelijkheden tusschen het graafschap
Holland en Midfriesland

De Westfriezen beschouwden blijkens de genoemde
zinsnede den bestaanden toestand, voornamelijk berus-
tend op het landrecht: van 1299, merkelijk minder gun-
stig dan dien zij verwachten na de invoering van het Ken-
nemer landrecht. De belofte van getrouwheid van 23
Maart 1309^) geeft geen nadere aanwijzingen op dit
punt, evenmin als die in het stuk van 24 Maart 1309
waarby „Scabini, concilium et communitas communita-
tum de Dresterlant, de Houtwouderambocht, de Niuwe-
dorpe, de Langhedycke, de Thessele et de Wieringher-
lantquot; gemachtigden benoemen om van den bisschop van
Utrecht bekrachtiging van hun belofte te verkrijgen. De
confirmatie van den bisschop werd nog in 1309^) ver-
kregen. De belofte van getrouwheid van 26 Februari
1309 hield ook in, dat er mede een confirmatie van deze
belofte moest verkregen worden van den „Paefs van
Roomenquot;.

Bij een oorkonde van 4 Juli 1318®) benoemden de
Westfriezen gemachtigden naar den Paus om bevesti-
ging te vragen van het verdrag en op 19 December 1319
beloofden de Westfriezen opnieuw trouw aan Holland's
graaf, terwijl op 22 November 1320 quot;) de „Confirmatie
Papaequot; volgde. De beide confirmatiën zijn voorname-
lijk van belang, daar zij bevestiging beteekenden van het

1)nbsp;In 1310 werd de oorlogstactiek van den Hollandschen graaf weer
gewijzigd in een vredelievender lijn. In 1310 huldigde Westergo hem zelfs
als heer. Zie hierover T e 11 i n g: „Het oud-Friesche stadrechtquot;, blz. 24.
Voor de vijandelijkheden raadplege men Brandt: „Historie van Enkhui-
senquot;, blz. 8—9.

in de belofte van getrouwheid van 1309 bepaalde, waar-
onder dus ook de verleening van het Kennemer landrecht
viel.

Maar de rechtspraak van den baljuw en zijne mannen
is in Westfriesland van anderen oorsprong dan zij in het
graafschap Holland was. Laten we in deze beschouwing
over het baljuwsgerecht in het graafschap Holland eens
het oud-Westfriesche Kennemerland terzijde, waar zoo-
veel in de verhouding tusschen oud-Westfriesche en
nieuw-Hollandsche elementen nog niet is opgelost, dan
kunnen we zeggen, dat de feodaliteit in Holland was ge-
groeid naar de wisselende eischen van den tijd tot een
groote mate van vastheid. De Hollandsche baljuwschap-
pen vormden een logisch gevolg van dezen groei, doch
in Westfriesland had deze groei ontbroken. In een tot de
Hollandsche verovering ongefeodaliseerd gebied waren
deze feodale instituten eene bron van conflicten, die dan
ook maar al te spoedig ontstonden. Het vreemde van de
feodaliseering moest op den duur dit ongefeodaliseerde
Westfriesche volk wel in verzet brengen, al ware het
slechts omdat het vreemd was.

Het „segghenquot; van 's graven raad van April 1319^)
wijst reeds op de loopende geschillen, als er van het wan-
bestuur van de baljuwen wordt gesproken, 's Graven raad
gebiedt, dat noch baljuw noch rentmeester noch dijk-
graaf noch schout noch schepen noch „makelaerquot; noch
„iemandquot; eenige „miede of vorderinghequot; neme of
iemand eenig goed „ofdrieghequot; of „ofbrekequot;, op een
boete van tien ponden iedere maal als hij het deed. Het

2)nbsp;Middelned. Wdb. IV. Kol. 1032: „tusschenpersoon, tusschenhandelaarquot;.

3)nbsp;„Miedequot; kan zijn huur, een afleiding van de primaire beteekenis:
de prijs die voor iets betaald wordt, de som of het geld waarvoor men iets
koopt of dat men met iets verdientquot;. (Middelned. Wdb. IV, kol. 1576).
Verder kan „miedequot; ook omkoopsom e.d. beteekenen (Middelned. Wdb. IV
onder „miedequot;, kol. 1573)^

geld moest de overtreder weer terug geven „jof 't goedquot;
dat hij „te miedequot; genomen heeft, en bovendien ver-
beurde hij zijn ambt („dienstequot;). We zien dus, dat de
sanctie scherp was; geld of goed terug, een boete van
tien pond en ontslag uit den dienst. In verband hiermede
is in hetzelfde „segghenquot; twijfel aan den goeden wil bij
de baljuwen te lezen, die blijkt uit de regeling, dat alles
wat 's graven raad vroeger „bescheydenquot; heeft, „be-
scheydenquot; zal blijven „iri allen manieren, alse wise sey-
den in Palmen daghe, enc/e bevelen den Baeliuwen van
Vriesland van myns Heren weghen, dat sise volcomen
doen.quot;

Was 's graven raad dus blijkens dit „segghenquot; aller-
minst tevreden met het beleid van de baljuwen, ook de
Westfriezen blijkeri ontevreden geweest te zijn. We lee-
ren de Westfriesche ontevredenheid kennen uit de zin-
snede, dat „wiquot; ('s graven raad) klachten gehad hebben
over „Baeliuwen, Dijcgraven, Rentemeesteren, Scoute
ende horen bodenquot;, die de graaf „selve in sinen dienste
gheset hevet met sine brievenquot;, welke „stuckenquot; de raad
aan den graaf zelf ter berechting zal voorleggen, en de
raad hoopt, „dat hi den luden goet besceyt zal doen heb-
benquot;. De uit het „segghenquot; blijkende ontevredenheid
over het geheele Hollandsche bestuursapparaat is opmer-
kelijk, doch van het meeste belang zijn de steeds opnieuw
blijkende botsingen met de baljuwschappen, daar Aie de
belangrijkste uitingen waren van de feodaliseering.. De
algemeene ontevredenheid over het bestuursapparaat was
een bewijs, dat de Kennemer oriënteering in het bestuur
van de heerlijkheid Westfriesland gefaald had.

Een poging om het bestaande te verbeteren vinden we
in een handvest van Margareta van 24 Augustus 1346
welke verbetering min of meer afgedwongen schijnt te

zijn, hetgeen tenminste Gosses'^) opvatting hierover is.
In dit privilegie wordt de bemoeiing van het baljuw-
schapsgerecht sterk beknot. Gosses^) geeft in een noot
de gevallen, die volgens dit handvest aan het baljuwsge-
recht ter berechting overbleven. „Voirt dat men (nye-
mant) bynnen der bailliuscap te hove dagen sal, ten si

1.nbsp;dat enich man vochte mit verrade ende mit gaderen
volcke ende huysbrec mit hastiger hant,

4.nbsp;of dat een boetschuldich man synen rechter nyet
gehoirsaem noch onderdanich en waire te recht te stane,
alsoe verre als hy mit achte dagen gedaget is, alse recht is,

5.nbsp;of van vredebreecken, dair een dager is, of daer
heimelijcke beterninghe of ghedaen wairequot;.

In het einde van de 14de eeuw was er niettegenstaande
de pogingen tot verbetering geen gunstige wijziging in
den toestand gekomen. Hertog Albrecht trachtte met een
verleening van uitvoerig omschreven rechten nogmaals
de bestaande organisatie te redden. In een handvest van
19 April 1396®) vinden we de uiting van dit streven,
waarin we een laatste poging kunnen zien om de oude
Kennemer oriënteering te behouden door de instituten,
die ingesteld waren, als gevolg van deze bestuursrichting,
aan een grondige verbetering te onderwerpen. Het hand-
vest van 1396 werd aan die van het Westerbaljuwschap
verleend, n.1. aan de „goede luden ende ondersaten van
Niedorpercogghe ende van Scaghercogghe, van Wie-

2)nbsp;Blijkens een aanteekening in Gosses' W. en H., blz. 171, gebruikte
Gosses inplaats van de bij V a n M i e r i s II bedorven lezing een betere
in een handschrift in het Archief van de Geestmerambacht. Amb. no. 26 f. 31.
De nummering voegde Gosses toe.

3)nbsp;Ik gebruikte hiervoor den tekst, zooals die in Pols voorkomt (I,
blz. 133) en dien in Register V fol. 207 verso.

(Arch. Leenkamer no. 52) Alg. Rijksarchief. In het algemeen volgde ik
den tekst zooals die door Pols werd afgedrukt, terwijl ik dien hier en
daar wijzigde.

ringhercogghe ende van Langhedikercogghequot;, omdat zij
den hertog „tot alre tijt willichUjc gedient hebbenquot; en
zich ook „gunstelike bewijst in bede ende in hulpen die
wy op hemluden hebbenquot;. Hier doet zich dus duidelijk
de mogelijkheid voor, dat de quot;Westfriezen van het Wes-
terbaljuwschap voor de te verkrijgen verbetering in het
bestuur betaald hebben, evenals het eenige jaren later het
geval zou zijn, dat zij de stadrechtenkochten. Indien
deze veronderstelling juist zou zijn, verandert dat niets
aan de omstandigheid, dat de hertog het bestaande
trachtte te redden door verbetering, al werd er dan ook
voor het invoeren van deze verbetering betaald. Een
opheffing van het bestaande vond nog niet plaats; dus
bleef van de zijde van Westfriesland's heer de Kenne-
mer oriënteering bewaard.

De Westfriezen van het Westerbaljuwschap hadden
beloofd in de toekomst „gunstich en volgich te wesenquot;
„na horen machtequot;. Op grond van deze overwegingen
verleent de hertog hun en hun nakomelingen „omdier
gratie wille ende om menyghen anderen truwen dienstquot;,
die zij hem gedaan hebben en zijn nakomelingen „off God
willquot; nog zullen doen, de omschreven „grasiequot; en „vry-
hedequot;. De aanhef van de eerste zinsnede kenschetst maar
al te duidelijk de in het Westerbaljuwschap heerschende
wantoestanden. „Want van onsen baliuwen van Kermer-
land (die tevens baljuw was van het Westerbaljuwschap)
ende van quot;Vrieslant (het baljuwschap van „Vrieslantquot; is
het Westerbaljuwschap) ende onsen scouten ende diena-

i) Afgezien van de gegevens, die op den koop van stadrechten slaan
en in het navolgende verwerkt zijn, moge hier nog een notitie van Gosses
uit de Rentmeestersrekeningen van Kennemerland en Westfriesland (Alg.
Rijksarchief) vermeld worden. Gosses zegt n.1. in zijn W. en H., blz. 170:
„De rentmeester was meer zakelijk, toen hij ter verklaring, waarom in zijn
rekening 1^07!'0% van eenige Westfriesche dorpen de gewone ontvangsten
ontbraken, schreef: „van Grotebroec, Bovenkerspel, Lutkebroec, Hoghe-
kerspel, Zwaech ende van Schellinchout niet of ontfaen, want zij poirtrecht
gecoft hebbenquot;.

ren in den cogghe voerscreven enen misbrukinghe langhe
tijt geweest heeft buten onsen weten ende consentequot;. Als
voorbeelden van de bedoelde „misbrukinghequot; volgt dan
de mededeeling, dat, als de hertog zijn „dienstludequot; ver-
anderde, „baliuwen, scouten of dienarenquot;, de „ludenquot;
van het Westerbaljuwschap altijd „grote scattinghe ende
ghiftenquot; aan die „dienstludequot; moesten doen, waardoor
zij „swaerlijc belast hebben gheweestquot;. Op grond hier-
van verbiedt de hertog den baljuw van „Karmerland en
Vrieslantquot; schouten en dienaren van de genoemde
„cogghequot;, „die nu sijn of namels wesen sullenquot;, op straffe
van verbeuring van „sulc ghelt als sy op horen dienste
staen hebbenquot; dat zij noch „iemandquot; van „horen
weghenquot; „ghiften of beden zouden „begherenquot; van de
„ludequot; van het Westerbaljuwschap. Aan de „ludequot; van
het baljuwschap wordt ook verboden aan de genoemde
dienaren giften en beden te geven. Gaf iemand toch gif-
ten of beden, dan zou hij „die helfte meerquot; aan den graaf
en zijne nakomelingen moeten geven, en zou hij dit be-
drag mogen verhalen „an sulken gheldequot;, als de balju-
wen, schouten en dienaren „op haren dienste staende
hebben, als yeghens verboertquot;.

In het tweede punt wordt den baljuw van Kennemer-
land en „Vrieslantquot;, den schouten en dienaren „van den
cogghen voerscrquot;, die er nu zijn of er in de toekomst zul-
len zijn, „op sulc ghelt als op haer diensten staen of staen
salquot; verboden uit de „cogghe voerscr. ende van de ghe-
meenten daer wonendequot; een „ghemeen scattinghequot; te ne-
men of ze te „scattenquot;; maar zij zullen van eiken man
„bisouderquot;, die „bruecktquot;, nemen „bruecken ende boe-
tenquot; als „ons verschinenquot; zullen naar recht en „costumequot;
van „onsen landequot;, of het moest zijn dat „die ghemeentequot;

i) De ambtenaren hebben aan den graaf geld voorgeschoten en hebben
hun ambt als onderpand.

van de bedoelde dorpen gezamenlijk tegen den hertog en
zijn „heerlijcheit bruecktenquot;.

§ 5 levert belangrijke gegevens omtrent de misstanden
in de rechtspraak. Vooreerst wordt gezegd, dat alle
„rechte ende vonnisse van allen saken ende brücken die
wy op hemluden te segghen mochten hebben of elx van
him op den anderenquot;, bij 's heeren „baliuwen, scouten
en dienarenquot; zullen gedaan worden naar „rechte ende
costume van onsen landequot;. Bovendien mogen de balju-
wen, schouten en dienaren de „lüdequot; niet „vanghen, bin-
den noch stockenquot;, als zij „verborghenquot; mogen en dan
„verborghenquot; „des betichtighen lijf ende goetquot; met goede
borgen die binnen 's heeren landen „gegoet en gheërftquot;
zijn, even goed en rijk als de „betichtigequot; is. Ook mogen
de baljuwen, schouten en dienaren de „lüdequot; niet verder
dagen dan „ter vierschaerquot;, tenzij iemand „voer onsquot;
over een ander zou klagen, in welk geval „wijquot; die voor
„onsquot; zouden dagen om „ter antwoorde te comenquot;.
P o 1 s vermoedde reeds, dat het woord „schepenenquot;,
dat hij in den tekst van zijn afschrift op de plaats van
schouten genoemd vond, als „scoutenquot; gelezen moest
worden. Bij controle van deze plaats bleek mij dit ver-
moeden juist te zijn evenals een ander vermoeden van
Pols over „ghegaet en gheeyschtquot; waar hij meende te
moeten lezen „gegoet en geërftquot;, wat eveneens juist
bleek te zijn

Hetzelfde was het geval met „wederquot;, waar Pols
veronderstelde, dat dit „verderquot; zou moeten zijn. Als
's heeren dienaren toch „onse lüde voersquot; „vingen of
hieldenquot;, dan mochten de „lüdequot; in het dorp of am-
bacht, „daer sij gesetenquot; waren, hun „medebuerequot; ge-
vangen houden, zoodat het overbodig was om de „lüdequot;
te „verborgenquot;. Dit mochtJ dan gedaan worden „sonder

verbuernissequot; tegen den heer of zijn nakomeUngen, al
wilden 's beeren baljuwen, schouten en dienaren de
borgtocht niet aanvaarden. Voorts zou de „ghemiente
van dien dorpequot;, waar de borgen het vereischte goed
hebben, den betichtigde voor de vierschaar brengen of
„selve daer voer voldoenquot;.

§ 6 verbiedt het tappen aan „scout en papenquot;, wat
in dit verband weder van minder belang is en in Hoofdst.
IV, § 2 behandeld wordt.

§ 7 en 8 betreffen de dijkzorg, waarvan alleen de
laatste zinsnede van § 8 in dit verband van beteekenis is.
Hierin wordt n.1. „baliu van Medenblijc dijcgrave, hem-
raders ende clerckenquot; verboden naast „elke anderenquot; dat
zij geen „roetgheltquot; mogen nemen van hen wien de dijk
toebehoort; zij moeten hun „sonder verdrachquot; die boeten
af nemenquot; als ons toegewijst sullen worden na den kueren
voerscr.quot;. De baljuwen waren tevens dijkgraaf, in het
Oosterbaljuwschap de baljuw van Medemblik, van het
Westerbaljuwschap de baljuw van Kennemerland en het
Westerbaljuwschap In de dijkzorg kon de competentie
van beide baljuw-dijkgraven niet altijd baljuwschapsge-
wijs afgeperkt zijn.

Onder „roetgheltquot; moeten we het geld verstaan, dat
noodig was tot het onderhouden van een roede dijks en
dat de dijksplichtige aan een ander betaalde om voor
hem het onderhoud te verzorgen. Diegenen die het „roet-
gheltquot; ontvangen, hebben blijkens het verbod tot betaling
van „roetgheltquot; de dijkszorg verwaarloosd. Bij deze be-
paling wordt het betalen van dit „roetgheltquot; verboden
en staat de dijksplichtige zelf voor de dijkzorg, terwijl
hij voor onvoldoende dijkzorg in een boete vervalt. De
regeling is erop gericht om een betere dijkzorg te ver-
krijgen.

§ IO handelt over het houden van het gading, wat we
in Hoofdst. VII, § i uitvoeriger zuil,en bespreken. Het
verbod aan de schouten om meer dan vier gadingen per
jaar te houden, hetwelk in deze bepaling gegeven wordt,
wijst ook op misbruiken in dat opzicht.

Hiermede hebben we voor het Westerbaljuwschap een
uiterste poging leeren kennen om het bestaande te her-
vormen en zoodoende te kunnen behouden, doch ook
voor de beide andere baljuwschappen ontbreken deze
pogingen niet

Betreffende het Noorderbaljuwschap vinden we een
gelijksoortige regeling als we in verband met het Wester-
baljuwschap van 1396 aantroffen, van 8 Augustus
1401Hertog Albrecht zegt in dit handvest „wail ver-
staenquot; te hebben, welke groote „oncostequot; de „goede lüdequot;
van „den lande van Tesselquot; tot dezen dag hebben geleden
door onredelijkheden „van huesscheden ende gheldequot;,
die zij geven als er nieuwé baljuwen, heemraden, boden
of „raetsludenquot; en andere „amptsludenquot; voor het eerst
in hun dienst kwamen. We merken dus op, dat ook in
dit baljuwschap dezelfde wantoestanden voorkwamen
als in het Westerbaljuwschap het geval was. Verder
leden die van het baljuwschap Texel ook onder „grote
scattingequot; van den „provisorenquot; en in „andere matenquot;,
wat Westfriesland's heer niet langer „ghehengenquot; wil.
Bij dit handvest wordt bepaald, dat de „goeden lüdequot;

1)nbsp;In Wieringen was men reeds met een bestrijding van wantoestanden
begonnen, in éen stuk van 27 November 1328 (Van Mieris II, blz. 470)
doch blijkbaar zonder resultaat.

3)nbsp;Hieruit zien we dus, dat de „huesschedenquot;, de oorspronkelijke beleefd-
heidsgeschenken van de bevolking aan den nieuwen baljuw, ontaard waren
tot een last op de onderzaten, daar de baljuwen deze „huesschedenquot; als een
goed recht gingen beschouwen en van de inwoners van hun baljuwschap de
„huesschedenquot; eischten.

van Texel voortaan „onbelastquot; zullen zijn van zulke
„huesscheden ende gheldenquot;, als een nieuwe baljuw „oft
anderen dienstludenquot; hun intrede doen, zooals „hiemra-
ders, boden, raetsluden of anderenquot;. Voorts zullen de
provisoren binnen noch buiten Texel, voortaan die van
het baljuwschap Texel verder dagen dan tot „hore zeen-
tenquot; en de provisoren zullen de „zeentenquot; bezitten bin-
nen het Noorderbaljuwschap en wel om de drie en een
half jaar twee maal, zooals zij „mit rechte schuldich zyn
te doenquot; zonder „de goede ludequot; verder te belasten. De
laatste bepaling ontbrak in Ret handvest van 1396 voor
het Westerbaljuwschap doch ze spreekt eenzelfde taal,
n.1. van wantoestanden.

Verder zullen die van het Noorderbaljuwschap hun
koorn „uten lande van Texelquot; mogen voeren en doen
voeren, zooals zij dat zelf willen, evenals de onderzaten
van Holland, zonder dat daar „oirlofquot; voor noodig is
van hun baljuw. Hierin worden de „ludequot; van Texel op
het stuk van vrijen uitvoer var» koorn uitdrukkelijk ge-
lijkgesteld met 's graven onderzaten in het graafschap
Holland.

In het Oosterbaljuwschap waren voor 1400 reeds
eenige Westfriesche plaatsen met stadrecht begiftigd, in
de eerste plaats Medemblik, dat reeds op 25 Maart 1289
een stadrecht van graaf Floris V verkreeg, dat aan dat
van Alkmaar ontleend was, welk Alkmaarsche stad-
recht weer van Haarlem afkomstig was^). Enkhuizen
had stadrecht verkregen op 28 Januari 1355 Hoorn
op 27 Maart 1357 en Broek (dat samengesteld was uit
de dorpen Grootebroek en Bovenkarspel) op 2 Augustus
1364®). Deze omstandigheid is wellicht van belang ge-

weest voor de ontwikkeling van de conflicten, die ook
terzelfder tijd ongeveer in het Oosterbaljuwschap rezen.

Met de verleening van stadrecht aan deze vier plaatsen
werd het baljuwschap van Medemblik met de gerechts-
bannen van deze steden verkleind Nu was de aanwe-
zigheid van deze steden uiteraard niet de aanleiding tot
de opheffing van de baljuwschappen in Westfriesland,
maar haar aanwezigheid kon toch de ontevreden West-
friezen op het denkbeeld gebracht hebben stadrecht te
koopen, toen de Hollandsche graaf blijk gaf wel een
nieuwe oplossing te wenschen, nadat zijn pogingen om
de baljuwschappen te hervormen, niet het verlangde re-
sultaat bleken op te leveren. Na 1400 vinden de ver-
leeningen van stadrecht steeds menigvuldiger plaats; de
reeks ervan wordt geopend met de stadrechtverleening
aan Schellinkhout op 21 December 1402. Dit beteekende
een voortdurende verkleining van het baljuwschapsge-
bied en met den voortgang van de verleeningen werd de
positie van het baljuwschap steeds meer ondermijnd.

In 1400 had de ontevredenheid van de Westfriezen
van het Oosterbaljuwschap zich scherp geuit en op grond
ervan kunnen we vermoeden, dat de Hollandsche graaf
zijn pogingen om vast te houden aan de baljuwschaps-
formatie, dus aan de Kennemer oriënteering, tenslotte
opgaf of moest opgeven om een nieuwen uitweg te vin-
den. Van de in 1400 heerschende ontevredenheid getuigt
het handvest van hertog Albrecht van Beyeren van 5 No-
vember 1400waarin hij zijn onderzaten van het bal-
juwschap Medemblik hun „breuckenquot; vergeeft, die zij
tegen hem misdaan hebben. De prijs van deze vergiffenis
is bij uitzondering in het handvest zelf genoemd, in de
zinsnede, dat de hertog hun „alrehande pointen en rech-
tenquot; heeft gegeven, waarvoor zij hem voor iederen mor-

gen lands in het baljuwschap Medemblik „enen Holland-
schen gouden scildtquot; moeten betalen. De geheele som
zal in drie termijnen afgedaan worden. Tevens moesten
die van het Oosterbaljuwschap een negende deel van
zulk een „scildtquot; betalen, en wel binnen „den vier Hey-
ligen dagen van Paessen naestcomendequot;, voor de „breu-
ckenquot; die zij misdaan hebben tegen Coenen van Herlaer
„de Bailieu van Medemblicquot;, „dien zi mit vergaderden
volke op liepen ende groote vreze dedenquot;.

Het stuk betreffende het Oosterbaljuwschap komt
overeen met de behandelde handvesten van het Wester-
en Noorderbaljuwschap in zake de lasten, die de baljuw
eigenmachtig oplegde, doch hoe veel scherper is hier niet
de redactie. Na een bevel aan alle schouten in het bal-
juwschap om het recht te „besittenquot; te „goeder tijt voor
middachquot; en na een vermindering van de „gemeen riem-
taelquot; van het baljuwschap lezen we: „Soe ombieden wij
ende bevelen U onsen Baillieu van Medemblic, die nu is,
off namaels wesen zal, dat ghij onse goede lüde, ende
ondersaten voors. recht doet nae inhouden der poincten
van de handtvesten ende brieve voirs., zonder hun daer
en boven eenige belastinge ofte moeyenisse te doen.quot;
Verder is Westfrieslands heer met die van het Oosterbal-
juwschap overeengekomen, dat de namen van wie „on-
willichquot; zijn het geld van hunne morgens land te betalen,
wat in den aanvang van het stuk vermeld is, op schrift
gesteld zullen worden en dat deze lijst aan den heer
overgeleverd zal worden. Zij die „onwillichquot; waren,
zullen „staen buten alle recht van de handtvesten voirs.,
zonder des te genietenquot;. De „lüde en ondersatequot; van het
baljuwschap zullen het bedoelde geld betalen „in zulcker
matenquot; als de Hollandsche graaf bij zijn „getrouwen den
Heere van Egmondequot; overeengekomen is met de „wail-
geboren luden van Kennemerlandtquot;. Voorts is ook als
voorwaarde aanvaard, dat de „lüdequot; van het Ooster-

baljuwschap het geld niet zullen betalen alvorens West-
frieslands heer hun „opene besegelde brieve ende handt-
vesten voors.quot; geleverd had. Ook deze laatste zinsnede
duidt nog eens duidelijk aan, dat we met een niet te on-
derschatten verzet van de Westfriezen te doen hadden,
waardoor de toch zeker ongebruikelijke voorwaarde uit
de laatste zinsnede noodzakelijk werd. We mogen dan
ook aannemen, dat we in deze oorkonde het verzet van
de vrije Westfriezen tegen de Kennemer feodale oriën-
teering op zijn scherpst hebben kunnen waarnemen. Na
1400 begint Westfriesland's heer dan ook de Kennemer
oriënteering op te geven en gaan de feodale baljuwschap-
pen hun ondergang tegemoet. Wat de „alrehande pointen
en rechtenquot; waren, waarvan dit stuk spreekt, zien we
in een stuk van 20 Maart 1400

Op 20 Maart 1400 werd er een „Hantveste der West-
vrkzenquot; opgesteld, dat weliswaar niet is overgegeven
blijkens een aanteekening in marginemaar waaruit we
toch de grieven van de Westfriezen kunnen leeren ken-
nen. Dat we van dit handvest gebruik kunnen maken,
vindt zijn oorzaak in de zinsnede, dat de handvest werd
opgesteld „Sonderlinge omme hun ofte nemen allen twij-
vel die in horen voirs. hantvesten gevallen mochtenquot;.
Hieruit blijkt, dat de bepalingen van dit handvest rech-
ten omschreven, die reeds in eerdere „vrihede, hantveste
ende privilegiënquot; verleend doch erduidelijk in omschre-
ven waren. Dit handvest munt dan ook uit door klare
formuleering, zoodat over het hierin bepaalde weinig
onzekerheid kan bestaan. We lezen in het stuk, dat in
den tijd van hertog Albrecht's voorvaderen door hun en
zijn „Baljuwen ende Amptsludenquot; „menighe versume-
nissequot; gepleegd zijn, moedwillig naar men zegt („mit

2)nbsp;We lezen daar n.1. aangeteekend: „Dese hantveste en is niet overge-
geven ende die segelen worden dair weder of gebroken alsoe dat sij te niet isquot;.

wille alsmen seitquot;) in strijd met de verleende handvesten.
De hertog koestert de „Sonderlinge begeerte, meninge en
willequot; om de „goede ondersatenquot; al die „versumenissequot;
van de „Amptsludequot;, die tijdens 's hertogs voorvaderen
reeds voorkwamen en tegenwoordig nog geschieden, te
bewaren. Om dit te bereiken volgt een vernieuwing van
— en een opheffing van de onzekerheid in de vroegere
handvesten, in 45 paragrafen.

In de eerste paragraaf van dit „Hantveste der West-
vriezenquot; wordt bepaald, dat, daar de „goiden ludequot; van
het baljuwschap Medemblik een bede hebben gegeven
„van gunste ende niet van rechts wegenquot; in verband met
den oorlog met „Oistvrieslantquot; (Midfriesland), en om
het baljuwschap te lossen en te „vrienquot; van al het geld
„als dair up geHent isquot;, voortaan geen „Bailju, Dijc-
grave ende scout of anders dienresquot; in het baljuwschap
gezet zullen worden, die geld op het baljuwschap (aan
den graaf) leenen.

We zien hier dus twee soorten van beden genoemd, n.1.
„bede van rechts wegenquot; en „bede van gunstequot;. De
„bede van rechts wegenquot; is door haar hier gebruikte for-
muleering duidelijk te herkennen als de gewone door den
tot bedeheffing gerechtigde vorderbare bede; de „bede
om gunstequot; is een vrijwillige bede, die hier opgebracht
was ter verkrijging van dit handvest.

Dat degenen, die den graaf geld geleend hadden op
het baljuwschap door de Westfriezen niet als 's graven
„Amptsludequot; gewild waren, is verklaarbaar uit de nei-
ging dezer „Amptsludequot; om het geld, en wellicht meer
dan dat, dat zij aan den graaf geleend hadden, terug
te halen uit hun „Amptquot;. Op grond hiervan is de onte-
vredenheid van de Westfriezen in alle drie Westfriesche
baljuwschappen over den financieelen druk van 's graven
dienaren begrijpelijk. De graaf zelf blijkt steeds weer
niet onwelwillend tegenover de klachten van de West-

friezen te staan en is ook hier weder, juist als in andere
charters blijkt, bereid maatregelen tegen zijn dienaren
te nemen.

Een voorbeeld van een geldleening op het baljuwschap
vmden we m een stuk van 14 September 1352'). Blij-
kens dit stuk leent hertog Willem van de ingezetenen van
het baljuwschap Medemblik 10 oude schilden per riem om
daarmede 2000 schilden te kunnen betalen, die Willem
van Zaenden hem op het baljuwschap heeft geleend De
onderzaten van het baljuwschap krijgen voor dit bedrag
kortmg m de eerste bede, „die si ons gheven zullenquot; (de
hier genoemde bede is dus een „bede van rechts wegenquot;)

9 November 1352') betaalt Willem van Zaenden
1000 oude schilden om zich te „settenquot; in het baljuw-
schap van Medemblik, waarvoor hij 100 oude schilden
per jaar zal, trekken uit de tienden van Wieringen. Deze
100 oude schilden op de Wieringer tienden van „Oester-
lande ende Westmelgravequot; zal Willem van Zaenden ont-
vangen bij den rentmeester van Kennemerland en „Vries-

Uit een stuk van 5 Maart 1351 «) blijkt Willem van
Zaenden, die toen schout van Wieringen was, gemachtigd
te worden om 100 oude schilden in goud, die de graaf
van hem had geleend, te innen uit 's graven rente in
Wieringen. In dit laatste stuk vinden we weder een
voorbeeld van een schout, die den graaf geld leende en
zich kon voldoen (of werd voldaan) uit de inkomsten
van zijn schoutsambacht.

In § 2 van het handvest wordt vastgesteld, dat de
„goiden ludenquot; van het Oosterbaljuwschap alle rechten
en handvesten, die zij van de „Graeflicheitquot; verkregen

§ 3 bepaalt, dat niemand te „ghizelquot; gedaagd zal
worden voor welke misdaad ook, dan alleen voor de
vierschaar te Medemblik. De Medemblikker vierschaar
moet door den baljuw voor of in het „gasthuysquot; bezeten
worden en nergens anders (§ 4).

In § 5 wordt gezegd, dat in de baljuwsvierschaar al-
leen zij vonnis mogen wijzen over huislieden, die door
den graaf binnen het baljuwschap „verleentquot; zijn. Moest
de baljuwsvierschaar welgeborenen berechten (§ 6), dan
kon de baljuw voor dit geval welgeboren mannen van
leen oproepen onverschillig waar hun goed lag, (Vergel.
Hoofdst. IV, § 2). Verder bepaalt dit handvest, dat alle
„brueckenquot; na een jaar verjaard zullen zijn, uitgezon-
derd eenige opgesomde delicten'), die altijd voor den
baljuwsvierschaar gebracht kunnen worden (§ 7). Om-
trent den baljuw werd bepaald, dat de hertog noch zijn
nakomeUngen een baljuw zouden zetten in het Ooster-
baljuwschap, die niet in Holland of in Westfriesland
„geboren, gegoedt ende woenachtichquot; is (§ 8).

Niemand mag gevangen genomen worden, gebonden,
uit zijn goed ontzet, „becommerdquot; of gedaagd worden
dan voor de vierschaar van het eigen baljuwschap (§ 9).

§ 28 bevat het tap verbod voor de schouten, wat zoo-
wel tegen de schouten persoonlijk als tegen hen die zij
laten tappen, gericht is; de schouten mogen niet tappen
in hun eigen huis en evenmin elders binnen „horen be-
drivequot;. De schout verbeurt per keer, dat hij toch „eeni-
gerhande drancquot; tapt, tien pond boete en degene, die
bij hem drinkt, drie. We zien ook hier, dat ongewenschte

ï) Deze niet verjarende delicten waren: „moert, moertbrant, reroef, vrou-
wen vercraft, diefte, valschede van munte, valschede van brieven 'of die
in onse wildernisse scade dedequot;. Dit komt overeen met het hierover bepaalde
in het handvest van 24 Augustus 1346 (Van Mieris II, blz. 723).

In § 29 wordt evenals in het handvest van het
Westerbaljuwschap van 1396 den schout verboden meer
gadingen te houden dan vier per jaar, terwijl een nadere
omschrijving van tijd en orde van het gading vermeld
zijn (Vergel. Hoofdst. VII, i).

§ 30 bepaalt, dat de vijf rijksten twee personen kiezen,
die de schepenen zullen aanwijzen, terwijl § 31 zegt, dat
de zittmgsperiode van de schepenen een jaar is en dat,
als er iemand van hen tusschentijds afvalt, zij zelf de
nieuwe schepen zullen kiezen.

De §§ 32 en 33 behandelen de heervaart, die onder
leiding van schout en schepenen in hun dorp geregeld
zal worden. Degenen, die ter heervaart gaan, moeten be-
hooren tot hen, die schot schieten „mitten buerenquot;. Men
zal niemand „soudij noch geitquot; geven, lezen we, wat
doet zien, dat de heervaartplichtige buren in persoon
moeten verschijnen en dat er geen plaatsvervangers ge-
stuurd mogen worden.

In § 38 wordt den baljuw verboden schouten te zet-
ten, die niet in het baljuwschap wonen en daar niet tot
vijftien morgen lands gegoed zijn.

§ 39 zegt, dat de „rechten hantdadigenquot; making ten
opzichte van welgeborenen en huislieden-doodslagers op
dezelfde wijze geschiedde. Niemand kon tot een zoen
gedwongen worden dan alleen „mitten recht van den
landequot; (§ 40).

Omtrent de schotbetaling wordt bepaald, dat ieder,
die langer dan zes weken in een dorp woont, schot zal
betalen „geliken enen anderen buermanquot;, tenzij hij wel-
geborene was (§41). Opvallend is in deze bepaling, dat
we bij de hiergenoemde schotvrijheid van de welgebore-
nen geen onderscheiding vermeld vinden tusschen de

welgeboren mannen van den graaf en de vrije welgebo-
renen, welke onderscheiding we later zullen behandelen
(Vergel. Hoofdst. IV, § 2).

Geen schout mocht geld „uten scotequot; hebben, of hij
moest het „mit sijn sijns selfs lyvequot; verdiend hebben.

Dan volgt weder een bepaling, die tegen den baljuw
en andere dienaren van den graaf gericht is (§ 43). Als
's paven dienaren, lezen we, „onsen goiden luden uter
Bailjuscip van Medenblic hoir recht braken en openbair-
lic onrechtquot; deden, dan zouden zij tweemaal met 's gra-
ven „drien leenmannenquot; „openbairlicquot; vermaand worden
„dat sijt laten soudenquot;. Bleven zij weigerachtig en deden
zij „openbairlic onrechtquot;, dan zouden zij na dien tijd
geen recht meer mogen doen in het Oosterbaljuwschap.
De sanctie is dus vérgaand, n.1. op handelen in strijd met
de rechten van de „goiden ludenquot; van het Oosterbal-
juwschap en een weigering om het onrecht te herstellen
werden de overtreders uit hun „Amptquot; ontslagen.

De graaf verbindt zich om naar Alkmaar te komen om
de „voirs. puntenquot; te bezweren „upt HeiHgen Sacra-
mentquot; (§ 44), terwijl voortaan de nieuwe graven van
Holland denzelfden eed moeten afleggen te Alkmaar al-
vorens de Westfriezen van het Oosterbaljuwschap hun
als heer „huldequot; zullen zweren (§ 45).

In hoeverre hier sprake was van een nieuw element is
onduidelijk; het kan zijn, dat dit op een oude gewoonte
berustte, maar het kan ook zijn, dat de graaf van zins
was deze concessie bij overgave van het handvest van
kracht te doen worden om het vertrouwen van de West-
friezen in hun heer te herwinnen.

Aan de hand van dit handvest hebben we een poging
tot bevestiging en vernieuwing van het bestaande leeren
kennen welke bevestiging een samenvatting moest zijn

van de verspreide, onzekere en opzettelijk buiten toepas-
sing gelaten rechten. Het voornemen van Westfriesland's
heer was zonder twijfel een verbetering aan te brengen
(tegen geldelijke vergoeding) in de bestaande wantoestan-
den, doch het proces van verwording was reeds te ver
gevorderd. De ambtenaren, die stonden tusschen de
Westfriezen en hun heer, hadden hun fataal werk ten
opzichte van 's graven bestuurspolitiek met een maar al
te groot succes verricht.

Op 2 Februari 1414werd het baljuwschap Medem-
blik opgeheven, wat een handvest van Willem van Beye-
ren, heer van Westfriesland, ons leert. Hierin wordt ge-
zegd, dat de „goede Luyden en Ondersaten gemeenlyck
over al in onzer Baillieuscip van Medemblic geseten
buyten Stede met zulcken Rechte, en haercomen, als tot
desen dage toe aldaer gehantiert hebben geweest, onse
voors. land niet houden, noch gebruken en mogen tot
eren, ende oirbair ons, ende onzer goeder Dorpen binnen
onzer voirsz. Baillieuscip gelegen. Soo hebben wij den-
zelven onzen pmeynen Dorpen, ende goede Luden in
der voorn. Baillieuscip om hoir ootmoedichs vervolchs
wille, om meenigen truwen dienst, die zij ons tot veel
tyden met hoiren lyve, ende goede gedaen hebben, ende
off Godt wil, noch doen zullen, namelicken om onze
voors. landt in eren, in zalicheden, ende in vreden te set-
ten en te houden, gegeven, ende geven met dezen tegen-
woordigen Brieve, een gemeyn Vryhede ende Poort-
rechtquot;.

Hiermede was het pleit beslecht, had het Oosterbal-
juwschap opgehouden te bestaan en hadden de Westfrie-
zen van dit baljuwschap zich een recht kunnen koopen,

juwschap toch het belangrijkste deel van de in dit niet overgegeven handvest
genoemde rechten (Vergel. Van Mieris IV).

i) Dit stuk werd gepubliceerd als bijlage bij Faber's artikel: „De op-
heffing van het baljuwschap Medemblikquot;, Themis i8j8.

dat hen bevrijdde van de feodaliseering en de conflicten,
die een voortdurend gevolg waren gebleken van 's beeren
Kennemer oriënteering in zijn bestuurspolitiek. In het-
zelfde stuk verkrijgt de kastelein van het huis te Me-
dembhk het dijkgraafschap van 's heeren wegen te „be-
warenquot;, zooals „onze Baillieu tot dezen dage toe gedaen
heeftquot;. In het vereenigde ambt van kastelein en dijk-
graaf leefde dus het verdwenen baljuwsambt nog voort.

Van de veranderingen, die door het opheffen van het
baljuwschap ontstaan waren, spreekt ook nog een ander
stuk van- 2 Februari 1414^), waarbij de steden van het
baljuwschap Medemblik gelast worden aan Herbert en
Lysbet van Ysselsteyn te betalen wat de Hollandsche
graaf hun schuldig was. Ook hieruit blijkt dus van de
financieele verplichtingen, die de opheffing van het bal-
juwschap voor de „lüdequot; van het Oosterbaljuwschap
meebracht. We lezen in dit stuk, dat graaf Willem aan
„onsen getrouwen Heeren Herberen van Yselsteyn
ende onser liever Joncvrouwe Lijsbeth van Woeswijc
Walravens weduwe van IJselsteynquot; schuldig is wat „die
zelve Walraven voirs., ende zi nae mit andere Walra-
vens erffnamen staende hadden op onser Bailieuscip van
Medenblic, gelike dat reces, dat in onse boeken gescre-
ven staet, claerliken inhoudt IX^VIII^LXVII ® VI st.
1 d., den Engelschen Nobel voor II® gerekentquot;. Het
stuk vervolgt met te zeggen, dat de graaf de „gemeenen
dorpen in onser Bailieuscip voors. een gemein vrihede
ende poirtrecht gegeven hebben in zulcker maten, dat
zij dat recess ende gelt voors. voldoen ende betalen zul-
lenquot;. Hierdoor leeren we de financieele eischen, waaraan
de Westfriezen van het Oosterbaljuwschap moesten vol-
doen om „gemein vrihede en poirtrechtquot; te krijgen, kennen.
We lezen er, dat de graaf Herbert en Lijsbet de genoem-
de som heeft „bewijstquot; en die tevens „bewijstquot; aan „on-

sen gemeynen Steden in onser Bailieuscip voors. die dese
voirs. vrijhede ende poirtrecht laetst van ons vercregen
hebben, op te beuren ende te ontfangen tot zulcken dagen,
als zij mit hem daer off overdragen zullen, om voirt te
voldoen onsen Scouten, ende dienaeren, die in onser Bai-
lieuscip voirn. gedient hebben, alzulc gek als zi hemluyden

voirt schuldich zijnquot;. Aan de „gemienen stedenquot; in het
baljuwschap wordt bevolen, dat zij Herbert en Lijsbet de
genoemde som gelds „wtreycken ende betalen ende ver-
noegen, want ons dat goede betalinge is, ende scelden
onsen voors. Steden, ende horen gemenen porteren van
alzo vele quite mits zulcke brieven, ende geloften als zij
doen zullen, onsen getruwen, ende onzen geminden
vo^orsquot;. We leeren hier uit, dat de „gemienen stedenquot; de
schouten en andere dienaren van het baljuwschap moeten
betalen hetgeen zij hun schuldig zijn. Dit wil dus zeg-
gen, dat de schulden rustende op het baljuwschap door
de „gemienen stedenquot; voldaan moeten worden. De laat-
ste zinsnede van dit charter zegt, dat de som, die de West-
friezen aan Lijsbet en Herbert betalen, afgetrokken zal
worden van hetgeen zij moeten betalen. We zien dus, dat
de graaf zijne schuld aan Herbert en Lijsbet afwentelt
op de Westfriezen in mindering van het bedrag, dat be-
taald moest worden.

Omtrent de inning van de som deelt ons een ander
charter van 20 Februari 1414') nog het noodige mede
De inleiding van deze oorkonde herhaalt nog eens, dat
heer Herbert en jonkvrouwe Lijsbet het bedoelde'geld
mogen „beuren ende.... ontfangen van onsen gemeenen
Steden in onser Bailieuscip van Medemblic, die poort-
recht ende vrijhede laetst van ons vercregen hebbenquot;.
De graaf belooft in dezen brief, dat hij Herbert en Lijs-
bet „gehulpich ende bijstandichquot; zal zijn, totdati „zi die

betalinge daer off van onsen gemenen steden voirnoemt
gecrigen zullen tot zulcken dagen, als daer off zijn, ende
dat hem hoir brieven die hem onse Steden voirnoemt
daer off gegeven hebben mit allen punten daerin begre-
pen, volcomelijck gehouden ende voldaen zullen wor-
denquot;. Verder gebiedt de graaf de gemeene steden, schou-
ten, raden, dienaren, poorteren en onderzaten, dat zij
Herbert en Lijsbet „off eenich van hem, off hoiren erff-
namen, off gewaerden Bodequot; het genoemde geld „com-
mer vrijquot; zullen leveren in de kerken, en het zullen „wt-
reycken ende betalenquot; op het tijdstip „als zi hem mit
hoiren brieven geloift ende besegeit hebbenquot;. Van welk
belang de graaf een goede betaling achtte, lezen we in
de volgende zinsnede: „Ende wair yemand die daer we-
derstandich, off overhorich in viele, off eenich hinder,
off letsel in maeckte, dat wouden wij an dien houden
ende verhalen aen sinen live, ende goede, als aen den
genen die ons lands verderffenisse meynden zonder ver-
drachquot;.

Verder machtigt de graaf Herbert en Lijsbet „off
eenich van hem, off hoiren erffgenamen, off gewairden
Bodequot; om, als er eenig „gebrecquot; geschiedde in de beta-
ling, „hoire eenich geitquot; te halen uit de gereedste goede-
ren van hem „daer 't gebrec an waerquot;, zooals de brie-
ven, die zij van de steden hebben, inhouden. Als de schout
van huis zou zijn of onwillig zou zijn hen „recht te hel-
pen vorderenquot;, dan zijn zij gemachtigd een schout te zet-
ten om zoodoende hun geld te kunnen innen en hun recht
te vorderen „nae inhouden hoire brieven voirnoemtquot;.
Omdat de steden Herbert en Lijsbet bij de genoemde
brieven beloofd hebben het genoemde geld te betalen „tot
zes jarenquot;, „alzo dat zi den goeden luden, die zij voirt
dat geit schuldich zijn niet betalen en mogen dan tot den
zeiven jaeren ende dagen voorgeroertquot;, geeft de graaf
bij dezen brief aan Herbert en Lijsbet ,,off hoiren erf-

namen, off hoir eenige gewaerde Bodequot; een goed vrij
vast en zeker „geleydequot; om op iederen dag, als zij haar
geld zullen „opbeurenquot; binnen de zes genoemde jaren
„veylich ende onbelet van yemanden te comen, te varen
te merren, ende te keren over al in den onsen om voirs.'
geit te mnen, ende te ontfangen, duerende den tijdt van de
ses jaeren voirnoemtquot;. De graaf beveelt zijnen baljuwen,
schouten, rechteren en dienaren over zijn geheele gebied
binnen de steden en daar buiten, dat zij Herbert en Lijs-
bet „off hoire eenige gewairde Bode, rustelijck, vrede-
ijck ende onbeleth laten, comen vaeren, merren ende te
keren den tijdt ende jaeren als voirs. is, zonder hem off
hoire eenige live, goide off have te becommeren, te be-
setten, off te hinderen eeniger wijs, overmids eenige
sculde wille, die van onser Bailieuscip toecomende off

Een stuk, dat den algemeenen toestand duidelijk
schetj, IS dat van lo Februari 1414 In den aanhef
van dit charter zegt de hertog, dat hij zijn „gemeinen
dorpe^^ van het Oosterbaljuwschap „vryhede ende poir-
trecht gegeven heeft op de voorwaarden, die de ge-
meyn wairsdppen van den selven Steden» met zijn raad
getroffen hebben. Volgens deze voorwaarden mogen de
schouten en dijkgraven, die op hun „Schoutambochtenquot; en
„Dycgraefscipquot; in het Oosterbaljuwschap geld geleend
hebben, niet uit hun diensten gezet worden, voordat zij
„wailquot; voldaan zijn „ende betailt van sulken gelden,
als een ygelyc op sinen dienst geleent heeftquot;. De hertog
belooft zijn dijkgraaf en zijne schouten in alle steden
van het Oosterbaljuwschap niet uit hun „dienstquot; te zet-
ten noch te laten zetten, voordat zij „wailquot; betaald zullen
zijn van het geld, dat zij „bewisenquot; kunnen met den brief
van „Walraven van Yselsteynquot;, met dien van „Her-

beren van Yselsteynquot; of met dien van „Daniel van Cra-
lingenquot; geleend te hebben op bedoelde ambten.

Voorts beveelt de hertog zijn „goiden ludenquot; in zijn
steden binnen het Oosterbaljuwschap en in het bijzonder
zijn „gemenen Scepenenquot; in deze steden, „die nu syn, of
namels wesen sullen, ende enen ygeliken bisonder,quot; om
met zijne schouten in ieder van de steden die „hoir be-
velingenquot; van den hertog hebben, recht te doen en te
„vorderen van allen stucken, die dair te doen sullen
wesenquot;. Was er iemand die „wederdingedequot;, of eenige
schout „werenquot; wilde, zoodat „hi niet rechten en soude,
ende hem niet gehoirsamich, noch onderdanich en waere,
geliken hoir bevelingen inhoudenquot;, dan zou de hertog
het aan die „overhorigenquot; houden en verhalen als aan
degenen die zijn „Heerlicheyt verminderen woudequot;.

Aan de hand van de in het bovenstaande behandelde
stukken met betrekking tot de taak van Herbert van
IJsselstein waarvan het stuk van lo Februari 1414 niet
los te denken is, hebben we ons een volledig beeld kun-
nen vormen van de financieele liquidatie na de opheffing
van het Oosterbaljuwschap.

Na de opheffing van het baljuwschap volgt op 12
Maart 1414^) de aanstelling van Daniel van Cralingen
als dijkgraaf van het dijkgraafschap Medemblik en als
kastelein van Medemblik. Zijn taak wordt in deze aan-
stelling omschreven.

Van Cralingen, lezen we, zal de heemraden kiezen en
beëedigen, n.1. de heemraden van zijn dijkgraaf schap
zooals „costumelicquot; is. Voorts zal hij het schoutambacht
van Medemblik „metten Gerechtequot; aldaar „setten ende
ontsettenquot; als hem „genoecht ende costumelic isquot;, en wel
„allen horen toebehooren te bedrijven, te bewaeren ende
te regieren, als daar toe behoordt, gelijcken een casteleyn

ende dijcgrave ende een goedt man schuldich is te doenquot;.
Den schout van Medemblik mag hij niet „versettenquot; dan
bij 's graven wille; en voor de „costquot;, die hij op 's graven
„huysequot; te Medembhk zal houden, „ende voor anders
zijn wedden daer offquot; gaf de graaf hem zijne tienden
aldaar „met haeren toebehoorenquot; en „die Visscheriequot; in
de Bennemeer en om het genoemde „huysquot; benevens „die
Zwaen ende die hoffweyde elcx mit horen toebehoo-
renquot;. Van het dijkgraaf schap en het schoutambacht zal
hij „goede reeckeninge ende bewijsingequot; doen, als hij
daartoe van 's graven wege of door den graaf zelf „ver-
maentquot; wordt. De graaf beveelt zijn „goeden luyden
ende ondersatenquot; binnen de stad Medemblik en over het
geheele dijkgraafschap, dat zij zijn „casteleyn ende Dijk-
gravequot; „onderdanich, gehulpich ende gehoorich zijn in
allen zakenquot;. Voorts machtigt de graaf zijn kastelein en
dijkgraaf om een stedehouder te zetten in het dijkgraaf-
schap om het „te bewaeren ende te bedrijven in alrè
manieren off onzen dijcgrave voors. zelve waer, tot alre
tijt, als die zelve onze dijcgrave genoecht ende hij daer
selve met wesen en machquot;.

Op 13 April 1414') werd Dirc van Zanthurst als
dijkgraaf benoemd door graaf Willem; van het kastelein-
schap werd met geen woord gerept maar dat volgde den
volgenden dag.

Hertog Willem gaf op 14 April 1414 ook het „cas-
telleinscap en „scoutambochtquot; van Medemblik aan
van Zanthurst. De instructie is vrijwel gelijkluidend aan
die van Damel van Cralingen, behalve dan dat er niet
van het dijkgraafschap in gerept wordt. Afwijkend is,
dat niet alleen de „goede luden en ondersatenquot; van Me-
dembhk en elders in het genoemde schoutambacht gelast
worden gehoorzaam te zijn, doch dat tevens zij, die in

heü „castelleinscapquot; gezeten zijn, bevel krijgen den kas-
telein „onderdanich, gehorich, en bystandich(te) sijn in
allen onsen saken, so wanneer sy dez van him, of van
sinen wegen vermaent wordenquot;. De aanstelling tot kas-
telein besluit met te zeggen, dat deze Dirks leven lang
zal duren, tenzij „Mergeritequot; 's hertogen bastaard zuster
en Dirks vrouw „voir him oflivich worde sonder witt-
achtige blikende geboorte bi den selven Dirc after te
latenquot;. In dit geval kon „dese bevelinge ende ghiftequot; be-
ëindigd worden op 's hertogen „wedersegghenquot;. Van
Dirks betaling ter verkrijging van dit ambt wordt mede-
gedeeld, dat hij den hertog „wederovergegeven ende
quytgescoudenquot; heeft hetgeen de hertog aan Dirk en
Mergerite gegeven heeft.

De instructie voor Dirc komt overeen met die van
Daniel van Cralingen, maar de strafbedreiging tegen hen,
die „overhorichquot; waren, is krasser: „Ende wair yemant,
die him hierinne overhorich wair, dat wouden wij an
dien houden ende verhalen, als anden genen, die ons van
onser Heerlicheit verminderen woudequot;. In een stuk van
15 April 1414^) zegt van Zanthurst, dat hij graaf Wil-
lem, omdat die hem „bevolen heeft die Castelleinscip
van sinen huyse ende slot tot Medemblic te bedriven ende
te bewaren mijn leven lanc duerende, geliken die brieve
daer of inhoudenquot;, hem „weder voer overgegeven ende
quytgescouden heb alinge alsulke mede gave, als hij nu
mit sijnre bastert zuster minen wijve gegeven hadde ende
bewijst jairlix op te bueren vter Bailiuscip van Medem-
blic, dats te weten twe hondert pont Hollans payement
siaers geliken die brieve daer af, die ic him weder over
heb gegeven ende gecanselleert siin, inhielden ende be-
grepenquot;.

Dirc scheldt den graaf van deze „gelooftequot; vrij en
„quytquot; en eindigt zijn verklaring met te zeggen, dat hij

belijdt „dair af van him vol ende al betailt te wesen,
mits der bevelinge vander castelleinscip voirs. mit desen
brievequot;. De militaire zijde van Van Zanthurst's functie
wordt nog belicht in een andere verklaring van 15 April
1414'). Van Zanthurst verklaart, dat hij „ten Heiligen
gesuorenquot; heeft om 's hertogen „huys ende slotquot; te Me-
demblik te houden en te bewaren. De kastelein zal het
„huysquot; „openen ruymen ende leverenquot; op elk tijdstip
aan den hertog of diens nakomelingen of aan hem die
de hertog het „bevelen salquot;, mits de hertog dit zelf be-
veelt of dit bij open brief doet. Aan niemand anders zal
hij het „huysquot; leveren. Handelde van Zanthurst hier-
mede in strijd, dan zou hij zich zelf „kennenquot; als „eer-
loes, truloes, ende meynedichquot; en lijf en goed verbeuren
aan den hertog of diens nakomelingen. Als het „huysquot;
met „crafte belegen ofte besetenquot; zou worden en de graaf
hem niet binnen zes weken was komen ontzetten, zou
zijn eer bewaard blijven en hijzelf „dairof onbelastquot;. In
deze verklaring treedt de militaire zijde van het kaste-
leinsambt naar voren; en wellicht moeten we het bevel
van den hertog in de aanstelling van Van Zanthurst als
kastelein aan de „goede luden en ondersatenquot; van het
kasteleinschap Medemblik in verband hiermede zien als
militaire hulp, wanneer Van Zanthurst hen daartoe ver-
maant').

Nadat op deze wijze voor het Oosterbaljuwschap de
dag van opheffing gekomen was, en de stadrechten de
plaats daarvan innamen, volgden spoedig het Wester-
en Noorderbaljuwschap, n.1. reeds in 1415.

Hiermede was de Kennemer oriënteering voor de
heerlijkheid Westfriesland verlaten

2)nbsp;De militaire functie van het kasteleinschap spreekt ook duidelijk in
een charter van 14 Februari 1424/1425 (Van Mieris IV, blz. /jg). Hier
lezen we, dat ieder ontboden kan worden om het „slot van Medenblick te
helpen houdenquot; „ende vyanden te wederstaenquot;.

Voordat de stadrechtverleening in 1402 het hoofd-
element werd van een doelbewuste bestuurspoUtiek van
Westfriesland's heer, hadden reeds eenige plaatsen het
stadrecht verkregen. De eerste daarvan was het oude
Medemblik, dat blijkens verschillende gegevens van vóór
1289 ook voor de verovering door den Hollandschen
graaf een belangrijke plaats innam in het vrije West-
friesland.

Reeds op 25 Maart 1289 verleende graaf Floris aan
Medemblik stadrecht in een handvestvrijwel gelijk aan
dat aan Alkmaar verleend in 1254. Alkmaar had op
haar beurt weder een afschrift gekregen van het stad-
recht, dat Haarlem in 1245 van den Hollandschen graaf,
Roomsch-Koning Willem II, verkregen had

Na Medemblik volgde Enkhuizen, dat op 28 Januari
1355®) stadrecht verkreeg. Hertog Willem vereenigde
toen Gommerskerspel en Enkhuizen tot ééne stad, die
nadien „meer ghenoemt worde Enchusenquot;. De begren-
zing van Enkhuizen wordt als volgt aangegeven:
„streckende noertwaert, oestwaert, ende zuydewaert tot
in der zee, ende westwaert, streckende aen den ban van
Bovenkerspelquot;. Enkhuizen ontving: „alsodaenich recht,
privilegiën, ende hantvesten, als onse goede lüde van Me-
demlekequot; „vercreghen hebben tot desen daghe toequot;. Van
dezen dag af staat „alle recht te hantierene ende te
rechtenequot; binnen de „porte van Enchusenquot; gelijk dat in
Medemblik geschiedt, behoudens de bepaling, dat geen

2)nbsp;Vergelijk Pols I, bladz. XVI. Het stadrecht van Haarlem werd
verleend op 23 November 1245 (Van Mieris I, 219—228) dat van
Alkmaar op 11 Juni 1254 (Van Mieris I, 286—290).

poorter van Medemblik noch een „buerman van Over-
leker ambochtquot; (Houtwoudingher ambacht) poorters te
Enkhuizen zullen worden. Uitdrukkelijk wordt boven-
dien nog gezegd, dat Enkhuizen geen poorters mocht
hebben „woenende buten hoeren vryhede van Enchu-
senquot;. Verder krijgt Enkhuizen een jaarmarkt, die veer-
tien dagen duurde, „daer men alle jare dat Cruys op
rechten sal (het symbool van den marktvrede), vier
daghe voor Sinte Jans dach decollatio tot uytghaende
Oestquot;. Omtrent de heervaart wordt gezegd, dat Enk-
huizen 's heeren heervaart zal dienen met dertig man,
waartoe de heer hen „te hulpequot; heeft gegeven die van
Bovenkarspel en van Grootebroek. Op i6 Maart 1355 ')
volgde nog een uitvoerig privilege, dat de rechten en
Privilegien aan Enkhuizen gegeven bevatte. Het is een
nauwkeurig afschrift van het handvest dat op 25 Maart
1289 aan Medembhk verleend werd, behoudens enkele
reeds in het handvest aan Enkhuizen van 28 Januari
1355 getroffen regelingen. De paragrafen 4 en 58 van
het stuk van 16 Maart 1355 zijn gelijk aan die van 28
Januari 1355.

Na Enkhuizen ontving Hoorn op 27 Maart 1356®)
het stadrecht en dezelfde rechten als graaf Floris aan
Medembhk gegeven had. De afwijkingen hiervan waren,
dat met betrekking tot Hoorn bepaald werd, dat het
nooit poorters „ontfanghenquot; zou die woonachtig waren
in de baljuwschappen van Kennemerland en van „Vries-
lantquot; (het Westerbaljuwschap) ert in Medemblik, 'of die
moesten een jaar binnen de „vryen stedenquot; Hoorn ge-
woond hebben. Een poort-er van een andere vrije stad,
die poorter van Hoorn zou willen worden, kan dit
slechts bereiken na kwijtschelding van zijn oude „poirt-
rechtquot;. Verder kan ieder poorter van Hoorn worden

„mit huwelycquot; of „mit besterffenisse van goedequot;. Voorts
zal, geen poorter, hoe ook „ontfaenquot;, „vryhedequot; genieteh
als hij „eenighe broke hadde ende men aensprake binnen
jaer, ende binnen daghe, nae dien hy porter gheworden
waerequot;, voordat hij de „broke ghebetert hadde na den
rechte van den lande, daer de misdaet ghesciet warequot;.
Westfrieslands heer behield zich voor zijn „tolne, ziel-
misse, wissel, waghe, maete, ende anders alle (zijn) goede
binnen Hoernequot;, uitgezonderd dat de poorters mogen
tappen „sonder tolle off tinsquot; te geven. Hoorn moet den
heer in de heervaart dienen met twaalf mannen. De
„vryhedequot; van Hoorn wordt uitdrukkelijk omschreven:
„op die oestzyde soe sal sy wesen buyten den wttersten
husen vyve ende twintich roeden, op die zuytzyde an die
zee, op die westzyde alse verre, alst bolwerck ghaet,
ende op die noertzyde van den uytersten huse vyff en
twintich roeden, ende voert alsoe van den kercgrafte
vyff en twintich roeden ommegaendequot;.

Hiermede hebben we de stadrechtverleening aan de
drie steden Medemblik, Enkhuizen en Hoorn bezien,
welke steden we later in tegenstelling met de land- of
kleine steden als de groote steden genoemd vinden.

Tusschen de eerste stadrechtverleening van 1289 en
de stadrechtverleeningspolitiek na 1400 vinden we in
Westfriesland nog één stadrechtverleening, die hier be-
handeld moet worden, n.l. die aan Grootebroek op 2
Augustus 1364^). Ook dit handvest aan Grootebroek
bevat een afschrift van het Medemblikker stadrecht van
1289 (volgens Van Mieris' afschrift zouden slechts de
Medemblikker paragrafen 15 en 45 en de laatste zin-
snede van paragraaf 14 uitgevallen zijn).

Welke reden er was tot deze stadrechtverleening, is
zonder een afzonderlijk onderzoek niet uit te maken.

Afgezien van zulk een speciaal onderzoek zien we in
later eeuwen, dat Grootebroek steeds dezelfde plaats
tracht in te nemen als de drie groote stedenIn ieder
geval valt Grootebroek buiten de steden, die het steden-
recht verwierven als gevolg van 's heeren stadrechtver-
leeningspolitiek na 1400.

De stad Broek of Grootebroek bestond uit de, bij
het handvest van 2 Augustus 1364, samengevoegde plaat-
sen Grootebroek en Bovenkarspel. Van de begrenzing
van de nieuwe stad wordt gezegd, dat zij begint: „a fine
occidentali de Grotebroec, usque ad centum mensuras,
vulgariter roeden nominatas, ab ecclesia de Bovenkerspel,

rum, qoud conjunctim et indivise oppidum de Broecquot;.
In da heervaart zal Grootebroek den heer met veertien
mannen dienen. Hieruit kunnen we dus besluiten, dat bij
deze stadrechtverleening Grootebroek uit het bovenver-
melde heervaartverband met Enkhuizen werd losge-
maakt. Ook Grootebroek verkreeg een veertiendaagsche
jaarmarkt die aan zou vangen „a die Jacobi Apostoliquot;.

De inhoud van de eerste stadrechten van Grootebroek
is gelijk aan die van het Medemblikker stadrecht van
1289. Medemblik vervulde ten opzichte van de steden,
die haar stadrechten verkregen i« den tijd van de stad-
rechtverleeningspolitiek, evenzeer als ten aanzien van de
stadrechtverleeningen van 1355, 1356 en 1364 de rol
van moederstad

Ter kenschetsing van de verleende rechten leek ons
een vermelding van enkele belangrijke punten van het
stadrecht van Medemblik niet ongewenscht.

27 Maart 1356 verkreeg Monnikendam een bevestiging van dit charter.
(Van Mieris II).

In paragraaf i wordt bepaald, dat de Medemblikkers
van alle „theolonioquot; en „exactione theoloniiquot; te water en
te land voor het geheele gebied van het graafschap Hol-
land vrij waren.

Paragraaf 2 bepaalt, dat in geval een niet-Medemblik-
ker geschil heeft met een poorter van Medemblik, daar-
over alleen een „judiciumquot; van Medemblikker schepenen
mag beslissen; de graaf voegt hier aan toe: „nec nos neque
nostra posteritas inde aliud requiremusquot;. Paragraaf 3
sluit hierbij aan door te bepalen, dat, als een omwonende
een burger der stad „injuriam sive violentiamquot; aan diens
goed deed, terwijl deze „juste et sine querimoniaquot; bezat,
de schout van Medemblik met alle burgers, arm en rijk,
naar deze plaats trekken moet „et illam injuriam corri-
gerequot;.

Paragraaf 38 verbiedt „extraneusquot; en „vicinusquot; om
een „oppidanusquot; van Medemblik „ad duellumquot; te roepen
binnen de stad „vel usquam in nostra potestate vel nos-
trorum successorum poterit, nec oppidanus oppidanumquot;,
terwijl dit verbod evenzeer voor de burgers onderling
geldt.

Paragraaf 51 bepaalt, dat, als iemand eenmaal burger
geworden is, hij niemands „servilisquot; behoeft te zijn; „sed
secundum jura oppidi libertate fiueturquot;.

In paragraaf 5 5 machtigt de graaf de schepenen van
Medemblik nieuwe „statuta et preceptaquot; te maken, die
de geheele bevolking ten nutte zijn, of het grootste ge-
deelte; terwijl 's graven jurisdictie onaangetast moet
blijven,

Het begin van de stadrechtsverleeningspolitiek kunnen
we zien in de verleening van stadrecht aan Schellinkhout

op 21 December 1402 De „vryhedenquot; van de nieuwe
stad wordt omschreven als „streckende wesen van haren
kerckhove alsoo, als 't nu ter tydt gelegen is, Noordt-
waert haren gemeenen wegh langhs tot aen Blockdyck,
ende aen beyde zyden vyftig roeden, ofte maten Zuyd-
waert tot aen den ouden Zyddyck daer-en-buyten, ende
aen beyde zyden vyftig roeden, ofte maten Westwaert
tot aen den Meetweghshorne daer buyten, ende aen beyde
zyden vyftig roeden, ofte maten, sonder arch, ende listquot;.
Hoewel de omschrijving van het stadsgebied niet dui-
delijk IS, kunnen we uit de omstandigheid dat in 1414
uitdrukkelijk onder het poortrecht van Schellinkhout de
bannen Wijdenes en Oosterleek gesteld werden en daar-
mede de stede Schellinkhout uit de drie bannen Schel-
linkhout, Wijdenes en Oosterieek kwam te bestaan, aan-
nemen dat deze omschrijving tevens een omschrijving
van de oppervlakte van de banne SchelHnkhout is. Ver-
der werden er in dit handvest van Schellinkhout nog
eenige bepalingen gegeven; terwijl Schellinkhout voorts
„alle alsulcke handtvesten, ende vryheden, groot ende
kleinquot;, die de graven voor „desen dagquot; aan de goede
stad Medemblik gegeven hadden, gebruiken mocht.

Op 20 Maart 1405 verieende de hertog nadere rech-
ten aan Schellinkhout, waarin in artikel 8 „Vastinge
van hantvestenquot; nogmaals voor eeuwig de verkregen
handvesten, vrijheden, privilegien en rechten werden be-
vestigd.

We zullen eerst het verschijnsel bezien, dat verschil-
lende dorpen onder één stadrecht werden geplaatst met
dat van oudere steden.

op 14 October 1402 stelde hertog Albrecht Lutje-
broek onder één stadrecht met Grootebroek. In het hand-
vest hieromtrent lezen we, dat de Lutjebroekers „met haer
toebehooren ten eeuwige dagen wesen, ende blyven sullen
in eenen poortrecht, ende stede vryheydt met onse stede
van Broeckquot;. Het zal één stad „wesen ende blyven on-
verscheydenquot;. Lutjebroek mag alle privilegiën, vrijheden
en handvesten van Grootebroek gebruiken. Om 's graven
„boeten, endei breucken, die daer verschynen mogen, te
rechte te brengen, ende oock om vrede te maken, of op-
roer ende geschil te verhoedenquot; zullen die van Lutjebroek
uit de tien rijksten één schepen hebben in het gerecht van
Grootebroek. Het jaarlijksch verzetten en vernieuwen
van den schepen zal volgens de handvesten van Groote-
broek geschieden. De vrijheid van de stede Grootebroek
wordt hiermede verlengd tot aan den ban van Hoog-
karspel in westelijke richting, naar het zuiden van de
„Heerstraetquot; vijftig roeden ten noorden van de huizen
„die er nu staenquot;. Van een totalen overgang van Lutje-
broek in de stede Grootebroek, met opheffing van alle
plaatselijke autonomie, was blijkens dit stuk geen sprake.
De banne Lutjebroek vond een waarborg voor eigen
plaatselijke belangen in de tien rijksten van den eigen ban.

Op 13 April 1403®) werd Hoogkarspel onder één
poortrecht met Grootebroek gesteld. quot;We lezen in het des-
betreffende handvest aan „die van Hoichkerspelquot;, dat
de „goede luden voirscr. in enen poirtrechte wesen sullen
mit onser stede van Broick, ende sullen hebben houden
ende gebruken alle alsulke handtvesten, rechte, ende vri-
hedequot;, als de poorteren van „Broickquot; van den graaf en
zijn voorvaderen „tot desen dage toe ghehadt hebben,
onvermyndert, sonder arch ende listquot;. De vrijheid en het
poortrecht van Hoogkarspel zal „streckende wesenquot;

westelijk van „Broickquot; tot aan den ban van Westwoud
en aan weerszijden van 's heeren „Heerstratequot; vijftig
roeden, te weten aan de noord- en aan de zuidzijde. De
poorters „uter prochye van Hoichkerspelquot; zullen in het
gerecht van Grootebroek twee schepenen hebben en één
raad. De schepenen en de raad zullen door den schout
van Grootebroek beëedigd worden „als costumelicquot; is;
terwijl zij door de twaalf rijksten van Hoogkarspel wor-
den gekozen. De vernieuwing van de schepenen en den
raad zal plaats vinden op zulke tijden „als die hantves-
ten onser stede van Broick inhouden en begripenquot;. De
poorters van Grootebroek zullen uit de parochie van
Hoogkarspel 's heeren tienden hebben en houden „in
sulken pachte ende sulke tyt; als onser stede van Broick
van ons bebrieft ende bezegelt hebbenquot;. We merken dus
op dat ook de Hoogkarspelers geenszins rauwelijks bij
Grootebroek werden gevoegd. De eigen twaalf rijksten
vormden een waarborg voor het welzijn en goede be-
stuur van Hoogkarspel, zij werden niet gevoegd bij de
rijksten van Grootebroek en Bovenkarspel tot één in-
smuut van de rijksten van de stede Grootebroek, doch
zij bleven rijkdommen van Hoogkarspel en vaardigden
als zoodanig twee schepenen en één raad naar het stede-
lijk bestuur, van Grootebroek af. Uit de beëediging van
de schepenen door den schout van Grootebroek kunnen
we nog niet besluiten, dat Hoogkarspel voortaan één
schoutendistrict met Grootebroek uitmaakte. In 1404, 17
Aprilwordt uitdrukkelijk bepaald, dat het schoutam-
bacht van Hoogkarspel en Lutjebroek met het schout-
ambacht van Grootebroek in één hand werd vereenigd;
niettemin kunnen het twee schoutambachten gebleven
zijn. We lezen in dit stuk, dat het schoutambacht van
„Hoechkerspel ende Luttickerbroecquot; gezamenlijk en on-
gescheiden zal zijn met; het schoutambacht van Groote-

broek in handen van Jans van Cronenburch. De schout-
ambachten zullen ten eeuwigen dage tezamen blijven,
omdat de „goede lüdequot; van Hoogkarspel, Lutjebroek, en
Grootebroek „te zamen en onversceydenquot; één poortrecht
hebben en ook (en dat is wel het voornaamste), omdat de
„ludenquot; van Hoogkarspel en Lutjebroek Wouter Ghtsz.
en Jonge Geryt zijn broeder het geld betaald hebben, dat
zij op het schoutambacht van Hoogkarspel en Lutjebroek
„bisonderquot; hadden staan. We zien in dit feit, gevoegd
bij den aanhef van dit charter, waarin de hertog zegt:
„ende zunderlingen want wij aengesien hebben sulken
last ende oncost als si lange tijt geleden hebben in onsen
oerlogen van Vrieslant (Midfriesland), ende van Ar kei
ende noch dagelix liden in der besettinge onser Stede van
Staverenquot;, dat de financieele omstandigheden ook hier
weder hun rol speelden. We doen goed dit financieele ele-
ment, dat we ook in de vorige paragraaf naar voren
brachten, bij iedere gebeurtenis in de stadrechtsverlee-
ningspolitiek in Westfriesland helder voor oogen te hou-
den. In het handvest wordt verder bepaald, dat de schout
van Hoogkarspel en Lutjebroek van 's heeren wegen de
door de Hoogkarspelers en Lutjebroekers gekozen raads-
lieden zal beëedigen „na inhout hoerer hantvestequot; en
voortaan ieder jaar, zooals de schout van Grootebroek
de raden aldaar pleegt te beëedigen. Hierin zien we, dat
de schoutenambachten weliswaar door één schout n.1.
die van Grootebroek werden bediend, doch dat zij niet
tot één schoutenambacht werden samengesmolten en zoo-
doende ten eeuwigen dage door een personeele unie met
elkander werden verbonden.

In 1406 werd Zwaag onder het poortrecht van Hoorn
gebracht, wat reeds in hetzelfde jaar tot moeilijkheden
leidde, die in een handvest van hertog Albrecht van 24
November 1406 werden beëindigd. De punten, die de

hertog hierin noemt, wil hij die van Zwaag „vast ende
gestadequot; gehouden zien „van onser Stede van Hoorn
ende van enen ygelijckenquot;. Ten eerste zullen de twee
schepenen van Zwaag met de schepenen van Hoorn „te
vonnisse gaen ende recht wijsenquot; en de raad van Zwaag
zal evenzeer met den raad van Hoorn „te rade gaen ge-
meen mit malcanderen, alst daer toe behoordtquot;. De
„goede lüdequot; van Hoorn en Zwaag zullen hun pond-
schot rekenen en gelden ,,te samen pondt ponde gelijc
mit malcanderen, alst daer toe behoordtquot;. De schepenen
en raden zullen hun landschot rekenen en gaderen „bi
hoiren poirterenquot;. Omdat de hertog wenscht, dat hij quot;de
„goede ludenquot; van Zwaag „volcomelijc ende wail ghe-
houden wil hebbenquot;, beveelt hij schout, schepenen en
raad en gemeene poorteren van Hoorn om de poorteren
van Zwaag „mit hun gemeen (te) kennenquot; in één poort-
recht en dat zij de poorteren van Zwaag zullen „pach-
ten ende zettenquot; „ te pondenquot; gelijk de poorters van
Hoorn en met hen te vereenigen „zondor vertrecquot;, daar
zij „gemeenlijc in enen poirtrecht staen en blijven zullen
als voirscr. isquot;. Voorts beveelt de hertog het gerecht van
Hoorn en elk gemeen poorter aldaar „eiken bijsonderquot;,
dat zij de poorteren van Zwaag „voirstaenquot; zullen
„gelijcken hoir zelffs poirterenquot;. Ongehoorzaamheid
tegen dit bevel van den hertog zal gestraft worden,
„an dien overhorigen live en goeden (te) houden ende (te)
verhalenquot;. Den schout van Hoorn wordt bevolen, dat
hij de ongehoorzamen „zonder merrenquot; voor den hertog
en zijn raad zal dagen. Geschiedde er in deze punten of
in andere „eenich geschil ofte twistequot;, dat houdt de her-
toch het „verclaerenquot; ervan aan zich. Dit stuk geeft
dus een duidelijk beeld van de tegenwerking, die Hoorn
tegen 's heeren voeging van Zwaag onder het Hoornsche
poortrecht meende te moeten doen. Tevens is het over-
duidelijk, dat de hertog Hoorn's verlangen op dit punt

eenvoudig ter zijde legde om zijn nieuwe bestuurspoli-
tiek in de heerlijkheid Westfriesland met kracht door te
zetten.

Op i6 Juli 1408 voegde hertog Willem de dorpen
van de Veenhoop onder het stadrecht van Hoorn. Deze
dorpen waren Berkhout, de Gooren, Mysen, Oudendijk,
de Beets, Grosthuizen, Scharwoude en een deel van
Schardam en de tusschenliggende gehuchten

De Veenhoop zal blijkens paragraaf i van dit hand-
vest „hebben en gebruyckenquot; hetzelfde poortrecht en
vrijheden als Hoorn van den hertog en zijn voorvaderen,
graven van Holland, „bescreven en onbescrevenquot; tot
dien dag verkregen heeft. De Veenhoopers zullen terecht
staan binnen Hoorn en onder de schepenen aldaar, die,
„ende anders nyemantquot;, over hen zullen „wysenquot;. De
omschrijving van de „vryhedenquot; van de Veenhoop zegt,
dat alle behuisde „scoubarmwegequot; met vijf en twintig
roeden aan weerszijden er onder zullen vallen en boven-
dien alle behuisde „hoeftstedenquot; buiten deze wegen ge-
legen. De drie rijksten van iedere ban van de Veenhoop
zullen vier „vreedmakersquot; kiezen, die de schout van
Hoorn beëedigen moet. Dit viertal zal ieder jaar het
landschot rekenen en de „innige wege ende wateringequot;
keuren en schouwen met den schout of één van het ge-
recht van Hoorn. Buiten de „vreedmakersquot; mag niemand
keuren maken in de bannen van de Veenhoop. Voorts
zullen de „goede ludequot; van de Veenhoop ongescheiden
„wesen en blyvenquot; van Hoorn „tot eeuwigen dagenquot;.

Op zo Juni 1408 volgde een bevel van den hertog
aan Hoorn om de Veenhoop in haar stadrecht op te
nemen. Het bevel wordt gegeven „mit Sonderlinge eern-

stenquot; en op „lijffquot; en op „goedquot;; die van Hoorn moeten
de „goede luden van den Veenhoop annemen ende hun
verantwoerden in allen saeken als zy hoeren poorteren
schuldich zijn te doen, ende des in geenre wijs en latenquot;.
Ongehoorzaamheid tegen dit bevel zal den hertog „an
hem houden en verhalen, als an denghenen die hem van
zijn „heerlicheden verminderen woude, sonder ver-
drachquot;. We zien dus, dat de hertog bij voorbaat al geen
warme instemming met zijn beslissing verwachtte van
de zijde van Hoorn, hetgeen niet vreemd is, als men het
in het voorgaande besprokene met betrekking tot Zwaag
bedenkt.

Betreffende Medemblik, vinden we twee stukken van
2 Februari 1414. In dit jaar werd het baljuwschap Me-
demblik opgeheven. Blijkens de stukken zijn bij deze
gelegenheid verschillende bannen onder het stederecht
van Medemblik gebracht, wat op denzelfden dag ook ge-
beurde met Wijdenes en Oosterleek, die onder het stede-
recht van Schellinkhout kwamen. Onder het poortrecht
van Medemblik kwam bij de opheffing van het Oosterbal-
juwschap Wervershoof'): „want onsen dorp van Wer-
versoof alsoo niet gelegen en is, dattet alleen op een stede-
recht staen machquot; luidt de motiveering. Wervershoof
mag „alsulcker handvesten, vryheden ende rechten,, als
de steden Medemblik en Schellinkhout hadden verkre-
gen gebruiken. Dit dan behoudens 's heeren „wage ende
wissel toe Hoerne, als tot deesen daege toe gewoonlijc ge-
weest heeftquot;. Aan het dijkrecht verandert niets; de kaste-
lein van het huis te Medemblik zal dit „bedryvenquot; zooals
voordien de baljuw dit deed. De „indicken, sluysen ende
anders dat hooren landen toebehoortquot;, zullen „verschey-
denquot; wezen van Medemblik, zoodat zij hun „hemraetquot;
mogen nemen, zooalsi zij dat tevoren deden. De vijftien

rijksten zullen vier „vredemaeckersquot; kiezen voor de tijd
van een jaar, die door den schout van Medemblik be-
eedigd zullen worden. De vredemakers zullen keuren
maken in den ban van Wervershoof op hun „lande,
wege, wateringe, sluysen ende dergelijcxquot;. De schout van
Medemblik zal met hen schouwen, of één van de vrede-
makers zal hij „machtichquot; maken om dit met de andere
drie te doen. Verder zullen de vredemakers het land
binnen den ban gelegen „verhueren en bestedenquot; en
„scotquot; en „oncostquot; van heo land „gaderenquot;.

Op denzelfden datum werden Oostwoud, Opperdoes
en Almersdorp onder het poortrecht van Medemblik
gebracht, „want onsen dorp van Ostwoud alsoe niet ge-
legen en is dattet alleen op een sterecht staen mach, ende
ooc die van Doese ende Almersdorp tot hiertoe aen den
schoutambacht tot Medenblic gehoort hebbenquot;. Hier zien
we dus tweeërlei motiveering, voor Oostwoud geldt wat
ook voor Wervershoof gezegd was, namelijk dat het niet
geschikt was om „opquot; een afzonderlijk poortrecht te
staen; voor Opperdoes en Almersdorp wordt dit niet ver-
meld doch daar is het motief, dat deze beide dorpen reeds
eerder onder het schoutambacht van Medemblik behoor-
den. Deze drie dorpen krijgen ook de handvesten en
rechten van Schellinkhout. Het gerecht van, Medemblik
rfiag geen keuren op die van Oostwoud leggen dan „byquot;
de vier rijksten van de „prochiequot; van Oostwoud, die
vredemakers zullen zijn in deze parochie. De vredema-
kers moeten door den schout van Medemblik beëedigd
worden. Over het dijkrecht wordt in dit handvest het-
zelfde gezegd als in het handvest van die van. Wervers-
hoof bepaald was.

Alvorens van de toepasselijke verklaring van het stad-
recht der groote steden op de naast gelegen bannen af te
stappen, meenen we goed te doen te vermelden, dat

Brandt') in 1387 een vergrooting van de stedelijke
vrijheid van Enkhuizen vermeldt. Daar de zee land af-
gespoeld had aan de zeezijde, werd toen de stadsvrijheid
met vijf en negentig roeden naar het westen (naar Bo-
venkarspel) langs den weg vergroot en ter weerzijden
van den weg met een breedte van honderd roeden.

Bij de algemeene doorvoering in het Oosterbaljuw-
schap van de stadrechtverleening op 2 Februari 1414®)
vinden we ook ten opzichte van de kleine stad Schellink-
hout dezelfde methode gevolgd worden, als we in het
bovenstaande met betrekking tot MedembUk, Hoorn en
Grootebroek behandelden. Op 2 Februari 1414 werden
namelijk de bannen Wijdenes en Oosterleek onder het
stadrecht van SchelHnkhout gebracht. Wijdenes en Oos-
terleek komen, zooals er in het desbetreffende handvest
gezegd wordt, niet in aanmerking om „up een sterecht
(te) staenquot;; daarom zullen ze onder het poortrecht staan
van Schellinkhout en alle handvesten, vrijheden en pri-
vilegiën daarvan gebruiken. Schellinkhout mag geen keu-
ren op de beide bannen leggen dan „biquot; de drie rijksten
van Wijdenes en één van Oosterleek, die als vredemakers
optreden, ieder in de eigen „prochiequot;. De schout van
Schellinkhout zal ze beëedigen. Het dijkrecht blijft zooals
het is, wordt er in dezelfde woorden als hiervoor in het
handvest van Wervershoof gebruikt werden, gezegd.

Op denzelfden dag'') (2 Februari 1414) werden de
rechten bij dit handschrift verkregen scherper gefor-
muleerd, gewijzigd en uitgebreid in een tweede stuk.
In dit tweede handvest werd vastgesteld, dat drie rijk-
sten van Wijdenes en twee van Oosterleek vijf vrede-
makers zullen kiezen, drie voor Wijdenes en twee voor
Oosterleek. De beëediging van de vredemakers blijft

aan den schout van Schellinkhout, en uitdrukkelijk
bepaalt dit tweede handvest, dat de vredemakers voor
hunne beëediging geen recht mogen doen. Op den
„jairsdachquot; moeten de vredemakers gekozen worden. De
vredemakers zullen „elcx in sinen bedrivequot; (de drie
van quot;Wijdenes in de banne Wijdenes en de twee van
Oosterleek in de banne Oosterleek) jaarlijks landschot
en tienden „gaderen en rekenenquot;. De „oncostquot; zullen zij
„dair of bewaerenquot;. Verder zullen de vredemakers met
den schout van Schellinkhout de „innyngewege ende wa-
teringenquot; schouwen op dezelfde boeten als daar van
ouds op stonden. De schout mag geen keuren maken voor
de „buerenquot; van Wijdenes en Oosterleek „vorder dan
up di van Scellinchoutequot; „tenbiden Vredemakers
voirscr.quot; Was er in de beide bannen iemand die zijn schot
niet wilde betalen, dan zal de schout dit „inpandenquot;.
Stierf één van de vredemakers, dan zouden de overblij-
venden een nieuwe kiezen in zijn plaats. „Hiemradersquot;
zal men kiezen naar de gewoonte. De deken van „Vries-
landquot; noch iemand die voor hem handelt mag de buren
van Wijdenes en Oosterleek verder dagen dan „tot hoe-
ren rechten Zeenstalquot; en hij mag hen niet „te bannen
doenquot;, of zij moeten „mit rechte verwonnenquot; zijn.

Het opvallende van dit stuk is, dat hier niettegen-
staande de juist plaatshebbende toepasselijkheidsverkla-
ring van het Schellinkhouter stadrecht van de buren van
Wijdenes, Oosterleek en ook van Schellinkhout gespro-
ken wordt. Dit bewijst dus, dat in Westfriesland ook na
de stadrechtverleening de burenverhouding in de buur-
schappen bleef bestaan. De stadrechten waren een toe-
voeging aan de buurschapsverhouding, maar tastten deze
niet aan, met of zonder stadrecht bleef de oorspronke-
lijke burensamenleving in Westfriesland voortbestaan.
Het stadrecht en het schoutambacht zijn beide quaestiën
van organieken aard, evenals de vroegere baljuwschap-

pen, die de verhouding van Westfriesland's heer en zijn
Westfriesche onderzaten betrof, doch zij hadden geen in-
vloed op het interne karakter van de Westfriesche sa-
menleving.

Wijdenes en Oosterleek stonden eenige jaren onder het
poortrecht van Schellinkhout, doch zij werden eenige
jaren later, ondanks dat zij er niet geschikt voor waren,
volgens deze beide stukken van 2 Februari 1414 tot een
afzonderlijke stad gemaakt, wat we in het navolgende
nader zullen behandelen. (Zie bladz. 156).

In het voorgaande hebben we bij de motiveering van
de stadrechtverleening aan Opperdoes en Almersdorp ^
lezen, dat zij voordien één schoutambacht met Méd^-
bUk uitmaakten, waarom de verleening van het Medem-
blikker stadrecht voor die bannen voor de hand lag. Ook
in andere stukken hebben we steeds het onverbrekelijke
verband kunnen waarnemen tusschen de schoutambachten
en de steden. Op grond van deze omstandigheid krijgt
het stuk van einde 1413 begin 1414 van graaf Willem
van Beieren een duidelijke beteekenis. In dit stuk vinden
we de schoutambachten van het Oosterbaljuwschap op-
gesomd, die door den graaf aan verschillende personen
worden verleend. We vinden hier de volgende schout-
ambachten opgesomd:

1.nbsp;Het schoutambacht van Abbenkerc (mit de bannen
Twiisch, Midwoude ende Lambrkage).

6.nbsp;Het schoutambacht van Grootebroek (met Boven-
karspel, Lutjebroek en Hoogkarspel,),

9.nbsp;Het schoutambacht van Spanbroec mit de bannen
Hensbroeck, Opmeer ende Obdam,

10.nbsp;Het schoutambacht van Wognem (mitten bannen
Oudebucswoude, Nuwebucswoude ende Wadweyde),

11.nbsp;Het schoutambacht van Scellinchout mitten ban-
nen van Widenesse ende van Oisterleeck),

Bovendien vermelden we het niet in deze lijst opgeno-
men volgende schoutambacht.

Van deze schoutambachten hadden Grootebroek,
Enkhuizen, Medemblik, Schellinkhout en Hoorn reeds
voor 1414 stadrecht verkregen. Op 2 Februari 1414 ver-
kregen de zeven overige schoutambachten eveneens het
stadrecht. Het is dus duidelijk, dat we in de reorgani-
satie van de schoutambachten de voorbereiding moeten
zien van de stadrechtverleeningen van 1414. Hoe on-
scheidbaar de schoutambachtshervorming en de stad-
rechtsverleeningspolitiek zijn, blijkt wel het duidelijkst uit
de instructie aan den nieuwbenoemden schout van Wog-
num Gerbrand Jacobszoon van 19 December 1413^).
Hoewel Wognum eerst enkele weken na de dagteekening
van deze instructie stadrecht verkreeg, wordt in deze in-
structie toch reeds gesproken van de „stede van quot;Wog-
nemquot;. De nieuwe schout moet het schoutambacht „be-
driven ende bewarenquot; tot 's graven „erenquot; en tot 's gra-
ven en 's graven stede „oibairquot;, zooals „een scout en goet

manquot; schuldig is te doen. Na de regeling van de finan-
cieele zijde van het schoutambacht wordt bepaald dat de
schout geen keuren mag consenteeren, die de schepenen
van Wognum zullen maken, dan met consent van West-
friesland's heer: „anders en sullen si van geenre wairde
wesenquot;. Den „goede ludenquot; van het schoutambacht be-
veelt de graaf, dat zij zijn schout „onderdanich, ge-
hulpich ende bistandichquot; zullen zijn in alles, als hij hen
daartoe vermaant. Ongehoorzaamheid zal de graaf aan
den ongehoorzamen houden als aan dengenen, die hem
van zijn „Heerlichede verminderen wildequot;.

Om een indruk te geven van de handvesten^-^wäafbij
den zeven schoutambachten op 2 Februari 1414 het stad-
recht werd verleend, zullen we enkele kenschetsende
trekken weergeven uit het handvest aan Spanbroek.

In den aanhefzegt de graaf, dat het recht en „haer-
comenquot;, waaronder de „goede Luyden ende Ondersatenquot;
over het geheele baljuwschap Medemblik buiten de ste-
den gestaan hebben, zijn „voors, land niet houden noch
gebruken en mogen tot eren ende oirbairquot; van hemzelf
en van zijn dorpen in dit baljuwschap. Op grond hiervan
en om het „ootmoedichs vervolchs willequot; van zijn on-
derzaten (men denke aan de financieele compensatie, zie
de vorige §) heeft de graaf aan zijn „gemeynen Dorpe
ende goede Luden in der voors. Baillieuscipquot;, ook al om
hun trouwe diensten met lijf en goed, die zij in het verle-
den deden en nog zullen doen, en voornamelijk om het
„landt in eren, in zalicheden ende in vreden te setten en
te houdenquot; een „gemeyn Vryhede ende Poortrechtquot;' ge-
geven. Er zullen door den graaf of door zijn schout jaar-
lijks op „nuwen jaersdachquot; zeven schepenen te Span-
broek gezet en beëedigd worden uit de drie en dertig
rijksten.

vier schepenen zullen opleveren, zes in Opmeer waaruit
één schepen, vijf te Hensbroek waaruit eveneens één sche-
pen en vier te Obdam waaruit ook één schepen. Ook
hier zien we dus, dat de plaatselijke autonomie geenszins
opgeheven werd, evenmin als dit geschiedde in Wijdenes,
Oosterleek, Oostwoud enz.

Verder mogen de poorters van Spanbroek dezelfde
handvesten, vrijheden en rechten gebruiken als de stede
Schellinkhout voor dezen heeft ontvangen, behoudens
's heeren „Wage ende wissel tot Hoirnquot;. Hierdoor be-
merken we, dat voor de kleine steden Schellinkhout als
moederstad optrad, zooals Medemblik de moederstad
was van Grootebroek, Enkhuizen, Hoorn en Schellink-
hout.

In de verleening van stadrechten aan de Westfriesche
plaatsen in het Oosterbaljuwschap hebben we dus een
tweeledige methode gevolgd gezien, n.1. i. Twee of meer
dorpen krijgen gezamenlijk één, stadrecht. Dit is, zooals
ook P o 1 s opmerkte, „de eigenaardigheid van het
Westfriesche stadrechtquot;. Niet alleen bij de stadrechtsver-
leeningspolitiek na 1400 (uitzondering was Schellinkhout,
waar het stadrecht in 1402 slechts aan één dorp kwam)
was dit de gewone manier, doch evenzeer was deze han-
delwijs gevolgd ten opzichte van Enkhuizen en Groote-
broek. Het stadrecht van Enkhuizen was blijkens het
handvest van 1355 verleend aan Enkhuizen en Gom-
merskarspel, dat van Grootebroek aan Grootebroek en
Bovenkarspel

2)nbsp;Pols zegt in I, bladz. XVII: „Daar Hoorn geen oorspronkelijk dorp
was, maar in de laatste halve eeuw als handelsplaats was verrezen in de
ban van een ander dorp, vermoedelijk Zwaag, laat zich dit verklarenquot;. Er
bestond wel degelijk een banne Hoorn, die met de banne Dampten het
stadsgebied van Hoorn uitmaakte. Dat Hoorn op het grondgebied van Zwaag
ontstaan zou zijn, is niet mogelijk, daar Zwaag een eigen banne Zwaag
doch niet méér omvat. Vergel. D e V r i e s: Zeew. en quot;Watersch. bladz. 551, 555.
Wat Koster dus opmerkt in zijn „Hoorn in de middeleeuwenquot;, bladz. 2:

2. Een of meer bannen werden gesteld onder het stad-
recht van een reeds bestaande stad. De verhouding van
de bannen tot de steden, onder welker recht zij geplaatst
werden, was verschillend. In het voorgaande hebben we
daarvan twee vormen bezien, n.L:

a.nbsp;De bannen die onder het stadrecht van een be-
staande stad gebracht worden, sturen zelf één of meer
schepenen naar het schepenencollege en hebben ook in
het stedelijk raadsinstituut één of meer afgevaardigden
Dit was b.v. het geval met Lutjebroek, Hoogkarspel (bij
Grootebroek) en Zwaag (bij Hoorn). Deze vorm was
ook de gangbare in de besturen van de kleine steden
zooals het handvest van Spanbroek leerde. Het schepe-
nencollege was samengesteld uit de vertegenwoordigers
van de bannen waaruit de stede Spanbroek gevormd
was. De vertegenwoordiging van de bannen in het be-
stuur van de kleine steden was in verhouding met de

b.nbsp;De bannen, die onder één stadrecht gebracht wer-
den met een bestaande stad, hadden een eigen bannen-
bestuur, bestaande uit vredemakers. Dit was het geval
bij de Veenhoop (bij Hoorn), Wervershoof en Oostwoud
(bij Medemblik) en Wijdenes en Oosterleek (bij Schellink-
hout). Nu vinden we in Wijdenes en Oosterleek nog de
eigenaardigheid, evenals bij de Veenhoop, dat het aantal
vredemakers afhankelijk is van het belang van de ban-
nen en dat het college van de Wijdenesser vredemakers
samen met die van Oosterleek een vredemakers bestuur
vormden voor de beide bannen. Zoowel in de vormen
onder a. weergegeven als in die onder b. werd de plaat-
selijke autonomie gehandhaafd, doch de vorm was ver-
schillend. De eerste vorm was ongetwijfeld meer een

„Een marktplaats voor dergelijke waren (Hoorn) groeide al spoedig in de
ban (cursiveering van mij) van het dorp Zwaagquot;, enz. is dus onjuist, even-
zeer ais de bovengeciteerde veronderstelling van Pols.

De steden van het Oosterbaljuwschap waren dus
twaalf in getal t.w. (zonder hun banneverdeeling, doch
opgesomd naar den naam van de banne die gewoonlijk
als stadsnaam gebruikt werd:

1.nbsp;Medemblik (met deelen van het Houtwoudin-
gher- en Drechtingher ambacht),

Dit waren de twaalf steden, waarin in 1414 het ge-
heele gebied van het Oosterbaluwschap opgedeeld was.
Voortaan waren Medemblik, Hoorn en Enkhuizen de
groote steden van de „Castelryenquot;of„Castelein-
scap van Medemblik en de overige de kleine- of land-
steden.

Hiermede had de stadrechtverleeningspolitiek, wat be-
treft het Oosterbaljuwschap, haar doel en eindpunt be-
reikt, naar de verzekering van deri graaf „tot eeuwigen
dage».

Na de verleening van het stadrecht aan het geheele
gebied van het Oosterbaljuwschap op 2 Februari 1414

volgde spoedig de doorvoering van dezelfde bestuurs-
politiek ten opzichte van het quot;Westerbaljuwschap.

Ook hier vinden we bij de verleening van stadrechten
de methoden toegepast, die we onder het vorige nummer
beschreven, n.1. het plaatsen van één of meer bannen
onder één stadrecht en het plaatsen van bannen onder
het poortrecht van een bestaande stad.

In het zuidelijk gedeelte van de Geestmerambacht vin-
den we het merkwaardige verschijnsel, dat Westfriesche
dorpen onder het stadrecht van een stad in het oud-
Westfriesche gebied Kennemerland werden geplaatst,
n.l. onder dat van Alkmaar. Nu was er in de structuur
van de stadrechten elders in het gebied van den Hol-
landschen graaf en in Westfriesland, althans extern, geen
verschil, We meenen in dit verband echter te moeten
wijzen op de betrekking, die tusschen den Hollandschen
graaf en Vroonen en Oudorp bestond. Vroonen en
Oudorp behoorden tot de Westfriesche bannen, waarop
het stadrecht van Alkmaar toepasselijk verklaard werd.
Daar we niet den oorsprong van 's graven macht in dit
zuidelijk gedeelte van dq Geestmerambacht voor de af-
sluiting van de vredesverdragen met de Westfriesche
ambachten in 1289 kennen, kunnen we niet meer doen
dan op dit verschijnsel wijzen, zonder echter aan deze
omstandigheid conclusiën te verbinden.

We lezen in het vredesverdragmet de Friezen van
het Drechtingherambacht, dat de graaf alle punten in dit
verdrag vastgelegd zal „rechtenquot; of doen „rechtenquot; door
zijn rechter. De rechten, die niet beschreven zijn, zullen
de schepenen wijzen „by sulcken rechtenquot; als de roomsch-
koning Willem II weleer placht te hebben „te Vroome
ende tot Outorpquot;. Wanneer de Hollandsche graaf
roomsch-koning Willem II de hier bedoelde macht in

dit gedeelte van de Geestmerambacht heeft verworven
en of die, nadat deze graaf in 1256 tegen de quot;Westfriezen
was gesneuveld, door zijn opvolger graaf Floris V ge-
handhaafd konden worden, is vooralsnog niet te be-
antwoorden, evenmin als het vraagstuk hoe 's graven
macht zich in dit gebied uitte. Eén feit is echter duide-
lijk, en wel, dat het verband tusschen dit zuidelijke ge-
deelte van de Geestmerambacht en den graaf reeds van
vèr voor den vrede van 1289 dateerde. quot;Wellicht, doch
dit is slechts een veronderstelling, zouden we de toepas-
selijk verklaring van het Alkmaarder stadrecht op deze
streek, die tot de heerlijkheid quot;Westfriesland behoorde,
en hierdoor onder het stadrecht van een stad, die niet
tot deze heerlijkheid behoorde, kwam, als volgt kunnen
verklaren. Misschien lag de reden van deze toepasselijk-
heidsverklaring niet zoo diep en was in 1415 slechts een
practische overweging doorslaggevend, temeer daar het
verschil tusschen het voor quot;Westfriesland als moederstad
optredende Medemblik en Alkmaar formeel-juridisch als
niet groot beschouwd moest worden, daar beide steden
dochtersteden van Haarlem waren.

Men houde in verband met het bovenstaande in het
oog, dat we niet weten wat nu precies het gebied was
in het zuiden van de Geestmerambacht waar graaf quot;Wil-
lem II macht gehad had en of dit gebied als Vroonen
en Oudorp omschreven wel het gansche territoir om-
vatte van Koedijk, quot;Vroonen, Oudorp en Oterleek, dat
op 12 Mei 1415 onder het Alkmaarsche poortrecht werd
gebracht. Op de plaatsnamen alleen afgaande zou men
veronderstellen, dat het niet het geval was.

In het handvest van 12 Mei 1415 zegt hertog quot;Wil-
lem VI, dat zijn „goede lüde ende gemeen ondersatenquot;
van de genoemde dorpen „lange in crancke regimente

gestaan hebbenquot; en dat zij zich „mit sulken rechten ende
haercomenquot; als zij tot dien gebruikt hebben, niet „ge-
houden noch gedoen en mogenquot; tot 's graven en zijn
dorpen eer en „oirbaerquot;. We merken dus op, dat de
motiveering, tenminste de formeele, dezelfde is als die
welke bij de stadrechtverleeningen in het Oosterbaljuw-
schap werd gebruikt. Het eigenlijke motief, dat we met
betrekking tot het Oosterbaljuwschap in de financieele
vergoeding aan den graaf zagen optreden, zal in het
Westerbaljuwschap wel evenzeer tot de verleening van
de stadrechten hebben bijgedragen.

De graaf zegt verder, dat hij tot deze toepasselijk-
heidsverklaring van het Alkmaarder stadrecht is geko-
men om „oetmoedichs vervolchsquot; wille van de „goede
ludenquot; en om menigen trouwen dienst, dien zij hem dik-
wijls gedaan hebben „mit hoeren lyve ende goedequot;. Dit
„goedequot; wijst waarschijnlijk ook weder op de finan-
cieele zijde van de quaestie. De graaf zegt „sunderUn-
genquot; de bedoeling te hebben om hen in „saligen ende
beteren regimente te bringenquot;. Op grond van deze over-
wegingen geeft de graaf bij deze „brievequot; dq vrijheden,
privilegiën en rechten als daarin beschreven staan. In
de „brievequot; wordt in de eerste plaats bepaald, dat geen
geestelijke rechter iemand van de bedoelde „goede ludenquot;
verder zal dagen dan voor hun eigen „outairquot; en ze niet
„te banne doenquot;, voordat zij met alle rechten verwon-
nen zijn.

Het tweede punt doet zien, dat er in de genoemde
dorpen vredemakers zullen regeeren; welken regeerings-
vorm we ook reeds bij de toepasselijk verklaring van het
stadrecht van een nabij gelegen stad op eenige bannen
in het Oosterbaljuwschap hebben leeren kennen. We
lezen, dat de vredemakers ieder gegoed moeten wezen
tot „vijftich nobelen toe of dairbovenquot; „in denselven
onsen landequot;. Ieder van de genoemde dorpen had blij-

kens de zesde bepaling van dit handvest vijf rijksten.
De vijf rijksten van ieder „kercksoeckingequot; (kerspel) zul-
len vijf goede knapen kiezen uit het district om het schot
te zetten en ieder naar zijn „goede (te) pachten ende (te)
pondenquot; naar redelijkheid en „nyemant andersquot; zal dit
doen. Waar we uit het behandelde onder I weten, dat
de genoemde werkzaamheden specifieke deelen van de
taak van de vredemakers waren, kan men aannemen,
dat de door de vijf rijksten van iedere „kerksoekingequot;
voor dit district aan te wijzen lieden inderdaad de vre-
demakers waren. In de zevende bepaling wordt uitdruk-
kelijk aan het gerecht van Alkmaar verboden om keuren
te maken voor de genoemde dorpen of vredemakers te
zetten „dan bi vive die rijcxte in eiken kerczoeckinge voir-
noemtquot;. Dit wil dus zeggen dat voor het vredemakers
gerecht! van het district van de vier dorpen geen lieden
buiten de candidaten, die door de rijksten benoemd
waren, genomen mochten worden.

Het schoutambt voor het gebied van de vier dorpen
kwam niet aan den schout van Alkmaar toe. Artikel 9
van het handvest bepaalde, dat 's heeren rentmeester
van „Kenemerlant ende van Vrieslantquot; of iemand die
hij het van 's heeren wege bevelen zal, rechter zal zijn
met de vredemakers. Hierdoor was de rentmeester be-
voegd om den schout van Alkmaar te bevelen om met de
vredemakers te rechten, doch dit was een afgeleid recht,
in oorsprong bleef het recht bij den rentmeester. De taak
van den rentmeester wordt in artikel 9 nader omschre-
ven. We lezen daar, dat de rentmeester met alle vrede-
makers of „mitten meerre deelquot; zal rechten over hen,
die in het gebied van de vier dorpen woonachtig zijn,
over 's graven rente van de „vroonlande, tyenden, vis-
scherienquot; en over andere „goede ende stuckenquot;, die 's gra-
ven rentmeester heeft „up te bueren ende te berechten
tot allen tiden als hun dat goetduncken salquot;. Degene,

die door den rentmeester ten rechte gedaagd werd en
niet verscheen, zou zooveel boete betalen „als van outs
costumelic heeft geweestquot;. Alle „banne ende boetenquot;,
die den rentmeester „verschinenquot;, zal 's graven rentmees-
ter „aenbrengen en overleverenquot; aan 's graven schout te
Alkmaar, die de boeten zal „inpanden ende upbuerenquot;
en aan den graaf „goede rekeninge ende bewisingequot; daar-
van heeft te doen. De rentmeester zal twee „beestscut-
tersquot; zetten, welke bepaling we bespreken in Hoofdstuk
V, paragraaf i.

Aan de hand van het in dit charter bepaalde over de
vredemakers, kunnen we ons een duidelijke voorstelling
vormen van de plaats van het vredemakers gerecht in
deze dorpen.

Paragraaf 4 van dit handvest zegt, dat 's graven ge-
recht te Alkmaar nooit eenige „exchijnzequot; zal mogen
zetten op de „levendige beestenquot; van de bewoners van
dit gebied. Hierin uit zich een beknotting van de rechten
van Alkmaar ten opzichte van de bannen die onder
haar stedelijk recht geplaatst werden.

De overige bepalingen houden het een en ander in
over het waterschaps- en het kerkelijke recht, terwijl
de elfde bepaling zegt, dat den onderzaten alle „brueken,
forfeyten en misdadenquot;, die tot dien tegen den graaf
en zijn heeriijkheid gedaan zijn, vergeven worden, uit-
gezonderd „moort, moortbrant, vrouwen vercraft, ree-
roef ende doitslagen die onvergouden sijnquot;.

Paragraaf 12 van dit handvest houdt de toepasselijk-
heidsverklaring van het Alkmaarsche stadrecht in. De
graaf zegt, dat „ewelic duerendequot; het gebied van „hoir
alre bannequot; en allen, die in dit gebied wonen of zullen
wonen, alle „alsulkequot; vryheden, privilegien, poortrechten
ende handvesten en alle rechte niet uutgesceidenquot;
zullen hebben zooals Alkmaar nu heeft of nog krijgen
zal om „gezamentlijc een stede, een vryhede ende een

Verdere voegingen onder het stadrecht van andere
steden vonden in het Westerbaljuwschap niet plaats.

De vorm, dien wij ook in het Oosterbaljuwschap bij
de stadrechtverleeningen opmerkten, n.1. het brengen van
meerdere bannen onder één stadrecht, kwam ook in het
•Westerbaljuwschap voor in de steden Langendijk, Nie-
dorp en Barsingerhorn.

Blijkens een handvest van 12 Mei 1415^) werden
Langendijk, Noordscharwoude, Zuidscharwoude, Oud-
karspel en Broek op Langendijk onder één stadrecht ge-
plaatst. In de geheele stede Langendijk waren vijftig
rijksten, uit welken ieder dorp twee schepenen naar het
stedelijk schepenencollege afvaardigde, uitgezonderd
Broek op Langendijk, dat slechts één schepen zond.

De stedelijke vrijheid omvatte al hetgeen, dat onder
de bannen van de vijf dorpen begrepen was. Uitdrukke-
lijk werd in dit handvest bepaald, dat het stadsbestuur
de stad Langendijk niet „verzettenquot; mocht noch er geld
op leenen of er lijfrenten op verkoopen. Schout en sche-
penen zouden „te recht sitten ende vierschaer houdenquot;
binnen twintig roeden voorbij de Noordscharwouder
kerklaan en niet in een „tavernequot;De stedelijke vrij-
heid werd tevens tot één schoutambt gemaakt, waar de
graaf „alst (hem) genuegen salquot; een „goeden manquot; zet-
ten zou om zijn schout aldaar te zijn. Schellinkhout trad
weder op als moederstad, blijkens de tiende bepaling
van dit handvest, inhoudende, dat de Langendijkers
naast de bepalingen van dit handvest zullen „mede heb-
ben ende gebruken suiker vryhede, privilegiën ende hant-
vesten van rechte als (zijn) getrouwe stede van Scellinc-
houtquot;; uitgezonderd heervaart en „dienstquot; die ongewij-
zigd blijven. Deze laatste regeling is voornamelijk daarom

van belang, omdat hierin dezelfde moederstad Schellink-
hout voor het Westerbaljuwschap optreedt als voor het
Oosterbaljuwschap het geval geweest was.

Op 12 Mei 1415^) verkregen ook de bannen Oude
en Nieuwe Niedorp een gemeenschappelijk stadrecht.
Deze nieuwe stad zou voortaan den naam Niedorp dra-
gen. In het hierover handelende handvest werd bepaald,
dat Oude Niedorp voor het schepenen college uit twintig
rijksten vijf schepenen zou afvaardigen en Nieuwe Nie-
dorp uit haar vijftien rijkdommen twee schepenen. Ook
voor de stede Niedorp trad Schellinkhout als moeder-
stad op.

De bannen Barsingerhorn en Haringhuizen verkregen
op 12 Mei 1415 ook een gemeenschappelijk stederecht.
De bepalingen uit het handvest, waarbij dit verleend
werd, zijn dezelfde als die voor Niedorp, behalve dat
het aantal rijksten hier anders was, n.1. in Barsingerhorn
waren vijf en twintig rijksten, waaruit vijf schepenen
gekozen werden en in Haringhuizen vijftien, waaruit
twee schepenen. De voorrechten enz. van Schellinkhout
verkreeg ook deze nieuwe stad; terwijl ook hier de be-
staande „heervaerden en dienstenquot;-regeling uitdrukkelijk
gehandhaafd bleef.

Van 12 Mei 1415 zijn ook de beide handvesten, waarin
aan Schagen en Winkel stadrecht werd verleend. De
motiveering, waarom de „goede lüde ende gemeyn buerequot;
van Schagen het stadrecht verkregen, is geheel dezelfde
als in de reeds behandelde stadrechtverleeningen. In
Schagen werd naast de schepenen ook een radencollege
ingesteld. Op deze stede mocht ook, evenmin als op de
reeds behandelden, geld geleend worden noch lijfrenten
opgekocht worden.

Naast de in dit handvest genoemde rechten verkreeg
Schagen ook dezelfde „vryhede, privilegiën ende hant-
vesten van rechtequot; als Schellinkhout. Ook hier werd de
bestaande regeling van „heervaert ende dienstquot; gehand-
haafd.

Deze stadrechtverleening aan Schagen is evenals die
aan Winkel een verleening van dit recht aan één banne,
wat dus te vergelijken is met de stadrechtverleening aan
Schellinkhout in 1402.

Het handvest aan de „goede luden ende gemeen buerequot;
van Winkel komt overeen met dat van Schagen; ook
hier vinden we bovendien Schellinkhout weder als moe-
derstad optreden.

We vinden dus, dat in het Westerbaljuwschap op 12
Mei 1415 de volgende gebieden onder stadrecht werden
gebracht:

a. Langendijk, b. Oudkarspel, c. Noordscharwoude,
d. Zuidscharwoude, e. Broek op Langendijk.

6.nbsp;In de zesde plaats vermelden we nog de bannen die
onder het stadrecht van Alkmaar werden geplaatst:
a. Koedijk, b. Vroonen, c. Oudorp, e. Oterleek.

In het gebied van het vroegere Westerbaljuwschap
bleven nog eenige streken bestaan, die geen stadrecht
verkregen; dit gebied kunnen we met de volgende mo-
derne bannenbenamingen ongeveer aanduiden, hoewel
het nietbewezen geacht mag worden, dat inderdaad
alle genoemde bannen bestonden:
de banne Eenigenburg,
de banne Harenkarspel,
de banne Warmenhuizen,
de banne St. Maarten,
de banne Valkoog,
de banne Veenhuizen,
de banne Ursem,
de banne Burghorn in de Nedorpingher ambacht.
De eerste vijf genoemde bannen liggen in het noorden
van de Geestmerambacht en vormen één aaneensluitend
gebied bij de kasteelen Eenigenburg en Nieuwendoorn.
Veenhuizen ligt afzonderlijk ten oosten van den Heer-
hugowaard en Ursem ligt evenzeer afzonderlijk ten noor-
den van Mysen in het noord-oosten van de Schermer.
Burghorn grensde aan de Geestmerambacht doch ver-
kreeg als latere bedijking uiteraard in 1415 nog geen
stederecht doch pas in 1462 wat dus niets verwonder-
lijks heeftAnders kan het zijn met Ursem en Veenhui-
zen; hoe het mogelijk was dat deze bannen niet onder
het stadrecht van een naastliggende stad geplaatst wer-
den of een afzonderlijk stadrecht verkregen, is mij door
gebrek aan gegevens nog onverklaarbaar.

Over de vijf bannen in het noorden van de Geestmer-
ambacht Eenigenburg, Harenkarspel, Warmenhuizen, St.
Maarten en Valkoog kunnen we evenmin zekerheid

1)nbsp;De Vries: Zeew. en watersch. onder Geestmerambacht en Schager
en Niedorper kogge.

verkrijgen als omtrent Veenhuizen en Ursem. Pols
zocht voor dit gebied een verklaring in den eigenaardi-
gen toestand van dit landsgedeelte. Hij zegt, dat door dit
territoir tot aan den tijd van de latere groote bedijkingen
de eenig bruikbare toegang te land naar Westfriesland
liep. Door het slot Eenigenburg aan de Zijpe in bedwang
gehouden, schijnt, volgens P o 1 s dit gebied reeds eer-
der dan het overige Westfriesland onder de macht van de
Hollandsche graven gekomen te zijn. Verder meent hij,
dat eenige deelen ook reeds vroeger in handen van bij-
zondere heeren gekomen zouden zijn, zooals de abdij
van Egmond, de heer van Akersloot en de heer van Eg-
mond, die zich reeds vroeg met bedijkingen bezig ge-
houden zouden hebben. Het is niet onmogelijk dat dit
vermoeden van Pols juist is, doch de aangevoerde be-
wijsplaatsen willen mij niet overtuigend voorkomen,

We constateeren slechts, dat de stadrechtverleeningen
voor het overgroote deel van de Geestmerambacht heb-
ben plaats gevonden. De genoemde bannen, waarvoor
we geen stadrechtverleeningen of toepasselijkverklarin-
gen van stadrecht van bestaande steden hebben leeren
kennen, behoeven ondertusschen van deze stadrechtsver-
leeningspolitiek niet uitgesloten te zijn gelaten, als zij ten-
minste reeds in de huidige bannenvorm bestonden, doch
bij gebrek aan gegeven nemen we aan dat ze geen stad-
recht verkregen.

Tenslotte resteert nog Wieringen te vermelden als nog
niet behandeld gebied van het Westerbaljuwschap. Wie-
ringen kreeg op 12 Mei 1415 nieuwe voorrechten doch
ontving nog geen stadrecht. De stadrechtverleening aan
dit eiland vond eenige jaren later plaats

3)nbsp;Pols noemt op bladz. XX deel I deze nieuwe rechten doch geeft geen
verdere vindplaatsen op.

In het Westerbaljuwschap werd dus evenzeer als in
het Oosterbaljuwschap de stadrechtverleeningspolitiek
toegepast, hoewel we hiervan ons een niet zoo duidelijk
beeld konden vormen als met het Oosterbaljuwschap het
geval was.

Tenslotte rest ons nog de stadrechtverleeningspolitiek
ten opzichte van het Noorderbaljuwschap, het laatste
Westfriesche baljuwschap, te behandelen. Het Noorder-
baljuwschap is vooral ook daarom belangwekkend, om-
dat wij hier reeds vroeg een verleening van den graaf
van het geheele baljuwschap aan een ambachtheer-leen-
man zien optreden.

De mogelijkheid om gedeelten van Westfriesland aan
ambachtsheeren in leen te geven had de graaf zich reeds
in het landrecht van 1299 uitdrukkelijk voorbehouden.
Dat van deze mogelijkheid inderdaad gebruik gemaakt
IS, bewijzen de gegevens hieromtrent betreffende Texel.
In het landrecht van 1299 lezen we over de ambachts-
heeren, dat de baljuw of de „ambachtsherequot; of de schout
geen vrijen man „ter boetenquot; winnen mag dan met vrije
lieden.

Het landrecht van 1310is over de ambachtsheeren
wat uitvoeriger. Na een herhaling van de genoemde be-
paling van het landrecht van 1299 wordt hier verder ge-
zegd, dat, als een ambachtsheer of iemand die anders-
zins leenman van den graaf is, niet zou willen zweren
het geschreven recht den Friezen „vastelike te houdenquot;
en evenzeer al het Kennemerrecht beschreven of onbe-
schreven, de Friezen niet voor hem terecht zullen staan
en dat niemand hem goed dat hij van den graaf „te lienquot;

houdt, geven zal totdat hij het „Vriesen rechtquot; heeft be-
zworen. Voorts wordt bepaald dat de ambachtsheeren
die van den graaf beleend zijn een schout onder zich
mogen zetten „ende onder hem niementquot;.

Het handvest van 29 September 1314^), waarbij graaf
Willem zijn land Texel, — tot dien was Texel blijkbaar
in 's graven boezem gebleven — aan zijn broeder Jan
van Henegouwen in rechten leen geeft, met alles wat
daar toebehoort „het sy aen rente, joff aen vervalle, joff
aen zievont, biede an hoghen ende an laghenquot; is een lo-
gisch gevolg van het in de beide landrechten bepaalde.
Het leen Texel wordt door den graaf als erfelijk leen aan
zijn broeder gegeven, zooals in dit charter uitdrukkelijk
gezegd wordt. Op deze verleening volgde op 19 Decem-
ber een bevestiging van Jan van Henegouwen, dat hij
Texel in leen ontvangen heeft: „asseneit Ie terre de Tes-
sel en Frise et tout chou quy apparteint, soit en rentes,
soit en eschanges, soit en trueves de Ie mer, et en toutes
justices, enfi qu'illa tenit jusques au jourd' huy, gisant
entre Damckzie et Maersdiepte et Ie Vlyequot;.

De nieuwe heer van Texel droeg zorg, dat zijn gebied
onder dezelfde rechten bleef als het overige Westfries-
land, zooals een charter van 15 Juni 1317®) doet zien,
waarbij Jan van Henegouwen den Texelaars hetzelfde
recht gaf als die van de Houtwoudingher- en Drechting-
her ambacht van zijn broeder den graaf van Holland
hadden ontvangen.

In 1356 wordt Jan van Blois heer van Texel; op 28
Maart van dat jaar beloven „Schoute, Mannen, Sche-
penen ende gemeente van Texelquot; hem als heer te huldi-
gen en hem te zullen doen wat ,, goede getrouwe luyden
haeren Heere schuldig zyne te doenequot;.

Op 28 Augustus 1367 hernieuwde Jan van Blois het
handvest, dat Floris V in 1289 aan de Texelaars had
verleend, waardoor dus het in dit vredesverdrag bepaal-
de van kracht bleef. Hierna volgden verschillende ver-
leeningen van rechten door den heer elkander op b.v.
van 6 December 1372van 15 December 1377'), van
30 April 1380quot;), van 20 April 1383®), van 20 Juh
1389 en van i October 1395Het handvest van 1389
IS voornamelijk daarom van belang, daar de Texelaars
de rechten, die zij tot wederzeggen ontvingen, hierbij ten
eeuwigen dage verkregen.

Toen de heerlijkheid Texel door het sterven van den
laatsten leenman aan de graaflijkheid van Holland te-
ruggevallen was, gaf de graaf op 27 Januari 1399 zelf
weder eenige rechten aan Texel.

Op 26 Maart 1415®) ontving Texel stederecht. De
motiveering van deze verieening van stadrecht is weder
dezelfde als die van de andere stadrechtverleeningen. In
Texel zouden dertien schepenen zijn, uit de „kercsoekin-
ge then Westenquot; drie; uit die van de „Burchquot; vier; uit die
van de „Waelquot; drie; uit die van „Oistereyndequot; drie, die
door den schout in de kerk van den Burg op goeden Vrij-
dag voor den middag „bi sinen eedequot; gekozen moeten
worden uit „den rijcxten, vroetsten ende redelicxsten
knapenquot;. De schout zal voorts de schepenen beëedigen
om recht en vonnis te wijzen naar de handvesten en keu-
ren van de stad Texel. In de Burg zullen schout en sche-
penen hun „dincxtal houden ende besittenquot;. Op den

dag dat de schepenen verkozen zijn moeten zij in ieder
van de vier „kercsoekingenquot; een raadsman kiezen, die
door den oudste van de aftredende raadslieden beëedigd
zullen worden.

De taak van de raadslieden was het „stede goet te
ontfaenquot; en uit te geven en daarvan rekening en „be-
wysingequot; te doen binnen de eerste maand dat zij uit hun
dienst gaan ten overstaan van de nieuwe en oude sche-
penen en de nieuwe raadslieden; deden zij dit niet dan
verbeurden zij tien pond en moesten dan alsnog rekening
en verantwoording doen.

De schout zal eer hij ,bewindenquot; zal om eenig recht
in de stede te doen „ten Heyligen zweerenquot; dat hij alle
rechten, handvesten en keuren van de steden zal „hou-
denquot;, zooals een „gued man sculdich is te doenquot;. Deze
eed zal den schout afgenomen worden door den oudste
van de vier raadslieden.

De graaf belooft, dat hij noch zijn nakomelingen Wil-
lem Simonz. ooit zal zetten of doen zetten als baljuw,
schout of rentmeester binnen de stede Texel. Verder zegt
de graaf toe, dat hij geen baljuw zal zetten of doen
zetten in Texel, waarin dus de opheffing van het Noor-
derbaljuwschap besloten ligt.

De rechten, in dit handvest beschreven, worden door
den graaf „tot ewigen dagenquot; verleend.

Hertog Philips beloofde aan de Texelaars in 1442
om nooit de hooge noch de lage gerechten te verkoo-
pen. Dit is een belangrijk punt, daar we hierdoor weten,
dat het gerecht in vollen omvang onvervreemdbaar aan
die van Texel zou blijven. Tevens bewijst dit, dat stad-
recht en het zijn van ambachtsheerlijkheid elkander niet
raakten. Was er een ambachtsheer, zoo leerde ons het
landrecht van 1310, dan kon die een schout aanstellen.

als het een lage heerlijkheid, of een baljuw als het een
hooge was; ontbrak de ambachtsheer, dan kon de graaf
dit zelf doen of hij kon het recht om schouten aan te
stellen verkoopen b.v. aan de stad.

Ten onrechte zegt Pols') dus, dat hertog Philips
door de vestiging van talrijke heerlijkheden een afwij-
king bracht in de politiek van de vroegere graven. In
het voorgaande zal gebleken zijn, dat er reeds voor her-
tog Philips, zooals voor Texel bewezen is, heerlijkheden
in Westfriesland gevestigd waren, zoodat Pols' op-
merking, dat de heerlijkheden vroeger in Westfriesland
onbekendquot; waren, onjuisi^ is. Zijn opvatting, dat, als er
een heer was, de dan eventueel bestaande stad, die wat
begrenzing aanging, samenviel met de heerlijkheid, geen
vrije stad meer was, is in zooverre juist, dat de schouts-
aanstelling, of juister de hooge en de lage heerlijkheid,
waarvan de schoutsaanstelling een uiting was, niet meer
bij den graaf maar bij den ambachtsheer lag. Nu ver-
andert deze situatie, schoutsaanstelling enz. bij den graaf
of bij den ambachtsheer aan de postie van het zijn van
stad, dus aan de stedenbestuurspolitiek, feitelijk niets.
Wat een graaf deed in een z.g. vrije stad deed nu de am-
bachtsheer in een onvrije; waarop de tegenstelling, zoo
die dan al recht van bestaan zou hebben, vrije stad tegen-
over onvrije stad, zou berusten is dus niet duidelijk.

Aan de hand van de gegevens betreffende Texel was
een wijzen op deze verhouding tusschen ambachtsheer-
lijkheid en stad gemakkelijk en tevens noodzakelijk voor
hetgeen we in de volgende afdeeling zullen behandelen.
Men houde dus in het oog, dat het uitgeven van am-
bachtsheerlijkheden, al vallen deze ambachtsheerlijkhe-
den dan ook samen met de gebieden van de bestaande
steden, niets aan het stadrecht als zoodanig verandert.

In het voorgaande hebben we gezien, dat aan het ge-
heele Noorderbaljuwschap stadrecht verleend werd; we
vinden in dit baljuwschap ééne stad, die eenzelfde stads-
gebied heeft als het voormalige Noorderbaljuwschap:

Hiermede waren dan de drie baljuwschappen van de
heerlijkheid Westfriesland verdwenen en was het ge-
heele gebied van deze heerlijkheid onder stadrecht ge-
bracht, behoudens misschien enkele deelen van het Wes-
terbaljuwschap.

Het Ooster- en Noorderbaljuwschap waren echter
zooals vaststaat geheel en al onder stadrecht geplaatst;
in 1415 was de eerste periode van de stadrechtverlee-
ningspolitiek afgeloopen.

Dat we in het volgende de staatkundige gebeurtenissen
van algemeenen aard zoo uitvoerig behandelen vindt
zijn oorzaak in de omstandigheid dat deze gebeurtenis-
sen de achtergrond vormen van hetgeen er na 1426 in
Westfriesland geschiedde.

In 1417 was Willem VI, graaf van Holland en Zee-
land, heer van Westfriesland, overleden, 's Graven doch-
ter Jacoba werd tot gravin van Henegouwen ingehul-

i) Als bronnen voor den staatkundigen toestand, zooals die zich na den
dood van graaf Willem ontwikkelde, werden voornamelijk Wagenaar en
Gosses en Japiksé gebruikt.

digd, doch in de drie gewesten aan de Noordzee uitte
zich reeds terstond een oproerige beweging tegen de gra-
vin, welke zich voornamelijk openbaarde in de kabel-
jauwsche partij. Aanvankelijk was de tegenstand in Hol-
land, Zeeland en Westfriesland niet sterk en vond de in-
huldiging overal plaats behalve in Dordrecht. Door het
verleenen van vele voorrechten werd de eerste ontevre-
denheid, afgezien van in Dordrecht, nog bezworen.
Voorloopig scheen alles zich rustig te zullen ontwikke-
len, totdat de oom van gravin Jacoba, Jan van Beieren,
bisschop van Luik, zich tegenover haar plaatste en zich
met steun van de kabeljauwschen een weg begon te ba-
nen naar de macht in Holland, Zeeland en Westfries-
land.

De bisschop trok naar Dordrecht, waar hij als ruwaard
van de landen aangenomen werd. Ook den Briel schaar-
de zich weldra aan de zijde van Jan van Beieren. In de
andere steden was het succes niet zoo groot. Afgezien
van de beide genoemde plaatsen weigerden alle steden
den bisschop als ruwaard te erkennen, wat eigenlijk voor
de hand lag, daar wijlen graaf Willem in zijn testament
den wensch geuit had, dat zijn dochter Jacoba met Jan,
hertog van Brabant, zou trouwen en daar er geen reden
was om te veronderstellen dat deze wensch niet opge-
volgd zou worden, was het vreemd om nu reeds over
een ruwaard te denken. Jan van Beieren kwam dan ook
spoedig tot de slotsom, dat voor het verkrijgen van de
heerschappij het geweld zijn hulp zou moeten verleenen;
hiervoor boden Jan van Egmond en Willem van Arkel
den gewenschten steun. Spoedig waren Gorkum en het
slot van Arkel in handen van kabeljauwschen. Gravin
Jacoba wist deze eerste militaire resultaten van haar
tegenpartij weder ongedaan te maken nog voor het jaar
1417 een einde genomen had.

van Brabant, die volle neef en nicht waren, werd met
speciale toestemming van den paus in het voorjaar van
1418 gesloten en hertog Jan nam den titel aan van graaf
van Holland en Zeeland en heer van Westfriesland en
werd als zoodanig ingehuldigd. Door dit huwelijk voor-
zag Jan van Beieren, dat ook het ruwaardschap over de
beide graafschappen en de heerlijkheid hem ontglippen
zou, immers na het huwelijk van de gravin was er voor
deze functie geen plaats meer.

Bisschop Jan gaf zich niet gewonnen en wist de ver-
eischte toestemming van den paus te verkrijgen om den
geestelijken stand te verlaten en in het huwelijk te treden
met een nicht van keizer Sigismond, Elizabeth hertogin
van Luxemburg. Volgens de redeneering van den bis-
schop waren Holland, Zeeland en Westfriesland even-
als Henegouwen na den dood van zijn broeder aan het
rijk teruggevallen, omdat graaf Willem geen wettige op-
volger nagelaten had. Deze opvatting wist hij den keizer
aanvaardbaar te maken, waardoor de keizer hem deze
gebieden in leen gaf, terwijl Jan afstand deed van het
bisdom Luik. De keizer gaf evenals de paus zijn toe-
stemming tot des ex-bisschops huwelijk. Na 's keizers
verleeningen nam Jan van Beieren den graventitel aan
en werd hij na zijn terugkeer als zoodanig te Dordrecht
ingehuldigd. De andere steden volgden dit voorbeeld on-
dertusschen niet na en bleveni gravin Jacoba trouw, die
weldra maatregelen nam tegen den tweeden drager van
den graventitel van Holland, Zeeland, Henegouwen en
de heerentitel van Westfriesland. In 1418 begon Jacoba
met hulp van het overgroote, aan haar trouwe, deel van
Holland, Zeeland en Westfriesland, gesteund door Jan
van Brabant het beleg voor Dordrecht. Ter verontrus-
ting van den handel rustte de ex-bisschop schepen in den
Briel en in Dordrecht uit om de Hollandsch-Zeeuwsche
wateren onveilig te maken, waartegen uiteraard van

Jacoba's kant tegenmaatregelen volgden. Een tijd van
beroermg volgde, toen gravin Jacoba aanvallen liet doen
op de steunpunten van de voorstanders van haar oom
en deze zich beijverde om het aan Jacoba trouwe land
te verontrusten.

Het beleg van Dordrecht zette men door, daar men
in deze stad het centrale punt van des ex-bisschops mani-
pulatiën zag. Het succes bleef echter uit en Jacoba's ge-
trouwen leden hier een nederlaag. Hierna werden in de
eerste weken van 1419 de vredesonderhandelingen ge-
opend, wat tot gevolg had, dat op 13 Februari') een
vredesverdrag gesloten werd. Dordrecht, het baljuw- en
dijkgraafschap van Zuid-Holland, Gorkum, het land van
Arkel, stad en land van Leerdam, de landen van Schoo-
nerwoerd en Hagestein en Rotterdam werden aan Jan
van Beieren afgestaan op voorwaarde dat hij van dit
alles Jacoba en Jan van Brabant als leenvrouw en leen-
heer erkende. Als Jacoba zonder kinderen na te laten
^u sterven, moest haar echtgenoot Holland, Zeeland
Henegouwen en Westfriesland afstaan aan Jan van
Beieren De landen zouden voor vijf jaren gemeenschap-
pelijk bestuurd worden door Jan van Brabant en Jan
van Beieren; de ambtenaren zouden hun opdracht uit-
sluitend hebben van Jacoba en haar echtgenoot en moes-
ten h^un beiden trouw zweren en naast hen ook den ex-
bisschop; 's graven raad en de thesorier zouden door beide
partijen gemeenschappelijk aangesteld worden.

De kasteden van de grafelijkhdd moeten slechts voor
Jan van Brabant en Jacoba bewaard worden doch de
slotvoogden moesten weder door Jan van Bderen en
Jacoba gezamenlijk aangestdd worden, 's Lands inkom-
sten kwamen aan Jan van Brabant en Jacoba, maar de
rentmeesters moesten rekening en verantwoording aan
de beide heeren en hun raad doen.

Jan van Beieren mocht met niet meer dan zestig paar-
den in Holland komen, waarvan de onderhoudskosten
tijden zijn verblijf in Holland vergoed zouden wor-
den, De ex-bisschop moest van zijne rechten, van
keizer en paus verkregen, afzien en de brieven, waarin
die omschreven waren, aan Jan van Brabant en Ja-
coba uitleveren. Jan van Beieren verkreeg honderd-
duizend gouden nobelen, die binnen twee jaar betaald
zouden worden in Rotterdam, den Briel of in Gorkum,
Dordrecht zou zijn voorrechten behouden, die door Jan
van Brabant en Jacoba bevestigd zouden worden.

Dat dit verdrag op de Evangeliën plechtig bezworen
werd, was kort daarna voor den ex-bisschop geen reden
om zich aan den inhoud ervan te houden.

Na de afsluiting van dit verdrag werd Jan van Beie-
ren in vele steden als ruwaard ingehuldigd.

Schijnbaar was hiermede aan de onlusten een einde ge-
komen, doch spoedig bleek het tegendeel. Eenige maan-
den duurde de rust slechts, in welken tijd Jan van Bra-
brant en Jacoba naar Brabant vertrokken in verband
met de daar uitgebroken onlusten. Het vertrek van zijn
beide tegenstanders gaf den ex-bisschop meer vrijheid
van handelen in het verhoogen van zijn invloed. Dit
streven uitte zich eerst in een merkelijke bevoordeeling
van de kabeljauwschen bij benoemingen in ambtsbetrek-
kingen. Leiden, waar Filips van Wassenaar als burg-
graaf zetelde, was hoeksch en voelde zich bedreigd, zoo-
dat het een verbond van onderlingen bijstand sloot met
Utrecht en Amersfoort. Utrecht en Amersfoort hadden
gravin Jacoba gesteund in haar ondernemingen tegen
Gorkum en Ysselstein, zoodat dit niet hun( eerste uiting
van verzet tegen Jan van Beieren was.

Kort na het sluiten van den zoen tusschen Jan van
Brabant en Jacoba met Jan van Beieren waren ook
Utrecht en Amersfoort met laatstgenoemde verzoend

geworden. Weldra ontbrandde de strijd tusschen Jan
van Beieren en Utrecht en Amersfoort, waarbij Hoorn
van den strijd profiteerde door zich aan des ex-bis-
schops zijde te scharen. Uit Brabant kon Jan van
Brabant geen hulp zenden, daar hem daar door de
onlusten in dat hertogdom de handen waren gebonden,
doch gravin Jacoba kon met haar in Holland, Zeeland
en Westfriesland getrouwe hoekschen hulp bieden. De
verbondenen verklaarden in den aanvang van 1420 aan
hertog Jan van Beieren met zijn kabeljauwschen den oor-
log. Aanvankelijk was het succes aan den hoekschen kant.
Jan van Beieren trok naar Gouda om daar een leger-
macht te verzamelen. Het was zijn opzet om Leiden te
belegeren, waarvan de hoekschen tijdig op de hoogte
kwamen en daarom een bezetting in de stad legden. Het
beleg van Leiden werd na wisselende krijgskansen met
een verdrag beëindigd waarbij de Utrechtsche hoeksche
bezetting vrijen aftocht verkreeg; dit belette Jan van
Beieren niet ze toch aan te vallen. Het burggraafschap
werd den overwinnaar afgestaan doch verschillende an-
dere rechten bleven aan Filips van Wassenaar. Hertog
Jan van Beieren zou door de tegen hem strijdende edelen
en door de stad Leiden ingehuldigd worden, zooals door
de andere steden van Holland en de overige ridderschap.
De handvesten der stad zouden door Jan van Beieren be-
vestigd worden, uitgezonderd die door gravin Jacoba
verleend waren. De stad moest achttienduizend Wilhel-
mus Hollandsche schilden betalen als boete, voor welke
som acht personen borg moesten staan.

Met den bisschop van Utrecht was de ex-bisschop van
Luik nog niet onmiddellijk verzoend; hiervoor moesten
nog eenige jaren verloopen. Zijn leger trok na dit succes
naar de grenzen van Brabant en nam Geertruidenberg,
waarin een bezetting gelegd werd. Door het verzet van
hoeksche zijde hier geboden nam deze onderneming meer

tijd dan voor Jan van Beierens zaak voordeelig was. In
dezen tijd haastten de Brabanders zich om den broeder
van hun hertog, Filips graaf van St. Pol te hulp te roepen
om Brabant al^ ruwaard te regeeren. Filips van St. Pol
deed de krijgskans keeren en weldra stroopten diens troe-
pen tot in het graafschap Zeeland. In 1420 werd een
verdrag gesloten, waarop Jan van Beieren zich terugtrok,
zonder dat voor hem gunstige resultaten bereikt waren.
Zooals voor de hand lag, trad de ex-bisschop met den
nu-ontevreden hertog Jan van Brabant in verbinding,
die geenszins met de macht aan zijn broeder Filips ver-
leend, ingenomen was. Op 21 April 1420 kwam Jan van
Brabant met Jan van Beieren te Maartensdijk overeen
dat de hertog van Brabant voor den tijd van twaalf jaar
Holland, Zeeland en Westfriesland aan den ex-bisschop
zou afstaan, terwijl de Brabander de handteekening van
zijn vrouw Jacoba zou verwerven voor den beloofden
afstand of aan Jan van Beieren zes en twintig duizend
kronen zou betalen.

Inmiddels scheidde gravin Jacoba zich van Jan van
Brabant, weder met toestemming van den paus, en ver-
trok naar Engeland, waar zij in 1422 met Humphrey,
hertog van Glocester huwde, voor welk huwelijk zij toe-
stemming van den paus verwierf. Hiermede was de her-
tog van Glocester, graaf van Holland, Zeeland en heer
van Westfriesland geworden. Om zijn nieuwe landen te
verwerven zou hij weliswaar gebruik kunnen maken van
een Engelsch leger, doch de Engelsche troepen waren ge-
bonden door den strijd in Frankrijk. Inmiddels was de
positie van Jan van Beieren nog geruggesteund door de
hulp van Filips van Bourgondië, die met steeds meer
waarschijnlijkheid de kans zag stijgen om als erfgenaam
van gravin Jacoba en van Jan van Beieren eens in hun
gewesten het gezag te verkrijgen.

Filips van Bourgondië wist in Engeland Jan, hertog
van Betford, broeder van den hertog van Glocester uit
te spelen tegen diens broeder; het verbond tusschen Bet-
ford en Filips werd nog nader bekrachtigd, toen in 1423
een huwelijk tusschen Jan van Betford en een zuster van
Filips van Bourgondië, Anna van Bourgondië, werd ge-
sloten.

In 1423 besloten Humphrey en Jacoba zich in het be-
zit te stellen van hun gewesten. De hertog van Glocester
stak met een leger naar Calais over, van waaruit hij
spoedig naar Henegouwen oprukte. Weldra werd Hum-
phrey in Henegouwen gehuldigd, behalve in Halle, dat
aan de zijde van Jan van Brabant bleef. Filips van Bour-
gondië haastte zich om zich in Artois en Vlaanderen een
heervaart uit te schrijven; het hierdoor verkregen leger
werd onder bevel van Filips graaf van St. Pol geplaatst.
Weldra werd er een bestand getroffen en vertrok Hum-
phrey in 1424 weder naar Engeland. Jacoba bleef in He-
negouwen achter. Het vertrek van Humphrey was voor
de Brabanders aanleiding om het bestand te verbreken en
verschillende Henegouwsche steden, die aan Jacoba
trouw hadden beloofd, in te nemen. In Bergen werd gra-
vin Jacoba ingesloten. Volgens een overeenkomst tus-
schen Filips van Bourgondië en Jan van Brabant zou
bij een overwinning van hun vereenigde machten Jacoba
in Filips handen worden gesteld en zou Jan van Brabant
Henegouwen verkrijgen.

Spoedig daarna gebeurde dit ook en werd Jacoba door
Filips gevangen genomen, doch niet voor langen duur;
na eenige maanden ontsnapte zij reeds. De gravin trok
hierna naar Holland, waar ze in Gouda terstond als
gravin erkend werd en wedra over een sterken aanhang
beschikte. Het slot van Schoonhoven was in kabeljauw-
sche handen, doch werd ook spoedig door Jacoba's ge-
trouwen genomen. Kort hierop overleed Jan van Beieren

in 1425- Filips van Bourgondië volgde hem op, doch nam
niet den graventitel aan maar slechts dien van ruwaard
en oir.

Hertog Jan van Brabant werd door de edelen en
steden, die Jan van Beieren als heer erkend hadden, als
diens opvolger ingehuldigd. Jan van Brabant bevestigde
de handvesten enz. die men verworven had, vooral die
van Jan van Beieren. Als zijn stadhouder stelde de Bra-
bantsche hertog Jacob van Gaasbeek aan. Voorts werd
Filips van Bourgondië als ruwaard gehuldigd; om van
den trouw van de onderzaten sterker verzekerd te zijn
beloofde de ruwaard, dat ieder die hem trouw zou
blijven de handvesten enz., die hij had, behouden zou.

Jacob van Gaasbeek schreef al spoedig een heervaart
tegen Jacoba uit. Bij Alphen werd slag geleverd met voor
Jacoba gunstigen afloop. De hertog van Glocester stuur-
de in 1426 een vloot om Jacoba te helpen, die door de
hoekschen geholpen, in Zeeland landde. De slag, dien zij
kort daarna tegen Filips van Bourgondië leverden, ein-
digde met een overwinning van Filips.

Deze krijgsbeweging in het graafschap Zeeland gaven
gravin Jacoba meer vrijheid van handelen, welke gele-
genheid ze benutte door naar Haarlem te trekken, dat
door Roeland van Wtkerken voor Filips verdedigd werd.
Alkmaar verklaarde zich voor Jacoba en weldra werd
de belegering door de Kennemer Westfriezen gesteund.
De Kennemers hadden Filips ook als ruwaard erkend;
doch dit belette hen niet om voor Jacoba partij te kiezen.

Bij de Kennemers voegden zich Westfriezen en Wa-
terlanders, die reeds eenigen tijd tevoren Haarlem en
haar bevelhebber in ongelegenheid gebracht hadden. Jan
van Wtkerken, Roelands zoon, trachtte de stad te ont-
zetten doch werd bij Alphen verslagen. Hierna werd het
beleg van Haarlem besloten met een verdrag, waarin we
als strijders aan Jacoba's zijde de Westfriezen van Texel,

Wieringen en Ursem naast die van oud-Westfriesche
landen Kennemerland, Waterland en den Zeevang ge-
noemd vinden.

In dit jaar verkregen de Kennemersdie van Kenne-
mergevolg en die van westelijk Westfriesland een ge-
meene warf, waarin de oud-Westfriesche gebieden en een
groot gedeelte van Westfriesland een gemeenschappelijk
nationaal Westfriesch instituut kregen, dat als centraal
punt van de Westfriesche politiek een sterke macht tegen
hertog Filips vormde.

Volgens het voor Haarlem gesloten verdrag zou een
wapenstilstand van zes weken gehouden worden, waar-
aan de Westfriezen zich niet hielden door een krijgstocht
te ondernemen onder aanvoering van den baljuw van
Kennemerland Willem Nagel. De krijgsmacht rukte eerst
op naar het zuiden, waar zij veel schade aanrichtte en
trok voorts naar het noorden om de Westfriesche en
oud-Westfriesche gebieden van steunpunten van Filips
te zuiveren. Hoewel ook deze actie groot succes boekte,
kon Medemblik niet genomen worden, terwijl de troepen
onder aanvoering van Willem Nagel voor Hoorn werden
verslagen, waar de aanvoerder sneuveldeHoorn had
hier zijn politiek, die eens ten gunste van Jan van Beieren
was geweest, consequent voortgezet voor Filips van
Bourgondië.

Hiermede was de krijgskans in het voordeel van FiUps
van Bourgondië omgeslagen, wat weldra zijn terugslag
vond in de intrekking van privilegien en het opleggen
van boeten.

Op 13 Augustus 1426 werd met de bestraffing van
Westfriesland begonnen. Wat de boeten aangaat vinden
we de volgende verdeeling:

„Outdorp ende Oetterleeck vyf hondert cronenquot;,
„Langedyc drie dusent cronenquot;,
„Schermer ende Urshem vier hondert cronenquot;,
„Tnieulant, Enichborch, Valckenkage twalef hondert
cronenquot;,

„Wieringen vyf dusent cronenquot;.
In een stuk van 20 Augustus 1426 vinden we van de
boeten:

b.nbsp;Het Oosterbaljuwschap.
„Grootebroek 2000 kronenquot;,
„Wognum 2000 kronenquot;,
„Hoogwoud 4800 kronenquot;,
„Spanbroek 4000 kronenquot;,
„Abbekerk, 2560 kronenquot;,
„Sybekarspel 1440 kronenquot;.

Volgens de handvesten van 13 Augustus en 20 Augus-
tus 1426^) werd voor de bestrafte gebieden de steden-
politiek verlaten en gezegd, dat „'t lant van Westvries-
lant voirtaen in Bailiuscippen (sal) staenquot;. Hiermede wer-
den dus de stadrechten ingetrokken voor de volgende
gebieden:

De bestraffing van het gebied waarop het Alkmaar-
sche stadrecht toepasselijk verklaard was, de bannen
Koedijk, Vroonen, Oudorp en Oterleek, laten we buiten
beschouwing, daar deze onder de bestraffing van Alk-
maar leden en als zoodanig buiten het eigenlijke West-
friesche gebied vielen.

Voor het geheele Westerbaljuwschap en Noorderbal-
juwschap waren hiermede de stadrechten ingetrokken en
voor de helft van de steden van het Oosterbaljuwschap.
De zes resteerende steden van het Oosterbaljuwschap
Medemblik, Enkhuizen, Hoorn, Schellinkhout, Hem en
Westwoud moesten renten, beden, „Soudienquot; enz. be-
talen.

Hiermede was een nieuw tijdperk geopend voor de
bestuurspolitiek in Westfriesland, de eerste tijd van rus-
tig bezit van „eeuwige rechtenquot; was afgeloopen.

Het is niet mogelijk van dit tijdperk een nauwkeurig
historisch beeld, te geven van de bestuurspolitiek. In de
eerste jaren na 1426 was er nog geen einde gekomen aan
de woelingen tusschen de hoekschen en kabeljauwschen.
Bovendien was de belastingheffing een belangrijk onder-
werp; het is n.1. duidelijk, dat Filips van Bourgondië het
verleenen, herverleenen, bevestigen en herbevestigen van
privilegiën heeft benut om de oude lasten binnen te
krijgen of nieuwe op te leggen. Niet-betaling werd ge-
straft met geheele of gedeeltelijke intrekking van de
voorrechten. Het begrip „ten eeuwigen dagequot;, waarbij
meestal deze rechten verleend werden, werd door deze
handelwijze van hertog Filips een waardelooze verzeke-
ring. De bestuurspolitiek in het eerste deel van zijn re-

geeringstijdvak, die de hertog ten opzichte van West-
friesland volgde was stijlloos en inconsequent.

Het is ondoenlijk om in de charters over dit tijdvak
een vaste lijn te vinden; daarom kunnen we niet meer
doen dan naar tijdsorde die handvesten te noemen of te
behandelen, die gebeurtenissen in de bestuurspolitiek in
Westfriesland kenschetsen,

Op I Maart 1426 werden de „hantvesten, privile-
giën, rechten ende brievequot;, die Hoorn en Medemblik
van Jan van Brabant, Jan van Beieren en andere graven
en gravinnen van Holland „geworven, gecoft, off ge-
cregenquot; hadden, bevestigd door Filips, Deze bevestiging
formuleerde hij met de zinsnede, dat hij de houders van
de rechten „dair in (zal) houden, sty ven ende ster ekenquot;
zoolang hij het „Regementquot; in Holland heeft.

Eveneens op den eersten Maart ontving ook Enk-
huizen een belofte van bevestiging van rechten, die op
dezelfde wijze geredigeerd was.

De hertog bepaalde op 2 November 1426 quot;), dat de uit-
gewezen onderzaten van Grootebroek die met zijn „con-
sentequot; en die van zijn raad weder binnenslands gekomen
zijn, „rustelicquot; en „vredelicquot; daar mogen zijn en op hun
goed mogen blijven. Degene, die dezen lieden wat mis-
deed, zou aangetast worden door 's hertogen „capiteyn
van Enchuysenquot; en in goede hoede gehouden worden,
totdat de hertog den kapitein „anders (zal) laten wetenquot;.

Op 9 December 1426quot;) werd Wognum onder het
poortrecht van Hoorn gebracht, Wognum was een van
de steden geweest aan wien het stadrecht ontnomen was.
In dit handvest wordt gezegd, dat „den gemeenen goeden

luden van Wognem mit hoirre alinger prochie ende toe-
behorenquot; wezen en blijven zullen „in den poirtrechte
van Hoirnquot;. De Wognummers zullen daar „te rechte
staen gelyc die van Venhopquot;, behoudens dat in Wognum
de burgemeesters van Hoorn de vredemakers zullen kie-
zen van Filipswege die hun „nutstequot; en „oirbairlixtequot;
zullen voorkomen. Hiermede werd de vrijheid van de
vroegere stede Wognum, die de bannen Wognum, Hau-
wert, Nibbixwoud en Wadwey omvatte in een merkelijk
afhankelijker positie van Hoorn gebracht dan met de
Veenhoop het geval was. Het schoutambacht Wognum
bleef bestaan, doch de schout had nog slechts beperkte
bevoegdheden, hij mocht n.1. alle „boeten ende bruekenquot;
„berechtenquot;, die één pond bedroegen of daar beneden,
maar verder strekte zich zijn competentie niet uit.

In een handvest van 6 Juli van dit jaar verkreeg
Grootebroek afslag van de boeten en werden er de privi-
legiën aan terug gegeven. Het handvest zegt, dat de
Grootebroekers geklaagd en hun armoede en last te
kennen gegeven hebben, die voortkwamen uit de omstan-
digheid dat velen van hun poorters voor Hoorn geval-
len en anderen uit het land verjaagd waren of voort-
vluchtig waren en dat de achtergeblevenen door 's heeren
volk zooveel „beesten en havequot; verloren hebben, dat zij
niet in staat zijn om de opgelegde boete van 20000 kronen
te betalen. De hertog vermindert daarom de som van
deze boete tot 10000 kronen. Opdat dit geld „te betquot;
zal „vervallenquot; en opdat zij zich „te ernsteliker dair
ynne bewysenquot;, heeft Filips hun hunne stadrechtsbrief
en al hun verdere voorrechten weder terug gegeven,
die zij weder geheel en al zullen mogen gebruiken, zoo-
als ze voordat ze „bruekichquot; werden deden. Alle voort-

vluchtigen en vijanden met hun goed, die voordien
uit Holland en „Vrieslantquot; geweken zijn, houdt Filips
aan zich. Hiermede was dus een van de steden, waar-
aan het stadrecht ontnomen was, weder in haar rech-
ten hersteld; de stedelijke vrijheid van Grootebroek,
omvattende de bannen Grootebroek, Lutjebroek, Boven-
karspel en Hoogkarspel, was weder onder het stadrecht
gekomen.

Op 7 Juli 1427') werd de boetebetaling van Groote-
broek nog nader geregeld; we lezen hiervan:

Jan, bastaard van Beieren, Henric, bastaard van Hol-
land, Jan van Crabbenborch en de thesorier zullen 2000
kronen ontvangen (te betalen op St. Jacob).

Het zou volgens dit charter tevens niet uitgesloten
zijn, dat hertog Filips „noch meer goets doen woudequot;,
dan zou op de boete gekort worden,

Op II Januari 1428 kreeg Grootebroek weder ver-
mindering van de opgelegde boeten èn om hun armoede
èn omdat zij Filips trouw gediend hadden voor Wie-
ringen en op de Eems. Vijf duizend kronen werden hun
bij deze gelegenheid kwijt gescholden.

aan Filips over, waardoor deze voortaan als ruwaard
Holland, Zeeland, Henegouwen en Westfriesland zou
besturen.

Op 25 October 1428 kreeg Abbekerk de handves-
ten en privilegiën, die zij verloren had, tot wederopzeg-
gen terug. Den schout van Abbekerk wordt hierbij be-
volen om met de schepenen weder volgens de oude hand-
vesten recht te spreken. Hierdoor werd de stedelijke vrij-
heid van de stad Abbekerk, omvattende de bannen Ab-
bekerk, Twisk, Midwoud en een gedeelte van Lamberts-
kaag, opnieuw onder stadrecht gebracht.

Hertog Filips gaf op 19 December 1428') aan de
stede Sybekarspel de oude rechten terug, waardoor het
gebied van deze stedelijke vrijheid, bestaande uit de
bannen Sybekarspel en Benningbroek, het stadrecht
weder ontving. Deze teruggave geschiedde naar aanlei-
ding van de betaling van een zekere geldsom aan 's gra-
ven raad. De stede Sybekarspel herkreeg de handvesten
en privilegiën en verkreeg tevens vergiffenis voor alle
breuken en boeten. Tevens wordt in dit handvest be-
paald, dat ieder ingezetene van de stede Sybekarspel op
19 December 1428 mede moest betalen aan de op te
brengen som, al zou hij nadien dan ook vertrekken naar
elders.

Westwoud verkreeg op i Augustus 1429®) van her-
tog Filips „om dienste, als sy gedaen hebben voor die
sommequot; vier honderd nieuwe Hollandsche schilden, die
ze zullen mogen inhouden op hun „taxe van der beedequot;.
Gedurende zes jaren mogen ze één zesde van het bedrag
van hun bedesom inhouden.

leend door gravin Jacoba met de hooge en lage heerlijk-
heid Spanbroek, Opmeer, Obdam en Hensbroek „binnen
een Scoutscap, Scependom, rechten ende vryhedenquot;. Van
Gent krijgt dit met alles wat er bij behoort „te water
ende te landequot; met alle rechten, tienden, „profytenquot;,
„opcominghenquot;, „vervallen, ende rechten ende mit an-
ders allen hueren toebehoiren, also vry, also groet, ende
also cleynquot; zooals den graven van Holland deze heer-
lijkheid toebehoord had. Het was een onver sterfelijk erf-
leen, waarvoor ieder jaar als heergewaad een roode valk
en twee „Vrancrycxe scildequot; gegeven moesten worden.
De onderzaten van de heerlijkheid moesten hun nieuwen
heer „eede, hulde, onderdanicheitquot; en alles doen wat
goede „ludenquot; hun heer „sculdichquot; zijn te doen, terwijl
zijn van hun eed aan Jacoba ontslagen werden. Op 15
Novemberd.a.v. bevestigde hertog Filips dit stuk.

Op 6 Januari 1430') werden Wijdenes en Oosterleek
afgescheiden van Schellinkhout en onder een afzonderlijk
stadrecht gesteld. De motiveering is: „om der ondaet
wille, die geschiedde aen Andries Adaem, onse dienre,
ende oock mede Sonderlinge andere saecken wille, die
goede luyden van Wydenesse en van Oosterleekquot; deden.
De Wijdenessers en Oosterleekers hadden blijkbaar om
een afzonderlijk stadrecht verzocht, daar zij hertog Filips
er „ootmoedelyk (om) vervolghtquot; hebben. De nieuwe
stede Wijdenes en Oosterleek zal dezelfde voorrechten
genieten als Schellinkhout tot dien dag verkregen had.
Op den „jaersdaghquot; zullen er twee burgemeesters gekozen
worden, terwijl de schout uit de twee en twintig rijksten
van Wijdenes vijf schepenen zal nemen en uit de tien
rijksten van Oosterleek twee. De terechtzittingen zullen

in Wijdenes gehouden worden op „twintigh roeden na
den rooster^ van de kerckequot;.

Van 14 September 1430quot;^) dateert een handvest van
hertog Filips, waarin we lezen, dat Jan bastaard van
Beieren Wijdenes ook bij zijn heerlijkheid Schellinkhout
trachtte te trekken, die hij van gravin Jacoba ontvangen
had. Jan de bastaard voert aan, dat vroeger Wijdeness
bij Schellinkhout heeft behoord. Daar Wijdenes en Oos-
terleek bij het vorige charter uitdrukkelijk van Schel-
linkhout gescheiden was en noch de hooge noch de lage
heerlijkheid van dit „dorp van Widenessequot; aan Jan de
bastaard gegeven is, krijgt Jan van Schellinkhout Wij-
denes niet. Den inwoners en gemeenen buren van Wij-
denes wordt geboden, dat zij Jan de bastaard „niet en
hulden, eed doen, noch eenichsins ghehoirsaem synquot; en
dat zij altijd goede onderzaten zullen blijven van den
hertog en van de gravin.

Pols®) veronderstelt dat bij latere troebelen slechts
dat gedeelte van de oude stede Schellinkhout betrokken
was, dat de banne Schellinkhout omvatte: Wijdenes en
Oosterleek, die in 1430 tot een afzonderlijke stad verhe-
ven werden, zouden hier dan niet in gemoeid geweest
zijn. Pols meent een steun voor zijn vermoeden te vin-
den in de misdaad tegen 's hertogen dienaar Andries
Adam, die in de stadrechtverleening aan Wijdenes en
Oosterleek genoemd wordt. Pols veronderstelt, dat aan
de banne Schellinkhout het stadrecht ontnomen was,
waardoor het naar zijn opvatting mogelijk geworden zou
zijn, dat Schellinkhout als heerlijkheid uitgegeven werd.
Pols' veronderstelling is wellicht juist, doch waar we
later Schellinkhout weder gewoon als stad naast de stede
Wijdenes en Oosterleek zien optreden is het wellicht niet
onvoorzichtig om hier te denken aan wat we in het

voorgaande uiteenzetten over het verschil tusschen stad
en heerlijkheid. Wijdenes vormde later een afzonderlijke
heerlijkheid naast de heerlijkheid Schellinkhout, toen
beiden tevens stad warenZoolang dus niet uitdrukke-
hjk vaststaat, dat eerst Schellinkhouts privilegiën inge-
trokken werden, dat het daarna een heerlijkheid werd en
daarna weder een stad, mogen we niet veronderstellen
dat het ontstaan van de heerlijkheid Schellinkhout mo-
gelijk was geworden na een privilegiënintrekking, die uit
een bestraffing zou zijn voortgevloeid;temeer daar heer-
lijkheid en stad elkander niet uitsloten.

Het kan zijn dat P o 1 s' veronderstelling juist is, doch
het behoeft het geval niet te zijn, daar stadrecht en heer-
lijkheidrecht begrippen waren, die los van elkander ston-
den, zoodat een verband tusschen beiden niet noodza-
kelijk was.

Op 7 November 1431schonk de hertog aan die van
de stede Wijdenes voor hun diensten voor de Eems en
te Wieringen gedaan en elders in den oorlog tegen gravin
Jacoba honderd Hollandsche schilden, die afgehouden
werden van „sulken gelde als zyquot; „schuldich sullen wor-
den van den bedequot;. Gedurende zeven jaar zou van het
bedebedrag van de stad Wijdenes een zevende van de
honderd Hollandsché schilden afgehouden worden.

Volgens een ongedateerde aanteekening in het Memo-
riaal van Rosa liet hertog Filips aan de burgemeesteren,

1)nbsp;In 1741 werd de ambachtsheerlijkheid Wijdenes en Oosterleek uit de
grafelijke domeinen aan de regenten verkocht, evenals de ambachtsheerlijkheid.
Vergelijk Teg. St. VIII, 494, 497. Tot dien bestonden dus de heerlijkheden
Wijdenes en Oosterleek naast dien van Schellinkhout, evenzeer als de steden
van dien naam naast elkander stonden. (Zie dezelfde bladz. van deel VIII,
Teg. St.).

schepenen en raad van Hoorn en aan den schout van
quot;Wognum weten, dat onlangs bevolen was om de stukken
te vertoonen, waaruit zou blijken dat zij recht hadden
op het schoutambt van Wognum. Hierdoor zou het dan
mogelijk gemaakt worden, dat vanwege den hertog het
geld betaald zou worden, dat zij aan hem op dit schout-
ambt hadden geleend en dit ambt „gelostquot; zou kun-
nen worden. Hierbij wordt aan Hoorn bevolen om voor
St. Nicolaas gemachtigden te sturen voorzien van de
vereischte stukken, zoodat de rentmeester het aan de
stad verschuldigde bedrag kon betalen. De stad moet de
handen van het schoutambt afhouden? doet zij dit niet,
dan zal dit beschouwd worden als zijnde „craftelic ende
mit geweldequot; tegen den hertog geschied. Hieruit leeren
we dus dat Hoorn haar invloed in Wognum op dit punt
niet wilde zien verminderen, wat haar ditmaal in conflict
bracht met den hertog. Op 6 December 1434versche-
nen de gemachtigden van Hoorn voor 's graven raad en
verklaarden, dat zij geen „brievenquot; met betrekking tot
het Wognummer schoutambacht medegebracht hadden,
maar dat zij meenden, dat Hoorn volgens de handvesten
recht had op dit schoutambt.

Verder wilden ze uitstel van behandeling hebben, tot-
dat hertog Filips teruggekomen zou zijn.- Dit gevraagde
uitstel werd niet verleend en de waarneming van het
schoutambt zou voor risico van de Hoorenaars zijn. In
1436 Verd op 13 April hierover nader besloten, dat de
schout van Hoorn voortaan tevens schout van Wognum
zou zijn. Het schoutambacht Wognum werd dus niet op-
geheven en bij dat van den schout van Hoorn gevoegd,
doch de beide schoutambten werden door een personeele
unie verbonden. Dit wordt nader bevestigd in een stuk
van 13 April 1436®), waar we uitdrukkelijk van het

schoutambacht Wognum gesproken vinden. Op denzelf-
den dag kwam de hertog met Hoorn overeen, dat Hoorn
voor de drie komende jaren alle boeten tot tien pond in
Wognum mocht hebben en alles wat boven de tien pond
ging kwam aan den hertog, aan wien de schout daarvan
verantwoording moest doen. Na verloop van drie jaren
komt het schoutambt weder vrij aan den hertog en dan
zal het geld dat Hoorn op dit ambt had „quytequot; zijn.

Op 31 Januari 1435 verkreeg de stede Sybekarspel
ten opzichte van den proost en deken van Westfriesland
dezelfde rechten als Hoorn ten dien opzichte had.

Hebben we in het voorgaande dan al eens gezien, dat
Grootebroek zijn voormalig stadrecht teruggekregen
had, op 23 Juni 1436herhaalde zich dit. We lezen in
het betreffende stuk, dat de hertog eertijds de sententie
heeft uitgesproken, dat Grootebroek voortaan geen ste-
derecht zou hebben en dat Grootebroek daarom al haar
Privilegiën, rechten, handvesten en brieven heeft over-
geleverd, die zij van de graven van Holland had gehad.
Bij dezen heeft de hertog deze weder teruggegeven en
verkocht en ditmaal „ten eeuwigen dagequot;. De hertog be-
looft, dat hij de stad niet zal „vervreemden, verkoopen,
versetten noch wegh gevenquot;. Het vroegere aantal sche-
penen van de stad was elf; dit wordt bij dit handvest
teruggebracht tot zeven, te weten uit Bovenkarspel twee
van de acht rijksten aldaar, uit Grootebroek drie van de
twaalf rijksten, uit Lutjebroek één van de vier rijksten en
uit Hoogkarspel één uit de zes rijksten. In elk van de vier
bannen zullen de rijksten een raad kiezen. Na nog eenige

minder belangrijke punten wordt nog eens verzekerd, dat
deze herverleening ten eeuwigen dage zal zijn. Hiermede
hebben we de willekeur ten opzichte van Westfriesland
door hertog Filips in zijn bestuurspolitiek bedreven, leeren
kennen. De sanctie van allerlei volgens den hertog ontoe-
laatbare zaken was het intrekken van de privilegiën, die
dan wel weer teruggekocht konden worden. De rechts-
zekerheid van de Westfriezen was ondanks den eeuwi-
gen duur, waarvoor de privilegiën gegeven werden, in
dit tijdperk geen zekerheid meer.

Het geval met Grootebroek stond geenszins op zich-
zelf; op 30 Juli 1436 ontving ook de stad Sybekarspel
de alweder verbeurde privilegiën terug, mits zij op den
gestelden tijd haar deel in de bede betalen zou. Hier
zien we, dat, als immer in de bestuurspolitiek van de
heeren van Westfriesland, het financieele element een be-
langrijke rol speelde; we zagen dit verschijnsel bij de
oorspronkelijke stadrechtverleening optreden doch bij de
herverleeningen ontbrak het al evenmin.

Op 5 Augustus 1436®) gaf hertog Filips „tot weder-
zeggenquot; aan die van Abbekerk opnieuw de privilegiën
terug. De voorwaarde tot deze teruggave was, dat zij
hun deel in de bede moesten betalen en hun dijk maken.
Om de een of andere reden werden kort hierop de pri-
vilegiën van Abbekerk weder ingetrokken en opnieuw
verleend blijkens het Memoriaal van Rosa, waar we
lezen dat op 27 September aan die van Abbekerk al
weder „tot weder opzeggenquot; de rechten en vrijheden
worden teruggegeven, die zij van de graven van Holland
verkregen hadden.

Op 13 Maart 1452quot;) kregen de steden Sybekarspel en
Abbekerk, omdat zij de tienjarige bede ingewilligd had-

den, de privilegiën die ze van de graven verkregen had-
den, weder voor tien jaren te gebruiken. Deze teruggave
blijft van kracht voor den gestelden tijd, als zij niets tegen
de graaflijkheid zullen misdoen. Verder zou in deze beide
steden de schout voortaan maar eenmaal per week het
gastrecht houden, zoodat de schepenen niet meer door
het telkens oproepen in hun nering geschaad zouden kun-
nen worden.

Eduaard de bastaard, heer van Hoogwoud verleende
aan Hoogwoud en Aartswoud op 29 Maart 1450'quot;)
weder het stadrecht. In de motiveering lezen we, dat
Eduaard tot dit besluit gekomen is op „ootmoediger bede
ende vervolgenquot; van zijn onderzaten in Hoogwoud en
Aartswoud om hen „te houden ende te regeren in rechte,
ende om ruste ende vrede onderdien te voedenquot;. Zijn
beslissing nam Eduaard „bij rade van (zijn) mage ende
vriendenquot;.

In artikel i van dit handvest wordt bepaald, dat
Hoogwoud en Aartswoud onder één poortrecht zullen
staan en dat zij „in de zaaken der stedequot; van het zegel
zullen bedienen, dat zij vroeger plachten te gebruiken
„doe sy poortrecht haddenquot;. Als zij dit zegel niet meer
hebben zal er een nieuw gemaakt worden. De heer of
zijn „nacomelingenquot; of zijn schout „in dien tijt wesende
of diegene wy het beveelen sullenquot; zal ieder jaar op
nieuwjaars dag zeven schepenen uit de twee en dertig
rijkdommen aanwijzen, zes uit Hoogwoud en een uit
Aartswoud.

In artikel 54 van dit handvest worden de gebruikelijke
gevallen opgesomd waarin bede aan den heer verschul-
digd was. Deze bepaling „Van de heer bede te gönnenquot;
zegt, dat daar de heei^ „dese voorsz. rechten ende hant-

vesten gegonnetquot; heeft, de onderzaten hem en zijn „na-
comelingenquot; altijd een bede zullen geven op de genoem-
de tijden. Deze tijden zijn: als zij hun heer „ontfangen
ende huldenquot;, als de heer „reyse deden over meerquot;, ak
de heer huwt en als de heer zijn oudste zoon of erfdoch-
ter uithuweUjkt. Deze beden zullen zoo hoog zijn als de
heer met zijn „vrienden en schepenenquot; van Hoogwoud
„redelycken overdragen ende tauxeeren sullenquot;.

Artikel 56 van dit handvest „Van hantvesten vernieu-
wenquot; zegt, dat als de onderzaten op de een of andere
wijze hun handvesten zouden verliezen met brand of on-
geval of dat zij „veroude ende verduysterdequot;, de heer
hun altijd weer nieuwe handvesten en rechten geven zal

In de confirmatie lezen we een afpaling van de com-
petentie van het gewone schepenen gerecht. Men zal m
de stad alle zaken berechten „uytgenomen van moort
ende moortbrant, van vrouwen te vercrachten, van dief-
ten, van handvrede te breken, van valschheyt van munte,
van vergifenisse van fenijn, van zeevonde, van dat
yemant den anderen mishandelde aen zijn leden, alse de
haasen af te steecken, ofte dat hem yemant wapendequot;
tegen den heer, „ofte dat yemant ('s heeren) schout ofte
boode sloeghe ofte stake om haaren dienstequot; welke breu-
ken den heer aan zich houdt om met „heerlijck rechtquot; te
berechten.

Het heerlijk recht was het gerecht van den heer met
zijn mannen, eventueel dat van den baljuw met zijn man-
nen. Dat in Hoogwoud tot laat het baljuwschapsgerecht
bleef bestaan leert ons de Tegenwoordige Staat'). Uit
de opsomming in dit handvest weten we tevens, dat de
competentie van het na 1426 ingestelde baljuwschaps-
gerecht beperkt was; terwijl verder dit stuk bewijst dat
het zijn van stad nog niet het bestaan van een baljuw-

schapsgerecht uitsloot; we leer en hier nauwkeurig hoe
de nieuwe verhouding was.

Omtrent Spanbroek, dat ook als heerlijkheid uitgege-
ven was, ontbreken ons de gegevens, dat het in deze pe-
riode de stadrechten van den heer terug ontvangen had;
in ieder geval, verzoende de hertog zich met de Span-
broekers wegens hun wederspannigheden in 1456 en
blijkt het later weder een stad te zijn. (Vergelijk Bijlage I).

In het voorgaande hebben we gezien, dat van de ge-
strafte steden het stadrecht terug ontvingen:

Voorts werd quot;Wognum onder het stadrecht van Hoorn
geplaatst en bleef hierdoor onder stadrecht.

Een nieuwe stede quot;Wijdenes werd gevormd door af-
scheiding van de niet in 1426 gestrafte stad SchelUnk-
hout.

Van de zes gestrafte steden vinden we er dus vier
weder als steden te voorschijn treden, terwijl ééne nieuwe
stad ontstond. Omtrent één gedeelte moeten we onzeker-
heid laten bestaan n.1. over Spanbroek. Het is niet on-
waarschijnlijk, dat ook deze stad opnieuw de oude rech-
ten tusschen 1426—1456 herkreeg, doch bewijsbaar is
dit niet. Zou het niet het geval zijn geweest, dan zou
Spanbroek het eenige gebied in de Houtwoudingher am-
bacht en in de Drechtingher ambacht gevormd hebben,
dat de stadrechten tot 1456 geheel verspeeld had. Span-
broek vormt van het geheele territoir van het voormalige
Oosterbaljuwschap een gering onderdeel; voor het over-
groote deel van dit gebied bleef, zij het dan ook met
een aantal onderbrekingen, het stadrecht gehandhaafd.

van het Westerbaljuwschap, met uitzondering van Wie-
ringen, met een gemeenschappelijk privilege begiftigd
worden door gravin Jacoba evenals de Kennemers en die
van Kennemergevolg. Hierin lezen we, dat de lieden
van de „Geestmerambacht'^ en die van de „Nyedorper-
Cogge/Schager-Coggequot; (de tegenwoordig nog gangbare
benaming voor het Nedorpingher ambacht) zullen deelen
in de voorrechten, die de gravin hierbij aan Kennemer-
land verleende. In het „seggenquot; over de „misbedrijvenquot;
van de Kennemers van 24 Juli 1426') waren de West-
friezen van het voormalige Westerbaljuwschap evenzeer
betrokken.

In dit „seggenquot; van hertog Filips wordt bepaald, dat
de „Kenemers en hoer medeplegerenquot; de brieven van
kwijtschelding van „gelde ende van bruekequot;, die zij van
den kapitein en van de goede stad Haarlem hadden ver-
kregen, weder in handen moetenl stellen van den hertog
van Bourgondië, die ze „doot, te niet ende van geenre
wairdequot; zegt. Voorts moeten zij, die met 's heeren
„borgequot; en met de stad Haarlem „in den dadinge geco-
men synquot;, binnen Haarlem den heer of zijn tresorier de
som betalen, die 's heeren raad hun daarvoor opgelegd
had. Verder moest aan denzelfde binnen Haarlem be-
taald worden wat zij tot dien van hun beden schuldig
waren, die zij aan wijlen Jan van Beieren hadden moeten
geven. Ook de som van de aanstaande bede moest be-
taald worden en wel het tweevoudige van het gewone
bedrag. Dit tweevoudige zal men aftrekken van de som,
die aan den heer naar gelang van ieders „brueckenquot; als
„beteringequot; opgebracht zal worden.

De dubbele bede behoefde niet opgebracht te worden
door 's heeren vrienden, die om zijns wille uit Alkmaar
en uit de steden en dorpen zijn geweken, die in de „da-
dingquot; zijn begrepen, dat wil zeggen zij die in 's heeren

dienst in zijn steden en sloten hebben gelegen, die hem
gehoorzaam zijn gebleven. Overigens moesten alle schot-
vangers, waarschappen en schepenen evenzeer den heer
of zijn tresorier „alle schotpondequot; opbrengen, ieder voor
zijn „bedryvequot; zooals de gewoonte was. De voorgeschre-
ven punten moesten op „lyff ende goetquot; nageleefd wor-
den.

De hertog zou gaarne een iegelijk naar verhouding
van zijn misdaden een „redelike beteringequot; opleggen,
hoewel „groteUc en onredelic (tegen hem is) gebreuct en
misdaen in allen sakenquot;. De hertog zal zich hierover met
zijn raad nader beraden en dan daarvan „seggen en
wtsprekenquot; wat hij daaromtrent wenscht te zien geschie-
den.

In het slot van het handvest wordt blijkbaar gezegd
dat de hertog als waarborg voor de naleving van het
door hem „gezegdequot; naar zijn goeddunken uit alle steden
en dorpen gijzelaars wenscht te hebben. Wie niet op bevel
van den hertog in gijzeling ging, zou als 's heeren „open-
baeren vyantquot; worden beschouwd, terwijl verhaal zou
worden genomen aan lijf en goed.

De nadere boetenoplegging van 13 Augustus 1426 en
de intrekking van de rechten van het Westerbaljuwschap
behandelden we reeds in het voorgaande.

Voor de staatkundige wisselvalligheden in het Wes-
terbaljuwschap tusschen 1426—1456 volgen we ook hier
dezelfde chronologische behandelingswijze als we ge-
bruikten voor het Oosterbaljuwschap.

Op 8 Maart 1426ontving Roeland van Wtkerke
van hertog Filips als een vrije heerlijkheid Oudorp,
Oterleek, Graft, Koedijk en het zuideinde van Schermer
met de hooge en lage jurisdictie aldaar (Vergelijk Par. 2,

VI van dit hoofdstuk). Hij krijgt daar geheel dezelfde
rechten als de hertog daar voordien had, uitgenomen de
pacht „van den lande van Vroenquot;. Uiteraard is dit stuk
voorzien van een bevel aan de toekomstige onderzaten
van Roeland van Wtkerken om hem „guelicquot; te ontvan-
gen en hem zoodanig, „gehorich ende bistandich (te)
synquot; en „trouwelicquot; te dienen, zooals zij den hertog zelf
zouden dienen.

Op 6 Augustus 1427^) gaf Willem de bastaard, heer
van Schagen het stadrecht weder terug aan de stad Bar-
singerhorn (samengesteld uit de bannen Barsingerhorn
en Haringhuizen), die hij als een „vrie heerlicheitquot; van
den hertog van Bourgondië ontvangen had. De „goede
luydenquot; hebben den heer „ghoedertierlick ende gunst-
lick.w . . achtervolchtquot; om het poortrecht te verkrijgen,
waarop de heer zich met zijn „vrienden met goeden voor-
sienicheitquot; heeft beraden, waarop de in dit handvest ver-
vatte „rechten, vryheden ende previlegienquot; gegeven zijn.

Bepaling 85 van het handvest „Van bede te ghevenquot;
regelt de „bede off petitienquot; die de poorters aan den heer
zullen geven n.l. als de heer „over meer voer, wijff nam,
ridder worde of kinder uuthylickte, off van onse vyan-
den ghevangen wordequot;. Het bedrag van de gelden zal
den heer iedere keer vaststellen „met radequot; van de sche-
penen van de stad.

Op 6 Augustus 1427 gaf Willem de bastaard eveneens
het stadrecht aan Schagen terug

Op 10 October 1427 ®) stelde de hertog Jan Zeelander
aan om te zorgen, dat bij de betaling van de boete van
Wieringen de last billijk verdeeld zou worden. De Wie-
ringers hadden den hertog een som gelds beloofd ten

overstaan van Jacob van Gaasbeek en 's heeren tresorier
Boudyns van Zwieten. Aan 's heeren „gemeenen goeden
luden in den lande van Wieringenquot; wordt bevolen, dat
zij op „vermaningequot; van Jan Zeelander bij hem zullen
komen om hem „sekerhede ende wisheitquot; te doen en zich
mede te verbinden om de „voorwairdenquot; te volgen die
hun medeburen beloofd hebben te zullen volgen. Degene
die onwillig zou zijn om de voorwaarden op te volgen
kan door Jan Zeelander gegijzeld worden. Verder wordt
Jan Zeelander gemachtigd om met twee buren, die de
buren van quot;Wieringen zullen aanwijzen, het geld dat
iedere buur voor het totaal bedrag moet bijdragen „in
te manen, te gaderen, ende te ontfangen, omdat voirt te
leveren ende te betalen na inhout van der voirwairdenquot;.
Ieder moet aan deze gemeene boete mede betalen; de
geestelijken van hun eigen goederen, die niet tot „geeste-
liken beneficienquot; behooren, en ook zullen alle welgebo-
renen „na horen geständequot; mede betalen; uitgezonderd
zijn ook hier weder de lieden, die ten tijde der „rebelscipquot;
in 's heeren sloten lagen, zooals ook de „sententie dat
wtwystquot;.

Op 17 Augustus 1428 werd door gravin Jacoba Roe-
land van Wtkerken met hetzelfde gebied beleend als deze
reeds op 28 December 1425 en op 8 Maart 1426 van
hertog Filips in leen verkregen had.

1)nbsp;Van Mieris IV, 934. Hiertoe behoorde ook het kasteel Nijenburg
dat door Filips reeds in 1425 aan Roeland verleend was (Vergelijk VI vap
dit hoofdstuk). Zie Van Mieris IV, 813.

Wtkerkea de dorpen Schermer en Ursem in leen, waar
de leenman voortaan dezelfde rechten zou genieten als
de heer er zelf gehad had.

De gravin-weduwe Margarita schonk op 10 Augustus
1432') aan Wieringen het stadrecht. Hiermede was een
gedeelte van het Westerbaljuwschap, dat voordien nog
geen stadrecht verkregen had voor het eerst onder het
poortrecht gebracht. De motiveering is ook hier weder,
dat de vrouwe er om „vervolchtquot; is en dat deze verlee-
ning „om die meeste oirbair, nutscip ende profyt ons
lantsquot; en zijn inwoners plaats vindt. Het poortrecht, zegt
Margarita, is „wael beradenquot; gegeven.

Ieder die in Wieringen woont, welgeborene en huis-
man, zal „scot en scoudequot; gelden en, voor de schepenen
terecht staan, uitgezonderd de schout.

Van „doitslaghenquot; en andere „brueken die an live en
goede draghenquot; en verder alle misdaden, die vroeger
voor de „mannenquot; van Kennemerland kwamen, zullen
voortaan door de schepenen berecht worden „na wtwy-
singhe der ouder hantvesten van Kenemerlantquot;. Alle
andere niet genoemde punten zullen berecht worden naar
de bepalingen daarvan in de handvesten, zooals die op
dat oogenblik golden, die door de vrouwe waren gecon-
firmeerd. Voorts worden er in het handvest eenige ge-
vallen opgesomd, waarin een boete aan de heerlijkheid
verschuldigd is. Dat we hier gesproken vinden van de
„mannenquot;, dus van het baljuwschapsgerecht, van Ken-
nemerland schijnt vreemd, daar Wieringen tot het Wes-
terbaljuwschap van Westfriesland behoorde. Wellicht

moeten we de oplossing hiervan zoeken in het feit, dat de
beide baljuwschappen Kennemerland en het Westerbal-
juwschap door een personeele unie verbonden waren en
zoodoende denzelfden baljuw hadden. Uit de formulee-
ring in dit handvest zou men tot de veronderstelling
kunnen komen, dat de baljuw voor zijn beide baljuw-
schappen met één mannen-college recht gesproken zou
hebben, doch bij gebrek aan nader bewijs is dit vooreerst
niet met zekerheid vast te stellen. We zien, dat blijkens
het voorgaande de oude privilegiën behouden werden,
waaruit voortvloeit, dat het Kennemerrecht voor Wie-
ringen van kracht bleef voorzoover het niet onvereenig-
baar was met het stadrecht. In het hierboven behandelde
noemden we zelfs de uitdrukkelijke bepaling over eenige
onderwerpen, waarin de schepenen de oude handvesten
van Kennemerland moesten volgen.

Hierin uit zich dus de Kennemer oriëntatie, die hier
bij een stadrechtverleening uitdrukkelijk als niet geheel
uitgeschakeld wordt behandeld.

Het poortrecht zal over het geheele land Wieringen
gelden en „om buten dycksquot; vijf honderd roeden ver
„alsoe verre als in ons isquot;.

Op 3 Juli 1434^) gaf hertog Filips aan Roeland van
Wtkerken opnieuw de heerlijkheid „Nieborch, Outdorp,
Ste Pancras, Coedyck, Gräfte, Schermer ende Ursemquot;,
die de hertog met gravin Jacoba „gemangeldquot; had. Na-
der vinden we over den bedoelden ruil van eenige heer-
lijkheden, die wellicht samenhing met het nieuwe hu-
welijk van de gravin met Frank van Borselen, in een
charter van de gravin van 8 September 1434

In 1436 ontwikkelde zich in de Schagerkogge en Scha-
gen' (de stad Schagen noemen we afzonderlijk, daar dit
in de stukken omtrent dit conflict gebeurt, hoewel Scha-
gen een deel van de Schagerkogge uitmaakt) in de Ne-
dorpingher ambacht een merkwaardig conflict. We zagen
in het voorgaande, dat de steden Barsingerhorn en Scha-
gen door den heer van Schagen weder in het stadrecht
hersteld waren, d.w.z. dat daarmede de bannen van deze
kogge weder onder stadrecht kwamen. De banne Burg-
horn was zoover nog niet dat ze stadrecht kon krijgen,
daar deze nog niet was drooggelegd. Aan de Schager-
kogge (ditmaal mogelijk inclusief Schagen) worden op
12 April 1436 alle rechten ontzegd, die de onderzaten
van deze kogge tot wederopzeggens van den hertog en
van Willem' den bastaard hadden verkregen. Hieronder
valt dus in de eerste plaats het stadrecht van de stede
Barsingerhorn; immers van het drietal bannen, die toen
de Schagerkoggen uitmaakten, omvatte de stedelijke vrij-
heid van Barsingerhorn er reeds twee. Het stuk van 12
April zegt, dat krachtens sententie van 's graven raad
de lieden van de Schagerkogge hun privilegiën hadden
moeten afgeven. Hierbij ontzegt Filips hun alle rechten,
die ze tot wederopzeggens verkregen hadden, wat dus
zeggen wil, dat de door den hertog herverleende rechten
hun hiermede ontnomen worden, evenals die rechten, die
Willem van Schagen hun gegeven had, omdat zij die
misbruikt zouden hebben. De motiveering van den her-
tog is, dat Willem deza rechten niet had mogen verlee-
nen buiten den graaf om, omdat hij zijn heerlijkheid in
leen had van den hertog. Uitsluitend de landrechten, die
zij onder den baljuw van Kennemerland (en Friesland)
hadden gehad, mochten ze voortaan gebruiken. Willem
den bastaard wordt bevolen een baljuw aan te stellen

over de Schagerkogge, die in Schagen (dit pleit voor
onze veronderstelling als zoude hier de Schagerkogge
steeds in haar geheel bedoeld zijn, dus inclusief Schagen)
de vierschaar zou houden. Dit komt overeen met het in
het voorgaande behandelde in Filips beslissingen, n.L dat
baljuwschappen voor de gestrafte gebieden ingesteld
moesten worden; welke bevelen van den hertog de heer
van Schagen klaarblijkelijk niet had opgevolgd.

Op 13 Mei 1436') werd bepaald dat de uitspraak in
het geschil tusschen hertog Filips en Willem van Schagen
met die van de Schagerkogge uitgesteld zou worden tot
10 Juni daaraanvolgende. Voor deze uitspraak mogen
die van de Schagerkogge geen enkel recht uitoefenen
waarover geschil is, dat wil dus zeggen dat zij zich tot
dien aan het Kennemer recht hebben te houden. Op Be-
loken Paschen moeten die van de Schagerkogge 10 of 12
van hun „meest aanzienlijke burenquot; naar 's graven raad
sturen, die door den raad aangehoord zullen worden
evenals 's hertogen „Procureurquot; en Willem van Schagen.
Hierop zal de uitspraak gedaan worden.

Op 18 Mei 1436') wordt de uitspraak gegeven, dat
het aanhangige geschil tusschen hertog Filips en Willem
van Schagen in „goeden vrede zal blijven tot St. Bamisquot;.
Alles wat Willem aan die van Schagen op St. Maarten
in de kerk heeft beloofd wordt hiermede teniet gedaan.
Alle besluiten door Filips vroeger ten gunste der onder-
zaten genomen, zijn evenzeer teniet, terwijl aan die van
Schagen toegestaan wordt hun rechten te gebruiken tot
aan St. Bamis. Na Lieve Vrouwendag zullen die van
Schagen 10 of 12 gemachtigden sturen naar 's graven
raad om met 's hertogen procureur en Willem van Scha-
gen gehoord te worden, zoodat uitspraak gedaan zal
kunnen worden. Hier zien we dus, dat die van Schagen

1)nbsp;Mem. Rosa, 302. Dit charter staat niet in het register achterin deze
uitgave vermeld.

op dezelfde wijze behandeld worden als die van de Scha-
gerkogge op 13 Mei 1346 (mits we weder voor de Scha-
gerkogge het kogge-gebied exclusief Schagen mogen lezen
m.a.w. de stad Barsingerhorn, zoodat niet b.v. op 13 Mei
en op 18 Mei eenzelfde gebied bedoeld zou zijn).

Op 24 Juli 1436 ') blijkt, dat die van de Schagerkogge
opstandig tegen Willem van Schagen geweest zijn, aan
wien Filips de heerlijkheid Schagerkogge had gegeven.
Filips heeft daarom alle handvesten ingetrokken. Zij zijn
met de rebellie voortgegaan en moeten vervolgd worden
maar toch staat Filips aan Willem van Schagen toe om
genade voor recht te laten gelden en dadingen te treffen
voor de door hen verbeurde boeten. Van deze breuken
moet Willem van Schagen aan den hertog „goede bewij-
zingquot; doen van hetgeen hij als betering van zijn onder-
zaten ontvangen heeft

Was in het gebied van Willem van Schagen het con-
flict, dat voortvloeide uit 's hertogen bestuurspolitiek, tot
scherpe vormen gekomen, evenzeer was dit het geval in
Wieringen.

Op 7 September 1442 gaf 's graven raad tot weder-
opzeggen in naam van hertog Filips aan de Wieringers
de verbeurde privilegiën terug. Het in 1432 door hen
verworven stadrecht was blijkbaar reeds weder verbeurd,
zoodat het bij deze teruggave opnieuw in het bezit van
de Wieringers kon komen, doch een rustig, laat staan een
eeuwig, bezit was het geenszins.

Op 7 September 1443^) werd door hertog Filips tot
wederopzeggen het stederecht, door vrouwe Margarita

verleend, bevestigd, als tenminste aan den hertog de gel-
den en lasten betaald zouden blijven worden, die vroeger
bij een sententie aan die van quot;Wieringen opgelegd waren.

In 1445 hadden de schepenen van quot;Wieringen gewei-
gerd om met den stedehouder van hun schout, als deze
schout zelf aanwezig was, recht te doen. Hertog Filips
beval hun op 8 Mei 1445 om met dezen stedehouder
toch recht te doen. quot;We zien hieruit dat de inwoners van
het eiland roerig bleven.

Op 25 Mei 1445 beval de hertog aan Dammers van
Hogendorp om met behulp van baljuwen, schouten en
dienaren alle quot;Wieringers gevangen te doen nemen, waar
zij ook maar te vinden waren. Deze maatregel vond zijn
oorzaak in het feit, dat die van quot;Wieringen weigerden om
hun gedeelte in de vijfjarige bede op te brengen en dat
zij ook op vele andere punten tegen de graaflijkheid mis-
dreven hadden. Uit dit bevel zien we, dat de gewone
dwang van den hertog, door intrekking van de privile-
giën gerealiseerd, hier gefaald had en dat hij tot krassere
daden overging.

Op 8 Mei 1452gaf hertog Filips aan die van Nie-
dorp en quot;Winkel het stadrecht terug. De hertog zegt, dat
als gevolg van de „rebelheytsquot; de privilegiën teniet waren
gegaan en dat de „goeden luyden en ondersatenquot; van
Niedorp en quot;Winkel hem „dijcke en menichwerve doech-
lic vervolcht ende otmoedelic te kennen gegeven hebbenquot;,
dat zij hierdoor sedert dien zeer slecht „gedisponiert ende
geschietquot; zijn geweest. Tevens is het noodig die oude
rechten en „haercomenquot; te „reformieren endd in goeder

formen en stilequot; te zetten. Nadat de handvesten rijpelijk
zijn „doirsienquot; worden hun hiermede opnieuw de in dit
stuk vervatte „vryheden ende poert rechten quot;gegeven.
In dit handvest wordt zoowel de stede Winkel als de
stede Niedorp, met de bannen Oude- en Nieuwe-Nie-
dorp hersteld; de steden worden niet onder één poort-
recht gebracht, doch ieder herkrijgt haar eigen recht.
Duidelijk komt dit reeds in artikel i van dit handvest
tot uiting, waarin de schepenen verkiezing voor de stede
Niedorp uitvoerig geregeld wordt en de verhouding tus-
schen de beide bannen in het aantal schepenen, dat ieder
zendt, wordt vastgelegd. Aan het slot van deze bepaling
wordt gezegd: „Ende in der sei ver manieren sal men de
scepenen kiesen ende eeden uut XXXVI mannen in onser
stede van quot;Winckelquot;. Op deze wijze is het van elkander
afzonderlijk voortbestaan van de beide steden voldoende
duidelijk geaccentueerd; artikel 37 spreekt ten overvloe-
de van de „twie steden van Nyedorp ende van Winckelquot;.
De rechten worden weer „tot ewige dagenquot; gegeven en
de hertog zal ze zijn onderzaten in de beide steden „vaste,
gestade, van waerden ende onverbroken . .houden ende
dairin te steden ende te stereken tegen eenen ygelicken
tot alre tijtquot;. De hertog houdt aan zich te berechten de
breuken tegen zichzelf, tegen zijn „wilt ende wilder-
nisse, moert, moertbrant, reroef, vrouwevercraftquot; en wat
verder zijn hooge heerlijkheid aangaat. De „bede heer-
vairt ende dienstquot; blijven onveranderd, terwijl de excep-
tiën van de „cloesteren en goedshuysen van Egmondquot;
evenzeer ongewijzigd blijven.

Van het gestrafte gebied zien we dus dat in dit tijd-
perk de volgende steden haar stadrecht herkregen:

Omtrent de voormalige stede Langendijk moeten we
wegens gebrek aan de desbetreffende stukken onzeker-
heid laten bestaan.

Een nieuwe stad werd gevormd uit een gebied dat
voordien in het geheel nog geen stadrecht had gehad, n.1.

Een gedeelte van het voormalige quot;Westerbaljuwschap,
dat voordien onder het stadrecht van Alkmaar gestaan
had, werd aan Roeland van quot;Wtkerken in leen gege-
ven, n.1.:

quot;We zien dus, dat in het quot;Westerbaljuwschap evenals in
het Oosterbaljuwschap voor het overgroote gebied het
stadrecht in den rumoerigen tijd van 1426—1456 ge-
handhaafd bleef.

In de bestraffing van zijn verslagen tegenstander door
hertog Filips op 13 Augustus 1426') verloor ook Texel
de verleende rechten en moest als boete zevenduizend
kronen betalen.

Op 24 Mei 1434blijkt Texel weder in het bezit te
zijn van haar rechten als de lieden van deze stad van de
moederstad Alkmaar een verklaring krijgen over zekere
onderdeelen van hun recht, omdat zij, zooals dé regeer-
ders van de laatste stede zeggen, „gelyck (met Alkmaar)
geregt sijnquot;. Hieruit blijkt, dat Texel vóór 1434 het stad-
recht wedergekregen moet hebben, anders ware het niet
gelijkgerechtigd met Alkmaar geweest.

Op 28 November 1441 quot;) werd Texel vrijgesteld in
één punt van het bevelschrift van hertog Filips om de
punten van de sententie tegen de „rebellenquot; beter te
handhaven, n.1. het verbod om wapens te dragen. Dat

dit op Texel toegestaan werd, was een gevolg van de
ligging van het eiland aan de grenzen.

Op i8 September 1442') beloofde de hertog om
Texel niet meer te zullen vervreemden.

De rentmeesterschappen van eenige landen van wijlen
Margarita van Bourgondië werden op 15 Mei 1447')
onder de algemeene rentmeesterschappen van Holland en
Kennemerland gebracht.

In de periode 1426—1456 zien we dus, dat ook Texel
weder onder het oude stadrecht kwam, zoodat voor dit
baljuwschap de toestand hetzelfde was als in de grootste
gedeelten van de beide andere baljuwschappen, n.1. een
handhaving van de stadrechtsbestuurspolitiek.

In 1456 kwam tenslotte een eind-verzoening tusschen
hertog Filips en de voormalige hoeksche partijgangers
van gravin Jacoba. Tusschen Januari en December van
dit jaar kwamen verschillende afzonderlijke en algemeene
verzoeningen tot stand. In het handvest van algemeene
strekking van 12 Maart 1456®) lezen we, dat de „ghe-
meene Ondersatenquot; van Kennemerland en Kennemerge-
volg met hun „hulperen ende medeplegerenquot; in strijd
met de hulde en den eed die zij hadden gedaan, „rebel en
overhorighquot; tegen den hertog zijn geworden. Zij hebben
hun rebellie „openbaerlijckquot; getoond en zijn tweemaal
voor Haarlem „getogenquot;. Voor deze „rebelligheytquot; had
de hertog hen „gesubmitteertquot; in zijn „wille ende ordon-
nantiequot;. In de bedoelde „submissiequot; had de hertog alle
„rechten, Privilegien ende Hantvestenquot; van de rebellen
vervallen verklaard, die zij tot dien verkregen hadden.

Deze rechten hebben tot nog toe in 's hertogen handen
„ghelegen ende gheweestquot;. Verder was in de sententie be-
paald, dat de hertog tien personen zou mogen kiezen,
waarmede hij mocht doen wat hij wilde aan „heuren
lijve ende goedenquot;. Voorts zou van iedere haardstede,
waarin men „vyer ende lichtquot; hield, ieder jaar op de
„Jaersdagquot; vier „Grootenquot; betaald worden op verbeurte
van de huizen die in gebreke bleven om hun last op te
brengen. Hiernaast waren er nog verschillende andere
dingen in de sententie van 1426 bepaald. De rebellen
hebben de bepalingen van de sententie nageleefd, „'t
welck in 't langhe hen seer swaer ende hart wesen soude
te draghen ende t' achtervolghenquot;. Zij hebben den hertog
verzocht „te vryen ende te quijtequot; de bedoelde tien per-
sonen, de privilegiën weder te verleenen en mede het
haardgeld te „quijtenquot;. Om nu de welvaart te dienen en
de goede rust te handhaven verleende de hertog hun in
dit handvest de daarin omschreven rechten. De hertog
doet het met het oog op het feit, dat hij altijd meer ge-
neigd is tot „ontfermhertigheydtquot; dan tot „strengheydtquot;
en ook wegens de som van twintig duizend schilden, die
de vroegere rebellen binnen dit jaar op bepaalde termijnen
zullen betalen aan den rentmeester van Kennemerland
en Friesland, die daarvan „ontfangh ende uytgheefquot;
moet maken. Op grond van deze feiten worden aan de
rebellen „alle voorschreven Rechten/Willen/Privelegiën
ende Hantvestenquot; „ghegonnen ende verleentquot;, die zij
als gevolg van de sententie van 1426 verloren hadden.
De hertog confirmeert, „belieftquot; en bevestigt al deze pri-
vilegiën, die zij even vrij mogen gebruiken als voor dat
de sententie uitgesproken was. Ook de tien personen zijn
vrij en quyte, terwijl voortaan van het haardsteden geld
wordt afgezien en er eenige nieuwe „eeuwigequot; privile-
giën worden verleend.

er ook nog afzonderlijke verzoeningen voor met^eenige
gebieden van .Westfriesland. We noemen hiervan

4.nbsp;De verzoening met Noordscharwoude en de bij-
gelegen dorpen (in de Geestmerambacht) op 13
Maart 1456.

Hiermede was een einde gekomen aan een tijdperk van
verwarring en onzekerheid; hoe men de verhouding tus-
schen de door deze privilegeteruggaaf weder stedenrecht
verkrijgende gebieden, die inmiddels als heerlijkheid wa-
ren uitgegeven, zich voorstellen moet, meenen we in het
voorgaande voldoende duidelijk geschetst te hebben.

Van 1456 willen we nog slechts vermelden, dat hertog
Filips op 2 Januari van dit jaar aan Willem van Scha-
gen octrooi tot bedijken van Burghorn verleent met de
heerlijkheid aldaar. In 1462 zette Willem de oude be-
stuurspolitiek ten opzichte van zijn heerlijkheid voort
door haar in dat jaar het stadrecht te verleenen.

In het „seggenquot; van hertog Filips van 20 Augustus
1426 eischte deze voor de gestrafte deelen van Westfries-
land een hernieuwde instelling van de baljuwschappen,
Filips zegt „ende sal 't lant van Westfrieslant voirtaen
in Baihuscippen staenquot;; dit beteekende niet, dat de drie
opgeheven groote baljuwschappen weder ingesteld zou-
den worden. De nieuwe vorm van baljuwschappen was,
dat de met de hooge heerlijkheid beleende klaarblijkelijk
slechts een gering aantal delicten moest doen berechten
door een college van baljuw en mannen. Eenmaal had
een leenman duidelijk tegen den zin van den hertog na-
gelaten een college van baljuw en mannen samen te stel-
len en kreeg hij uitdrukkelijk bevel om dit alsnog te doen.
Deze nieuwe baljuwschappen vielen gemeenlijk samen
met de oppervlakte van een heerlijkheid, die veelal nog
kleiner was dan, een schoutambt van 1413. Zoo bestond
het voormalig schoutambt van de stede Spanbroek op
den duur uit drie heerlijkheden en was er in elk dezer drie
heerlijkheden een baljuw. Slechts waar meerdere heerlijk-
heden één aaneengesloten gebied vormden in handen van
één heer, was een baljuwschapsgerecht mogelijk, dat al-
thans eenigszins aan de gewone oppervlakte van een bal-
juwschap deed denken; een voorbeeld hiervan was het
baljuwschap Nyenburg.

Deze kleine baljuwschappen konden evenzeer nog
steden zijn of onderdeden van steden, zooals uit het
voorgaande gebleken zal zijn.

Dat het baljuwschap Nyenburg grooter van opper-
vlakte en belang werd, was gelegen in het feit, dat de
heerlijkheden die hieronder vielen, in één hand verza-
meld werden en één aaneengesloten gebied vormde. De
leenman die deze gebieden als eerste in leen kreeg was
Roeland van Wtkerken, een Vlaming die onder de be-
strijders van Jacoba een belangrijke plaats had ingeno-
men en tot 's hertogen geheimen ') raad en kapitein van
Holland') was opgeklommen. Het is intusschen niet on-
mogelijk, dat we alle beleeningen van Roeland met West-
friesch gebied niet kennen, daar later het gebied van het
baljuwschap Nyenburg nog grooter blijkt te zijn dan de
toch reeds omvangrijke beleeningen, welke ons bekend
zijn en die we hier nader zullen bezien. De eerste van
deze bdeeningen in verband met het latere baljuwschap
van dien naam was het kasteel Nyenburg. Hertog Filips
gaf op 28 December 1425') zijn „huys ende slot ter
Nuburch by Alxcmairquot; met al zijn toebehoren te bewa-
ren en te bewonen en tot 's hertogen „behoeffquot; open te
houden, den hertog „tot alre tytquot; „te leverenquot; zoolang
die het „regementquot; had, aan Roeland van Wtkerken in
leen. Op 8 Maart 1426quot;) gaf de hertog om het slot des

te beter en des te „bequamelikerquot; „in rakequot; te houden
nog de vrije heerUjkheden van de dorpen Oudorp, Oter-
leek, Graft, Koedijk en het zuideinde van Schermer aan
Roeland in leen. Nadat de binnenlandsche toestand door
hertog Filips werd beheerscht vernieuwde gravin Jaco-
ba de beide verleeningen van hertog Filips, welke her-
verleening op 29» Augustus 1428 door den hertog be-
vestigd werd. Op 8 September 1434 ontving Roeland
nogmaals zijn leenen van hertog Filips wegens een ruil
tusschen den hertog en de gravin. (Vergelijk bladz. 168).

De invloedrijke positie van Roeland van Wtkerken
wordt scherp beHcht in een stuk van 19 Augustus 1426
We lezen hier, dat naast de lieden van het gebied, dat
Roeland in leen ontvangen had, ook die van Kennemer-
land en Kennemergevolg „voir hore brueken ende mis-
dadenquot;, die zij tegen 's hertogen „Heeriicheytquot; gedaan
hebben, o.a. nimmer „wapene, noch hernasch, noch
zwairde, staven, pieken, byle, kuysenquot; noch eenig ander
soort wapens mogen dragen noch in hun huizen voor-
handen hebben dan een broodmes zonder punt. Daaren-
boven zijn hun handvesten, privilegiën en brieven te niet.
De „wapene, were, hantvesten ende brievenquot; moesten ze
op een bepaalden dag te Haarlem in handen van een ge-
deputeerde van den hertog stellen. Hierover heeft Roe-
land den hertog „vervolcht ende gebedenquot;, dat de hertog
om zijns wille zijn genoemde onderzaten „goedertierenquot;
zal zijn. De hertog heeft den ingezetenen nu de gunst-
(gracie) bewezen, dat zij hun wapenen en privilegiën in
handen van Roeland moeten stellen, die ze aan zich zal
mogen houden of weder teruggeven; Roeland mag hier-
over naar welgevallen beschikken.

op 3 Juni 1429 werd het gebied van Roeland nog
uitgebreid met Schermer (waarschijnlijk dus dat gedeelte
van dit dorp, dat Roeland tot dien nog niet in leen ont-
vangen had) en, Ursem.

Hiermede was het baljuwschap Nyenburg, dat zijn
oorsprong had in de leenen van Roeland, gevormd en
spoedig daarop vinden we dan ook niet baljuwen van
Roelands afzonderlijke heerlijkheden optreden maar een
baljuw van het baljuwschap Nyenburg b.v. op 28 Oc-
tober 1435

Oudorp, Vronen (St. Pancras), Broek op Langendijk,
Zuidscharwoude, Noordscharwoude, Koedijk, Huis-
waard, de Rijp, Ursem, Graft ('t Noordeinde en de Wou-
den), Graftdijk, Schermer, Groot-Schermer, Schermer-
horn. Driehuizen, Rustenburg, Noorddijk, Mijzen, Oter-
leek.

De gebieden Broek op Langendijk, Zuidscharwoude,
Noordscharwoude en Ursem werden pas in 1555^) aan
het baljuwschap toegevoegd, terwijl eenige deelen van
het onder het baljuwschap Nyenburg vallende gebied
niet tot het Westfriesche land van de drie baljuwschap-
pen behoorden.

We zien dus, dat door Filips' bestuurspolitiek welis-
waar nieuwe baljuwschappen gevormd werden, waar-
van het onwaarschijnlijk is dat we dit ontstaan als een
noodzakelijk gevolg moeten beschouwen van deze be-
stuurspolitiek, doch dat van een terugkeer tot de oude
baljuwschappen geen sprake was. We mogen het ont-
staan van de nieuwe kleine baljuwschappen zelfs niet een
kenschetsend gevolg achten van Filips' bestuurspolitiek.

veeleer moeten we daarin een logisch gevolg zien van het
zijn van heerlijkheid van een bepaald gebied, dat dan
tevens stad kon zijn. Dat een gebied een heerlijkheid was
en als zoodanig in leen werd gegeven was voor West-
friesland, zooals in het voorgaande werd aangetoond,
geen nieuwe vinding van Füips.

In een handvest van 19 April 1396'), waarbij hertog
Albrecht van Beyeren rechten en vrijheden aan die van
het Westerbaljuwschap verleent, vinden we den term
„gegoet en gheërftquot;. In deze omschrijving leeren we de
twee eischen kennen, waaraan iemand moet voldoen om
geërfde in engen zin, rijke, te zijn; de man moest gegoed
zijn èn een erf hebben. We doen goed op te merken, dat
strikt genomen beide termen niet hetzelfde beteekenen;
men kon zeer wel gegoed zijn zonder evenwel een erf
te hebben, terwijl men zeer wel een erf kon hebben, maar
daarom nog niet gegoed behoefde te zijn. Was men in
een bepaalde banne èn gegoed èn geërfd, dan behoorde
men tot de rijksten van die banne, een omstandigheid die
iemands plaats in het rechtsleven in de banne beheerschte.

De zoo juist bedoelden worden ook wel vroeger aan-
geduid als de „gegoedenquot;, de „rijkenquot; en onder andere
eenzijdige aanduidingen ook als „landrijkstenquot;en als
„pondrijkstenquot;De term „landrijkstenquot; is nog wel de
meest juiste, daar die ons doet zien, dat in dit begrip rijk
tenslotte het landbezit de beslissende factor was. „Pond-
rijkstenquot; is een minder duidelijke benaming, daar hier

slechts een gevolg van het „gegoedquot; zijn als zoodanig in
tot uiting komt, n.l. dat men in de verponding bijdroeg
als gevolg van het gegoed zijn; pondrijksten is dus een
eenzijdige qualificatie van fiscaal standpunt. Is er in den
term landrijksten nog verband te lezen tusschen gegoed
en grondbezit, pondrijksten is kleurloos. De beide termen
gegoed en geërfd zijn op zichzelve geene volledige om-
schrijving van het begrip, dat zij omvatten, slechts in on-
derling verband vertoonen zij de juiste beteekenis. Men
onderscheide de geërfden als volgt: a. de geërfden, die
tevens de landrijksten waren, als „geërfden in engen zinquot;,
b. de geërfden, die een erf hadden klein of groot, arm
of rijk, als „geërfden in ruimen zinquot;; in het volgende
zullen wij de geërfden in ruimen zin als „gemeene burenquot;
ontmoeten.

De geërfden in ruimen zin kunnen we ook met ver-
schillende andere, op zichzelf ook vage termen aangeduid
vinden, b.v. swannots buren, lendeningelanden
ingeërfden enz.

Met de klasse van de geërfden in engen zin zijn we
gekomen op die van de meest invloedrijke in de samen-
leving van de buren der Westfriesche bannen; de geërf-
den in engen zin hadden de leiding in het banne-bestuur.

Nu we de geërfden in engen zin als rijksten hebben
leeren kennen als geheel, moeten we die wèl onderschei-
den van den rijkdom of de rijksten in engen of tech-
nischen zin, zooals we dia in de Westfriesche steden zien
optreden. In den rijksten-kring of den rijkdom in engen
zin hadden niet alle geërfden in engen zin zitting. De
kring van den rijkdom in ruimen zin was dezelfde als

2)nbsp;b.v. Familie-Arch. De Goede, Verz. I, blz. i: „voorts met sodanige
conditiën van vrij en onvrijheden als de brieven van octroij en de cavel
conditiën mede brengen, mitsgaders buren en Lendens zijn dragende ende
genietendequot; (1751).

die van de geërfden in engen zin; het verschil in bena-
ming vloeit slechts voort uit het standpunt waarvan men
uitgaat,

quot;We zien in het handvest van 2 Februari 1414^), waar-
bij hertog Willem aan Spanbroek, Opmeer, Hensbroek
en Obdam het stederecht verleende, de volgende getallen
voor den rijkdom in engen zin genoemd:

In het getal van de leden van den rijkdom in engen
zin, dat voor elke banne hierbij genoemd wordt, is een
opmerkelijk verschil waar te nemen. Het verschil in het
aantal leden van den rijkdom in engen zin van de ban-
nen, die onder één gemeenschappelijk stadsrecht gebracht
werden, was te verklaren uit het economische belang
van de banne zelve. In de meeste quot;Westfriesche steden,
die uit een aantal bannen gevormd worden, bestond dit
verschil. Als voorbeeld hiervan willen we nog Abbekerk
vermelden; voor andere steden vergelijke men Hoofd-
stuk III, § 2.

Hoe de rijkdommen in engen zin voor de stede Ab-
bekerk werden gekozen uit de geërfden in engen zin of
rijksten in ruimen zin wordt in den Tegenwoordigen
Staat beschrevenWe lezen, dat er drie en veertig
vroedschappen, rijksten in technischen of engen zin, in
de stede Abbekerk zijn, die uit de „rijkste Burgersquot; (de
geërfden in engen zin) gekozen worden door zes daartoe
gemachtigde rijkdommen of riggelmeesters. Om de om-
standigheden van de geërfden in engen zin te kennen,
beschikken de riggelmeesters over lijsten van „Bezittingen
m Regtquot; (Zie bijlagen^), arch. Spanbroek 62) om de
buren onder eede afi te vragen „hoe zy gegoed zynquot;.

Tegenover de rijkdommen in ruimen zin of geërfden
in engen zin stonden de gemeene buren. Gemeene buren
is opzichzelf ook weder een dubbelzinnige term, daar
deze kan beteekenen alle buren of geërfden gezamenlijk,
dus omvattende èn de geërfden in engen zin of rijken, èn
de gemeene buren in engen zin of arme buren. Als ge-
meene buren in engen zin, ofwel arme buren vinden we
de aanduiding gemeene buren gebruikt in een stuk in
het Twisker Archief van 1543. We lezen in dit charter
dat de „rijckdommen ende gemeenen buyren van Twischquot;
overeengekomen zijn, dat voortaan de Twisker zeedijken
„gemeen werkquot; zullen zijn. Iedere ban zal er met zijn
„morpntalenquot; onder begrepen zijn, zonder eenige „sto-
lingequot;. De onkosten zullen van nu af „morgen morgen
gelijckquot; betaald worden. De tweede beteekenis van ge-
meene buren, n.1. gemeene buren in ruimen zin, dus èn
rijken èn armen, of wel alle geërfden of buren omvat-
tend, vinden we in een ander stuk in het Twisker ar-
chief van 1487 gebruikt.

Thaemszoen schepenen van Abbekerk „oirkonden ende
kennenquot; dat voor hen zijn verschenen Jan Willemszoen
burgemeester van Twisk en Jan Wyartszoen, Claes Pie-
tersz. en Albert Janszoen schepenen aldaar, die „ghelij-
den eendrachtelijcquot; voor zich zelf en hun nakomelingen,
dat zij „bij consente ende goetdunckenquot; met hun „ghe-
mene buerenquot; overeengekomen zijn, dat, als binnen den
ban van Twisk eenige palen aan den zeedijk door on-
weer of door ouderdom vergingen of „by onghevalquot; hout
of ijzer van deze palen verloren ging, de burgemeester
dit zal doen herstellen, terwijl de onkosten „morghen
morghens ghelijcquot; over de geheele banne van Twisk om-
geslagen zullen worden, zoodat elke morgen in de
banne evenveel daarvoor zal „gheldenquot;. Dit besluit is
genomen om „nutscap ende oirbaerquot; van de gemeene
buren, want als iemand „hynder of scadequot; zou krij-
gen in de palen „neffensquot; zijn dijk, zoodat hij de
palen („hout ende yserquot;) weder moest laten maken „over
siin eyghen morghentael ende nyemant andersquot;, dan
zouden de onkosten te groot en te zwaar voor hem
worden. Hiermede wordt dus de tot dien bestaande
plicht van den gehoefslaagde om de schade aan zijn
„bonquot; in de zeewering te herstellen op eigen kosten, uit-
drukkelijk afgeschaft, om plaats te maken voor een
nieuwe verplichting van de geheele buurschap. In het be-
sluit van het onderhavige charter wordt aan deze nieuwe
regeling op de volgende wijze nog de noodige kracht
bijgezet: „Soe gheloven dese voirscr. personen mit die
ghemene bueren voir hoir selven ende voir hoir nacome-
lingen ende elcx bijsonder, dit niet te verweren noch
doen verweren mit ghenen recht gheestelijc noch wair-
lijc noch mit ghenen nyen subtijlen vonden diemen hier
teghens vinden of visieren machquot;.

Dat de beteekenis van gemeene buren als gemeene
buren in ruimen zin ook de welgeboren buren omvatte,

is duidelijk; een voorbeeld dezer beteekenis vinden we
in het handvest van 8 April 1344 waarbij graaf Wil-
lem het malen, den wind en de gruit aan de gemeene
buren van Drechterland verkoopt; er wordt in gesproken
van de „gemeene bueren van Drechterlant, welgeboren
ende gemeentequot;. Naar analogie van het voorgaande zou
het ook mogelijk zijn, dat er gesproken werd van welge-
borenen en gemeene buren en de overige buren, een soort-
gelijke tegenstelling als die tusschen geërfden in engen
zin en gemeene buren.

Dat de woorden poorters en buren door elkaar wer-
den gebruikt als aanduidingen voor dezelfde personen,
ook lang nadat de stadrechten verleend werden, heeft
ook P O 1 sreeds opgemerkt; hij zegt ervan:' „Het
woord buren bleef ook voor de poorters der platteland-
steden in gebruik,.... men spreekt nu eens van uitburen
dan eens van uitpoorters....quot; Het is noodzakelijk om
deze omstandigheden bij het beschouwen, van de positie
van de bannen onder het stederecht in het oog te hou-
den. De beide behandelde stukken over de buurschap
Twisk, die deel uitmaakte van de stede Abbekerk, doen
ons het karakter van het buurschapsbestuur en zijn be-
moeiingen zien, terwijl we ook de verhouding tusschen
de banne Twisk tot de stede Abbekerk leerden kennen.

Het feit, dat men land in een banne had, besliste over
het al dan niet buur zijn van deze banne; ieder die land
binnen een banne had, was tevens buur in die banne. Le-
zen we in poorter de beteekenis van buur, die dit woord
gemeenlijk in Westfriesland ten plattelande heeft, dan
vinden we dezen stelregel ook geformuleerd in de bepa-
ling „Wie poorter zal wezenquot; in het keurenboek van
Burghorn. In deze bepaling lezen we: „Item so wie bin-

heeft, die sal poirter wesen binnen Burchorn aleer hij dat
landt beslaet off dat lant onderwindt an te tastenquot;. De
poorters onderscheidde men in inwonenden en geërfden;
dit leeren ons eenige charters in het archief van Burg-
horn. Geërfden zijn zij, die land hebben; inwonenden in
engen zin zij die slechts eenige nering uitoefenen of elders
land hadden, enz.

Dat men land, dat in een andere banne gelegen was,
mocht gebruiken, was ook reeds in het landrecht van
1299'') bepaald. We lezen daar: „Voirt elc man mach
sijns erfs gebruken in die ban dairt in leghet; geliken dien
anderen bueren diere in wonen, al wonet hi in een ander
ambochtquot;. Hieruit kunnen we dus reeds besluiten, dat
ook in 1299 naast de in de banne wonende buren er ook
buiten de banne wonende waren.. Aan de hand van deze
bepaling van het landrecht en van die van het Burghor-
ner keurenboek kunnen we dus in een andere formulee-
ring zeggen, dat er in één banne inwonende ingelanden
en uitwonende ingelanden waren, die beide tot de buren
van de onderhavige banne behoorden. De aanduiding
uitburen werd ook wel eens voor de buren van een banne
gebruikt, die buiten de banne zelve woonden, doch daar
deze term ook in de meer kleurlooze®) beteekenis van
willekeurige buur van een andere banne wordt gebruikt,
dus voor een vreemde, is deze term weinig betrouwbaar.
Evenzeer is dit het geval met woorden als ommeburen,
uitpoorters, enz., waarvan niet altijd de beteekenis de-
zelfde is.

3)nbsp;In Pols I, blz. XLVI lezen we: „Ook in de keuren van andere steden
vindt men van uitpoorters of uitburen, inpoorters en inburen gewag gemaakt.
In den regel worden daarmede echter eenvoudig bedoeld poorters of buren
van andere steden.quot;

naast de inwonende geërfden uiteraard ook nog andere
inwonenden voorkwamen, zooals b.v. de niet-buren enz.
In de sententie van het hof van Holland in het geding
van de „geërfden en inwonendenquot; van de stede Schagen
(hier duidt „inwonendenquot; niet op de niet-geërfden, doch
alleen op de geërfden zelf) en van de Schagerkogge tegen
de „geërfden en ingelandenquot; van „tnijen lantquot; van Burg-
horn zien we de in wonenden-geërfden, geërfden-ingelan-
den of, samen genomen, de buren in de buurschapssamen-
leving optreden. In de sententie wordt bepaald, dat die
van Burghorn voor de uitwatering door Schagen niet
meer behoeven te betalen dan één „Wilhelmus tuinquot; per
gars en een evenredig deel in het visscherijgeld. De inge-
landen en geërfden van Burghorn worden ook, zoo lezen
we hier iets verder, „dijckers ende geërfden van Burg-
hornquot; genoemd. Uiteraard was de geërfde ingeland van
de banne, waar zijn erf gelegen was, evenzeer als hij ook
dijker van die banne was; de dijkplicht volgde het land;
had men dijkplichtig land, dan was men uit dien hoofde
dijker. Dat inderdaad niemand anders dan de geërfden
bedoeld zijn met deze beide aanduidingen, blijkt uit het
verloop van dit charter, waarin vervolgens gesproken
wordt van de „geërfden van Burchornquot; en van de „bu-
ren van de Scagerkoggequot;.

De rijkdom in engen zin, waarvan we in het voorgaan-
de gezien hebben, hoe deze op aanwijzing van de riggel-
meesters in de stede Abbekerk uit den rijkdom in ruimen
zin, de geërfden in engen zin, aangewezen werd, droeg
mede den naam „vroedschapquot;. Vroedschap was de bena-
ming, die naast de verwarrende benaming rijkdom (in
ruimen zin) uitsluitend op het college van den rijkdom
in engen zin werd toegepast. We vinden hiervan talrijke

i) De gegevens betreffende de procedure vinden we in twee charters van
i486 en 1488. Arch. Burghorn no. 21.

voorbeelden in de Westfriesche keurenboeken. In het
handvest van Willem van Schagen, waarbij deze op 6
Augustus 1427 het stadrecht aan Barsingerhorn en Ha-
ringhuizen herverleende, lezen we in de bepaling „Van
pachten en schot te reeckenenquot; bijvoorbeeld: „enen an-
deren ghoeden man van de rijksten ende van de vroet-
stenquot;. Deze formuleering is ook daarom van belang, daar
we aan de hand hiervan den „goeden manquot;, de als waar-
schap uitgezondene, kunnen begrijpen als een goeden man
van de rijksten en vroedsten of wel, iemand uit den rijk-
dom in engen zin. Deze formuleering draagt ertoe bij om
de vaak vage bepalingen van de Westfriesche keurenboe-
ken begrijpelijker te maken; men wake er echter voor om
niet in iederen „goeden manquot; zonder meer een lid van
de vroedschap of rijkdom in engen zin te willen zien.

In het handvest van 6 Januari 1430®), waarbij aan
Wijdenes en Oosterleek het stederecht wordt verleend,
wordt gesproken van de twee en dertig rijksten van de
nieuwe stede: in den Tegenwoordige Staat®) luidt de
aanduiding van den rijkdom in engen zin (in 1750):
„Voorts bestaat de Regeering uit Twee en dertig Vroed-
schappen, —quot;. Leerden we in het voorgaande het ver-
band kennen tusschen de geërfden in engen zin en de
vroedschap, waarop, nog geruggesteund door de verlee-
ning van stadrechten, het bestuur van de bannen berustte,
tevens dienen we voor oogen te houden, dat deze ver-
houding de basis was van de Westfriesche samenleving.

De aantallen van de leden van den rijkdom in engen
zin waren in dq kleine steden weinig verschillend; als
voorbeeld zullen we ze bansgewijs voor de bannen van
de Schellinkhouter kogge opsommen:

In tegenstelling tot de getallen van den rijkdom in
engen zin was het aantal van den rijkdom in ruimen zin,
de geërfden in engen zin onvast. In de plattelandsbannen
was een verschuiving in het landbezit uiteraard moge-
lijk, doch zij geschiedde niet op groote schaal; een mis-
oogst, een overstrooming of dergelijke ramp kon een
verandering teweeg brengen, maar over het algemeen
mogen we aannemen, dat degenen, dit tot de geërfden
in engen zin behoorden, dit meestentijds bleven. Anders
was dit in een stad als Hoorn, waar de handel de mo-
gelijkheid bood voor een sneller verwerven van een groot
kapitaal, waardoor de energieke enkeling een plaats
onder de rijksten kon verkrijgen. In een dergelijke stad')
moest deze mogelijkheid wel een bedreiging vormen, door
het ook daar geldende quot;Westfriesche systeem van regee-
ring door den rijkdom in engen zin, voor degenen die
ongaarne hun regeeringszetels verlieten. Bij een conse-
quente handhaving van het quot;Westfriesche recht was in een
stad, waar de handel een groote rol speelde, schommeling
mogelijk in de bezetting van den rijkdom in engen zin,
die door kussenvasten moeilijk gewaardeerd kon worden.
Ter bewaring van de eigen plaats in de vroedschap werd
er een verzoekschrift tot den graaf gericht om de nieuwe

1)nbsp;Vergel. de stadrechtverleeningsbrieven aan de steden Schellinkhout
Wijdenes en Hem; voorts ook Tegenwoordige Staat VIII onder de genoemde
dorpen.

2)nbsp;Zie over deze questie Pols I, blz. LXVIII en de door hem aange-
geven bronnen.

rijken voortaan uit te sluiten en de regeeringsgeslachten
te beschermen. De motiveering was, dat er bij het heer-
schende recht onbekwamen of minderjarige lieden ver-
schenen, terwijl geschikte en kundige personen door verar-
ming moesten verdwijnen., Het grondbezit had in Hoorn
plaats gemaakt voor den rijkdom als zoodanig, de dubbele
voorwaarde gegoed en geërfd was als waardeerings-
norm verdwenen. Op het land was altijd de bepaling van
de geërfden naar landrijkdom gebleven; in Hoorn was deze
norm, in de stad zelve tenminste, verlaten om plaats te
maken voor een bloote waardeering van het kapitaal. Op
deze omstandigheden was ook het Westfriesche recht van
de geërfden niet berekend, zoodat Hoorn inderdaad een
uitweg moest zoeken. Jammer genoeg werd deze uitweg
niet gezocht in een nadere uitwerking naar de eischen
van de omstandigheden, doch volgde men simpel de weg-
wijzers van het eigenbelang. Men verzocht den graaf om
het wisselende grootsteedsche kapitaal-instituut te ver-
vangen door een vast lichaam, dat niet uit de rijkdom
zou bestaan, maar uit de „vroedstenquot;, die ook bij verar-
ming lid van het college zouden kunnen blijven. We zien
hier dus, dat het begrip „vroedstenquot; losgemaakt werd van
den rijkdom in engen zin, waarmede het voordien on-
verbreekbaar verbonden geweest was, en die sedert
eeuwen aanspraak op de benaming „vroedschapquot; had
gemaakt. In een handvest of octrooi van 20 Maart 1523
werd het verzoek, dat in het eigen belang zijn directen
stimulans vond, door den graaf ingewilligd. De burge-
meesters zouden de eerste vroedschap kiezen en de vroed-
schap zou nadien zichzelf bij het openvallen van plaatsen
aanvullen. Na deze eerste vaststelling zouden de burge-
meesters door de vroedschap gekozen worden; dit insti-
tuut, de vroedschap in modernen zin, vormde voortaan
evenals vroeger de rijkdom in engen zin den kern van
het stadsbestuur. Op 8 October 1563 volgde Medemblik

het voorbeeld van Hoorn en verkreeg op dien dag de-
zelfde rechten. Deze vorm van bestuur had niets meer
te maken met het oud-Westfriesche recht, dat op het
land van kracht bleef; de basis van de verhoudingen was
in Hoorn en eenigen tijd later in Medemblik veranderd,
maar in de kleine steden op het Westfriesche plattteland
bleef de oud-Westfriesche geërfden-regeering (in engen
zin) onaangetast; de vroedschap in modernen zin, zoo-
als we die voor Hoorn en Medemblik leerden kennen, is
een geheel ander instituut dan de vroedschap in ouder-
wetschen zin, de rijkdom in engen zin, die op het West-
friesche platteland ongewijzigd bleef voortbestaan.

In het „Pacht ende Schellingh Boeck der Stede ende
Heerlyckheyt van Opmeerquot;vinden we een lijst van de
namen van de rijkdommen en vroedschappen (hier dus
vroedschap in ouderwetschen zin) van Opmeer. In die
van de „paedequot;vinden we den naam van Sijbrant
Janss. Horn. Als een voorbeeld van hetgeen iemand be-
zat, die geërfde in engen zin was en lid van het college
van den rijkdom in engen zin, laten we volgen de moti-
veering van Sijbrant's geërfdeschap (in engen zin).

„Sijbrant Janss. Horn heeft in pacht aengebrocht
eerstelijck een huys met 5 morgen ende 100 roeden op-
perlandt, daer achter aen gelegen, noch 1300 roeden mid-
dellandt, noch 2 morgen ende 300 roeden laech landt.
Noch een morgen landt tot Abbekerck, noch een morgen
laech, noch omtrent 340 roeden laech landt. Noch tot
Westwoud omtrent 150 roeden. Noch 10 koeijen met
een paerdt, noch 4 bedden, aen schulden 3000 gulden.

buyten land, soo in Abbekerck, Sijbecarspel en Twisk,
noch inde Lagehouck omtrent 150 roeden noch aen gelt
1000 gulden. Noch 2 vierendeelen van 2 huysen staende
d' ene tot Abbekerck en d' ander tot Twisck, genomen
op schellingquot;.

Het genoemde opperland is blijkens de waardeerings-
lijst in het „pacht en Schellingh Boeckquot; land van groote
waarde, dat getaxeerd werd op duizend gulden
per morgen. Het middelland was gesteld op achthon-
derd gulden per morgen, terwijl het „laech landtquot; op
zeshonderd vijftig gulden gewaardeerd werd. Een koe,
een paard en een bed (een perceel bouwland, vergel.
bloembed) werd op vier gulden getaxeerd. Het buiten-
land, d.w.z. het land in een kaag was ook op duizend
gulden per morgen gewaardeerd. De waardeering van
vierendeelen in huizen wordt in de post betreffende Sij-
brant Horn afzonderlijk gegeven, daar dit niet in de alge-
meene waardeeringslijst was voorzien. Blijkens de bijge-
voegde lijst van het aantal schellingen, dat als belasting be-
taald moest worden, betaalde Sijbrant schelling.

In het „Quohier van alle de Familien tot Twischquot;')
hebben we een minder uitvoerige lijst dan in de volledige
opteekening voor Opmeer. Hier vinden we geen lijst
van de rijkdommen doch eenvoudig een opteekening
van alle families te Twisk, terwijl er naast aangeteekend
is of de familie „armquot; of „onvermogendquot; is of in de
lasten medebetaalt en dan met opgave van het bedrag.
Het duidelijk doelbewuste onderscheid, dat in dit quo-
hier gemaakt wordt tusschen „onvermogendquot; en „armquot;
zou wel eenige vermoedens aan de hand kunnen doen,
maar wegens gebrek aan zekerheid schijnt het ons beter
toe om deze terzijde te laten.

schillende Westfriesche stukken optreden, zullen we on-
der de hiergenoemde armen klaarblijkelijk niet mogen
verstaan. De rijke buur, de geërfde in engen zin, en de
arme buur hebben hun, in het voorgaande behandelde,
plaats binnen het burenverband; men kan de verhouding
tusschen geërfden in engen zin en gemeene buren aange-
ven als die tusschen rijke- en arme buren, doch beiden
waren buren. Het is waarschijnlijk, dat met de „armenquot;
van het Twisker familiequohier de arme niet-buren be-
doeld zijn, die onder de hoede en het toezicht van een
armenvoogd konden staan, die door de schepenen en
raden werd aangewezen. Hieruit merken we dus op, dat
ook „armquot; eem tweeledige beteekenis had.

Was arm de tegenstelling van rijk, van geërfde in
engen zin, dan werd deze soort arm door het tegenge-
stelde bepaald .binnen de burengroep, terwijl de groep
buren van de niet-buren ook weder onderscheiden zouden
kunnen worden als buren en armen. In dezen laatsten
zin schijnt het familiequohier van Twisk te spreken, te-
meer daar de bij den familienaam aangeteekende geldsom
soms maar gering is, zoodat we in deze geldsommen de
verschillen kunnen vinden tusschen de bijdragen van de ge-
erfden in engen zin en de gemeene buren, terwijl de „ar-
menquot; niets ^betalen. Waar iwe eenige malen in dit quohier
„onvermogendquot;kloorgestreept tegenkomen en dit vervan-
gen door een zeker geldsbedrag doet dit het vermoeden aan
de hand, dat de onvermogende tot de gemeene buren be-
hoord moet hebben. We herhalen, dat er op dit punt
jammer genoeg geen zekerheid te krijgen is. De drie
soorten posten, die we vinden, onderscheidde men naar
het erbij aangeteekende. Als voorbeeld laten we volgen:

Het pacht- en scheUingboek van Opmeer noemt naast
den rijkdom de andere belastingplichtigen; dit wil dus
zeggen, dat men in dit boek alleen een opsomming krijgt
van alle buren van Opmeer en hun bezittingen. De rijk-
dom, die er afzonderlijk in genoemd is, is de rijkdom
in engen zin; we mogen dus niet alle andere belasting-
betalers als gemeene buren aanduiden, daar ook de rijk-
dom in ruimen zin, de geërfden in engen zin die niet tot
den rijkdom in engen zin behoorden, hieronder genoemd
zijn. Aan de hand van het bezit zou men kunnen uit-
maken, wie van de in dit boek genoemde personen geërf-
den in engen zin waren en wie niet. Als men dit bepaald
zou hebben, dan zou men zich een helder beeld kunnen
vormen van den economischen ondergrond der tegenstel-
ling tusschen de geërfden in engen zin en de gemeene
buren. Het Opmeerder scheUingboek noemt niet de be-
woners van Opmeer, die niet belasting-plichtig waren en
niet mede speelden in de buren verhouding; zij bestonden
intusschen wel, dat deed het Twisker familiequohier zien.
In het quohier leerden we de niet belastingbetalenden
kennen, n.1. de armen en de onvermogenden, die het Op-
meerder stuk niet noemt. In verband met elkander geven
de beide stukken een duidelijk beeld van de verhouding
in een Westfriesche banne, op grond waarvan ons op-
neming, als bijlage, van deze beide stukken gewenscht
scheen.

de arme buren komt ook in liet „segghenquot; van quot;s graven
raad van 1319') tot uiting. Hier lezen we, dat de raad
„zegtquot;, dat in elk „verendeelquot; van „Vrieslantquot; de „rike
ludenquot; den armen „haren dikenquot; zullen helpen maken,
totdat de „arme ludenquot; „also ver comenquot; zijn, dat zij
de dijken weder zelf kunnen maken en ieder ten „menen
werkequot; komen kan, als de baljuw of de dijkgraaf ze
daartoe vermaant. Iets verder lezen we, in hetzelfde
„segghenquot;, dat de raad met die van Houtwoudingher
ambacht overeen „ghedraghenquot; is, dat de graaf hun een
„open briefquot; zal geven, waarin wordt bepaald, dat hem,
die zoo „armquot; is, dat hij zijn dijk niet „verwaren ende
makenquot; kan, door baljuw en heemraden zijn erf ontno-
men zal worden ten behoeve van „den ghemenen kers-
pelquot;, dat het geven zal aan wiö wel in staat zullen zijn
om hunne dijken „te maken ende te verwarrenquot; „om des
lants orbaerquot;. In beide gevallen is aan de orde het ge-
volg van niet bij machte zijn om aan den dijksplicht te
voldoen. In drie ambachten van West(f)linge moeten de
rijken de armen steunen, terwijl in het Houtwoudingher
ambacht het land van den armen buur aan het kerspel
en voorts in handen van die buren zal komen, die wel
aan hun dijksplichten kunnen voldoen. In het tweede
geval gaf 's graven raad een bevestiging van een blijkens
dit stuk reeds eerder genomen besluit van de buren van
de Houtwoudingher ambacht. We lezen n.l. dat de buren
van de „Houtwouder ambochtquot; „t'samen overeen ghedra-
ghenquot; hebben, dat, als iemand zoo arm is „dat hi sinen
dyc niet houden en magquot;, de baljuw en heemraden het
erf aan „den ghemeenen kerspelquot; zullen geven om het
weder „om orbaer ons landsquot; aan iemand te geven, die
den dijk wel bewaren en maken zal. Dit besluit van de
buren van de Houtwoudingher ambacht is bij het „seg-
ghenquot; van 1319 gevoegd.

Hiermede hebben we de verhouding tusschen de ge-
erfden in engen zin en de gemeene buren en die tusschen
buren en niet-buren in de Westfriesche bannen leeren
kennen. Mogelijk kunnen we, hoewel dit ook kleurloo-
zer bedoeld kan zijn, de verhouding van rijken en armen
ook, lezen in het derde artikel van het Medemblikker
stadrecht van 1289 waar gezegd wordt: „villicus de
Medemleke cum universis tam pauperibus quam diviti-

ieder geval in Medemblik bestond, blijkt alleen reeds uit
de verandering van rijkdom in engen zin tot vroedschap
in modernen zin, die we in het voorgaande behandel-
den.

In een handvest van 31 Augustus 1310') van graaf
Willem aan die van het baljuwschap Medemblik wordt
over den rijkdom het volgende gezegd: „Eerst dat men
tot geenen daghe gheen sluysen legghen en sal, noch
verleggen in den dyck in onsen Baljuschap van Meden-
bliek, tenzy by goetduncken des Heemraeds ende waer-
schappen, die meest ghegoet ende gelandt zyn, en by
den meesten gevolge van der Ryckheyt ende Vroetschap
van onsen lande aldaerquot; (cursiveering van mij).

Op grond van deze gegevens en die van 1319 alleen
reeds vervalt de bewering van Beekmanquot;), dat ten
tijde van Filips van Bourgondië de gewoonte ontstaan
zou zijn aan de rijksten onder de ingezetenen van stad en
lande invloed toe te kennen in het toezicht op het finan-
cieele beheer niet alleen maar ook in de samenstelling der
regeering door nominatie of directe keuze van burge-
meesters, schepenen, enz. Deze opvatting is te vreemder,
daar de plaats van de rijkdommen in alle Westfriesche

3)nbsp;Beekman II, blz. 1384 onder „rijkdomquot;. Beekman verwijst naar
Blok „Hollandsche Stad Iquot;, blz. 166.

stadrechtverleeningen geregeld is, terwijl de stadrechtver-
leeningspolitiek begonnen werd en voleind vóór hertog
Filips in Westfriesland zijn rol speelde. Behalve de stuk-
ken met betrekking tot de stadrechtverleeningspolitiek
spreken tallooze andere handvesten over de rijksten,
waarvan we er in het voorgaande (Vergel. § i Hoofdst.
III) verschillende behandelen. Beekman grondt zijn
meening blijkens zijn aanteekeningen op B 1 o k; jammer
dat hij het materiaal over de rijksten in het „segghenquot;
van 13IQ uitsluitend in verband met de spasteekin^')
behandelt, daar hij bij een juister waardeering van dit
hem bekende materiaal deze misvatting had kunnen
voorkomen. Ook de talrijke charters uit den tijd van de
Kennemer-oriënteering en de stadrechtverleeningspolitiek
hadden hem met betrekking tot den rijkdom beter
kunnen voorlichten.

Dat de bestuurstaak van de geërfden in engen zin na
de verovering den grondslag vormde van de Westfrie-
sche samenleving, zal uit het voorgaande gebleken zijn;
dat de buren verhouding door de Hollanders bij hun ver-
overing reeds werd aangetroffen, blijkt uit het noemen
van de buren in de eerste vredesverdragen. We vermel-
den hieromtrent slechts de vredesovereenkomst tusschen
de Westfriezen van de Drechtingher ambacht en graaf
Floris V van 21 Maart 1289'), waarin we lezen van
„onschultquot; doen met twee „gebuerenquot; en van de aan-
stelling van een rechter door den graaf, die den graaf
en ook „den buere nutte waerequot;, enz. enz.

, ; i) In zijn artikel „spadestekenquot; (deel II, blz. ij02 e.v.) blijkt op blz. 1507
Beekman het „segghenquot; gebruikt te hebben; zelfs citeert hij op deze blz.
de door ons behandelde zinsnede. De algemeene regeling volgens de richt-
lijnen in het „segghenquot; van 20 October 1321 neergelegd (Van Mieris II
blz. 264) drukt Beekman ook op de aangeduide blz. af.
drukt; Beekman ook op de aangeduide blz. af.

friezen naar den Elect van Utrecht gezonden worden
om van hem een scheidsrechterlijke beslissing te ver-
krijgen, noemt de gevolmachtigden „nostros concivesquot;.
In de beslissing van den Elect Johannes van i Mei 1289')
worden ze ook weder aangeduid als „concivesquot;. Civis is
eene gewone vertaling van geërfde, ook bv. in Drenthe

Nu bewijzen deze stukken niets omtrent de interne
verhoudingen in de buurschappen, zooals die door de
Hollanders bij de verovering in 1289 werden aangetrof-
fen, doch wel bewijzen ze, dat de buurschappen beston-
den en het zou waarlijk wel onverklaarbaar genoemd
mogen worden, als de veroveraar in deze buurschappen
de positie van de geërfden in engen zin had ingevoerd.
Weinig is als minder waarschijnlijk te beschouwen. Wij
moeten wel aannemen, dat de burensamenleving in 1289
al eenzelfde interne structuur had als zij in 1319 blijkt
te hebben.

In de verhouding tusschen de geërfden in engen zin en
de andere buren en bijwoners in een buurschap ligt de
kern van de Westfriesche samenleving. Dat het bestuur
van de rijksten in de bannen voor 1289 ook in het vrije
Westfriesland of juist in het vrije Westfriesland de ge-
wone vorm was, is reeds meermalen betoogd.

Uit de memoriën van Claas Nanningsz.®) van 1647
blijkt, dat Nanningsz. den oorspronkelijken toestand
evenzeer in de regeering der rijksten-geërfden in engen
zin zag. Hij zegt, dat, toen de Westfriezen van de „Ti-
ranniequot; van de Denen bevrijd waren en ook uit die van
de „Roomsche Regters of Gravenquot; en in „haar eygen
Vrijheydquot; waren, voordat de graven van Holland ze
onderworpen hadden (dus vóór 1289) zij de volgende re-

2)nbsp;Lunsingh Meijer: „De rechtspositie van de eigenerfden in Dren-
thequot;, blz. 38.

3)nbsp;Memoriën gehouden bij Claas Nanningsz;. Ao. 1637. In Arch. Hoorn
no. 220.

geering hadden: „5 de Rijkste in elk dorp of Banne, en
2 Asingen waren sulke mannen die beschuldigden de
Criminele saken en bevorderden het regt, waarom dit
regt de naam hadde van Asings of Aasdoms-Regtquot;. Nu
moge de redeneering van Nanningsz. naar de moderne
opvattingen niet voldoende zijn, toch kwam hij op deze
wijze tot dezelfde slotsom over de oorspronkelijkheid
van de geërfdenregeering. Eikelenberg zegt in zijn
„Gedaante en gesteldheid van Westvriesland voor den
Jaare MCCCquot;^) hetzelfde, als hij spreekt over de toe-
standen in het vrije Westfriesland vóór de Hollandsche
verovering. Hij zegt hierover: „Men vordere nogtans
niet alleman, zonder onderscheid, tot het Regterschap.
De voornaamsten der Landschappen en Dorpen, deeden
uitspraak van regt. Uit den Rijkdom, zoo men 't nader-
hand heete, en by verscheyde Handvesten kan blijken,
wierden dq Scheepenen en de Vroedschappen, de Man-
nen van den Raad gekooren. Een gewoonte die nog, tot
onze tijden, is overgeblevenquot;.

Pols®) zegt over dit punt nagenoeg hetzelfde: „Het
raadplegen van de aanzienlijkste, rijkste buren bij alle
zaken waarbij de belangen der gemeene buren betrokken
waren, komt ook buiten de steden (Pols neemt hier
steden in den economischen zin van het woord. Hoorn
enz.) voor, en was waarschijnlijk oude gewoontequot;.

De interne structuur van de Westfriesche buurschap
is echter, althans na Hollandsche verovering, duidelijk;
terwijl de banne-buurschap met haar burenverhouding
tijdens de verovering aanwezig was, wat op zichzelf
reeds belangrijk is.

De bewering van De Jong®) aangaande Westfries-
land: „Iti moat oan 1288 ta in lan fen in forwünderlike

sosjale gelikens west hawwequot; is ongegrond en zelfs met
de feiten in strijd; men kan toch werkelijk niet den ge-
erfde in engen zin den sociaal gelijke van den armen niet-
buur noemen. Deze opvatting, schoon onjuist, wordt niet-
temin meer gehuldigd; zoowel Pols') als Koster')
hingen haarlt; aan.

De taak van den rijkdom in engen zin uit zich wel in
de eerste plaats in de werkzaamheden van de delegaties
uit zijn midden. Op den „jaarsdagquot; en soms op andere
dagen verscheen de rijkdom in engen zin voltallig om
schepenen, raden, schotvangers of vredemakers aan te
wijzen; bij deze gelegenheden oefenden de rijksten in
technischen zin het belangrijkste deel van hun taak uit.
Het keurenboek van de stede Wijdenes en Oosterleek
zegt hiervan' in de bepaling „Van 't Absent Blijven der
Vroedtschappen op „ Jaersdaghquot;®), dat als de „Electiequot; van
den nieuwen burgemeester op „Jaersdaghquot; niet behoorlijk
„geexerceertquot; werd, omdat eenige leden van de vroedschap
niettegenstaande ze gedagvaard waren, zonder geldige re-
den afwezig blijven, de absenten een boete van dertig gul-
den moeten betalen „te Appleceeren'/s voor d' officier, '/s
voor 't geregt en '/s voor den Armenquot;. Als de absenten
„uijtlandigh, of onpasselijk, siek of soodanigh (zijn) dat
sij niet mogten komenquot;, dan zal toch ieder van hen ver-

1)nbsp;Pols drukt zich nog vrij voorzichtig uit (deel I, blz. XXII): „Met
name betreft dit verschil van standen, dat overal elders, zelfs in oostelijk
Friesland bestond en zich scherper teekende, maar in Westfriesland on-
bekend schijnt te zijn geweestquot; (cursiveering van mij). Het standverschil in
quot;Westfriesland was misschien minder scherp, maar onbekend was het niet.
P O Is vage, uiting hieromtrent werd wellicht voor De Jong en Koster
aanleiding voor hun onjuiste uitspraak.

2)nbsp;Koster: „Hoorn in de Middeleeuwenquot;, blz. i voert een redeneering,
die zoo mogelijk nog meer Fransch-revolutie-achtig getint is dan De J o n g's
uitspraak, n.1.: „het was een volk van visschers en boeren, deze West-Frie-
zen, kleine, onafhankelijke grondbezitters, die vrijheid en gelijkheid als 't
hoogste erkendenquot;.

plicht zijn om zijn stem aan den secretaris of den bode
mondeling of „op Papier, gestehquot; mede te geven, zoodat
men wete wien hij stemt. Deze laatste regeling moet na-
geleefd worden op verbeurte van eenzelfde boete, ter-
wijl de burgemeester iedere „ Contraventeurquot; bij de eerste
gelegenheid voor het „Regt te Betrekkenquot; en het „Regtquot;
„tenuijteijnde te vervolgenquot; heeft op dezelfde boete.
Uiteraard zijn er ook in de keurenboeken van andere
steden soortgelijke bepalingen te vinden; deze Wijdeneser
bepaling geeft echter een ongewoon volledig beeld.

In de vroedschap zien we den rijkdom in engen zin
als geheel optreden, maar zijn taak uit zich minder in
het als geheel handelen dan wel in het handelen van haar
leden die tot verschillende colleges behoorden of dragers
van een bepaald ambt waren. We zullen niet alle functiën
bespreken, die door de leden van den rijkdom in engen
zin bekleed moesten worden, maar slechts eenige als
voorbeelden behandelen. In het navolgende laten wij vrij-
wel geheel de gegevens betreffende de groote steden Me-
demblik, Enkhuizen en Hoorn terzijde, daar deze door
haar economischen bloei reeds spoedig een sterke diffe-
rentiatie vertoonden, die veel aan oorspronkelijkheid had
ingeboet. In de drie groote steden waren de oude ambten
veranderd naar de eischen van den stadsgroei en had
men vele nieuwe moeten instellen, die in het Westfries-
land met zijn buren-verhoudingen vreemd waren of
werden. De ambten, die wij in het volgende beschouwen,
passen wel in de burenverhoudingen en zijn daarom hier
van belang.

i) V a n M i e r i s I. In het Kennemer landrecht in de uitgave van Van
Santen draagt dit artikel het opschrift „Verwandelinghe der Asingen in
Schepenenquot;.

„Voert dat die Azighe wysen souden in Vrieslant, dat
sullen die scepene wysen in alsulken recht, als die Azighe
wysen soudenquot;. Dit wekt een onjuisten indruk; men zou
hier n.1. uit kunnen afleiden, dat op deze wijze voor het
eerst de schepenen colleges in quot;Westfriesland werden in-
gevoerd, terwijl we reeds in de eerste vredesverdragen
tusschen graaf Floris V en de Westfriezen in 1-289 zien,
dat er van schepenen gesproken wordt; de graaf zal n.1.
een rechter stellen om „recht te rechtene bij schepene wij-
singequot;'); iets verder wordt gezegd, dat de genoemde
rechter „schepene (mag) setten ende ontsetten bij den
buerenquot;. Dit maakt waarschijnlijk, dat er in 1289 sche-
penen in Westfriesland bestonden en niet als nieuw-in-
gevoerde instelling van den Hollandschen veroveraar.
Het bepaalde in het landrecht van 1310 was óf een con-
sequente doorvoering van de eventueel-nieuwe instelling
óf hervorming van schepenencolleges óf een doode let-
ter, wat met een bepaling die eenvoudig uit het Kenne-
mer landrecht van 1292 was overgebleven, niet onaan-
nemelijk zou zijn. Hoe dit ook zij, de schepenen waren
er reeds in 1289 en speelden na dien tijd hun rol in de
Westfriesche samenleving.

Het verkiezen van de schepenen vinden we in de
Westfriesche keurenboeken uitvoerig geregeld. Het West-
wouder keurenboek zegt in de bepaling „Van schepenen
kyesenquot; dat de schout op „ Jaersdachquot; de schepenen
zal kiezen „nae twaleff uren ende tusschen sonnen on-
derganckquot; „uut die rijcdomquot;. Kwam één van de leden
van den rijkdom niet voor zonsondergang op, dan ver-
beurde hij een „ponts boetquot;. De stelregel, dat de sche-
penen uit de rijkdommen in engen zin gekozen moesten
worden, is ook elders vastgelegd. De hier bedoelde bij-
eenkomst van den rijkdom in engen zin noemde men in

eenige plaatsen ook de „boonlootquot;. Deze benaming was
een gevolg van de aldaar gevolgde wijze van schepenen-
verkiezing. In den Tegenwoordigen Staat') vinden we
voor Schagen een beschrijving van hetgeen er op de
nieuwjaarsbijeenkomst in dezen geschiedde. We lezen,
dat op nie^uwjaarsdag de vroedschappen in het koor van
de kerk bijeenkomen en in zeven deelen worden verdeeld.
De baljuw krijgt van de aftredende schepenen evenveel
boonen als er personen in ieder zevende gedeelte van de
vroedschap zijn (m.a.w. evenveel boonen als er personen
zijn), dat wil dus zeggen van ieder schepen een zevende
deel. In elk van die zevenden is één zwarte boon tusschen
de witte gedaan. De leden van den rijkdom, die de zwarte
boonen trekken, gaan met den baljuw naar buiten, die
hen op het rooster van de kerk beëedigd. Na de beëedi-
ging benoemen de beëedigden vier andere rijkdommen
uit de aanwezigen, waaruiu de aftredende schepenen de
twee burgemeesters voor het nieuwe jaar kiezen. Deze
burgemeesters zullen met den president-burgemeester
van het vorige jaar „regeerenquot;. Voorts wijzen de beëedig-
den uit ieder zevende deel van den aanwezigen rijkdom
twee lieden aan, uit welk veertiental de baljuw de sche-
penen voor het nieuwe jaar kiest.

Een gelijksoortigen verkiezingsvorm vinden we be-
schreven in het stadrecht van de stede Niedorp (deze
vorm gold óok voor de stede Winkel) van 8 Mei 1452
in de bepaling „Van de scepenen te nemenquot;'). In dit
artikel wordt gezegd, dat in Niedorj? ieder jaar op
nieuwjaarsdag de „goede luydenquot; in een „hoetquot; of „mut-
sequot; vijftig boonen moeten doen, waaronder zeven zwarte
Vijftig „mannen van den rijcstenquot; zullen „tot desen boe-
nenquot; gaan om te loten, zes-en-dertig van Nieuwe-Nie-
dorp en veertien van Oude-Niedorp. De zeven trekkers

van de zwarte boonen zullen uit de drie-en-veertig over-
blijvenden veertien mannen kiezen, uit Nieuwe-Niedorp
tien en uit Oude-Niedorp vier. De schout zal dan na-
mens den heer (hier de heer van Westfriesland) uit dit
veertiental de zeven schepenen kiezen, n.1, uit het tiental
van Nieuwe-Niedorp vijf en uit het viertal van Oude-
Niedorp twee. De schout zal hen terstond van 's heeren
wege beëedigen om voor het komende jaar schepenen te
zijn. Op deze wijze zal men ieder jaar de schepenen kie-
zen en men zal „nyet uutten keerckequot; „sceyden eer dese
voirs. koeren al voelgaen ende geschiet sijnnenquot;.

Weten we uit het voorgaande, dat we in degenen, uit
wie de schepenen gekozen werden, den rijkdom in engen
zin te zien hebben, niet overal is dit even duidelijk ge-
formuleerd en is hetgeen we lazen in andere keurenboe-
ken of handvesten als richtsnoer onmisbaar. Een voor-
beeld van dergelijke vage formuleering vinden we in
het handvest van Willem van Schagen, waarbij het stad-
recht aan Barsingerhorn en Haringhuizen herverleend
werd, van 6 Augustus 1427. We lezen daar in de bepaling
„Wie totten boonloot behoort te ghaen'quot;), dat ieder,
die naar het boonloot gaat, „ghegoetquot; moet zijn tot hon-
derd nobelen van „eygheliken ghoeden of daerbovenquot;.
De leden van den rijkdom in ruimen zin konden zitting
hebben in den rijkdom in engen zin, maar hadden dat
lang niet allen. Lezen we de vage terminologie van deze
bepaling, dat uitsluitend geërfden in engen zin zitting
konden hebben in den rijkdom in engen zin maar niet
de gemeene buren en de nietburen, dan bevestigt deze
bepaling, wat we in het voorgaande reeds behandelden.

Ook elders wordt in de Westfriesche rechtsbronnen
de eisch van een minimum vermogen gesteld. Verder
vervolgt dit handschrift met bepalingen omtrent het tot
stand komen van het schepenencollege. De tweede bepa-

ling „Van die swarte boonen te cryghenquot; zegt, dat de-
genen, die de zeven zwarte boonen krijgen, veertien man-
nen zullen kiezen, uit ieder schependeel twee. Uit deze
veertien zal de schout „Uut elcken sevendeel een yegen-
woordichquot; kiezen; aan de hand van het voorgaande
weten we dus, dat dit de schepenen zullen zijn voor het
nieuwe jaar,, die de schout uit de door de trekkers van
zwarte boonen aangewezenen moest kiezen. De trekkers
van de zwarte boonen moesten door den schout beëedigd
worden en, alhoewel dit eerst in de derde bepaling „Wie
die swarte bonen ghevallen sijnquot;wordt gezegd, zoo
kunnen we toch aannemen, dat ook hier de beëediging
van deze lieden plaats vond, voordat zij de veertien
lieden kozen, waaruit de schout de schepenen zou aan-
wijzen. De vierde bepaling van dit handvest „Van nieu-
we schepenen the kiesenquot; zegt, dat men ieder jaar nieuwe
schepenen zal kiezen volgens „voors. ordinanciequot;. Eén
van de oude schepenen, dien de heer (van Schagen) of
zijn schout daartoe aanwijst, zal „die loote van den bonen
ommedraghen in een heymelick vat sonder openbaringe
der bonenquot;. Belangwekkend is feitelijk alleen de bepaling
„Van die seven te kiesenquot;, waarin bepaald wordt, dat,
als de zeven trekkers van de zwarte boonen het niet eens
zouden worden over hun keuze van candidaat-schepe-
nen, het „voortganck (zou) hebben by dat meerdeel van
dese sevenquot;.

Bij verhindering om naar het boonloot te gaan kon
men een gemachtigde zenden, leert ons een bepaling uit
het keurenboek van Winkel. We lezen daar in de be-
paling „Boonloten gaenquot;'), dat wie „totter boenloetquot;
behoort te gaan, op den „Jaersdachquot; in de kerk moet
komen of in zijn plaats iemand moet „settenquot; voor twie
scepenenquot; en wel „up een boet van een pondt ter sce-

penen etc.quot;. Ten overstaan van twee schepenen moet
dus de machtiging van den plaatsvervanger geschieden;
deze bepaling is belangwekkend in verband met het be-
paalde in Wijdenes in het gelijke geval, dat we in het

Hiermede hebben we een beeld gekregen van de vor-
ming van het schepenencollege; we hebben opgemerkt,
dat de schout geenszins vrij was in de keuze van de
schepenen, maar dat hij gebonden was om uit een groep
te kiezen, door welke omstandigheid de rijkdom in engen
zin zijn zeggenschap in dit college behield. Hoe de be-
langen van de afzonderlijke bannen onder één stadrecht
behartigd moesten worden, toonde ons het voorbeeld van

Naast de omstandigheid, dat de schepenen tot den rijk-
dom in engen zin moesten behooren, waren er nog en-
kele andere eischen, waaraan de schepen moest voldoen.
In een handvest van 1412 aan Schellinkhout verleend,
vinden we hierover het een en ander bepaald, dat over-
genomen werd in het handvest, dat Willem van Schagen
op 6 Augustus 1427 aan Barsingerhorn en Haringhuizen
verleende. In dit handvest wordt in het artikel „Van
schepen of rade te wesenquot; bepaalddat voortaan nie-
mand in de stede Barsingerhorn en Haringhuizen schepen
zal mogen zijn, of hij moet eerst de drie voorgaande
jaren „poorterquot; geweest zijn van de stede en gedurende
dezen tijd „sijn alinger woonstadtquot; binnen de stede ge-
had hebben en „schot ende ongheltquot; van zijn goederen
betaald en voldaan hebben gelijk de andere poorters
„als daertoe behoortquot;. In andere Westfriesche steden
vinden we deze bepaling gemeenlijk terugWe kunnen
deze bepaling in de eerste plaats begrijpen als een wermg

uit het stedelijk schepenencollege, van de uitburen, die
buren, die land hadden binnen de stad, dus daar buren
waren, maar er niet woonden; doch voorts is deze rege-
ling ook een bescherming tegen de mogelijkheid, dat kor-
telings ingekomenen zonder veel kennis van de plaatse-
lijke omstandigheden invloed konden verkrijgen. Het
feit, dat men vroeger in de plaats gewoond had, ver-
schafte ook geen recht; men moest de drie jaren vooraf-
gaande aan de verkiezing er gewoond hebben en wel
zonder, onderbreking. Dat in Burghorn zelfs niet-inwo-
nenden schepenen konden worden was een uitzondering,
die een gevolg was van de omstandigheid, dat in den
eersten tijd deze inpoldering nog slechts dun bevolkt was.

De aanvulling van het schepenencollege, als er in den
loop van een zittingsjaar een schepen uitviel, vinden we
ook geregeld. Het handvest van 2 Februari 1414'),
waarbij hertog Willem aan Spanbroek, Opmeer, Hens-
broek en Obdam stadrecht verleende, is over dit onder-
werp niet uitvoerig. We lezen hier, dat wanneer er bin-
nen het jaar een schepen „utlendichquot; (verhuisde naar
elders) of „offlyvichquot; zou worden, de schout namens
Westfriesland's heer een nieuwen schepen in de openge-
komen plaats zou aanwijzen om voor dat jaar schepen
te zijn „ende niet langerquot;. Deze bepaling geeft weliswaar
de richtlijn aan om uit de ontstane moeilijkheid te gera-
ken, maar pas door vergelijking met de overeenkomstige
bepaling in het handvest van hertog Filips aan Niedorp
en Winkel verleend wordt de questie duidelijk. In artikel
3 van dit handvest „Of die scepenen oflivich of uut-
landich woirdenquot; werd bepaald, dat, als in het jaar waar-
voor de schepenen zitting hadden er, een of meer „ofli-
vich of uutlandichquot; zou(den) worden, de schout een
anderen „notabelen manquot; zou kiezen „uut die ander

seven die gheen scepenen sijnquot;. De gekozene moet be-
eedigd worden door den schout vanwege Westfriesland's
heer en hij zal het loopende jaar schepen zijn „ende niet
langerquot;. Deze bepaling stemt overeen met het hierom-
trent vastgestelde in de rechten die in 1402 aan Schel-
linkhout gegeven werden. Uit deze bepaling leeren we
dus de plaats kennen van de niet tot schepenen gekozen
leden van het veertiental, dat door de trekkers van de
zwarte boonen aangewezen was. Men zou de zeven niet-
gekozenen als invallers voor het schepenencollege kunnen
aanduiden. De invallers bleven, zoolang de schepenen
uit hun veertiental zitting hadden in het college, dus ge-
durende een jaar, in een bijzondere positie.

De taak van het schepenencollege in de rechtspraak
enz. zullen we in het algemeen terzijde laten, doch we
willen in dit opzicht van een enkele bepaling melding
maken. Als eerste regeling behandelen we uit het eerder
genoemde handvest aan Niedorp en Winkel eenige pun-
ten. Het artikel in dit handvest „Van reden ende proe-
ving van scepenenquot; bepaalt, dat, als er saicken of han-
tieringequot; binnen de stede geschiedden, die niet in het
handvest voorzien waren, „nyet gescreven noch gespeci-
ficiertquot;, de schepenen dat berechten zullen „nae der bes-
ten reden ende recht van den lande, nae de goeder wair-
heyt, ter proeve en kennisse van scepenenquot;.

Het vonnis van de schepenen was beschermd, welke
bescherming reeds in het handvest van Floris V aan
Medemblik in 1289®) was vastgelegd. In het handvest
van Willem van Schagen aan Barsingerhorn en Haring-
huizen van 6 Augustus 1427 wordt hierover gezegd in
de bepaling^) „Van schepenen vonnisquot;, dat niemand

„een schepens oordeelquot; „ghemaeet ende gestadichtquot; „met
radequot; van de andere schepenen „te niet (mag) makenquot;.
In de formuleering van een adagium is dezelfde opvat-
ting in het handvest van Johan van Schagen aan Burg-
horn van 25 Januari 1489 geredigeerd. De bepaling
„Van scepenen vonnisquot;') luidt: ..Item was onse scepene
voorz. wysen dat recht es, dat sal men prysenquot;. In ver-
band hiermede staat de bescherming van het vonnis van
de schepenen in de bepaling „Van scepenen vonnisse in
cas van Reformquot;'). Hier wordt gezegd, dat, als iemand
wie hij ook zijn zou zich over een vonnis van de sche-
penen van Burghorn „in cause van reformatie off an-
dersquot; voor het Hof van Holland quot;zou beklagen en hij bij
„sententie ende rechtequot; door het hof afgewezen werd,
dus als hij een uitspraak van het hof verkreeg, die „onse
scepenen voorn, wel gewesen haddenquot;, de eischer en
allen „alsdaer sijnquot; en zoo vaak het gebeurde tegen den
heer van Schagen verbeurd zullen hebben „elcx byson-
der XV pont sheeren ponden, van XL groot tstuck ge-
rekentquot;.

Dat degene die een eisch tegen een poorter wilde in-
stellen, dit moest doen bij het schepenencollege van dien
poorter, was ook reeds bepaald in het handvest van Me-
dembUk In het handvest van hertog Filips aan Nie-
dorp en Winkel van 8 Mei 1435 vinden we hierover nog
het een en ander gezegd in de bepaling „Van vonnisse
van scepenenquot;quot;). In dit artikel wordt bepaald, dat, als
iemand van buiten, iemand die geen poorter der stad
was iets te „eisschen hadde upquot; een poorter van Niedorp
of van Winkel, hij niet méér van den onderhavigen poor-
ter krijgen zou dan met „vonnissequot; van de schepenen al-
daar werd toegewezen. De eisch tegen een poorter mocht

slechts bij heü schepenencollege van die stad, tot welker
poorters de gedaagde behoorde, gedaan worden, en de
poorter wien het aanging was niet gehouden den vreemde
meer te geven dan hem door de eigen schepenen was tie-
gewezen. Deze bepaling vinden we ook in de rechten
van de andere Westfriesche steden terug.

Het gewezen vonnis van de schepenen was ook be-
schermd tegen lakende beoordeeling, iets wat ook reeds
in het stadrecht van, Medemblikgeregeld was. In het
handvest van Willem van Schagen van 6 Augustus 1427
zegt de bepaling „Van qualicken te spreken op schepenen
ende haren vonnissequot;hier niets over. We lezen in dit
artikel, dat wie „in den rechte verspreectquot; de schepenen
en hun vonnis en hun „ghemeenen raedequot;, nadat zij vol-
gens de rechten „van der poortequot; het vonnis „inden
rechtequot; gegeven hebben, schuldig zal zijn te „geldenquot;
aan den heer (van Schagen) tien Hollandsche ponden
en aan elk van de schepenen één „om ghenoech te doenquot;.
Eenzelfde boete voor het gelijke geval wordt in de bepa-
ling „Die sprect up scepenen vonnissequot; in Filips' hand-
vest voor Niedorp en Winkel geëischt van hem „wie in
den rechte sprect up scepenen of up scepen vonnisse dat
mit voellen volge gewijst isquot;. In het laatste geval kwam
de boete van tien pond uit den aard der zaak aan West-
friesland's heer.

In het handvest van Burghorn van Johan van Schagen
leert de bepaling „Van mit III scepenen recht te mogen
doenquot;, dat men „alle proeven ende rechtquot; ^ met drie
schepenen „te vollenquot; mag doen, zelfs „dootslagen off
andere hoge rechten ende criminele sakenquot;. Dit maakt
ons opmerkzaam op de omstandigheid, dat het schepe-

nencollege niet altijd uit zeven leden bestond. In Groo-
tebroek heeft men een tijdlang elf schepenen gehad. Dat
bij de rechtspraak het aantal aanwezige leden tenminste
op dne gesteld was, zou belangwekkend zijn als het hier
met Burghorn betrof. In deze stede was oorspronkelijk
het aantal schepenen ook op zeven gesteld, doch dit
werd verminderd tot vijf en tenslotte in 1489 tot drie
of vijf. Deze drie of vijf schepenen behoefden nog niet
eens inwonende poorters te zijn; deze bijzondere omstan-
digheden waren te wijten aan de schaarsche bevolking
van den polder, zoodat we aan het hier bepaalde, dat
tenminste drie schepenen voor de rechtspraak aanwezig
moesten zijn, met te veel waarde mogen hechten

Het weergeld voor de gewone poorters en voor de
schepenen was verschillend, leert ons het handvest van
Willem van Schagen van 6 Augustus 1427 aan Barsinger-
horn en Haringhuizen. In de bepaling „Van een poor-
ter doot te slaenquot;^) lezen we, dat dit „ghehoudenquot; zal
worden met twee en dertig ponden van de „maghen des
quaetdaders» behalve dan dat al het goed van den dader
zelf aan den heer (van Schagen) verviel. Werd de ver-
moorde in zijn eigen huis gedood, dan zou hij „ghegou-
denquot; worden met vier-en-zestig pond. De bepaling „Van
een schepen doot te slaen» zegt, dat een schepen met
twee-en-veertig ponden „vergoudenquot; moet worden, en
zoo hij in zijn eigen huis vermoord werd met vier en
tachtig ponden. Deze beide bepalingen treffen we ook
weder in het stadrecht van Medemblik aan.

1)nbsp;P 01 s (deel I, blz. LVIII) redeneerde ongeveer omtrent Burehorn al,
W.J m het bovenstaande deden. Hij illustreert zijn opvatting met de mede
deebng van D.rk Burger van Schoorl in zijn „Chron. van'schagenquot;; die
zegt (blz. 30 , dat er in Burghorn in 1708 sleehts 6 huizen waren.

de competentie van het schepenencollege in de recht-
spraak het één en ander in het artikel „Van onse scepe-
nen kennisse te nemenquot; In deze bepaling wordt gezegd,
dat de schepenen kennis zullen nemen en „diffinitijff
recht ende vonnisse wysenquot; van alle zaken „geen uutge-
sondertquot;, die in eersten aanleg voor hen „in rechte be-
claget ende gesproken sullen wordenquot;, zoowel van „scul-
den en scadenquot; als van „civijle ende crimineele saickenquot;,
zonder iemand of eenige zaak naar het hof van Hol-
land „off anderswaerquot; te verwijzen, tenzij dat die „saeke
off questiequot; in het hof vant Holland „eerst in recht be-
trocken wasquot;. Deze formule schijnt voor Burghorn het
schepenencollege tot het voor alles competente instituut
te stempelen, hoewel dit toch onjuist is. In hetzelfde
handvest vinden we een bepaling „Van gadinge te hou-
den in Burchornquot;terwijl het daaropvolgende artikel
„Van lant ende erve te redden binnen Burchornquot; over
eenige onderwerpen spreekt, waarin slechts het gading
competent is. Als we de bevoegdheden van het gading
(zie Hoofdst. VII, § i) nagaan, dan bemerken we, dat
hetgeen tengevolge van de competentie van het gading
beslist, aan het schepencollege onthouden was, een be-
langrijk terrein besloeg. Men denke slechts aan de, in
de Westfriesche plattelandssamenleving zoo bovenal be-
langrijke geschillen over land, die alleen bij het gading
behandeld werden en men zal bemerken, dat de ge-
noemde bepaling van dit handvest onjuiste voorstellin-
gen wekt. Behalve door het gading werd te Burghorn ook
de competentie van het schepencollege waarschijnlijk be-
knot door de rechtspraak van den heer zelf, het zgn.
heerlijkheidsrecht (zie Hoofdst. III, § 2). Het heerlijk-
heidsrecht hebben we in het voorgaande leeren kennen

als handelende over eenige opgesomde gevallen, doch ook
deze gevallen stonden dan aan den baljuw van den heer
van Schagen en diens mannen en niet aan de schepenen
ter berechting. Hoewel dit handvest gegeven werd met
de belofte, dat de heer het hierin bepaalde zou handha-
ven „hoge heerlyckheyt ende recht niet uutgesondert
ende dat daeraen kleeftquot;, mogen we hieruit niet rauwe-
lijks besluiten, dat er geen baljuwsrechtspraak voor
Burghorn bestaan zou hebben, temeer niet, daar deze in
de andere heerlijkheden van den heer van Schagen con-
sequent gehandhaafd bleefAfgezien van het baljuw-
schapsgerecht benam alleen reeds het gading genoeg aan
de competentie van het schepenengerecht om dit niet
voor alles competent te kunnen noemen. Het is dan ook
waarschijnlijk, dat de behandelde bepaling uit de hand-
vesten van Burghorn verstaan moet worden in de betee-
kenis, dat het schepenengerecht van Burghorn competent
was in alles waartoe in het algemeen in Westfriesland de
schepenencoUeges elders bevoegd waren.

Ter beoordeeling van de plaats der schepenen in het
Westfriesche rechtsleven houde men in het oog, dat alle
schepenen tot den rijkdom in engen zin behoorden en
daaruit en met medewerking daarvan gekozen werden;
verliest men deze omstandigheid uit het oog, dan heeft
men tevens het essentieele element van de Westfriesche
samenleving uit het gezicht verloren.

Over den oud-Westfrieschen oorsprong van de raden
of burgemeesters heeft Pols') reeds het noodige gezegd,
zoodat wij ons daarvan ontslagen rekenen. Niet in alle
steden van Westfriesland kwamen de raden voor; we

denken aan de uitzonderingen in het Westerbaljuw-
schap en in Hoogwoudquot;), waar hun voornaamste taak
door de schotvangers verricht werd. De raden of burge-
meesters namen in de Westfriesche steden een belangrijke
plaats in, die we hier willen trachten te schilderen. Even-
als bij onze behandeling van de schepenen laten we de
gegevens over de groote steden in hoofdzaak ongebruikt.

De verkiezing van de raden was minder ingewikkeld
dan die van de schepenen. In het keurenboek van Groo-
tebroek lezen we in de bepaling „Burghemeisters kie-
sen®), dat de dertig rijksten met het gerecht de burge-
meesters zullen kiezen in alle vier dorpen (bannen) van
de stede, op de „Meyendachquot;. De „Meyendachquot; was
elders niet algemeen in gebruik als dag voor de verkie-
zing van de raden; in het keurenboek van Westwoud
lezen we althans in het artikel „Van burgemeesters te
kiesen dat op „ Jaeravontquot; de rijkdom de burgemees-
ters zal kiezen, na de verkiezing van de schepenen, die
voor den avond geschied moest zijn, zooals blijkt uit de
bepaUng van dit keurenboek „Van schepenen kyesenquot;,
waarin we lezen, dat die voor „sonnenonderganckquot;
plaats vond. De verkiezing had plaats in Oosterblokker
bij de kerk en het lid van den rijkdom, dat niet verscheen
op den gestelden dag, moest een boete betalen, waarvan
het juiste bedrag ons niet bekend is.

In het keurenboek van Grootebroek lezen we in de
bepaling „Kosten van den burgemeesters verkiezingquot; ®),
dat een „yghelijckquot; van de dertig rijksten „voer zijn costquot;
voor de burgemeestersverkiezing een halve stuiver ont-
vangt.

bepaalt in het artikel „de Rijkdom sal de Raden kie-
senquot; dat de twee-en-dertig rijksten „daermen de Sche-
penen uijt kiestquot; ieder jaar twee raden zullen „nemenquot; op
den „Jaersdaghquot; voor den middag en „bij d' meeste
stemmenquot;. Deze bepaling is voornamelijk van belang,
omdat de vaag geredigeerde bepalingen van Westwoud
den indruk wekten, alsof de raden door den rijkdom in
ruimen zin gekozen zouden worden, terwijl het Wijde-
nesser artikel duidelijk omschrijft, dat alleen de rijkdom
in engen zin dit zal doen. Ook in de Grootebroeker be-
paling is de rijkdom in engen zin bedoeld, daar deze
voor de gansche stede Grootebroek uit dertig leden be-
stond. Tevens leert de Wijdenesser bepaling, hoe deze
verkiezing plaats vond, n.L bij de meeste stemmen. Hier
was dus geen sprake van een aanwijzen door den schout
uit een aantal aangewezenen, zooals dit bij de schepenen-
verkiezingen het geval was. De raden moesten niet alleen
tot het college van den rijkdom in engen zin behooren;
evenals de schepenen moesten ze nog aan andere voor-
waarden voldoen. Deze voorwaarden leeren we kennen
uit het keurenboek van Schellinkhout in het artikel „Van
raet te wesenquot;We lezen hier, dat niemand raad mag
zijn van de stede Schellinkhout of hij moest drie jaar
poorter van de stad geweest zijn en wel „laestgeledenquot;
„ter scepenen provingequot;. Dit „laestgeledenquot; doet weder
zien, dat de raad de drie voorafgaande jaren voor zijn
verkiezing poorter geweest moest zijn, eenzelfde eisch als
ook aan de schepenen gesteld werd.

Na de verkiezing moesten de nieuwe raden beëedigd
worden door één van de oude raden; aldus bepaalt het
keurenboek van Schellinkhout in het artikel „Van den
eet der radenquot; We lezen hier, dat de raadsHeden „jaer-

licxquot; beëedigd moeten worden door een „burgemeisterquot;
voor de schepenen „tergueder v/aerheyt ende scepene
proevingequot;. Het Schellinkhouter keurenboek is hier min-
der duidelijk, daar men den onjuisten indruk zou kun-
nen krijgen, dat het ambt van burgemeester iets anders
is dan dat van raad. Op dit punt brengt het Wijdenesser
keurenboek de gewenschte helderheid in een artikel „Van
de Raden te Eedenquot;We lezen hier, dat de schout de
nieuwe burgemeesters zal beëedigen (dit dus in afwijking
met Schellinkhout) „van Stonden aen voor d'Roosterquot;.
De beëediging moet dus direct verricht worden. Als de
schout het niet doen wilde, dan moest de oudste burge-
meester „van de oude Radenquot; het doen, wat blijkens de
Schellinkhouter bepaling daar de gewone vorm was. In
Grootebroek was blijkens de rechten, die hertog Willem
op 20 Maart 1405 aan deze stede verleende, óók de
schout de persoon, die de raden beëedigde. Het keuren-
boek van Wijdenes bepaalt, „dat Niemant als Nieuwe
Burgemeesters werden gekozen in de kerk magh komen
oock met Eeden omtrent de Roosterquot; dat niemand op
den „Jaersdaghquot; in de kerk zal komen dan de rijkdom-
men „of die daer verdaegt isquot;. Ook mag niemand, als de
nieuwe burgemeesters beëedigd worden, op de gouw (de
dorpsweg, vergel. gaweg) of het kerkhof binnen een af-
stand van zes roeden van het rooster komen op verbeurte
van een boete van zes pond per hoofd.

In het handvest van Grootebroek van 1405 komt
ook de taak van de raden ter sprake, als bepaald wordt,
dat het gerecht keuren zal maken „bijquot; 's heeren schout
aldaar en met de „meerder gevolgequot; van schepenen en
raden. Voorts mogen schepenen en raden van Groote-

broek „vrede.... eyschen ende makenquot;, als dit noodig
zal zijn. Deze bevoegdheid van de raden om vrede te
leggen vinden we ook beschreven in de bepaling „Van
vrede te nemen en te gevenquot; in het keurenboek van
Sybekarspel. In dit artikel lezen we, dat de „rechterquot; of
een schepen of raad vrede mag geven of nemen, als hem
dit oerbaer dünctquot; te zijn.

De taak van de raden lag in de eerste plaats in het toe-
zicht houden op en het besturen van de financiën, waar-
voor ze met scherpe sancties hun regelingen kracht bij
konden zetten. Een bepaling uit het keurenboek van
Grootebroek „Van der raden machtquot; doet hiervan iets
zien. Hierin lezen we, dat de raden de „dorenquot; „ont-
hangheö ende wederhanghenquot; kunnen en „weder oerloff
(om ze) toe te luickenquot; (Mfr. lüke = trekken) kunnen
verleenen voor „berekent scot, bij der hoechster boetquot;.
Het bevel tot openlaten van de deuren was blijkens de
■Westfriesche keurenboeken de gewone straf voor den-
gene, die niet aan zijn belastingplicht voldeed. De op be-
vel van de raden opengelaten of ontzette deuren mochten
niet aan het oog onttrokken worden door een schutting
(tijdelijk geplaatst door den wanbetaler) van hout, riet
of laken of wat dan ook, nóch van buiten, nóch van bin-
nen, en wel op een boete van drie pond „ter scepene
proevingequot;. De taak van de raden vinden we hier verder
geschetst met de omschrijving, dat de raden de lieden
„condighenquot; naar de „mienne werckenquot; „by suiker boet
als daertoe staetquot;. De gemeene werken waaraan óf de
daartoe verpüchten mede moesten werken óf zij, die hier-
toe financieel verplicht waren, moesten mede betalen in
de kosten, duiden de groote plaats aan, die de raden in
de burensamenleving innamen. Tegen dengene, die zich

aan zijne verplichtingen in het gemeene werk onttrok,
namen de raden maatregelen door de oplegging van
straffen.

In het handvest van 12 Mei 1415 waarbij Schagen
het stadrecht verkreeg, vinden we over de taak van de
twee raden aldaar (volgens Pols zouden deze artikelen
„domwegquot; van Schellinkhout overgenomen'') zijn, ter-
wijl er toch in Schagen geene raden geweest zouden zijn,
hetgeen bezwaarlijk te rijmen is met de_ latere Schager
burgemeesteren, waarvan de Tegenwoordige Staat
spreekt en die P o 1 s ook vermeldt) het een en ander
gezegd. Het tweede artikel van dit handvest bepaalt, dat,
als men in Schagen „pachten of scot rekenen salquot;, de
raad en de schepenen ieder „enen goeden man van den
rijcxstenquot; er bij „nemenquot; en dat dit achttiental pachten
en schot rekenen zal „by hoeren eedequot;, dien de schout
zal afnemen. Er waren in Schagen zeven schepenen en
twee raden; dus zien we dat voor het „pachtenquot; het ge-
wone aantal verdubbeld was. Het „pachtenquot; zal eens
om de vijf jaren geschieden, behalve van een nieuwen
poorter, die gepacht mag worden, als hij poorter wordt.
Wil de stede met het pachten langer „beydenquot;, dan is dit
geoorloofd. Het pachten, het betalen van het vermogen,
geschiedde dus door het genoemde achttiental, terwijl de
inning van het door de achttien op grond van de verkre-
gen gegevens uit het pachten vastgestelde schotbedrag
door de raden geschiedde. Het geval van tusschentijdsche
pachting van een nieuw-ingekomen poorter staat niet al-
leen. In het keurenboek van Abbekerk leert de bepaling
„Pachten ende righelenquot; ®) ons nog een tweede voorbeeld

4)nbsp;Pols noemt ze op grond van de Chron. van Schagen van Dirk Burger
van Schoorl, die ze op blz. 21 vermeldt. Pols I, blz. LXII.

kennen. In dit artikel zien we, dat men in Abbekerk eens
in de zeven jaar zal pachten en ook „righelenquot;, n.1. de
hoogte van het te betalen schot vaststellen op grond van
de gegevens verkregen uit het pachten. Indien echter,
vervolgt de bepaling, eenige poorters door „ongeval off
snevelquot; ongewoon verarmd zijn, zal men die „lichtenquot;
en „verrighelenquot; ten allen tijde „ende dat by den ge-
rechtequot;. De beteekenis is duidelijk; de verarmde zal ver-
hcht worden in zijn aanslag. „Riggelequot; (w.w.) heeft in
het huidige Waterlandsche Westfriesch nog de beteeke-
nis van regelen, beregelen, welk werkwoord wellicht met
dit Twisker „righelequot; in verband gebracht zal kunnen
worden

In het handvest van Schagen vervolgt de derde bepa-
ling met van de raden te zeggen, dat zij „tscotquot; zullen
ontvangen en weer „uutreykenquot; en daarvan „rekeningequot;
doen, zooals dat behoort. Hierin vinden we de finan-
cieele taak van de raden summier omschreven. Het Schel-
linkhouter keurenboek zegt over dit onderwerp in de be-
paling

j) Die raden scoudt in te winnenquot;nagenoeg het-
zelfde. We lezen in dit artikel, dat de raden „alle scot
en scoudequot;, die onder hen „valt of aengerekentquot; werd
(ietwat anders is de formuleering der Westwoudsche be-
paling, die spreekt van „aen hen gherekentquot;), zullen „in-
winnen ende pandenquot; en het zoover zullen „brengenquot;
„met recht als sy mogenquot;, voordat de tijd gekomen is om
hun „uutrekeningenquot; te doen. Ingeval van nalatigheid in
hun verplichtingen vervallen de raden in een boete van
vijf pond.

De genoemde „scoudequot; laten we hier terzijde om
slechts de taak van de raden in de „scotquot; inning te be-
lichten. Het invorderbare „scotquot; in hun dienstjaar moe-

1)nbsp;De heer J. J. P 1 a s te Edam was zoo vriendelijk mij deze bijzonderheid
te verstrekken.

ten ze zooveel mogelijk innen, voordat ze hun afreke-
ning moeten doen. Het schot, dat zij niet binnen konden
krijgen, moesten ze na hun aftreden alsnog innen, zegt
de bepaling. „De oude Radenquot; in het keurenboek van
Wijdenes en Oosterleek. Het hun nog „aangerekendequot;
schot moet door hen geïnd worden en wel „op verbeurte
van 3 pontquot; lezen we daar. Dit is belangwekkend, daar
we hierdoor zien, dat bij de verkiezing van de nieuwe
raden de ouden niet altijd met hun taak gereed behoeven
te zijn. De raden moeten het b.v. voor vijf jaren vast-
gestelde schot innen, ook al zou die inning langer duren
dan hun dienstjaar.

Een tweede bepaling uit het Wijdenesser keurenboek
handelt nog over dit onderwerp, n.1. „overleveringe van
Raden Schotquot;Hierin wordt bepaald, dat de oude of
afgetreden raden geen ongeïnd schot mogen „overleve-
renquot; aan de nieuwe raden en dat zij het zoover moeten
„brengenquot; als zij kunnen om het alsnog te innen. Afwij-
king van het in deze keure bepaalde wordt met een boete
van een pond bedreigd.

In de keurenboeken van Sybekarspel vinden we over
het inwinnen van het schot vrijwel hetzelfde bepaald.

In het keurenboek van Abbekerk geeft het artikel
„Schot te garenquot; een wat ruimere aanduiding van de
financieele taak van de raden. We lezen hier, dat schout,
schepenen en raden van Abbekerk „gekeurtquot; hebben, dat
degene, die als burgemeester gekozen wordt, het schel-
Hngschot, het landschot en het „Hondsboschgeltquot; moet
„gaarenquot;, zooals de burgemeesters gewoon zijn te doen.
Hetzelfde zullen de schepenen van Lambertskaag moeten
doen. Het schijnt ons toe, dat in het tweede gedeelte van

4)nbsp;Het geld, dat voor de Hondsbossche zeewering geïnd werd; aan het
onderhoud enz. van deze zeewering betaalde een zeer groot gebied mede.

dit voorschrift, dat op Lambertskaag slaat, wellicht het
nieuwe element verschilen ligt, n.1. dat te Lambertskaag
de schepenen in dezen de taak van de raden moesten ver-
vullen. Het algemeene karakter van de financieele taak
van de raden komt ook uit in de bepaling „Van stede-
guetquot; in het keurenboek van Schellinkhout. In dit arti-
kel wordt bepaald, dat wie „stedegoedquot; gehuurd of ge-
pacht heeft of borg is geworden „van der steede reede
renthenquot;, het geld moet betalen, als de tijd daarvoor
aangebroken is en zij daartoe gemaand worden door de
raden „voir twe scepenenquot;. Degene, die na de maning
het geld niet binnen acht dagen betaalde, verbeurde een
pond boete. Ook hier zien we de raden weer de finan-
ciën van de stad verzorgen.

De verantwoording van het financieele beheer van de
raden vinden we in de bepaling „Der raden rekenscap te
doenquot; in het keurenboek van Grootebroek besproken.
Dit artikel zegt, dat, als de burgemeesters op „Meyen-
dachquot; uit hun „offitien sceidenquot;, zij „rekeningequot; zullen
doen van alle „oncostenquot;, die de stad dan heeft, voor het
„merendeelquot; van tien rijksten en voor het gerecht of op
den eerstvolgenden buurrechtsdag daarna, op straffe van
drie pond. Zij zullen nadien geen rechten op de stad
kunnen laten gelden van hetgeen zij niet in rekening heb-
ben gebrachtDe regeling „Uutrekeninge der radenquot;
in het keurenboek van Schellinkhout is in dit opzicht uit-
voeriger. De verschillende autoriteiten, die in Groote-
broek voor de verantwoording van de raden in aanmer-
king kwamen, naar hun eigen keuze klaarblijkelijk,
komen in Schellinkhout niet in aanmerking. In Schellink-
hout moet het afrekenen geschieden voor schepenen en

„voir buyrenquot;. In Grootebroek was deze regeling vroe-
ger ook van kracht, doch wanneer dit veranderd is in
den bovenomschreven zin blijkt niet. Een ander keuren-
boek van Grootebroek bepaalt n.1. over de verantwoor-
ding van de raden, dat zij dat zullen doen op „sinte Lau-
rensdachquot; aan de „meentquot; d.w.z. aan de buren van alle
bannen van de stede. De rekening en verantwoording
moet in Schellinkhout tusschen „Jaersdachquot; en „onzer
Vrouwendach purificatioquot; (2 Februari) gedaan worden.
De tijd van de afrekening zal in de kerk onder de mis op
een Zondag aangekondigd worden en ook bij de „buy-
renquot; ') zal het „gezegdquot; worden, opdat die er bij aan-
wezig zullen kunnen zijn. Ten overstaan van degenen,
die erbij tegenwoordig zijn, moet de afrekening „sonder
misdoenquot; gedaan worden. Afgezien van noodzakelijke
omstandigheden, die het zouden kunnen verhinderen,
moeten ze hun afrekening houden of „(anders) verbeur-
den sy die hoochste buetquot;.

De aanvulling van het radencollege, als er één of meer
tusschentijdsche uitvallingen zouden plaats vinden, is in
het keurenboek van Wijdenes geregeld. In de keure „of
de Raden storvenquot; wordt bepaald, dat, als een raad
van Wijdenes „aflijvighquot; of „uijtlandighquot; werd, de rijk-
dom in engen zin een ander uit zijn midden zou kiezen en
wel binnen veertien dagen. De nieuw gekozene zal voor
dat jaar raad zijn maar niet langer.

Het ambt van schepen mocht niet door een raad wor-
den uitgeoefend en omgekeerd; dit leert ons de bepaling
„Dat men gheen scepen raet maken salquot; uit het Groote-

De belangrijkste functie van de raden was die van h^
-financieele beheer en in dit opzicht komen ze op menig

In een handvest van Anthonis heer van Hoogwoud
van 22 December 1488 wordt vrij uitvoerig over de
schotvangers gesproken. In het eerste artikel van dit
handvest lezen we, dat de drie-en-dertig leden van den
rijkdom in engen zin iederen Nieuwjaarsdag zullen ver-
gaderen in de kerk om acht of vier mannen aan te wijzen,
die niet nader aan elkander verwant zijn dan als „after-
susterlinghequot;.

De heer van Hoogwoud, of degene dien hij daartoe zal
aanwijzen, zal, nadat hij bericht ontvangen heeft, dat
er acht of vier lieden gekozen zijn door middel van een
boodschapper of van wien hij het ook opdraagt, uit dit
achttal vier mannen nemen om schot te „garenquot;; als er
slechts vier waren gekozen zal de heer twee personen
aanwijzen. De aangewezenen zullen voor een jaar schot-
vangers zijn en niet langer. Bij overlijden of verhuizen
naar elders van één of meer van de schotvangers zal de
heer één o£ meer nieuwe aanwijzen uit de niet door hem
aangewezen gekozenen. Ditzelfde was reeds eerder be-
paald in een handvest van Eduard van Hoogwoud op
24 September 1453 We zien dus, dat degenen, die
voor het schotvangersambt in aanmerking wilden komen,
tot den rijkdom in engen zin moesten behooren en daar-
uit op een soortgelijke omslachtige wijze als bij de sche-
penen-verkiezing (hier althans) voortkwamen. Dat de
beginselen van de schepenen-verkiezing werden toege-
past, leert een zinsnede in de bepaling „Van schotvangers
kiesenquot; in het keurenboek van Hoogwoud: „Ende de

32 sullen looten met den boon op seven mannen, na in-
hout der hantvesten, tot schotvangers, op een boete van
een pontquot;.

in dezelfde bepaling lezen we, dat de leden van den
rijkdom in engen zin op Nieuwjaarsdag moeten verschij-
nen in de kerk op straffe van een boete van een pond.

Van de taak der schotvangers lezen we in het eerder
vermelde handvest van Anthonis van Hoogwoud in de
bepaling „Van schotvangers officiequot;, dat de schotvangers
zullen ontvangen „alinge ende betalingequot; van hetgeen
de veertien hun zullen „aenreeckenenquot;. Met de veertien
is bedoeld het dubbele getal schepenen, soortgelijk aan
het dubbeltal, dat we ook in onzé bespreking zagen op-
treden als achttiental, n.1. het dubbele van schepenen en
radental (dit laatste ontbrak op dit tijdstip in Hoog-
woud). In Schagen moest dit achttiental schotrekenen en
pachten, dat wil dus zeggen, dat deze achttien vaststel-
den wat ieders vermogen was en wat op grond daarvan
voor de komende jaren als schot betaald moest worden.
De verdere afwikkeling, de inning en de verantwoording
enz. kwam daar steeds voor den tijd van een jaar aan
de raden en in Hoogwoud bij gebrek aan raden aan de
schotvangers. De bepaling zegt dan ook, dat zij het schot
zullen „ontfangen ende inwinnen, ofte met recht alsoo
varre brengen als zy mogenquot;, wat overeenstemt met de
bevoegdheid van de raden in dezen. Merkwaardig is in
deze bepaling, dat zij aangespoord worden om het be-
paalde schot binnen te krijgen met de sanctie, dat zij an-
ders het ontbrekende uit het eigen vermogen moeten bij-
passen, „selve uyt heuren góede opleggenquot;, zoodat de
„bueren daer geen schade af hebbenquot;.

Het handvest van Eduard van Hoogwoud van 29
Maart 1450, waarbij deze stadrecht aan Hoogwoud ver-
leent, geeft in de bepaling „Van pachtenquot;') een duide-

lijk beeld van de eerste werkzaamheid. Met deze eerste
taak hadden de schotvangers niet te maken, in tegenstel-
ling tot de raden, die in Schagen zitting in het achttien-
tal hadden uit hoofde van hun functie. In Hoogwoud
was het wel licht mogelijk, dat de raden tot de veertien
behoorden uit wie de zeven schepenen gekozen werden.
We lezen in deze bepaling, dat, als men „pachten oft
schot rekenen salquot; of „gemeen mate overt lant doenquot;,
de dijk „sterekenquot;of „gemeen werck bestedenquot;, ieder
schepen iemand moet aanwijzen van de „rijkste ende
vroetste poorterenquot;, die door den schout beëedigd moeten
worden of door diens plaatsvervanger, als hij zelf niet
thuis is. Zouden de schout en zijn „stedehouderquot; er niet
toe bereid zijn, dan zal de oudste van de schepenen het
doen. Het veertiental zal „pachtenquot; en het schot bepalen,
het land meten en den dijk „sterekenquot; (op grond van de
landmeting werd bepaald hoeveel ieder in de dljkskosten
of aan het dijkwerk moest bijdragen) en tenslotte zullen
ze het „gemeen werck bestedenquot;. Het gemeene werk was
al hetgeen gemeenschappelijk door of vanwege de ge-
heele stede gedaan werd; degenen, die onder den ervoor
noodigen omslag vielen, moesten hetzij eigenhandig me-
de werken, hetzij het op hun kosten door anderen laten
doen. Men zal „pachtenquot; om de vijf jaren; wilde men
het nog wat uitstellen, dan kon dat ook. De nieuwe poor-
ter kon meteen „gepachtquot; worden ook door hetzelfde
college van veertien lieden. Dit laatste bewijst, dat het
veertiental van ieder jaar het geheele jaar door geroepen
kon worden om dit „pachtquot;-werk te verrichten.

Hetzelfde wat we voor Hoogwoud bepaald zagen,
vindt men ook voor Barsingerhorn en Haringhuizen
Koedijk, Vroonen, Oudorp en Oterleek (hier een rijk-
stencollege dat zelf een rol speelde soortgelijk aan die

van de schepenen)''); Langedijk, Oudkarspel, Noord-
scharwoude, Zuidscharwoude en Broek op Langendijk
Winkel ®); Niedorp Over de raden van Schagen spra-
ken we reeds in het voorgaande. We zien dus, dat het
schotvangersambt voornamelijk in het voormalige Wes-
terbaljuwschap voorkwam; dat dit ambt ook in Hoog-
woud bestond, kunnen we wellicht verklaren uit de om-
standigheid, dat deze stede als heerlijkheid in handen van
bastaarden van Holland gekomen was, terwijl de bastaard
van Holland van Hoogwoud verwant was aan den
bastaard van Holland van Schagen.-In het charter van
Eduard van Hoogwoud, v/aarbij deze quot;stadrecht aan
Hoog-woud verleende op 29 Maart 145° ^^gt de
verleener uitdrukkelijk, van zijn medebezegelaar van het
charter „heer Willem, Bastaert van Hollandt, heere van
Schagen, mynen oomquot; ®). Het is mogelijk, dat onze hy-
pothese niet houdbaar is, doch een andere verklaring
van schotvangers in het Oosterbaljuwschap is moeilijk
te geven, vooral daar blijkens het handvest van 2 Fe-
bruari 1414^) toen Hoogwoud voor de eerste maal stad-
recht verkreeg, ook deze stede het raadsinstituut kende,
evenals de andere steden van het Oosterbaljuwschap.

De bevoegdheid der schotvangers tegenoverquot; onwillige
schotbetalers leert de bepaling „Van schot te betalenquot; ®)
uit het keurenboek van Hoogwoud ons kennen. In dit
artikel wordt gezegd, dat, wanneer iemand zijn schot
niet betaalt, terwijl de schotvangers hem tweemaal „de
weetequot; gedaan hebben, de schout het schot zal uitleggen
volgens de rechten van de stad „tweeschat aen goede.

vierschat aen pandequot;, terwijl de schout alle panden naar
zijn zin kan aanwijzen. De „weetequot; zullen de schotvan-
gers doen voor de eerste maal, dan voor de tweede keer
acht dagen later en na deze laatste „weetequot; zal de schot-
vanger het „beteykenen van uytleghenquot;, en dat zal ge-
schieden voor den derden dag. Den derden dag zuUen
we moeten verstaan als den dag acht dagen na de tweede
„weetequot;; in deii. tijd van zestien dagen is de geheele zaak
aan kant.

Evenals het radenambt was ook de schotvangersfunc-
tie onvereenigbaar met het schepenschap. In het handvest
van Anthonis van Hoogwoud van 22 December 1488
houdt de derde bepaling de onvereenigbaarheid in.

In de bannen, die bij een bestaande stad ingelijfd zou-
den worden, treffen we vredemakers, die ook tot den
rijkdom in engen zin moesten behooren'). De verkie-
zing van de vredemakers was verschillend; hierover is in
het voorgaande het één en ander gezegd en voorts verge-
lijke men P o 1 s De taak van de vredemakers was ge-
deeltelijk die van de schepenen en gedeeltelijk die van
de raden.

Soortgelijke functies als de vredemakers hadden ook
de drie gezworenen van de Floriscoggequot;), waaro gt; het
stadrecht van Hoorn toepasselijk was®); mogelijk was
de positie van de raden in den Uterdyk in Schellinkhout
evenzeer vergelijkbaar met die van de vredemakers ®), '

4)nbsp;De Floriscogge was geen kogge in de behandelde beteekenis van het
woord, maar een kaag of buitenpolder (Zie Beekman II, mt e.v)

evenals die der volgens de keuren van Enkhuizen, tot
vredemaken bevoegde gezworenen. In de keuren van
Westwoud') komen ook vredemakers voor, die reken-
plichtig waren, zonder dat verder iets van hun positie
blijkt; terwijl de gezworenen in ^ Sybekarspel'), West-
woud Winkelen Barsingerhornvolgens Pols'
veronderstelling de schepenen en raden geweest zullen
zijn. In Burghorn treffen we dan ook niet nader aan-
geduide „gezwooren van de gerechtequot; ®) aan.

De kerkvoogden hadden een taak, die veelal ook de
armenvoogdij omvatte; soms, voornamelijk in de groote
steden, komt het armenvoogdschap als een afzonderlijke
functie voor. Deze differentiatie was in de kleine steden
ongewoon; daar de ongedifferentieerde taak wel de oor-
spronkelijke toestand geweest zal zijn en wij bovendien
anders noodeloos in herhalingen zouden vervallen, zien
we van de behandeling van het ambt van armenvoogd af.

De verkiezing van de kerkvoogden vond niet plaats
onder of met rechtstreeksche beïnvloeding van den rijk-
dom in engen zin, doch was gewoonlijk overgelaten aan
de schepenen en raden. Daar schepenen en raden zelf
tot den rijkdom Jn engen zin moesten behooren, blijkt
dus, dat deze functie vervuld werd op aanwijzing van
wie uit den rijkdom in engen zin gekomen waren. De ver-
kiezing van de kerkvoogden kwam blijkens de desbetref-
fende keuren in Schellinkhout'), Sybekarspel'), Hoog-

5)nbsp;Pols noemt (deel I, blz. LXIX) voor Barsmgerhorn in het keuren-
boek de zesde bepaling.

woud ), Westwoud \ Winkelen Wijdenes aan ra-
den en schepenen, zonder dat er van invloed van de
pastoors sprake was. In het keurenboek van Schellink-
hout zegt de bepaling „Van kerckevoichden te kiesenquot;
dat de twee burgemeesters en de zeven schepenen ieder
jaar „upten Goeden Vrydachquot; kerkvoogden zullen kie-
zen „by den meesten stemmequot;. Deden ze het niet, dan
zouden zij per hoofd iederen dag een pont boete ver-
beuren, totdat de kerkvoogden gekozen waren. Eenmaal
pbeurde het, dat de schout eigenmachtig kerkvoogden
had aangewezen; hiertegen kwamen schepenen en raden
van Schellmkhout in verzet en in de uitspraakvan
het hof van Holland van 29 April 1450 werden ze in
het gehjk gesteld; voortaan moest de inhoud van de oude
keuren gevolgd wordei^ „sonder die scout van Scellinc-
hout, die nu is of namaels wesen sal, ter contrariën van
der ouder gewoonte ende hantieringe hem des te meer
te onderwinden in enigerwijsquot;. Hoewel dus de bevoegd-
heid tot kerkvoogden kiezen meestal uitsluitend bij de
schepenen en raden lag, was dit in Grootebroek niet het
geval. In het keurenboek van Grootebroek zegt de keure
„Kerckmeisteren kiesenquot;dat de schepenen en burge-
meesters de kerkmeesters mogen nemen „by raet van
haren pastoer, off sy willenquot;. Het „off sy willenquot; wijst

Tot de taak van de kerkvoogden behoorde in de eerste
plaats het inwinnen van de „schulde der kerckequot; Voor
hun ambtsjaar vermoedelijk dus ook de geldelijke kerke-

lasten, die in omslagen opgebracht werden, op dezelfde
wijze als het schot'). De regeling van de inwinning is
gelijk aan die van het schot, wat blijkt uit de bepaling
„Kerckegeltintewinnenquot;®)in het keurenboek van Schel-
linkhout. In dit artikel lezen we, dat de kerkvoogden
ieder jaar de kerkgelden in zullen winnen „of mit
rechte brengen tot een eynde alsoverre als sy mogenquot;,
hetgeen dus gelijk is aan hetgeen voor de raden omtrent
de schotinning bepaald werd. Afwijking van hun yer-
plichting in dezen werd bedreigd met „elx up vijf pontquot;.
De bepaling „Kerckrenten te innenquot; ®) in het keurenboek
van Abbekerk is soortgelijk, doch zegt, dat het inwinnen
en opleggen van de huur en kerkrenten binnen zes weken
na Paschen moet geschieden „op die verbeurte van drie
pontquot;. Evenals de raden mochten de kerkvoogden ook
geen ,, schoudquot; aan de nieuwe kerkvoogden overleveren;
dit leert de bepaling „Van kerkvoichden schuitquot; *); zij
mogen slechts dan schuld aan de nieuwe voogden over-
geven, als zij alles gedaan hadden om het geld, dat in
hun dienstjaar binnen had moeten komen, te krijgen, n.1.
„dat sy se met recht alsoe verre hebben gebrocht als zy
moghen, eer ter tijt dat zijt ruymen op een ponts boetquot;.
Een soortgelijke bepaling vinden we in het keurenboek
van Grootebroek Abbekerk ®), Hoogwoud') en Wij-
denes

Over de functie van den kerkvoogd als armen voogd
leert de bepaling „Van armegheltquot; ®) in het keurenboek
van Westwoud. iets. In dit artikel wordt gezegd, dat wie
„kerckequot; of „armekijnderengeltquot; voor schepenen belijdt

schuldig te zijn of ten overstaan van schepenen voor an-
deren hiervoor borg is geworden, het geld, nadat het
tweemaal door de kerkvoogden is „gheroepenquot; in de
kerk op twee Zondagen, moet betalen. Wordt er niet
betaald, dan zal de bode bij den wanbetaler de deur
openzetten „voer dat geitquot;, als hij aangemaand wordt
vanwege de kerkvoogden „op zijn boetgeltquot;. De deur
zal op straffe van de hoogste boete openblijven, totdat
het geld ten overstaan van de schepenen betaald is. De
kerkmeester van de „prochiekerkquot; te Westwoud en ook
die van de „Capellequot; in Binnenwijzend doen dit binnen
zes weken, nadat „zijt (ambt) ruymenquot; of anders moeten
zij het geld bijpassen. Hierin hebben we een voorbeeld
waaruit blijkt, dat de verantwoordelijkheid van de af-
tredende kerkvoogden nog zes weken van kracht bleef
na hun aftreding, wat we ook bij de raden waarnamen.
Deze extra verantwoordelijkheid strekte zich uiteraard
alleen uit over het geld, dat binnen het dienstjaar van
den kerkvoogd geïnd had moeten zijn.

Het Westwouder keurenboek bevat voorts nog de
bepaling „Bieden totter kerck te werckenquot;'), welke ons
weder een andere zijde van de taak van den kerkvoogd
toont. In deze bepaling lezen we, dat^ als de kerkvoog-
den iemand bevalen om „totterquot; kerk te werken en de
bevolene weigerde, hij vijf schelling verbeurde „of al-
soveel ghelts te geven als die voechden daerin ordine-
renquot;; waarschijnlijk beteekent dit, dat de kerkvoogden
een bepaalde som vorderden, voor het doen uitvoeren
door een ander van het werk, dat zij aan den bevolene
hadden willen opdragen. Blijft de bevolene weigerachtig,
dan wordt hem voor deze weigering nog een boete van
vijf schelling opgelegd. Het geld, dat de kerkmeester
ge„ordineerdquot; had te betalen, moet op staanden voet ge-

geven worden („staphantsquot;) „ter gueder waerheyt ende
ter scepene provenquot;.

Voorts was het de taak van den kerkvoogd het kerk-
land te verhuren. In het keurenboek van Westwoud zegt
de bepaling „Van kerckelant te verhuerenquot;dat de
„kerckmeystersquot; geen kerkland noch „armekijnderlantquot;
langer mogen verhuren dan voor een jaar zonder dat
zij verlof hebben „van dat gerechte ende rijcdom binnen
dat dorpquot;. Hier komt de positie van den rijkdom in engen
zin duidelijk uit, die tenslotte toch de financiën van het
kerspel middels derden, althans op dit punt, beheerschte.
De Schellinkhouter bepalingis minder opmerkelijk op
dit punt, daar ze eenvoudig bepaalt, dat het verhuren
voor langer dan een jaar alleen door „burgemeesteren,
scepenen ende kerckvoogdenquot; mag geschieden; bij de
stemming bracht ieder van de raden, schepenen en kerk-
voogden één stem uit.

Rekening en verantwoording van hun beheer moesten
de kerkvoogden in Grootebroek doen aan de schepe-
nen, binnen de maand, dat zij „ruimenquot; en „by III pontquot;
boete ingeval van verzuim. Voor Schellinkhout blijkt
niet aan wien zij de „uutrekeningequot; moesten doen, even-
min voor Sybekarspel®), Westwoud®), Hoogwoud^),
Abbekerk en Winkel ®) doch ook hier zal het college,
dat de kerkvoogden aanstelde, wel het instituut zijn ge-
weest, waaraan de verantwoording gedaan moest wor-
den, n.1. aan schepenen en raden.

verder kwamen er in de kleine steden gewoonlijk nog
voor: de bode van den schout, soms bodevan de stad
genoemd, verder de armenvoogdendie, althans in
Grootebroek, Schellinkhout, Hoogkarspel en Abbekerk
een gedeelte van de taak van de kerkvoogden, zooals wij
die behandelden, overnamen. Soms trof men weesmees-
ters aan (b.v. Westwoud'), dit werd later meer alge-
meen), wien een taak was toegekend, die elders in han-
den van de schepenen lag (b.v. Hoogwoud)

In alle behandelde functies spreekt de invloed van den
rijkdom in engen zin, die het juiste geërfden- of swan-
notscachet in deze ambten waarborgde.

De tweede belangrijke stand, die ter sprake gebracht
dient te worden, is die der welgeborenen. Het afzonder-
lijk behandelen van de welgeborenen mag niet de ge-
dachte wekken, dat de onderscheiding tusschen buren en
welgeborenen eene scheiding ware. De welgeborenen
namen eene plaats in onder de buren van een banne en
waren dus gewoonlijk zelf buur. Soms worden zij wel-
iswaar afzonderlijk naast de buren genoemd, doch dit
mag dan niet anders beschouwd worden dan als een spe-
ciale belichting van hun positie. Als van welgeborenen
en buren gesproken wordt, sluit dit niet uit, dat de wel-
geborenen ook buren®) zijn, evenals dit met geërfden
en buren het geval is.

Het is onder degenen, die zich met de geschiedenis van
Westfriesland hebben bezig gehouden een even ongefun-

5)nbsp;Bv. in oorkonde, waarbij de graaf het recht van wind en gruit aan
de „gemeene buerenquot; van Drechterlandt verkoopt, „welgebooren ende gemeen-
tequot;, Van Mieris II, blz. 68i.

deerde als verspreide meening geweest, dat quot;Westfriesland
voor 1289 geen edelen of welgeborenen gekend zou heb-
ben. Koster') zegt in zijn studie over Hoorn het vol-
gende: „Rangen en standen waren er niet (n.1. in quot;West-
friesland voor 12 89), een leenadel en zelfs een erfelijke
stand van welgeborenen ontbrak en evenzoo een sociaal
machtige geestelijkheidquot;. Dat er geen leenadel was in
Westfriesland vóór 1289, is juist; feodaliseering had er
niet plaats gevonden, maar dat er geen feodale adel was,
wil nog niet zeggen, dat er in het geheel geen adel ge-
weest zou zijn. Ook D e J o n g blijkt deze misvatting
toegedaan te zijn. Om deze opvatting te weerleggen be-
hoeven we slechts; een zinsnede uit de Lex Frisionum ®),
die gold voor het geheele Westfriesland tusschen de
Sincfal en het Vlie, aan te voeren; artikel XIII: „Si
servus nobilem, seu liberum, aut litum, nesciente domino
occiderit, dominus eius, cuiusque conditionis fuerit homo
qui occisus est, iuret hoe se non iusisse, et mulctam eius
pro servo, bis simplum, componatquot;.

Dat er welgeborenen in Westfriesland bestonden vóór
1289, leeren we uit een handvest van 1346 van Mar-
garita aan de Westfriezen van het baljuwschap Medem-
blik verleend. We vinden in dit handvest de bepaling
„quot;S/'oort soo wie geen achtendeels edels en heeft van der
rechte swaert zyde die sal schot gelden mitten buerenquot;.
Half edel was hij, wiens vader voledel was, een kwart
als zijn grootvader, en een achtste als zijn overgrootvader
het waren. Indien men dus te sterk in de huislieden was

2)nbsp;De Jong: „Westfryslanquot;, blz. 7: „Stèdden wiemen der net, ek
gjin kleasters, net oars as doarpen en frije boeren en fiskers. It moat oant
1288 ta in lan fen 'in forwünderlike sosjale gelikens west hawwequot;.

3)nbsp;Von Ric'hthofen: „De Lex Frisionumquot;, blz. 3. Het als voor-
beeld genomen artikel is er slechts één uit vele, die de edelen noemen.

4)nbsp;„Keizerin Margarita geeft aan de Vriesen, die woonen in het Bail-
liuwschap Medenblik, en in den ban van Enkhuizen wonen, deeze voorrech-
ten, handvesten en wettenquot; 24 Augustus 1346. Van Mieris II.

opgegaan door huwelijken, verviel op den duur het wel-
geborenschap; drie generaties gehuwd met huismans-
dochters werd daarvoor als norm aangenomen. De wel-
geborenen, die hier vermeld zijn, sluiten duidelijk aan
bij de vrije Westfriesche welgeborenen van vóór 1289;
want stellen we de genoemde drie generaties (met het
oog op het achtste deel) eens op 75 jaar, dan komen we
dus vanaf den datum van verleening van het handvest
d.i. 1346 op 1271, dus 17 jaar vóór de nederlaag van
Westfriesland. In overeenstemming met deze zienswijze
is ook een privilegie in 1382 aan Wieringen') gegeven,
waarin gezegd wordt, dat de welgeborenen, huwende met
„huusludequot; evenals de andere buren schotplichtig zijn.
Deze bepaling is dus nog vrij wat scherper dan die we
aan het handvest van Margarita ontleenden. Deze bepa-
ling stelt dus vast, dat het schotbare goed, dat de vrouw
mee ten huwelijk brengt schotbaar zal blijven, al huwt
ze ook met een schotvrije. Het toenemen van de hoe-
veelheid schotvrij land wordt dus op deze wijze tegen-
gegaan.

De Wieringer bepaling staat waarschijnlijk in verband
met de regeHng van de schotbaarheid der landerijen, die
ik in het navolgende nog nader zal bespreken. Hoe we
ons de plaats van den welgeborene in verhouding met
de niet-welgeborenen moeten denken, leert Gosses
ons. Gosses betoogt in zijn „Welgeborenen en Huis-
liedenquot; '), dat welgeboren en edel in den aanvang onge-
twijfeld synoniem geweest zijn. Hij voert ten bewijze
hiervan aan, dat dit duidelijk blijkt uit het gerechtelijk
onderzoek naar den stand van personen, wier adeldom
betwijfeld wordt. Gosses zegt: „Deze nu bewijzen
daar door getuigenis van hun „welgeborenquot; magen,, dat
zij „edelquot; zijn, of ook wel met hun „edelequot; magen, dat

zij als „welgeborenquot; moeten worden beschouwdquot;. Hier-
mede is dus duidelijk gemaakt, dat beide termen door
elkaar gebruikt werden voor hetzelfde begrip. Alleen,
zegt Gosses, tegen het einde van de Middeleeuwen
dekken de beide begrippen elkander niet meer; dan wordt
het begrip „edelquot; slechts toegepast op hen, die behooren
tot de leenhoudende of ridderboortige geslachten, terwijl
op anderen van edele afkomst het nu verarmde woord
„welgeborenquot; wordt toegepast.

Dat er welgeborenen en/of edelen waren in Westfries-
land bij de verovering, mag stellig worden aangenomen
en even duidelijk is het, dat deze welgeborenen geene
mannen van den graaf waren. Zij^ hielden geen duim
gronds van den graaf; integendeel, zij waren vrij ge-
weest als welgeborenen in een vrij land. Toen na 1288
deze toestand veranderde en zij welgeborenen werden in
een onvrij land, was het voor de hand liggend, dat juist
onder hen, als de meest vooraanstaande klasse van de
burgerij de organisatie van het verzet zou plaats kunnen
vinden. Als zij in Hollandschen dienst traden, in hoe-
verre waren zij dan betrouwbaar? Een zekere mate van
wantrouwen schijnt er te spreken uit het bepaalde in het
landrecht van 1310'), waarin gezegd wordt, dat „elc
Welgeboren manquot; die door den graaf beleend is met
goed, zweren moet „dat gescreven recht den Vriesen
vastelike te houden, ende al dat Kennemerlant recht is,
ist bescreven, ist onbescrevenquot;. We zien dus, dat de ge-
feodaliseerde welgeborene hier genoemd wordt, n.1. die
welgeborene die goed van den graaf in leen ontving;
onder den welgeborene, die geen leengoed had, moeten
we dus den (nog) niet gefeodaliseerden vrijen Westfrie-
schen welgeborene verstaan.

land welgeborenen, deze nog niet meteen bruikbaar wa-
ren^ in dienst van den veroveraar. De instelling van de
baljuwschappen eischte mannen, n.1. mannen van den
graaf om in de baljuwschapsgerechten zitting te nemen.

Het was gebruikelijk, dat naast den baljuw welgebore-
nen zitting hadden in een baljuwschapsgerechtwelke
welgeborenen dan tevens leenmannen waren van den
graaf. Deze leenmannen ontbraken in Westfriesland, en
zoo was dus de vorming van een aantal leenmannen
noodzakelijk om de werking van de baljuwschapsgerech-
ten mogelijk te maken. De Westfriezen, die daarvoor
in aanmerking kwamen, voelden er blijkbaar in de eerste
jaren niet voor om leenman van den veroveraar te wor-
den; dit is wel op te maken uit den maatregel, waartoe
de graaf gedwongen was. Deze maatregel was, dat de
graaf kleine leenen, meestal enkele ponden groot, uitgaf,
waardoor het beginsel: leenmannen in- het baljuwsge-
recht, in ieder geval gehandhaafd werd. Dat intusschen
de invoering van deze leenen in Westfriesland geen suc-
ces boekte, althans veel schraler dan verwacht had kun-
nen worden, zegt de kastelein van Medemblik in 1447
als het baljuwschap Medemblik opgeheven is, en iemand
bij 's graven raad eischt, dat de kastelein hem zes ponden
per jaar zal betalen, zooals ook zijn voorouders ont-
vangen hadden.

De kastelein gaf toe, dat de voorvaderen van den
klager inderdaad zes ponden hadden gehad, „ende meer
andere, by gebreke, dat in der voirsz. bailiuscap niet
mannen genoeg en waren, mannen der graeflickheyt ge-
worden sijn up sekere renten, die hem bewyst worden te
bueren wt voirsz. baiHuscap, updat sy die vierschair
warneme souden, als die bailliu hoirre te doen mocht

2)nbsp;Alg. R.A., Mem. van Rosa XIII, fol. 12. Zie ook Gosses W. en
H., blz. 174.

hebben. „Hieruit zien we dus weder, dat er geen mannen
van den graaf waren doch dat die gekweekt moesten
worden ter wille van het bekleeden van de mannenplaat-
sen in het baljuwschapsgerecht.

Een voorbeeld van zulk een leenbrief van vijf ponden
per jaar, die de bevoordeelde tot man van den graaf
maakte, vinden we in den leenbrief aan Gherit Sonc van
II Maart 1318 Graaf Willem van Henegouwen geeft
daarbij aan Gherit Sonc „vijff pondt Höllandts siaers
van ons in rechten leene te houdenquot;. Deze vijf pond heeft
Gherit „in te nemen van onsen Baillieu te Medenblic,
ende ombieden onsen Bailieu van dier Stede voorseyt,
die nu is, jof hier nae van onsen wegen sal wesen, dat
zy zonder ander gebod van ons Gherijt voorseyt die vijff
pondt Höllandts t' siaers wtreycken ende betalen binnen
der achte dage van Pynxterdachquot;. Gherit is jegens den
graaf verplicht om „op onze huys te Medenblic te gane
ende dat helpen houden ende verwaeren tot allen tijden,
als hijs vermaend word van onsen Bailieu aldaer joff van
den genen, die in zijnre stede wesen salquot;.

Van deze renteverleeningen trof ik er verschillende in
de archieven aan Het is duidelijk uit de bovenstaande

2)nbsp;Ik noem hiervan 2 April 1318 aan Willem van Medemblik voor vijf
Hollandsche ponden (Reg. E.L. 10, Alg. R.A.); van 29 Juni 132J aan Willem
Wittenzoon voor vijf Hollandsche ponden (Reg. E.L. 10, Alg. R.A.); van
21 October 1325 aan Boude wijn van Medemblik voor drie Hollandsche pon-
den (Reg.-E.L. 10, Alg. R.A.); van 9 Augustus 1332 aan Gijsbrecht Floris-
zoon van Medemblik voor drie Hollandsche ponden (Reg. E.L. 10, Alg.
R.A.); van 10 Augustus 1332 aan Volkaerd Yevenzoon van Medemblik voor
drie Hollandsche ponden (Reg. E.L. 10, Alg. R.A.).

Het creëeren van feodale renten was een gewoon rechtsverschijnsel; ook
renten konden leen zijn. In Gelderland treffen we het ook aan; de vorm
is echter afwijkend. Hier dragen de leenmannen (althans in het materiaal dat
ik doornam) zelf uit hun goed de rente aan den graaf op en houden die
voortaan als leen, na van dezen graaf de hoofdsom ontvangen te hebben. De
graaf koopt dus ah.w. eene rente uit hun goed, om ze hun als leen terug
te geven. Als voorbeeld van dit verschijnsel in Gelderland laat ik een oor-
konde van 8 December 1333 volgen waarin Johan Moyard „heeft geloeft te
bewysen in den lande van Gelre X Q sjaers erflick van Gelre te leen te
haldenquot;. We lezen het volgende: „Allen denghenen, die desen brieff sullen

gegevens op te maken, dat we te doen hebben met een
maatregel, die noodig was, omdat het feodale stelsel van
het graafschap Holland moeilijk hanteerbaar was in de
overwonnen ongefeodaliseerde heerlijkheid Westfriesland.

Na 1325 vinden we gevallen van opdragen van vrije
goederen („enen vryen eygenequot;, „vrij eygentliken guedsquot;)
aan den graaf van Holland, of aan een ander, die deze
goederen dan weder aan hem, die ze hem opdroeg, in
leen geeft. De feodaliseering van Westfriesche welgebo-
renen maakte dus wel vorderingen; de graaf kreeg er
„mannenquot; door. Sedert het grafelijke gezag in Westfries-
land inburgerde, werd de „manquot;-positie aantrekkelijk,
daar men zich hierdoor een sociale positie verwierf, die
merkelijke voordeden meebracht.

In den verblijf brief van i Februari 1352 lezen we,
dat „Machtelt, vrouwe van Valckenburch; van Voerne,
ende Borchgravinne van Vrieslandtquot; aan Pieter Neve
een pond „t' siaers te leenequot; geeft uit de tienden in het
noordeinde van „Scermerquot;. Verder wordt aan Pieter
Neve het land verleend, dat hij gekocht heeft van Coman
Vrederic. Na een omschrijving van de belending wordt
gezegd, dat Pieter en zijn „nacomelingenquot; dat landt ende
rente voors. van „Machteltquot; en haar „nacomelingenquot; zal

sien of hoeren lesen, doe ik verstaen, Johan Moyard, knaep, mit desen
apenen brieve, dat ic ontfangen heb van eenen hogen, edelen man, heren
Reynalde greven van Gelre ende van Zutphen, mynen lieven here, dit my
zynen man gemaict heeft, hondert pond swarter tornoysen an gereeden gelde,
eenen guden auden coninxtornoysen voir XVI d. gerekent, die hy my omme
myne mansscap gegeven heeft ende waill betaelt, waerom ic hem weder
bewysen sali en gelove te bewysen an goeden, sekeren, eygenen erve, dat in
synen lande gelegen is, bynnen tween jaeren na den datum van desen brieve
naistkomende X pont des jaers payments voirs., so dat zy hoer wail bewyst
zijn; welcx X pont des jaers ic ende mnen erfgenamen van hem ende van
synen erfgenamen hauden sullen in rechteiï manleen. In orkonde des brieffs
mit mynen zegell bezegelt. Gegeven tot Bints int jaer ons Heren
MCCCXXXIII, des Wonnesdages na sente Nycolaus dach in den winterquot;.

Zie „Acten betr. Gelre en Zutphenquot; (1107—1415) uitgeg. door P. N. van
Doorninck en Dr. J. S. van Veen, blz. 413.

Terloops zij opgemerkt, dat Moyard reeds „knaepquot; was voor hij 's graven
„manquot; werd.

houden op de volgende wijze: „waer dat sake dat Pieter
voors. storve, zoe zoude dat goet voors. comen op zinen
oudtsten trouweden zoen, ende en hadde hij ghienen zoen,
soe zoude het comen op zijnen trouweden dochter, ende
waert, dat hij gheenen trouweden zoen noch dochter en
hadde, zoe zoude dat voors. goet comeri op zijnen oud-
sten trouweden broeder, ende en hadde hij ghienen broe-
der zoe zoude 't comen op zijnre oudtster trouweder
zuster, ende waer dat zake, dat hij ghienen trouwen
broeder noch zuster en hadde, zoe zei dit vors. goet
comen opten oudtsten ende op den naesten vander maech-
scip. Ende dit voors. goet en mach niet versterven binnen
after zusterkindtquot;. Als „Machteltquot; „Scermer, Mijsen en
Ursem versetten off vercoftenquot;, dus als het uit handen
van Machtelt of haar „nacomelingenquot; zou geraken, dan
mogen Pieter Neve en zijn „nacomelingenquot; het land, dat
hij aan „Machteltquot; opgedragen heeft, verkoopen en ge-
bruiken gelijk „anders zijnen goedequot; maar het pond
„t' siaersquot; komt dan weder aan Machtelt of haar „naco-
melingenquot; in „allen manieren alst was eer wyt hem
gavenquot;. Het goed zal men „verherwardenquot;, besluit het
stuk, „mit eenen rooden Sperwer, off eenen Hallinc daer
voor te gevenquot;.

Een kwijtschelding van een bestaand leen door den
leenheer en een opdracht van een ander stuk land door
den leenman aan denzelfden leenheer, die het hem ver-
volgens weer in leen geeft, vinden we in den verlijbrief
van Syman Yvenzoen van 12 Juni 1366 We lezen er,
dat hertog Aelbrecht „quytequot; gescholden heeft „van ons
lieffs Broeders wegen ende van die onsenquot; Symon Yven-
zoen een huis en twee morgen lands, die hij van Aelbrecht
hield in den ban van Hem. Symon heeft het nu weder in
„vrijen eygenquot; en kan er „zijnen vrijen willequot; mede doen.
Hij heeft aan Aelbrecht weder „opgedragen en quytge-

schoudenquot; tot „vrijen eygenquot; „tot ons lieffs Broeder
behouff voors. ende tot den onsenquot; vijf morgen lands, die
gelegen zijn in den ban van „Vienhuysenquot;. Dit land
„verlyetquot; Aelbrecht aan Symon en zijn „nacomelingenquot;
„te houden van onsen lieven Broeder ende van ons ende
onze nacomelingenquot;. Het leen zal weder binnen „after-
zusterskindequot;, „dat van een witachtig bedde gecomen is,
ist man ofte wijffquot; niet versterven. Tevens belooft Ael-
brecht om Symon „daar ih te houden ende te sterekenquot;,
zooals een leenheer dat jegens zijn leenman „schuldichquot;
is te doen.

In een verlijbrief van 12 Januari 1367') draagt Vftit
Heeren zoen ,,van zijnen eygeliken goedequot; zijn huis met
hofstede in den ban van Hoogwoud op aan hertog Ael-
brecht, die het hem en zijn „nacomelingenquot; weder ver-
leent voor zich en zijn „nacomelingenquot; „ten rechten erff-
henequot;.

Klaarblijkelijk kwam de feodaliseering van de West-
friesche welgeborenen omstreeks het einde van de veer-
tiende eeuw tot staan. Zij had tengevolge, dat veel land
schotvrij geworden was. De ongefeodaliseerde welgebo-
renen konden zich onder het bewind van den Holland-
schen graaf niet beroepen op schotvrijheid, wat hun nu
als mannen van den graaf Wel mogelijk werd. Bij de niet-
welgeboren Westfriezen rees nu verzet tegen het feit, dat
steeds meer lieden schotvrij werden en de schotplicht
dientengevolge steeds zwaarder op de overigen ging
drukken. Van deze moeilijkheden spreekt een oorkonde
van hertog Albrecht van 21 Maart 1396 (1397)'). We
lezen er, dat hertog Albrecht in den tijd, dat zijn „lieven
soen van Oiservant, ende onse lieve dochter van Nyners
mit ons liefs broeders kinderen des Hertogen van Bur-
gongen hylictenquot;, n.1. in 1384, „overdroegquot; met zijn „ge-

meynen rade van Hollant ende van Zeelant om profijt,
ende orbaer onser luden opten lande wonendequot;, die
zwaar belast waren met „onsen scotequot;, dat al het land en
erf, dat toen „scotbaerquot; was, ten eeuwigen dagen schot-
baar blijven zou „ende alle cost gelden geUken den
bueren vanden Ambocht daer se gelegen siinquot;. Een goed,
dat in 1384 niet schotbaar was en later in handen van
schotbaren kwam, zou ten eeuwigen dage schotbaar blij-
ven. Van deze „ordinancie ende overdrachtquot; „begeerenquot;
de „lude ende ondersate die ghemeen buere ende landt-
lude van onser Bailiuscip van Medenblicquot; „onse besegelde
brieve van onsquot;, omdat zij daaraan groote behoefte heb-
ben. Daarom geeft Albrecht bij „desen openen brieve voir
ons, ende voir onsen nacomelingenquot; voor zich en zijn
„nacomehngenquot; aan den „ghemenen bueren ende lant-
ludenquot; van het baljuwschap Medemblik het privilege,
dat het schotbare „lant ende ervequot; binnen de baljuw-
schap, dat schotbaar was in 1384, eeuwig schotbaar zal
blijven en „allen cost geldenquot; gelijk de buren „ende ande-
ren scotbare lande dair bi gelegen, oic wie dattet coft oft
aen wien dattet quamequot;.

De bedoeling is duidelijk: ook al koopt een schotvrije
schotbaar land, dan zal dit land nog niet schotvrij wor-
den. Was er een stuk lands of erf binnen de baljuwschap
gelegen, dat in 1384 schotvrij was en later aan „scot-
bare ludenquot; zou komen, dan zou dati land voor eeuwig
schotbaar worden en blijven „geliken anderen lande in
aire manierenquot;; „want wij onsen dienst, ende Heerlichede
niet verhesen en willenquot;. In deze laatste zinsnede zien
we, dat de ontevredenheid door den hertog niet onder-
schat werd en dat hij een nieuwen strijd op grond ervan
niet uitgesloten achtte. Het stuk vervolgt dan, dat Al-
brecht den baljuw van Medemblik, „die nu is, of namaels
wesen salquot; beveelt, dat hij een ieder die schotbaar land in
de baljuwschap had liggen in 1384 of daar nog heeft, wie

het dan ook zij, „die doe betalen mitten bueren en lant-
ludenquot; van de baljuwschap van hun land en erf „al sulc
scot, ende bede als gewoenliken isquot;. Was er iemand, die
hierm onwillig was en zijn schot niet met de „bueren en
lantludenquot; betalen wilde, wie het ook zou zijn, dan
moest de baljuw „dat scot wtlegge ende betale. Ende dat
weder in neme tot twiescatten gelden, of tot vierscatten
ponde alst recht isquot;. Zou de baljuw, „die nu is, of hier
namaels wesen salquot;, het schot niet uitleggen of betalen,
„so verbieden wij ende gebieden op liif ende op goetquot; een
ieder, die schotbaar land en erf binnen de baljuwschap
had en het schot niet wilde betalen met de „bueren en
lantludenquot;, om het land te gebruiken of te doen gebrui-
ken hoe dan ook vóór dat zij het schot daarvan betaald
hebben.

Het onttrekken van land aan de schotplichtigheid ver-
zwaarde de lasten van de landen die schotplichtig bleven,
een toestand, die tenslotte in 1384 werd afgesloten en
gefixeerd in den bovenstaanden zin. Schotvrije landen
konden er van toen af niet meer bij komen, schotbare
wel. Hiermede kwam de feodaliseering tot stilstand, al-
thans wat een zeer belangrijk gevolg betreft. We vinden
ook na 1400 nog wel verlijen, b.v. die van Willem Eg-
prt Heer tho Purmerende '),als leenheer, maar toch heb-
ben deze verhjen een anderen zin, er werd weliswaar een
leenverhouding door geschapen doch schotvrijhe d was
er niet het gevolg van. Het verschil tusschen de wel-
geborenen en de gemeene buren lag na 1384 niet meer

i) In het Provinciaal Archief van Utrecht vinden we in het archief
van Montfoort hiervan voorbeelden. No. 362, verlijbrief van 18 September
1414 voor Willem Allijnszoen van een deimt land in Wadwey; opdrachten
van land door de gerechtigden aan Willem Eggert, welke perceelen waar-
schijnhjk wel weer in leen gegeven zijn, hoewel dit niet uitdrukkelijk blijkt
vinden we No. 403 (land in de banne Valkenkoech), No. 399( („huus en
hojtedequot; in Wognum). No. 407 (land binnen den ban van Sybenkarspel), No.
Nuboxwoudr'quot;nbsp;Abbenkerc), No. 402 (land in den ban van

in het zijn van schotvrij en schotbaar; ten aanzien van
den landsheer uitte het zich nog in de heervaartverplich-
tingen en in de medewerking bij regeering en rechtspraak.

Uit de groote hoeveelheid verlijen vóór 1384 wil ik
er eenige noemen,quot;^ n.1. aan Pieter Zuen zone op 26 Juli
1326aan Piete'r Janss op 26 JuU 1326aan Pelgrim
van Home op 25 Augustus 1326®) aan Pieter Neve op
I Februari 1352^) aan Symon Yvenzoen op 12 Juni
1366®), aan Vftit Heeren zoen op 12 Januari 1367
(1368)quot;) aan Thaems Pieterssoon op 19 Augustus 1367
aan Katerine Geryt Broederszoensdr. op 8 Februari 1377
(1378)aan Claes Willem des Walen zoen op 9 Januari
1380 (1381)®) aan Pieter Nannenss op 2 Februari 1380
(1381)quot;) aan Pieter Ydenssoens zoen op 26 April
1389 quot;), aan Claes Ae],berts op 14 Mei 1382 aan Heyn
Martynszoen op 13 September 1380 aan Sijmon Roe-
lof fssooni op 5 September 1382 enz. enz.

De welgeborenen genoten een forum privilegiatum, zij
konden, als zij er gebruik van maakten, alleen door
standsgelijken berecht worden. Was de schout welgebo-
ren, dan kon de welgeborene reeds door den schout be-
recht worden, maar was dit niet het geval, dan kon de
welgeborene weigeren voor hem terecht te staan. De
schout behoefde niet welgeboren te zijn, zegt reeds het
landrecht van 1299quot;), waarin we lezen: „Een scotbair

man alvoert hi scoutambocht, dair bi en sal hi niet scot-
blivenquot;. Dezen stelregel vinden we ook in het landrecht
van 1310 terug, n.1. „Een scotbaer manne, al wert hy
scout, daeromme en sal hy niet scotvry blyvenquot;. In het
landrecht van 1310 wordt hierover verder nog gezegd:
„Die Scout sal syn vry ende Welboren, die over eenen
vryen man rechten sal, en soe wie wysen sal over eenen
vryen vonnisse voer den Scout, hy sal wesen vry ende
welborenquot;.

Deze bepaling schijnt ietwat vaag, doch wellicht zou-
den we in deze zinsnede „vrijquot; kunnen verstaan als
schotvrij. De schout (rechter) en zijn schepenen (wijzers)
moeten, als zij over een „vrijequot; vonnissen, welgeboren
en vrij zijn. Juist waar ook de voorgaande bepalingen
m het landrecht van 1310 de verhouding tusschen schot-
vrijen en bedeschuldigen bepalen, is het aannemelijk, dat
hier niemand anders bedoeld is dan de „schotvrijequot;. In
de drie voorgaande bepalingen lezen we: „(a) Al hout
een bedescoudich man syn goet van yemant te lien, daer
sal hy scot van ghelden sonder van ons'); (b) Voert soe
mach de man vonnisse wysen voir ons ende voer onse
Bailliu die onse manne is van goede over eenen bede-
scoudigen man, ende anders nerghen. (c) Die Baillieu,
off die Ambochts Heere, off die Scout en mach en ghe-
nen vryen man ter boete winnen, het en sy mit vrye
hedenquot;. Uit deze zinsnede zien we dus, dat er van geen
andere tegenstelling dan die van schotvrij en schotbaar
(bedeschuldig) sprake is, zoodat mag worden aangeno-
men, dat de genoemde „vrijequot; de schotvrije is.

Een zinsnede in het handvest van Margarieta van
1346 zegt: ,, Voort soo wie misdoet tegen een welghe-
boren man, die edel ware half, ofte daer beneden waer

't wonden, of aen 't bloedrysen, of mit slagen, dat sal
te waren staen by die Schout ende Schepenen, gelyck een
huysman, en dat selve sal men beteren mit tweevoudige
gelden, ende waer 't dat hy syn dagelycksche Rechter niet
te rechtstaen en woude, soo soude hem den Rechter voor
den Baljouw, ende daer alsulck recht nemen, als hij voor
den daghelyckschen Rechter nemen soudequot;.

Hieruit leeren we, dat de welgeborene kon terecht staan
voor een schout, doch zelfs de welgeborene met een half
deel edel of daar beneden kon van zijn forum privile-
giatum gebruik maken eri weigeren voor den schout te-
recht te staan om dan voor het gerecht van baljuw en
mannen te komen. De bepaling uit het handvest van
Margarita doet zien, dat voor den welgeborene met een
half deel edel of daar beneden eigenlijk de schout de
dagelijksche rechter is, hoewel ook zulk een welgeborene
kan weigeren voor hem te verschijnen.

In het handvest van hertog Albrecht aan „onse goide
lude in onsen lande van Westvrieslant inden Bailiuscip
van Medenblicquot; van 20 Maart 1400vinden we de
volgende regeling „Ende ghene man vonnisse te wisen
inder vierscair voirscr. over huysluden anders dan die
ghene die verleent sijn binnen der Bailjuscip voirscr. van
ons, ten wair datmen Welgeboren lude berechten soude
binnen der Bailjuscip voirs. soe soude die Bailju Welgebo-
ren mannen die van ons verleent sijn doen comen dair hi
recht mede vorderen soudequot;. Duidelijk zien we in deze
bepaling de gefeodaliseerde en de ongefeodaliseerde wel-
geborenen optreden. Degene die over een welgeborene,
leenman of niet, met den baljuw zal recht spreken moet
in ieder geval man van den graaf zijn, moet dus èn wel-
geboren èn man van leen zijn: „Welgeboren man die van

ons verleent sijnquot;. We onderscheiden in deze regeling dus
duidelijk twee soorten van vonniswijzers in het baljuws-
gerecht, mannen van den graaf voor huislieden en wel-
geboren mannen van den graaf voor welgeborenen. Dit
onderscheid is van belang, daar we waarschijnlijk bij de-
genen, die renten van den graaf in leen ontvangen, in de
eerste plaats zullen moeten denken aan de mannen van
den graaf, die het baljuwsgerecht voor huislieden hadden
te bezetten.

De baljuw hield dus steeds met mannen van den graaf
zitting; om vonnis te wijzen was steeds een feodale qua-
hteit vereischt. Ter berechting van huislieden was deze
voldoende; ondanks de beleening waren de vonniswijzers
huislieden. Ter berechting van welgeborenen riep de
baljuw de welgeboren leenmannen op, evenknieën van
wie berecht werden. De bezetting van het baljuwsgerecht
wisselde dus naar gelang van den stand der berechten.

Het feit, dat dit handvest niet is overgegeven en de
zegelen ervan weder verbroken werden, verandert niets
aan den erin veronderstelden toestand, de onderschei-
ding van grafelijken man en welgeborene, en evenmin
aan de moeilijkheden, die er voor de baljuwschapsorga-
nisatie uit voortvloeiden.

Gosses meende in zijn werk „Welgeborenen en
Huisliedenquot;, dat de Westfriesche welgeborenen niet „als
volkomen respectabelquot; te beschouwen waren, omdatquot; zij
hun welgeborenschap geëxploiteerd zouden hebben door
het houden van een „kroegquot; Hiermede doelt Gosses
op de verbodsbepalingen tegen het tappen door welge-
borenen. Dat zijn opvatting bezwaarlijk als juist be-
schouwd kan worden, blijkt reeds uit het feit, dat in de
rechten en vrijheden door hertog Albrecht op 19 April
1396 aan het Westerbaljuwschap verleend, ook aan
„scouten^ en „papenquot; verboden werd te tappen. Naar

Gosses' norm zouden dan naast de welgeborenen ook
schouten en „papenquot;niet volkomen respectabel zijn,
daar zij ook in Gosses' gedachtengang een „kroegquot;
hielden.

Schotvrijheid inzake 's graven schot sloeg niet op dijk-
lasten. De graaf zelf was daarvan voor zijn grond in
Westfriesland ook niet vrijgesteld. We lezen hierover
in een schikking tot het onderhouden van den dijk in
Westfriesland door de gemachtigden') van den graaf
getroffen: „Item draghen wi over een, dat alle die ghene,
die land hebben in Vriesland vorschreven, is 't onze Here
die Grave, is 't die Here van Vorne, in 't Cloister, is 't
Ridder, is 't Pape, is 't Knape, welgheboren, jof porteren,
die sullen hoefslach nemen van horen lande d'iene gheli-
ken den anderen; mar 't quaetste lant te setten in lichten
hoefslach, bi den Baeliu, ende den Hyemraed, in eiken
ambocht, daer 't gheleghen isquot;. Aan de dijkzorg ont-
kwam dus niemand.

1)nbsp;Vergel. de rechten en vrijheden door hertog Albrecht aan die van
het Westerbaljuwschap gegeven op 19 April 1396. Alg. R.A. Reg. V, folio
207 verso. In dit stuk vinden we het verbod voor „papenquot; en „scoutenquot;
opgenomen. Betreffende de welgeborenen kunnen we de bepaling van het
verbod vinden in de rechten door Aelbrecht, ruwaard van Westfriesland
verleend op 7 December 1387, Van Mieris III, blz. 480.

Het eerste kenmerk van de quot;Westfriesche rechten op
den grond is wel de aanwezigheid van gemeene gronden.
Deze gronden werden met verschillende namen aange-
duid, waaronder mienskarmient en woimers wel
de meest gebruikelijke waren. De eerste soort gemeene
gronden, die wij hier zullen behandelen, is die van de
gemeene weiden.

Het verdeelen van de gemeenschappelijke weidegron-
den, het aan ieder van de rechthebbenden zijn deel toe-
wijzen, heette scharen, scheren^) (nieuw-Westfriesch:
skere). Het aandeel in de gemeenschappelijke weide, dat
aan een rechthebbende toegewezen weri werd scha-
ring (nieuw-Westfriesch: skering) of schaar ®) (nieuw-
Westfriesch: skeer) genoemd. Het aandeel in de gemeen-
schappelijke weide, waartoe men gerechtigd was, de skeer
of skering, gaf recht om er één of meer koeien in te wei-
den. Het recht om koeien in de gemeene weiden te drij-

1)nbsp;Vergel. Boekenoogen, Kol. 633 onder mienschaar. De Westfriesche
termen zijn bij Boekenoogen op andere wijze gespeld dan door mij
gedaan is. Hier zijn de Westfriesche woorden gespeld naar de nieuw-West-
friesche wijze, welke spelling door de West-Frieze-Styk vastgesteld is.

3)nbsp;Vergel. Boekenoogen Kol. 1217/1218 onder wijmerik. Verder de
notitie van Sipma bij O. S a n t e m a's „Wymbritseradielster geakindequot;,
blz. 61 in „De Weitsropquot; 1934. Tevens zij verwezen naar mijn artikel „Hwat
uit de skiedenis fan Fenesquot; in „Fertelsels fan de Styk-Spainquot; no. 3, blz.
4—19 1938.

ven droeg ook weder den naam skeer'), skering®) of
koeschaar (nieuw-Westfriesch: koeskeer). Het aandeel
(skeer) in de gemeene weide (mienskar) kan in vergelij-
king met de gegevens over de Assendelver koeskeren
ongeveer gesteld worden op vijf en veertig vierkante
Neder landsche roeden®). Het aandeel in de gemeene
weide werd ook uitgedrukt in het aantal koeien, dat men
er in mocht weiden. Het verdeelen van de gemeene weide
beteekende dus het bepalen van het aantal koeien, dat
ieder er weiden mocht.

De hier behandelde gemeene weide moet dus wel on-
derscheiden worden van den ook voorkomenden vorm
van gemeenschap, dat alle gemeene grond na den oogst
gemeene weide wordt. Deze tweede beteekenis van ge-
meene weide in ruimen zin, dienen we niet te verwarren
met die van gemeene weide in engen zin, d.w.z. de ge-
meene weide, die alleen als weide gebruikt werd.

Nog vindt men in het tegenwoordige Zaanlandsche
Westfriesch®) skere'^) (scheren) in de beteekenis: af-
deden, afscheiden, en skering (schering) als afscheiding

5)nbsp;Dat dit ook elders de gangbare maat was, met name in Groningen,
doet het artikel „Wandelend Landquot; van H e s s e in het „Rechtsgeleerd Ma-
gazijnquot; 1905, blz. 291 zien. Hierin lezen we: „Ieder van de deelgenooten
heeft een of meer bepaalde deelen van 't geheel (der gemeene gronden) voor
zich alleen in gebruik, maar niet elk jaar hetzelfde. Zoo'n deel werd vroeger,
in 't dagelijksche leven nog vaak „matquot; genoemd, en is ±: 50 ares groot.
Terwijl de deelen gelijk blijven, wisselen de gebruikers elkander geregeld af,
zoodat ieder deelgenoot na een zeker aantal jaren, achtereenvolgens alle
deelen in gebruik heeft gehad, waarna hij weer van voren af begintquot;.

6)nbsp;Dat hier van Zaanlandsch Westfriesch gesproken wordt, is geen toeval.
Van Ginniken toonde aan, dat er in Noord-Holland ten Noorden van
het Noordzeekanaal één dialect gesproken wordt, dat hij Friso-Frankisch
noemde. In overeenstemming met de geschiedenis heeft de West-Frieze-Styk
deze technische benaming terzijde gelaten en het dialect van dit gebied West-
friesch genoemd Vergel. art. i van de „Keure van de West-Frieze-Styk,
blz. I.

8)nbsp;Vergel. Boekenoogen, Kol. 888/889, onder schering 1. Zie tevens
Boekenoogen, Kol. 889 onder scheringwerk.

tusschen twee perceelen. Naast skere (schêren) als verdee-
len van gronden in gemeenschappelijk bezit, vinden we
als andere woorden hiervoor nog stoele (stoelen)en
skrode (schroden)').

De eerste maal, dat er betreffende Westfriesland over
de gemeene weide gesproken werd, afgezien van min
of meer vage eerdere aanwijzingen, was in 1299 in het
door graaf Jan verleende landrechtHierin lezen we,
dat, als een rechter komt met een klager „in een ghemene
weydequot;, geen man „boetsculdichquot; zal worden behalve
hij die, daar „onrechte scarequot; heeft. Bedoeld als „boet-
sculdichquot; zijn dus zoowel zij, die meer koeien in de ge-
meene weide hebben gedreven dan waartoe zij recht had-
den, als ook zij, die geen weiderecht hadden. Blijkens
deze bepaling is de „ghemene weydequot; in Westfriesland
een algemeen gangbaar instituutquot;).

wisselende (wandelende) gronden is noch gebonden aan lage ligging noch aan
Nederland. Men vergelijke slechts Van V o 11 e n h o v e n's ,!Genotre ht op
wisse vallige bouwveldenquot; (V a n V o 11 e n h o v e n: Een adat^etboek voor
heel Indie; Van Vollenhoven; Het adatrecht in Ned. Indië, de I n
en III m het Adatrecht van Ned. Oost Indië, Par. 4 sub 30I sub ,o);d e
Blécourt zegt op blz. 80/81: „Wandelend land komt oa ook iL .
Laude (Westerwolde) bij Steenwijk, bij Gramsbergen en waarschijnlijk op noe
veel meer plaatsen, waar lage grasgronden zijn.quot; (Cursiveering van mij) De al
dan met lage ligging van de gemeene gronden heeft niets te maken met'het al
dan met gemeen zijn van grond; het liggen even onder A.P. of daar boven
besliste niet Ten onrechte zegt D e B 1 é c o u r t ook in zijn artikel: Het
wandelend land maakt er nu plaats voor bouwlandquot;; alsof wandelend land
met van ouds ook bouwland geweest ware.

Naast lage ligging van landerijen zou volgens De Blécourt dus ook
ToLr-'i^ f °ndgebruik beslissend zijn om een bestaan van gemeene gronden
mogelijk te maken. Bouwland zou m.a.w. nooit gemeene grond zijn. Dat dit
onhoudbaar is, bewijzen de gemeene bouwgronden bv: in Westfriesland die
we leeren kennen uit de keurenboeken, reeds overduidelijk. Noch ligging

Verder kan men vrijwel geen Westfriesch keurenboek
opslaan, of men vindt er eenige bepalingen met betrek-
king tot de gemeene weide. Zoo vinden we in het keu-
renboek van Grootebroekde bepaling „van scaren in
een weyd tsamen gelandquot; hoewel we den inhoud van
dit artikel in de volgende paragraaf nader zullen behan-
delen, kan de inhoud van het vermelde bovenschrift hier
nader worden bezien. In het opschrift vinden we immers
een belangrijk onderdeel van de gemeene weide genoemd,
n.1. de skeerwoid (scaerweyde). In één skeerwoid hadden
meerdere gerechtigden in de gemeene weide één of meer
skeren, d.i. hier het recht om er een koe in te drijven.
Het gegeven bovenschrift toont reeds aan, dat skeerwoid
(scaerweyde) niet synoniem is met de gemeene weide in
zijn geheel, doch dat de geheele gemeene weide uit ver-
schillende skeerwoides of perceelen bestond. De formu-
leering „scaren in een weyd gelandquot; toont genoegzaam
aan, dat er meerdere skeerwoides waren. Het woord
scaerweyd (modern Westfriesch het reeds gebruikte skeer-
woid) is synoniem met „waghenlandtquot; dat we genoemd
vinden in het Grootebroeker keurenboekquot;) in de bepa-
ling „Afterlant te notigenquot;''). Daar vinden we het „wa-
ghenlandtquot; in de volgende zinsnede gebruikt: „Ende so
salt afterlant in een waghenlandt ghenoot worden over
tvoerlandt, ende die beesten daerover dryven daert re-
delick isquot;. Hier vinden we dus, dat het „waghenlandtquot; het
perceel lands is in gebruik bij twee of meer personen.

In het Schellinkhouter keurenboek ®) vinden we een
bepaling „Van scaringequot; ®) doch in verband met den in-

noch landgebruik beslissen over het bestaan van gemeenen grond. Gemeen
bouwland wordt reeds bij Pols vermeld, die er in zijn Westfriesche Stad-
rechten I, blz. CCVII op wees, dat er in quot;Westfriesland ook andere gemeene
gronden waren dan weidegronden.

houd daarvan zullen we die in de volgende paragraaf
behandelen. Een andere bepahng in hetzelfde keuren-
boek „Van lants ende notsdeelingequot;bepaalt, dat de
„scenng (hier gebruikt in de beteekenis: verdeeling, het
verdeelen) begonnen zal worden in een gastrecht en
achter elkaar zoo snel mogelijk afgewerkt zal worden,

ot, zoo als het er staat „ende dach over dach tertijt toe
dattet een eyndt heeftquot;.

Het^keurenboek van SybekarspeP) zegt in de bepa-
ling „Kuminghe, scaringhe en overwechquot;dat men
deze drie zaken zal rechten „nae goede oude costume
ende scepenen vonnissequot;. In deze Sybekarspeler bepaUng
zijn drie belangrijke elementen van de herverdeeUng van
het gemeene land bij elkander genomen. Achtereenvol-
gens zien we immers genoemd: a. de ruiming (ruminghe)
d.i. de ontruiming van dat stuk land, dat men tot de
herverdeehng m gebruik gehad heeft; b. de skering (sca-
nnghe) d.i. het herverdeelen van gemeene weide en op
grond van ieders (nieuwe) deel vaststeUen hoeveel koe-
skeeren men tot aan de volgende herverdeeling toege-
wezen krijgt; c. overweg (overwech), het bepalen aan de
hand van de meuwe verdeelingen, van de over-, uit- of
notwegen ) over andere landerijen. Het ruimen heeft voor
bouwland zonder twijfel zin, doch is naar den aard van
het gebruik wat vreemd voor weideland, of men zou
het moeten verstaan in den zin van het vee uit het land
waartoe men gerechtigd was halen, waarna het naar het
meuw verkregen stuk overgebracht zou kunnen worden
Deze laatste beteekenisopvatting maakt een wat eenzij-
digen indruk, daar dan alles van veeteeltstandpunt ge-
zien zou zijn, terwijl de gemeene akkers toch niet ver-
geten mogen worden.

Het Westwouder keurenboek') heeft een bepaling
van denzelfden inhoud als de in het voorgaande behan-
delde, die aan het Sybekarspeler keurenboek ontleend
v^^as, onder het opschrift „Van scaringhe ende scuttin-
ghequot; „Scuttenquot; beteekent hier afpalen, afgrenzen
wat dus èn op het verdeelen van de gemeene weide zou
kunnen wijzen èn op het verdeelen van de gemeene bouw-
gronden kan slaan. Daar de bepaling zelf geen zekerheid
in dit opzicht schenkt, is het ook niet uitgesloten, dat we
de beteekenis van „scuttenquot; (ofskere^), ofdoele®) als
niet gebonden zijnde aan een bepaalde landsoort moeten
zien. Verder volgt in het quot;Westwouder keurenboek een
bepaling „van scaringhequot;®) die van denzelfden inhoud
is als de eerstbehandelde Schellinkhouter bepaling.

In het Hoogwouder keurenboek treffen we een be-
paling „Ruyminge, scharingequot; aan, die gelijk is aan de
overeenkomstige regeling in het Sybekarspeler keu-
renboek.

In de „Costumen en usantien van Westwoudequot; die
volgens Pols®) vermoedelijk nog in het grafelijke tijd-
perk zijn opgeteekend, waar men weliswaar geen „keu-
ren noch privilegiequot; van had, doch die „altijt useertquot; ge-
worden zijn „alsoo lange als memorye van menschen ge-
deincken machquot;, vinden we in § 8 nog iets gezegd van
het scharen. Deze bepaling zegt, dat, wanneer een poor-

5)nbsp;Vergel. Boekenoogen, Kol. 12/13 onder afdoelen. Boeken-
oogen zegt: afpalen grens tusschen twee stukken land, enz. aanwijzen door
middel van een doel (merkteeken, paal, grensteeken). Verder wordt Ver-
wezen naar Boekenoogen, Kol. 155 onder doel. Hier wordt gezegd,
dat dool op Marken nog eigendomsmerk beteekent (verw. naar Taal- en
Letterb. 2, 64).

ter of een gast „wat metten anderenquot; te doen (geschil)
heeft, over „scharinge van beestenquot; (beest = koe)') of
„van not opten veldequot; (not = oogst)') hij „dwarsnachts-
recht sprekenquot; mag „mits daervan te geven een boete
van drie stuversquot;. „Ende alsdan doet men hem eenen on-
vertrocken rechtquot;. Hebben we dus in „dwarsnachtsrechtquot;
een voorloopige beshssing te zien, daarna volgt beoor-
deeling van het vraagstuk en een beshssing daarin. Dat
we poorter en gast hier als gelijkgerechtigde behandeld
zien, IS met vreemd; in het schaarrecht besliste immers
met het al dan niet poorter zijn van een bepaalde stede,
doch was doorslaggevend, of men in de gemeene weide
gerechtigd was. De uitoefening van recht diir waar het
land gelegen was, was een van de oudste beginselen, die
we ook opgeteekend vinden in het landrecht van West-
friesland, gegeven door graaf Jan IIn dit stuk van
1299 stond reeds opgenomen, dat „elc manquot; zijn erf zal
gebruiken in „dien banquot;, waar het gelegen is, gelijk de
„anderen buerenquot;, die daar wonen, „al wonet hi in een
ander ambochtquot;. Hier kan bedoeld zijn een Westfriesch
ambacht ofwel een gouwvierendeel, ook kan bedoeld zijn
een schoutenambacht, maar bovendien is het niet onmo-
gelijk, dat we hier ban en ambacht als slaande op een-
zelfde territoir moeten zien. De beteekenis blijft er even
duidelijk om, n.1. dat de landgebruiker met de buren van
een bepaalde banne op dit punt gelijkgerechtigd is, al
woont hij zelf buiten de banne.

Zoowel de gast in de Westwouder bepaling als de niet
mede-bannebewoner uit het landrecht verkeeren in de-
zelfde positie; het recht op den grond geeft hun bevoegd-
heid tot handelen, welke bevoegdheid blijkens de West-
wouder formuleering ook tegen een poorter van West-
woud gericht zou kunnen zijn.

1)nbsp;Vergel Karsten „Dialect van Drechterlandquot;, blz. laa onder 't beist.

Zagen we in het voorgaande verschillende bepalingen
betreffende de gemeene weiden, buiten deze gronden in
gemeen bezit waren er ook nog andere. Pols wees hier-
op in zijn inleiding met de woorden: „Wat scharing
heette bij weiden, komt voor ander land voor als lant-
en notdeeling, en geschiedde naar gelijksoortige rege-
lenquot; In het Schellinkhouter keurenboekvinden we
de bepahng: „Van lants- ende notsdeelingequot; waar-
naar Pols, evenals naar een overeenkomstige bepaling
uit het keurenboek van Westwoud, verwijst. Vooraf-
gaand aan genoemde Schellinkhouter bepaling vinden we
de regeling „Van scaringequot; Nu is „lantsdeehngequot; in
het algemeen het verdeelen van het gemeene land, hier-
onder vallen dus èn de gemeene bouwgronden èn de ge-
meene weiden; waar „scaringequot; echter afzonderlijk in de
regeling van „lantsende notsdeelingequot; wordt genoemd,
zullen we bij de eveneens afzonderlijk genoemde „lants-
deehngequot; voornamelijk of uitsluitend moeten denken aan
de bouwgronden. Met „notsdeelingequot; is dit niet altijd zoo
eenvoudig. VanHelten®) zegt, dat „notequot; beteekent
„Ertrag aus Ackerbau und Viehzuchtquot;, terwijl B o e-
kenoogenhet Zaanlandsch Westfriesche werkwoord
„nottenquot; (Nieuw-Westfriesch notte) opvat in den zin
van „het recht van dreef hebben over het land van een
anderquot;. Inderdaad vinden we de beteekenis, die Boe-
kenoogen aan notten hecht ook terug in de West-
friesche keurenboeken. In het Grootebroeker keuren-
boek is dit werkwoord notten b.v. gebruikt in de be-
paling „Afterlandt te notigenquot; We lezen er, dat het

5)nbsp;Van Heiten: „Zur Lexicologie des Altostfriesischenquot;, blz. 252
onder note.

achterland m een „waghenlandtquot; over het voorland „ghe-
nootquot; zal worden, „Waghenlandtquot; is hier in de op blz, 2 5 5
behandelde beteekenis gebruikt, n.l één perceel land,
waarin twee of meer „gelandenquot;, d.z, tot het land gerech-
tigden, een deel hadden. Men vindt dan ook een sub-
stantief nog, dat b.v, gebruikt is in de samenstelling not-
sloot') (Nieuw-Westfriesch: notsloat) en notweg®). De
notsloot IS dan een sloot, waarover vee vervoerd ma'^
worden, deze sloten zijn dus bevaarbaar voor koeschui-
ten. De notweg is een weg over andermans grond, waar-
over het vee gedreven mag worden. In zijn verklaring van
notweg noemt Boekenoogen ook de hier bekende
beteekenis van not als opbrengst van deft akker, veld-
vruchten (vergel. V a n H e 11 e n) De beteekenis van
Van He 11en, welke ook Boekenoogen kende
voor not, note, vinden we een bladzijde verder in het-
zelfde keurenboek vermeld in de bepaling „Land offdel-
ven om not toe halenquot; waarin het een en ander be-
paald wordt voor het geval, dat de „buierenquot; hinder zou-
den ondervinden van een stuk lands om „mit haer not te
comen an haer werffquot;. De oplossing van dit euvel ligt
dan in het „offdelvenquot; van dit hinderlijke stuk grond.
Beide beteekenissen komen dus in de Westfriesche keu-
renboeken voor; het woord ,,notsdeelingquot; zou, zoo er in
den tekst van het Schellinkhouter keurenboek geen oplos-
sing gevonden zou worden, twee beteekenissen kunnen
hebben, en wel: a. regeling van het recht van dreef, b,
verdeeling van den oogst. In het tweede geval zouden
we dus bij de gemeene weiden aan den hooioogst moeten
denken en bij bouwland aan den oogst van veldvruchten.

3)nbsp;Bij „notwegquot; mogen we niet denken aan noodweg. De „noodwegquot;
draagt in het nieuwe oud-Westfriesch de namen uitweg en overwech (Vergel.
de Keurenboeken in P o 1 s II en het hierna behandelde).

Notsdeeling zou dan wijzen op verdeeling van den ge-
lieelen oogst van een „wagheniandtquot;, waartoe ieder van
de „gelandenquot; gerechtigd was. Zulk een gemeene exploi-
tatie van bouwland is een veel voorkomend verschijnsel
in de Westfriesche keurenboeken. Het lijkt waarschijn-
lijk, dat we in „lants- ende notsdeelingequot; „notsdeelingequot;
moeten opvatten als oogstverdeeling bij gemeenschappe-
lijke exploitatie, hoewel ook de overwegen tot aan de
volgende verdeeling vastgesteld moesten worden. Een
duidelijk voorbeeld van de verdeeling van not(oogst) na
een gemeenschappelijke exploitatie in evenredigheid met
de landsdeelen, waartoe ieder van de gelanden in een
„wagheniandtquot; gerechtigd was, geeft het Schellinkhou-
terkeurenboek in de bepaling „Van sceel van lant of
van notWe lezen in de tweede alinea van deze bepa-
ling: „Na die voirsz. (aanmaning van den gelande, die
de exploitatie bestuurt, aan de anderen om binnen vijf
dagen medewerking te verleenen) vijf dagen mach die-
gene die dat meeste hooch (gebruikt) des lants oirbaer
duen laten up hoir alre cost, elcx na grooticheyt van
horen goeden dat not te havenen *) na dieselve manier als
die voirsz. grontquot;. Hier zien we dus, dat degene, die tot
het grootste gedeelte van het land gerechtigd was, „des
lants oirbaer duen latenquot; mocht en wel „up hoir alre
costquot;; m.a.w. hij had de leiding van de exploitatie. Zoo-
wel de gemaakte kosten als de verkregen „notquot; (oogst)
moesten in portiën verdeeld worden evenredig aan de
landsdeelen die de gelanden in een „waghenlantquot; hadden.
Het „duen latenquot; wijst erop, dat de verschillende gerech-
tigden op zulk een onderdeel van den gemeenen grond

3)nbsp;Deze beteekenis is af te leiden uit de bepaling zelf. Vergel. ook B o e-
kenoogen onder heugen.

4)nbsp;Vergel Boekenoogen, Kol. 1183/1184 onder wanhavend. We lezen
daar havenen = behandelen, verzorgen. Vergel. tevens Middeln. Woorenb.
3, blz. 187.

de bewerking aan anderen konden opdragen en daarna
de opbrengst verdeelden, of dat zij zelf hun gezamenlijk
perceel bewerkten en weder de opbrengst in de bekende
verhouding verdeelden. De eerste aUnea van deze bepa-
ling zegt ook, dat de exploitatie onder leiding staat van
hem, die „dat meeste hoochquot; (hierop kom ik in de vol-
gende paragraaf terug) en dat men zoowel de bewerking
zelf kon uitvoeren als kon doen uitvoeren n.1. „duet
of duen laetquot;. In deze Schellinkhouter bepaling „van
sceel van lant of van notquot; kan men onmogelijk aan de
veeteelt denken, daar die geheel geregeld is in de bepa-
linge „van scaringequot;; dit maakt trouwens ook de mo-
gelijkheid om notsdeeling in de bepaling „Van lants-
ende notsdeelingequot; als uitwegregeling te verstaan, niet
waarschijnlijker.

In de bedoelde bepaling „van scaringequot; vinden we de
veeteelt geheel, zij het globaal, genoemd in de woorden
„ettinge ende inslach ende uutslachquot;, hetgeen dus zeggen
wil, beweiding (etting), het in de weide drijven van vee
(inslach)') en het uit de weide halen van het vee (uut-
slach) '). Hiermede hebben we tevens een blik gewor-
pen op de beide belangrijkste wijzen van gebruik van de
Schellinkhouter gemeene gronden, n.1. de beweiding en
de bebouwing.

In een handvest van Filips van Bourgondië van lo
Mei 1430 ®) vinden we belangrijke bijzonderheden over
gemeene gronden te Wervershoof. Hertog Filips zegt, dat
hem bewezen is, met „goeden waerachtigen bescheyde
ende getuygequot; en „te kennen gegeven isquot;, hoe in vroeger
tijden door zijn „voorvaderenquot; de graven van Holland

1)nbsp;Middeln. quot;Woordenb. III, Kol. 925 onder inslach. Het brengen van
vee in de weiden, de bepaling van tijd waarop dit zal geschieden.

2)nbsp;Middelned. Woordenb. VIII, kol. 1048 onder utslach. Het drijven
van vee uit de weiden.

3)nbsp;Handschrift Drechterland I, folio 393. Het handvest van hertog Fi-
lips wordt hier in een vidimus van den Prins van Oranje van 30 September
gecopieerd.

„vuyt gratie ende gunstequot; aan Allert Arentssoon en Mai-
rityn Rypertssoon„tot behoeff der gemeene buyren
van Wervershovequot; gegeven is „een vuyterdijck die gele-
gen is tusschen Heeren Huyghen Caegh ende Luttike-
broeckersluys, streckende voort tot ander zeequot;. De buren
van Wervershoof hebben ,goede bezegelde brievenquot; van
de Hollandsche graven hieromtrent gehad, „die welcke
wij verstaen inder waerheytquot;, maar zij zijn die „met
snoode avonture van oirlogequot; kwijtgeraakt en „weer-
loosquot; geworden. De hertog heeft „om Sonderlinge vrien-
den, die ons daer om vervolcht hebben ende overmits
des rechts („rechtsquot; tweemaal) wille dat sij daer toe heb-
benquot; aan „den selven goeden luydenquot; van Wervershoof
gegeven „ende geven mits desen brievequot; den bedoelden
uiterdijk, „te houden, te hebben ende te gebruycken tot
horen vrijen wille, dats te weten in zayen, in mayen in
etten ende intretten ende anders in allen schijne als zij
die tot hair tot gehadt en gebruyckt hebbenquot;. „Onse na-
comelingenquot;, die graven of gravinnen van Holland zul-
len er geen „both of dominiequot; op hebben, niemand anders
zal dit hebben dan „diegene die daer in gelandt zijnquot;, be-
houdens dan, dat dq hertog aan zich houdt de „Hooge
Heerlicheyt, tienden ende visscherien, gelijckerwijs als
hij die „andersins in den lande van Hollandtquot; heeft.
Hiermede zien we dus, dat deze gemeene gronden een
allodiaal goed vormen in handen van de buren van Wer-
vershoof, waarop niemand „dominiequot; heeft dan alleen
zij zelf. De woorden „Hooge Heerlyckeytquot; leeren ons,
dat de buren zelf de lage heerlijkheid verkregen.

1)nbsp;We zien dus Allert en Mairityn als buurmeesters voor de „gemeene
buyrenquot; optreden.

2)nbsp;De kagen waren oorspronkelijk stukken land, die buiten tegen den
hoogen dijk aan zee of buiten een binnendijk of kade aan een meer gelegen
waren, buitenland. (Beekman II, blz. 1013) Kaag en „vuyterdijckquot; waren
dus oorspronkelijk synoniem. Door latere omdijking (of omkading) van de
kagen werden ze polders of binnen de groote dijken getrokken (Beekman
II, bz. 1013).

De aanwezigheid van gemeene gronden in het land-
recht van 1299 vermeld, was, zooals gebleken is, toen
reeds en nog de normale toestand; thans rest nog over de
verdeeling van de gemeene gronden te spreken.

Ten onrechte wordt veelal aangenomen, dat „verstoe-
ienquot; een specifiek dijksrechtelijke term was„Verstoe-
lingquot; van den gemeenen grond was in quot;Westfriesland een
gangbaar woord voor de periodieke herverdeeling van
het gemeene land. Een herverdeeling van het gemeene
land had echter ook weder een herverdeeling van de
dijkslasten tengevolge. Ipimers in overeenstemming met
den stelregel, dat elk stuk land bepaalde lasten droeg,
was ook het dijksonderhoud èèn van deze. Ten onrechte
is men veelal de verstoeling (herverdeeling) van het dijks-
recht als de eenige verstoeling gaan beschouwen. In het
dijksrecht verstoeien het verdeelen van den dijk in dee-
len, waarvan het onderhoud aan dijkplichtige lande-
rijen wordt toegewezen; en voorts het verdeelen van de
dijkslasten over de dijkplichtige landen. Nu weten we uit
het stoelboek van den Twisker kerkweg dat deze ver-
stoeling eene verdeeling was van den weg in stukken
overeenkomstig de hoeveelheden grond, die een ieder te
Twisk bezat, en dat ieder het hem toegewezen stuk moest
onderhouden (de weg was dus verstoeld en het onder-
houd ervan eveneens); zij is een voorbeeld van verstoe-
ling of stoeling, die niets te maken heeft met het dijks-
recht. De primaire beteekenis van stoelen is verdeelen.
De mient kon evenzeer verdeeld worden als een weg of
dijk. Duidelijk is ook, dat, als de portiën in de gemeene
gronden periodiek werden verdeeld, ook noodzakelijk
een herverdeeling van lasten met betrekking tot het on-
derhoud van dijken en wegen volgen moest. Het stoel-
boek van den Twisker kerkweg, dat een wegverstoeling

betreft, de stoelbrief van de Wijmersen van den Hop-
weehwaarvan de eerste eenvoudig een miente ver-
deeling inhoudt en de tweede misschien van dezelfde
strekking is, toonen afdoende aan, dat verstoeling geen
specifiek waterschapsrechtelijk begrip is. Primair is de
interne buurschapsverhouding, die ook dijkszorg om-
vatte als een van de vele werkzaamheden, die er door
beheerscht werden.

Als we den stoel- of verdeelingsbrief van de Wijmers
nader bezien, dan vinden we daarin simpel de landen
opgesomd, die ter verdeeling waren.

De benamingen, waarmede deze landerijen zijn aange-
duid, wijzen in de meeste gevallen klaarblijkelijk op de
gerechtigden, hetzij op hen, die voor 1555 gerechtigd
waren hetzij op wie hun recht in 1555 verkregen. Tevens
is het niet onmogelijk, dat de persoonsnamen slechts aan-
wijzingen waren voor het land, die in gebruik waren ter
herinnering aan zeer bekende of eenvoudig aan vroegere
landgebruikers. De gedachte aan deze mogelijkheid rijst
onmiddellijk, als men in dezen stoelbrief leest, dat sommige
stukken gronds in het geheel niet zijn aangeduid met een
persoonsnaam, zooals dat het geval is met de namen: dat
Hornke, die grote weijd, Breecamp, Die Jarde, Suere
weijd, Barnde weijde, die Lies. dat lange morgen. Die
Stien werff, die camp, die buerweren, die boomweijd.
Bos weijd.

Of de namen van de personen nu duiden op de ge-
rechtigden na de verstoeling van 1555 of niet, in ieder
geval is het een opsomming van het land, dat voor ver-
deeling in aanmerking kwam. Indien de persoonsnamen
werkelijk slechts als landbenamingen gebruikt zijn, dan
zou men dezen verstoelingsbrief als formulier ten ge-
bruike van de nieuwe verdeeling moeten beschouwen. Op
grond van de aanwezige landhoeveelheden zou dan een

nieuwe verdeeling moeten geschieden of in 1555 ge-
schied zijn. Naast den in cultuur zijnden gemeenen grond
was er tevens een stuk miente, dat buiten de cultiveering
viel. Dit lezen we in de slotwoorden van den stoelbrief:
„Ende soe blijft daer Xr/2 roed Miente Wijmerts van die
bocht off noertwaertsquot;. In den stoelbrief van de Wij-
mersmerken we steeds op, dat door middel van af-
scheidingsstreepjes steeds de landaanduidingen van elkan-
der in groepjes gescheiden zijn. Dit doet het vermoeden
rijzen, dat de op deze wijze afgescheiden groepjes steeds te
samen één stuk uitgemaakt hebben ofwel dat zulk een
groepje de namen weergeeft van die stukken die samen
èèn perceel of „waghenlantquot; vormden. Eèn „waghen-
lantquot; had immers meerdere gebruikers, zooals we reeds
in het voorgaande zagen. Het is dus niet onwaarschijn-
lijk, dat we deze beteekenis aan het gebruik van de
afscheidingsstreepjes moeten hechten. De oppervlakte
van zulke groepjes is nooit zeer groot. Als we het eerste
groepje bezien:

We zien, dat de gezamenlijke oppervlakte van de drie
stukken lands VIP^ morgen, VII hont en LVI roed is.
Uit de benamingen van landerijen blijkt duidelijk, dat
schijnbare persoonsnamen inderdaad landbenamingen
zouden kunnen zijn. Heseling Weijd is al eigenaardig,
Mieus Gerbrants is denkbaar en dat Hornke is onmoge-
lijk als persoonsnaam.

I) Nieuw-Westfriesch Woimers. Het noordelijk gedeelte van de Wijmers
behoorde bij Wijdenes, het zuidelijke bij Schellinkhout. Vergel. „De zeewe-
ringen en waterschappen van Noord-Hollandquot;, door Mr. G de Vries Azn
2e uitg. 1894, blz. J69. We lezen daar: „De Wgmers, waarvan het noordelijk
gedeelte Noorderwijmers genaamd, gemeenschappelijk eigendom is der ge-
meenten Wydenes voor ^h en Schellinkhout voor ^/t gedeelte ligt A P De
ünkhZquot; ^^ Nmningweer zijn het eigendom der gemeente Schel-

De indeeling van de perceelen lands van de miente
Wijmers kennen we door middel van den stoelbrief van
1555 nauwkeurig. Het overgroote deel is verstoeld, een
klein gedeelte, XIV2 roede, bliift onverstoeld, of wel, dit
blijft buiten de individueele miente-cultiveering. De aan-
duiding miente Wijmers wekt het vermoeden, dat er be-
halve deze miente nog èèn of meer mienten in Schellink-
hout geweest moeten zijn. quot;We zouden in den stoelbrief
van den Hopwechde oplossing hiervan kunnen zien.
Het eerste, wat ons in dezen stoelbrief opvalt, is de in-
deeling, die geheel dezelfde is als die van den stoelbrief
van de quot;Wijmer,s. Op de miente Wijmers rustte het onder-
houd van den Blokdijk, berekend op twee en twintig voet
per morgen vanaf het gehucht Blokdijk te rekenen. Op
het gedeelte, dat door de miente quot;Wijmers onderhouden
werd, sloot blijkbaar een stuk aan, dat door de Hopweg-
ger landen verzorgd werd. Ook in het gebied van de
Hopwegger landerijen was per morgen twee en twintig
voet gebruikelijk. In de slotwoorden van den stoelbrief
van den Hopweg wordt gezegd: „ende dan blijfter bij
die Blocdijc tien roed ende een verndell myene wechsquot;.
Op wien nu de zorg voor dit gedeelte „mijene wechsquot;
rustte, is niet meer uit te maken. In beide stoelbrieven
vinden we ook wel een wegonderhoud genoemd, doch
slechts ruwweg, in tegenstelling met het stoelboek van
den Twisker kerkweg, waarin dit wegenonderhoud pri-
mair was.

In den stoelbrief van de miente quot;Wijmers was dit bij-
zaak, evenals dit blijkbaar het geval was met de stoeling
van de landerijen aan den Hopweg. Op grond van dit
feit is het alleszins waarschijnlijk, dat ook de landerijen
aan den Hopweg samen een mient vormden. De stoel-

i) Den „Hopwechquot; vinden we in den „Tegenwoordige Staatquot;, 8e deel, le
stuk op de kaart daarin van Westfriesland genoemd als den „Opperwegquot;.
Deze weg loopt evenwijdig aan de Schellinkhouter dorpsgouw van den Blok-
dijk af naar den „Uiter-Dikquot;.

brief van den Hopweg biedt verder door den hoogst ge-
schonden toestand, waarin hij ons bereikt heeft, weinig
houvast. We hebben in ieder geval met de geschonden
laatste bladzijde van den geheelen stoelbrief te doen. Op
grond van de gegevens, die deze laatste bladzijde ons
geeft, konden we de in het bovenstaande weergegeven
conclusies trekken doch verder kunnen we niet gaan. Het
vermoeden van een miente indeeling is op grond van de
overeenkomst tusschen den Wijmersstoelbrief en dezen
sterk, doch meer dan een vermoeden is het niet.

De naam „Hopwechquot; brengt geen oplossing. Boe-
kenoogen zegt, dat in het Zaanlandsche Westfriesch
„wegquot;') hoofdweg beteekent in tegenstelling met de
paden. De verklaring van „hopquot;, die Boeken-
oogen') geeft als een droge of bijna droge inham of
aanslibbing, klopt met de ligging van den Hopwech, die
uitloopt op het buitenland ten zuiden van Schellink-
hout®).

Dat er elders in Westfriesland Wijmersen, Wymerten
of Woimerse voorkwamen of voorkomen, is een feit,
doch stukken waarmede men bewijzen kan, dat ook dit
gemeene gronden geweest zijn, kon ik niet ontdekken. Op
taalkundige gronden meende Boekenoogen reeds,
dat Wijmers zelf zonder meer gemeene gronden be-
teekent. We vinden Wijmersen in het gebied van Me-
demblik ®) in Grootebroek in Hem'); en Wijdenes en
Schellinkhout hebben gemeenschappelijk èèn Wijmers ®),
waarvan Wijdenes het noordelijk en Schellinkhout het

3)nbsp;Deze „Hopwechquot; heeft dus niets te maken met het Hoornsche Hop,
dat een inham van het Flevomeer bij Hoorn is.

4)nbsp;Boekenoogen, Kol. 1217/1218 onder wijmerik. Vergel. tevens aant.
3, blz. 252.

5)nbsp;Vergel. de kaart van Westfriesland in den „Tegenwoordige Staatquot;,
8e dl., iste stuk.

zuidelijk gedeelte heeft. De Wijmers van Hem vinden
we reeds in een stuk van 26 Juli 1326 genoemdwaar-
bij graaf Willem van Henegouwen aan Pieter Zuen zone
een „huys ende dat huysweerquot; „verlietquot;, die hij bezeten
heeft „in den Ambochte van Hem tusken den Gaewech
ende die Wimaertsquot;. De hier genoemde Wijmersen zullen
wel geen volledige lijst vormen van alle nog in West-
friesland bestaande Wijmersen, doch daar een opteeke-
ning van Westfriesche landnamen nog nooit ernstig ter
hand genomen is, is onvolledigheid te verwachten.

Als we in de landnamen een hulpmiddel zien om vast
te stellen, waar de gemeene gronden in de verschillende
Westfriesche plaatsen gelegen hebben, zonder dat om dit
uit te maken een diepgaand archiefonderzoek ingesteld
wordt, wacht ons een teleurstelling. Uit de schaarsche
gegevens, waarover we beschikken, leeren we het hierna-
volgende kennen. De miensker (mienskeer, mienskar,
mienskaer), een gebruikelijke benaming voor de gemeene
weide, vinden we in West(f )linge nog bestaande te Andijk
als „gemienskerquot; terwijl we dezen naam ook lezen in
Leegwaters „Chronykjequot; in de zinsnede: „Op mijn
Vaders landt genamt die Mienscherquot;. Ook in het oud-
Westfriesche gebied ten zuidwesten van Waterland, de
zgn. Zaanstreek, is deze benaming bekend. In een hand-
schrift van 1644 lezen we van een Mienschar te West-
zaan, n.l. „Die vuyter mienschar (roeden)quot;. Ook de
benaming mient, een meer voorkomende naam voor ge-
meene gronden, komt behalve in den stoelbrief van de
Wijmers, waar de miente Wijmers genoemd werd, nog
voor. In Westflinge noemen we de mient ®) te Alkmaar
en die op Texel. Over de Texeler mient lezen we in de

Informatie op de verponding van 1511: „Dat dese van
Texel hebben noch eene gemeente, die men verstaet wel
250 Carolus gulden tsjaers geldenquot;. In de oud-West-
friesche gebieden vinden we ook de mient als bekend;
voorbeelden hiervan zijn te vinden in het stoelboek van
Assendelftuit het einde van de zestiende eeuw, waar
we lezen: „Guertgen Claes, die mient ande leegendijckquot;.
Verder in Oostzaan in een aanteekeninguit de zeven-
tiende eeuw: „De mient in Claes Pietersz. Keyens 587 : 7
roedenquot;, terwijl tenslotte uit hoofde van naamsgelijk-
heid nog het Mientdijkje te Wormer genoemd mag
worden. We mogen niet verwachten met deze enkele
vermeldingen van mienskar en mienti alle landerijen ge-
noemd te hebben in geheel Westfriesland, die nog heden
deze namen dragen, maar men zal ze, naar we vertrou-
wen, als voorbeelden willen zien.

Gaan we nu over tot het maken van een beknopte
vergelijking met andere streken, dan is het eerste gebied,
dat onze aandacht vraagt, het oud-Westfriesche terri-
toir Assendelft. In het einde van de vorige eeuw was
daar nog een gemeene weide in gebruik. Het is mogelijk,
dat dit nog het geval is, maar de door mij gebruikte bron-
nen stammen uit de laatste jaren vóór 1900 Het land
in de Buitenkaag was in eigendom van verschillende
eigenaars, waarvan ieder naar gelang van het aantal ma-
len hij gerechtigd was tot 45 Are (45 vierkante Neder-
landsche roeden) een aantal koeien in de gemeene weide
mocht sturen. Het recht om een koe in de gemeene weide
te drijven heette koeschaar welk recht gelijktijdig met
de aanspraak op de vereischte 45 Are verkocht kon wor-
den. Hier vinden we dus een hedendaagsch voorbeeld

4)nbsp;Boekenoogen, Kol. 479/480 onder koeschaar en Kol. 633/634 on-
der mient II.

van gemeene weide in de Zaanstreek. In de handvesten
van Assendelft van 1588 vinden we ook van de ge-
meene gronden gesproken. Klaarblijkelijk gaat dit over
dezelfde gronden in de Buitenkaag. We lezen daar, dat
er in „deselve Kaeghquot; veel gemeen land „sonder ruy-
minge ofte slootenquot; is, wat alles „ongelegenquot; is om te
scheiden. Hierom zullen dijkgraaf en heemraden in deze
„kaeghquot; „mogen keuren de Beesten (koeien) te mogen
scuttenquot;, die iemand boven zijn „behoorlijcke schaeringquot;,
dus boven het aantal koeien waartoe hij gerechtigd is,
onrechtmatig in de „Kaeghquot; bracht; dit dan bovendien
nog „op alsulcke boete als Hem goetduncken salquot;. „Scut-
tenquot; is de gewone term voor het hier bedoelde in beslag
nemen van vee, dat onrechtmatig geweid werd. In het
navolgende komen we nog op het „scuttenquot; terug.

Wat het oud-Westfriesche Kennemerland aangaat,
daar vinden we èn in het landrecht van 12^2') en in het
handvest van 1415 van hertog Willem van Beyeren
de bepaling over de onrechtmatige schaar („onrechte
scarequot;), die we uit het Westfriesche landrecht van 1299
reeds leerden kennen.

Voor het oud-Westfriesche Waterland moge de be-
handeling van een enkele bepaling uit de overeenkomst
van het gemeene land van Waterland van 1347^) vol-
doende zijn. We lezen in paragraaf XXIV van deze
overeenkomst: „Van een nuwe Schere in Waterlantquot;,
dat, als men een „gemeyne-scheerquot; (koe-skeer, skeer) uit-
geeft („scheertquot;) in Waterland, dit voor geen van de ge-
rechtigden nadeelig mag zijn („datter nyemant syn goet

2)nbsp;Van Santen: „Generale Privilegiën ende Hantvesten van Kenne-
merlandtquot;, blz. 4. De bepaling heeft hier tot opschrift: „Hoe dieghene boet-
schuldigh wordt die onrecht schaer hevel, ende niemandt andersquot;.

3)nbsp;Van Santen: „Generale Privilegiën ende Hantvesten van Kenne-
merlandtquot;, blz. 31. Het opschrift van de bepaling luidt: „Die onrechte schaer
hevet, wordt alleen boetschuldichquot;.

Verliesen en machquot;). Als een nieuwe schaargerechtigde
op de „ghemeyne scheerquot; (mienskar) zijn schaarrecht
gaat uitoefenen („ende syn goet scheren doetquot;), voordat
de andere (oude) gerechtigden zijne rechten berekend
hebben („eer si gerekent ende gekurven hebben alt land
ommequot;) en het meerendeel van de gerechtigden („die
meere hoep van enen dorpequot;) het niet met de inkomst
van den nieuwen schaargerechtigde eens is, dan mogen
zij hem niet uit het land weren maar moet er „mit recht
ende mit vonnissequot; over beslist worden. Hierover zullen
ze recht vragen aan den baljuw van Waterland en deze
is „sculdichquot; om „een dach van rechte te leggenquot; en
daarop de schepenen te verdagen. De baljuw zal aan het
„Dorpequot; de scheer toe „wisenquot;, als dat de „scherequot; „be-
geertquot;; de beslissing lag dus eigenlijk bij het dorp. Een
andere bepaling uit de overdracht van het gemeene land
van Waterland spreekt ook nog van de „scherequot;. De be-
paling „van der bueren scherequot;, houdt in, dat „der bue-
ren scheerquot; zal gewonnen worden met zeven mannen die
buren van „den dorpequot; zijn „mit hoeren ede des Sonnen-
daechs opten kerchove, voer hoere dagelicschen Rech-
terquot;. We zien dus, dat de periodieke verdeeling van den
gemeenen grond door zeven buren van het eigen dorp
zal geschieden. Van dit zevental worden dus uitdrukke-
lijk de gerechtigden tot de gemeene gronden, die buiten
het eigen dorp wonen, uitgesloten. De bepaling vervolgt
met te zeggen, dat die „van der suder ee ende van der
noeder ee te brueck (Broek in Waterland) „hun buer-
scheerquot; mogen winnen met drie mannen „mit hoeren ede,
als recht isquot;. Hiermede hebben we een belangrijk voor-
beeld van de Waterlandsche gemeene weide gezien. Over
de gemeene weide van Warder in den oud-Westfrieschen
Zeevang vinden we het een en ander in een uitspraak van
hertog Albrecht van i6 April 1390'). Deze uitspraak

handelt over een geschil tusschen Florys van Alcmade en
„die ghemeene bueren van Warderquot; over een stuk land
„gheheeten Warderbroecquot; en over de „Cokendijcquot;.
Florys eischte er een derde deel ende meende dat hi
him toe beboerdequot;. Die van Warder meenden, dat zij het
beste recht hadden tot al het goed, „want hi altoes hoer
ghemene weyde gheweest haddequot;'). Uit het voor het
oud-Westfriesche gebied gegeven materiaal zal men heb-
ben kunnen besluiten, dat er ten opzichte van de gemeene
gronden dezelfde toestand bestond in de Westfriesche ge-
bieden van de drie pagi en de eerder aan den Holland-
schen graaf gekomen Westfriesche streken.

Voor een vergelijking met Midfriesland mag Van
A p e 1 d O O r n's onderzoeking over de historische ont-
wikkeling van de rechten op den grond genoemd wor-
den. Over de gemeene weiden, welke hier den naam
„meenscharrenquot; dragen, zegt Van Apeldoorn, dat
deze nagenoeg óp iedere bladzijde van de Benificiaal-
boeken en in het Register van aanbreng opgeteekend
staan®). Voorbeelden hiervan zijn de „Wynaldumme
meenschairquot;, „Secbierumme meenschairquot;, Oosterbierum-
me meenschairquot;, „Meenschair van Firdigumquot;, „Hem-
mertte meenschairquot; enz. De meenscharren worden blij-
kens deze namen aangeduid als zijnde van een bepaalde
buurschap „of dorpquot; (Van Apeldoorn)'), wat ge-
heel overeenkomt met wat de bepaling uit de overeen-
komst van het gemeene land van Waterland hierover
leerde betreffende de „gemeyne scheerquot; in Waterland.

Hebben we in het voorgaande de gemeene gronden in
Westfriesland leeren kennen, de gemeene weide en den

1)nbsp;Vergel. over dit stuk tevens De Monte ver Loren: „Bezit en
eigendomquot;, blz. 313,

2)nbsp;Van Apeldoorn: „De historische ontwikkeling van het grond-
bezit in Frieslandquot;, De Vrije Fries, 1923.

gemeenen bouwgrond, nu rest nog de periodieke uitbrei-
dmg van de gemeene weiden te behandelen. Periodieke
uitbreidmg van de gemeene weide vond plaats, nadat
de oogst van de gemeene bouwgronden was binnenge-
haald. De gemeene bouwgronden werden na den oogst
dus na de bouwperiode, ook gemeene weiden en dan
konden de gerechtigen er het vee in drijven. We onder-
scheiden dus gemeene weiden in engen zin, n.1. die lan-
derijen die altijd als gemeene weiden, dus voor de veeteelt
werden gebruikt, en gemeene weiden in ruimen zin, waar-
onder en de gemeene weiden in engen zin èn de periodiek
^s gemeene weiden gebruikte bouwgronden vielen. Voor
Texel ^nden we van beide begrippen een duidelijk voor-
beeld. De gemeene weide in engen zin vinden we in de
Informatie op de verponding van 1511 als een „gemeen-
tequot; genoemd, wat reeds in het voorgaande in verband met
de Westfriesche mienten werd vermeld. Men leest in den
Tegenwoordigen Staat'), dat op Texel de gemeene
bouwgronden na den oogst van de „Veldvrugtenquot; als
gemeene weiden werden gebruikt. We lezen er, dat in
1562, toen gedeputeerden van de Staten van Holland
„naar dit Eiland gemagtigdquot; werden om er de grootte
van te meten en om de „Landen te waardeerenquot; schout
en , de Geregtequot; van Texel opgaven, dat er twaalfdui-
zend ooischapen waren, afgezien nog van de „Weeren
Rammen en Lammerenquot;. In dezen tijd, deelt de schrijver
van den Tegenwoordigen Staat mede, was er een ge-
bruik, dat later afgeschaft werd, dat de eigenaars en ge-
bruikers geen langer „eigendomquot; hadden aan de landen
dan ieder jaar van i Mei tot den laatste^ Juli. Na den
laatsten Juli werd de grond dan als gemeene weide ge-
bruikt. Dit werd als een nadeel beschouwd voor deze
landeigenaars en voor den oogst van de veldvruchten,
daar die op den laatsten Juli nog niet altijd rijp waren.'

Tusschen den laatsten Juh en den isten Mei daarop volgen-
de maakten dus de bedoelde bouwgronden deel uit van de
gemeene weiden in ruimen zin. Aan de hand van de Texeler
voorbeelden zien we dus duidelijk de beide elementen van
de gemeene weiden in ruimen zin naast elkaar.

Dat de gemeene bouwgronden niet betreden mochten
worden door beesten, zoo lang de (plaatselijke) termijn
voor den verbouw van veldvruchten duurde, ligt voor
de hand. Uit de bepalingen der Westfriesche keurenboe-
ken, uitgevaardigd tegen het komen van beesten in de
bouwvelden, leeren we ons een beeld vormen van deze
bouwvelden, als zij in den verbouw-termijn zijn voor
zij gedeeltelijk(?) weder tot de gemeene weiden behooren.
De maatregelen tegen de beschadigingen door vee aan
de bouwvelden tijdens den verbouwtermijn leeren we
hoofdzakelijk kennen uit eenige „schutquot;bepahngen. In
het keurenboek van Burghorn van 1505 ') vinden we in
de bepaling „Geen beesten op zaadland te gaanquot; hier-
over bepaald, dat er geen beesten op het „zaetlandtquot; „dat
gesaytquot; is mogen komen, d.i. dus tijdens de bebouwing;
daarna mag dat wel. De boeten worden voor ieder beest
vastgesteld, n.1. „elcke scaepquot; op een „oertgenquot;, een
„verekenquot; op een „stuverquot;, „elcke hoornveequot; op een
schelling en een paard op een „braspenninckquot;. Daarna
volgde klaarblijkelijk een aanduiding van wie „scuttenquot;
mocht; tenslotte wordt gezegd: „elx mach se schutten in
sijn schadequot;, d.i. dus ieder die gerechtigd is tot een stuk
bouwland, mag de hem schade doende beesten schutten,
als hij ze in zijn land vindt.

In het Sybekarspeler keurenboek van 1414quot;) vinden
we hetzelfde gezegd in de bepaling „Van beesten te schut-
tenquot; waarin we lezen over hem, die een „viervoet

beestquot; schut in een „coernlandequot; t.w. „coyen, peerden
ende dierghelikequot;, e.e.a. „op vier stuverquot;. Hier zien we
dus weer de bescherming van het bouwveld, dat in ex-
ploitatie is.

Het Grootebroeker keurenboek van i446(?)geeft
in „Van scaed doen mit beesten int lantquot;een aardig
voorbeeld van een meeningsverschil tusschen hem, wiens
land heeft geleden, en den eigenaar van het beest, dat de
schade heeft aangericht. De regeling is niet uitdrukkelijk
beperkt tot de bouwlanden; dus ze zal evenzeer gegol-
den hebben voor etgrond en voor te velde liggend hooi
In verband met de bouwlanden is de bepaling juist hier
van belang. We lezen in de Grootebroeker bepaling, dat
„so wie een ander scaed doet mit synen beestenquot; den be-
nadeelde „voerbeteren (zal) by twie naeste lendenquot;, als
zij het „selven niet eens en wardenquot;.

Twee buren zullen dan dus beslissen over de te be-
talen vergoeding. Hetzelfde wordt ook bepaald in het
Enkhuizer keurenboek van i452(?) in „Van scade te
doen mit beestenquot;quot;). Lazen we in de Grootebroeker be-
paling slechts van twee niet nader aangeduide „lendenquot;
of buren, hier is dit duidelijk gezegd in de formuleering
„bij twie sijn naeste bueren an beider sydenquot;.

Hiermede zijn we op het „scuttenquot; gekomen, welk
woord in nagenoeg alle Westfriesche keurenboeken ge-
bruikt wordt in den zin van het opvangen van beesten
en het bewaren ervan, totdat er verdere maatregelen ge-
troffen worden. Het verband met deze „scutquot;-bepalingen
en de gemeene gronden is, zooals reeds uit het voorgaan-
de gebleken zal zijn, van voldoende belang om ze hier
te behandelen. In de Westfriesche keurenboeken komen
ook andere beteekenissen voor van „scuttenquot;, bv. die van

afpalen, afperken, afgrenzen, maar die laten we hier
ter zijde. De persoon, die het „scuttenquot; in den zin van
in beslag nemen van beesten verricht, komt voor onder
de benamingen „scutterquot; of „beestscutterquot;. Met het
woord „scutterquot; kan aangeduid worden een bepaalde
beambte maar ook de schuttende benadeelde. De „scut-
terquot; in de beteekenis van ambtenaar belast met het „scut-
tenquot; wordt in een enkel stuk duidelijk genoemd, doch het
meerendeel van de keurenboeken doet geen directe mede-
deeling over den beambte „scutterquot;, hoewel zijn aanwe-
zigheid wel waarschijnlijk is. In het handvest van Wil-
lem VI, graaf van Holland en heer van iWestfriesland,
waarin de vereeniging van Koedijk, Vroon(en), Oudorp
en Oterleek met Alkmaar werd vastgelegd, van 12 Mei
1415 vinden we de „beestscuttersquot; genoemd. In artikel
10 van dit handvest wordt bepaald, dat de „rentemees-
ter van Kennemerlandt ende van Vrieslantquot; (het is niet
onmogelijk dat „Vrieslantquot; hier de beteekenis heeft van
Westerbaljuwschap) „tot allen tyden alst hem nutte dun-
cken salquot;, „van onser wegenquot; d.w.z. vanwege den heer
(de Hollandsche graaf) twee „beestscutters zal aanstel-
len. Deze „beestscuttersquot; zal de „rentmeesterquot; „settenquot;
te „Outorpquot; één en te „Coedijckquot; één. Van de taak van
deze „beestscuttersquot; wordt gezegd, dat zij „up die gees-
ten scutten sullenquot;. Geesten zijn (zand-)gronden die
hooger gelegen zijn dan de omliggende landen; de be-
kendste geest in deze streek is wel de Vroonergeest®),
die hier bedoeld kan zijn. De boeten, die van de geschutte
beesten betaald moesten worden, zouden zoo hoog zijn
„als onse rentemeester voirscreven dairup setten salquot;. De

3)nbsp;In de uitspraak van 's Graven raad van 1319 wordt de Vroonergeest
genoemd als „die gheest van Vroenenquot; (Zie Van Mieris II, blz. 212).
Verder Eikelenberg: „Gedaante en gesteldheid van Westvriesland en
ondergang van het dorp Vroonequot; op de kaart „Het dorp S. Pankras de
Vrooner geestquot;, blz. 27.

in dit stuk bedoelde geestgronden waren dus grafelijk
domein. We zien in dit handvest dus de „beestscuttersquot;
genoemd; in hen hebben we te maken met personen, die
door den heer(den graaf) werden benoemd tot hun
„scutambtquot;. Naast dezen beambte, die het recht van het
„scuttenquot; van beesten bezat, vinden we vele bepahngen,
die den eigenaar van den grond het recht geven om
beesten te „scuttenquot;, die hij op zijn grond aantreft.
Hier is het „scutquot;-recht niet bij een beambte maar bij
den landbezitter.

In het keurenboek van Hoorn van 15 26 geeft de
bepaling „Van gansen te houdenquot;') hiervan een voor-
beeld. Hierin wordt gezegd, dat niemand ganzen mag
houden dan uitsluitend op zijn eigen land. Zou iemand
een gans in „sijn scadequot; (dus in zijn perceel waarin hij
schade lijdt) vinden, dan mag hij haar „scuttenquot;. „Die
se scutte soude hebben die ene helfte en die ander helfte
tgherecht van Hoirnequot;. Nu kan het zijn, dat men dit
moet begrijpen als werd de geëischte losprijs verdeeld tus-
schen het gerecht en den schutter, zooals gewoonlijk het
lossingsgeld verdeeld werd, doch het is niet onmogelijk,
dat we het hier bepaalde als letterlijk bedoeld moeten
verstaan. In het Enkhuizer keurenboek van i452(?)
wordt immers uitdrukkelijk bepaald, dat, als men „eyn-
denquot; in „syn scadequot; vangt, men ze mag „slaenquot;. Verder
wordt in de bepaling „Van eynden te houdenquot;®) de
eendenhouderij sterk aan banden gelegd, als gezegd

4)nbsp;Pols II, blz. 21 j. De achter sommige jaartallen geplaatste vraag-
teekens wijzen op de onzekerheid omtrent den tijd, waarin een bepaald keu-
renboek werd samengesteld. Soms staat er een jaartal van samenstelling ge-
noemd, soms moest P o 1 s na een onderzoek zijne pogingen tot het verkrijgen
van zekerheid op dat punt opgeven. Het resultaat van zijn onderzoekingen
vormt met een beschrijving van het gebruikte materiaal bij ieder keurenboek
m Pols II een inleiding.

wordt, dat niemand meer dan zes eenden en twee woer-
den mag houden. Overtreding van dit verbod wordt ge-
straft met drie „pontquot; per eend. „Voghelaersquot; mogen
evenveel woerden houden als zij zelf willen. Het „slaenquot;
van eenden in iemands „scadequot; is zonder „ban ende
boetequot;. De direct op deze regeling volgende bepaling
„Van gansen te houdenquot; is scherper. Het houden van
ganzen wordt daarin verboden; iedereen 'mag „se slaen
ende etenquot; en wel „sonder ban of boetquot;. Hield iemand
toch ganzen, dan verviel hij per gans in een boete van
een „pontquot;. Werd iemand om het „slaenquot; van een gans
„misdaenquot;, dan moest de „quadaderquot; „dobbelde boetenquot;
betalen.

Een andere regeling over het „scuttenquot; door den bena-
deelde geeft het keurenboek van Grootebroek®) in de
bepahng „Beesten scutteri in scadequot; Iemand die „een
verken, een scaep off een peert, ende alle beestenquot; „schut
in sijn schadequot;, die mag „se scutten op II scellingquot;, welke
verdeeld zullen worden, halff den rechte ende halff den
scutterquot;. Hier is „scutterquot; dus gebruikt voor wie het
beest in „sijn schadequot; heeft geschut. Een oude gans mag
men „scuttenquot; „op III scellingquot;, welke som op dezelfde
wijze verdeeld wordt. Vollediger dan „Beesten scutten
in scadequot; is de regeling in hetzelfde keurenboek „Bees-
ten scutten opten dijckquot; Daar lezen we, dat hij, die
beesten „scut upten dijck off uterdijckquot;, de geschutte
dieren drie dagen houden zal. Daarna moet hij ze aan de
„burghemeistersquot; overgeven en het schutgeld, dat hij an-
ders van den eigenaar van de beesten had kunnen vor-
deren, zal hij dan van den „burghemeisterquot; krijgen. Hier
hebben we dus te maken met het geval, dat de eigenaar

zich niet gemeld heeft, wat nog eens ten overvloede blijkt
uit het vervolg van deze regeling, waarin gezegd wordt,
dat de „burghemeisterquot; deze beesten zal „veylen en ver-
copenquot; in de kerk „om die meesten penningquot;.

Met deze regeling stemt overeen die van het keuren-
boek van Sybekarspel van 1414') in „Van beesten te
schutten„Coyen, paerden ende dierghelikequot;, die in
een „coernlandequot; geschut worden, zijn daar op „vier
stuverquot; gesteld; werden deze beesten in een „etveldequot; of
in een „maetveldequot; (Pols: maetvelde weide)') ge-
schut, dan was het schutgeld de helft minder. De eene
helft van de „scuttingequot; zal het gerecht hebben, de andere
hij, die ze „in sijn lant ghescut hevetquot;. Hij die de beesten
„scutquot;, zal ze drie dagen lang houden en dan aan den
schout overleveren, „ten waer dat si ghelost wordenquot;.
Hier zien we duidelijk gezegd, dat de eigenaar van de
geschutte beesten ze binnen drie dagen bij den „scutterquot;
moet lossen. De schout zal dengene, die de beesten brengt,
het „scutgeltquot; geven en het beest of beesten „bestedenquot;
en voor ieder beest per dag een stoter betalen. Is het ge-
val genoemd in de bepaling „Van beesten te scuttenquot; uit-
zondering, dö gewone gang van zaken is te lezen in de
daaropvolgende regeling „Van scuttenquot;. We lezen er, dat
„soe wie beesten scuttequot;, aan den schout de helft van het
„scutgeltquot; zal brengen op straffe van drie ponden.

Ook het keurenboek van Burghorn van 1505 quot;) geeft
iri de regeling „Geen beesten op zaadland te gaanquot; een
voorbeeld van ,,scuttenquot; door den landbezitter De in
houd van de bepaling werd reeds in het voorgaande op
blz. 275 besproken. Van belang zijn verder nog in het
Burghorner keurenboek de bepalingen „Schade door

beesten veroorzaaktquot;en „Beesten in zijn schade te
schutten, niet te doodenquot; In de bepaHng „Schade door
beesten veroorzaaktquot; wordt gezegd, dat een man is
„schuldich te staenquot; voor zijn paarden, „horenbeestenquot;,
koeien en „hondenbytenquot; enz., als iemand deze schade-
doende beesten als van hem zijnde herkent. Ontkent hij
(d.w.z. als hij beweert, dat de beesten niet van hem zijn)
„sodat hy dese voorsz. beesten van hem jaghetquot;, dan is
hij bevrijd en de heer zal deze beesten aanvaarden als
de zijne. De heer is hier de heer van Burghorn. In „Bees-
ten in zijn schade te schutten, niet te doodenquot; wordt be-
paald, dat, als iemand „eenich beestquot; in zijn „scadequot;
vindt, hij het niet mag doodslaan, op straffe van drie
ponden; hij mag het alleen „schuttenquot; en de schade zal
hem vergoed worden bij de „lendenquot;: de buren zullen
dus de hoogte van de schadevergoeding bepalen. Ingeval
iemand een beest in zijn „schadequot; toch doodslaat, dan
zal de eigenaar van het beest „gebeterd wordenquot; „by
den gerechtequot;. Een beest, dat drie ponden waard is, „sal
geldenquot; tien pond; zoo zal naar deze verhouding alles
berekend worden naar de „grootheytquot; der beesten.

Hiermede hebben we dus de „scuttinghequot; door den
benadeelde bezien en hoe deze zijn schadevergoeding kon
verkrijgen.

Naast dezen vorm van „scuttinghequot; staat dan nog die,
dat iedereen de beesten of een speciaal soort beesten mag
„scuttenquot;. De beide Enkhuizer bepalingen „Van beesten
in etlant ende zeedlarit te gaenquot; en „Van beesten te
gaenquot; geven in dit opzicht geene zekerheid. Weliswaar
heet het in de eerste regeling, dat „elc man mach scut-
tenquot;, als er varkens in een „etlandquot; of „coernlandquot; gaan,
doch in verband met de reeds behandelde bepalingen is

het niet onwaarschijnlijk, dat we hier in „elcquot; dengene
moeten zien, in wiens „scadequot; de beesten zijn. Evenzeer is
dit het geval met de tweede van de genoemde bepalingen,
waar ook weder staat „elc man scutten mach sonder ban
ende boetequot;. Anders is het met het bepaalde in hetzelfde
keurenboek „Van gansen te houdenquot;waarin het hou-
den van ganzen op straffe van een pond per gans ver-
boden is. In het Grootebroeker keurenboek leest men in
de regeling „Beesten scutten in scadequot;dat men een
oude (volwassen) gans „van buytenquot; mag „scuttenquot; op
dne schelling per stuk. „Van buytenquot; is hier te verstaan
als afkomstig van buiten den ban van Grootebroek, want
in de laatste zinsnede van deze bepaling wordt 'iedere
poorter uitdrukkelijk tot „scuttenquot; van deze ganzen buiten
Grootebroek gemachtigd: „Ende elcke poerter mach se
scutten binnen den ban van Broeck op die boeten
voersz.quot;. Hiermede hebben we dan drie vormen van het
„scutquot;recht gezien, achtereenvolgens aan een ambtenaar,
aan den benadeelde, aar^ de leden van de eene gemeen-
schap tegenover de andere. We zijn hiermede iets over
de grens van het onderwerp der gemeene gronden ge-
raakt; doch het betrof een grensgeval: „scuttenquot; had

Als tweede kenmerk van de Westfriesche rechten op
den grond moet de stelregel genoemd worden, die tot op-
schrift van deze paragraaf gekozen werd. Dit beginsel,
inhoudende, dat het grootste gedeelte van een stuk land
zal beslissen over en voor een kleiner deel in denzelfden
„ackerquot;, „stickquot; of „waghenlandtquot; gelegen, vinden we

steeds weder in de verschillende keurenboeken vastge-
legd. De meest eenvoudige vorm van landgebruik die
het in werking treden van dezen stelregel tengevolge had,
was wel, dat twee (of meer) buren in één „waghenlandtquot;
ieder een stuk grond hadden, zoodat zij in dat „waghen-
landtquot; samen „gelandquot; waren. In dit geval mocht niet
ieder van hen het gebruik van zijn stuk inrichten naar
zijn eigen opvattingen; integendeel, degene, die het groot-
ste stuk land had in een „waghenlandtquot;, leidde het ge-
bruik van het geheele „waghenlandtquot;, de gebruikers van
het (de) kleinere stuk(ken) moest(en) zijn aanwijzingen
opvolgen. Was de gebruiker van het „minrequot; deel niet
gehoorzaam aan de door den gebruiker van. het „meer-
derequot; stuk gegeven aanwijzingen, dan werd hij boete-
schuldig. De gebruiker van het „meerderequot; deel was wel-
iswaar aan den vaag omschreven norm „updat hijt rede-
lick maketquot; gebonden, maar dit is duidelijk tegen machts-
misbruik gericht. De hier genoemde stelregel gold zoo-
wel voor bouw- als voor grasgronden; zoodra er meer-
dere grondbezitters in een „waghenlandtquot; „gelandquot;
waren, trad dit beginsel in werking.

In het keurenboek van Grootebroek van i446(?)^)
zullen we weder, zij het uit een ander gezichtspunt, de
bepaling „Van scaren in een weyd tsamen gelandtquot;
moeten bezien. Het beginsel: het meerendeel woudt het
minredeel gold ook voor de „waghenlandenquot;, die niet
in particulier bezit waren, voor de landerijen dus, die tot
de gemeene gronden behoorden. De werking van dezen
stelregel was afhankelijk van het al dan niet samenliggen
van verschillende stukjes grond van verschillende eige-
naars in één „waghenlandtquot;. Soms behoorden de per-
ceelen, waarop dit beginsel in werking trad, tot de ge-
meene gronden, doch voor de toepassing ervan was dit

van geen belang. In de genoemde Grootebroeker bepaling
lezen we, dat „wie dat meestendeel heeft in een „wei-
denquot;, in één perceel dus, die zal „des grases wouden en
scharen by den ghemenen rechtequot;. Dit wil zeggen, dat
hij die gerechtigd is tot het „meestendeelquot;, den grasbouw
of den hooibouw zal leiden en evenzoo het beweiden
(scharen) en wel „by den ghemenen rechtequot; of anders
gezegd, naar verhouding van het aantal scheren, die ieder
van de gerechtigden in dit stukje gemeene weide had.
In „ghelijcke landenquot; d.i. in perceelen, waarin de ge-
rechtigden gerechtigd zijn tot een gelijk deel, „sal die koe
ghaen voert mayenquot;. De laatste zinsnede beteekent na-
tuurlijk niet, dat eerst een stuk land beweid zou moeten
worden en daarna gehooid; de beteekenis is, dat weiden
belangrijker is dan hooibouw en dat beweiding de eerste
plaats inneemt in het landgebruik. Zijn de landgebrui-
kers het er over eens, dat zij hun gemeenschappelijk per-
ceel zullen afhooien, dan mag dat, maar bij meeningsver-
schil over het landgebruik heeft beweiding voorrang
boven afhooiing. In het Grootebroeker keurenboek van
i446(?) vindt men verder in de bepahng „Te samen ge-
landtquot; ') nadere gegevens over het beheer, dat de houder
van het „meestendeelsquot; lands in een „wagheniandtquot; daar-
over mocht voeren. We lezen in dit artikel: „waer twie
luden toesamen gelandt sijnquot;, zal hij, die het „merendeel
heeft van den landequot;, aan hem, die „dat minderdeelquot;
heeft, zeggen, of hij wil „mayenquot; (maaien) of „ettenquot;
(beweiden). Ook hier zien we weer de mogelijkheden van
het gebruik van grasland genoemd, hetzij hooien hetzij
beweiden. Degene die het „merendeelquot; heeft, zal beslis-
sen welk landgebruik men zal kiezen, hij is echter vol-
gens deze bepaling wel verplicht den houder van „dat
minderdeelquot; „goetstijt voer sinte Geertruidtquot; te zeggen,
welke van de beide gebruikswijzen hij gevolgd wenscht

te zien. In ditzelfde keurenboek vindt men in de bepa-
ling „Meerendeel van lantquot;het beginsel nogmaals ge-
formuleerd. We lezen hier, dat „wie dat meerendeel heeft
in een lande, in enen metvelde (metvelde = weide
(P o 1 s)), zal „des grases woudenquot;. Verder zal hij den
ander, „diet minre deel heeft in den landequot;, „cundighenquot;
(waarschuwen) als het daartoe dq tijd is om te „mayen
ende te zweelenquot; (zweelen') = het te drogen liggende
afgemaaide gras met een hooihark bij elkander halen,
het land met losse streken schoon harken). Na deze
waarschuwing zal de houder van het „minre deelquot; binnen
drie dagen daarna, nadat de ander hem een „weetquot; ge-
daan had, verschijnen om te komen „mayen en zwee-
lenquot;. lederen dag, dien hij weg blijft, verbeurt hij vijf
schelling. Hiermede zijn we dus op de boete gekomen,
die de niet volgzame houder van het „minre deelquot; per
dag moest betalen tijdens zijn ongehoorzaamheid. In an-
dere bepalingen is het bemoeilijken van den oogst (of
gebruik) met duidelijker termen tegengegaan. In het
Schellinkhouter keurenboek van 1415 (?)®) vinden we
de bepaling „Van sceel van lant of van, notquot; waarin
we een voorbeeld vinden van een „waghenlandtquot; door
meerderen gebruikt en vallende onder het hier behandel-
de beginsel. Als er „twee personen of meer lant boch-
tenquot;, lezen we in deze regeling, zal hetgeen hij „die dat
meeste hoochquot; doet of doen laat „omdat lants oerbaerquot;,
door hem die dat „minste hoochquot; meegedaan worden.
De houder van het mindere zal dit doen binnen vijf da-
gen, nadat hij „vermaent wort voir twie poirtersquot;, of
vijf pond „geldenquot;. Na afloop van den gestelden termijn
van vijf dagen mag hij, die „dat meeste hoochquot;, „des
lants oerbaer duen laten up hoir alre costquot;. Dit wil dus

zeggen, dat de houder van het grootste stuk eenvoudig
kan uitvoeren of kan doen uitvoeren wat hij noodig acht
voor het geheele perceel; de gemaakte kosten komen dan
voor rekening van alle gelanden in het „waghenlandtquot;.
De oogst (not) is dan te „havenenquot;, in verhouding naar
ieders deel in het geheele perceel of wel „na grooticheyt
van horen goedenquot;. Hetzelfde keurenboek geeft nog
een bepaling, waarin weder deze stelregel van het heer-
schende „meerendeelquot; vastgelegd is voor de weiderij in
de regehng „Van scaringequot;'). Deze bepaling munt uit
door kortheid en klaarheid. „So wie meest lant bruy-
cketquot;, heet het daar, „daer sal die ettinge (beweiding)
ende inslach(het in de wei brengen van het vee'ende uut-
slach (het uit de wei halen van het vee) an staenquot;,, ter-
wijl de regeling gesloten wordt met „updat hijt redelick
maketquot;.

Het Westwouder keurenboek van 1415'^) geeft in de
bepaling „Van dat afterlantquot;®) een kleine aanvulling,
waardoor men weder duidelijker de positie van de sa-
mengelanden in een perceel kan reconstrueeren. De be-
paling zegt, dat „waer een afterlant leytquot;, d.i. dus als
er meerdere grondgebruikers in één perceel samengeland
zijn en de perceelen achter elkander liggen, dan zal „dat
minrequot; „dat meerre volgen nae sijn rechte hoefdamquot;.
Dam, is het hek of de groote poort, die toegang geeft tot
een erf. Gebeurde het dan, dat „dat minre lantquot; aan
„dat merer lant scade dedequot;, dan zou de houder van
dat „minre lantquot; de schade moeten beteren „by twee
bueren of by die gerechtequot;. Terzijde mag hier de aan-
dacht erop gevestigd worden, dat we hier weder de twee
buren als mogelijke beslissers zien aangeduid. Het wil mij
voorkomen, dat we in de zinsnede „by twee bueren of

by die gerechtequot; moeten lezen, dat, als de oplossing door
de twee buren aan de hand gedaan de oneenigheid nog
niet uit den weg heeft geruimd of als een van beide par-
tijen zich door hun beslissing benadeeld voelt, er een be-
roep op het gerecht mogelijk is.

De leiding van den tot den meesten grond gerechtigde
is ook vastgelegd in de bepalingen van het keurenboek
van Wijdenes en Oosterleek van 1606In de bepaling
„van 't Scharenquot; vinden we hiervan een voorbeeld. We
lezen daar: „Wie 't meeste deel heeft in een Weijdequot; die
mag „des grasses Wouden ende Scharenquot; „bij d'gemenen
Regtequot;. Op St. Pieter zal men „malkanderenquot; waarschu-
wen „'t sij te Etten of te hooijenquot;, hetgeen hier dus be-
teekent, dat hij, die het „meeste deelquot; heeft, zal waar-
schuwen. Iets verder spreekt deze regeling „van gelykenquot;,
dus over het geval van gelijkheid van deelen in een
„Stuck landtquot;, ook dan moet men „Waerschouwenquot; wat
te doen, hetgeen hier dus de beteekenis heeft van over-
leggen over hetgeen men zal doen. Verder vinden we
ook in dit keurenboek nog een bepaling, die overeenkomt
met die uit het Westwouder keurenboek „Van dat after-
lantquot;; deze bepaling „van den Overweghquot;zegt, dat
het achterland „genotquot; zal worden over het voorland,
dat de beesten (koeien, etc.) over dit voorland gedreven
mogen worden „daer 't Redelickquot; is. Het „mindere lantquot;
zal het „meerderequot; volgen in den „Overgankquot; en „Sche-
len zij daar inquot;, dan zal „'t Regt 't Scheydenquot;. Het „ge-
regtquot; ontvangt daarvoor 9 gulden, waarvan de officier
drie gulden krijgt, ieder van de schepenen 12 stuivers en
de secretaris en bode een gulden en zestien stuivers „van
alle Rooijingen of overwegenquot;. Hier zien we dus, dat het
schepenencollege beslist.

den stelregel in verscheidene plaatsen in Westfriesland
leeren kennen, en wel in verschillende tijden. De hier
behandelde bepalingen geven de meest eenvoudige toe-
passing van dezen stelregel te zien. Het is echter reeds
op grond van de gegeven bepalingen duidelijk, dat een
zoo belangrijk beginsel in het grondenrecht vele andere
gevolgen teweeggebracht moet hebben, wat dan ook in-
derdaad het geval was en waarvan we de belangrijkste
nader zullen beschouwen.

Een gebied, waarop de behandelde stelregel zijn in-
vloed had, was in de eerste plaats dat van het zeventuigs-
recht, In het handvest van Eduard den Bastaard, heer
van Hoogwoud, waarbij stadrecht verleend werd aan
Hoogwoud op 29 Maart 1450'), is hierover) het een en
ander bepaald. We lezen in het artikel „Van seventuyghquot;
hiervan het volgende. Eerst wordt in deze bepaling ge-
zegd, dat de „seven die naestgelegen landenquot; aan beide
zijden, die er aan winnen noch verliezen kunnen, „naer
ouder kostuymequot; zullen „den achten ackerquot; „beheerenquot;
„sonder ban en sonder boetquot;. Dat wil dus zeggen, dat de
„sevenquot; over geschillen in of over den „achtstenquot; akker
moeten oordeelen. Hun eigen belang mag daar niet in
gemoeid zijn en de oude gewoonte moet gevolgd worden.

Over de zeven tuigers wordt nog gezegd, dat er niet
meer dan één lid van het zeventuig mag komen uit een
„wagheniandtquot; of wel, zooals het er staat, „dat uyt elcke
stucke lants tusschen twee heynslooten niet meer als een
tuych wesen en salquot;. Of anders, van de gelanden in een
„wagheniandtquot;, ook aangeduid als „ackerquot;, mag slechts
één van de gerechtigden zitting nemen in het zeventuig.
Er komen dus in het zeventuig zeven vertegenwoordigers
van zeven „ackersquot; of „waghenlandenquot; te zitten. Niet
iedere akker mag een lid voor het zeventuig leveren; het
stuk gronds, dat daarvoor in aanmerking komt moet ten-

quot;We zien dus, dat van iederen akker of „waghenlandtquot;,
die op zich zeiven ligt (vergel. blz. 283 e.v.), dat wil dus
zeggen, die afgeheind (in dit waterrijke land gemeenlijk
met „heynslootenquot; of „zwetslootenquot;')) is en tenminste een
morgen of zeshonderd roeden (Hoogwoud) elders een
geers, driehonderd roeden (Niedorp en quot;Winkel) groot is,
één vertegenwoordiger aan het zeventuig kan mede-
werken.

Ter bepaling van de zeventuigsleden zijn het slechts
akkers van bepaalde grootte en die akkers kunnen een
waghenlandt vormen, zoodat er in zoo'n akker meer-
dere gerechtigden zijn. quot;Van de gerechtigden hebben de
meest gerechtigden overwicht bij de aanwijzing van de
zeven. Ook hierin uit zich dus op een heldere wijze de
stelregel „het merendeel woudt het minre deelquot;; immers
alleen de akker van een bepaalde grootte treedt in het
zeventuig op. Een geschil over land van groote of van
kleine akkers werd dus door middel van het zeventuig
slechts door de grootere akkers geregeld. Den grondslag
van de quot;Westfriesche buurschapssamenleving vinden we
dus in den akker. Akkers of „waghenlandenquot; waren geen
wisselende begrippen doch rechtsbegrippen.

Op grond van de eischen aan de akkers, die een lid
voor het zeventuig konden leveren, blijkt reeds voldoen-
de, dat we niet zoomaar met eenige naastgelanden te
doen hebben. Dat willekeurige naastgelanden van geen
belang waren voor het zeventuig, toonde Joosting®)
reeds aan, doch dit werd door Beekman®) weder over
het hoofd gezien.

1)nbsp;Boekenoogen, koL 1276 onder zwetsloot. In zwetsloot vinden
we ook weder zwet = grens. Zwetgenoot of swannot = grensgenoot of wel
naastebuur of buur zooals Boekenoogen (kol. 1041) aantoonde. Hier-
door wordt de Westfriesche term „swannotquot; voor buur duidelijker.

Hadden meerderen in een „waghenlandtquot; „eygen-
domquot;, dan zal diegene daaruit als zeventuigslid optre-
den, die daarin het „meest lantsquot; heeft. Zouden de ge-
deelten, waartoe de „samengelandenquot; gerechtigd waren,
gelijk zijn, dan zouden zij erover „cavelenquot;wie dan
als lid van het zeventuig zou optreden. Hij, die als lid
van een zeventuig kon fungeeren, moest bovendien „jaer
ende dachquot; „int besitquot; geweest zijn van de landen, die
het recht tot optreden als zeventuigslid verschaften. In het
Grootebroeker keurenboek van i446(?)') vindt men in de
bepahng „Van een seventuigquot; hetzelfde over de positie
van de zeventuigsleden, n.1. dat in een „seventuich sullen
tuighen die seven naeste ackeren die elck op hem selven
leidtquot;. Ook hier wordt weder gezegd, dat uit iederen
akker slechts één lid van het zeventuig kan komen en
dat, als meerderen in een akker „gelandtquot; zijn, het zou
zijn wie daar „meest lantsquot; heeft. Bij „gelijcke veel
lantsquot; zullen zij er om loten. Hier wordt nog bepaald,
dat geene weduwen en weezen zullen „tuyghenquot;, doch
heeft niemand „deel of paertquot; met hen in „den landequot;,
zijn zij dus alleen gerechtigden in den akker, dan zullen
ze evenzeer „tuighenquot; als anderen. Naar gelang van den
afstand in mijlen en per mijl berekend, genieten de veraf
wonende leden van een zeventuig een vergoeding, wat
evenzeer in de Hoogwouder bepaling vastgesteld werd,
maar in het hier gegeven verband van geen belang is.
Deze Grootebroeker bepaling is klaarblijkelijk recht-
streeks ontleend aan de algemeene ordonnantie van her-
tog Filips van 9 Augustus 1446^).

1)nbsp;Middeln. Woordenb. III, Kol. 1250 onder cavelen. Loten om iets, het
lot werpen.

levert enkele nieuwe gegevens op; regelingen die in deze
bepaling vermeld worden en die gelijk zijn aan het reeds
behandelde, laten we terzijde; we lezen daar, dat, als
er gelijkgerechtigden in een „ackerquot; zijn, niet geloot zal
worden of „gecaveldquot;, maar dat er vastgesteld is: „soe
sal die oudste tughenquot;. quot;Weduwen en weezen „sullen daer
niet of tughenquot;, staat er hier uitdrukkelijk, in tegenstel-
ling met de Grootebroeker bepaling; er wordt althans
niet gesproken, zooals in het Grootebroeker keurenboek
het geval was van het „tughenquot; door weduwen en
weezen.

In de Enkhuizer bepaling zoowel als in de Groote-
broeker bepaling kan men lezen, dat, ingeval een weduwe
of wees een „merendeelquot; had in een „ackerquot;, toch de
houder van het „minredeelquot; zou kunnen „tughenquot;.

In het Hoornsche keurenboek (oud)') vinden we in
de bepaling „Noch van den seventuychquot;het beginsel:
„die sevende acker sal den achtende beherenquot;, doch
nieuwe gezichtspunten over de interne verhouding in de
„ackersquot; die zulk een belangrijk extern gevolg had, doet
zij niet aan de hand. De bepaling „quot;Van datter niet meer
dan een seven sel wesen uut een sticke lantsquot; is reeds
bekend en bleek reeds uit het axioma-achtige opschrift
van deze regeling. In geval van samengeland zijn is hij,
die „meest lants in datselve lantquot; heeft tot zeventuigslid-
maatschap gerechtigd en bij gelijk „ghelandtquot; moet er
geloot worden.

Ook in het handvest van hertog Filips van 8 Mei
1452 waarbij aan de „goede luyden ende ondersatenquot;
van Niedorp en Winkel het stadrecht werd teruggegeven,
vinden we over ons onderwerp iets in de bepaling gt;gt; Van
eerf of landt aen te sprekenquot;. Ieder van de leden van

een zeventuig moet zijn land tenminste „vijf jair aftereen
gebruct ende beseten hebben voir eygenquot;, terwijl de zeven
akkeren den achtsten zullen „beherenquot;, „dair elcken
acker te minsten of houden sal een geersse lantsquot;.

In de „hantfestenquot; door Willem van Schagen aan die
van Burghorn gegeven in 1462 vinden we in de bepa-
ling „Van erve van landequot; een afschrift van de reeds
behandelde Hoogwouder bepaling van het handvest van
Eduard den Bastaard, heer van Hoogwoud, waarbij
stadrecht verleend werd aan Hoogwoud op 29 Maart
1450. De bepaling van Burghorner hantfesten gegeven
door Johan van Schagen op 25 Januari 1489') „Van
lant ende erve te redden binnen Burchhornquot; zegt, dat
de zeventuigsgerechtigden zeven jaren achtereen hun land
moeten „gebruyckt ende beseten hebben voir eygenquot;.
Verder geeft deze bepaling geen nieuws. Hiermede heb-
ben we het verband van den stelregel „het meerendeel
woudt het minredeelquot; met het zeventuigsrecht bespro-
ken, doch ook op andere gebieden liet hij zijn invloed
gelden. Een voorbeeld hiervan levert het zgn. „rydenquot;
en „werpenquot;. „Rydenquot; of wel „an-quot; of „ofrydenquot; en
„werpenquot; zullen we behandelen met betrekking tot den
grond, hoewel we het zelfde verschijnsel waarnemen bij
huizen. De houder van het meerendeel mocht den hou-
der van het minredeel tot afstand van diens grond nopen;
„anrydenquot; en „ofrydenquot;. De bevoegdheid van den hou-
der van het minredeel om zijn deel aan te brengen of af
te werpen op den houder van het meerendeel en dezen
zoodoende tot overneming te dwingenquot;) noemde men
„werpenquot; of „brengenquot;.

Het minredeel, dat door het meerendeel aangereden
kon worden, mocht niet grooter zijn dan een bepaalde

oppervlakte, welke oppervlakte verschilde naar de plaats
waar het gelegen was en naar zijn landbouwkundige be-
stemming. De perceelen, die van dit recht gebruik maak-
ten, moesten binnen één „waghenlandtquot; gelegen zijn en
moesten, althans volgens de Grootebroeker bepaling

In het Enkhuizer keurenboek lezen we in de bepaling
„Van lant of te riden of an te werpenquot;over dit on-
derwerp het een en ander. Hier wordt gezegd, dat wie
„by den anderen ghelentquot; is met „mede landequot; „den an-
deren „ofridenquot; of „anwerpenquot; mag, mits het stuk, dat
de houder van het meerendeel ofrijdt of de houder van
het minredeel aanwerpt, niet grooter is dan „anderhalf
hondert lants of daerbenedenquot;. Het afrijdbare en aan-
werpbare stuk mag dus niet grooter zijn dan honderd-
vijftig roeden. De houder van het kleinere stuk mag „den
andere anbrenghenquot; en wel „weder tot desghenen seg-
ghen die daer toe gheordineert sijnquot;. Wie hier met de
tot het „segghenquot; geordineerden bedoeld zijn, blijkt uit
deze bepaling niet duidelijk. De Grootebroeker keuren
bepalen: „wat men anrijdt, dat sei wesen voer scepenenquot;,
zoodat het misschien voor de hand ligt om in Enkhuizen
aan het schepenencollege te denken. Een „seedlantquot; mag
evenzeer afgereden worden of aangeworpen worden,
maar niet boven een grootte van „vijftich roedenquot;. Is
er iemand die niet „en ghenoechdequot;, dan mag hij (of zijn
wederpartij) het gerecht „daerop daghenquot;. Over wedu-
wen en weezen zegt de Enkhuizer bepaling tenslotte nog,
dat men hun geen land mag „anwerpen noch ofridenquot;.
Een bepaling in het Grootebroeker keurenboek') heeft
' den stelregel „Dat minst dat meest anryden machquot; (dat
meest als onderwerp op te vatten Ook hier hebben we

in te lezen, wat we elders nog uitdrukkelijk in dit keu-
renboek bepaald vinden, dat het minredeel door het
meerendeel aangereden mag worden. De regeHng zegt,
dat „so wiequot; het „meestendeelquot; heeft „an huis of an
werffquot; (werf = Wfr.erf)den „minderequot; mag aanrijden
„tot dat rechts segghenquot;, en „diet minder heeft, die mach
werpenquot;. De maat voor het rijdbare of werpbare land
is een „verndeelquot; of „daerbenedenquot;. Hier zal met „vern-
deelquot;. misschien een vierdedeel van een morgen bedoeld
zijn, d.i. vijf en zeventig roedenIn het Grootebroeker
keurenboek vinden we nogmaals in de bepaling „Dat
meerder lant mach dat minder anrydenquot; hetzelfde be-
ginsel omschreven. Hierin wordt gezegd, dat, als iemand
„an den anderen gelandtquot; is in een „etveldequot; of in
een „maedveldequot; met drie „hond lants of daerbenedenquot;,
degene, die „gheland is mit meerder landequot;, het „minder
landtquot; mag aanrijden en hebben „om gheltquot; en „tot set-
ters segghenquot;. Hieruit blijkt dus, dat de houder van het
minredeel, dat aangereden of geworpen wordt, een ver-
goeding in geld krijgt, waarvan de hoogte bepaald wordt
door een uitspraak van daartoe bevoegden, de ,,settersquot;.
De regeling vervolgt met te zeggen, dat een half honderd
roeden „zaedlantquot; of minder ook mag aangereden wor-
den „tot setters segghenquot;. Hiervan uitgezonderd worden
echter de „coolthuynenquot;. Het keurenboek van Groote-
broek ®) geeft in de regeling „dat men dat minst werpen
machquot; een aanwijzing van de termijnen in verband met
het rijden en werpen. We lezen hier, dat, als iemand
„anquot; een ander „ghelandtquot; is in een „etveldequot; of in een
„maedveldequot; met een hond lands of „daerbenedenquot;, hij
dit mag werpen aan een ander, die daar „an geland is

mit meerder landequot;. Het opmerkelijke in deze formulee-
ring is het gebruik van „anquot; dat erop wijst, dat we met
aangrenzende perceelen in een „waghenlandtquot; te doen
hebben; nu is dit weliswaar niet afwijkend van hetgeen
te verwachten was, doch wel is het een bevestiging van
deze verwachting. Land, dat na St. Pieter geworpen
wordt, zal men betalen op „twie Jansdaghen opt later
jaerquot;. In geval van „forpelquot;zou hij aan het land „dat
hy worpequot; blijven of, anders gezegd, het land zou aan
hem blijven. De regeling vervolgt met te zeggen, dat wie
land „anrijdtquot; voor St. Jan „mitsomerquot; moet betalen op
„twie Jansdaghen daerna naestkomendequot;. Wat men aan-
rijdt na St. Jan „mitsomerquot; zal men betalen op „twie
Jansdaghen over winterquot;. Wie het land „orbaertquot; op
St. Jan, die moet het verder „orbarenquot; op St. Pieter
„daer naestcomendequot;. Wat men „anrijdtquot;, zegt deze be-
paling tenslotte, „dat sal wesen voor scepenenquot;. De laat-
ste zinsnede benutte ik reeds in het voorgaande; zij is
belangrijk, daar zij ons leert, dat in Grootebroek het sche-
penencollege voor de materie van rijding competent was.

In hetzelfde keurenboek van Grootebroek vinden
we nog vele bepalingen over rijden en werpen. De bepa-
hng „Van molen rydenquot;®) leert ons, dat men een molen
of molenwerven, d.z. molenerven mag „ryden noch wer-
penquot;, zelfs geen „deel daeraffquot;. Ook mag land, dat Hgt
over „verdingslotenquot; of dat „op hemselven bescut isquot;
niet aangereden worden, zegt de bepaling „Wat lant men
anryden machquot;^). Ook hier blijft dus, hetgeen in het bo-
venstaande reeds gezegd is, dat alleen land aangereden
of geworpen kan worden, dat in één „waghenlandtquot; hgt
met het aanrijdende of met dat waaraan het aangewor-
pen wordt. Dat in een „waghenlandtquot; de stukken bo-

vendien nog aan elkander moesten palen, leerde ons de
bepaling uit dit keurenboek „Dat men dat minst wer-
pen machquot;. Land, dat tot een „boelghoetquot; behoorde,
mocht niet aangereden worden voor de boedelscheiding
had plaats gevonden, zegt de regeling „Wat lant men niet
anryden machquot;De „rydinghequot; zal van geen waarde
zijn, zoolang de houder van het aangereden land nog
geen „weetquot; heeft ontvangen van „denghenen diet rijdtquot;.
Evenzeer is dit bij werpen de gang van zaken; een „weetquot;
moet voorafgaan. We lezen in „Dat men huierland ryden
of werpen magquot; dat men zoowel in „huierwaerquot; als in
„coopquot; een halve morgen lands mag „ryden off werpenquot;
(„een half morghen lants off daerbenedenquot;). In het alge-
meen geschiedde „die rydingequot; en „werping voor St.
Gertrudendachquot;, van de ,edgroedequot; (etgroed is in het
modern Wfr.®) het tweede grasgewas; het wil mij voorko-
men, dat hier dus met „edgroedequot; het land bedoeld is,
dat het tweede grasgewas nog zal opleveren) vond het
echter plaats voor St. Jacob. Tenslotte lezen we nog de
bepahng „Van werpen lant dat pant isquot; quot;). Van land dat
„ghepandtquot; is van berekend schot, van schoutenboeken
of van „tshere bruekenquot;, moeten, als het geworpen wordt,
de erop rustende „custenquot; binnen zes weken na den
tijd dat het geworpen wordt, betaald worden.

Hiermede hebben we de werking van den stelregel
„het merendeel woudt het minredeelquot; op samenliggende
landerijen in één „wagheniandtquot; in meerdere vormen toe-
gepast gezien. De toepassing van dit beginsel was niet
beperkt tot land doch was evenzeer geldig voor huizen
e.d., doch dit was in dit verband van geen belang.

In de lasten op den grond in Westfriesland speelde
het schot een belangrijke rol. Het schot was een van de
belastingen die op den grond rustten, in het keurenboek
van Grootebroeklezen we er van: „wie dat land leggen

scot bescicken in Broeckquot;. Aan de omstandigheid, dat het
een grondbelasting was, herinneren de namen van een
bepaald soort schot n.l. het „geersengeltquot; te Winkel en
het „morgenscotquot; te Schellinkhout; de geers is een land-
maat vooral in Westfriesland') gebruikelijk, terwijl de
morgen een meer algemeen gangbare landmaat is. De
landmaat diende ter bepaling van den aanslag in het
schot. Als rekeneenheid voor de boete, die Albrecht van
Beijeren aan die van het Oosterbaljuwschap oplegde,
gold ook de morgen; hij bepaalde, dat van iederen mor-
gen lands in dit baljuwschap een gouden Hollandsch
schild betaald moest worden. De aanduiding van een
soort schot als „landschotquot; brengt ook den grondslag van
de heffing reeds in den naam tot uiting.

De werkzaamheden, die voor het innen van het schot
geschiedden, bespraken we in Hoofdstuk IV, § I, II en
IV; volledigheidshalve vermelden we nog even: schepe-
nen en raden (zoover er raden waren in Westfriesland)

„pachtenquot; hun gebied d.w.z. zij stellen vast, wat een
ieder aan land had; op grond van dit „pachtenquot; „rigge-
lenquot; zij, d.i. stellen ze voor ieder van de dooi; hen „ge-
pachtenquot; vast, wat dezen tot de volgende herverpachting
als bijdrage in het schot moeten betalen. Gedurende de
tijd tusschen de „pachtingquot; en de aanstaande „herver-
pachtingquot;, welke gemeenlijk vijf jaren of langer duurde,
innen jaarlijks anderen, direct door den rijkdom in engen
zin of met medewerking van den heer gekozen raden of
schotvangers, de schotbedragen. De boeken, waarin de
„pachtingquot; genoteerd stond, heetten „pachtboekquot; naar
de „pachtquot;-aanteekening of naar de berekening van het
schot „Schothoekquot; of „schelHngboekquot;.

De benaming „pondschotquot;waarmede we een zeker
soort schot aangeduid vinden, wijst op de geldelijke re-
keneenheid die veelal toegepast werd: de banne (of stede)
X moest X ponden schot opbrengen, terwijl men bij de
ver deehng van het te betalen pondenbedrag naar gelang
van de landerijen den geërfden een zeker bedrag in schel-
lingen toewees om bij te dragen, namens zijn land, in het
totale pondschotsbedrag.

Gezien uit den gezichtshoek van de geërfden was de
naam schellingschot meer voor de hand liggend, daar zij
in het schot gemeenlijk een aantal schellingen betaalden.
De n3-3.ni pacht en schellingboek') van het Opmeerder
Schothoek brengt dit tot uiting, terwijl deze benaming
tevens de verdienste heeft, in haar dubbele aanduiding
én van „pachtquot; én van „schellingquot;, duidelijker te zijn.

Het schot kunnen we onderscheiden naar het doel der
schotbetahng; de onderscheiding is tweeledig:

Deze onderscheiding wordt in de Westfriesche rechts-
bronnen vrij vaag aangeduid, daar de woorden die er
voor gebruikt worden om deze onderscheiding te formu-
leeren gemeenlijk een dubbele beteekenis hebben. Als we
in het keurenboek van Grootebroek in de bepaling „van
landtscot betalen'quot;) den term landschot gebruikt vinden
— de keure zegt, dat ieder, die in Grootebroek land heeft,
ook degene die niet in Grootebroek woont, toch in deze
stad schot moet betalen -, dan is „landtscotquot; in de ruime
beteekenis gebruikt d.w.z. dan vallen onder „landtscotquot;
beide zoo juist onderscheiden beteekenissen van schot.
Anders is landschot gebruikt in de bepaling „Pontschot
ende lantschotquot;') in het keurenboek van Abbekerk, waar
over het „uytleggenquot; van „alle bereekende pontschot en
lantschotquot; gesproken wordt. We weten, dat de lasten van
den heer gemeenlijk in ponden opgelegd werden, zoodat
het voor de hand schijnt te liggen, dat we in het pondschot
het schot voor den heer moeten zien en in het landschot
het ten behoeve van het eigen district betaalde schot. De
in deze bepaling duidelijk blijkende tegenstelling tusschen
pond- en landschot laat geen twijfel over, hoewel de term
landschot zonder nadere aanduiding vaag is. In het keu-
renboek van Sybekarspel') vinden we een bepaling „Van
landschot en tilschotquot;, die volgt op een keure „Pondschot
en morgenschot inpandenquot;. Hier vinden we dus alleen
reeds op grond van de benamingen van de beide keuren,
twee groepen van schot tegenover elkander geplaatst, n.1.
„pondschot, morgenschotquot;nbsp;„landschot, tilschotquot;, of

als er geen tegenstelling is bedoeld tusschen het in de eene
keure genoemde schot en dat in de andere, wellicht:
„pondschot, landschotquot; „morgenschot, tilschof'. In
de vier, in deze beide bepalingen genoemde aanduidingen

van schot zullen we ook weder de tegenstelling tusschen
schot voor den heer en schot voor de banne kunnen be-
grijpen, doch daar de juiste beteekenis van de gebruikte
aanduidingen niet blijkt, is de tegenstelling niet met vol-
komen zekerheid te formuleeren. Het bedrag van beide
soorten op te brengen schot moest per „morgenquot; worden
berekend, dus op grond van „landquot; een omstandigheid,
die met tot de begrijpelijkheid van deze Sybekarspeler ter-
minologie bijdraagt. De terni „tilschotquot; zouden we met
het Westfriesche woord „tilquot; (brug)') in verband kunnen
brengen, waardoor het mogelijk zou zijn, dat het „til-
schotquot; betaald werd voor het onderhoud van de bruggen
in het eigen gebied.

In het keurenboek van Schellinkhout stelt men in de
bepaling „pontscot, morgenscotquot; het pondschot en het
morgenschot tegenover elkander; hierin komt tot uiting,
dat in Schellinkhout althans de tegenstelling tusschen
schot voor de banne met deze woorden aangeduid kon
worden; de terminologie is ook hier weder niet duidelijk.
Toch is de aanduiding van de tegenstelling, zooals die
hier in het keurenboek van Schellinkhout gegeven wordt
nog de meest gangbare; in de bepaling „pondschotquot;
in het keurenboek van Winkel is ze op een gelijksoortige
wijze aangegeven met de woorden „pontscotquot; en „geers-
engelt^ Het verschil in de benamingen in Winkel en
Schellinkhout is slechts een gevolg van het verschil in
landmaat en landmaatsbenaming in de beide steden n.1.
de geers en de morgen. We merken dus op, dat slechts
naar gelang hetgeen volgt men in de Westfriesche keu-
renboeken kan bepalen wat met de termen morgenschot

1)nbsp;B O e k e n O O g e n, kol. 1059. We lezen hier dat til = ophaalbrug El-
ders m Westfnesland is tille een bruggetje, overgang over een smal water.
(B.,tz.p.), soms ook een draagbare brug, een beun of plank om over een sloot te
^ggen. Een vaste, gemetselde, boogvormige brug noemt men hier poip. (Vergel
Karsten, blz. 90).nbsp;r fa •

en landschot bedoeld is. Naast de twee sterk variabele
woorden morgenschot en landschot hebben de andere
termen een vastere beteekenis.

De onderscheiding in het Hoornsche keurenboek in de
bepaling „Executie van schot in de dorpen der jurisdic-
tiequot; n.1. „pondtschot, landtschot ende ander ongeldenquot;
is ongetwijfeld de meest zuivere om de verhouding in de
belastingsoorten weer te geven.

C.nbsp;„ongeldenquot;, andere onkosten, waaronder ook de
lasten op den grond vielen, die niet tot A en B ge-
rekend konden worden. We geven de onderschei-
ding in het schot in het navolgende op deze wijze
weer met onze eigen woorden:

terwijl we „ongeldenquot; in engen zin (onder ongelden in
ruimen zin vielen óók de beide soorten schot) als niet tot
deze paragraaf behoorende hier terzijde laten. De „ongel-
denquot; in ruimen zin leerden we kennen in de Hoornsche
formuleering van 's heerenschot, burenschot „en ander
ongeldenquot;. Het woord burenschot moet niet verward
worden met den term buurlasting en burenschot in engen
zin, waarover nog zal gesproken worden; men houde in
het oog, dat in onzen term burenschot de beteekenis door
de tegenstelling 's heerenschot bepaald wordt.

Beekman') onderscheidt in zijn artikel „schotquot; de
woorden soorten schot op de volgende wijze:

B. dijk- en andere waterschapslasten, die in Brabant,
Zeeland en Voorne veelal „geschotquot; en in Fries-
land en Groningen veelal „schotquot; genoemd werden.

Hoewel het ons niet waarschijnlijk voorkomt, willen
we aannemen, dat Beekman het tweede lid zijner
onderscheiding voor de door hem genoemde gebieden te-
recht vermeldt. In Westfriesland ging men oorspronke-
lijk uit van het beginsel, dat de aangelanden de dijkszorg
moesten dragen'). Later was de toestand, dat als een
buurschap een dijk had, dat ze dan daarvoor zorgde en
zoo was het al evenzeer met de andere waterschapslasten
n.1. sluiszorg enz. Nu is het wel duidelijk, dat deze „dijk-
en waterschapslastenquot; een gedeelte van het burenschot of
van de „ongeldenquot; in engen zin vormden. We lezen in
het „Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Oud-
hedenquot; dat uit het burenschot betaald werden: de jaar-
lijksche inkomsten van de schoolmeesters, die van de
vroedvrouwen, „en alles wat het dorp eenigsints raakte,
niets uitgezonderdquot;. Hieruit zien we dus, dat we voor
Westfriesland geen genoegen kunnen nemen met de enge
tweede beteekenis van schot als dijks- en waterschaps-
lasten, zooals Beekman die voor de door hem ge-
noemde gewesten stelt. In Westfriesland behoorden deze
lasten, met andere, misschien onder het burenschot of
wellicht ook onder „ongeldenquot; in engen zin (waaronder
wij ze althans behandelen).

Over de verschillende benamingen van het schot, om
nog te zwijgen van de soorten schot, waarvan we in het
voorgaande melding maakten, en de verdeeling daarvan
over de schotplichtigen, lezen we het één en ander in het
„Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Oudhedenquot;.
We lezeiï er dat bijna ieder dorp van het oud-West-

friesche Kennemerland bijzondere namen had voor het
schot. In het eene dorp werd het „pondenquot; (vergelijk het
door ons genoemd „pondschotquot;) genoemd, in het andere
twee- en- dertigste deelen of zestiende deelen, waarvan
iedere buur een achtste opbracht het z.g. „buurenschotquot;.
Elders in Kennemerland sprak men van „prikkenquot; en
„oogenquot; en van „hikquot; en „prikquot;. Op geldswaarde ge-
waardeerd bracht de Kennemer, die tot twaalfhonderd
gulden gegoed was, een „oogquot; op. Het „oogquot; was weer
in achten verdeeld, het achtste, de „prikquot;, was de mini-
male bijdrage die ieder buur moest opbrengen, „voor
welke schatting het huurrecht genooten werdquot;. De rijk-
dom in ruimen zin betaalde hier dus per hoofd een
„oogquot;, de gemeene buren in engen zin ten minste een
„prikquot;. „Oogquot; en „prikquot; waren veranderlijk naar gelang
de lasten in een jaar voor de buurschap hoog of laag
waren. Bezat iemand niet meer, naar geldswaardeering,
dan honderdvijftig gulden dan mocht hij niet hooger
dan tot een „prikquot; belast worden. De „hikquot; was een
vierde deel van een „oogquot;; iemand, die dus naar den
geldwaardeeringsnorm driehonderdvijftig gulden bezat,
moest een „hikquot; betalen. Variaties naar de hoogte van
het naar geldomrekening verkregen bedrag uitten zich
in het betalen van een „half oogquot;, „hik én prikquot;, „half
oog, hik en prikquot;. In de dorpen Wormer en Jisp was deze
lastenberekening, vermelden de schrijvers van het „Ka-
binetquot;, in gebruik.

De schotbetaling bracht weieens bezwaarlijkheden
mede, welke Gosses') ons, voornamelijk met betrek-
king tot andere gebieden, beschrijft, terwijl in zijn werk
op dit punt ook een enkele maal Westfriesche toestan-
den aangevoerd worden. Het probleem in de schotbeta-
ling, dat veelal tot moeilijkheden aanleiding gaf, was het
bestaan van de schotvrijen. Als er veel grond in handen

v^an de schotvrijen kwam, werd de last op de schotbaren
steeds zwaarder. Het district, waarop een bepaald schot-
bedrag gelegd was, kon dan niet meer het schot omslaan
over alle buren, doch mocht slechts betaling vorderen
van de schotbare buren. De ontevredenheid van hen, die
schotbaar land hadden, welks schot steeds steeg, komt
tot uiting in het stuk van Albrecht van Beijeren van 21
Maart 1397 waarin hij een charter van 1384 bevestigt,
volgens hetwelk het land, dat in 1384 in het Oosterbal-
juwschap schotbaar was, schotbaar zal blijven. Land, dat
schotvrij was en in handen van een schotbare zou komen,
zou daarna ook schotbaar worden en blijven, terwijl

schotbaar land, dat in handen van schotvrijen kwam, niet
schotvrij werd. Daar hier over schot beschikt wordt door
den graaf, is duidelijk, dat hier gesproken wordt van
's heeren schot. Ten opzichte van 's heeren schot gold de
schotvrijheid; de lasten van het eigen district, het buren-
schot enz. de andere „ongeldenquot; vielen er buiten.' In
Hoofdstuk IV, § 2 noemden we een voorbeeld van het
feit, dat de schotvrijen in de buurschapslasten mede moes-
ten betalen, door een „overeendrachtquot; tot het dijkson-
derhoud te vermelden. Hieruit leerden we, dat nóch de
graaf zelf nóch „cloisterquot;, nóch „ridderquot;, nóch „Papequot;,
nóch „Knapequot;, nóch „Welgeborenequot;, nóch „porterenquot;
van deze lasten vrij waren-

De vermelde schotvrijheid was een gevolg van den
aard van het schot, als belasting ten behoeve van den
graaf: deze kon er dus vrijstelling van verleenen.

In de opsomming van degenen, die wel moesten beta-
len in het burenschot, vinden we tevens een opsomming
van hen, die van 's heeren schot vrij konden zijn.

Het tegengaan van de vermeerdering van landbezit
van schotvrijen en de eruitvolgende schotvrijheid, vond

ook al in het landrecht') van de Westfriezen van 1310
een uiting. We lezen in dit landrecht, dat, als de graaf na
de verleening van dit handvest een „huysmanquot; „scot-
vryquot; zou maken, deze toch de Westfriesche buren zou
blijven helpen in „hoeren scotquot;. Degenen, die voor de
verleening „scotvryquot; waren, zullen dit blijven. De maat-
regel van hertog Albrecht in 1384 genomen zullen we
dus moeten beschouwen als een herziening en een uitbrei-
ding van hetgeen reeds in dit handvest van 1310 bepaald
was. De hiergenoemde bepaling van het landrecht van
1310 kwam ook reeds voor in dat van 1299; reeds vroeg
dus had de graaf hier maatregelen genomen tegen een on-
billijke vermindering van het getal dergenen, over wie
's heeren schot werd omgeslagen.

Gosses®) schetste den toestand, die ontstond door de
omstandigheid, dat de poorters (men denke aan de „por-
terenquot; in het stuk betreffende dijkzorg) van een stad
veelal weigerden om het schot ten platten lande mede te
betalen. Landgebruikers, lezen we, verhuisden naar de
stad doch behielden hun land, waardoor, in het voorna-
melijk door Gosses behandelde gebied, het land als
poortersland schotvrij werd. Hetzelfde deed zich voor,
als een landgebruiker zich het poortersrecht van een
willekeurige stad verwierf, ook dan, al bleef hij op of bij
zijn land wonen, werd dit toch schotvrij. Voorts werd
ook nog al het land, dat de poorters van een stad ver-
wierven, schotvrij.

De graaf beloofde aaff die van Hoorn op 24 Februari
1406 geen overdadig schot meer te zullen eischen, maar
slechts als het hem „nootsche dede van (zijn) lyvequot;').
Hiermede zijn we er tevens opmerkzaam op gemaakt,
dat in Westfriesland althans, de steden niet als steden,

schotvrij waren en aus de poorters van die steden als
poorters het evenmin waren. De poorter was niet vrij van
's heeren schot, maar hij betaalde deze als stedelijke belas-
ting aan zijn eigen stad.' Het land van den poorter w^d
dus in de eigen banne b.v. Wijdenes niet schotvrij, daar
hij dan medebetalen moest in 's heeren schot voor Wijde-
nes, en het land dat hij b.v. in Hem had was schotvrij in
Hem, hoewel hij daarvoor wel mede betaalde in Wijde-
nes. Deze verschuiving maakte de situatie voor Hem niet
prettig. De schotvrije op grond van zijn poorterschap in
een bepaalde banne was dit alleen ten opzichte van die
banne maar niet ten opzichte van de eigen stad, de positie
van den poorter-schotvrije was dus merkelijk anders dan
van den schotvrijen welgeborene b.v., die afgezien van de
behandelde beperkingen, overal schotvrij was van 's hee-
ren schot.

Gosses vermeldt verschillende gevallenwaarin
de graaf incidenteel de schotbaren hielp door toezeggin-
gen, dat het nü schotbare land schotbaar zou blijven (b.v.
voor die van Leiderdorp, Aarlanderveen enz. enz.); doch
een ingrijpen voor een geheel baljuwschap, zooals hertog
Albrecht in 1384 voor het Oosterbaljuwschap deed,
vond in Holland niet plaats.

Tegen het niet betalen van schot door heden, die land
hadden in Barsingerhorn, werden maatregelen genomen,
die we ook voor de andere Westfriesche stedenop de-
zelfde wijze geredigeerd vinden en in een handvest of als
keur werden uitgevaardigd. In het handvest van Wil-
lem van Schagen van 6 Augustus 1427 lezen we in de
bepaling „Van ghasten schot te ghevenquot;') hiervan het
één en ander. In deze keure wordt gezegd, dat van „alle
schotbaer goedenquot; binnen de stede Barsingerhorn gelegen,

waarvan de „luydenquot; '(eigenaars) woonachtig zijn in
Wieringen of in „Oostvrieslantquot; (Midfriesland), schot
gegeven moet worden „ghelijck mit onsen anderen poor-
teren, nae grootheit van horen ghoedenquot;. Juist dit „ghe-
lijckquot; met de andere poorters toont aan, dat hier zoowel
's heeren — als burenschot onder te rangschikken is. Van
dezelfde strekking is ook de bepaling in het keuren-
boek van Sybekarspel „Schotplichtigheid van alle inwo-
nendenquot;'), waarin gezegd wordt, dat niemand in Sybe-
karspel of Benningbroek zal komen of woonachtig zijn,
of hij moet zich binnen drie weken laten „pachtenquot;
op straffe van drie pond boete. Hij zal „ghelden ende
ghevenquot; gehjk de andere poorters „uutgheseit die ren-
tenquot;. Niemand kan dan na voldoening aan deze voor-
waarden worden aangenomen op straffe van drie pond
boete.

Indien bij de schotrekening onrecht gepleegd werd,
was er beroep mogelijk, als het poorters van een stad be-
trof tegen de schoteischers en verdeelers bij het sche-
penencollege van de stad, waarvan de benadeelde poor-
ter was. Dit leert ons de Hoornsche bepaling „Van on-
recht scot te rekenenquot;'). Werd er „tonrechtquot; schot gere-
kend van poorters van Hoorn, dan konden zij zich be-
roepen op de eigen schepenen om het onrechtmatig ge-
vorderde „afquot; te „winnenquot;. Deze bepaling uit het keu-
renboek van Hoorn maant door haar vage formuleering
tot voorzichtigheid. We kunnen ook de beteekenis van
„tonrechtquot; verschuiven. De positie van de groote stad
Hoorn is niet anders dan een uitzondering op de normale
positie van de Westfriesche steden. Weloverwogen eigen-
belang en het economische machtsmiddel waren hier wel
eens vaker aanleiding geworden tot een afwijking van de
gangbare verhoudingen in Westfriesland (Vergelijk

Hoofdstuk IV, § r). In de bepaling „Van onrecht scot te
rekenenquot; zouden wa ook kunnen lezen, dat, als het ge-
beurde dat de „luden of yemandt andersquot; ten onrechte
eenig schot gaderden van het land van Hoornsche poor-
ters, de poorters den „buerluden in den selven dorpe wo-
nendequot; het geld mogen „ofwinnenquot;; uiteraard voor de
schepenen van Hoorn zelf. Hierin zouden we van
Hoornsche zijde een vasthouden aan de opvatting, dat
poortersland, waar ook gelegen, alleen schotbaar is voor
de eigen stad, kunnen speuren. Hierin behoeven we uit
den aard der zaak geen maatregel te zien, die gericht was
tegen de Westfriesche kleine steden om zoodoende daar
de inning van het schot te bemoeilijken of anderszins
de kleine steden ergernis te geven. De streng volgehouden
formuleering „buerludenquot; van den „dorpequot; — van

„poortersquot; wordt niet gesproken —wijst er op, dat hier-
mede geenszins de stadrecht hebbende gebieden bedoeld
zijn maar dat we veeleer moeten denken aan de streken
zonder stadrecht èn aan die welke onder het toepasselijk
verklaarde stadrecht van Hoorn stonden (Veenhoop,
Zwaag enz.). Als de andere Westfriesche, kleine steden
maatregelen namen, waardoor het land binnen de bannen
van de eigen stad gelegen schot moest betalen aan de
bannen zelve en naar de daar geldende regels stond de
mede-stad Hoorn machteloos. Het keurenboek van
Burghorn bepaalde, dat land binnen Burghorn gelegen
slechts gebruikt mocht worden door een poorter van de
stede Burghorn '). Op deze wijze werd landeigendom in
Burghorn voor niet-poorters van deze stede niet-aan-
trekkelijk gemaakt, wat een bescherming vormde tegen
een eventueelen invloed van een groote stad. Op gebie-
den van andere steden, groot of klein, duidt dan ook
niets in de genoemde Hoornsche bepaling. De eerst-ver-
onderstelde beteekenis van de Hoornsche regeling als

slechts betreffende een onrechtmatig, dus te hoog, aan-
slaan in het schot van een Hoornsche poorter en wat
daartegen gedaan kon worden lijkt ons de meest aanne-
melijke verklaring.

Ook geestelijken, die klaarblijkelijk schotvrijheid had-
den genoten, werden te Medemblik op 9 December
1415 schotbaar verklaard bij een handvest van hertog
Willem aan de stede Medemblik. We lezen in dit char-
ter, dat de hertog bepaalt, dat alle priesters en „Clerckenquot;
in het „bedrivequot; van de stede Medemblik gezeten alle
„ongeltquot; van schot, bede „off anders, hoe 't genoemt
mach wesenquot; naar verhouding „van horen eygenen ervequot;,
dus van hun particulier landbezit, met de stede te „gel-
denquot; hebben. De goederen der genoemden, die „niet ge-
moertisficeert en syn tot Cappelrien off geestelike goedequot;
zullen dus schotbaar zijn. Dit is afwijkend van het char-
ter betreffende de dijkszorg, waarin uitdrukkelijk be-
paald was, dat ook de „cloistersquot; en de „Papenquot; hierin
mede moesten betalen.

Hoe bij een stadrechtverleening het voorrecht van de
welgeborenen om schotvrij te zijn verviel, toont ons de
stadrechtverleening van de gravin-weduwe Margarita
van 10 Augustus 1432^) aan Wieringen. Hierin werd
bepaald, dat een ieder die op Wieringen woont, welge-
boren of huisman, „scotquot; en „scoudequot; zal gelden. Met de
stadrechtsverleeningspolitiek was een algemeene schot-
baarheid ingetreden voor Westfriesland, wat een logisch
gevolg was van de pogingen van den graaf om tijdens
de Kennemer oriënteering den drukkenden last op de
schotbaren te verlichten.

Na de stadrechtverleening bleef het eenige vraagstuk
hoe te handelen met het land van den poorter van de
eene stad in het gebied van de andere. De oplossing, die

algemeen in quot;Westfriesland gevonden werd, was het mede-
betalen in de lasten van de banne waar het land gelegen
was. De ligging van het land besHste over het betalen
van het schot.

In het keurenboek van Schellinkhout zegt de bepaling
„Van morgenscotquot;dat men morgenschot (hier als
tegenstelling tot pondschot, dus als burenschot gebruikt)
zal „gaderenquot; (innen) „alst sede ende gewoonte isquot;. Ver-
der wordt er niets over de inning van het burenschot ge-
zegd, terwijl deze voor het pondschot uitvoerig geregeld
is. Of dit er op zou kunnen duiden, daü er een verschil
in inning bestond tusschen de beide soorten schot, durven
we, bij gebrek aan nadere gegevens, niet beslissen. In de
bepaling „Van pondschot te gevenquot; ontmoeten we
eenige elementen, die we zijdelings ter sprake brachten
in Hoofdstuk IV, § i B, II en III. Van de inning van
het pond- of juister 's heeren schot lezen we hier, dat
„elck poirterquot; zijn schot, dat hem toegerekend is, moet
betalen nadat de raden het tweemaal op een Zondag
onder de mis in de kerk „geroupenquot; hebben. De wanbe-
taler wordt gestraft met het openzetten van zijn deur
door den bode, welke deur drie dagen lang moet open
blijven. Voorts, zoolang de wanbetaler in gebreke blijft,
verbeurt hij een pond boete per dag, terwijl de deur
niet dichtgetrokken mag worden aleer het schot ten over-
staan van twee schepenen betaald is. Het dichttrekken
zal de bode doen op bevel van de raden, „up zijn bode-
geitquot;. Hoe men in een geval van wanbetaling aan moest
met een buitenbuur (hier iemand die land had in een
banne doch er niet woonde) leert een bepahng in het
keurenboek van Sybekarspel. De bepaling „Van land-
schot en tilschotquot;') zegt, dat men voor „lantscotquot; en
„tilscotquot; bij wanbetaling verhaal mag zoeken op „dat

goet daer dat of roertquot; van diegenen, die geen „doerquot;
(deur) hebben binnen de stede.

Waren er onder één stederecht meerdere bannen be-
grepen, wat in Westfriesland meestal het geval was, dan
bracht het verhuizen van de eene banne naar de andere
geen verandering in den schotaanslag. Men bleef mede
gelden in de eigen banne, denkelijk tot de herverpach-
ting plaats vond. De bepaling „Van scotquot;') in het keu-
renboek van Sybekarspel zegt hiervan, dat iemand die
„uutquot; Sybekarspel „vaert inquot; Benningbroek „of ghelijc
wederomquot; het schot zal behouden, waarmede hij „ge-
pachtquot; is. Dit maakt on^ op de omstandigheid opmerk-
zaam, dat de schotbepaling bannegewijs plaats vond en
niet stadsgewijs, wat we in het volgende ook met be-
trekking tot andere „ongeldenquot; als den gewonen toestand
zullen waarnemen.

De verhouding tusschen de bannen van een stadsdis-
trict in de schotinwinning van de bannen schetst ons de
bepaling „Waer men 't schot brengen zalquot; ') in het keu-
renboek van Abbekerk. We lezen in deze bepaling, dat
„die van Twischquot; hun landschot van hun landen in de
banne Midwoud hebben te brengen aan de schepenen van
Midwoud en wel binnen twee weken, nadat zij daartoe
vermaand zijn, op straffe van een pond boete. De stad
Abbekerk, waar zoowel de banne Midwoud als de banne
Twisk onder ressorteerden, speelt in dit landschot (het
blijkt niet duidelijk welk schot hier bedoeld wordt) geen
rol; voor de schotinning was alleen de banne van belang,
Dat het schot van het land in de buurschap Midwoud
gelegen van lieden, die niet in die buurschap woonden
maar in de buurschap Twisk, toch in Midwoud betaald
moest worden, vloeide voort uit den stelregel, dat het
land schotplichtig was aan de banne waarin het gelegen

was. We zien dus, dat bi| deze schotinning de stad van
geen belang was en slechts de banne een rol speelde. In-
dien we in de Abbekerker bepaling landschot mogen op-
vatten als burenschot, dan zou men zich kunnen denken,
dat bij de inning van 's heeren schot de stad het verlangde
schotquotum verdeelde over de bannen, dit dan hun aan-
deel opbrachten in de som die door den heer van de
stad geëischt werd. In het burenschot speelde in ieder
geval de stad geen rol, terwijl het te verwachten is, dat,
daar de inning van 's heeren schot gelijk was aan die
van het burenschot, de stad wel een dergelijke, als de
door ons geschetste, taak gehad moet hebben.

In de schotinning en schotverdeeling zagen we de
banne als het belangrijkste instituut te voorschijn treden;
het al dan niet stadrecht hebben van één of meerdere
bannen veranderde aan deze omstandigheid niets; het
stadrecht legaliseerde veeleer de positie van de banne.

Bij de behandeling van de dijklasten dienen we ons in
de eerste plaats los te maken van de moderne voorstel-
ling van het waterschapsrecht als een op zichzelf staand
rechtsstelsel, met een speciale structuur en een speciale
taak. In het voorgaande waarschuwden wij reeds tegen
deze voorstelling van zaken voorzoover het Westfries-
land betrof en wezen daartoe op de omstandigheid, dat
hier oorspronkelijk het college van schout en schepenen
tevens als dijkgraaf en heemraden optrad. Optredende
in deze speciale waterschapsfunctie droeg de schout den
titel dijkgraaf, maar bleef daarom niet minder schout.
Evenzeer was dit met de schepenen — heemraden het
geval. De baljuw van het Oosterbaljuwschap was tevens
dijkgraaf van het gebied van zijn baljuwschap, evenals

die van het Westerbaljuwschap voor het zijne').
Men houde dus vóór alles in het oog, dat de dijk-
en waterschapsrechterlijke functie slechts een belichting
is, al werkt men onder deze belichting met nóg zooveel
termen, die men tegenwoordig als uitsluitend behoorend
tot het dijks- en waterschapsrecht kent. Volkomen te goe-
der trouw heeft men soms het dijk- en waterschapsrecht
reeds van vóór 1500 in Westfriesland geïsoleerd en als
iets losstaands behandeld wat noodzakelijkerwijs de
burensamenleving, waarin naast vele andere belangrijke
zaken óók het dijk- en waterschapsrecht een rol speelde,
onbegrijpelijk maakte. Dat we in het voorgaande den
ongelukkgen term dijk- en waterschapsrecht gebruikten,
vindt zijn oorzaak hierin, dat het begrip dat deze term
aanduidt voor den modernen lezer duidelijk is. Voor een
verhandeling over het moderne dijk- en waterschapsrecht
is deze term bruikbaar maar voor de geschiedenis van
dit recht is ze onjuist. Oorspronkelijk behoorden een aan-
tal onderwerpen niet of niet-speciaal tot de dijk- en wa-
terschapszorg, die er tegenwoordig wel in aanwezig zijn,
zoodat een voorstelling van zaken, alsof deze onderwer-
pen altijd onder het recht behoord zouden hebben, dat
nu aangegeven wordt met den term dijk- en waterschaps-
recht voor de hand ligt; doch zij is onjuist. Terecht koos
De Vries dan ook ter aanduiding van deze materie
de term „dijks- en molenbestuurquot;, in de woorden dijks-
en molenbestuur wordt juist uitgedrukt wat zij omvatten,
terwijl men met den term dijk- en waterschapsbestuur
een onbekende grootheid van modern formaat invoert.
De term dijk- en molenrecht is voor de rechtsgeschiedenis
van deze materie ongetwijfeld de beste (molen beperkt

Dat echter in 1329 een dijk van een ambacht (gouw-
vierendeel) in Westfriesland ter verzorging van het am-
bacht als geheel stond, doet een bevel van graaf Willem
van Henegouwen van i Januari 1329') zien. De graaf
beveelt aan Matijs Rengherszone zijn baljuw en Heynric
Haren Dirxszone zijn rentmeester van Kennemerland en
Friesland den dijk van dé Geestmerambacht te „stolenquot;
op het land van de geheele Geestmerambacht „erflijc te
bliven op kinds kint te latenquot;, hetgeen Matijs en Heyn-
ric „daer toe doenquot; zullen, zal de graaf „ghestadequot;
houden.

De algemeene gang van zaken in het dijksonderhoud
was, dat de dijk verdeeld werd in vakken. Van den ouden
dijk rond de vier ambachten werd aan ieder van de am-
bachten een deel toegewezen, zooal,s het charter betref-
fende het Geestmerambacht deed zien. De ambachts-
dijk werd wedei^ verdeeld in vakken voor iedere
banne, terwijl het geheele vak van de banne weder
verdeeld was in vakken voor iederen geërfde in verhou-
ding tot de grootte van het land van ieder hunner. Dat
de verdeeling van den dijk naar gelang van de landhoe-
veelheid plaats vond, wordt helder geformuleerd in de
bepalingen van den graaf over de beheering en de ver-
stoeling van de dijken van het Geestmerambacht van 10
Juni 1413 '). We lezen in dit charter: „Voirt als desen
voirscr. dijck toe comen gemaect ende gedeelt is metter
gemeenten, die hier in hoeren te gelden, so sal een yegelyc
sijn hoeffslach van den voors. dijck nemen, sijn geerse
groote, als hier nae geschreven staetquot;. Ieder dorp zal dus
een gedeelte van den dijk van de Geestmerambacht toe-
gewezen krijgen in verhouding tot het aantal geersen dat

De gemeene buren in engen zin konden soms slechts een
uiterst gering stuk b.v. een voet ter verzorging hebben.
Ieders dijkvak werd afgezet met paaltjes, de z.g. hoef-
slagquot; of bonpaaltjes'). Deze vakken noemde men hier
bonnen of hoefslagen, welke benamingen ook werden
toegepast op het land, dat zulk een bon of hoefslag moest
verzorgen. Om de zeven jaar werd in Westfriesland op-
nieuw verhoefslaagd, welke werkzaamheid in het oud-
Westfriesche Waterland plaats vond op een ding, dat den
naam bonding droeg. Het verdeelen van den dijk over
de gouwvierendeelen, over de bannen, over de bansvie-
rendeelen en over de erven noemde men in Westfriesland
„scrodenquot;, „stoelenquot; en „verhoefslagenquot;'). De regeling
uit het „segghenquot; van 1319 dat in het Houtwoudin-
gher ambacht den arme zijn land (bon) ontnomen kon
worden, als hij zijn dijk, dus zijn dijkvak (bon) niet on-
derhouden kon, en zijn erf dan door het gemeene kerspel
aan iemand gegeven kon worden, die dit onderhoud wèl
kon dragen, werd in een brief van 20 October 1321
voor geheel Westfriesland toepasselijk verklaard. Vond
het kerspel niemand die het verlaten land kon overnemen
en den dijk onderhouden, dan behield het kerspel dit zelf
en werd het dijksvak op gemeene kosten verzorgd. Op
deze wijze ontstonden gemeene vakken, die onderhouden
werden bij aanbesteding en waarvan de kosten over de
dijkplichtige landen (bonnen) werden omgeslagen. Ook
kwam het wel voor, dat een dijk of een gedeelte daarvan
voor gemeene rekening genomen werd, zoodoende werd
dan de dijkszorg voor den heelen dijk uitbesteed en wer-

den de totaal kosten hiervan weder over de dijkplich-
tige bonnen omgeslagen'). Dit was b.v. in Hoogkarspel
(een banne van de stede Grootebroek) het geval'). In de
onderhoudskosten van de gemeene vakken lag in den
tijd, toen de dijkszorg nog veelal in handen was van de
dijkplichtigen zelf, het hoofdbestanddeel van de gelde-
lijke dijkkosten. Dit was althans het geval als zij de ge-
meene vakken aanbesteden; zij konden het ook volgens
de methode „gemeen werkquot; herstellen, die we in de vol-
gende paragraaf zullen behandelen.

Het land, dat dijklasten (met of zonder dijksonder-
houd®) in natura) te dragen had, noemde men dijkbaar.
Bestond er oorspronkelijk schotbaar land naast schotvrij
land ten opzichte van 's heeren schot, dijkvrij land was
er in beginsel niet te vinden. Het „seggenquot; van 's graven
raad over dit onderwerp van ongeveer 1338 (9) behan-
delden we reeds in Hoofdstuk IV, § 2 en, brachten het
in § I van dit hoofdstuk weder ter sprake. Uit dit stuk
blijkt, dat ook 's graven land dijkbaar was, wat ver-
klaart, waarom de graaf bij de verhuring van vroonlan-
den in Westfriesland bedongquot;), dat zijn huurders al zijn
dijken, wegen en „dammenquot;, waarvan hij zegt: „die wij
schuldigh zyn te houden tot onsen Vroonlande voir-
noemtquot;, op eigen kosten moesten verzorgen. Aan de
burenplichtingen kon ook de graaf zich niet onttrek-
ken, al liet hij ze dan ook blijkens deze clausule door zijne
huurders uitvoeren.

Om de grootte van den financieelen omslag te bereke-
nen was het uiteraard noodzakelijk om door opteekening
van de grootte van de dijkbare bonnen met den naam
van hun eigenaar ieders bijdrage in verhouding tot zijn
grondbezit te bepalen. In Westfriesland bestonden ten

dien einde registers, die veelal den naam „dijkboekquot;
droegen. We kunnen deze „dijkboekenquot; vergelijken met
de schotboeken, die we in de vorige paragraaf behandel-
den, en wellicht bezigde men voor de bepaling van den
schotsomslag en den dijklastenomslag oorspronkelijk de-
zelfde opteekening. We vinden hier dus voor de verdee-
ling der lasten dezelfde werkzaamheden als „pachtenquot;
en „righelenquot; terug, die hier met andere termen aange-
geven werden. Het „dijkboekquot; droeg ook wel den naam
„landboekquot;, zooals uit een accoord van 1563®) blijkt.
We lezen hier: „En wanneer enijge landen, bij copen, ver-
copenoffversterffenisse in andere handen comen sal men
alsulcken lant ofte landen wut doen int lantboeck ende
die selve groote rechtelijcken te boick stellen den genen
die inde possessie of eygedoem comenquot;. Hiermede hebben
we tevens een aanwijzing van de wijze, waarop de ge-
regelde administratie in het „landboekquot; gehouden werd.
„Landboekquot; is ondertusschen één benaming; weUicht dat
we elders weer andere zouden kunnen vinden.

In het voorgaande zagen we reeds een belangrijk ele-
ment van de dijklasten n.1. de onderhoudskosten van de
gemeene dijkvakken, doch er behoorde meer onder. Alle
onkosten voor de dijken, die in geld voldaan moesten
worden, werden dijklasten genoemd.

In het oud-Westfriesche Zaanland mochten blijkens
een handvest van Guy van Chatillon®) voor die van
Westzaan en Krommenie van 30 Juni 1429 de schepenen
aldaar het dijkgeld „uytpandenquot; „gelijck die Schot-
vangers panden om----schotquot;.

Onder dijklasten in ruimen zin viel behalve de dijk-
gelden ook nog hetgeen in natura door de dijkplichtigen
in de dijkzorg gepresteerd moest worden; doch daar deze

prestaties niet onder de „ongeldenquot; te rekenen zijn, laten
we die hier ten zijde. De financieele dijklasten, de dijk-
lasten in engen zin, het „dijkgeldquot; of de „dijcs costquot;
werden van alle geërfden geheven; de financieele plicht
rustte op het land, zooals trouwens de geheele dijkzorg,
gelijk we zagen, op het land drukte. Uitzonderingen, n.1.
dijkvrijland, waren in beginsel, zooals we ook reeds za-
gen, onbekend; toch was er wel land bestaanbaar waar-
van geen dijklasten geëischt werden, wat dan echter een
gevolg was van de slechte quahteit van zulk land.

In het „seggenquot; betreffende het onderhoud van den
ringdijk om de vier quot;West(f)hnger ambachten van onge-
veer 1338 (9)lezen we: al het land, dat naar de mee-
ning van den baljuw van Medemblik „ende den Heym-
raadquot; „gheens dycs cost waerd en is, dat sal buten hoef-
slach blivenquot;. We merken dus op, dat deze uitzondering
op het mededragen in de dijklasten geenszins een gevolg
was van een voorrecht.

Hoewel oorspronkelijk, naar wel aangenomen wordt,
met de al dan niet goede qualiteiten van het dijkbare
land geen rekening zou zijn gehouden, zegt het eerder ge-
noemde Charten van 1338 (9) hierover, dat men „hoef-
slachquot; zal nemen over het land van de dijkplichtigen
„d'eene gheliken den anderenquot; maar „'t quaetste lant te
setten in hchten hoefslachquot; ter bepaling van den baljuw
en van „den Heymraedquot; in elk ambacht, waar dat land
gelegen is. In deze regeling leeren we de lichtere lasten-
bepaling voor slecht land onder het hoefslagsysteem ken-
nen, n.1. het slechte land werd in „Uchten hoefslachquot; ge-
zet en het andere in den gewonen hoefslach. Hoewel we
dus zien, dat dit afwijkend was van het latere systeem
van de dijklastenomslag, n.1. dat van morgen-morgens
gelijk, dat het z.g. vouwen kende (zie hieronder), was het

resultaat hetzelfde, n.1. verlichting van de lasten van den
landeigenaar van slechten grond.

Ook in de bepahng van de bonnen in den dijk van
iedere banne was de qualiteit van het land binnen de
bannen van merkelijken invloed. Dit toont de quaestie
tusschen twee bannen van de stede Opmeer aan, n.1. tus-
schen de bannen Hensbroek en Obdam'). Hensbroek
was zwaarder belast dan Obdam en toen in Obdam de
landen bekaad waren en daarop een molen geplaatst
was, waardoor de vruchtbaarheid van den grond te Ob-
dam grooter werd, wilden die van Hensbroek een nieuwe
verdeeling van de gemeenschappelijke bonnen in den
zeedijk. Deze poging van Hensbroek mislukte evenwel,
toen Obdam voor het hof van Holland aanvoerde dat
het land van Hensbroek nog altijd vruchtbaarder bleef
dan haar eigen land. Het hof van Holland wees den eisch
van Hensbroek af.

Dat met de ligging van het land rekening gehouden
werd, was onder anderen het geval in de kostenverdee-
ling voor de Hondsbossche zeewering en Duinen(men
denke aan het „hondsbossche geldquot; dat we reeds eerder
als ongeld ontmoetten). De zes gebieden in quot;Westfriesland
en in het oud-Westfriesche territoir, die mede betaalden
in de kosten van deze zeewering, droegen de lasten in
verhouding tot hun grootte (oppervlakte) maar per
morgen in de verhouding 2, lYz en i, respectievelijk 2
voor de Duinkavel,, i^i^voor Waterland, Geestmer- en
Nedorpingher ambacht en i voor het Drechtingher- en
Houtwoudingher ambacht.

Met de eerste uitzondering op het dragen van de dijk-
lasten was uiteraard niets aan het beginsel veranderd,
dat alle grond dijkplichtig was; dat in het geval van de
Hondsbossche de ligging een woordje meesprak in het

bepalen van de dijklasten hiervoor, wijzigde, daar het
hier een gemeenschappelijken dijk van verschillende
groote districten betrof, al evenmin iets aan de lasten-
verdeeling in de verhoefslaging van den direct-eigen dijk
in het eigen district. Het rekening houden met de qualiteit
van den grond, dat we in het voorgaande behandelden,
bracht evenmin wijziging in het systeem van de verhoef-
slaging. Het systeem verdween pas toen het vooral in het
einde van de vijftiende eeuw verdrongen werd door het
systeem van morgen-morgensgelijk. Het verschil tus-
schen het oude systeem van de verhoefslaging en dat van
morgen morgens gelijk omslaan was voornamelijk een
verschil van administratieven aard. In de verhoefslaging,
of anders aangeduid in het bonsysteem, werd het totaal
landbezit van den geërfde belast met een deel van het
dijksonderhoud. Zijn deel in het dijksonderhoud stond in
verhouding tot het totale grondbezit de verschillen in de
dijksbonnen, die iedere geërfde moest onderhouden, ont-
stonden dus naar de verschillen in het landbezit van de
geërfden onderling. De lastenverdeeling vond plaats naar
de verhouding van de dijksbonnen van de dijkplichtigen.

Het systeem van morgen morgensgelijk ging niet uit
van het totaal landbezit, doch, zooals de naam reeds
zegt, van de landmaat morgen (elders van de geers en
heette dan geers geers gelijk). De dijklasten waren een
bepaald bedrag hoog, welk bedrag dan in zooveel ge-
lijke deelen werd verdeeld als er dijkplichtige morgens
bij den dijk behoorden. De verhoefslaging was uiteraard
door het wel niet dagelijks maar dan toch gelijkmatig
wisselen der eigenaars, door het splitsen van erven enz.
moeilijker hanteerbaar en maakte de periodieke herver-
stoelingen noodig. Het herverstoelen, herschroden, her-
verhoefslagen geschiedde evenals het herpachten op ge-
zette tijden, doch was minder eenvoudig dan het omslaan
morgen morgens gelijk. Ook de administratie voor het

morgen morgens gelijke systeem was eenvoudiger; men
moest weliswaar voortdurend op de hoogte blijven van
degenen in wier handen de morgens bleven, maar de be-
zwaarlijke bonsbepaling èn in den dijk èn in de bannen
werd er door vermeden. Temeer was deze eenvoudiger
administratie aantrekkelijk als steun voor de verandering
in de dijkszorg na 1500, welke verandering de oude ver-
hoefslaging overbodig maakte. Ook het verminderen van
de lasten op de slechte gronden was in het systeem van
morgen morgens gelijk eenvoudig.

In het systeem van morgen morgens gelijk werd de
slechte grond minder belast door eenvoudig twee morgen
voor één te rekenen. Het aantal morgens (of geersen)
waarop de dijklast werd omgeslagen werd op deze ma-
nier kleiner, maar de dijklast bleef dan toch per morgen
gelijk. Het principe morgen morgens gelijk of geers geers
gelijk bleef zoodoende gehandhaafd. Het op deze wijze
terugbrengen van twee slechte morgens tot één gewoon
belastbare noemde men „vouwenquot;. Een duidelijk voor-
beeld van het „vouwenquot; vinden we in Nieuwe Niedorp,
waar de dijklast gedurende zes opeenvolgende jaren om-
geslagen werd met „gevouwenquot; morgens en het zevende
jaar over de morgens met hun volle oppervlakte

Op den duur werd in Westfriesland na 1500, na een
poging daartoe in 1493 van den landsheer, waarop een
scherp verzet volgde, een steeds grooter tal dijkvakken
in hun geheel gemaaktDe herstelling geschiedde dan
voornamelijk dorpsgewijs en in eens en onder toezicht
van dijkmeesters.

3)nbsp;Beekman zegt hiervan (blz. 499, deel I): „Bij Handv. v. d. Land-
heer van 14 Febr. 1493 werd het voor de Vier Noorder Koggen bevolen,
dat de dijksparken der dorpen in eens moesten worden uitgevoerd onder
toezicht van dijkmeesters, dus in eigen beheer, niet bij aanbesteding; en hoewel
deze maatregel 25 Okt. 1497 werd opgeheven door den grooten tegenstand
dien hij ondervond, werd hij bij Ord. v. 10 Mrt. 1510 weer ingesteldquot;.

Ook kwam het voor, dat de dijkphchtigen de bonnen
van een dorp in een dijk op eigen initiatief aanbesteed-
den en dan de kosten betaalden, die over hen werden
omgeslagen. Na 1500 kwam er wijziging in het stelsel
van de verhoefslaging, welke wijziging we terloops aan-
roerden doch verder; onbesproken zullen laten.

In het Houtwoudingher ambacht stelde de graaf op 14
Februari 1493 uit elk dorp vier dijkmeesters aan. Zij
leidden de dijkherstelling en het dijkonderhoud en hiel-
den daarvan tevens de financiën bij. Het toen nog voor-
komende, dat ieder gehoefslaagde zijn eigen dijkhoefslag
maakte, werd verboden, van toen af moest dit onder lei-
ding van de dijkmeesters geschieden.

Dit beteekende, dat de oude vorm n.1. dat de dijk in
beginsel althans met gemeenschappelijken arbeid van alle
dijkplichtige geërfden onderhouden moest worden, teniet
werd gedaan. Van toen af was de dijklast tenminste voor
dit ambacht een zuiver financieele last geworden. Kon
voordien de geheele dijk van een banne in zijn geheel in
aanbesteding onderhouden worden, na de verleening van
dit charter werd het voor dit ambacht de gewone vorm.
Na 1493 waren voor het voornaamste deel dijklast en
dijkgeld geheel synoniem geworden; uitzondering hierop
was uiteraard de noodtoestand van dijksgevaar, wanneer
iedereen op den dijk voor dijkshulp ontboden werd. De
eenheid in het dijkonderhoud werd misschien door dezen
nieuwen maatregel bevorderd, hoewel deze eenheid toch
ook door de aanwezigheid van een baljuw-dijkgraaf en
later door een kasteleindijkgraaf, voor zoover het het
Oosterbaljuwschap betrof, gewaarborgd had kunnen
worden. Het verbod om zelf de dijkzorg waar te blijven
nemen na de aanstelling van de dijkmeesters was op de
volgende wijze geredigeerd: „Item dat niemandt van nu
voortaen sijns selfs Dyck ofte Dycken en sal mogen maec-

In verband met deze regehng wordt het charter be-
treffende de banne Twisk van 1563 ook duideUjker.
Hierin wordt „geaccordeertquot;, dat voortaan alle Twisker
zeedijken gemeen werk zullen zijn, waaronder iedere
bannen met zijn morgentalen begrepen is, zonder dat er
voortaan eenige „stolingequot; onderhouden zou worden.
Hierin kunnen we lezen dat de oude kosten van het her-
stel van den dijk enz. totdien door een verstoeling
verrekend werden d.w.z. door een omslag over de hoef-
slagen, zoodat de houder van den hoefslag zijn aandeel
moest opbrengen. Door de uitdrukkelijke opheffing van
het hoefslagsysteem kon men voortaan de lasten omslaan
volgens het principe morgen-morgens gelijk. De reeds ver-
melde zinsnede uit dit accoord toont ons aan, hoe de
administratie van het morgen morgens gelijke systeem
hier werd gevoerd. Op 20 April 1487 hadden de buren
van Twisk reeds besloten, dat voortaan schade aan de
paalzeewering, die tot dien ten laste van diens „morgen-
taelquot;(bon) kwam wien het dijksvak(bon), waarin de
schade werd geleden, ter verzorging was toegewezen,
„morghen-morghens ghelijcquot; omgeslagen zou worden.
Voor dit onderdeel namen de buren zelf het initiatief om
morgen morgens gelijk om te slaan, daar de lasten voor
den enkeling anders te zwaar zouden kunnen worden.
In 1563 werd deze speciale uitzondering van 1487 ge-
volgd door de algemeene invoering van het nieuwe
systeem.

De rekening van de dijkmeesters in de vier koggen van
de Houtwoudingher ambacht voor hun dijksgedeelte
moest aan de koggen gedaan worden, waarbij ook twee
gedeputeerden aanwezig waren van de steden Haarlem,

Amsterdam, Hoorn, Enkhuizen en Medemblik. Deze ge-
deputeerden stelden met de dijkmeesters en de notabelsten
(dus de rijkdom) uit de dorpen den omslag van het ge-
heele bedrag vast, terwijl ze verder de vier nieuwe dijk-
meesters voor het volgende jaar kozen ').

De dijkmeesters inden den omslag en betaalden de ge-
maakte kosten. Volgens een charter van i September
1495 ') verbeurden de dijkmeesters, die zich niet aan de
„articulen van de ordonnantiequot; hielden, tien pond boete
„soo dickwils als dat gebeurde uyt heure selfs goedtquot;.
Met deze regeling was een begin gemaakt van de nieuwe
regeling van het Westfriesche dijkrecht, die naast een
voorbode van de invoering van de dijkzorg in ééne hand
(n.1. groote dijkgedeelten werden nadien hersteld onder
leiding van de dijkmeesters) ook tevens een toename van
den doodelijken invloed van de groote steden op het
platteland beteekende.

Met dit charter' betrefende de invoering van de dijk-
meesters werd het losmaken van de dijkzorg uit de ook
deze omvattende Westfriesche buurschapszorg begon-
nen. Weldra werd deze politiek sterker voortgezet, zoo-
dat we vanaf dit charter kunnen spreken van een ingrij-
pende wijziging in de taak van de buurschappen, waaruit
de dijkzorg geëxtraheerd werd. De gewijzigde vormen,
die na 1493 verschenen, laten we, zooals gezegd, rusten.
In een charter van 1495 vinden we een verzet van de
zijde van de dijkmeesters zelve tegen de nieuwe regeling,
doch ook de dijkplichtigen waren ontevreden. De nieuwe
regeling, die Beekman als „uitstekendquot; waardeert,
was duurder voor de dijkplichtigen dan de oude manier
van dijkzorg. Weldra kwamen „grote klachten dagelijksquot;
bij het hof van Holland binnen over de „ordonnantiënquot;
van 1493 »die de ondersaten seer lastighquot; waren Dit

Zoowel de dijkgelden van vóór 1493 als de spoedig na
1493 uitsluitend financieele dijklasten behoorden tot de
„ongeldenquot;, die naast het schot op de landen van de ge-
erfden drukten.

Evenals de dijklast was ook de kerklast oorspronkelijk
niet uitsluitend een geldelijke prestatie van de geërfden
maar evenzeer een prestatie in natura. In het keurenboek
van Westwoud werd dan ook in de bepaling „Bieden
totter kerck te werckenquot; gezegd, dat wie niet „totterquot;
kerk kwam werken, nadat hem zulks bevolen was door
de kerkmeesters, een boete verbeuren zou. (Vergelijk
Hoofdstuk IV, § I, B. IV).

De financieele kerklasten behoorden uiteraard tot de
„ongeldenquot;, welk „ongeldquot; op dezelfde wijze gerekend
werd als het schot, zooals ook Pols reeds opmerkte
Het berekenen van den kerklast laten we, terzijde, daar
we de hiervoor gevolgde regels zoowel in de eerste para-
graaf van dit hoofdstuk als in onze beschouwing over
dijklast behandelden.

De inwinning van het kerkgeld of den kerklast was
verschillend naar de kerksoking in de eene kerksoking
was de taak van den kerkmeester gesplitst in die van
armenvoogd en die van kerkmeester en in de andere
waren de oorspronkelijke elementen bijeen gebleven; naar
gelang van dit verschil in taak was ook de inwinning van
kerkgelden en armengelden al dan niet gescheiden. (Ver-
gelijk Hoofdstuk IV, § I, B. IV). Hoewel soms toch wel

3)nbsp;Kerksoking is het Oud-Westfriesche woord voor kerspel. Vergel.
Beekman II.

afzonderlijk genoemd, op plaatsen waar beide nog ge-
combmeerd waren, viel hetgeen den armenlast betrof
onder den algemeenen kerklast. Een goed voorbeeld van
den oorspronkelijken, dus ongescheiden toestand vinden
we m het keurenboek van Westwoud van 1415. In de
bepaling „Van kerckelant te verhurenquot;lezen we, dat
de kerkmeesters „geen kerckelant noch armekijndere-
lantquot;langer mogen verhuren dan voor een jaar, enz. Hier
zien we de twee aspecten van de oorspronkelijke taak
van den kerkvoogd, waar zoowel de kerkvoogdij als de
armenvoogdij toe behoorden, geteekend. De opbrengst
van het verhuurde land werd naar de aanduiding in de
benaming gebruikt; het kerkland ten bate van de kerk,
het„armekijnderelantquot;voorde armen. Beide soorten land
stonden ter verhuring van den kerkvoogd, wat ons dui-
delijk doet zien hoe wij ons de oorspronkelijke verhou-
ding in diens taak moeten denken. Dat de inwinning van
den kerklast ook aan den kerkvoogd stond, doet ons een
bepaling „Van armegheltquot;®) in hetzelfde keurenboek
zien, waar de ongescheiden deelen van den kerklast,
armenlast en kerklast, beide worden genoemd. We lezen
in dit artikel, dat wie „kerck- off die armekijndere geit
lydet schuldich te wesenquot; enz. dit moet betalen, nadat
dit door de kerkmeesters is gevorderd. In deze beide West-
wouder bepalingen zien we ook de beide belangrijkste
bronnen van de kerkelijke inkomsten aangeduid n.1. den
kerklast én de opbrengst van land in verhuur. Men be-
merkt in deze bepaling, dat behalve dat er land bij de
kerk van Westwoud behoorde én voor de kerk én voor
de armen, er ook een soortgelijk onderscheid was in de
financieele lasten die op de kerklastplichtigen drukten,
daar er gesproken werd van „kerckegeltquot; en „armekijn-
deregeltquot;. Het keurenboek van Sybekarspel doet zien,

dat ook hier de oorspronkehjke ongescheiden toestand
gehandhaafd was gebleven. De bepaling „Rekening van
kerkvoogdenquot;bepaalt dan ook, dat de kerkvoogden
de „kerckescoudquot; en de „armenkinderscoudquot; moesten in-
winnen en er rekening en verantwoording van moesten
afleggen. „Scoudquot; slaat op den omslag over de betalings-
plichtigen, dus niet op de opbrengst uit de verhuur van
de landerijen die voor de kerk en voor de armen werden
verhuurd.

In het keurenboek van Hoogwoud vinden we de oor-
spronkelijke taak van den kerkvoogd gesplitst in die van
den kerkvoogd en die van den armenvoogd. Hier deden
uit den aard van de zaak de kerkvoogden en armenvoog-
den afzonderlijk rekening en verantwoording van hun be-
heer, zooals ons de bepalingen „Armenvoochdenquot; en
„De kerckvoochden uytrekeningquot;illustreeren. Ook in
Abbekerk waren de beide voogdijen gescheiden;^ dit
leeren ons de bepahngen „Armelandt te verhuurenquot;^) en
„Kerckerenten te innenquot;. De „kerckerentenquot; omvatten
blijkens de laatste bepaling de beide genoemde elemen-
ten van de kerkinkomsten „huurquot; en „Kerckerentenquot;.
„Kerckerentenquot; is in dit keurenboek ook nog aange-
duid als „kerckeschultquot;, zooals het artikel „Kerckeschult
in te winnenquot; doet zien. De „kerckeschultquot; was een
andere benaming voor den omslag van het financieele
gedeelte van den kerklast, dus te vergelijken met den term
„dycs costquot; voor de bloot financieele zijde van den dijk-
last, die we in het voorgaande behandelden.

De taak van den armenvoogd, bij de scheiding van de
beide deelen van de oorspronkelijke taak van den kerk-
meester, wordt duidelijk in de „Nieuwe keurenquot; van
Schelhnkhout belicht. We lezen in de bepaling „Kiesinge

der ermervozchden» dat het „gerechtequot; van Sehellink-
hout ieder jaar op Nieuwjaarsdag twee armenvoogden
za kiezen voor den tijd van een jaar. De burgemeesters
zullen de gekozenen beëedigen „voer scepenenquot;. De ge-
kozen armenvoogden moeten het ambt aanvaarden-
mochten ze „ungwillichquot; zijn, dan verbeuren ze drie
pond boete. Het artikel „Uutrekenscap der ermervoich-
den ) zegt, dat de armenvoogden rekening en verant-
woording moeten afleggen van hun beheer vóór Mei aan
de nieuwe armenvoogden en „voir scepenenquot; op straffe
van een pond boete. De kerkvoogden van Schellinkhout
moesten hun rekening en verantwoording afleggen od
den eersten Meidag, bepaalt het artikel „Uutrekeninge
der kerckvoichdenquot; De bepaling „Ermensculdt in te
winnen ) zegt weder, dat de armenvoogden der
ermen sculdtquot; moeten innen „ende mit recht so veer bren-
gen als sy mogenquot;. Ook Schellinkhout kende de beide ge-
wone elementen van de inkomsten van de kerk, naar
blijkt uit de bepalingen „Kerckelant te verhuyrenquot; en
„Kerkckegeh in te winnenquot;«), n.1. huuropbrengst van
land en geldelijken omslag over de betalingsplichtige ge-
erfden. In de inwinning van het kerkgeld die jaarlijks
plaats vond, moesten de kerkvoogden het geld inwinnen
„ot mit rechte brengen tot een eynde alsoverre als sy
mogenquot;. Hetzelfde vinden we in de meeste andere West-
friesche keurenboeken evenzeer bepaald.

Een voorbeeld, dat zoowel voor de kerkschuld als
voor de armenschuld of anders voor het kerkgeld en
het armengeld deze invorderingsplichten op de kerk-
voogden en armenvoogden rustten, geeft het keurenboek

van Grootebroek in de bepaling „Van kerckevoechden
scultquot;In Grootebroek waren de functies van kerk-
voogd en armenvoogd ook gescheiden. De bedoelde be-
paling zegt, dat de kerkvoogden bij hun aftreden aan de
nieuwe kerkvoogden geen kerkschuld mogen overleve-
ren „off sy en sullent eerst gebrocht hebben mitten rechte
alsoverre als sy mogenquot;; daarna vervolgt dit artikel:
„Ende desghelijcx sullen die voechden van de armenkijn-
deren dit doenquot;. We zien dus dat in het onderwerp van
de geldinwinning de armenvoogden bij scheiding van het
oude ambt toch dezelfde phchten hadden als de kerk-
voogden voor de inning van het kerkgeld.

Naast de inningstaak had de kerkvoogd de kerkgel-
den ook uit te geven. De bepaling in het keurenboek van
Westwoud „Uutrekeninge van die kerckquot;') spreekt dan
ook van „horen innemen ende uutgevenquot;. Onder dit
„uutgevenquot; was uiteraard veel, dat voor de eigen kerk
gebruikt moest worden, doch er was ook het een en
ander, dat buiten de eigen kerksoking kwam.

Als men vergelijken wil met het schot (hoewel daar
een afzonderlijke inning van de beide soorten schot
plaats vond) zou men het kerkgeld, dat binnen de eigen
kerksokinge bleef met het burenschot kunnen vergelij-
ken en dat deel van het kerkgeld, dat naar grootere ker-
kelijke instituten ging met 's heeren schot.

Westfriesland behoorde als de proostdij Westfriesland
onder het bisdom Utrecht. In deze proostdij vond men
landkapittelen die in andere deelen van het bisdom
Utrecht niet genoemd worden, maar wel in de gebieden
binnen het tegenwoordige Nederland gelegen die tot het
bisdom Luik behoorden

dat omvatte de kerksokingen Winkel, Oude- en
Nieuwe Niedorp, Barsingerhorn, Haringhuizen,
Schagen, Valkoog, St. Maarten, Tuitjehorn, Eni-
genburg, Callandsoog, Huisduinen, Broek op
Langendijk, Oterleek, Koedijk, Oudorp, St.
Pancras (Vroonen),

dat omvatte de kerksokingen Opperdoes, Al-
mersdorp, Twisk, Lambertskaag, Aartswoud,
Hoogwoud, Opmeer, Nibbixwoud, Oostwoud,
Midwoud, Benningbroek, Sybekarspel, Abbe-
kerk, Hauwert, Obdam, Hensbroek, Spanbroek,
Wadwey, Wognum,

dat omvatte Hoogkarspel, Lutjebroek, Groote-
broek, Bovenkarspel, Gommerskarspel, Enkhui-
zen, Venhuizen, Hem, Oosterleek, Wijdenes,
Schellinkhout, Hoorn, Scharwoude, Etershem,
Avenhorn, Berkhout, Zwaag, Westwoud, Oos-
terblokker, Westerblokker, Wervershoof, Schar-
dam, Binnenwijzend').

We merken dus op, dat het gebied van Texel en Wie-
ringen hierbij niet genoemd zijn. Het geheele gebied van
West(f)linge was echter onder deze drie kapittels ver-
deeld. Het vasteland van het Westerbaljuwschap t. w.
het Geestmer- en Nedorpinger ambacht, viel onder het
kapittel van Winkel. Het Houtwoudingherambacht viel
territoriaal samen met het kapittel van Medemblik en het
Drechtingher ambacht met dat van het kapittel van
Hoogkarspel. Het Oosterbaljuwschap was dus verdeeld
in twee kapittelen, waarvan de grens samenviel met de
ambachten (gouwvierendeelen) van dit baljuwschap. Dat

obdam en Hensbroek hier bij het kapittel van Medem-
blik behoorden terwijl deze bannen tegenwoordig tot de
Geestmerambacht worden gerekend, is geen afwijking.
Obdam en Hensbroek behoorden vroeger tot het Nedor-
pingher ambacht, doch zijn daar, wat betreft de dijk-
phchtigheid, in 1864 uit losgemaakt en bij het Geest-
merambacht gevoegd

Het Noorderbaljuwschap en Wieringen als onderdeel
van het gebied van het Westerbaljuwschap mogen we
blijkens de indeelingen der proostdij, zooals die bij
Joosting^) te vinden zijn, niet tot de proostdij van
Westfriesland rekenen.

De lasten, die de kerken van het West(f)Unger vaste-
land jaarlijks aan het Domkapittel van Utrecht betaal-
den kennen we (mogelijk ten deele) uit de lijsten daar-
van. De lasten bestonden uit jaarlijksche of bijzondere
heffingen van de kerken, we vinden de volgende ge-
noemd:

In de eerste vier lijsten worden de kerksokingen van
het West(f)linger vasteland alle opgesomd, doch in de
opsomming van de plaatsen, waar men seendrechten
moest betalen, vinden we slechts de kerksokingen in de
kapittels van Medemblik en Hoogkarspel genoemd. Het
zou ons hier te ver voeren om de oorzaak van deze af-
wijking op te sporen, doch een vermelding van deze af-
wijkende omstandigheid scheen ons gewenscht. De gees-
telijkheid betaalde in ieder geval over de geheele

proostdij seendrechten, zooals een opgave daarvan bij
Joosting') doet zien. Om de in de lijsten opgesomde
lasten te vergelijken nemen we uit ieder kapittel een kerk-
sokmg en sommen daarvan de, per kerksoking variabele,
bedragen op, die de gekozene in de lasten aan het Dom-
kapittel van Utrecht moest betalen.
We verkrijgen dan het volgende beeld:

in de tweede lijst voor IIII gr. flandr, V butki-
nos cum 3 bus mal. gross. (pro censu et pro re-
portât),

in de derde lijst voor XII cr. flor. arnoldi,
in de vierde lijst voor IIlib.,
in de vijfde lijst voor unam partem,

Wijdenes stond aangeteekend:
in de eerste lijst voor XIX d.,
in de tweede lijst voor XIII gr. flandr. (tam de
censu quam de reportât),
in de derde lijst voor een posterlat. bauarie,
in de vierde lijst voor IIII lib.,
in de vijfde lijst voor quilibet scutum.
Een enkele maal verhoogde de deken van Westfries-

land de lasten, soms tot een zoodanig bedrag, dat ten-
slotte Westfriesland's heer moest ingrijpen. De lasten, die
de kerken dan te betalen kregen en dus de betalingsplich-
tigen in de kerksokingen, gingen boven den lust tot betalen
uit. We lezen hiervan in een handvest van 19 Augustus
1409'). De graaf laat hierbij weten aan den deken of
zij stedehouder, dat Hoorn bij hem heeft geklaagd, dat
de deken de poorters van Hoorn, door deze gedaagd en
berecht, ook deed „ofwinnenquot;. Voorts „besetquot; de deken
hun koeien en „beesten op 't veldquot; en „andere hare
landt-rentenquot;, waarmede hij die van Hoorn onrechtmatig
hindert. De graaf beveelt den deken om voortaan geen
onrechtmatige „kraftequot; en „moeyenissequot; te doen tegen
die van Hoorn, zoodat men hem voortaan „geen klagen
daervan (heeft) te doenquot;. Ondertusschen was de toestand
daarmede nog niet afdoende verbeterd, want op 14 April
1410 gaf hertog Willem bevelen om het onrecht en het
geweld, dat de provisoren en dekens binnen zijn gebied
hadden aangericht te doen eindigen. Het onrecht en ge-
weld van de provisors en dekens „van des Heeren wegen
van Utrechtquot;, dat dikwijls geschied is „ende daegelycx ge-
schietquot; gaf 's graven onderdanen „tot meeniger tijtquot; aan-
leiding om zich bij den graaf te beklagen. Den provisoren
en dekens wordt verboden om tot de e.k. „Cantatequot;
iemand geld „uyt (te) reyckenquot;, „noch en leveren in
geenre wysquot;, totdat de graaf hun „anders (zal) laten
wetenquot;. Voorts wordt aan een ieder verboden om „Pro-
visorye, Reeckenie, jurisdictie en pachtequot; aan te nemen
noch om zich te verbinden deze van des genoemde „Hee-
ren wegenquot; (de bisschop van Utrecht) te zullen voeren.
Handelt iemand tegen deze bevelen, dan zal de graaf dit
doen „corrigeren, dats hem een ander hoeden mochtequot;.
Zouden de onderzaten zich verzetten tegen het „onrecht
belasten oft scattenquot; van de provisors of dekens, zooda^

deze tegen den graaf zouden „brueckenquot;, dan, zegt de
graaf: „daer schelden wyse off quytequot;. Op 30 Septem-
ber 1433') gaf hertog FiHps een charter, om die van
Westwoud te beschermen tegen de onredelijke schattin-
gen en moeiingen van den deken van Westfriesland.
Hierin zien we, dat ditmaal de onredelijkheid van den
deken zich voornamelijk in de boeten geuit zal hebben;
want er wordt bepaald, dat de provisor of deken van
Westfriesland in bepaalde gevallen een hierbij gefixeerde
boete zal krijgen n.1.:

„heymelycke trouwequot; 5 schelling,
„ongevalle (met) een kindquot; (onder het jaar oud),
dat stierf door water of door vuur 10 schelling'

„dadingenquot; moeten treffen met den deken of
den provisor, zullen ze dezelfde rechten hebben
als die van Hoorn.

Naast Westwoud verkregen ook Enkhuizen, Medemblik
en Grootebroek dezelfde rechten. Wijdenes en Venhui-
zen blijken in dit opzicht ook gelijkgerechtigd te zijn ge-
weest met de genoemde steden, hetgeen blijkt in een
charter van 15 Januari 1434, waarin Filips den deken
beveelt én de eerste steden én de beide laatste niet on-
rechtmatig te bemoeilijken®). Het bemoeilijken blijkt ook
hier weder „heymelyken trouwequot;, „visenterenquot; enz. te
betreffen, terwijl den deken gelast wordt zich „na uut-
wysinge (van 's graven) brievequot;, die de poorters daar-
omtrent hebben, te gedragen. Zoowel voor Wijdenes als
voor Venhuizen moeten dus dezelfde bepalingen wel ge-
golden hebben als voor de vier andere steden.

Hiermede hebben we eenige voorbeelden genoemd van
gelden, die uit de kerksokingen betaald werden zonder

voor de eigen kerksoking besteed te worden; we streef-
den met deze voorbeelden niet naar het geven van een
volledige lijst.

Binnen de eigen kerksoking waren er ook nog kosten
te betalen. Het eerste, wat in de kerksoking onderhoud
vereischte, was het kerkgebouw. Op dit onderhoud wordt
geduid in de keure „Uytreeckenscap van kerckmees-
ters'quot;) in het keurenboek van Abbekerk. In dit artikel
wordt bepaald, dat de kerkvoogden niet aan de kerk
mogen laten „timmeren buyten consent van den ge-
rechtequot;, afwijking hiervan wordt gestraft met een boete
van drie pond „ende (zal) arbitralijcken gecorrigeertquot;
worden „by den gerechtequot;

We hebben in het voorgaande onderscheiden:
a. dat een gedeelte van de kerkgelden buiten de eigen
kerksoking werd gebruikt.

2)nbsp;In Bijdr. v. d. geschied, v. h. bisdom v. Haarlem, deel III, 1875,
blz. 304 e.V. vinden we een overzicht van de besteding van het kerkgeld
voor Oudewater. Al ligt Oudewater niet binnen het gebied van de heerlijk-
heid quot;Westfriesland, toch is de rekening van den getijdemeester aldaar van
1543 wel geschikt om ons een overzicht te geven van welke kosten er ook
in de quot;Westfriesche kerksokingen van het kerkgeld voor de eigen kerksoking
betaald moesten worden.

a.nbsp;„van de kerkedienst luijden nopens van den getijde, en Febricator en
Cruijsloff te singen, van het geheele jaerquot;,

b.nbsp;den koorknapen voor „te deppenquot; van de hoogmis en van „'t waaijenquot;
onder de hoogmis .... 12 st.;

e.nbsp;den koster van speciale werkzaamheden („vesper te luijequot; enz.) ---- 2

Voorts aan andere uitgaven van „alre hande Saeckequot;, waaruit we noe-
men: de extra kosten verbonden aan bijzondere diensten, een paar stuivers
aan de schoolkinderen, die „nae ouder heercomenquot; dit ontvingen voor een
„brieffquot; dien zij brachten, de aanschaffingskosten van een boek, waaruit de
kinderen leeren zingen, de kosten van het zangonderwijs en die van het
zwartschilderen van het bord, dat bij het zangonderwijs wordt gebruikt en
de reiskosten van iemand, die voor de kerk „te manequot; gaat.

b. dat een ander gedeelte van deze gelden binnen de
eigen kerksoking werd aangewend. Het verge-
lijkbare van deze onderscheiding met den toe-
stand in het schot duidden we reeds aan.

In 1310 verkreeg Westfriesland het Kennemer land-
recht van 1292') en werden er de bepalingen van dit
Kennemer recht voortaan toegepast.

Het landrecht bevatte twee bepalingen over het huis-
hoendergeld, welke in 1310 dus geldingskracht verkre-
gen. De eerste van de beide bepalingen zegt, dat men
het huishoendergeld zal „ghelden» „als sede ende ge-
woente isquot;. Of het huishoendergeld nu wel in Westfries-
land zede en gewoonte was is de vraag. De tweede rege-
ling bepaalt, dat de buren als zij „vive dinghe volstaen»
hebben, geen hoendergeld behoeven te betalen. De be-
tahng van het hoendergeld wordt voor het oud-West-
friesche Kennemerland in een handvest van hertog Fi-
lips van 1455 nader geregeld. In dit handvest lezen
we, dat de baljuw van Kennemerland en Kennemerge-
volg „sijne hoenderen» niet van zijn onderhoorigen zal
mogen nemen dan in een schrikkeljaar „ende alsdan so
sullen sy gehouden wesen te betalen sijne Hoenderen»
In het „octroyquot; van koning Filips van 1561 vinden we
het voorgaande herhaald n.1. dat het hoendergeld alleen
in een schrikkeljaar betaald moet worden. Artikel 7 van
dit „octroy» zegt verder nog, dat de „Inwoonderen van
den voornoemden Dorpen (Kennemerland) (zich)/sullen

3)nbsp;Hiervan is de beteekenis niet geheel duidelijk, wellicht moeten we
denken aan een trouw dingbezoek.

. ,. .behooren te reguleeren/volghende die oude costume
ende usantie in 't collecteeren van 't huys-hoen ghepleegtquot;.
Van deze oude „costumequot; vermeldt deze bepaling nog, dat
dit beteekent, dat een man of vrouw ,,sittende in een
huysquot; met „haren kindt of kinderenquot; „ongheschiftquot; en
„onghedeyltquot; goed hebbend, tezamen moeten betalen
„tweejarighe Hoenderenquot;. Voor een weduwe of weduw-
naar, die met hun kind of kinderen in een „ghescheyden
boelequot; zitten is bepaald, dat ieder die „bewesen goedtquot;
heeft „een jarigh Hoenquot; of een braspenning van ieder
hoen betalen moet. In F r u i n s „Informaciequot;lezen we
nader van het hoendergeld in „Thof van Delftquot;, dat die
van „Thofquot; verklaard hebben, dat van hun dorp be-
taald moet worden, wat andere dorpen niet doen „hof-
huyere ende andere hoendergeitquot; tot 's graven „behoufquot;,
wat den Ijeden lo of 6 grooten per morgen kost boven
het schot. Het is bezwaarlijk aan te nemen, dat hier een
ander soort hoendergeld bedoeld zou zijn dan het in
Kennemerland en quot;Westfriesland verschuldigde, waar het
ook tot 's graven „behoufquot; was.

Het hoendergeld was niet een last die oorspronkelijk
op den grond rustte evenmin als het haardsteden geld,
doch als hetgeen de „Informaciequot; zegt voor het hoen-
dergeld in het hof van Delft ook voor quot;Westfriesland op-
gaat dan is het dat wel geworden.

Het haardstedengeld werd door hertog Filips aan de
Kennemers en hun bondgenooten de quot;Westfriezen (niet
alle quot;Westfriezen) opgelegd op 13 Augustus 1426'). In
artikel 7 van het betreffende charter lezen we, dat de
lieden „voir die bruecken ende misdaden voirsc.quot; (Ver-
gelijk Hoofdstuk III § 2) den hertog ieder jaar „tot
eenre ewigher gedenckenissequot; zullen betalen een „gesta-

digen tynsquot;. Van iedere haardstede „dair men vier ende
licht in houtquot; moesten ieder jaar vier grooten op Nieuw-
jaarsdag in de „Prochiekerkequot; aan den rentmeester of
„sinen gewairden Clerck of Bodequot; betaald worden. Valt
er „enich gebreq inquot;, dan verbeuren de wanbetalers het
huis, waarvan zij „cynsquot; schuldig waren.

In het handvest van 8 Mei 1452'), waarbij hertog Fi-
lips aan de steden Niedorp en Winkel het stadrecht te-
rugschonk, vinden wq de bepaling „Vant heertgeltquot;. In
deze bepaling wordt gezegd, dat de poorters van de beide
steden, die tot dien vier grooten per haardstede verschul-
digd waren „uut eraf te van onser sententie van der Keer-
merenquot;, voortaan op den „jairsdachquot; twaalf ponden
zullen betalen, die de rentmeester van Kennemerland zal
mogen „scatten ende pandenquot; evenals 's hertogs andere
rechten. Het haardstedengeld was toen een soort ver-
hooging van het schot geworden.

Door de betaling van dit jaarlijksche bedrag van
twaalf ponden zijn zij eeuwig „vry ende quijtquot; van de
grooten per haardsteden. Hiermede bleef ondertusschen
het haardstedengeld als last bestaan, maar de innings-
vorm was veranderd. Dat de algemeene „zoenquot; van 1456
het haardstedengeld niet ophief, bewijst het archief van
Opmeer, waarin we stukken vinden betreffende het
haardstedengeld van 1607—1684 Dat het haardste-
dengeld ook elders bekend was, doet het Memoriaal
van Rosa zien. We lezen in een stuk van 25 October
1428quot;), dat degenen die vóór den oorlog (tusschen Ja-
coba en Filips) in het baljuwschap Schieland gewoond
hebben, er terug mogen keeren en dat ieder die er nooit
gewoond heeft zich er mag vestigen „sonder eniger on-
cost van bede, van schote off andersquot; zooals in de andere

landen. Het eenige wat zij moeten betalen is op Allerhei-
ligendag van ieder jaar „van eiken hairtstede een gou-
den Vrancrijcksen croenquot;. Dit besluit van Filips zou
zeven jaar lang van kracht zijn; de aanleiding was de
sterke achteruitgang in dit baljuwschap.

Zoowel het hoender- als het haardstedengeld was nog
maar juist gelegen op de grens van de lasten op den
grond. Ons argument om beide lasten hier te behandelen
was de omstandigheid, dat het „hoenderquot; geld was en
dat het haardstedengeld een bestraffing was, die alleen
voor plattelands gebieden van Westfriesland gold, en
later als een soort extra schot gerekend werd. We zijn
er ons wel van bewust, dat deze beide lasten nog; maar
juist onder de lasten op den grond gerekend kunnen wor-
den. Anders is het met de tienden. De tienden waren
lasten, die drukten op de voortbrengselen van den grond
(koorntienden) of op het vischwater fvischtienden) enz.
Met de vermelding van de tienden meenen we de grens-
streep bereikt te hebben; verder dan vermelden doen we
deze lasten hier niet, daar die naar onze opvatting aan
de andere zijde van de grensstreep behooren, n.1. buiten
de lasten op den grond.

Naast lasten in geld rustten op den grond evenzeer
nog lasten in natura. In het voorgaande noemden we
reeds de bepaUng „Bieden totter kerck te werckenquot;
in het keurenboek van Westwoud. Dit artikel bepaalde,
dat, als „enichquot; man zou weigeren om op bevel van de
kerkvoogden aan de kerk te komen werken, hij een
boete zou moeten betalen. Waarin dit werken voor de
kerk bestond, blijkt niet duidelijk, in ieder geval was het
niet het herstel en onderhoud van het kerkgebouw, dat

blijkens het keurenboek van Abbekerk door de kerk-
voogden met verlof van het gerecht werd aanbesteed
WeUicht moeten we denken aan het bewerken van on-
verhuurd gebleven kerkland, maaien van het kerkhof
enz. Deze plicht om voor de kerk te werken was één
van de voorbeelden van de lasten in natura op den
grond; een tweede was de dijkzorg, die we in het voor-
gaande reeds bespraken. De dijklasten in natura uitten
zich in het oude systeem van verhoefslaging. Het bon
in den dijk, dat het eigen land in de dijkzorg vertegen-
woordigde, moest men zelf maken. De werkzaamheden
van dorpsgedeelten stonden onder leiding van de ho-
mannen.

Een derde belangrijke last in natura vormde het wegen-
onderhoud. Werd in de dijkzorg (waarschijnlijk on-
der invloed van de groote Westfriesche steden, die in de
nieuwe organisatie meer invloed kregen) de oude West-
friesche vorm van eigen verzorging door de geërfden
(het principe van de verhoefslaging) in het begin van de
zestiende eeuw overboord geworpen, in de wegenzorg
was dit echter in geenen deele het geval. Het „Stoel
Boeck van des heeren wegh al langhs ons dorp (Schel-
linkhout)quot; is een voorbeeld van een wegenverhoefsla-
ging in 1707'). Een ander voorbeeld vinden we in het
stoelboek van den Twisker kerkweg van 19 October
1580®).

Het laatste stoelboek is opgemaakt door de „stoel-
ders ende schroodieldersquot; Jaco Jacobsz., Gerbent
Heynsz., Jan Jansz. Janninck en Reyner Jansz. alias
Mautgin, allen burgers en poorters van „den dorpe
Twischquot;, dat één van de bannen van de stede Opmeer
was. De „stoelders ende schroodieldersquot; zijn „wettelijckquot;

voor deze taak aangewezen door de „rijckdommenquot; met
consent van Aeriaen Jansz. Langedijck (burgemeester),
Cornelis .Willems, Jaep Dircksz. en Claes Cornelisz.
(schepenen). De schoolmeester Pouwel Pouwels fun-
geerde als schrijver.

De omrekeningstabel op folio 2 van dit stoelboek doet
zien, hoe de lasten op den grond over de gronden werden
verdeeld; in duimen en voeten werd naar verhouding
van ieders landbezit zijn deel in dq wegenzorg aan den
kerkweg berekend. De verhoudingstabel luidt als volgt:

Het stoelboek was gemaakt voor het onderhoud van
den kerkweg van het Westeinde van Twisk tot aan het
Oosteinde. In de inleiding zeggen de samenstellers, dat
zij „huys an huysquot; gestoeld hebben; dit huis aan huis
dan te begrijpen als dat zij geen enkele tot land ge-
rechtigde hebben overgeslagen. Bovendien kunnen we er
ook in lezen, dat zij bij hun verstoeling de ligging van
de perceelen volgden, wat overeenstemt met de omstan-
digheid dat we b.v. van Wiert Sijmsz. verschillende pos-
ten vinden, n.1. van XIIImorgen o c*^ (foUo 4) en
van XIIIIJ4 morgen o c® (foHo 11). Het totaal bezit

van een landgerechtigde werd dus niet gerekend, maar de
afzonderlijke perceelen; iemand kon dus in één weg twee
bonnen ter verzorging hebben op grond van twee afzon-
derlijk liggende aan hem toebehoorende grondperceelen.

Het geheele aantal van de gronden, waarover de we-
genzorg is omgeslagen, bedraagt blijkens de slotwoorden
van dit stoelboek vijfhonderd veertien morgens. De ge-
heele oppervlakte van de banne Twisk was blijkens den
Tegenwoordigen Staat') in 1750 517 morgen en 473%
roeden. Het verschil van 3 morgen en 473^4 roeden
tusschen de opgave van 1580 en die van 1750 was
ontstaan door de droogmaking van het Bennemeer,
waartoe octrooi verleend werd op 17 Augustus 1629 ')•
Het Bennemeer kwam na de droogmaking gedeeltelijk
aan de banne Twisk en voor een ander gedeelte aan Ab-
bekerk. Elke morgen binnen Twisk was dus belast met
de wegenzorg voor den Twisker kerkweg, die een lengte
van 191 roeden en 8 j4 voet mat. Het stoelboek doet zien,
dat ieder stuk lands binnen de banne Twisk belast was
met wegenzorg, waardoor de gemeenschappelijke mede-
werking in het wegenonderhoud duidelijk belicht wordt.
Van ieder stuk lands is de gerechtigde, of de ge-
rechtigden, genoemd, op wien een evenredig deel van
de wegenzorg rustte. De variabiliteit in den last van
het wegenonderhoud uit zich b.v. in de volgende posten:
„Jan Piet Dircks Buys ende Tryn Dirks ende Gälte
Laue tesamen XX morgen o c^ is toegemeten XC
voet VIII duymenquot; (folio 3).
„Peter Hercksz. IjE^ o morgen is toegemeten VII voet

duymquot; (foho 4).
In den eersten post zien we, dat tot de 20 morgen
en Vs honderd drie personen gerechtigd waren; het aan-

tal gerechtigden op het gemeenschappeUjke land deed
dus niets ter zake; was land gemeen, dan had dit in ver-
houding tot zijn geheele oppervlakte een last in de we-
genzorg, welke last op één of meer gerechtigden tot het
land kon rusten.

Ook de woonplaats van de gerechtigden tot het land
maakte geen verschil; het land was belast en de last
kwam op den landbezitter, waar hij ook mocht wonen.
Een voorbeeld hiervan geeft de volgende post in het
stoelboek: „Pieter Gerritsz. tot Abbekerck I o ® morgen
is toegemeten VI voet II o duymquot;.

quot;Wie de landgerechtigden waren, had geen invloed; zij
konden kinderen, vrouwen de „pastorijquot; of de „costerijquot;
zijn. Dat nóch de hoedanigheid van het land nóch de
persoon van de gerechtigde verschil uitmaakten, bewijst
wel, dat de „coyerquot; (houder van een eendenkooi), die
honderd roeden rietland had, belast was met negen duim
in de wegenzorg.

Het stoelboek van Twisk geeft een volmaakt beeld
van de verdeeling van de lasten in natura over de lande-
rijen in één banne. Het toont ons duidelijk aan, dat het
land behalve de rechtspositie van den gerechtigde tevens
diens last in de gemeenschapstaak van de banne bepaalde.

Het latere „Stoel Boeck van des heeren wegh al langhs
ons dorpquot; van Schellinkhout van 30 Mei 1707, gemaakt
door den burgemeester(s?) Jan Jacobsz. Houtsager en
Barent Jansz. Hauwert, geeft een vrijwel gelijk beeld van
den toestand in Schellinkhout als we van dien in Twisk
kregen uit het stoelboek van den kerkweg aldaar. Voor
de wegenzorg is Schellinkhout verdeeld in acht-en-twin-
tig „hooghmanschappenquot;, wat de indeeUng was voor de
uitvoering van de wegenzorg; het onderhoud van den
weg geschiedde n.1. onder leiding van den hooghman,
homan of hoofdman. De homan had de leiding voor
dat deel, dat aan zijn homanschap was toegewezen, het

totaal van de deelen, die ieder van de onderhoudsplichti-
gen naar gelang van zijae landerijen binnen een homan-
schap gelegen moest verzorgen,

In ieder homanschap waren aanééngrenzende percee-
len ondergebracht; het totaal van de bonnen van de per-
ceelen in een homanschap was het bon van het homan-
schap. De geheele hier verstoelde weg was verdeeld in
acht-en-twintig homans bonnen, welke bonnen weder
varieerden naar de grootte van de homanschappen.

Het systeem van het Twisker stoelboek bleef ook hier
behouden; alleen de indeeling, die voor het onderhoud
van belang was, n.1. die in homanschappen, is in dit
stoelboek van SchelHnkhout nog bovendien aangegeven.

Naast deze zuiver afgepaalde lasten (ieders aandeel
in den weg was afgepaald naar het landbezit) bestonden
er ook nog lasten, waarbij deze afpaling niet plaats vond.
We denken hierbij aan het gemeene werk (mien werk),
dat aanbesteed kón worden, waarna de kosten over de
betalingsplichtigen werden omgeslagen, óf werd gedaan
met gemeenschappelijke werkkracht van de daartoe ver-
plichten. Een voorbeeld daarvan bevat het keurenboek
van Grootebroek, waar we lezen, dat wie door het ge-
recht „ tot dat miene werckquot;') wordt ge-„condichtquot; en
niet verschijnt of er verschenen zijnde niet „wrocht na
synre machtquot;,, een boete van twee schellingen verbeurt.
In het „segghenquot; van 's graven raad van April 1319 ')
komt hetzelfde tot uiting in de zinsnede „ende alman zal
ten meenen werke comen op den dyc, daers hem die
Baeliu of die Dycgrave vermaentquot;. In dit „mien werkquot;
werd gezamenlijk gewerkt, wat niet in het systeem van
de verhoefslaging of verstoeling van dijken en wegen het
geval was, doch zoowel in de verhoefslaging als in het

Bij het onderscheiden van de lasten op den grond is
de onderscheiding tusschen lasten op den grond en lasten
op den grond in natura de belangrijkste.

Het gading was het ding, waarop alle geërfden moes-
ten verschijnen'). Reeds in het handvest van 25 Maart
1289^) aan Medemblik verleend, vinden we in artikel
13 van deze dingen melding gemaakt. We lezen daarin,
dat er drie „judicia annuahaquot; gehouden zullen worden.
Ook in andere, latere keurenboeken, vinden we de be-
naming „jaerrechtenquot; of „jaerlicxe rechten®) voor het
ding gebruikt. Het aantal van de „judicia annuaHaquot; is

quot;quot;kt hierover op hïz. XCIII deel I op: „Het gading, over-
b ijtsel van het ongeboden ding, waarop alle volgerechtigde volksgenoten ver-
plicht waren te verschijnen, ook nadat het eigenlijke rechtspreken reeds al-
pmeen beperkt was geworden tot de asigen of tot de schepenenquot;. Dit is geheel
in Strijd met alle gegevens, die we in het volgende zullen beschouwen. Het
gading had principieel alle rechtsmacht doch een gedeelte daarvan was om
practische redenen op andere colleges afgeschoven. Uit de volgerechtigde
volksgenooten, de gadingplichtigen, kwamen de leden van practisch alle
andere colleges voort. Dit is geen toevalligheid; het wijst de centrale plaats
aan van het gading en de gadinggerechtigden. Dat het eigenlijke rechtspreken
beperkt zou zijn tot asigen of tot schepenen en dat er toch nog het gading
bleef bestaan is een gevolg van Pols' miskenning van de plaats van het
gading. Daarbij bleven de voor de buurschap belangrijkste zaken over land
in eigen boezem bij het gading, dat de rechtspraak behield, waar het tuigen
bv. het zeventuig, zijne plaats bij innam. Indien Pols dit „eigenlijke recht-
sprekenquot; als de dagelijksche rechtspraak over zaken van betrekkelijk klein
belang vergeleken bij die onderdeden, die we in het navolgende tot de ga-
dingscompetentie zien behooren, bewust gezien en bedoeld heeft als het eigen-
lijke rechtspreken, dan is zijn opvatting begrijpelijk
z) Pols I, blz. 6.

3) Dit is bv. het geval in de Enkhuizer keuren (Pols II, blz. 221) en
een handvest van Barsingerhorner keuren (Pols I, blz. 54).

blijkens de Medemblikker bepaling drie per jaar, wat
overeenstemt met de regelingen daaromtrent in eenige
andere plaatsen, zooals bv. Enkhuizen. Niet overal was
het aantal gadingen op drie per jaar gesteld, op andere
plaatsen was het jaarlijksehe aantal soms vier.

De samenkomstdagen van de Medemblikker judicia
waren de „feria tercia post Epyphaniamquot;, „feria secunda
post octavas Paschequot; en de „feria secunda post festem
Johannis Babtistequot;. Deze data, 6 Januari, Maandag na
beloken Paschen en 24 Juli, zijn in overeenstemming met
de tijden, waarop het houden van de gadingen in de
keurenboeken van andere plaatsen bepaald was. De af-
wijking, die Barsingerhorn en Winkel in dit opzicht ver-
toonen, n.1. dat daar de gadingsdagen acht dagen na de
gangbare tijden vielen, is wat Barsingerhornaanging
in de bepaling zelf verklaard: het diende om een samen-
vallen met het gading van Schagen te voorkomen; wat
Winkel betreft gold ditzelfde ten opzichte van Niedorp.

De aankondiging van de Medemblikker gadingen
vond in de kerk plaats. In het eerste landrecht van 7
November 1299 wordt ook van het gading gesproken.
We lezen in paragraaf 21 van dit landrecht, dat men
„alle jaerquot; „gadinghequot; mag dingen. Zoolang de rechter
„sit te rechtequot;, mag hij niemand beklagen noch over
iemand rechten zonder klager. Deze paragraaf behoort
tot de artikelen, die van het Kennemer landrecht van
1292 zijn overgenomen (het is daar paragraaf 16 „van
den ghedinghquot;); zoo vinden we deze bepaling dus ook

1)nbsp;De Barsingerhorner bepaling luidt immers: „Item voort soe sijn in
derselver poorte drie jaerlixe rechten etc. etc. Maer om ghenoech te doen, soe
sullen dese drie jaerlixe rechten der poorten voors. alle jaer wesen tot elcken
termijn acht dagen nae den poorte van Schagenquot; (Pols I). Wat Winkel en
Niedorp aangaat lezen we in de het betreffende bepaling: „Ende desgelijkcx
sal dat selve jairrecht tot- Winckel jairlicx beginnen tot elcken termine, die
eerste achte dagen naedattet tot Nyedorp beganquot;.

terug in het landrecht van 13 Januari 1310') dat een
vrijwel letterlijk afschrift is van het Kennemer landrecht
van 1292

In paragraaf 16 vinden we dus een bepaling gelijklui-
dend met paragraaf 9 van het landrecht van 1310. Pa-
ragraaf 17 van het tweede landrecht bepaalt, dat de
rechter niemand zal panden „om ghewedde boete, die
van den ghedinge roeren, joff coemenquot;; die moet men
„verbeydenquot; „tot in dat Grafgedinge ende daer verwin-
nen alst recht isquot;. Hierin leeren we het verband tusschen
het gading en het graaf ding kennen, dat we zoowel in het
Kennemer landrecht van 1292 als elders in de Kennemer
rechtssbronnenaangeduid vinden.

Het tweede lid van paragraaf 17 zegt, dat men geen
man zal panden van vechten buiten het gading „hyne
worde nae rechte verwonnenquot;.

In het handvest van Margarita van 24 Augustus
1346lezen we in paragraaf 10, dat de rechter „niet te
rechtequot; zal staan „van schade noch van schoudequot;, tenzij
binnen het gading. Wordt het gading „niet op ghedingetquot;,
dan moest de rechter „mitten gesworenquot; een tijd vaststel-
len om „van schade en schoudequot; te berechten „die men
uytpanden sal elcke man op syn boete en op syn banquot;.

Verder treedt het gading ook naar voren in het hand-
vest®) van hertog Albrecht van 1396 voor die van het
baljuwschap van Friesland, d.z. die van de „Niedorper-
cogghe end van Scaghercogghe, van Wieringhercogghe
ende van Langhedikercogghequot; ®), hetwelk gericht was

6)nbsp;Het is een eigenaardige omstandigheid, dat de „baliu van Vrieslantquot;,
dus de baljuw van het Westerbaljuwschap, genoemd wordt, dat dus inder-
daad het baljuwschap van Friesland bedoeld wordt en dat diens gebied op-
gesomd wordt op de volgende wijze: „Doen cont allen luden, wat onse goede
luden ende ondersaten van Niedorpercogghe ende van Scaghercogghe, van Wie-

tegen verschillende misbruiken der baljuwen, schouten en
andere landsheerlijke dienaren. Hier wordt het gading
„dinghedage van buerrechtquot; genoemd. Dat er van geen
verschil sprake is, leert reeds een eerste kennisneming van
hetgeen in dit handvest over da „dinghedage van buer-
rechtquot; bepaald wordt. De in het bedoelde artikel genoem-
de data kunnen vergeleken worden met de in de Medem-
blikker bepaling genoemde tijden en met diewelke we
in de in het navolgende behandelde bepalingen vermeld
zullen zien.

In het genoemde handvest van hertog Albrecht werd
bepaald, dat de scouten „in allen dorpenquot; van de ge^
noemde koggen niet meer „dinghedage van buerrechtquot;
zullen „besittenquot;, dan vier per jaar. De data voor deze
„dinghedage van buerrechtquot; zijn de eerste „dinghesdachquot;
in de week na St. „Ponsiaensdachquot;, de tweede „dinghes-
dachquot; in de week na Beloken Paschen, de derde in de
week na St. Jacob en de vierde in de week na St. Maarten.
Dit dan „van jare te jarequot;. Na iedere „dinghesdachquot;
volgt een „pantdaghequot;, welken de schouten weder zullen
„kundighen doen ende bescheydenquot; in alle kerken van

ringhercogghe ende van Langhedikercogghe etc.quot;,, zooals ook in het boven-
staande werd gezegd. Schager- en Niedorper koggen klopt weliswaar met de
moderne terminologie in het waterschapsrecht, doch, is dit reeds opmerke-
lijk, belangrijker nog is de benaming Langhedikercogghe. Daar we weten,
dat het Westerbaljuwschap bestond uit de» Geestmerambacht, de Nie-
dorperambacht en Wieringen, zoo kunnen we tot geen andere slotsom
komen dan dat de Langhedikercogghe de Geestmerambacht moet zijn, dus
dat cogghe in de beteekenis van „ambachtquot; gebruikt zou moeten zijn. Nu
weten we uit de riemtalenlijst van 1357, dat de Geestmerambacht omvatte:
„Langdijker cogge, Outdorp/Oeterleec cogge, Nieuwelant/Enigheburch cogge
en Vakken co(g)gequot;. Hoewel het mogelijk is, dat de baljuw van het Wes-
terbaljuwschap zich naar de in dit handvest genoemde aanwijzingen had te
gedragen in één vierendeel van de Geestmerambacht, en er voor het overige
geen aanwijzingen getroffen werden, neem ik toch met Pols aan, dat het
geheele Westerbaljuwschap bedoeld zal zijn.

i) We zien genoemd: „des eersten dingesdach in die weke na sinte Pon-
siaens dach naestcomende, die ander dinghesdach in die weke na Beloken
Paeschen daer naestvolgende, die darde dinghesdach in die weke na sinte
Jacob daerna, ende die vierde dinghesdach in die weke na sinte Martijnsdach
in die winter oec daernaquot;.

hun „bedryvequot;. Verdere „pantdaghenquot; mag men in een
jaar niet „legghenquot;, afgezien van de „bandinghequot;en
„onse sculden die men tot allen tyden sal moghen panden
alst onse dienstluden bevelenquot;. Uit dit laatste blijkt
tevens duidelijk het karakter van het gading als onge-
boden of ongebannen ding. Het gading stond als onge-
boden ding tegenover het geboden of gebannen ding,
zooals in deze bepaling uit het handvest aan de Scagher-
Wieringher- en Langhediker cogge blijkt. In het hand-
vest van Barsingerhornquot;) worden de gadingen aan-
geduid als „jairlicxe rechtenquot;; ook hier doet het ka-
rakter van deze „jaerlicxe rechtenquot; zien, dat wij weer
met het gading van doen hebben. De bedoelde bepaling
noemt ze de drie „jaerlicxe rechtenquot;, hetgeen dus hetzelf-
de is als de Medemblikker judicia annualia. De data van
de bijeenkomsten zijn eveneens dezelfde als van Medem-
blik, ,,maer om ghenoech te doenquot; zullen de jaarrechten
ieder jaar „acht dagen nae den poorte van Schagenquot; ge-
houden worden. Iedere poorter die „in besittinge enich
ervesquot; is, zal op de drie „gerechtenquot; verschijnen. Het ge-
recht zal gehouden worden op het erf, waarover een ge-
schil loopt, of „daer yemandt sy diet antiet daer over te
comenquot;. Nieuws leert deze bepaling over het gading wei-
nig of in het geheel niet, doch zij bewijst slechts, dat de
gadingen door eenvormigheid gekenmerkt werden, en
zoodoende is zij reeds van merkelijk belang. We behoe-
ven ze slechts met de in het bovenstaande vermelde bepa-
ling van Medemblik te vergelijken om te zien, dat er
tusschen 1289 en 1427 niets veranderd was in de gading-
organisatie. In het handvest®) van 1450 van Hoogwoud

1)nbsp;Hier wordt banding in een andere beteekenis gebruikt dan in de Ken-
nemer gegevens, die in het navolgende worden verwerkt, het geval is. Hier
is banding gebannen of geboden ding, terwijl in het andere geval ban be-
teekent banne. Dit laatste banne is synoniem met ga. Deze Kennemer oud-
Westfriesche gading of banding is een ongeboden of ongebannen ding; der-
halve hebben we in Kennemerland te maken met een ongebannen banding.

is er weder een bepaling van denzelfden inhoud opgeno-
men; de hierin vermelde competentieaanduiding laten
we hier ter zijde. In het bedoelde artikel wordt gezegd,
dat er in de „stede van Hoochtwoudequot; zullen zijn „drie
gadingen en principael dingsdagen tsjaersquot;. De data ver-
toonen ook weder een gelijkheid met de gangbare, die
men steeds voor het houden van de gadingen aangege-
ven vindt.

Dan resten nog de bepalingen van Niedorp en Win-
kel, Burghorn, Enkhuizen en nogmaals die van Burg-
horn om vermeld te worden.

In de bepaling van 1452 over het gading te Winkel
en Niedorplezen we weer hetzelfde als wat de reeds
behandelde artikelen over dit onderwerp vaststelden.
Het aantal gadingen per jaar is ook hier gesteld op drie,
hetgeen in overeenstemming is met de tria judicia annua-
lia van Medemblik, die in de stadrechten van 1289 ver-
meld zijn. In Niedorp beginnen de gadingen op de ge-
bruikelijke data, terwijl ze in Winkel acht dagen na deze
tijdstippen aangevangen worden. De rechtsdagen zullen
„des sonnesdaechs goetstijts te voerenquot; in de kerken ge-
kondigd worden „tot elcken termijn ende tot elcker stede
dairt geboeren salquot;. De formuleering van deze bepaling
is helderder dan die welke we tot nu toe behandelden.
De zinsnede, dat de poorters van de beide „steden voirs.
gadinge ende hoir recht drie warf sjaers houden, dair die
eerste termijn of beginnen salquot;...., leert reeds, dat geene
dagen doch gerechtstermijnen bedoeld zijn; een feit, dat
uit de andere plaatsen afgeleid kan worden maar nergens
een zoo klare formule vindt. Alle „rechtdagenquot; zal men,
zooals het slot van de Winkeler- en Niedorper bepaling
leert, voor den middag houden.

Zij is een woordelijk afschrift van de Hoogwouder be-
paling en kan dus verder ter zijde gelaten worden, daar
de Hoogwouder gegevens reeds bezien werden.

De Enkhuizer keuren van 1452 vermelden het be-
staan van drie jaarrechten, die elders in hetzelfde keuren-
boek ook als „gadincquot; aangeduid zijn. De data zijn con-
form die, welke in de in het voorgaande behandelde be-
palingen werden genoemd. Dit Enkhuizer artikel deelt
niets anders mede, dan dat er drie jaarrechten „sijnquot; en
wanneer die gehouden worden.

De tweede bepaling over het gading te Burghorn van
1489 is belangwekkender dan de eerst vermelde. Hier-
in leest men, dat de poorters van Burghorn „gadinge ende
heerrechtdriewarff sjaers houdenquot;.

Verder worden in deze Burghorner bepaling weer de
termijnen genoemd, wat dus analoog iS met de bepaling
van Winkel en Niedorp inzake dit onderdeel. Hiermede
zijn we dan ook reeds op een bijna algemeen gangbare
uniformiteit gekomen, voor het overige levert deze Burg-
horner bepahng niets afwijkends betreffende gading, getal
en data op.

Elders zijn er nog talrijke plaatsen te vinden, waar het
gading genoemd wordt, maar dan in verband met de com-
petentie; daarop komen we in het navolgende nog terug.
Ongetwijfeld zullen er ook nog tahrijke vermeldingen van
de gadingen te vinden zijn in de niet gepubliceerde keur-
boeken. Pols heeft misschien slechts een derde van het
bestaande materiaal uitgegeven, doch met het oog op den
grooten omvang van het gepubliceerde gedeelte, meende

1)nbsp;Keuren van Enkhuizen, Pols II. De datum van het vaststellen is niet
nauwkeurig bekend. Pols vermeldt in zijn inleidende beschouwing van het
door hem bewerkte materiaal, dat weliswaar in de paragrafen 153 en iji
achtereenvolgens de jaartallen 1452 en 1458 voorkomen, doch dat hij daaruit
toch geen conclusies kan trekken.

3)nbsp;De schout is op het gading aanwezig als vertegenwoordiger van den
heer of deze laatste is er zelf, zoodat het gading een heerding of heer-
recht was.

ik mij van verdere onderzoekingen naar gelijksoortige
gegevens te mogen onthouden.

Op grond van de bepaling in het keurenboek van Groo-
tebroek „ende wie landt anspreken wil in den gading,
dat sal hy doen int raethuisquot;, kwam Pols') tot de vol-
gende opvatting: „De bijwoning van het gading schijnt
echter niet meer voor elk verplichtend te zijn geweest,
maar alleen voor belanghebbenden, daar het, in Groote-
broek althans, werd gehouden in het raadhuisquot;. Afgezien
nog van het feit, dat het aantal geërfden nu niet zoo
groot was, doet een bepaling in het Enkhuizer keuren-
boek een andere oplossing aan de hand. We lezen in
de bepaling van „buerrecht ende gastrecht te doenquot; het
volgende: „Soe sal men alle buerrecht ende gastrecht doen
int raethuys, anders dan van seventuyge, die sal men
doen alst recht isquot;. Ook de bepaling uit het Burghorner
handvest„Van, lant ende erve te redden binnen Bur-
chornquot; geeft hier de gewenschte duidelijkheid; zij be-
paalt, dat, indien personen ,,scelden of twistenquot; over een
erf, men dat in den voorgenoemden rechtsdag, het ga-
ding, zal berechten, en dat „sullen sceyden seven die
naesten landenquot;. We zien dus, dat de gewone gang van
zaken is: de voorprocedure en de einduitspraak bij het

De bepaling luidt: „Item waert sake dat eenige personen tegens malcan-
der twisten off scelden om landt ende omme erve, gelegen binnen den banne
van Burchorn voorsz. dat nu voertaen een vryheyt ende een stede wesen
ende blyven sal, dat sal men in den voorgenoemden rechtsdagen (n.1. die
uit artikel 10, de gading) berechten, ende sullen sceyden seven die naesten
landen, die hoir landt seven jaer achtereen gebruyckt ende beseten hebben
voir eygen, dat is te weten, dat die seven ackeren sullen den achten be-
heeren. Daer elcken ackert ten minsten off houden sal een garslants; ende
uit elcken acker en sal niet meer wesen dan een man die daeran winnen
noch Verliesen en mach. Ende wie dat erve verliest ende in den onrechte
valt, die sal tegens ons verbeuren een boete van twee ende veertich scel-
lingen, ende sal daertoe betalen den costen van den sevenen by guetduncken
van onse scepenen. Ende dese voorsz. boeten ende costen die sal men be-
talen binnen den eersten veertich dagen nadat die seventuych gegaen isquot;.

gading en het tuigen en „sceydenquot; bij de zeven. Alle
zaken, waarin het gading bevoegd was, konden wel in
het raadhuis afgedaan worden, afgezien van de belang-
rijke zeventuigsprocedure, die bij geschillen over land
noodzakelijk was en op dit land zelf moest plaats vinden.

In het oud-Westfriesche Kennemerland vinden we het
gading dezelfde plaats innemen als in quot;Westfriesland.

In het handvest van Floris quot;Vaan Kennemerland
verleend in 1292, vinden we ook reeds het gading ge-
noemd in de bepaling „van den ghedinghequot;. Hierin
wordt bepaald, dat men gadingen dingen mag, waarin de
rechter, zoolang hij „sittet te rechtenequot; „niemandt bekla-
genquot; mag, noch over iemand rechten mag zonder klager
(Vergel. blz. 347). In het handvest van quot;Willem van Beieren
van 1415 leert de bepahng „van den Gadingquot; weinig
nieuws. Ieder jaar mag men „gadinghe dinghenquot;, terwijl
het overige van deze bepaling naar den inhoud gelijk is
aan die „van den ghedinghequot; in het handvest van Floris V.

In „Die Rechten, Cöstumen ende Usantien voor de
lage Vyerscharen van Kennemerlandt gebruycklijckequot;
vinden we in „die Kennemer rechtenquot; in de bepaling
„Van quot;Willekeur en maexelquot;quot;) het banding genoemd.

1)nbsp;Van Santen: Hantvesten van Kennemerlandt ende Kennemerghe-
volch, pag. ï.

In Heemskerk in het oud-Westfriesche Kennemerland had het gading
een ongewoon, althans blijkens het onderstaande een ongewoon lang leven.
Het „Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Oudhedenquot;, deel I, uitgeg.
1792, zegt op blz. 270 hiervan: „Ik moet hier nog aanmerken dat de zoge-
naamde band-ding onder Heemskerk nog plaats heeft. Deze bestaat in zeker
burgerrecht, zo het schijnt door de Graven aan de burgers verleend om een
gemeene werf te hebben, waarop de burgers op zekeren dag jaarlijksch ge-
roepen werden, om zelve te verschijnen, of gemagtigden te zenden op den
dingtol. Hier wordt de vierschaar gespannen onder den blauwen hemel, na
het oplezen der namen door den Secretaris. Aan alle burgers, welken hier
op eene verbeurte van 42 Kennemer schellingen moeten verschijnen, wordt
door den Schout gevraagd, of iemand iets van eenen anderen heeft te eischen.
Bijaldien iemand aldaar eenige belangen inbrengt, en er geen nadere be-
richten toe vereischt worden, wordt het vonnis terstond, zonderr eenige uit-
gesproken en onmiddellijk uitgevoerd.

Dat banding en gading hetzelfde zijn, merkte reeds
FockemaAndreae') op; we achten ons dus ont-
slagen van een bewijsvoering om dit aan te toonen. Te-
vens zal ieder, die de hieronder volgende gegevens over
het banding vergelijkt met die over het gading, spoedig
de gelijkheid opmerken. In de verhandeling, die onder
het opschrift „Van Willekeur en maexelquot; in „die Ken-
nemer Rechtenquot; is opgenomen, zien we, dat het banding
ééns per jaar gehouden werd. We merken dus op, dat in
Kennemerland één gading per jaar in een ga gehouden
werd, wat afwijkend is van hetgeen we in Westfriesland
waarnamen, waar er drie of vier per jaar gehouden wer-
den. De schout zal dit ding dingen, wat dus overeenkomt
met de West(f)linger rol van den schout op het gading,
zooals die blijkt uit het handvest van 1396 van hertog
Albrecht®) voor die van het baljuwschap Friesland (het
Westerbaljuwschap) ter opheffing van verschillende mis-
bruiken van zijn baljuwen, schouten en andere dienaren.
Daar leest men over het gading in artikel 10: „Onsen scou-
ten voerscr. niet meer dinghedage van buerrecht en besit-
ten en; sullen dan tot vier tyden des jaersquot;. De Kenne-
mer gegevens van het banding vervolgen dan met de eerste
„perijckelquot; (taak) van den schout, welke bestaat in het aan
alle huizen aankloppen en van ieder man „bysonderquot;
eischen, dat hij verschijnt, en wie „hemquot; niet verschijnt en
„adsumquot; zegt is in het banding twee en veertig schel-
lingen schuldig. Moet iemand noodzakelijk elders zijn,
dan laat de schout zich met een kwart of minder van de
boete „paeyenquot;, op voorwaarde echter, dat, zoo iemand
den afwezige „opeysschequot;, de schout de volle boete en
de partij „haer Rechtquot; zal blijven, juist alsof de afwezige
geen verlof verzocht zou hebben. Het banding, vervolgt

het artikel, is „ghesprotenquot; en heeft zijn „oorspronckquot; uit
het graafding en het hofding. Tot de competentie van
het ban ding behoorde het „Seventuygs ende Swaenhoutsquot;
recht en verder alle zaken, die „op 't voorbonne ghedon-
ghen werdtquot; (d.z. die zaken, die bij voorprocedure aan-
vangen) en wat voor of tegen „wedtquot; „uytgeboden
werdtquot;: als de „klachtequot; van den eischer „aenghedon-
ghenquot; werd en als de verweerder dingt daartegen „t'
sijnder instantiequot;.

Ook bij het Kennemer gading of banding hebben wij
te maken met een ongeboden ding. De benaming „ban-
dingquot; is verklaarbaar uit het feit, dat ban, ga en buur-
schap woorden voor hetzelfde begrip zijn'); „banquot; be-
teekent hier niet gebannen of geboden.

In het handvest van Willem II aan Haarlem'') ver-
leend, vinden we op dezelfde wijze als in het handvest
van Floris V voor Medemblik de gading vermeld, in het
artikel, dat tot aanhef heeft: „Praeterea in eodem oppido
constituta sunt tria judicia annualiaquot; etc.

Hoewel Waterland oud-Westfriesch land is, zoodat
men er het grootste gedeelte van de Westfriesche insti-
tuten kan terugvinden, evenals in Kennemerland, schijnt
er in tegenstelling tot Kennemerland het gading te ont-
breken. Enkele onderwerpen, die tot de gadingcompeten-
tie behooren en naar een zeventuig worden verwezen,
vindt men in de overeenkomst van het gemeene land
van Waterland van 1347 wel terug, maar van de voor-
procedure in een gading blijkt hier niets. In paragraaf VI
vinden we de „Landtuygequot; genoemd: „Voert van allen
lanttugen, dat sullen geven seven die naeste ackeren, die
daer mit recht toecomenquot;.

neemt niet weg, dat de andere quot;Westfriesche instituten
hier evengoed aanwezig waren; dit is echter een afwij-
king van de quot;Westfriesche structuur van de rechterlijke
organisatie in de gouwen quot;West(f)linge, Texla, Wiron en
Kennemerland.

Tot het gebied van het gading behoorde, zooals reeds
in het voorgaande werd gezegd, het swannotsrecht (huur-
recht), het zeventuigsrecht en alle andere zaken, die bij
„voor-bonnequot; werden aangevangen. quot;We merken dus op,
dat voor het swannotsrecht of burenrecht het gading het
centrale instituut was.

Het gading was gezien van het gezichtspunt van het
zeventuigsrecht de zitting voor de kennisneming van ge-
schillen in eersten aanleg en voor het geven van de eind-
beslissing. In het gading werd het geschil dan „te Gode
ende te zevenequot; verwezen, althans die geschillen die daar-
voor in aanmerking kwamen. Joosting somt in zijn
werk „Zeventuigsrechtquot;') op, welke geschillen dit alzoo

1)nbsp;Fockema Andreae zegt op blz. 378 van zijn 4den bundel bij-
dragen in een noot, naar aanleiding van het geen spoor vinden van recht-
spraak van asinga en geburen het volgende: „Sporen van Friesch recht en
Friesche organisatie blijven er intusschen genoeg. Als kenmerkend voorbeeld
•wijs ik slechts op art. i der overdracht van 1347 waar wordt voorgeschre-
ven „waart dat de heer eenig man aantege als van eenen vrede, dat dat
ontrechten sullen seven uyt de twaalve naaste burenquot;. Op blz. 65 van
denzelfden bundel bespreekt Fockema Andreae de zeven uit de twaalf
(tolva attha) welke tolva of attha „Koninges orkenenquot;, „Koningsgetuigenquot;
heetten. Klaarblijkelijk bedoelde Fockema Andreae dus te vergelijken
„seven uyt de twaalve naaste burenquot; en het in noot 9 op blz. 65 van
genoemden bundel behandelde. We lezen daar een zinsnede uit Weergeld
paragraaf 2 (zie Von Richthofen, Fries. Rechtsquellen, blz. 411). „Dat
hit wita schil die aesga deer hit mede betinged is ende dera tolva saun, hor
he se herich dan wrherichquot;.

Verdere litteratuur over het zeventuigsrecht doch van minder beteekenis
dan Joosting's werk vinden wa bij: Pols I, Inleiding, blz. XCIV e.v.
Beekman II, onder zeventuig, van Iterson „De historische ontwik-
keling van de rechten op den grond in de provincie Utrechtquot;, blz. 21/22.
Verder op verschillende blz. De Monte Ver Loren: „De historische ont-

1.nbsp;„wanneer er geschil was over grondeigendom, 't zij
bebouwd, 't zij onbebouwdquot;.

3.nbsp;„ter aanwijzing van 't land, waarover een noodweg
zou worden verleend, alsook over de al of niet
rechtmatigheid van een noodwegquot;.

4.nbsp;„wanneer de kooper verzet doet ten t'uutleggen van
custen (onbetaalde kooppenningen) en „wilde susti-
neren, dat het huys ofte lant beswaert soude wesen
met eenige lasten ofte accyenquot;.

5. „ter ontbinding van de (onder)huur, wanneer ge-
daagde, huurder van het land of erf, een gedeelte
ervan in onderhuur heeft uitgegevenquot;.

8.nbsp;„bij geschillen over 't geen in eene nalatenschap be-
hoort, en geschillen, bij boedelscheiding gerezen, 't
„heelenquot; en „deelenquot; „'t boeldinckquot;.

wikkeling van de begrippen Bezit en Eigendom in de landsheerlijke recht-
spraak over onroerend goed in Hollandquot;.

Ook Noordewier: „Nederduitsche regtsoudhedenquot;, blz. J7/58 deelt
over dit onderwerp iets mede. En Fruin: „Over waarheid, kenning en
zeventuigquot;, Verspreide Geschriften, deel VI, blz. 315. Voor het overige de
litteratuur bij deze schrijvers vermeld.

Het zeventuig, dat van land beslist, zijn zeven akkervertegenwoordigers;
dus het; komt aan op het begrip akker. Akker is een begrip uit de buur-
schapsorganisatie, zoodat het krachtens akkergerechtigheid optredende zeven-
tuig een buurschapsinstelling is.

Ter bepaling van het karakter van het zeventuig is dus van primair belang
de qualiteit der zeven tuigers, niet hun aantal. Ook in ander verband kan
zeventuig voorkomen, d.w.z. kan door zeven lieden tuig worden afgelegd:
als de qualiteit dezer zeven niet die is van akkergerechtigde, heeft dit zeven-
tuig niets te maken met het zeventuig in land- en dijkzaken. Wellicht zou
men dus mogen zeggen, dat waar in land- en dijkzaken het zeventuig voor-
komt er de buurschapsorganisatie de normale samenlevingsvorm was.

10.nbsp;„tot het taxeeren van schade, als eischer ghelt op
scaden winnen wilquot;.

11.nbsp;„tot het „schouwen eenre coorwondequot;, en „die won-
de korich te kennenquot;.

12.nbsp;„om uitspraak te doen over een anticht door den
graaf, wegens een vrede-brakequot;.

In het eene gadingsdistrict was er soms geschil met het
andere tusschen de onderwerpen, die naar het zeventuig
gingen. Hier hield het gading een bepaald onderwerp aan
zich, terwijl het elders naar het zeventuig verwezen werd.
Daarvan vermeldt Joosting ook een voorbeeld bij no.
10. In Grootebroek') stond uitdrukkelijk bepaald: „Ende
so wie ghelt op scaden winnen wil, die sal den rechter
gheven II scelling. Ende die rechter sal dien daghen ende
die sevenen des anderen daechs, ende den man daer men
tghelt op scade wint. Ende gheen scaed op scade te win-
nen eerst hoeffghelt betaelt is ende besloten mitten rechte
hoeffgelt ende scade die anclager te bedryven binnen
ses weken, ende die van buten te gheven den bode elcx
enen grootienquot;. In Enkhuizen was even uitdrukkelijk
vastgesteld: „Soe en sal men gheen scade by tuych wijn-
nenquot;, wat dus blijkbaar het tegenovergestelde van de
Grootebroeker bepaling was.

De beteekenis van het woord buren wordt door Joos-
ting niet scherp gepreciseerd, al vatte hij buren niet ge-
heel op in den modernen zin van het woord, zooals die
ook in het burgerlijk wetboek voorkomt. We lezen bv.:
„Wanneer er geschil was, wie eigenaar was van een stuk
land, wat in een boedel behoorde en wat niet, wat de
juiste grens was tusschen twee aangrenzende grondeigen-
dommen, enz. enz. werden de zeven naaste buren (landen
of drempelen) opgeroepen, om, ten overstaan van schout
en schepenen, te beslissen, wat in dezen recht was Iets

verder zegt hij, dat dus buren niet die enge beteekenis
van „naastgelandenquot; heeft, maar men er onder moet be-
grijpen „Landzaten, ten platten lande wonende, welke
het recht hadden om met Schout en azing te recht te
zitten, alsmede om op de gemeene werven hun buurstem
te geven, mits dat zij ook schot en bottingen betaalden
en dus noch Ridders noch Schildknapen warenquot;

Dit katste dan met een verwijzing naar R a d e m a-
k e rquot; Nu zijn we met deze ruime burenomschrijving
met veel verder, alhoewel in ieder geval het begrip van
het woord buren, zooals het Burgerlijke Wetboek dat
kent, in elk geval door J o o s t i n g is losgelaten. De ze-
ventuigsvorm kennen we in vele gedeelten van het Ka-
rolingische Westfriesland. Zoo vinden we in Oudewater
de seyensage en in de Thieler- en Bommelerwaard de
Kenninge. Ook in Utrecht vinden we de zeven terug,
zooals stukken betreffende Odijk (1337), Zuilen (1390)',
Tienhoven (1402), Kuilenburg (1447), ons leeren®).

In Midfriesland vinden we in het Westerlauwersche
Landrechtquot;) dat de aesga zeven koningsorkenen oproept
in het hemrik op het erf waarover geschil was, die ge-
tuigden wien het beste recht toekwam.

F r u i n is van meening, dat er een verschil was tus-
schen het zeventuigsrecht over dijkzaken en over land-
zaken. Dit verschil zoekt hij in het feit, dat in landzaken
beshssingen werden gegeven tusschen partijen, terwijl er
in dijkzaken geene partijen waren en niet de belangen
van een enkel persoon op het spel stonden, doch het aan-
wijzen van een stuk grond, waarop de dijklast moest
worden gelegd. De juistheid dezer opvatting schijnt mij
twijfelachtig. De vaststelling van een gemeenschapsbe-

lang, in casu een dijklast-vaststelling, moge dan al in
uiterlijkheden verschillen, n.1. in partij, doch innerlijk
kan ik er geen verschil in zien. Joosting^) maakt te-
recht geen onderscheid.

Primair was de toestand, zooals die door D e V r i e s
geschetst wordt in zijn Dijks- en Molenbestuur en dien hij
als volgt teekent: „Het Saksische landrecht hield het begin-
sel in, dat, waar dorpen aan het water lagen en een dijk
hadden, die ze tegen den vloed beschermde, ieder dorp
een deel van dien dijk tegen den vloed bevestigen moest.
Ditzelfde beginsel is ook in het Noorderkwartier het ge-
meene recht geweest. De verpHchting tot onderhoud
sproot alzoo voort uit de hgging onder des dijks bescher-
mingquot;. Werden verschillende dorpen door één dijk be-
schermd, dan droegen zij gemeenschappelijk de lasten.
Als verstoeling van de dijklasten kon plaats vinden over
verschillende dorpen, konden er ook geschillen rijzen.
Deze geschillen zijn zoodoende van specialen aard, daar
zij in het waterschapsrecht gegrond zijn. De procedure,
i.e. de zeventuigsprocedure, om deze geschillen op te los-
sen, was gelijk aan die welke in geschillen over land werd
gevolgd. Alleen de procedure handelde onder een spe-
ciale belichting, n.1, een waterschapsrechtelijk licht. Ook
hier vinden we dus, dat deze belichting een eenzijdige is.

Verschillen in de taak van het gäding in verschillende
dorpen noemden we reeds, In het eene gadingsdistrict
achtte men het nuttig dit onderdeel te verschuiven naar
een ander orgaan, in den kring van een ander gading zal
men dat niet zoo bezien hebben en zulk een onderdeel
in eigen gadingsboezem gehouden hebben. Een verschil
op dit punt zullen we in het volgende als voorbeeld van

2)nbsp;De Vries: Dijks- en Molenbest. blz. 114. D e( Vries verwijst hier
naar den Saksenspiegel II cap. 56. Hij heeft in zijn werk steeds den zonder-
lingen term gebruikt Holland's Noorderkwartier om het Westfriesche gebied
van de provincie Noordholland ten Noorden van het Noordzeekanaal aan
te duiden.

dit verschijnsel bezien. Alvorens hiertoe over te gaan
zullen we het voorkomen van delegatie van de gadings-
competentie naar lagere organen beschouwen. In een
reeds genoemde Enkhuizer') bepaling wordt vermeld:

tuyghenquot; zullen in het raadhuis gehouden worden. Het
„buerrechtquot; moet hier verstaan worden als het „buer-
rechtquot; in engen zin, wat klaarblijkelijk om redenen van
practischen aard was losgemaakt van het „buerrechtquot; in
ruimen zin, dat in Enkhuizen evenals in andere plaatsen
ter behandeling van het gading stond. In Enkhuizen ken-
de men drie van zulke jaarlijksche rechten, oftewel drie-
maal vond het „buerrechtquot; in ruimen zin'), het gading,
plaats. Van het „buerrechtquot; in engen zin heette het: „die
sal men doen alst recht isquot;, m.a.w. hier is men dus ook
vrij van de vaste data, waaraan het gading gebonden was.
Het keurenboek van de stede Wijdenes en Oosterleek
leert, dat om de veertien dagen het „buurregtquot; in engen
zin gehouden werd.

De competentie van deze huurrechten in engen zin laat
zich niet gemakkelijk vaststellen. Het is duidelijk, dat de
kleine zaken tot de huurrecht-competentie behoorden,
doch in dit opzicht is er plaatselijk verschil. In de eene
plaats zal het gading dit aan de huurrechten in engen
zin overlaten, in andere dat; een verscheidenheid op dit
gebied is bijna een grondbeginsel van de verschillende
huurrechten in engen zin. Evenzoo is een verscheidenheid
in samenstelling mogelijk. Het geldende beginsel bij de
samenstelling is te leeren uit een vergelijking tusschen
eene Schellinkhouter en eene Grootebroeker bepaling. In
het Schellinkhouter keurenboek lezen we in de bepaling ')
over de „uutrekeninge der radenquot;, dat de raden ieder

jaar „uutrekeninge duenquot; zullen voor schepenen en buren.
De „uutrekeningequot; zal aangekondigd worden in de kerk
en dan zullen de buren uitgenoodigd worden om te
komen. De Grootebroeker bepaling „Der raden reken-
scap te doenquot; levert het materiaal voor een vergelijking.
In het keurenboek van Grootebroek wordt bepaald, dat
de „burgemeistersquot; of raden rekening zullen doen bij het
„sceidenquot; uit hunne „offitienquot; hetzij „voer den meren-
deel van X die rijcsten en voer trechtquot; hetzij „opt naeste
buierrechts dach daernaquot;. In verband met de Schellink-
houter bepaling is duidelijk, dat we in dezen buurrechts-
dag de gewone gading hebben te zien. In Schelhnkhout
was een „uutrekeningequot; voor het gading de gewone gang
van zaken, naar we weten uit het aankondigen in de kerk
en uitnoodigen van de buren. Het gading kwam dus in
haar gewonen vorm bijeen en waarschijnlijk op den daar-
toe gebruikelijken dag. Ook is duidelijk, dat we in Schel-
linkhout dus niet te doen hebben met een delegatie van
eenig ander college door of uit het gading. De „naeste
buierrechts dachquot; van het keurenboek van Grootebroek
is eveneens het naaste gading, hier dus „buierrechtquot; in
den ruimen zin van het woord gebruikt als hoedanig,
zooals in het voorgaande reeds gezegd werd, veelal het
gading werd aangeduid. Nu zou het feit, dat we uit het
bovenstaande leeren betreffende Schellinkhout, dat de
geldelijke verantwoording aan het gading zelf werd ge-
daan en niet aan eenig lager orgaan, weinig belangwek-
kend zijn, als de Grootebroeker bepaling niet een af-
wijkend beeld gaf. Eischt de Schelhnkhouter bepahng
zonder meer een opkomst van de gadingsplichtigen in
geval van „uutrekeningequot;, de Grootebroeker bepaling
stelt het facultatief; of „rekenscapquot; in het gading of voor
schepenen en tien rijkdommen. Waarschijnlijk kan men
in de schepenen en tien rijkdommen het buurgerecht in

engen zin zien. In Grootebroek hebben het college van
schepenen en tien gedelegeerde rijkdommen op dit punt
veel overgenomen van wat tot de competentie van het
gading behoort, ondertusschen in tegenstelling met Schel-
linkhout, dat blijkens deze bepaling op dit punt geen
competentieafschuiving van het gading kende. Het col-
lege van schout en schepenen, noch het gading, noch de
vroedschap of raad (immers juist de „burgemeistersquot; of
raden moesten hun financieel beheer verantwoorden aan
gading of schepenen en rijkdommen) kunnen met deze
schepenen en tien rijkdommen bedoeld zijn. Het is dus
ondenkbaar, dat we in deze schepenen' en tien rijkdom-
men nog een ander college zouden kunnen zien dan het
buurgerecht in engen zin. Het verband met het buurge-
recht in ruimen zin, het gading, is duidelijk in de Groo-
tebroeker bepaling. Ook is in de Grootebroeker bepaling
duidelijk, dat dit buurgerecht in engen zin niet gebonden
was aan de vier of drie aanvangsdagen van het gading.
Dit komt overeen met de bepaling uit het keurenboek
van Enkhuizen en met die van het keurenboek van Wij-
denes en Oosterleek over het buurgerecht in engen zin.
Immers in die bepalingen blijkt, dat de rechtsdagen van
het buurgerecht in engen zin ook niet samenvielen met
de paar data voor het buurgerecht in ruimen zin, het
gading.

Kunnen we dus aan de hand van de Grootebroeker
bepaling met vrij groote zekerheid vaststellen, hoe de
samenstelling van de buurgerechten in engen zin gemeen-
lijk geweest zal zijn, toch mag men er geen algemeen gel-
denden regel uit afleiden. Integendeel, daar een vergelij-
king van de Schellinkhouter en Grootebroeker bepaling
een verschil toont tusschen de competentie van het gading,
die in Schellinkhout de „uutrekeningequot; zonder meer in
eigen boezem van het gading omvat en dit in Groote-
broek ook voor het buurgerecht in engen zin kan geschie-

den, dient men voorzichtig te zijn. Het is aannemehjk,
dat ook elders in Westfriesland de buurgerechten in engen
zin eenzelfde samenstelhngswijze hadden, die dezelfde
kentrekken had als de samensteUing in Grootebroek,
doch dat er in iedere plaats een gelijk aantal rijkdommen
in het buurgerecht in engen zin zitting gehad zou hebben,
is onwaarschijnlijk, daar niet in alle plaatsen het aantal
rijkdommen gelijk was. Een overdracht van de gadings-
competentie aan de buurgerechten in engen zin vond
plaats, doch, zooals een vergelijking van bovengenoemde
artikelen reeds leerde, heerschte op dit punt allerminst
overeenstemming. Het blijft onzeker, wat nu aan de
buurgerechten in engen zin overgedragen was; in de be-
paling van het keurenboek van Wijdenes en Oosterleek
van „Rekeningh van de Arme Voogden en kerkmeestersquot;,
die hun rekening moesten doen voor het gerecht, kan men
in dit gerecht hetzij het gading of buurgerecht in engen
zin lezen. Daar men bovendien ook nog het college van
schout en schepenen als gerecht aanduidt, doemen er
reeds drie mogelijke beteekenissen op, zoodat de onzeker-
heid nog verhoogd wordt. Op sommige plaatsen lijkt de
beteekenis van gerecht als buurgerecht in engen zin waar-
schijnlijk, maar toch zullen hier deze waarschijnlijkheden
verder terzijde gelaten worden.

Wat zonder waarschijnlijkheid doch met zekerheid tot
de competentie van het buurgerecht in engen zin blijft
behooren, is weinig. Dit weinige vormt daarenboven een
verkeerd beeld; een onvolledig beeld is een verkeerd
beeld. Toch leek het mij beter een verkeerd beeld te geven
dan een volledig, waarvoor we ons te veel in waarschijn-
lijkheidstheorieën zouden moeten verdiepen.

en Oosterleektot de competentie van het buurgerecht
in engen zin het bepaalde in het keurenboek van Groo-
tebroek in de bepaling „Voert recht poerterscap opseggen
salquot;. Hij, die zijn poorterschap „quijtquot; wil schelden, moet
dit doen in een „buierrecht voort gherechtequot;. Voor alle
„voerlydequot; schuld en „verscenen scotquot; dient hij een borg
te stellen op straffe van drie ponden. Bij een niet naleven
van deze voorschriften „so soude hy noch poerter bly-
venquot;. Blijkens de bepalingin hetzelfde keurenboek, die
het opschrift draagt: „Poerterscap quijtsceltquot;, dient hij,
die zijn poorterschap teniet gedaan wil zien, aan de
kerk één pond en aan den rechter twee ponden te geven,
nog afgezien van andere „kuerenquot;. Bij een nieuwe aan-
vrage van het poorterschap hoeft hij, die binnen een jaar
voordien zijn poorterschap eerst „quijtquot; gescholden heeft,
geen nieuwe „inganckquot; te betalen. Wat de „inganckquot; alzoo
omvatte, toont ons de bepaling „Wie poorterscap be-
geertquot;, eveneens van het Grootebroeker keurenboek.
Hierin worden genoemd één pond voor „tgerechtquot;, dit-
maal onder gerecht het buurgerecht in engen zin te ver-
staan, wat ons de in het voorgaande weergegeven bepa-
lingen aantoonen, een ander gerecht komt hier niet ter
sprake, te betalen door hem of zijn gemachtigde. Verder
diende de candidaat aan iedere kerk in Grootebroek een
half pond, den rechter vijf schellingen en den stedebode
en den stedeklerk ieder een „out botgenquot; te betalen.
Veertien dagen lang zal verder de candidaatpoorter in

1)nbsp;Keurenboek van Wijdenes en Oosterleek fol. 6. Deze bepaling luidt-
„Poort Regt Quijtschelden. Wie sijn Poortregt quijt wil schelden, die sal dat
doen met Buurregt voor den geregte, en voor alle verleijde schulden Borge
setten, op d Boete van drie pont, en deede hij dus niet soo soude hij nogh
Poorter bhjven ende waer daer geen Regt soo soude hij dat doen op eL
Sondagh onder Ambagtquot;.nbsp;^

4)nbsp;Pols II, blz. 251 Deze bepaling luidt: „Ende so wie XIIII daghen
woent bmnen onser vryhe.t van Broeck, die sal poerter worden in Broeck.
ende hy sal voldoen den kercke ende dat rechte, by III pont, als anderen

Grootebroek moeten wonen, zonder dat hij poorter van
Grootebroek is. Dit komt dus overeen met den termijn,
die de bepahng van het huurrecht in het keurenboek van
Wijdenes en Oosterleek tusschen twee zittingsdagen van
het buurgerecht in engen zin( stelde, n.1. veertien dagen.
In den eenen zittingsdag van het buurgerecht in engen
zin moest het poorterschap aangevraagd worden en bij
de daaropvolgende zitting na veertien dagen, als de zit-
tinghebbenden ter „kueren ghaenquot; en hem als poorter
aannamen, dan diende de aangenomene, als „anderen
kueren ghaenquot; d.i. ter zitting van het buurgerecht in
engen zin verschijnen, aan de financieele eischen te vol-
doen. Het eerste jaar van een nieuw-verworven poorter-
schap zijn in Grootebroek „cost en oncostquot;die gemaakt
worden „bij hulpe van den rechterquot;, voor rekening van
den nieuwen poorter. Is men echter eenmaal poorter van
Grootebroek''), dan blijft men dat tenminste drie jaar
lang, en men moet bij een opzegging van het poorterschap
binnen deze drie jaren tien Philipsguldens betalen en
borgen stellen in Grootebroek, op wie de burgemeesters
desnoods „scotquot; kunnen „verhalen of voersienquot;. Hier
vinden we dus het buurgerecht in engen zin bevoegd voor
een belangrijk onderwerp, welke competentie trouwens
in overeenstemming is met de bepahngen over dit onder-
werp, in het keurenboek van Wijdenes en Oosterleek van
1623. Klaarblijkelijk behoorde dit onderwerp gewoonlijk
tot de bevoegdheid van de buurgerechten in engen zin.
Het moet echter niet onmogelijk geacht worden, dat elders
het gading dit onderwerp in eigen boezem gehouden
heeft').

kueren ghaen. Ende binnen XIII daghen moet hy poerter worden off by
raden moede sitten. Als hy poerter is, sal hy gheven al dat daertoe staetquot;.

3)nbsp;Ter vergelijking van de opzegging van het poorterschap diene para-
graaf XXVI van de „overeendrachtquot; van het gemeene land van Waterland
van 1347. Deze luidt als volgt: „Voert als een man syn buerscap op geven wil,

In het SchelHnkhouter keurenboek vinden we het buur-
gerecht in engen zin klaarbhjkeUjk als „poirtrechtquot; ge-
noemd in het artikel„Van III jaer poirter te blyven,
ende zyn mganckquot;. Dit naamsverschil duidt niet op een
essentieel verschil, want tusschen de benaming poorter
vinden we in de keurenboeken van de open steden de
termen buren, huurrecht, etc. gebruikt als vóór een even-
tueele stadrechtverleening. Alleen heetten na de door-
voering van de stadrechtverleeningspolitiek de buren
tevens poorters en was klaarblijkelijk, met een specialen
vorm in Schellinkhout, het buurgerecht tot „poirtrechtquot;
geworden.

Van een vervlakking in de standen of in den bestuurs-
vorm was geen sprake, men zou zelfs kunnen zeggen, dat
de stadrechtverleeningspohtiek tot een sterkere legalisee-
ring van de bestaande verhoudingen leidde. Zoover deze
politiek aanleiding was tot het invoeren van nieuwe
namen, was ze voor den rechtshistoricus lastig; doch de
buur-poorter, de rijkdompoorter, de geërfde-poorter zal
het belangrijker gevonden hebben, dat de oude instituten
bleven bestaan, die nu nog bovendien geschikt werden
om met nieuwe namen opgesierd te worden. De came-
leon-achtige naamswisselingen voor eenzelfde begrip zijn
echter minder verwarrend dan wel op het eerste gezicht
schijnt. Vergelijking brengt hier vrijwel zonder uitzon-
dering de verlangde duidelijkheid.

De laatste SchelHnkhouter bepahng') toont ons, dat
dit „poirtrechtquot; door de raden werd gedaan, n.1. ,',voir
die tijt dat die raden van der poirtrecht mogen warenquot;.
Wel dienen we in het oog te houden, dat de raden of

dat sal hi doen des Sonnendaegs op den kerchove, voer synen dagelickschen
Rechter, ten anderen bode sal hi opgeven; maer coemt daer eenich man die
daer op claget dan sal hi borge setten vol te doen, mit recht ofte mit ghelde,
en al effen geneet sal hi syn buerscap opgeven, ist dat hy borge setten
mach . \ a n M i e r i s II, blz. 736, S o e t e b o o m: Soetstemmende
Zwaane van Waterland, 1702.

burgemeesters in Schellinkhout met de behandeling van
de poorterschapsverwerving belast waren, met een niet
blijkende maar toch niet onmogelijke uitsluiting van een
ander gedeelte van de rijkdommen. Deze mogelijke uit-
sluiting wordt begrijpelijk in verband, met de Schellink-
houter bepaling „Dat die scout procuratie setten machquot;,
waarin de schout het recht blijkt te hebben een raad of
schepen „machtichquot; te maken om zoo dikwijls als „hem
genoechtquot; o.a. „dat buyrrecht up te settenquot;. In dit laat-
ste geval hebben we te doen met „buyrrechtquot; in engen zin,
doch waarbij blijkens de Grootebroeker bepaling in ieder
geval de rijksten betrokken waren. Op grond van deze
wetenschap zou men dus voor Schellinkhout kunnen ver-
onderstellen, dat „buyrrechtquot; en „poirtrechtquot; niet het-
zelfde waren, hoewel het geval waarin het „poirtrechtquot;
wordt genoemd, typisch tot de competentie van het „buyr-
rechtquot; in engen zin behoorde, hetgeen de keurenboeken van
Grootebroek en van Wijdenes en Oosterleek leerden. Het
is dan ook hoogst onwaarschijnlijk, dat er in Schellink-
hout met „der stede poirtrechtquot; een ander college bedoeld
zou zijn dan met „buyrrechtquot;, doch uitsluiten mogen we
de mogelijkheid van het bestaan van een „poirtrechtquot;-
college toch niet geheel en al. Mogelijk zouden we uit de
Schellinkhouter zinsnede „dat gastrecht te houden ende
dat buyrrecht up te setten ende alle pantrecht te doen
ende alle scouwen te doenquot; mogen afleiden, dat de com-
petentie van het buurgerecht in engen zin het gastrecht,
het schouwen en het pandrecht omvatte. Een opmerke-
lijke aanwijzing in die richting vormt wel het feit, dat
eenige gevallen van geschillen over pand tot de compe-
tentie van, het gading behoorden en daartoe ook bleven
behooren, zoodat het zelfs waarschijnlijk wordt, dat de
lichtere pandgeschillen overgedragen zijn aan een lager
college, in casu het buurgerecht in engen zin. Ook de
Enkhuizer combinatie „buerrecht en gastrecht......

anders dan van seventuyghen» versterkt deze aanwijzing
nog. In Wijdenes en Oosterleek was cr blijkens de keuren
van 1623 een verschil tusschen de tijdstippen van de
gerechtsdagen van het gastrecht') en die van het huur-
recht ). Het gastrecht werd gehouden op Woensdag en
Vrijdag voor den middag en het huurrecht op Woensdag
om de veertien dagen na den middag. Deze gegevens uit
het keurenboek van Wijdenes en Oosterleek schijnen te
wijzen op een verschil. Toch mag men niet het bestaan
van zulk een verschil aannemen; om dit bestaan te be-
wijzen zou men dienen aan te toonen, dat we te doen
hadden met een verschil in rechtsprekenden in gastrecht
en huurrecht. Blijkt er in de rechtsprekenden geen ver-
schil aanwijsbaar te zijn, dan zouden we dus splitsing in
zaken en niet in rechters moeten bewijzen.

Uit het voorgaande, betreffende het huurrecht in engen
zm, is gebleken, dat er op dit punt groote onzekerheid
bestaat; het onderwerp is intusschen niet van bijzonder
belang.

Uit het behandelde zal duidelijk geworden zijn, dat het
gading het centrale lichaam was in de Westfriesche gaën.
Het gading was èn de eerste grondslag van de West-
friesche buurverhoudingen èn tevens de neerslag er van;
de buurschapsverhouding werd gewaarborgd door het
gading en de buurschapsverhouding uitte zich in geen
enkel instituut zoo duidelijk als juist in het gading.

Over het graafding spraken we reeds zijdelings in het
Hoofdstuk II, § 2 D, waar we het go behandelden. We
vermeldden daar namelijk den „ordinacioquot; van keizer

I) Keurenboek van Wijdenes en Oosterleek fol. 6 „Gastreetquot;
2} Idem fol. 10 „van 't Buurregtquot;.

Frederik Barbarossa tusschen den graaf van Holland en
den bisschop van Utrecht van 1165 In dit handvest
wordt met betrekking tot Westfriesland gesproken van
de „justicias comitatusquot;, het graafding. De graaf en de
bisschop zullen een onder hen staanden graaf benoemen
„qui vices eorum gerat in predicto comitatuquot;. In Mei
zullen de graaf van Holland en de bisschop van Utrecht
zelf in het land komen, vergezeld van ongeveer een der-
tigtal ridders, elk van hen beiden met een gelijk aantal.
Van hun werkzaamheden buiten de rechtspraak vermel-
den we, dat ze blijkens dit handvest zullen verdeelen
„omnes redditus curtium, ad comitatum pertinentium et
omnia commoda et emolumenta, qui de de comitatu vel
de judiciis comitatus provenerint; equaliter impartientur
dampna et defectus comitatus et separatim utercue in
hospicio suo faciet et ordinabunt officia suaquot;.

Hiermede hebben we de omstandigheid leeren kennen,
dat het graafding ook vóór de verovering in Westfries-
land bestond. Dit was te verwachten,, daar dit in over-
eenstemming was met de aanwezigheid van het graafding
in de rechterlijke organisatie van Midfriesland, zoodat
we kunnen aannemen, dat dit in de structuur van het
Friesche rechtsleven thuishoordeHet was na deze ver-
melding van vóór 1289 te verwachten, dat we na de
verovering dit instituut wel opnieuw in de bronnen van
de Westfriesche rechtsgeschiedenis vermeld zouden vin-
den. In het landrecht aan de Westfriezen in 1310 ver-
leend, wordt dan ook vrij uitvoerig over het graafding
gesproken. We lezen in dit landrecht, dat 's graven
schouten en schepenen het „Grafgedingequot; zullen bannen
op Maandag, Dinsdag en Woensdag na „St. Pontiaenquot;
(14 Januari) „totter wisen ende rechtenequot; Donderdag,
Vrijdags en Zaterdags „na der bannequot;.

De graaf zelf zal er aanwezig zijn en hij zal daar den
klager „rechten naar Kennemerrecht en „Scependomquot;.
Het woord „scependomquot; wordt in het Kennemerland-
recht, althans bij v a n S a n t e n, geschreven als „Sche-
pendoemquot;. „Schependoemquot; is dus duidelijk, n.1. schepe-
nenvonnis, wat verklaart waarom en in dezelfde bepaling
uitdrukkelijk gesproken wordt van de aanwezigheid van
schout en schepenen op het graafding. Zoowel F o c k e-
maAndreae')alsRendorp') lezen in „schepen-
doemquot; deze beteekenis.

Als de graaf niet binnenslands is of „mit soe groete
onlede begrepenquot; zou zijn binnen het land, dat hij het
graafding niet zou kunnen houden, dan mocht hij het
gt;5 verleggen tot tusschen St. Pontiaen en „vasten avontquot;
naar „een weke, die open daghen haddequot;. Was ook dit
niet mogelijk dan zou hij het kunnen „verleggenquot; na den
achttienden dag „van Paeschen in een weke van open
daghenquot;, opdat het graafding zou kunnen doorgaan
„ende dat te bannen als voerscreven isquot;.

Wanneer de graaf het graafding persoonlijk heeft be-
gonnen, dan mag hij in zijn plaats een „vryen Edelmanquot;
stellen, die tevens ridder is, om „dat Grafgedinghe te
volle te dinghenequot;. Zou de graaf op de genoemde tijden
het graafding niet houden, dan mag men na Pinksteren
zijn „ghewedde boeten, die men pleghet te houden in 't
Grafghedingequot; in panden „joff sy verbeurt warenquot;.

De graaf mag dan kiezen, of hij deze'honderd pond
wil hebben, waardoor de „ongheweddequot; boeten „quijttequot;
zijn, óf de „ongheweddequot; boeten die in het graafding
„gecomen synquot;. De honderd pond moet betaald worden
(als de graaf die kiest) „als men plach te ghelden in 't

grafgedingequot;. De aanleiding voor den graaf, om de
„ongheweddequot; boeten te kiezen zal de som van het boete
bedrag geweest zijn, die grooter dan de honderd pond
kon zijn.

Van de „ongheweddequot; boeten spreekt een andere bepa-
ling van het landrecht, diq zegt, dat de rechter niemand
mag panden voor „ongheweddequot; boeten, „die van den
ghedinghe roerenquot;, maar moet wachten („beydenquot;) tot
het graafding en ze aldaar „verwinnenquot; „als recht isquot;.
„Ghedinghequot; moeten we lezen als gading; want de voor-
afgaande bepaling zegt, dat men alle jaren „gadinghe
dinghenquot; mag. We zullen de schrijfwijze „ghedinghequot;
wellicht aan een copiist te wijten hebben. Zou er echter
met „ghedinghequot; geen „gadinghequot; bedoeld zijn, dan zou
de bepaling over „onghewedde (daar blijkens vergelijking
met den tekst van het landrecht van Kennemerland, het
afschrift van Van Mieris van het Westfriesche
landrecht ook onjuist is boete, die van den ghedinghe
roerenquot; zinloos worden.

Daar het Westfriesche landrecht van 1310 een af-
schrift was van het Kennemer landrecht van 1292 is
het dus duidelijk, dat de bepalingen van dit Kennemer
landrecht ons geen nieuws kunnen leeren.

Alvorens tot een tweede charter betreffende het graaf-
ding in Kennemerland, dat als oud-Westfriesch gebied
gemeenlijk de Friesche instellingen zuiver heeft bewaard,
over te gaan, willen we vermelden, dat FockemaAn-
d r e a e in Kennemerland het graafding en het banding
vereenzelvigd heeft hij spreekt n.1. van „dit graven- of

1)nbsp;Van Mieris heeft „om ghewedde boetequot;, het Kennemer landrecht
(Van Santen, blz. 4) heeft „om onghewedde boetequot;, uiteraard is het
laatste de juiste lezing, daar in de lezing van van Mieris de bepaling
zinloos wordt.

3)nbsp;We lezen op blz. 368 van Fockema Andreae's IVde bundel
Bijdragen: „Wij zullen ons wel niet vergissen, wanneer wij dit graven — of
banding in verband brengen met het in Friesland eveneens eenmaal 's jaars

bandingquot;. De oorzaak van deze vergissing ligt waarschijn-
lijk in de omstandigheid, dat men in Kennemerland de ga-
dingen ook éénmaal per jaar hield. Het ga- of banding
werd echter banne- of gagewijs gehouden, terwijl het
graafding voor het geheele go gehouden werd. Men had
b.v. de gadingen van de verschillende bannen van het
Drechtingher ambacht drie a viermaal per jaar, terwijl
voor pheel Westflinge, dus voor alle vier ambachten
van dit go, één graafding werd gehouden. In Westfries-
land zijn door het grootere aantal gadingen alleen reeds
verwarringen tusschen het gading en het graafding uit-
gesloten; in Kennemerland was dit blijkens het boven-
staande niet het geval. Men onderscheide echter één om-
standigheid als richtsnoer, n.l. gadingen werden er in
Kennemerland (evenals in Westfriesland) bansgewijs ge-
houden, graafdingen vonden echter voor Kennemerland
als geheel plaats.

In een handvest van hertog Willem aan zijn „goede
ghemeene huys-luyden van Kennemerlandt ende Kenne-
mervolghquot; van 3 April 1415 ') vinden we een verleening
van rechten, die we waarschijnlijk als een vernieuwing
van het Kennemer landrecht van 1292 kunnen beschou-
wen. Deze indruk wordt gewekt door den inhoud van
dit handvest, die zoowel in volgorde van de artikelen

gehouden graafding en het dus beschouwen als van Friesche oorsprongquot; Od
de volgende bladzijde 369 vinden we het volgende gezegd: „Wel vinden J]
m later tijd een ander gerecht onder den naam bandingh, dat wordt afgeleid
van het graefdinghe ende hofdinghequot;, maar het is geen gravengerecht meer
het wordt gehouden door den schout in en voor het schoutambtquot; Hier heeft
Fockema Andreae zich klaarblijkelijk laten leiden door het woord ban
dat inderdaad elders zonder gevaar gemeenlijk in verband gebracht kan
worden met bannen, den ban leggen enz. (wat ondertusschen ook niet alleen
op het graafding geschiedde); in Westfriesland diene men in het oog te
houden, dat ban = dorp, wat al evenzeer geldt voor de oud-Westfriesche
streken. F o c k e m a A n d r e a e heeft klaarblijkelijk gedacht, dat het graaf-
ding tenslotte een banding werd, terwijl het graafding en het banding geheel
verschillende m^ituten waren, een omstandigheid, die de schrijver wel on-
derkende voor Westfriesland (dezelfde bundel, blz. 378) zonder dat het hem
behoedde voor de 0.1. onjuiste opvatting, van het Kennemer graafding.
i) Van Santen, blz. 28.

als wat den inhoud van de bepalingen betreft, nagenoeg
gelijk is aan hetgeen in het landrecht van 1292 bepaald
werd. Wat er in dit handvest van het graafding gezegd
wordt is dan ook vrijwel gelijk aan het reeds behandelde
uit het landrecht van 1292. Een enkele aanvulling in de
bepalingen betreffende het graafding willen we vermel-
den. We lezen hier, dat het Kennemer graafding „tot
Haerlem of tot Egmondenquot; gehouden werd.

In de „Rechten, Costumen en Ordonnantiën der lage
Vyerscharen van Kennemerlandtquot;(„Die Kennemer
Rechtenquot;) vinden we betreffende het graafding een op-
merkelijke zinsnede: „Welck voorsz. bandinghe ghespro-
ten es/ende sijn oorspronck heeft uyt den Graefdinghe
of Hofdinghe''. In het voorgaande hebben we reeds met
de verhouding tusschen het gading en het graafding
kennis gemaakt, wat betreft de „ongheweddequot; boeten,
welke verhouding we hier, meer algemeen, aangegeven
vinden. Ook merken we op, dat het graafding naast de
gewone benaming van graafding ook den naam hofding
droeg, wat vooral van belang is, als we de Midfriesche
gegevens zullen bezien.

Een voorbeeld van een graafding in Kennemerland
kunnen we mogelijk zien in de plaatsaanduiding in de
uitspraak over de misdrijven (n.1. hun strijd voor gravin
Jacoba) van de Kennemers gegeven op 24 Juli 1426^).
In den aanhef van dit „seggenquot; lezen we: „Dit is alsulc
seggen, als in yegenwoirdicheit myns genadichs Heeren

1)nbsp;Van Santen, blz. 208. Bij van Santen blijkt niet wat deze
„Kennemer rechtenquot; nu eigenlijk zijn. Het grootste deel van de bepalingen
is gewoon van vorm en inhoud, zooals we ze ook in de keurenboeken
vinden. Een enkele is echter schijnbaar minder gelukkig geplaatst in deze
rechten, daar de inhoud voor een verzameling keuren zonderling is. Zoo
geeft b.v. de bepaling „Van willekeur ende maexelquot; een dingtaal over dit
onderwerp. De aanwezigheid van dit soort „bepalingenquot; zou er op kunnen
wijzen, dat het oorspronkelijke keurental vermeerderd of bewerkt is door
een praktizijn tot diens eigen genoegen. Dit beschouwe men als een ver-
moeden, een speciaal onderzoek zou er de juistheid van moeten bewijzen.

van Bourpndien wtgesproken, ende geseecht wert buten
Hatrlem by den Ziekerlude in yegenwoirdicheyt der
Kennemerenquot; ).

Gosses') was in verband met een speciaal soort
graafdmg, het botting, van meening, dat de graaf wel
„heel vroeg opgehouden heeft dezen rechtersplicht per-
soonlijk te vervullen: geen enkele geschiedbron doet hem
ons meer in die functie werkzaam kennenquot;. Met betrek-
king tot het botting heeft Gosses wellicht gelijk, met
betrekking tot het gewone graafding niet. Het begrip
vroeg is mm of meer vaag. Met betrekking tot het spe-
ciale graafding, het botting, kan G o s s e s gelijk hebben,
hoewel ook dat nog niet bewezen is.

De plaats, waar behalve dit „seggenquot; voor de Ken-
nemers ook andere „seggensquot; gegeven zijn, is mogelijk
van belang om vast te kunnen stellen wat er op bepaalde
graafdingen gedaan werd. Zoo deze methode houdbaar
zou zijn, zou een speciaal onderzoek in die richting resul-
taten op kunnen leveren.

Een bepaling betreffende den baljuw, dat deze geen
„keveskintquot; zal zijn, gaat in het Westfriesche landrecht
van 1310 en in dat van Kennemerland van 1292 vooraf
aan de bepalingen over het graafding. Dit wekt onwille-
keurig den indruk alsof met den vrijen edelman, die ridder
IS en op het graafding den graaf zal kunnen vervangen
ook of voornamelijk de baljuw bedoeld zal zijn. De om-
standigheid, dat in de Kennemer rechtsbronnen het hof-
ding en het graafding uitdrukkelijk als synoniem worden
aangeduid, opent een mogelijkheid om het graafding juister
te onderkennen. We lezen in andere Kennemerbronnen van
het „Baillius Hofdingequot;. De Kennemers zullen geen boete
verbeuren met „wantalenquot;, behalve als zij „overquot; een
vonnis „dingedequot; „ende oock mede uytgeseyt onse Bail-

lius Hofdingequot; Hierin blijkt duidelijk, dat de baljuw
de plaats van den graaf kon innemen op het graafding;
de baljuw trad dan niet op met zijn mannen, doch deed
recht naar „schependoemquot; en „niet naar mannen wij-
zingequot;, zooals FockemaAndreae') reeds opmerk-
te. De baljuw was dan als vertegenwoordiger van den
graaf aanwezig en zijn rol als vertegenwoordiger van den
graaf schijnt op den duur de gewone toestand te zijn ge-
worden, zoodat het graafding een „Baillius Hofdingequot;
werd. We merken dus uitdrukkelijk op, dat de rol van
den baljuw op het graafding als vertegenwoordiger van
den graaf niets te maken had met zijn gewone taak van
rechtspraak met „mannenquot;.

In het Westfriesche landrecht van 1310 en het Ken-
nemer van 1292 wordt gesproken van het botting. We
lezen in het eerste charter, dat de Friezen twee jaren
lang vrij zullen zijn van botting en het het derde jaar
zullen „gheldenquot;. FockemaAndreae onderscheid-
de voor Midfriesland het graafding in het gewone graaf-
ding en in het „bodthingquot; Het graafding mocht daar
om de vier jaar een bodthing zijn. Het verband tusschen
het Midfriesche bodthing en de Westfriesche belasting-
bottinge (die wegens onze onbekendheid met de heffing,
niet in Hoofdstuk VI, § 2 besproken werd), legde
Fockema Andreae in een verhandeling getiteld
„De bottingequot; *). Daar deze verhandeling voor de kennis
van het graafding in de speciale schakeering van botting
zoo uitermate belangrijk is, deelen we het een en ander
er uit mede. De schrijver begint met te vermelden wat
men voor het graafschap Holland en de heerlijkheid
Westfriesland van het botting (als belasting) vermeld
vindt. Voor het oud-Westfriesche Kennemerland wordt

behalve de beide vermelde bronnen, n.1. het landrecht
van 1292 en het handvest van 1415, tevens nog gewezen
op een post in de rekeningen van de grafelijkheid van
1343, waar het innen van het botting voor dat jaar ver-
meld wordt, terwijl deze vermelding niet in de rekeningen
over 1344 en 1345 aangetroffen wordt. Fockema
Andreae wijst er op, dat dus de inning geschiedde
volgens de vastgestelde regels, n.1. twee jaar vrij van het
hottingbetalen, het derde niet. Later schijnt in Kennemer-
land of in een gedeelte daarvan de heffing van het bot-
ting veranderd te zijn; in Nieuwerkerk en Rietwijk n.1.
werd het tot een jaarlijkschen last en in quot;Wimmenum tot
drie-en-een-half jaarlijkschen. In Westfriesland treffen
we de vermelding van botting in het landrecht van 1310
aan en voor het oud-Westfriesche Waterland in een hand-
vest van 30 December 1275. In 1514 verklaren die van
Broek in Waterland, dat zij belast zijn o.a. met bottinge.
Voor den oud-Westfrieschen Zeevang wordt een stuk
vermeld, dat een uitspraak bevat tusschen die van Vrei
en Jan Persijn, waarin ook „bottinghenquot; genoemd wordt.
De Zuidelijker deelen van het gebied van den Holland-
schen graaf. Rijnland, Delfland en Rotterdam laten we
hier onbehandeld. Voor Holland en Westfriesland doet
FockemaAndreae ons het botting als een algemeen
voorkomende belasting kennen. In Midfriesland vinden
we geen eenzijdige belichting van belastingstandpunt,
zooals in Holland en Westfriesland, doch daar is de term
bodthing als aanduiding van een bepaald soort graven-
gerecht gebruikt. Het Midfriesche landrecht, door Von
Richthofen „Schulzenrechtquot; genoemd, zegt over
het Midfriesche bodthing: „Thit is riucht, thet thi grewa
ther hir ban leth thes fiarda ieris bodthing halda mot ther
hi wollequot;. Het vierde jaar kan de graaf dus een bodthing
houden „ther hi wollequot; FockemaAndreae ver-

volgt dan zijn artikel met een behandeling van de Drent-
sche gegevens, waar hij wijst op de battinckspenningen.
De schrijver toont voor Drenthe aan, dat de wisselende
kosten van het Ding (het Midfriesche aefte thing en het
Westfriesche gading) afgekocht werden met een vaste
schatting, terwijl dit reeds vroeger geschied was met de
kosten voor het bodthing en voor de seend. De afkoop-
kosten voor deze laatsten waren de battings- en seend-
penningen. De naam bottinge doet reeds direct denken
aan het bodthing, terwijl het verband tusschen beiden
voornamelijk aan te nemen is, daar het botting (als last)
juist voorkomt in de oorspronkelijk Friesche streken van
de Nederlanden. Door dit verband wordt ook hetgeen
de bronnen er over zeggen begrijpelijk. FockemaAn-
d r e a e maakte waarschijnlijk, dat de perioden voor de
betaling van het botting voor het oud-Westfriesche Wa-
terland, Vrei (Zeevang), Wimmenum (Kennemerland)
en het Hollandsche Wassenaar de oorspronkelijke zijn,
n.1. tweemaal in de zeven jaar. Als de bottingen tweemaal
in de zeven jaar voldaan werden, dan zal dus in West-
friesland en in de oud-Westfriesche gebieden het botting
ook tweemaal in de zeven jaar gehouden zijn. Deze ter-
mijn treffen we voor Westfriesland inderdaad meer dan
eens aan. In een voorrechtsbrief van den proost van
Westfriesland (ongedateerd) wordt gezegd, dat het seend-
gerecht tweemaal in de zeven jaar gehouden zal worden.
Fockema Andreae zegt niet te willen beweren,
„dat altijd en overal wereldlijke en geestelijke gerechten
op dezelfde tijden werden gehouden; maar men kon zich
bij de bepaling van den termijn voor het een licht richten
naar die voor het anderquot;.

De oorspronkelijke tostand bij de bottingheffing was,
naar Fockema Andreae waarschijnlijk maakte,
tweemaal in de zeven jaar; het seendgerecht werd ook
tweemaal in de zeven jaar gehouden, dus is het zeer

aannemelijk, dat in de Westfriesche en oud-Westfriesche
streken ook tweemaal in de zeven jaar het door den graaf
geleide botting gehouden werd. Wat de bottinglasten
voor de Westfriesche streken waren en waarvoor ze dien-
den, leest FockemaAndreae in het handvest van
Waterland van 1275. Dit handvest bepaalt, dat die van
Waterland jaarlijks petitiones betaalden en tweemaal in
de zeven jaar bottingen. Schellingwoude was hiervan uit-
gezonderd; daar was het botting klaarblijkelijk met één
van de petitiones samengesmolten. Fockema An-
d r e a e voert dan de zinsnede aan, waarin dit gezegd
wordt, die zijn betoog bevestigt; ik laat deze hier volgen:
„Hii (manentes) de Schellingwoude in die Walburgis de
„viginti uno solido de primo petitione, Remigii viginti
„uno solido et infra tredecimum diem natalis Domini tam
„de petitione quam de conviviis nobis et familiae nostrae
„faciendis de triginta uno solido nobis respondebuntquot;

De graaf kwam oorspronkelijk in de Friesche streken
het bodthing leiden; bij deze gelegenheid moest hij kos-
teloos geherbergd worden.

De verplichting voor dit alles kochten de ingezetenen
af door het betalen van een vaste schatting. In Westfries-
land heette deze schatting het botting, naar den naam
van het bepaalde graafding.

Gosses bouwde op het door Fockema An-
d r e a e verkregen resultaat voort, door in zijn artikelen
over de vorming van het graafschap Holland de Zuide-
lijke bottinggrens zoo nauwkeurig mogelijk te bepalen.

In de oud-Westfriesche streken en in Westfriesland en
evenzeer in de oud-Midfriesche streken en Midfriesland,
kende men dus eens een tweeledige onderscheiding in het
graafding, n.1.:

b. botting (werd tweemaal in de zeven jaar gehouden
en was een speciaal soort graafding).

Ter bespreking van de plaats van den graaf op het
graafding zullen we gebruik maken van de gegevens in
het Midfriesche landrecht, het z.g. schoutenrecht.

De eerste bepaling van dit landrecht zegt, dat de graaf
in Friesland graaf zal zijn „fulre berde bern and sin riucht
unforlernquot; moet wezen Hierbij kunnen we denken aan
de bepahng uit het landrecht van 1310 voor Westfries-
land, waar de graaf belooft een baljuw aan te stellen
die geen „keveskintquot; is. In Midfriesland eischten de
Friezen van den graaf, die daar ter rechtspraak op het
graafding binnen kwam, dat hij geldig bewijs („werdere
weraquot;) „mith thes koninges iefte, mith breve and mith
insegelequot; vertoonen zou; de „koninges ieftequot; (gift) is de
koninklijke commissie ter ambtsuitoefening, wat dan ook
de genoemde „brevequot; en „insegelequot; begrijpelijk maakt.
De graaf zal in „Suthermuthaquot; in het land komen en
dan naar Franeker gaan. Daar zullen de Friezen hem
ontvangen. De asegas zullen hem den vrede deelen en de
graaf zelf heeft te vonnissen als iemand hem wat onrecht-
matig zou aandoen. Voorts moeten de lieden den graaf
den vrede bekrachtigen. Als des graven komst afgekon-
digd is, geldt ook zijn „frethequot;; tot aan 's graven komst
is dan de doodslag zwaarder belast, n.1. tot vier-en-

In de bepalingen over het gewone graafding is er
minder groote uitvoerigheid betracht dan in die met be-
trekking tot het speciale graafding, het bodthing.

ban lethquot; het vierde jaar het bodthing mag houden, als hij
dat wil. Als de graaf het bodthing houden zal, dan zal
dit afgekondigd worden in alle „haudkerkenaquot; door den
priester „efter Cristis morna er ieris dei (Nieuwjaars-
dag)quot;. De rechtstijd zal zijn na „sumeres nachtquot; en voor
„lettera ewennachtquot;. Als de graaf bodthing wil houden,
zal hij de ban „up iewaquot; zeven weken voordat het bod-
thing plaats zal vinden; de graaf geeft aan de schouten
zeven weken voor het bodthing de ban over, waardoor
deze voor hem op kunnen roepen alsof hij het zelf deed.
De schout zal zijn afkondiging op de volgende wijze in-
kleeden: „Bodthing keth ik io ower sex wikem an thesse
selva dei thes monandeis, ti haldane and thes tiesdeis,
thes wednesdeis, thes thunresdeis, thes frideis, thes sateris-
deis and thes monandeis. Tha sowen degan alle agen hia
se ti bannane hi thes koninges banne also ti haldane and
ti lestane. So hwa so se ther ni sekth, husmanne, so skel
hi with thine skelta beta mith twam pundumquot;. Het niet
bezoeken van het bodthing wordt dus beboet met twee
ponden aan den schout. We zien, dat de taak van den
schout in het oud-Westfriesche Kennemerland, met be-
strekking tot het gading overeenkomt met die van den
Midfrieschen skelta. De Kennemer schout moest rond
gaan en aan alle „huysen aen kloppenquot; om de gadings-
pHchtigen op te roepen. Op het niet verschijnen op het
gading was evenzeer een boete gesteld als in Midfriesland
bij het na de oproeping niet verschijnen op het bodthing.

Op den Maandag, den eersten rechtsdag, gaf de schout
de ban weder aan den graaf over, zoodat deze de recht-
spraak kon beginnen.

De Midfriesche bepalingen vervolgen met te zeggen,
dat de schouten op den negenden dag, op den Dinsdag,
de koningsban opheffen en den graaf alles wat ont-
vangen is uitkeeren. Na den Maandag, waarop het bod-
thing gesloten is, zal de graaf drie dagen lang de lieden

berechten, die men niet op het graafding berechten kon,
welke drie dagen den naam droegen van „fimelthingquot;.

Wanneer op een dag, dat het bodthing gehouden werd,
een proces niet op dien dag beëindigd werd, moest het
heropend worden op den volgenden dag „bi sunna up-
gangequot;. Liet de aanklager den termijn van de aanklacht
verloopen, dan mocht deze later niet alsnog gedaan
worden.

Na zonsondergang behoeft „thi fria Fresaquot; geen ban
meer te dulden, noch van den graaf, noch van den schout.

Handelde dit nu speciaal over het bodthing, toch zijn
er bepalingen in dit landrecht, die spreken van het
„howequot;, wat vermoedelijk behalve op het bodthing even-
zeer slaat op het gewone graafding. We hebben hier
immers met een zelfde aanduiding van het graafding te
doen als die in de Kennemerrechtsbronnen, n.1. het
hofding.

In de bepaling XLIV lezen we: „ief ma enne ma ti
howe bodathquot;; voorts zien we, dat de graaf 's eischers
„gretwordquot; moet „fersta wollequot; (aanhooren); hief kan
er dus onmogelijk van iets anders sprake zijn dan van
het hofding, het „howequot;, dat door den „grewaquot; gepre-
sideerd wordt, anders genoemd het graafding. Ook de
bepahng XL is een voorbeeld van een bepaling over het
graafding, zooals blijkt uit de zinsnede „ief ma enne hus-
kerl et home upklagath, so skel thi grewa tha skeltum
biada hia thine to howe bodiequot;. Het woord howe is op
zichzelf onvast, doch waar het door een nader omschre-
ven handeling van den grewa nader wordt bepaald en
de grewa slechts voor het graafding in ruimen zin naar
Midfriesland kwam is een vergissing uitgesloten. Met be-
trekking tot het ten hove dagen is het een en ander be-
paald in de artikelen XL—XLV. We zullen deze bepa-
lingen niet nader behandelen, daar het verschijnsel, dat
er maatregelen genomen worden tegen degenen die on-

Dat de bepahngen van het hofding in dit Midfriesche
landrecht tevens zouden slaan op het bodthing is waar-
schijnlijk, hoewel als het bodthing bedoeld is, dit in dit
landrecht ookj consequent zoo genoemd wordt. Het ge-
noemde „howequot; door den graaf gepresideerd zullen we
moeten begrijpen als een aanduiding voor het graafding
in ruimen zin, welke overeenkomstig is met den Kenne-
mer term hofding.

Aan de hand van dit Midfriesche landrecht hebben we
ons een voorstelling kunnen vormen van hetgeen er op
het graafding geschiedde, wat een waardevolle aanvulling
was voor het op dit punt minder volledige quot;Westfriesche
en oud-quot;Westfriesche materiaal.

De indeehng van de banne in kleinere eenheden kan
men wellicht het beste behandelen door eerst de kleinste
eenheden de homan-;,. hoofdman-, hovetmanschappen te
beschouwen. De term homanschap is afgeleid van den
titel van den homan, die over dit onderdeel van een
banne stond. De aanduiding homanschappen was onder-
tusschen even misleidend als algemeen gangbaar in de
Westfriesche en de oud-Westfriesche gebieden. De homan-
schappen, die we in deze paragraaf behandelen, zijn
samenliggende bonnen, die in de dijksonderhoudsplicht
of in den wegenonderhoudsplicht onder een hoofdman
waren gesteld, die voor zijn homanschap de leiding had
bij een voorgenomen herstelling enz. Daar ook de dorps-
kwartieren onder een hoofdman stonden (Zie § 2 van dit
hoofdstuk) is de aanduiding hoofdman onvast en zou het
ook kunnen voorkomen, dat men de dorpsdeelen als
homanschappen zou kunnen aanduiden. De beteekenis
van het woord hoofdman wordt bepaald door het ver-
band waarin het voorkomt; hieruit kan men opmaken,
of men te doen heeft met een hoofdman van een hoofd-
manschapje of van een bannevierendeel. In de dijkzorg
werden de hoofdlieden veelal aangeduid als hoomlieden
of hoomluiden '). In de steden in economischen zin vond
men ook hoofdmanschappen, die daar b.v. een dertigtal
huizen konden omvatten, zooals in Enkhuizen het geval

was'). Op grond van de omstandigheid, dat hier dertig
huizen zijn genoemd, weten we dus, dat we met kleine
onderdeelen van de stad te maken hebben, zoodat de
plaats van déze hoofdmanschappen in de groote steden
vergeleken kan worden met de kleine homanschappen in
de landsteden. In het Enkhuizer keurenboek in de bepa-
ling „Van troghe, brantledderen ende branthake te
houdenquot; lezen we, dat alle dertig huizen „een troch, een
haeck, een brandleer ende twie kleine leersquot; moeten
hebben, en als de schout dit alles gaat schouwen en hij
„daeran ghebreckquot; vindt, dan mag men den „hoftman
van die dertich huyse panden op vijf scellincquot;. Deze be-
paling doet ons dus de kleine hoofdmanschappen in de
groote steden kennen, welke hoofdmanschappen derhalve
instituten waren in de voorzorg tegen brandgevaar, welk
gevaar voor de groote steden waarlijk geen geringer be-
dreiging was dan dijkdoorbraak voor de kleine steden.
In het keurenboek van Enkhuizen wordt nog eenmaal
gesproken van hoofdlieden. De bepaling „Van die
sluysdoeren in die Somerdijk op') te lucken®)quot;,
houdt in, dat niemand de deuren van de sluis in
de „Somerdijkquot; mag open trekken „tensy by den
hoeftluydenquot;, op verbeurte van een pond boete. Hier
is niet duidelijk of er wellicht sprake is van de groote-
stadshoofdlieden; waarschijnlijk is het niet, daar het hier
over een dijk handelt, zoodat we eerder moeten denken
aan de hoofdlieden op den dijk van de bannen buiten
Enkhuizen; was de „Somerdijckquot; een dijk, waarvan de
dijkzorg aan de bannen Enkhuizen en Gommerskarspel
kwam, dan kunnen we uiteraard aan de gewone stads-
hoofdheden denken. In Schellinkhout vinden we ook de
benaming Zomerdijkquot;) als naam van de kaag Uiterdijk;

zouden we op grond van dit feit kunnen veronder-
stellen^), dat de dijken van buitenpolders veelal dezen
naam droegen, in Enkhuizen was dit zeker het geval. In
een handvest van hertog Albrecht betreffende een uit-
laag') bij den buitenpolder®) Immerhorn van 12 Januari
1402^) lezen we: „Voort soo sullert die gene die in den
uytlage voorsz. gelandt zyn, mogen delven sulck Landt
als buyten den Somerdyck, die om de uytlaghe voorsz.
geleydt sal worden leggende sal blijven, den selven
Somerdijck mede te maecken, sonder verbeurnisse tegen
ons of jegens yemant andersquot;. We zien dus, dat de „So-
merdijckquot; bij den buitenpolder Immerhorn behoorde
(tegenwoordig ligt er bij Enkhuizen weer een polder Im-
merhorn^ doch deze werd opnieuw®) bedijkt, nadat het
oude Immerhorn verdwenen was).

Hoe we de homanschappen in de stad Hoorn®), die
een rol speelden in het toezicht op het binnenkomen van
vreemdelingen, moeten denken is niet geheel duidelijk.
Het kan zijn, dat we ook deze homanschappen moeten
vergelijken met de kleine homanschappen in de land-
steden, het kan echter ook zijn, dat we hier moeten
denken aan de taak van de bannedeelen in de landsteden.
De taak van de homannen is hier, dat zij den burge-
meester inlichten als er in hun homanschappen zich
vreemdelingen ophouden, die men om bepaalde redenen
niet in de stad wenscht te hebben „up arbitrale correctie

^^^zfuitlaag is hetzelfde als inlaag n.1. door een inlaagdijk buitengedijkt
land. Vergel. Beekman! II, blz. 1582.

§ 2 en § 3) en wegenzorg bespraken we reeds terloops
de kleine homanschappen in de bannen, die daar hun
voornaamste taak gehad schijnen te hebben in de zorg
voor dijken en wegen. De dijken, die in homanschappen
verdeeld waren voor het onderhoud ervan, noemde men
wel homansdijkennaar analogie van, welken term we
ook zouden kunnen spreken van homanswegen. Het
woord homanschap heeft uiteraard de dubbele beteeke-
nis a. de waardigheid van homan, b. het gebied waarover
men homan is

In de oud-Westfriesche gebieden Kennemerland en
Waterland vond men uiteraard evenzeer als in het ge-
bied van het Westfriesland van 1289 hoofdmanschap-
pen; laten we voor Kennemerland de vijf-en-twintig
homanschappen van Haarlem') nog terzijde (daar de
bepaling daarvan naar den vagen term hoofdman te on-
bepaald is), dan mag zeker vermeld worden, dat de
landen van Callandsoog zestien hoofdmanschappen
hadden In het oud-Westfriesche Waterland vinden we
een voorbeeld van de homanschapjes in het archief van
Edam met betrekking tot de dijkzorg in een schouw-
brief ®) van den Keukendijk van 1454, waarin we lezen,
dat in de dijkzorg te kort geschoten was door: „Jacob
Jamers homenscip. Jan Andries homenscip, Brantges
homenscip, item een homenscip op die zuidside van
Mathys Teersdijk enz.quot;. Ook de oud-Westfriesche Zee-
vang kende de homanschappenquot;).

Bij dei methode van dijkzorg door verhoefslaging (of
bonsysteem) was de dijkzorg verdeeld in homanschap-
pen, die gezamenlijk het aan den onderhavigen dijk dijk-

bare gebied omvatten; de te verzorgen dijk was ook weer
verdeeld in stukjes in verhouding met de voor onderhoud
zorgende homanschapjes, welke stukken men zelf ook
weer homanschappen of bannen noemde. In het bon van
een homanschap was de zorg weder verdeeld in verhou-
ding tot en over de perceelen lands, die tot het homan-
schapje hoorden (Zie hoofdstuk VI, § 2). De dijkzorg
rustte dus in dit systeem niet op de direct aan den dijk
aangelanden, doch hij was geworden tot een taak van
een geheele banne (zoover het haar bannedijk betrof). In
de oud-Westfriesche gebieden vond men ook nog de oude
wijze van dijkzorg door de direct aangelanden, wat ook
voor Westfriesland de oorspronkelijke toestand geweest
was. Deze oorspronkelijke wijze van dijkzorg noemde
men dijken op zijn hobrede'). De hobrede was de breedte,
waarmede een perceel lands tegen den dijk aanlag. Het
smalle gedeelte van het land was dus het hoofd, de
hoofdbreedte. In Assendelft, Katwoude en Etershem
moest elk perceel lands (weer) dat aan den dijk grensde,
het stuk dijk, dat langs de hobrede van het land lag (dus
even lang was als de hobrede) onderhouden. Deze oudste
vorm van dijkonderhoud had niet te maken met een
samenwerking van de geërfden in het dijkonderhoud. In
het handvest van gravin Jacoba van Beijeren aan die van
Etershem van 7 Maart 1418 ®) lezen we, dat ieder „sal...
diken in sijn hohreedequot;. Was het elders in Westfriesland
en in de oud-Westfriesche gebieden regel, dat in genval
van dijkdoorbraak de gaten voor gemeenschappelijke
rekening werden hersteld, deze algemeen gevolgde stel-
regel gold niet bij dijken, die naar hobrede gedijkt
werden. Als in Assendelft de dijkers op hobrede bij scheu-
ring van een grondwaal de kolk niet wenschten te

makendan wendden zij zich tot den schout en ver-
zochten hem om de schepenen bijeen te roepen om over
het buitenwaarts of binnenwaarts leggen van den dijk te
beslissen. Om de dichting van de geslagen waal op kosten
van het gemeene land te vorderen bestond echter geen
mogelijkheid. Het inleggen van den dijk was de gewone
methode, waardoor dus het grondgebied van den polder
steeds afnam. Waar de dijklast naar de hobrede verdeeld
was over de direct aangelanden, geschiedde maar al te
vaak, dat de dijklast te zwaar werd en de dijk niet naar
de eischen hersteld werd, daar de direct aan den dijk ge-
landen alle kosten droegen en de niet aan den dijk gelan-
den in het geheel geen kosten hadden. Hoeveel moeite
het kostte om van dit oudste systeem van verdeeling van
de dijkzorg in een enkel geval af te wijken als de nood
dwong, schildert d e V r i e s onsIn 1512 was in As-
sendelft een waal gebroken in het dijkgedeelte van Klaas
Gijssen, die uit armoede niet in staat was om deze waal
te stoppen en te bedijken. Verlegging van den dijk schijnt
men ditmaal niet gewenscht gevonden te hebben. Alle
ingelanden van Assendelft moesten vq^r deze belangrijke
aangelegenheid bijeenkomen, op welke bijeenkomst de
burgemeesters van Haarlem verschenen als vertegenwoor-
digers van de poorters van Haarlem, die binnen de banne
Assendelft geland waren, terwijl schout,' schepenen,
vroedschappen en buren van de banne Assendelft uiter-
aard aanwezig waren. In deze vergadering te Assendelft
op 5I October 1513 werd besloten voor deze ééne maal
de waal op kosten van de gemeene landen van de banne
Assendelft te stoppen en te bedijken. Voortaan moest
Klaas Gijssen en de andere direct-aangelanden weer op
de gebruikelijke wijze den dijk onderhouden. De heer

r) De Vries: D. en M. best., blz. 191.
2) De Vries: D. en M. best., blz. 191 e.v.

van Assendelft keurde dit besluit goed met de belofte,
dat de omslag voor de herstelling van deze waal geen
aanleiding zou worden om daaruit iets ten opzichte van
andere walen te besluiten. Eerst een volle eeuw later, in
1627, besloot men, dat in de banne Assendelft voortaan
het herstel van de walen met gemeenen omslag zou
worden bekostigd. Een dergelijk geval kwam ook te Kat-
woude voor, waar het voorstel tot gemeenen omslag

Het oudste systeem van dijksonderhoud had zich
tusschen de latere systemen van verhoefslaging en van
morgen morgensgelijken omslag op een enkele plaats dus
staande gehouden. In dit oudste systeem was de homan
ook niet ondenkbaar, doch dan als houder^ van toezicht
op eenige dijksparken en was er geen homanschap dat in

Na de invoering van de dijkmeesters in 1493 werden
deze ook wel hoofdlieden of dijkhoofdliedenquot;) genoemd,
doch deze benaming stond volkomen los van de oude
verdeeling van de dijkzorg over de kleine homanschapjes

De homanschaf^pen voor dijk- en wegenzorg waren
slechts kleine districten, de banne Schellinkhout (die het
geheele gebied van de stede van dien naam uitmaakte)
was 763 morgen 162 roeden groot en telde negen-en-
twintig homanschappen, zooals het reeds vermelde stoel-
boek ®) van 's heeren weg te Schellinkhout doet zien. Deze
homanschappen waren dus klein; als voorbeeld laten we
het zeven-en-twintigste „hoogmanschapquot; volgen, dat
slechts 18 morgen en 295 roeden groot was en niet het
kleinste van de Schelhnkhouter homanschappen was.

„De weduw van Freek Jansz.
„Gert Cornehsz. Munnekij
„Mr. Barent Jansz. Hauwert
„De weduwe van Jan Freksz. ploeger
„Dorps lant van Legelander
„Pieter Dircksz. Put
„Brant Jansz.

„Thunis Meijndertsz. conis®
„Thunis Meijndertsz. coms°
„Ghert Cornehs van Munnekij
„Pieter Dircksz. Put coms°
„Pieter Dirckz. Put het Marslandt

Hiermede hebben we de homanschappen voor de ge-
meenschapszorg van de bannen geschetst; hoe die zich
verhouden tot de bannedeelen zullen we in het volgende
behandelen.

De gewone indeeling van de Westfriesche en de oud-
Westfriesche bannen was die in kwartieren, vierendeelen
of schependeelen, wat trouwens ook veelal het geval was
met de dorpen in het graafschap Holland ten Zuiden van
Kennemerland. De taak van de vierendeelen van een
dorp was o.a. in de dijkzorg gelegen. De dijk werd oud-
tijds verdeeld over de bannen, de dijkparken van de
bannen werden gemeenlijk weer in evenveel deelen ver-
deeld als er vierendeelen waren. Het gedeelte van den
dijk, dat tot een vierendeel behoorde, was verdeeld over

morge	roed
	125
	125
2	261
2	387
2	55°
I	325
	100
3	50
I	150
I	20
I
2
18	295quot;

de dijkplichtigen in homansgroepenIn Kennemerland,
Waterland en den Zeevang was dit evenzeer het geval
als in Westfriesland. Het aantal vierendeelen kon wel
eens eenigszins varieeren tusschen drie tot zes doch de
naam wijst er op, dat de oorspronkelijke indeeling in
vieren was geweest. Voor Westfriesland vinden we een
voorbeeld van een onregelmatige indeeling in de vieren-
deelen van Hoogkarspel. De vierendeelen, waar hier de
dijk van de banne Hoogkarspel over verdeeld was,
waren:

De Vries deelt mede, dat omstreeks 1400 de
bannen van den dijk in drie deelen waren verdeeld. Naast
de zorg van de drie deelen van Hoogkarspel voor een
dijkgedeelte, was er ook nog een stuk dijk, dat zij ge-
meenschappelijk maakten, een deel dus, dat niet onder
het drietal vierendeelen verdeeld was. De vierendeelen
konden onderling in twist geraken en maatregelen tegen
elkander nemen, waarin zich hun autonomie binnen de
eigen banne soms scherp kon uiten. Ook hiervan vinden
we voor Hoogkarspel een voorbeeld. Het Westeind had
drie-en-twintig roeden en vier voet van den dijk bij Wer-
vershoof tot zijn last genomen om degenen, die daar
dijkten en te zwaar belast waren te verlichten®). Het
Oosteind had drie-en-twintig roeden en vier voet op zich
genomen om dq zwaar belaste dijkers van Imkehörn te
verlichten. Het Oosteind zette deze dijkzorg op een ge-
geven oogenblik stop en liet de verzorging tot gemeen-
werk worden (dus ten laste van de geheele banne Hoog-
karspel). Westeind volgde al spoedig dit voorbeeld.

waaruit geschillen rezen, die tenslotte met een bevel tot
herverstoeling van het hof van Holland eindigden. De
ouderdom van de indeeling in vierendeelen lijkt opper-
vlakkig, naar dijkrecht beoordeeld, niet zoo oud; immers
in de verstoeling speelden de vierendeelen een rol, maar
welke rol moeten deze instituten (althans in dijkrecht)
gehad hebben vóór de verhoefslaging van den dijk over
alle landerijen binnen een banne, toen slechts de direct
aangelanden de taak hadden om den dijk te onder-
houden? De eerste gegevens over het dijkonderhoud in
Westfriesland zelf spraken reeds van de verstoeling van
de dijkzorg over de niet direct-aangelande landerijen.

In het „segghenquot; van 's graven raad van April 1319^)
wordt reeds uitdrukkelijk gezegd, dat de dijkgraaf „mit
den Heemraetquot; „eiken man in eiken kerspel sine grote
van sinen dike op (zullen) stoelen, waer dat si es onder
hem niet over een dreghen condenquot;. De Westfriesche
dijkrechtelijke gegevens vertoonen reeds dadelijk het
beeld van de verhoefslaging, dus niet van den oorspron-
kelijken vorm. In de verhoefslaging speelden de banne-
vierendeelen een rol, doch als we kunnen aantoonen, dat
in bannen die onder den oud-Westfrieschen regel van de
dijkzorg op de direct-aangelanden rustend, ook de vieren-
deelen bestonden, dan mogen we pas aannemen, dat de
vierendeelen niet verbonden waren met de verhoefsla-
ging en in het geheel niet typisch (en uitsluitend) tot het
dijkrecht behoorden. Het bewijs van het bestaan van
vierendeelen in zulke bannen is gemakkelijk genoeg te
leveren, als we kennis nemen van het materiaal betref-
fende de banne Assendelft in het oud-Westfriesche ge-
bied, waar we in het voorgaande de aanwezigheid van
dijkzorg der direct-aangelanden reeds leerden kennen.
In een brief van den heer van Assendelft van 27 Augus-

tus 1522 lezen we van „de principaelste Rykste, uyt
elck vierendeelquot; Onjuist is wat Beekman zegt van
de vierendeelen van Assendelft: „In Assendelft, waar
men op zijn hobrede dijkte, moest elk der vier Vieren-
deelen de dijk langs zijn hoofdbreedte onderhoudenquot;.

Indien dit juist zou zijn, zou er immers heelemaal niet
op hobrede gedijkt worden! Zou de dijk door ieder vie-
rendeel voor één vierdedeel onderhouden worden, dan
zou toch elk stuk lands in dat vierendeel mede moeten
dijken, want hoe zou anders het vierendeel het kunnen
doen? Als elk stuk land in de vier vierendeelen van As-
sendelft op deze wijze mede zou dijken naar B e e k-
m a n's voorsteUing, waar zou dan het principe van het
dijken op hobrede gebleven zijn, dat juist leert, dat alleen
de aangelande landerijen naar hobrede dijken en de overi-
ge landperceelen niet. Daar we hebben gezien, dat de ho-
brede-dijking tot 1627 in Assendelft onaangetast bleef be-
staan, wijzen wij er op, dat B e e k m a n's voorstelling
van zaken onjuist is, daar we reeds de vierendeelen in
1522 vermeld vinden. Dit bewijst afdoende, dat het be-
staan van het vierendeel geen specifiek dijkrechtelijk be-
grip was en dat de taak van zulk een bannedeel niet oor-
spronkelijk en niet alleen de dijkzorg betrof.

Van een indeeling in vierendeelen in de oud-Westfrie-
sche Zaanstreek vinden we in de uitspraak van 's graven
raad van i October 1408') voor Oostzaan gesproken;
we vinden daar de volgende vierendeelen genoemd:

In de onderwerpen, waarbij het vierendeel te pas
kwam, speelde een college van rijksten van het vieren-

deel een vertegenwoordigende rol In den genoemden
brief van den heer van Assendelft van 27 December 1522
wordt gesproken van „drie van de principaelste Rykste
uyt elck vierendeelquot;, die in geval van belangrijke beslis-
singen aan het schepenencollege van de banne Assendelft
werden toegevoegd en dit van advies dienden en zoo hun
vierendeel vertegenwoordigden en de belangen ervan
waarborgden. Hetzelfde rijkstencollege voor de vieren-
deelen vinden we ook in een accoord van waardschap-
pen en gedeputeerden van Westzaan en Krommenie van
17 Juni 1569'), waar we lezen: „met meest alle die
Ryckdoem van 't Dorp van quot;Westzaanden ende Crom-
menie ende Crommenier-dyck elcks in zyn Quartier oft
uyt elks verndel vier ofte vijfquot;. Ook hier zien we, dat
vier of vij£ leden van den rijkdom (in engen zin of in
ruimen zin is niet uit te maken) konden optreden voor
het vierendeel om de belangen van het vierendeel te be-
hartigen. Hoewel hun taak niet duidelijk afgebakend is,
is de positie van dit rijkstencollege als vertegenwoordi-
gend instituut van het vierendeel duidelijk.

Beekman^) zegt: „In den regel was over elk der
dijksvakken van de vierendeelen een hoofdman of homan
gesteldquot;. Inderdaad werd het dijkvak van een vieren-
deel door een hoofdman bestuurd, daar we ook in een
stuk uit het archief van Opmeer lezen, dat aan het
hoofd van elk vierendeel een hoofdman stond, doch
deze vierendeels homans waren uiteraard niet dezelfden
als die in het toezicht op de kleine homanschappen in
wegenzorg en dijkzorg een taak hadden, terwijl óók zij
den titel homan droegen. Het verwarrende, dat de term
hoofman meer beteekenissen had, doet zich hier gelden.
De negen-en-twintig kleine homanschapjes van Schellink-
hout kan men toch werkelijk onmogelijk gelijkstellen

met de vierendeelen, die men, omdat zij een hoofdman
hadden, ook wel homanschappen hadden kunnen noe-
men. Dat de homannen van de vierendeelen van de
banne (b.v. Hoogkarspel) dezelfden zouden zijn als de
negen-en-twintig homannen, die we leeren kennen in
het stoelboek van 's heeren weg te Schellinkhout in één
banne, uit hoofde van de gelijke benaming, zal toch
niemand willen volhouden. De kleine homanschappen
waren noodig in de uitvoering enz. van de dijken- en
wegenzorg, terwijl de vierendeelshomanschappen naast
een toezicht op de kleine homanschappen een veel rui-
mere taak hadden. De Vries') teekent de taak van
de homannen van de bannevierendeelen op de volgende
wijze (die wellicht op zichzelf niet onjuist is, maar door
de niet-vermelding van de kleine homanschappen een
even onvolledig beeld geeft als Beekman): „Daarbij
had elk vierendeel gewoonlijk zijn hoofdman of homan,
die de zorg voor de belangen der in zijn dijkpark ge-
stoelden behartigde, de nalatigen tot hunne plicht ver-
maande of waar zulks overeen gekomen was, het dijk-
werk deed ten uitvoer brengen en de kosten van de
schuldplichtigen terug vorderde. Bij de schouwen waren
die hoofdlieden of homannen gewoonlijk op den dijk om
de bevelen van het dijksbestuur af te wachtenquot;. De op-
lossing voor de verhouding tusschen de homannen van
de bannevierendeelen en die van de kleine homanschap-
pen kan wellicht het volgende betreffende Zeeland geven.
Beekmanquot;) vermeldt n.1. het volgende: „In Schou-
wen bestond volgens het Reglement v. 1756 het dijk-
leger, dat in tijd van nood ten dijk moest komen, uit
de personen die paarden, wagens en karren hadden en uit
die „die haar het Dijken verstaanquot;. In de buurten en
parochiën werden deze kaatsten verdeeld „in troepen

van sestien ofte achtien Personen sterk, onder eenen
Hooftman, die het opsicht ende Commando over zijn
Troep of Rot hebben zalquot;. Ieder Hoofdman was gehou-
den om, als een zijner rotgezellen kwam te overlijden
zulks aan den Dijkgraaf te doen weten, opdat er een
ander in zijn plaats zou worden gesteld. Als het dijk-
leger betrokken was, dan kregen de hoofdmannen het
dubbele daggeld van een arbeiderquot;.

De hiervermelde homanschapjes zijn klein en leveren
een beeld volkomen'vergelijkbaar met de kleine homan-
schapjes, die we voor Schellinkhout vermeldden. W^at
we voor Schouwen als den toestand met betrekking tot
het dijkleger leeren kennen, kunnen we evenzeer, losge-
maakt van deze speciale belichting, vergelijken met de
taak van de homannen van de kleine homanschappen.
Deze kleine eenheden blijken in Schouwen te bestaan,
hier met een speciale taak in het dijkleger, de Schellink-
houter homanschappen zijn eveneens kleine eenheden,
die onder leiding van hun homannen hun werk, ook
buiten den Schouwenschen noodtoestand, aan den dijk
enz. verrichten.

De verhouding tusschen de kleine homanschappen en
de algemeen in Westfriesland tévens voorkomende groote
homanschappen of bannedeelen zullen we ons waar-
schijnlijk moeten denken als onderverdeeling en hoofd-
verdeeling van de oppervlakte van de banne. Het ver-
schil wordt genoegzaam toegelicht, als we vaststellen,
dat de kleine homanschapjes blijkens het Schellinkhouter
stoelboek ±20 morgen groot zijn en een van de drie
vierendeelen van de banne Hoogkarspel (geschat op een
derde van de totale oppervlakte van de banne Hoog-
karspel, die 1065 morgen en J53 roeden in 1750 telde'))
± 35J morgen en 184 roeden. Daarbij had voor een ge-
bied van eenige honderden roeden een belangen behar-

tiging door eenige rijksten zin, doch voor een twintigtal
(soms zelfs ii morgen en 210 roeden) morgens zou dat
dwaas zijn, zoodat men wellicht volstaan zal hebben
met toepassing van den stelregel „het merendeel woudt
het minredeelquot;.

Een belangrijk stuk uit het Archief van Opmeer^)
doet zien, dat de taak van de bannedeelen in het geheel
niet uitsluitend uit dijkzorg bestond, zooals èn B e e k-
manènDeVries suggereerden door over een andere
zijde van de taak van de vierendeelen te zwijgen. In de
stukken betreffende het proces tusschen de burgemees-
teren van Opmeer en de ingelanden van het Werersche-
pendeel in de banne Opmeer over het maken van een in-
laat tusschen Lambertskaag en Medemblik van 1597-
1601 vond ik een extract uit het landboek van 1565,
wat zelf verdwenen schijnt te zijn. We zien in deze copie,
dat in Opmeer de deelen van de banne schependeelen
werden genoemd, terwijl aan het hoofd van ieder sche-
pendeel uiteraard een hoofdman stond. In het extract
lezen we:

Het behoeft geen betoog, dat deze delen dezelfde zijn
als die we in andere bannen van Westfriesland en van
het oud-Westfriesche gebied als vierendeelen zijn tegen-
gekomen. We weten uit het charter van 13 April 1403,
waarbij Hoogkarspel onder het stadrecht van Groote-
broek gebracht werd (Vergel. Hoofdstuk III, § 2), dat
Hoogkarspel twee schepenen en een raad in het gerecht

van Grootebroek kreeg. Men zou verband kunnen leggen
tusschen het aantal deelen van een banne en haar
zeggenschap in het stadsbestuur van de stad waar de
banne onder behoorde. Het is waarschijnlijk, dat we dit
contact mogen leggen, maar hier willen we er slechts
even op wijzen, daar ons materiaal nog niet de gelegen-
heid biedt om gegronde gevolgtrekkingen te maken.
Uiteraard gaat dit, zelfs als veronderstelling, niet op
voor steden, die slechts één banne omvatten.

De taak van de hoofdlieden van de bannedeelen is in
het materiaal van Opmeer geen dijkzorg (althans in het
hier vermelde), doch doet zien, dat de hoofdlieden een
rol speelden in de inning van het landschot. De hoofd-
heden werden gezet over de „Schependelen ende Morgen-
talen binnen Opmeerquot;, zoodat een taak van de hoofd-
lieden van de bannedeelen in den omslag van het land-
schot door deze vermelding van „morgentalenquot; duidelijk
wordt.

Hiermede mag als duidelijk beschouwd worden, dat
een aannemen van gelijkheid van de homannen van de
bannedeelen en die van de kleine homanschapjes tot ern-
stige vergissingen aanleiding geeft. De taak van het ban-
nevierendeel zal men zich moeten denken als die van
de banne onder een stad die meerdere bannen omvatte.
De plaats van den bannedeelshoofdman en zijne banne-
deelsrijksten zal men zich evenzeer moeten voorstellen
als soortgelijk aan die van het bannebestuur onder een
grootere stad. De taak van de banne Opmeer in de stad
Opmeer, welke stad immers verschillende bannen om-
vatte (evenals de meeste Westfriesche steden), doet ons
een aanwijzing aan de hand: evenals de banne in de stad
Opmeer zoowel hare huishoudelijke belangen behartigde
als aandeel had in'het stadsbestuur, hadden de banne-
vierendeelen een overeenkomstige taak in de banne.

De rechterlijke organisatie, die de Hollandsche graaf
in Westfriesland bij de verovering aantrof, behandelden
we in het tweede hoofdstuk § 2 van dit werk. De struc-
tuur was, zooals we zagen, als volgt:

Naar analogie van Drentsche toestanden'), waar we
de dingspillen met de gouwvierendeelen kunnen verge-
lijken, kunnen we aannemen, dat de ambachten (gouw-
vierendeelen) schoutambachten waren, aan het hoofd
waarvan een „hoofdquot;-schout stond. Onder deze groote
schoutambachten stond waarschijnlijk een aantal kleine
schoutendistricten.

Aart het hoofd van elk van de vijf instituten uit de
Westfriesche rechterlijke structuur stond een college, dat
bestuur en/of rechtspraak over zulk een gebied uitoefen-
de. De organisatie was hecht; Polsquot;) zegt er terecht
van: „Vermoedelijk had de oude organisatie der land-
gemeenten zich in deze afgezonderde streek zuiverder

1)nbsp;Vergelijk hiertoe Lunsingh Me ij er: „De rechtspositie van de eigen-
erfden in Drenthequot;.

bewaard, dan zelfs in Friesland beoosten Fli, en had zij
zich ontwikkeld zonder eenigen invloed hetzij van het
leenrecht, hetzij van het groote grondbezitquot;. Het wil niet
onwaarschijnlijk schijnen, dat deze mate van hechtheid
van deze oud-Friesche organisatie niet in de laatste
plaats beïnvloed zal zijn door de omstandigheid, dat
Westfriesland in de eeuwen tusschen ± 990 en ± 1300
in een voortdurenden, soms tijdelijk onderbroken, oorlog
met Holland leefde. Deze oorlogstoestand verhinderde
de Westfriezen om onderlinge twisten aan te vangen en
uit te vechten, die dan uit den aard der zaak hun ont-
bindende invloed op het rechtsleven gehad zouden
hebben. In Midfriesland is deze ontbinding maar al te
licht aanleiding geworden tot het verlies van de oude
Friesche vrijheid. In Westfriesland eischte de oorlog een
centraal bestuur; we zullen niet ver van de waarheid af
zijn, als we daarin de oorzaak zien van het door Pols
reeds waargenomen verschijnsel, dat in Westfriesland de
oude organisatie zuiverder dan in Midfriesland bewaard
gebleven was.

Na de verovering in 1289 volgde zoo niet direct dan
toch spoedig een invoering van de Hollandsche organi-
satie. In den tijd van de Kennemeroriëntatie, dus tot
1415, vinden we derhalve het bestaan van de Holland-
sche organisatie, die, en dit houde men wèl in het oog,
hoofdzakelijk op de rechtspraak gericht was. We zouden
kunnen zeggen, dat deze organisatie die van den heer
van Westfnesland was, niet die van Westfriesland. We
laten de structuur van deze organisatie volgen:

3.nbsp;heerlijkheid Westfriesland (met rechtspraak van
den graaf van Holland en 's graven raad).

Deze organisatie van Westfriesland's heer stond naast
de oude Westfriesche organisatie doch tastte deze niet
aan. Van een samenvloeien van beide organisaties tot
één logisch geheel was geen sprake, in Holland was dit
veel meer het geval. Zooals gezegd, was de organisatie
van Westfriesland's heer gericht op de rechtspraak en
slechts ten deele op militaire doeleinden. De militaire
zijde van de organisatie uitte zich in de taak van den
baljuw en later van den kastelein en het verleenen van
militaire leenen, doch hiernaast bleef ook aan de kogge
en het ambacht een militaire functie toegewezen. Na
1415 was Westfriesland in steden ingedeeld, toen de
versmelting van beide in het bovenstaande geschetste
organisaties ondoenlijk bleek te zijn en tot conflicten aan-
leiding gaf (Vergelijk Hoofdstuk III, § i). De nieuwe
vinding was beslist gelukkig, daar hier de rijksten-regee-
ring een legale omlijsting kreeg, die uitermate geschikt
was (Vergelijk Hoofdstuk IV, § i). De fout van deze
organisatie was echter„ dat boven de steden geen ander
gezag stond dan de heer met zijn raad. Uiteraard moest
dit gebrek maar al te veel gelegenheid bieden aan de
groote steden, wat dan ook geschiedde, om haar invloed
te vergrooten zonder dat er een ambacht of go krachtig
genoeg was om in te grijpen waar dit noodig was.

In den eersten tijd van de organisatie in de steden was
dit van geen of van weinig belang, doch ongetwijfeld
was het wel het geval in het einde van de vijftiende eeuw
en daarna.nbsp;,

De structuur van de Westfriesche rechterlijke organi-
satie was na de stadrechtverleeningspohtiek eenvoudig:

2.nbsp;heerlijkheid Westfriesland (met rechtspraak van
den graaf van Holland en 's graven raad).

één nieuw baljuwschap van geringe oppervlakte in den
verwarden tijd tusschen 1426—1456, waarvan min of
meer vreemdsoortige restanten na 1456 bleven voort be-
staan, laten we terzijde.

In beide gevallen, n.1. in de Kennemeroriënteering en
in den tijd na de stadrechtsverleeningspolitiek werd de
oude Westfriesche organisatie niet aangetast. De heerlijk-
heid Westfriesland was de opvolger geworden van het
oude Westfriesland in zijn geheel, het vrije land zónder
heer.

Eén fout hadden beide soorten van organisatie gemeen,
n.1. dat zij nóch in overeenstemming waren, nóch in even-
wicht met de oude Westfriesche organisatie. Dit werkte
er toe mede, dat de eerste organisatie in het begin van
de vijftiende eeuw plaats moest maken voor de tweede,
terwijl het evenzeer aanleiding was tot het gevolg dat de
tweede in de groote steden verwerd. In het tijdperk
van de tweede organisatie, die een niet geringe concessie
was aan de Westfriesche toestanden, was een verder
samenvloeien van de nog steeds bestaande Westfriesche
organisatie en de stedenorganisatie noodzakelijk geweest
om deze vérgaande nieuwe situatie te bestendigen. Daar
dit niet geschiedde, leidde dit noodzakelijkerwijs tot een
dualisme, dat niet dan schadelijk moest zijn.

In het voorgaande toonden we reeds aan, dat de am-
bachten (gouwvierendeelen) als bedeïnningsinstituut, de
kogge als centrale eenheid in de heervaartorganisatie en
de banne als veelzijdige buurschap ongerept bleven be-
staan.

Welk een taai leven de Westfriesche structuur had,
moge blijken uit de omstandigheid, dat zij heden nog
bestaat, n.1. in de waterschapsorganisatie. Hierin is wel-
iswaar haar taak een eenzijdige geworden en zijn zoo-
doende de geërfden, de ingelanden, slechts in functie in
de waterschapszorg, doch zij bestaan nog.

Nog steeds vinden we in de Westfriesche waterschaps-
structuur (sinds eenige jaren niet meer in het geheele
Westfriesland van 1289):

Het go zou men met het latere waterschap Westfries-
land kunnen vergelijken, daar dit waterschap samenvalt
met het gebied van West(f)linge. Verder dan een verge-
lijking mag dit ondertusschen niet gaan, daar het col-
lege van hoofdingelanden van Westfriesland eerst bij
sententie van den Hoogen Raad van Holland van 30 Juli
1650 werd ingesteld.

Met de stadrechtverleening werd de buurschapsstruc-
tuur van de Westfriesche organisatie, die op de banne
(dorp) berustte, niet alleen overgenomen maar zelfs vol-
komen ingeschakeld, zoodat de banne van de steden-
organisatie in feite de grondslag was. De basis van de
stedenorganisatie, de banne, was dan ook de waarborg,
dat de geheele nieuwe structuur Westfriesch bleef.

De basis van de Westfriesche samenleving was en
bleef de banne, waarin de geërfden in ruimen zin ofwel
de buren de leiding hadden. Op de buren steunde in de
bannen het rechtsleven, zij waren de leden van de buur-
schap, de dragers, uit hoofde van hun grondbezit, van
macht. Hun positie in de banne meenen we dan ook in
het voorgaande duidelijk geschetst te hebben. Daar de
geheele Westfriesche samenleving op de bannen berustte
en alle overkappingen over de bannen zonder het be-
staan van de bannen inhoudsloos geweest zouden zijn,
is het dus duidelijk, dat de geërfden in ruimen zin in de
Westfriesche samenleving de belangrijkste plaats inna-
men. Het zou verleidelijk zijn om op grond van gelijk-

Heid in terminologie ook voor het graafschap Holland
conclusiën te trekken over de daar voorkomende buren
en geërfden. Wij doen dit met opzet niet. Ons onder-
zoek in uitgegeven en voornamelijk in onuitgegeven
rechtsbronnen heeft ons rijke resultaten gebracht, doch
voor Westfriesland. Dat er in het graafschap Holland
meerdere oud-Westfriesche instellingen zijn voort blijven
bestaan, moet een ieder zich bewust zijn, die F o c k e m a
A n d r e a e'sstudie over de hottinge en Gosses'quot;)
wijzeu op het aasdomsrecht in verband daarmede, heeft
verstaan. Als wij dus niet op Hollandsche toestanden in
gaan, geschiedt dat met opzet. Deze opzet brachten we
mede tot uiting in den titel van dit werk, n.1. Swan-
notsrecht.

We vonden in de bronnen en vermeldden in dit werk
meerdere termen voor het woord buur, waarvan we her-
halen: geërfde, buur, lende, swannot enz. We kozen de
aanduiding swannot, die we o.a. gebruikt vonden in de
costumen van het baljuwschap Nyenburg van i Februari
1570, waar gesproken wordt van „die naeste zwaen-
noetsquot;quot;).

Het woord swannot heeft de bekoring goed Friesch
te zijn; dus duidt de titel van dit werk reeds aan, dat
wij het samenstelden voor Friesch gebied, in dit geval
voor Westfriesland, terwijl men van het graafschap Hol-
land (afgezien van Kennemerland, Waterland en de
Zeevang) niet zonder voorbehoud als van een Friesch
gebied kan spreken, hoewel we, zooals gezegd, ook daar
de Friesche inslag duidelijk waarneembaar achten.
Voorts is het woord swannot als zoodanig beter dan ge-
erfde, dat door den term erf weliswaar voldoende is
doch minder suggestief dan swannot, waarvan B o e-

kenoogen') zegt, dat het één is met het oud-Friesche
woord swetnat. Swetnat is grensgenoot (van swette) en
als zoodanig buur. Het woord swet, dat ook in het quot;West-
friesch') voorkwam, duidt reeds op land, op een erf,
iemand die geen land had kon ook geen swette hebben;
om swannot te kunnen zijn moest men land hebben. Op
deze wijze toont dit Westfriesche woord geheel en al
dien inhoud te hebben, die het in verband met de West-
friesche rechtsstructuur moest hebben en die de kleurlooze
woorden gebuur, buur en nabuur ten eene male missen;
immers buur kan men wèl zijn zonder land.

Uiteraard vinden we in de direct-oud-Westfriesche ge-
bieden óók het swannotsrecht terug, doch in den aan-
vang van dit werk zeiden we reeds, dat we ons zouden
beperken tot het Westfriesland van 1289, hoezeer we
ook het Westfriesche karakter van Kennemerland en
Waterland erkenden. De Zeevang rekenden we aan de
hand van de oorkonde van 26 Februari 1309®) aan de
zijde van het Westfriesland van 1289, hoewel we dit op-
zettelijk niet principieel volhielden, daar we ons van het
verband tusschen dit district en Waterland bewust waren
(men denke aan het stuk betreffende de bottinge in ver-
band met de Persijns) en waardeerden op grond daarvan
de Zeevang ook wel als oud-Westfriesch.

De banne of het ga was de kern van de Westfriesche
rechterhjke organisatie juist zooals de swannots de kern
van de Westfriesche bevolking vormden; dat is het wat
wij in dit werk wilden aantoonen en meenen aangetoond
te hebben.

blz. 3 Pachtinghe gedaen bij Mr. Pieter van Bijwaert bailliu ende schout, Jan
Corneliss Dircxs Borgermr., Pieter Gavess., Taems Janss., Sijbrant Janss. Horn,
Sijmon Claess. ende Cornelis Pieterss. Baerts, alle schepenen, opten 2 5 en Oc-
tober anno 1638.

blz. 4 T landt boven paed, het opperlandt is genomen, ijder morghen op duy-
sent guldens.

Wz. j Pachtinghe, bij Jan Corneliss. Dircxs Borgermr. Pieter Gavess., Taems
Janss., Sijbrant Janss. Horn, Sijmon Claess. ende Cornelis Pieterss. Baerts,
schepenen, opten 25 October anno 1638, opten Raethuyse der heerlicheyt
van Opmeer ghedaen.

Pieter Dirckss. paerdecooper heeft in pacht aengebracht eerstelijck 200
gulden aengelt. Noch 8 Koeijen met een paerdt. Noch 2 bedden.

Jan Gerritss. Gorter heeft in pacht aengebracht, eerstelijck drie morgen
ende ijo roeden land leggende op de bordick^) inden banne van Midwoud,
noch twee morghen min een vierendeel landt inde Bennemeer, noch een huys-
gen tot Opmeer. Noch een half huys op Keeren, met noch een erfjen op
Keeren. Noch 13 koeyen met 2 paerden, noch 4 bedden. Noch aen schulden
1800 guldens. Noch het huys inde voors. Bennemeer.

blz. 6 Maerten Pieterss. Sijmons heeft in pacht aengebracht eerst zijn huys met
anderhalff morghen landt daer thuys op staet, noch dardalff morghen inde
Caech in Spanbrouck. Noch thalve huys ende d'halve werff gecomen van

2)nbsp;bordick = buurendijk. Bor nog gangbaar Friesch. Dik nog Westfr.
(Vergel. Boekenoogen).

zijn vader, noch 400 roeden landt achter tselve huys, noch 2 morghen ende
200 roeden bezuyden de boogaert, legeggende tot Hoochtwoud binnen Gouw,
noch de halve boogaert groot omtrent 100 roeden, noch 2 morgen laech,
tot Hoochtwoud, binnen Gou, noch omtrent 700 roeden achter d'voors. boo-
gaert, noch omtrent 100 roeden boven paed, noch 9 koeijen, 5 bedden 1700
gulden aen schulden.nbsp;'

Reijnu Jacobs Rijcx heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck haer huys met
2 morgen en 200 roeden binnen paed, noch de schoof aende Gouw 350 roeden
noch 5 koeijen met 3 bedden.

Jan Luytgesz. heeft in pacht aenghebracht eerstelijck een huys met dar-
dalff morgen landt binnen paed, noch dardalff morghen middellandt binnen
Gouw, Noch aende Gou een morgen laech. Noch 6 koeyen, noch 3 bedden
noch aen schulden 600 gulden.nbsp;'

Andries Hanss. smidt met sijn wijffs kinderen heeft in pacht aengebrocht
eerst het achterhuys met de zuyerwerff met 2 bedden.

Claes Engelss heeft in pacht aengebrocht, het halve voorhuys, noch een
bed, noch aen geit 150 gulden ende nopende zijn vorder aenbrengen, wesende
het erttenisse van Reijnu Jacobs is bij den gerechte gehouden in advijs.

Aris Janss. Langhen heeft met zijn kinderen in pacht aengebrocht, eerst
zijn huys ende werff, noch het middellandt, binnen Gou groot 2 morgen ende
ijo roeden Noch 450 roeden tot Spanbrouck, noch lo koeyen met een paert,
noch 3 bedden, noch aen schulden joo gulden.

blz. 8 Herck Jacobsz. heeft in pacht aengebracht eerstelijck het huys ende werff
noch 9 morgen ende 37 roeden landt binnen paed, noch 450 roeden saedtlandt
boven paed, noch het huys aende paed, noch 1750 roeden opperlandt boven
paed, noch 3 morghen middellandt binnen Gau, noch 4 morghen laech binnen
Gouw, noch in Dirck Durenen saet 4 morgen ende 100 roeden, noch het huys
ende werff, daer Jan Gerritss. Gorter in woont, noch de halve same weijd

noch de helft vande nieuwe weijd groot 37J roeden, noch 10 morghen landt
inde Bennemeer, noch aen reederij looo guldens, noch 16 koyen met een
paert, noch 7 bedden, de schulden tegen d'onschulden.

Den 2j November 1649 is Herck Jacobss. metten gerechte geaccordeert
datter van zijn drie begeven kinderen van sijn schel(lingh) loj^ st affge-
trocken sullen werden blijft noch 26.

blz. 9 Pieter Jacobsz. heeft in pacht aengebracht met zijn kinderen, eerst haer
huys met ses morgen ende ijo roeden opperlandt daert huys op staet. Noch
een morgen 47 j roeden middellandt binnen Gou. Noch 2 morgen laech aende
Gouw. Noch de werff van Janbroer 66 roeden. Noch 13 koeyen met een
paerdt. Noch 7 bedden. Noch een paert scheepen van omtrent 200 gulden.
Noch bij Lambert Schaecx 150 roeden, d'schulden en onschulden tegen
malcander.

noch het schuytge ende want, noch 3 bedden. Voorts d'schulden tegen d'on-
schulden.

Noch Claes Tonis eerkinderen eerstel(ijck) een saedacker in Hoochtwoud'
groot 200 roeden noch aen gelt twaelff hondert gulden met haer zusteren
tsamen.

Joris Janss. schipper heeft in pacht aengebracht, eerstelijck 600 gulden
aen gelt. Noch een bed. Noch zijn moeders erff is genomen op H schellinck.

Cornelis Pieterss. ■ timmerman heeft in pacht aengebrocht, eerstel, een huys
ende werff. Noch 3 koeijen. Noch een paert scheepa aen zijn swager. Joris
Janss. van iizj^ gulden. Noch een bed.

Wz. II Anna Jansdr. met haer kinderen heeft in pacht aengebracht eerst haer
huys ende werff, daert huys op staet. Noch 2 morgen ende 200 roeden daer
achter aen. Noch de vogeldel int laech 2 morgen ende 80 roeden, noch 8
koeijen, met 4 bedden. Noch een paert scheeps van G. Lay ende noch een aen
Claes Walichs tsamen tot 425 gulden, noch aengelt 1000 gulden.,

Dirck Thijss Koetenburch heeft in pacht aengebracht, eerst zijn huys met
3 morgen ende 500 roeden opperlandt, noch 4 morghen laech, noch een
acker van 150 roeden opt Slimpat. Noch 8 koeyen, met 3 bedden, noch
anderhalff morgen landt, leggende tot Nieudorp.

Jan Janss. Heijnss. heeft opten 22 Decemb. anno 1642 in pacht aenge-
bracht, eerstelijck het backhuys in Aken, noch de vijffdepaert inde vogeldel
Noch een morgen landt tot Oostwoud met 2 bedden, ende

Noch Marij Heynis bestevaders erff zijnde ^/s vant gunt Sijbrant Janss.
ende Baerl Sijmonss., nomine uxoris, terff hebben ontfangen, ende is geno-
men op een schell.

Jan Allertsz. heeft in pacht aengebracht met zijn kinderen, eerstelijck een
hoffsteed leggende tot Sijbecarspel groot omtrent 100 roeden, noch 8 koeijen,
noch 4 bedden, aen geit 1000 guldens.

Uz. 12 Adriaen Pieterss. Hoochtwoudt heeft in pacht aengebracht j morgen 450
roeden landt, met een huys daer op staende, staende ende leggende binnen
paed, noch een huys ende omtrent 9 morgen landt staende ende leggende
inde weren. Noch anderhalff morghen leggende tot Hauwert. Noch alhier
anderhalf morghen binnen Gouw met Baert Sijmonss. gemeen. Noch een paert
scheeps van 200 gulden. Noch een paert scheeps aen Joris Janss. van 2i2}/2
gulden. Noch 9 koeijen met een paert, met 3 bedden. Noch anderhalff
morghen land leggende inde weren bezuyden (de vekent?)

Noch 1000 gulden aen lijffrente ende tgemene landt is bij accoort menen
gerechte genomen op V sch.

Jan Adriaenss. Hoochtwoud heeft opten 25 Novemb. 1649 in pacht aen-
gebracht eerstelijck een dardepaert van sijn vaders erffenisse. Noch van zijn
wijffs cant een huys met 4 morgen landt tot Schellinchout ende is tsamen
genomen op VIIII schell.

Baert Sijmonss. heeft in pacht aengebrocht eerst zijn huys met 4 morgen
ende 200 (roeden?) opperlandt, noch daer achter aen twee morgen ende 100
roeden. Noch 2 morgen ende 400 laech. Noch opt slimpat 27J roeden, noch
tot Twisch 350 roeden, noch een halff morgen aende Lagedgck noch tot
Binnenwijsent yo roeden, noch anderhalff morghen binnen Gouw, met Aryan
Pieterss gemeen. Noch 10 koeyen met 4 bedden, noch een paert scheeps aen
Jans Janss. van 212H gulden. Noch aen schulden 800 gulden.

Abbekerck, Sijbecarpel en Twhisck, noch inde Lage Houck omtrent 150
roeden, noch aen geit 1000 gulden, noch 2 vierendeelen van 2 huysen staenL
d ene tot Abbekerck ende d'andere Twisch ende is dit genom. op 4}^ schell.

blz. 13 Dieuwer Jans Aris met haer kinderen heeft in pacht aengebrocht eerst
550 roeden opperlandt binnen Gou, noch 900 laech binnen Gou; noch 2
morgen ende 100 roeden landt tot Hoochtwoude boven paed, noch 150 roeden
opt Slimpat bij de molen, noch anderhalff morgen tot Eertswoud over de

Cornelis Sijmonss. heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck 500 gulden aen
geit, noch 3 koeyen, noch 4 bedden, noch 3 paerte scheeps, tsamen van
400 gulden.

Jan Adriaenss. Vlamingh heeft in pacht aengebrocht eerstelijck zijn huys
ende werff met 2 bedden.

blz. .1.4 Ael Allertsdr. met haer londeren heeft in pacht aengebrocht eerst haer
huys, met 3 morgen opperlandt daert huys op staet. Noch anderhalff
morgen middellandt binnen Gou, noch daer achter aen de leek 450 roe-
den noch 3 morgen laech binnen Gouw, noch 175 roeden saedlandt boven
paed. Noch 250 roeden saedlant opt Slimpat, noch 9 koeyen met een paert
noch 4 bedden, noch aen geit joo gulden.nbsp;'

Sijmon Claess heeft in pacht aengebrocht, eerst een dardepaert vant huys
ende werff daer hij in woont, noch 700 roeden achter t voors. huys met zijn
broer ende suster gemeen, noch tot Sijbecarspel dardalff morghen, met zi n
broer gemeen. Noch het halve huys ende werff met Sijbrant Claess. gemeen
noch boven paed 1566 roeden middellandt, noch 3 bedden, noch een paert de
schulden tegen d'onschulden, noch 750 roeden middellandt binnen Gouw,
onder deel met zijn broeder ende suster. Noch een paert scheeps tot 200
gulden.nbsp;^

Jacob Janss. Heyns heeft in pacht aengebrocht eerstelijck 320 roeden
inde vogeldel, noch 220 roeden saetlandt, leggende inden banne van Schaghen,
noch 8 koeyen met een paert, noch aen gek 200 gulden, noch 2 bedden, noch
heeft Jacob Janss. aengebrocht twee geerse landt, met 200 — O — an gek,
zijnde het erffenisse van sijn wijffs vaer ende wijffs broer ende is dat erffe-
nisse genomen op 10I/2 (?) sc.

Jacob Herckss. met sijn suster heeft in pacht aengebrocht eerstelijck haer
huys met 500 roeden binnen paed, daert huys op staet, noch binnen Gou 2
morgen 450 roeden middellandt, noch 6 koeyen, 4 bedden d'schulden tegen
d'onschulden.

Willem Cornelisz. Bennis heeft in pacht aengebracht eerstelijck zijn halff
huys noch 2 morghen opperlandt achter thuys, noch 2 morgen ende een vieren-
deel middellandt daer achter aen, noch 37$ roeden middellandt inde Hooghe
weyd, noch 75 roeden saetlandt opt slimpat. Noch 9 koeijen. Noch 4 bedden
ende noch aen gek 600 gulden.

blz. 16 Cornelis Pieterss. Baerts heeft in pacht aengebrocht eerstelijck zijn halve
huys met 2 morgen opperlandt daer achter aen, noch een morgen middellandt
daer achter aan. Noch anderhalff morgen laech. Noch het halve huys daer
Taems Janss, in woont, noch daer achter 1150 roeden binnen paed. Noch het
halve weijtge bijde Opwech, noch dardalff morgen Melmen (?). Noch M vant
huys aende paed in Hoochtwoude, noch daer achter iioq roeden, noch het
huys ende backerij in Aecken, noch tot Nieuweniedorp 433 roeden. Noch inde
Zijp 4 morghen, noch 14 koeijen met een paerdt, noch 4 bedden, noch aen
schulden 2joo gulden. Noch 106 roeden saedtlandt opt Slimpadt.

Noch Pieter Janss. heeft in pacht aengebrocht eerstelijck twee morgen
leggende op Langedijck. Noch een morgen leggende mede op Langedijck. Noch
een bed met 400 gulden aen gek.

Pieter Peterss. Blocker heeft in pacht aengebracht, eerstelijck het huys ende
werff, noch 3 morgen ende 7j roeden achter thuys binnen paed, noch boven
paed 1425 roeden landt. Noch het halve huys ende d'halve werff boven
paed, noch 3 morghen landt boven paed, met Eddick Janss. gemeen, noch
binnen Gouw 3 morghen ende 450 roeden, noch 2 morghen landt tot Hoocht-
woud binnen Gouw. Noch 12 koeijen, noch 4 bedden, voorts d' schulden
tegen d'onschulden. Noch 3 paertges scheeps t'samen omtrent 300 gulden.

Pieter Pieterss. Blocker is opten 25 Novemb. 1649 metten gerecht geaccor-
deert vant erffenisse van zijn moeder, dat voort selve gestek soude werden
VI schel.

blz. 17 Taems Janss. heeft in pacht aangebrocht, eerstelijck het huys ende erff tot
Spanbrouck aende Wijseneijnde, noch ii2j roeden landt inde Hooghe Weijd,
noch 47 j roeden laech landt binnen Gouw. Noch 12 koeijen, noch j bedden,
noch aen gek vijffhondert gulden.

Mr. Sijbout Isbrantss. chirurgijn heeft in pacht aengebracht, eerstelijck
zijn huys ende werff, noch een halff morgen saedtlant opt Slimpadt, noch
2 bedden, noch aen geldt elff hondert gulden.

Cornelis Gerrtitss. schoenmaker heeft in pacht aengebrocht eerst zijn huys
ende werff, noch 2 bedden d' schulden ende onschulden tegen malcander.

Jan Gerritss. koeijecooper heeft in pacht aengebracht, eerstelijck 200 roeden
saedtlandt opt Slimpadt. Noch anderhalff morgen landt leggende tot Berc-
houdt. Noch 13 koeijen met een paerdt. Noch 4 bedden, noch aen geit 750
gulden.nbsp;quot; ''

Marij Claesdr. heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck haer huijs ende werff
noch aen geit 300 gulden, noch 3 bedden.nbsp;'

Egbert Gerritss. smidt heeft in pacht aengebrocht eerst sijn huys ende
werff, noch een huys zijnde een backerij. Noch 3 bedden, de schulden en
onschulden tegen malcander.

Neel Ariaens, waerdinne met haer kinderen heeft in pacht aengebracht
eerstelijck haer huys ende werff, noch een halff morghen landt tot Span-
brouck, noch 4 bedden.

Den 26 December 1649 heeft Dirck Buyess. wagenmaecker in pacht aen-
gebrocht 2 bedden genomen op 5 i) sc.

blz. 19 Cornelis Heyndricxsz. heeft in pacht aengebrocht eerst zijn huys ende
werff, noch aen geit 1400 gulden. Noch 2 bedden, met een paert scheeps van
150 gulden.

Jacob Meynertss. met zijn kinderen hebben in pacht aengebracht eerste-
lijck het huys ende werff, noch het nieuwe hoeckhuys aende Wijsenend'. Noch
inde Sameweyd 800 roeden. Noch 625 roeden landt in Sijbecarspel. Noch 9
morgen tot Sybecarspel. Noch de schuyt ende want. Noch anderhalff morgen
tot Swaech. Noch 10 koeijen met een paert. Noch 8 bedden. Noch aen
geit 2000 gulden.

Sijbrant Claess. met zijn kindt heeft in pacht aengebracht eerstelijck zijn
halff huys ende werff, noch dardalff morg(en) landt inden banne van Sijpe-
carspel. Noch een dardepaert vant huys ende werff, daer Sijmon Claess. in
woont Noch 700 roeden landt daer achteraen. Noch binnen Gou 750 roeden
middellandt. Noch 400 roeden landt leggende tot Twisch. Noch 8 koeijen
met een paert. Noch 3 bedden, schulden ende d'onschulden teghen malcander.

Pieter Taemss. heeft opten Xlen November 1647 in pacht aengebracht
eerstelijck een geleijke helft van een stuck landt leggende tot Spanbrouck
achter de kerck, groot int geheel veertien hondert roeden. Noch een gerechte
helft van een stuck landt leggende tot Spanbrouck inde Kaech, groot int
geheel dartien hondert vijfftich roeden. Noch twaelff hondert gulden aen
geit. Noch 6 koeijen met twee bedden ende is genomen op NYi c. sc.

blz. 20 Aeff Cornelis dr. met haer kinderen heeft in pacht aengebrocht eerstelijck
1000 roeden landt binnen paed achter Jacob Herckx, noch een morgen ende
jo roeden tot Sijbecarspel, noch 9 koeyen mt een paerdt, noch 4 bedden, aen
schulden 400 gulden.

Pieter Gavess. heeft in pacht aengebrocht eerstelijck zijn huys ende werff
daer hij in woont, noch in de Sameweijd 800 roeden, noch tot Sijbecarspel
6z$ roeden, noch in de Berckmeer 1500 roeden, noch in de Creyle 300
roeden, noch aen gelt 1500 gulden noch 4 bedden, noch 2 koeyen met een
paerdt, noch met Jacob Meynertss. aen Glaij Corneliss. een 64 paert scheeps.

blz. 21 Jan Claess, Grootss, heeft in pacht aangebracht eerstelijck zijn huys ende
werff, noch een halff morgen landt bij d'overtoom in Spanbrouck, noch een
koe met 3 bedden, noch aen gelt 400 gulden.

Pieter Sijmanszoon, biersteecker, heeft in pacht aengebracht, eerstelijck zijn
huys ende erff. Noch zijn schuyt ende want, noch een paerdt, noch 2 bedden.
Hier tegen schuldich de twee laetste darde paerten ofte termijnen vant voors.
huys ende erve.

Rem Janss., herbergier, met Griets kinderen, heeft in pacht aengebrocht,
eerst haer huys ende werff, met 7 bedden, schulden ende onschulden tegen
malcander.

Sijmon Corneliss heeft in pacht aengebracht, eerstelijck het halve huys
ende d'halve werff, noch een bed. Noch aen geit 200 gulden.

Griet Moeijes heeft in pacht aengebracht eerstelijck het halve huys met
d'halve werff, noch 300 roeden landt boven paed, noch 2 bedden.

Pieter Pieterss. Aves heeft in pacht aengebrocht eerstelijck zijn huys ende
werff. Noch een paert aen zijn schip van 150 gul(den). Noch 2 bedden, de
schulden tegen d'onschulden.

blz. 23 Jacob Janss. Goijer heeft in pacht aengebracht, eerstelijck zijn huys ende
werff, noch 3 bedden. Voorts de schulden teghen d'onschulden.

Tonis Luytgesz. molenaer heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck het huys
ende werff, noch de Coornmolen in Spanbrouck, noch 300 roeden landt tot
Opdam, noch 450 roeden landt op Spierdijck, in Spanbrouck, noch een bed,
aen schulden en custing bedragende 2800 gulden.

Noch terffenis van zijn vader is 400 roeden landt tot Opdam, daer tegen
aen schulden omtrent 200 gulden, dit genomen op 5 sc.

blz. 24 Dieuwer Ariaensdr. met haer kinderen heeft in pacht aengebrocht eerste-
lijck haer huys ende werff, noch 300 roeden landt boven paed noch 3 bedden,
noch aen geit 150 gulden.

Adriaen Pieterss Avendorp van Schaghen heeft in pacht aengebracht
eerstelijck 3 morghen ende 448»^ roeden landt inde Caech, in Spanbrouck,
noch in Opmeer boven paed 2 morghen ende 367 roeden, noch 9 koeijen)
noch 3 bedden, hiertegen aen schulden 1200 gulden.

blz. 26 Meynu Eversdr. heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck haer huys met 4
morgeiï ende 100 roeden landt achter thuys. Noch 3 bedden, met 500 gulden
aen schulden, noch het erff van haer dochter.

Jan Corneliss. Immen heeft in pacht aengebrocht, eerst het huys, noch
2 morgen opperlandt, daert huys op staet, noch 300 roeden laech, onderdeel
met Meijnu Everts, noch 12 koeijen met een paerdt, noch 3 bedden, noch aen
geit 800 gulden.nbsp;1

Adriaen Meuss. heeft in pacht aengebracht het goet van Jacob Janss. zijn
wijffs voorsoon, eerstelijck 16 morghen landt leggende tot Berchout.

blz. 27 Adriaen Meuss. heeft in pacht aengebracht eerst een dardepaert vant huys,
daer hij in woont, noch achter thuys twee morgen en 91 roeden, noch een'
morgen en 50 roeden middellandt, noch 900 roeden laech landt, noch opt
Slimpat 137H roeden saedtlandt, noch vierdalff morgen op Spierdijck, noch
14 koeyen met een paerdt, noch 2 bedden d'schulden tegen d'onschulden.

Evert Willemss. met zijn broer eerstelijck de dardepaert vant huys, noch
achter thuys twee morgen ende 91 roeden, noch een morgen ende 50 roeden
middellandt, noch 900 roeden laech landt, noch opt Slimpat 137]^ roeden
saedt landt, noch onderdeel met Jan Cornelis Dircx 950 roeden boven paed.
Noch dardalff morgen tusschen Abbekerck ende de quot;Weren. Noch resteert de
bestevaers ende de oems erffenisse, noch aen geit 750 gulden. D' voorss. erf-
fenissen zijn vierdalff morghen landt leggende tot Abbekerck off daer omtrent.

A. Noch vant erffenisse van Aris Hermenss. zijn oom, een halff huys.
Noch twee morgen landt. Noch ^ van een tuyn tot Abbekerck, noch aen
geit 1200 gul. dit genomen op quot;V sc.

Jan Janss. Dirckes heeft in pacht aengebracht eerstelijck een halff morghen
saedtlandt boven-paed. Noch 12 koeyen met een paert. Noch 7 bedden. Noch
aen gelt 800 gulden.

blz. 28 Claes Willemss. heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck twee dardepaerten
vant huys, noch stijff 3 morgen daer achter aen, noch 22 j roeden saedt landt
opt Slimpadt, noch een vierendeel van een morgen landt tot Westwoud. Noch
7 koeijen, noch 3 bedden, d'schulden tegen d'onschulden.

Jan Pieterss. Keijter heeft in pacht aengebracht, eerstelijck sijn huys ende
werff. Noch 12 koeijen, noch 3 bedden. Noch omtrent 4J0 roeden tot Span-
brouck, zijnde haer vaders erffenisse, onderdeel met zijn mede erffgenamen.

Sijmon Eddick Vlaer heeft opten 24 November anno 1642 in pacht aen-
gebracht ende eerstelijck dardalff morgen landt binnen paed, benoorden
Pieter Blockers landt. Noch 4jo roeden landt bezuyden Jan Cornelis Dirckx
landt. Noch omtrent 700 roeden landt tot Opperdoes, zoo weydlant als saedt-
landt. Noch aen geit duysent guldens. Noch 9 koeijen met een paerdt. Noch
3 bedden. Noch het erffenisse van zijn wijffs broer, 116 roeden landt tot
Opperdoes, noch 166 gulden aen geit.

Eddick Janss. Vlaer heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck 1425 roeden landt
boven paed, onderdeel met Pieter Pieterss. Blocker. Noch 325 roeden laech,
noch binnen paed anderhalff morgen, onderdeel met Pieter Blocker, en zijn
wijffs moeder. Noch joo roeden landt boven paed. Noch het Crijne weytge
1300 roeden. Noch 225 roeden daer achter aen, noch 450 roeden saedt landt
daer achter aen, aen schulden ijoo guldens.

Inden jare 1649 terff ontfangen van Allert Jaep Allerts 450 gulden aen
geit ende is gerekent en genomen op een schellinck.

Noch zijn schoonmoeder eerst de halve osseweijde groot omtrent 650
roeden. Noch anderhalff morgen binnen paed. Noch een halff morgen laech,
noch 3 bedden, aen schulden 1000 gulden. Dese goederen comen nu op Eddick
Janss.

blz. 29 Sijbrant Janss. Horn heeft in pacht aengebrocht eerstelijck een huys met
j morgen ende 100 roeden opperlandt, daer achter aen gelegen, noch 1300
roeden middellandt, noch 2 morgen ende 300 roeden laech landt. Noch een
morgen landt tot Abbekerck, noch een morgen laech, noch omtrent 340 roeden
laech landt. Noch tot Westwoud omtrent 150 roeden. Noch 10 koeijen met een
paerdt, noch 4 bedden, aen schulden 3000 gulden.

Noch Marij Claes zijn wijffs goedt eerstelijck aen geldt 800—o—Noch
3 bedden. Noch zijn vaders erffenisse 2 morgen buyten land, soo in Abbe-
kerck, Sijbecarspel en Twisk, noch inde Lagehouck omtrent 150 roeden, noch
aen geit 1000 gulden. Noch 2 vierendeelen van 2 huysen staende d'ene tot
Abbekerck ende d'ander tot Twisck, genomen op 4H schelling.

Jan Corneliss. Dirkss. heeft in pacht aengebrocht eerstelijck zijn huijs met
j morgen ende 500 roeden landt daert huys op staet, noch een morgen ende
350 roeden, daer bezuyden aen gelegen, onderdeel met Willem Meu kinderen,
noch daer achter aen drie morgen, noch daer achter aen twee morgen ende
560 roeden laech, noch 2 morgen laech, noch 300 roeden saedt landt aende
paed, noch de saet van Claes Sijmonss ende Arijaen Janss. het huys met de
werff, de selve werff groot 100 roeden ende de weijd voor deur 5 morgen,
binnen Gouw. Noch de schoot daer achter aen groot 800 roeden. Noch 4
morgen inde Melme. Noch ij koeijen met i paerden, noch j bedden, noch

aen schulden 3000 gulden. Hier comt noch bij terffenisse van zijn wijffs
suster omtrent 2 morgen landt leggende tot Twisch, ende tot Midwoud met
noch i/iz paert van een huys staende tot Twisch staende ende leggende met
dander suster ende broeder geen.... ende onderdeel.

blz. 30 Cornelis Hillebrantss. weduwe ende kinderen hebben in pacht aenge-
brocht eerstehjck 800 roeden middenlandt boven paed, „och 1000 roeden
landt op Sp^rd.jck m Wad weij. Noch 14 koeijen met een paert. Noch 3
Opdamnbsp;Noch joo roeden landt op Spierdijck in

Cornelis Pieterss. vande Meer, heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck een
huys ende werff aende paed, noch anderhalff morgen ende 150 roeden landt
leggende aende Lagedijck. Noch 12 koeijen met 2 paerden. Noch 2 bedden
noch aen geit 200 gulden.nbsp;'

Claes Pieterss. Raven heeft in pacht aengebracht eerstelijck zijn huys met
900 roeden landt achter thuys binnen paeds gelegen.

Noch elff hondert roeden benoorden thuys gelegen. Noch 2 mo(r)ghen
485 roeden. Noch 8 koeyen, noch 4 bedden, noch een paertge scheefs van
200 gulden, aen schulden 1500 gulden.

Pieter Corneliss. Berchout heeft in pacht aengebrocht, eerstelijck ^ vant
huys aende Lagedijck, noch 350 roeden aende Lagedijck, noch 330 roeden
erffpacht inde Melmen, noch j koeijen, noch 2 bedden, voorts de schulden
tegen d onschulden.

Sijmon Corneliss Berchout heeft in pacht aengebracht eerstelijck M vant
huys aende Lagedijck, noch omtrent 325 roeden landt leggende binnen d'Lage-

Claes Corneliss. Berchout heeft in pacht aengebracht eerst K vant huvs
aende Lagedijck, noch omtrent 325 roeden landt leggende binnen de Lage-
dijck, noch omtrent 300 roeden melmen. Hiertegen aen schulden 150 gulden.

Baert Sijmonss.
Willem Corneliss. Bennis.
Sijmon Claess.
Pieter Pieterss. Blocker.
Cornelis Pieterss. Baerts.
Taems Janss.

Sijbout Isbrantss. chirurgijn.
Cornelis Heijndrickss.
Jacob Meijndertss.
Sijbrandt Claess.
Pieter Gavess.

Adrian Pieterss. Avendorp.
Jan Corneliss. Immen.
Adriaen Meuss.
Jan Janss. Dirckes.
Claes Willemss.
Sijbrant Janss. Horn.
Jan Corneliss. Dircks.
Cornelis Pieterss. vande Meer.
Claes Pieterss. Raven.

Namen vande personen binnen Opmeer end' hoe veel schellingh
ijder borger ofte burgerinne heeft.

blz. 36 Jan Adriaenss. Vlamingh
Lob Germontsdr.
Jacob Hercksz. met zijn suster
Ael Allertsdr. met haer kinderen
Sijmon Claess.
Jacob Janss. Heijns
Willem Corneliss. Bennis
Cornelis Pieterss. Baerts
Pieter Janss. van Langedijck
Pieter Pieterss. Blocker
Taems Janss.
Jan Gerritss. koeijecooper
Mr. Sijbout Isbrantss.
Noch zijn voorkindt
Cornelis Gerritss. schoenmaker
Adriaen Hermonss. bode
Marij Claesdr.
Egbert Gerritss. smidt

Neel Adriaens waerdinne met haer kinderen
Thijs Janss. backer
Cornelis Heijndrickss.
Jacob Meijnertss. met zijn kinderen '
Sijbrant Claess.

blz. 37 Pieter Gavess.
Willem Janss.
Jan Claesz. Grootss.
Pieter Sijmonss. biersteker
Harman Hermonss. linnewever
Rein Janss. Vochtlepel met zijn wijff-! kinderen
Beete Germontsdr.
Reijnu Meijnerts vroivrouwe
Aris Corneliss.
Sijmon Corneliss.
Griet Moeijes
Pieter Pieterss. Aves
Cornelis Heijnss.
Jacob Janss. Goijer
Tonis Luytgess. Molenaer
Dirck Maertss.
Ael Claes

Maerten Jacobsz. Stelt
Sijmon Gerritss. backer
Dieuwer Arijaensdr.
Adriaen Corneliss. kaescooper
Bauwen Janss.

VIII		0	SC
			SC
II	M		SC
II			SC
	H		SC
II		0	SC
I			SC
I			SC
I			SC
I			C SC
I		0	CS
I	M		SC
			SC
I	H		SC
II		0	SC
	H		SC
	H		SC
	H		SC
	H		SC
II			SC
II			SC
	H		SC

blz. 38 Hier naer volcht de Pade.
Adriaen Pieterss. Avendorp
Meijnu Evertsdr.
Jan Corneliss Immen
Adriaen Meuss.
Evert Willemss.

Volcht nu de Laghedijck.
Pieter Arijaenss. Israel
Jan Corneliss. Berchout
Pieter Corneliss. Berchout
Sijmon Corneliss. Berchout
Claes Corneliss. Berchout
Gerrit Pieter Gerritss.
Bastiaen Gerritss.
Jan Huysmans

V			SC
IIII	H		C SC
VII			SC
X			c sc
VI	H	0	sc
XIII			sc
IIII	H		sc
V	H		sc
III	H		sc
V	M		sc
II			sc
VII		0	sc
XXI			sc
III	H		sc
IIII	H		sc
VI			sc
			sc
I			sc
I	H	0	sc
I			sc
I			sc
	H		sc
I			sc
I			sc

facit 117^/4

vier kinderen boven de 8 jaren-
een kindt beneden de 4 jaren.
Anna Jansdr.
een vrouw.

een kind boven de 8, doch onder de 10 j.
twee beneden de 8 jaren,
daar van 1 onder de 4.

een kindt boven de 8 en onder de 10 jaren,
drie beneden de 8 jaren, daar van
2 onder de 4.

twee kinderen beneden de 4 jaren,
een dienstmaaeht tot de bouw-neeringh.
onvermogend. Lijzabeth Aaryansdr.

) In H.S. doorgeslagen, waarna de toevoeging van de bedragen heeft
plaats gevonden. Hieruit leeren we de procedure kennen dat de „onvermogen-
dequot; bij bezitstoename ophield „onvermogendquot; te zijn en in belastbare ver-
anderde.

Mary Jansdr.
een vrouw,
een kindt boven en
vier beneden de 8 jaren, daar van
2 onder de 4.

een kindt beneden de 4 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringe.
Cornelis Jansz. Willems.

twee persoonen boven de 8 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringe.
Jacob Jansz. Heyns

In H.S. doorgeslagen. Hier vinden we voorbeelden dat het bedrag
verhoogd werd, wat we dus ook zulleri moeten verklaren met een toename
van het vermogen.

een kindt boven en
twee beneden de 8 jaren,
daar van i onder de 4.
19:3: —•nbsp;Trijn Pietersdr. wed.

twee kinderen beneden de 4 jaren.
—■ Dirck Jansz. Jacobs,
een man.
een vrouw.

een kindt beneden de 4 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringe.
22 : 8 :12. Griet Pietersdr. Herxs.

twee persoonen boven de 8 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringe.
16:3 : —. Trijntje Jan Wijxs.

drie kinderen beneden de 8 jaren,
daar van 2 onder de 4.
een persoon bij haer inwonende
en in de kost zijnde.

twee kinderen boven de 8 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringh.
arm.nbsp;Anna Jacobs wed. Coomeium.

een kindt boven de 8 en
beneden de 10 jaar.
vier beneden de 8 jaren,
daarvan 3 onder de 4.
een dienstmaacht.
24 : I : 10. Claas Cornelisz. Wognum.
een man.
een vrouw.

een kindt boven de 8 en onder de 10 jaar.
drie beneden de 8 jaren,
daar van i beneden de 4.
een dienstmaacht tot de bouw-neeringh.
19 : 3 : —. Cornelis Jansz. Maarts ende Jan Pietersz.
Neuvel.

d'zelve boven de 8 jaren,
een dienstmaaeht tot de bouw-neeringh.
Adriaan Jacobsz. snijder,
een man.
een vrouw,
een in de kost.

drie kinderen boven de 8 jaren en
daer van i onder de lo.
een kindt beneden de 4 jaren.

een kindt boven de 8 en onder de 10 jaren,
een kindt beneden de 8 jaren,
een dienstmaaeht.

Dirk Jacobsz. Heynis.
een man.
een vrouw,
een kindt boven en
twee beneden de 8 jaren
daar van i beneden de 4.

twee kinderen boven de 8 jaren.
24 : 7 : 8.nbsp;Lijzabeth Aaryansdr. wed. een vrouw.

vier kinderen boven de 8 jaren,
daarvan i beneden de 10.
een kindt beneden de 8 jaar.
een kostganger.

een kindt boven de 8 jaren,
doch beneden de 10.
twee beneden de 8 jaren,
daar van i beneden de 4.
onvermogend^). Jan Poulisz.

en In H.S. doorgeslagen, zie aant. i blz. 426.
In H.S. doorgeslagen, zie aant. i en 2 blz. 427.

een dochter boven de 8 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringh.
Pieter Cornelisz. Roocker.
een man.
een vrouw.

vier kinderen boven de 8 jaren,
daar van i beneden de lo.
een kindt beneden de 4 jaren.

vier kinderen boven de 8 jaren,
daar van 2 onder de 10.
twee beneden de 8 jaren,
daar van i onder de 4.

drie kinderen boven de 8 jaren,
een dienstmaacht tot de bouw-neeringh.
Geert Jansdr.

35: 6:
14: 7: 4
78 : 10 : 10
105 :12 : 4
83: 3: 8
152 : 17 : —
80 : 12 : 2
136 : 9: 8
46 : 13 : 4
73 : 9 : 2
138 : 9:12
87 : 3:12
115 : 9 : 8
95 : 7 : —
103 : O: 6

BIJLAGE III.
Stoelbrief van de Wijmers. 1555. Nr. 70 i).
„Die stoelinge van die Wijmerts.

Heseling weijd VI morgen XL reed.
Mieus Gerbrants VII hont VI roed.
Dat Hornke iH morgen X roed.

Die grote weijd VIII morgen.
Pieter Jan Luyts XIIII hont.
Pieter Nannincxzoen II morgen.

Dat gast huys IIII morgen I hont XL roed.
Pieter Jan Luyts i morgen X roed.
Meijnert Pieters zoen XI hont XXXVI roed.
Dat Lien III morgen XV roed.

Pieter Claes Egels IIIH morgen V/2 hont VI roed.
Scout Oofke VII hont.
Sijmen Woutersz. morgen XL roed min.
Pieter Claes Egels 11^ morgen V/2 hont XX roed.

Maerten Jansz. IIII morgen I hont.
Luytgen Maertsz. vijff hont.
Dirck Pietersz. vijff morgen.
Hillegont Sijmens vijff morgen.

Ellert Claesz. H morgen XII roed^
Bagine weijd IIII morgen IH hont.
Die Jarde XI hont XXVII roed min.
Joris Jarde XH hont XIIII roed.

Jaep Piets IIIH hont XXI roed.
Geerke lant III morgen XXXII roed.
Lobberich II morgen II hont.
Hoeijs lant II morgen IH hont.

Luytgen Maertszoen iV/i morgen IH hont vijff roed min.
Melis Melis IIIH morgen II hont X roed.
Dirck Nelle man III morgen II hont XV roed.
Pieter Jacobsz. iH morgen XXV roed min

Pieter Melisz. H morgen XLIIII roed.
Melis Melisz. III}^ morgen.
Dirck Taems III}^ hont.

Die Stien werff V hont XXVII roed.
Dirck'Heer vijff morgen hont min.
Lobberich J^ morgen VI roed.
Pieter Gertsz. J^ morgen.

Pieter Melisz. Groot III^ morgen hont XXXV roed.
Jons Jansz. IIII morgen XXXV roed.

Andries Willemsz. XIIIJ^ morgen XXV roed min.
Mieus Gerbrants I morgen II hont I roed.

Joris Jansz., Pieter Baertsz. die camp., die buerweren, die erme acker.
Doedes acker Claes He.jx acker 11^ morgen I hont XIII roed min
Claes Jansz. Lien 11^ morgen Py^ bont XXII roed.
Heerts Weijd II morgen VA hont.
Pieter Baertszoen morgen.

Die boom weijd VH morgen XLVI roed.
Meijster Ots Cappelrij I morgen.
Lütke Weijtgen II morgen.

Ellert Comen, Jaeps, Dirck Willemsz., Gert Woutersz., Jaep Piet Oofkes
Dirck Vaers, Baert Gerbrants te samen II morgen een vJdefl m^ XXVH
roed meer.

^and acker V^ hont XXXI roed.
Claes WiHems, Melis Willems, Jan IJck, Willem Gerbents, Meijnert Wil-
lems, Mieus Gerbents VA morgen II hont XXII roed.nbsp;^^quot;Jnert Wil
Maerten Pouwels zoen IIIH morgen.
Gert Heijnrix VA morgen Vl roeden.

Jaep Maertszoen, Elbert Jans Velu, Sijmen Hilbrants, Willems tesamen
IVA morgen Yi hont min XVII roed meer.

Piet Oofkes IIII morgen verndell min V roed meer.
Coop Witte weijd VJ/^ morgen Yi hont.

Willem Scouts, Jan Jacobsz., Taems Claesz. IIII hont XX roed.
Dat gasthuys IIII morgen XLV roed min.
Alijt Pieter Kijntges V/i morgen hont.

Caes Soet houts, Claes Meijnerts, Claes Frans mans, Pieter Everts, Claes
Everts, Cornelis Everts I morgen l]/2 hont.

Nies Everts VH morgen hont XVII roed.
Huyting weer III morgen.
IJvelant II morgen.

Dirck Brouwers, Cuper Brouwers, Claes Dirckes, Evert Dirckes, Pieter
Tijssen, ICaes Heijxz, Jan Pieter Kijntges, Jan Everts Seedlant te samen
II morgen hont.

Cuper Brouwers, Dirck Herms tuyn Yt, morgen II roed.
Brune lant \Yl morgen I hont VI roed min.
Truweijtgen II morgen V/i hont X roed.
Jaep Maertsen XYi morgen.

Trijn Claes Herms, IJm Soet houts, Claes Dirck Kijntges, Reijner IJs-
brants, Dirck Hermsz. IIJ2 hont XXII roed van die werfnen.

Reijloff Dircxz. Scuytmaker, Taems Claesz., Pieter Dircxz. brouwers
acker, Gert Heijrix, Claes Herms Seedlant te samen III morgen XX roeden.
IJmkes Ven IVA morgen II hont.
Edammer lant lllVA morgen I hont.

Jan Deckers acker, Pieter Aemkes, Claes Jan Gerts, Jan Dirckes acker
tsamen VA morgen II hont XXXVI roed.
Swaens weijd V morgen II hont XXVIII roed.

Inden maent van September Anno XV*^ vijff ende vijftich
soe is den Wijmerts gestoelt elcke morgen op twee ende twin-
tich voet beginnende vanden Blocdijck of. Ende soe blijft daer
XVA roed Miente Wijmerts van die bocht off noertwaerts. Ge-
daen bij IJsbrant Reijnersz., Jan Jansz. Pill als burgermeesters
ende Hermen Jansz., Jan Melisz., Gert Heijnrix., Claesz. Jansz.
Piets, Wijbrant Olfertsz., Pieter Mathijsz. ende Pieter Sijbrantsz.
scuytmaker als scepenen der stede van Scellinchout.

„Item Dirck ................................................(afgescheurd) roed.

Item Piet Taems ........................................III morgen I hont XX roed.

Item Taems Jansz......................................IJIIM morgen H hont XXX roed.

Item dit is die stoell brieff van die Hop wech ende is ghestoelt elcke
morgen op twe ende twintich voet ende dan blijf ter bij die Blocdijc tien roed
ende een verndell mijene wechs. Aldus gedaen bij IJsbrant Reijnersz. ende
Jan Jansz. Pill als borgermeesters ende Hermen Jansz., Gerrijt Heijnrixz
Hilbrant Pietersz., Willem Meijnertsz., IJsbrant Sijbrantsz. coram scepenen
in Scellinchout gestoelt vpten XIIII en dach in December anno XVC
drie ende vijftich. Mij present Pieter coster secretarijs aldaer.quot;

„Stoelboeck gemaeckt van de Twischker kerck wech begint
vant twest eijndt off tot het oest eijndt toe huys an huys
gestoelt bij Jacob Jacobsz. schout, Gerbent Heijnsz., Jan Jansz.
Janninck ende Reyner Jansz. Mautgin ende is toegemeten elcke
morgen vijftalff voet, die wech is lanck hondert XCI roedt
VIII voet end een vierendel van een voet ende is elcke mergen
vijftalff voet voern. Den XlXen October anno XVC tachtentich.

Item Jan Albertsz. kinderen II morgen min XXXVII^ roet begint van
Jaep Schouts werff off ende is toegemeten IX min III o c duim.

Jan Willemsz. met Willem Jacobsz. VIII morgen V oC is toegemeten
XXXIX voet XI o duym, hier van is bij westen Jan Jansz. Ruythgins huys
XXVIIIM voet ende bij oesten Cuylishuys XI voet IIH duym.

Jan Piet Dircks Buys ende Trijn Piet Dircks ende Gälte Laur te samen
XX morgen o c^ is toegemeten XC voet VIII duymen.

Groot Aerijs Jaep Jan Cornelis sijn swager '^Yi o c morgen is toegemeten
XXVIH voet.

Trijn bij die meer ende Jaep Jansz. te samen VII morgen IH*^! is
toegemeten XXXII voet NWYi duym.

Oem Roocker XIIIH morgen H cC is toegemeten LXI voet van Pieter
Dirck Jans werff op een voet nae off die heeft Jaep Jansz. LII, die Meer
ende Oem Roocker heeft noch VI voet bij oesten Dirck Maerts van sijn
werff off.

Willem Coens kinderen IIH o morgen is toegemeten op ses voet nae
an Dirck Maetsz. werff XII voet IIIIH duym.

Hil Aerijs Maets XIIII3^ morgen oC LXV voet V o duym, hier van is
bij westen Jong Claes huys XXVII^ voet ende bij oesten Jong Claes huys
XXXVII)^ voet V o duym.

Volckert Jansz. IIII morgen IIC is toe(ge)meten XIX voet VI duym
is bij westen Reyner Pieters werff XVII»^ voet ende bij oesten die sluys
II voet gelegen bij oesten Mary Allers kinderen.

Pieter Maertsz. XV}^ morgen LXX voet \Y duym ende is bij wes-
ten Dirck Beets LX voet ende bij oesten X voet lY duym.

■Willem Tuenisz. ende Aeff Syverts te samen IUI morgen IIIIJ^^ is
toe gemeten XXI voet IIIIH duym ende is gemeten Symon Ffransz. XIII
voet ende bij oesten VIII voet IIIlH duym.

Mary Alberts kinderen XII morgen II o^ is toegemeten LV voet VIII
o duym is bij westen Ael Jans XLVII voet ende bij oesten Albert Heynsz.
VIII voet VIII o duym.

Claes Reynersz. X morgen min Yi o^ is toegemeten XLIIII voet bij
westen Jaep Tuenis XXXII voet ende bij oesten Jonge Dircks XII voet
V O duym.

Symon Ffransz. III^ morgen J^ o^, noch van Hercke Claesz. Yz o
morgen te samen XIX voet VIII o duym.

Jan Albertsz. VII morgen IIIlH^ »s toegemeten XXXIIII voet IXK
duym ende is bij cleyne roosterke toegemeten VI voet bij oesten Dignum
Jansz. werff XIIII voet ende bij oesten die costers huys XIIII voet IX^ duym.

Jan Claesz. Meeghen met zijn broer ende suster V morgen VH*^ is toe
gemeten XXVI voet VIIH duym.

Albert Heynss. met Trijn Toenisis ende Claes Japis te samen ^Yl morgen
Yz cC is toegemeten XXV voet IVA c duym.

Jaep Tuenisz. met Pieter Tuenisz. IIlH^ te samen WA morgen oC is
toegemetentoegemeten XXIX voet V o duym.

Pieter Jong llA o morgen is toegemeten XII voet IIIIH duym.
s Jonge Dirck IX morgen Yi o^ is toegemeten XLI voet Yi o duym.

Claes Heynsz. IIII morgen min XWA roedt met Eevert ende Heyn
IJsbrantsz. XVII voet XI duym.

Pieter Jaep Olijs kinderen VH morgen cß is toegemeten XXIIII voet
XI o duym bij westen haer huys VII voet ende bij oesten XVII voet
XI O duym.nbsp;'

Jaep Jansz. cuyper 11113^ morgen 3^ oC is toegemeten XX voet X o
duym van Camerlmgs werff off.

Pieter Roockers met Reyner ende Trijnke VIIIJ^ o morgen I ocC is
toegemeten XL voet V duym.

Gerben Volckersz. 1113^ o morgen IC is toegemeten XVII3^ voet 13^ duym.
V/^amp;nymnbsp;^ °nbsp;toegemeten V3^ voet

Wybrich Jans ende Claes ende Peter te samen 1X3^ morgen 3^ oC is
toegemeten XLIII voet 1113^ duym.nbsp;8 n /2 o is

Dirck Cornelisz. IVA morgen I oC is toegemeten XII voet VII3^ o
duym, IS gemeten bij weesten Vreeck Jansz. kinderen 1113^ voet ende bij
oesten Jan Jansz. Jannincks IX voet VA o duym.

Pieter ende Maerten Jansz. te samen XI morgen IIII oC is toegemeten
LII voet VIII O duym.

Hedde Allertsz., Keter Hetsz ende Jai, Sijmsz. te samen VIIII morgen
VII oC IS toegemeten XXXXV voet XI o duym.

Cornelis Jan Claes Claes Jan ende die kinderen te samen III morgen
XIII3^ voet.nbsp;^

Item Jan Pietersz. ofte Jan Alberts kinderen I morgen YA cC begint
van Jaep Schouts werff off is toegemeten VIII voet VIII3^ c duym.

Item Claes Tuenisz. XIII morgen 113^ cC met Willem Jacobsz. gemeen
IS toegemeten LX voet VI3^ o duym.

Item Jan Willemsz. met zijn vaeder gemeen VIII morgen V o^ is toege-
meten XXXIX voet XI o duym. Hier van is bij westen Jan Jansz. Ruychgins
huys XXVIII voet VI duym ende bij oesten Jaep Cuylis werff XI voet
ïxYl duym.

Item Jaep Jansz. Cuyl o cC van tackerke ende is toegemeten VIII
duym, dese acht duym leyt tusschen Jaep Jans Cuyls werff ende den anset
van Jan Willemsz. XI voet iiH duym.

Item Jan Piet Dircks, Buys Piet Dircks, Trijn Piet Dircks ende t kint
tot Nierop te samen XX morgen o is te samen toegemeten XC voet
VIII duym.

Item Groot Aerijs ende Jaep sijn swager te samen VJ^ o morgen H o^
is toegemeten XXVIH voet.

Item Trijn Japis weduwe ende Jaep Jansz. haer susters soon te samen
VII morgen lYfi is toegemeten XXXII voet VII}/^ duym, hier van is bij
westen Jan Hercksz. werff XXXI voet VIIH duym ende bij oesten Pieter
Dirck Jans werff I voet.

Item Aeriaen Reyners Roocker XIIIH morgen Yz c^ is toegemeten LXI
voet, sijn anleg begint op een voet nae an Pieter Dirck Jans werff ende heeft
daer LV voet ende van Dirck Maertensz. oester werff off oestwerts wt
noch VI voet.

Item Willem Coens kinderen II Y o morgen is toegemeten (van Oem
Roockers ses voet off) XII voet IIIlY duym.

Item Hil Aerijs Maets weeduwe XIIIIH morgen oC is toegemeten LXV
voet o duym, hier van is bij westen Jong Claes huys ofte werff XXVIIH
voet ende bij oesten zijn werff XXXVIlj^ voet V o duym.

Item Pieter Dircksz. met zijn kinderen XI morgen H o cC is toegemeten
L voet II duym.

Item Volckert oudt Jannis IIII morgen IIC is toegemeten bij westen
Reyner Pietersz. werff XVIIH voet ende bij oesten die sluys bij oesten
Mary Alberts kinderen II voet ende is met II voet die anleg van de
sluys off.

Item Pieter Maertsz. XVH morgen Yfi Is toegemeten bij westen Dirck
Beets werff LX voet ende bij oesten Dirck Beets werff X voet VA duym.

Item Trijn Pieter Ffrans weduwe met haer kinderen VI morgen Vn oC
is toegemeten XXVII voet WA o duym.

Item Willem Tuenisz. ende Aeff SIjverts te samen IIII morgen IllVA^
is toegemeten bij westen Symon Ffrans werff XIII voet ende bij oesten zijn
werff VIII voet 1111^ duym.

Item Mary Alberts kinderen XII morgen II oC Is toegemeten bij westen
Ael Jans werff XLVII voet ende bij oesten Albert Heyns werff VIII
voet VIII o duym.

Item Claes Reynersz. X morgen min A. oC is toegemeten bij westen Jaep
Tuems werff XXXII voet ende bij oesten Jonge Dircks werff XII voet
V o duym.

Item Pieter Gerrltsz. tot Abbekerck I morgen II oC is toegemeten VI
voet II O duym.

Item Geert Jans weeduwe met haer kinderen IIII o morgen o^ Is toege-
meten XIX voet lA duym.

Item Symon Ffransz. UVA morgen A. oC, noch van Hercke Claesz.
Yz o morgen te samen XIX voet VIII o duym.

Item Jan Albertsz. Voegelaer VII morgen IIIIJ^C is toegemeten XXXIIII
voet lXl/2 duym. Hier van heeft hij bij cleyne Roosters Duerke VI voet
ende bij oesten Dignum Jansz. werff XIIII voet ende bij oesten die costers
dam XIIII voet 1X14 duym.

Item Ael Pieter Gerbens V morgen V morgennbsp;o^ is toegemeten XXIII
voet Yz O duym.

Item Jan Claesz. met zijn broer ende susternbsp;V morgen VJ^C is toege-
meten XXVI voet yiV/i duym.

Item Albert Heynsz., Trijn Toenisz. ende Claes Japis te samen VYi
morgen Yi is toegemeten XXV voet 11}^ duym.

Item Jaep Tuenis ende Pieter Tuenis VIJ^ morgen o^ is toegemeten XXIX
voet V O duym.

Item Claes Heynsz., Eevert Heynsz., Heyn IJsbrantsz. te samen IIII
morgen min XIIJ^ roedt is toegemeten XVII voet XI duym.

Item Pieter Jaep Olys kinderen VH morgen o^ is toegemeten bij westen
haer worff VII voet ende bij oesten haer worff XVII voet XI o duym.

Item Jaep Jansz. cuyper llllY morgen Yl is toegemeten van bij
oesten Ouwe Jans erffgenamen werff off oestwaerts wt XX voet X o duym.

Item Ffreeck Jansz. kinderen IIIY o morgen o c^ is toegemeten XVII
voet II duym.

Item Pieter Aeryaensz. Roockers met Reyner ende Trijnke VlllY o
morgen I o c^ is te samen toegemeten XL voet V duym.

Item Jan Jansz. Janninck VII morgen lllïY o^ is toegemeten XXXV
voet Yl O duym.

Item Gerben Volckersz. ende Trijn Siens lllY o morgen I^ is toegemeten
XVIIH voet IH duym.

Item Willem Ffoutersz. ende Claes Eggisz. I o morgen is toegemeten
V voet VIIJ^ duym.

Item Wybrich Jans Claes ende Pieter te samen IXY morgen Yi o^ is
toegemeten XLIII voet IIlY o duym.

Item broer Allerts erffgenamen VI morgen IIIIY o^ is toegemeten XXX
voet VIY O duym.

Item Dirck Cornelis Willems 11^ morgen I o cC is toegemeten bij westen
Ffreeck Jansz. kinderen werff 1113^ voet ende bij oesten Jan Jansz. Jan-
nincks werff IX voet lA o duym, dats te samen XII voet VIIA o duym.

Item Pieter ende Maerten Jansz. te samen XI morgen IIII oC is toege-
meten LII voet VIII O duym.

Item Hedde Allertsz., Pieter sijn soon ende Jan Sijmsz. te samen X
morgen I oC is toegemeten XLV voet XI o duym.

Item Oude Pieter ende Jonge Pieter te samen VH^ is toegemeten IIII
voet 1^2 duym.

Item Cornelis Jan Claes Claes Jan ende die oude kinderen te samen III
morgen is toegemeten XIII'A voet.

Item Jan Cornelis Eevertsz. III morgen is toegemeten die laeste XI voet
an Claes Coctis werff.

Somma over VC XIIII morgen, elcke morgen IIII voet VI duym ende
den gestoelde wech binnen Twisch van Jaep Schouts hoeck van sijn werff
off tot Coctis werff toe is lanck honder een ende tnegentich roeden VIII
voeten ende een vierendel van een voet.

Ende zijn van desen gestoelden wech stoelders ende schroodielders geweest
den eersamen Jacob Jacobsz. schout Gerbent Heynsz., Jan Jansz. Janninck
ende Reyner Jansz. alyas Mautgin altesamen burgeren ende poorteren den
dorpe van Twisch ende zijn wettelick daer toe bestemt van de rijckdommen
met consent van den burgemeester Aeriaen Jansz. Langedijck, schepenen
Cornelis Willems, Jaep Dircksz. ende Claes Cornelisz. ende bij mij Pouwels
Pouwels schoolmeester als schrijver hier toegeroepen. Actum desen XlXen
October anno tachtentich. Onderteyckent

„Stoel Boeck van des heeren wegh al langhs ons dorp.quot; 1707—1797. i deel^).

„Stoel Boeck van des heeren wegh al langhs ons dorp over de stoelinge
opt leggen van de houten gemaect bij Burgermester Jan Jacopsz. houtsager
en Barent Jansz. Hauwert in dato den 30 Maij 1707 ende in hoogmanschap-
pen verdeelt in volgende begrotinge ende in maniere als volcht:

De weduw van Antoni Ossewaijder
het kint van Anne Thijments tot
Westerblocker ................

Het vierde hoogmanschap.
Tweeshuys tot Hoorn het ruygelant
Pieter Jongeiansz. tot Hoorn. Pieter

De weduw van Antoni Ossewaijder
De weduw van Antoni Ossewaijder
De weduw van Antoni Ossewaijd..
De erve van Cornelis Pietertsz.

de Erve van Cornelis Vlammingh ..
de Erve van Cornelis Vlaemmingh ..
de Erve van Cornelis Vlaemmingh ..
de weduw van Antoni Ossewaijder ..

De weduw van Antoni Ossewaijder
De weduw van Antoni Ossewaijder
562 6 stroijt
500 — stroijt
200 — stroijt

Huybert Pietertsz. Munnekij ...
Huybert Pietertsz. Munnekij ...
Frans coster oosterblocker ...

Pieter Jansz. Grieties'^) Floortsz. ..nbsp;onbsp;410
De arme tot Schellinchout genaemt

	Morg. roed				roed	voet	duym
De weduw van Joost Bakker ......	0	125	—	stroijt	0	2	9V4
De Erve van Pieter Laen Wurf ....	0	100	—	stroijt	0	2	3
	2	112	—	stroijt	2	S	7V2
	I	323	—	stroijt	I	8	9V2
	I	quot;3	—	stroijt	I	8	6V4
De weduw van Pieter Jansz. van
Hoorn Wurf etc...............	0	JIO	—	stroijt	0	II	6
	0	190	—	stroijt	0	4	3
	6	273	—	—	7	7	9
Claes Pietertsz. smit ..............	2	229	—	stroijt	2	8	3
Jekele van Staferen tot Hoorn ....	4	28	—	stroijt	4	6	7»/4
Dirck Claesz. Laen ..............	—	243	—	stroijt	0	5	5V2
Jan Claesz. Jongh ..............	I	212	—	stroijt	I	6	3V2
	8	112	—	—	9	2	fU
Dit hooghmanschap is groot	29	338	—	stroijt	33	6	10®/s

8 7V2

stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt
stroijt

De Menogesinde kerck Erf____

Gerrit Groot comso ..........

Dirck Claesz. Laen ..........

Pieter Jansz. Jongh coms® ____

Gerrit Groot comsquot; ..........

Jan Pietertsz. Wolf comso Feijtswaijd

Dit hooghmanschap is groot

Het seventiende hoofmanschap.
Mr. Barent Jansz. Hauwert thuyn en

wurf ........................

De hr. Jan Schagen coms« tot Hoom

De Middel waijd ................

Pieter Jongh waert alhier..........

Jan Pietertsz. smit................

Cornelis Nierop waijtie en erve____

Jan Abramtsz. Erf ..............

Claes Dircksz. Kaeghman ........

Isack Cornelisz. Erf..............

De arme Alhier haer Erf..........

Jacop Woutertsz. comsO Erf ......

Wullemtie Wullems Erf ..........

Cornelis Jansz. Boetis Erf ........

Claes Jansz. Decker Erf..........

Aris Jansz. slagter thuyn..........

De paep op zuydwint krabbewaijd ..
Mr. Barent Jansz. Hauwert comso de

hoge waijd ....................

De Erve van Cornelis Jansz. op dam
tot Hoorn hopmans waijtie ....

Dit hoogmanschap is groot

Dit is het achtiende hooghmanschap.

Nies Claes thuyn ................

Taemis Jacopsz. smit Erf ........

Nies Claes Hogewurf ............

Jan Slap de dienaer Erf ..........

Pieter Cornelisz. schoon Erf........

Jan Houtsager coms» tmorgen ....
Brant Jansz. cornsquot; de boomwaijd

hier is een thuyn onder..........

Brant Jansz. Bos-waijd ..........

Reijer Wullemtsz. wurf ..........

Dit hooftmanschap is groot

Barent Jansz. t zuyd en Neel Aris
Wigger Pietertsz. Tasman comsO
Gooties buyten strengh waijd____

230	—	stroijt	0	5	2V4
100	—	stroijt	0	2	3
100	—	stroijt	0	2	3
200	—	stroijt	0	4	6
90	—	stroijt	0	2	0
164	—	stroijt	0	3	8V4
256	—	stroijt	0	5	9V4
250	—	stroijt	0	5	7V2
2J0	—	stroijt	2	8	7V2
166	—	stroijt	0	3	9V2
Ï75	—	stroijt	0	3	IlV4
J26	—	stroijt	0	II	10
55	—	stroijt	3	5	9
100	—	stroijt	2	5	3

Cornelisz. Cristiaentsz. Holsteijn ..nbsp;—nbsp;35
Gert Cornelisz. van Munnekij ....nbsp;—nbsp;132
Jacop schoenmaker en Langhals kin-
dere ....................................................—nbsp;236

Extract vuyt Lantbouck van den jare XVC vijff ende tseventich
waer mne bevonden werden die hooftluyden geset te we en
over de Schependelen ende Morgentalen bbnen Opmeer gelegen
Tonf.; d'ommeslach vandyen waer voor int^^boe^kSquot;
hooftluyden van name tot naeme bevonden worde i)

I. In het Algemeen Rijksarchief te 's Gravenhage,
Register E.L. lO,
Register E.L. 22,
Register E.L. 27,
Register E.L. 32,
Register Priv. J,
Register Bevelbouck IIII,
Register Philippus B,
Register II,
Register V,
Register IX,
Register Principium,
Memoriale B.H.,
Memoriale B.M.,

II. In het archief van de gemeente Opmeer (door het gemeentebestuur van
Opmeer in bruikleen overgedragen aan het Prov. Archief van Noord-
Holland), No. 62. „Pacht ende schellinghboeck der stede ende heer-
lijcheyt van Opmeerquot;. 1638—1794. (Een gedeelte hiervan namen wij
als bijlage op), No. iii. Stukken betreffende het proces tusschen bur-
gemeesters van Opmeer contra ingelanden van het Werer-schependeel
in den ban van Opmeer over de kosten van het maken van een lating
in den zeedijk tusschen Lambertschagen en Medemblik, genaamd de In-
laag of Nieuwedijk. 1597—1601. (Deze omschrijving geeft de inventaris
van het archief van Opmeer).

III.nbsp;In het archief van den polder Burghorn (door het polderbestuur van
Burghorn in bruikleen overgedragen aan het Prov. Archief van Noord-
Holland) No. 21. Sententie van het Hof van Holland en den Hoogen
Raad in de procedure tusschen poorters en geërfden van Schagen en
Schagerkogge tegen geërfden en ingelanden van Burghorn, houdend dat
laatstgenoemden voor de uitwatering door Schagen niet meer behoeven
te betalen dan één Wilh. Tuin per gars en een evenredig deel in het
visscherijgeld 1466, 1488. (Deze omschrijving geeft de inventaris van
het archief van Burghorn).

IV.nbsp;In het archief van Montfoort berustend in het Prov. Archief van
Utrecht, de nrs. 362, 368, 369, 399, 401, 402, 403, 406, 407, 409
van de inventaris van dit archief.

V. In het archief van het ambacht van Westfriesland genaamd Drech-
terland, Handschrift Drechterland l, geschreven boek in folio, waarin
afschriften van handvesten enz. betreffende Westfriesland van 1118—
1642.

VI. In het archief van de gemeente Schellinkhout, No. 77, zie verder ook
de bijlagen.

VII. In het archief van de gemeente Twisk, No. 27. Kohieren van de ver-
ponding 1J69-1809, de nrs. 28, 29, 30, 36 en 37. No. 50. Stoelboek
51 en j2nbsp;l^^kweg-nbsp;(zie verder ook de bijlagen); de nrs.

No. 53. Burgemeesters en Schepenen van Twisk besluiten dat, wanneer
palen aan den zeedijk binnen hunnen ban door onweder uitgeslagen of
door ouderdom vergaan mochten zijn, zij die op gemeene kosten van
den ban zu len doen vervangen en vernieuwen. 1487. (Deze omschrij-
ving geeft de inventaris van het archief van Twisk), de nrs. 54 en 55
No. 56. Overeenkomst tusschen rijkdommen en gemeene buren van
Twisk, om voortaan den geheelen Twisker-zeedijk, elke ban met zijne
morgentalen daarin begrepen, gemeen werk te doen wezen, dat zonder
eenige verstoeling zal worden onderhouden. 1563. (Deze omschrijving
geett de inventaris van het archief van Twisk).

VIII. In het archief van de gemeente Wijdenes, de nrs. 8 en 12. Handschrift
Wijdenes II, het keurenboek der stede Wijdenes loopende over de jaren
1606—1703 (archief no. ?gt;.

IX. In het archief van de gemeente Hoorn, Memorie» gehouden bij Claas
Nanmngsz. Ao. 1637 in No. 220 van de inventaris van het archief
van Hoorn.

Hiermede is geen volledige opsomming gegeven van alle gebruikte, niet-
gedrukte, stukken die voor dit werk benut werden. Ik neem echter aan
dat de lezer voor de overige met de verwijzingen in den tekst of in
de aanteekeningen een voldoende aanwijzing heeft.

van de belangrijkste gedrukte bronnen en de voornaamste litteratuur voor
dit werk geraadpleegd.

het grondbezit in Friesland. In „De Vrije Friesquot;, 19^}.
Beekman, A. A. - Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland vóór

Bergh Mr. L. Ph. C. v a n d e n — Oorkondenboek van Holland en /Zee-
land, bew. door — 1866-1873, raet supplement door J. de Fremery 1901-
Blécourt, Mr. A. S. de — Wandelend land. In Rechtshistorische opstellen
aangeboden aan Mr. S. J. Fockema Andreae, 1914.

kennis van den woordenschat in Noord-Holland.
B r a a t, W. C. — De archaeologie van de Wieringermeer, een bijdrage tot

de geschiedenis van het ontstaan der Zuiderzee. 1932.
Brandt, G. — Historie der vermaerde zee- en koop-stadt Enkhuisen ver-

vaetende haere herkomste ende voortgangh, 1666.
BurgervanSchoorel.D.- Chronyk van de stad Medenblik ... .Chro-
nyk van de gantsche en oude Heerlijkheydt van het Dorp Schagen 1728.
Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom Haarlem, deel III, 1875.
Doorninck, P. N. van - en Dr. J. S. van Veen — Acten betreffen-
de Gelre en Zutphen (1107—1415), 1907.
Dijkstra, Waling — Friesch woordenboek, deel I, II, III en IV, 1900-1911.
Enige bijzonderheden uit Alkmaars historie (ongedateerd).
Eikelenberg, Simon — Gedaante en gesteldheid van Westvriesland
voor den Jaare MCCC en teffens den ondergang van het dorp Vroone,

Fockema Andreae. Mr. S. J. - Stadrechten m Nedfn^^^^
spraak ter opening der algemeene vergadering van de Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde te Leiden den 23Sten Jum 1891.
Fruin, R. - Informacie up den staet faculteyt ende gelegentheyt van de
sted n ende dorpen van Hollant ende Vrieslant om daernae te regulere
de nyeuwe schiLele, gedaen in den jaere MDXIV, uitgegeven door

Fr7ïn,T- Over de opkomst van het Hoogheemraadschap ^an Roland.
In Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Weten
schappen, Afd. Letterkunde 3e Reeks je deel, 3« =tuk
Gallée; J. H. - Vorstudien zu einem altniederdeutschen Worterbuch, 1903.

Goede, A. de — Hwat uit de skiedenis fan Fenes. In Fertelsels fan de
Styk-Spain, 1938.

Gosses, Dr. I. H. — De vorming van het graafschap Holland. In Bij-
dragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde.

Gosses, Dr. I. H. — Welgeborenen en huislieden. Onderzoekingen over
standen en staat in het graafschap Holland 1926.

Gosses, I. H. en N. Jap ik se — Handboek tot de Staatkundige Ge-
schiedenis van Nederland, 1920.

Hamaker, D r. H. G. — De rekeningen der grafelijkheid van Holland
onder het Henegouvsrsche Huis, uitgeg. door —. In de Werken van
het Historische Genootschap, Nieuwe Serie, no. 21, 24 en 26.

Handvesten, privilegien, wiilekeuren ende ordonnantiën der stadt Enchuijsen,
1667.

Heek, Philipp — Die altfriesische Gerichtsverfassung. Mit Sprachwissen-
schaftlichen beitragen von Theodor Siebs, 1894.

H e c k, P h i 1 i p p — Die Entstehung der Lex Frisionum. Arbeiten zur deut-
schen Rechts- und Verfassungsgeschichte VI. Helft, 1927.

Helten, W. L. van — Zur Lexicologie des altotfrieschen. Verhandelingen
der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam. Afdeeling
Letterkunde. Nieuwe reeks, deel IX, 1907.

Helten, W. L. van — Zur Lexicologie des altwestfriesischen. Verhande-
lingen der Koninklijke Akademie te Amsterdam. Afdeeling Letterkunde.
Deel I, No. j, 1896.

Jong, Dr. M. de — Westfryslan. Foardracht hälden for de fakänsje-kursus
fen 'e Fryske underwiis-rie op 2 Aug. 1929—1930.

Joosting, Mr. J. G. C. — De proostdij van Westfriesland. Werken der
vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oud-Vaderlandsche recht,
gevestigd te Utrecht, tweede reeks No. 21, 1924.

J o o s t i n g. Dp. J. G. C. — Onuitgegeven oorkonden betreffende het
zeventuigsrecht. Met een inleiding, 1890.

Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche oudheden door Rademaker, van
Nidek, le Long en Reisig, deel I, II, III, 1792.

Koster, Dr. P. — Hoorn, in de Middeleeuwen. De economische ontwik-
keling van een Westfriesche stad, 1929.

Lams, W. Gsz. — Het groot previlegie en hantvest boeck van Kennemer-
landt en Kennemergevolgh, 1664.

Leegwater, Jan Adriaans z. — Een kleyn Chronykje ende Voorbe-
reidinge van de Afkomste ende 't vergroten van de Dorpen van Graft
en de Ryp en van meer notable Oude Stukken ende Geschiedenissen, 1724.

Lunsingh Meijer, A. F. W. — De rechtspositie van de eigenerfden
in Drenthe, 1934.

Memorialen van het hof (den raad) van Holland, Zeeland en West-Friesland,
van den secretaris Jan Rosa. Deelen I, II en III. Uitgegeven en van in-
leiding voorzien door A, S. de Blécourt en E. M. Meijers, 1929.

Mieris, Fr ans van — Groot Charterboek der graaven van Holland,
van Zeeland en Heeren van Friesland, 1781—1783.

begrippen bezit en eigendom in de landsheerlijke rechtspraak over on-
roerend goed in Holland, 1929.nbsp;, c ■ u
Muller Mr Dr S. — F z. — Het oudst cartularium van het bticht
Utrecht. Verken uitgegeven door het Historisch Genootschap, gevestigd

Nnor dewier T. — Nederduitsche Rechtsoudheden, 1853.
OpTermrnn, Otto - Die Grafschaft Holland und das Reich bis 1256.
Untersuchungen zur Nordniederländischen Geschichte des 10. - bis 13.
Jahrhunderts, zweiter Teil, 1921.
O p p e r m a n, O. — Fontes Egmundenses uitgegeven door —, Werken uit-
gegeven door het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht, derde

aen d' inwoonders van Westzaanden en Crommenie, 1661.
Pols, Mr. M. S. — Westfriesche stadrechten, uitgegeven door —. Deel I en II.
Werken der vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude Vader-
landsche recht, gevestigd te Utrecht, Eerstd reeks No. 7 — i88j—1888.
Potter, Harold — LL. B. — Historical Introduction to English Law

and its Institutions, 1932.
Potter Harold — LL. B., Ph. D. — Short Outline of English Legal
History, 1933.

Jahrbuch der Gesellschaft für bildende Kunst, V, Emden.
Rademaker, Abraham — Zie Kabinet.
R e i s i g, J. H. — zie Kabinet.

Rekeningen van het bisdom Utrecht uitgegeven door Dr. K. Heeringa. Werken
uitgegeven door het Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht. Derde
serie No. 50, No. 59 en No. 60, 1926—1932.
R e n d o r p, G. Th. — Specimen historico juridicuml inaugurale de origine

et progressu juris in Kennemerlandia, 1851.
Richthofen, Dr. Karl Freiherr von — Die älteren Egmonder Ge-
schichtsquellen, 1886.
Richthofen, Dr. Karl Freiherr von — Friesische Rechtsquellen,
1840.

Richthofen, Dr. Karl Freiherr von — Lex Frisionum uitgegeven
en toegelicht door —, naar Pertz' Monumenta Germaniae. Gevolgd door
een verhandeling over de zamenstelling van de Lex Frisionum van Mr.
B. J. Lintelo de Geer, 1866.
Richthofen, Dr. Karl Freiherr von — Untersuchungen über Frie-
sische Rechtsgeschichte, 1880—1886.
R i e m s d ij k, T h. V a n — Het zevendeel leggen na doodslag in Kennemer-
land en Westfriesland. Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Aka-
demie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde, 4e Reeks, Deel I, 1897.
Sandys, Charles — Esq., F. S. A. — Consuetudines Kanciae. A.
History of Gavelkind and other remarkable Customs in the County of
Kent, 1851.

Santen, B. van — Generale Privilegien ende Hantvesten van Kennemer-
landt ende Kennemerghevolgh enz., 1652.
Schröder, R. — Gesetzesprecheramt und Priesterthum bei den Germanen.
In het Zeitschrift der Savigny Stiftung. Germ. Abth. 4.

vesdgd re Urrechr. Nieuw'e Nr4^enquot;Nr:f
Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden , j

Adam, canonico Bremens! i, 2, 3-
Adriaen Gerrits 399.
Aeriaen Jansz. Langedijck 341.
Aernt van Gent 155.
Albertus, abbas Stadensis i, }■
Albrecht, graaf van Holland, heer
van Westfriesland 16, 21, 22, 77,
82, 107, 109, 183, 243, 244, 245,
249, 250, 251, 304, 348, 349. 3JJ-
Allert Arentssoon 263.
Almonde, van — zie Jacob.
Andries Adaem 156.
Ansfried, graaf, bisschop van

Aris Dirxss. 399.
Arkel, van — zie Willem.
Arnoud, graaf van Holland 50.
Avesnes, van — zie Jan.

Barbarossa, zie Frederik.
Barent Jansz. Hauwert 343.
Beerde Hartmanszoen 58, 60, 61.
Blois, van — zie Jan.
Bonifacius 2.

Coenen van Herlaer 85.
Coman Vrederic 242.
Cornelis Willems 341-
Cralingen, van — zie Damel.
Crabbenborg, van — zie Jan.
Cronenburg, van — zie Jans.

Dammers van Hoogendorp 272.
Daniel van Cralingen 97, 98, 99-
Derck Ariss 399.
Dirk I, graaf van Holland 49.
Dirk van Brederode 13.
Dirk van Zanthurst 98, 99.
Duist Pieterszoen 64.

Filips V, koning van Spanje 336.
Filips van Wassenaar 141-
Filips, graaf van St. Pol i43-
Floris V, graaf van Holland, heer
van Westfriesland 4, 8, 11, 12, 13,
68, 83, loi, 123, 134. 200, 205,

Gaasbeek, van — zie Jacob.
Gälte Laue 342.
Garbrant Jacobs 17, 18.
Geraert Ever 65.

Ghisebrecht van Nyeuwenrode 60.
Glocester, van — zie Hunphrey.
Godebaldus, bisschop van Utrecht 51.
Guertgen Claes 270.
Guy van Chatillon 317.

Hendrik IV, keizer jo.
Henric, bastaard van Holland 154.
Herberen van Ysselsteyn 93.
Herlaer, van — zie Coenen.
Hersfeld, de — zie Lambertus.
Heijn Martynszoen 247.
Heynric Haren Dirxszone.
Hillebrand Pieterz 21.
Hoogendorp, van — zie Dammers.
Hoogwoud, van — zie Anthonis en
Eduard.

Jacob Cornelisz. Tjallewal 197.
Jacob Jacobsz. 340.
Jacob Jamers 388.
Jacob van Almonde 64.
Jacob van Gaasbeek 145, 166.
Jacoba, gravin van Holland, vrouwe
van Westfriesland 61, 137, 138,
140, Ï41, 142, 144, 145, 154, ij6,

Westfriesland j, 20, 63, 71, 254.
Jan, hertog van Betford 144.
Jan Jacobsz. Houtsager 343.
Jan Jansz. Janninck 340.
Jan Persijn 378.
Jan Piet Dircks Buys 342.
Jan Stalpert 65.
Jan van Avesnes, j, 56, 64.
Jan van Beieren 138, 139, 140, 141,

145. IJO.
Jan van Crabbenborg IJ4.
Jan van Egmond 138.
Jan van Henegouwen 133.
Jan van Schellinkhout 157.

Katerine Geryt Broederszoensdr. 247.
Kats, van — zie Nicolaas.
Klaas Gijssen 390.

Lambertus de Hersfeld 4.
Lucas van Teylingen 64.
Lysbet van Ysselsteyn 93.
Lysbet van Woeswyc 93.

Machtelt, „borchgravinne van Vries-
landtquot; 242, 243.
Maerlant, van — zie Jacobus.
Mairityn Rypertssoon 263.
Margareta, Flandrie et Haynonie

I7J. 237, 248, 309.
Marij Claes 194.
Mary Pietersdr. 197.
Martijn Ysbrantszoen 186.
Mathys Teer 388.
Matijs Rengherszone 314.

Schagen, van — zie Johan en Willem.
Sijbrant Janss. Horn 194, I9J-
Sijmon Roeloffssoon 247.
Sijmon Yvenzoen 243, 244, 247.

Teylingen, van — zie Lucas.
Thaems Pieterssoon 247.
Theodericus, comes Westfrisicus 4.
Thomas, Flandrie et Hannonie co-
mes 2, 3.
Tryn Dirks 342.

van Westfriesland 60, 88.
Willem VI, graaf van Holland, heer
van Westfriesland 17, 18, 92, 98.
III, 116, 123, 137. 185, 210, 309,

333. 354gt; 374-
Willem Nagel 146.
Willem Simonsz. 13J.
Willem van Arkel 138.
Willem van Schagen 165, 169, 17°.
171. 177. 191. 207, 209, 211, 213,
214, 229, 292, 30Ö.
Willem van Zaenden 88.
Woeswyc, van — zie Lysbet.
Wouter Ghtsz. 109.
Wtkerke, van — zie Roeland.
Wijdenesse, van — zie Roeland.

Zaenden, van — zie Willem.
Zanthurst, van — zie Dirk.
Zwieten, van — zie Boudyn.

Aarlanderveen 306.
Aamwoud 18, IJ6, j6o, 178, 330.
Abbekerk 17, 41, ug, 121, 153, ijp
quot;62, 177, i8j, iS6, 187, 194, I9J,
221, 223, 233, 236, 246, 299, 312,
330, 33J. 340, 343-
Alkmaar 8, 9, 10, 14, ij, 83,
lOI, 122, 123, 125, 126, 127, 129,
145. 163, 174. 269, 277.
Almersdorp 17, 113, „g, tiy, 330.
Alphen 14J.

Ameldorp, zie Almersdorp.
Amstelland 11, 23.
Amsterdam 11, 323.
Amersfoort 141.
Andijk 269.
Arkel 109, 138.
Antwerpen 3.

Barsingerhorn 127, 128, 129, i6j, 170,
173. 191. 207, 209, 211, 214, 228,
231, 306, 330, 332, 346, 347, 350.
Beets, de ixi.

Binnenwijzend 234, 330.
Blokdijk 267.
Brabant 142, 302.
Bovenkarspel loi, 102, 117,, 330.
Bornisse 4.

Brielle 138, 139, 141.
Broek, zie Grootebroek.
Broek in Waterland 32, 272, 378.
Broek op Langendijk 127, 129, 181,

Delft 337.
Delftland 378.
Doeze, zie Opperdoes.
Dordrecht 138, 139, 141.
Drechterland, passim.
Drechtingher ambacht, passim.
Drenthe 201, 379.
Driehuizen 181.

Enkhuizen 21, 28, 74, 83, loi, 102,
quot;7. 119. 121, 204, 281, 322. 324,
330, 334. 346, 352, 359, J62. 364,
385, }86, 387.
Etershem 389.

F|i I, 2, 5, 6, 23, J33_
Floriscogge 230.
Franla, zie Vroonen.
Franlo, zie Vroonen.
Franeker 381.
Fredewold 38.

Ga wijzend 25.
Geertruidenberg 142.
Gheestmanne ambacht, passim.
Gelderland 24, 241.
Gommerskerspel loi, 117, 330, 386.
Gooiland 11, 23,;^,

Graft 164, 169, 180, 181.
Graftdijk 181.
Groningen 253, 302.
Grootebroek 28, 83, 102, 103, 107.
114, 117, 119, quot;i. 151.
159, 162, 177, 214, 217, 218, 219,
220, 224, 22J, 233, 235, 2J9, 268,
276, 279, 282, 284, 290, 293, 295,
296, 297, 299, 316, 329, 330, 334.
344. 353. 359, 362, 363. 364, 365.
366, 367, 399, 400.

209, 211, 214, 33°-
Harenkarspel 130, 179-
Heemskerk 29, 354-
Heer Hugowaard 8.
Heidene-se 4.
Heiloo 10.

178, 185, 210, 31?' 330. 331-
Heusden 22, 24.
Hiddesekere 2.
Heyn, zie Hem.
Henegouwen 144, I55-
Hippolytushoef 60, lö/-
Holland, passim.

Hondsbossche zeewering 223, 319-
Hoogkarspel 107, 108, 117, quot;o, 158,
236, 3ié, 330. 332, 393. 397. 39«.
399'

Hoogwoud II, 12, 18, 44, 46, 116.
121, 160, 161, 162, 178, 217, 227,
228, 229, 231, 327. 330. 331. 35°.
351, 352.

Hoornsche Hop 268.
Houtwoudingher ambacht, passim.
Houveking ambochte(?) 5-
Hugmerke 38, 47.
Huisduinen 5, 33°-
Huiswaard 181.

Katwoude 389.
Kennemerland, passim.
Kennemergevolg i45. 163.
Koedijk 9. 1^3. 129.^164, 169. 174.

224, 330. 399-
Lauwers (Laubach) i, 6, 23.
Leerdam 140.
Leiden 142-
Leiderdorp 306.

Nedorpingher ambacht, passim.
Nibbixwoud 17, quot;7, 151, 246, 33°.
Niedorp 5. 37. 3». 52. 68, 27, J

Nieuwe dorpe, zie Niedorp.
Nieuwelant cogge 43.
Nieuwendam 32.
Nieuwerkerk 378.
Noorddijk 181.
Noordholland 2, 7.
Noordzee 138.
Noordzeekanaal j.
Noordscharwoude, 129, 177, igj,
Nutmghe (-hoerne?), zie Tuitjehorn.
Nuwebucswoude, zie Nibbixwoud.
Nijenburg 168, 178, 179, ,8z, 406.

Oisterblocweer, zie Oosterblokker.
Oosterblokker 17, ug, 217, 330
Oostereind 149.
Oosterland 167.

Oosterleek 18, 19, 22, 41, 106, „2,
quot;4. iij, 116, n7, 120, IJ4,
191. 192, 203, 217, 223, 287, 330,
362, 365, 366, 367, 369, 370.
Uostergo 53.

277, 330.
Otterleec, zie Oterleek.
Oudebucswoude, zie Hauwert.
Oude Niedorp, zie Niedorp.
Oudendijk in.
Oudewater 335.
Oudkarspel 129, 179, 229.
Oudorp j, 8, 9, 3j, 43, 122, 129, 164,
168, 174, 180, 181, 228, 277, 330.
Outtorp, zie Oudorp.
Overleeker ambacht, zie Houtwoudin-
gher ambacht.

Pancras, St. ,68, 174, 181, 330.
Petten j.
Plymouth 3.
Purmerend 32.
Purmeriand 32.
Pyemdorp(?) 147.

Rietwijk 378.
Rotterdam 140, 141, 378.
Rustenburg 181.
Rustringen 38, 42.
Rijnland 22, 360, 378.
Rijp, de 181.

46, 170, 177.
Schardam m, 330.
Scharwoude in, 330.
Schellingwoude 32, 380
Schellinkhout n, 18, 26, 35, 41, 8,,
106, 112, 114, „j,nbsp;^

101, 242, 243.
Schermerhorn 181.
Schieland 338.
Schooner woerd 140.
Schoonhoven 144.
Sincfal 1, 2, 3, 4, 23, $4.
Sluis 3.

IJ9, 162, 177, I9J, 220, 22},
231. 23J, 246, 2J6, 275, 280, 299
300. 310, 311. 326, 330.

Ï33. 174. 175, 269, 274, 330.
Texla, zie Texel.
Thieler- en Bommelerwaard 360.
Tienhoven 360.
Tuitjehorn j, 360.
Twiisch, zie Twisk.
Twisk 17, ii6, IJ5, igj, ,86,
I9J, 196, 264, 311, 323, 330, 332,
340, 341, 342, 343, 344.

Valkoog 43. 130, 330-
Veenhoop z6, 35. quot;7. 3°»-
Venhuizen 17, 22, 65, 130. «79.

Vlaamsche Vier Ambachten 29.
Vlaanderen 2, 4.
Vlie, zie Fli.
Vlieland 64.
Vlissingen 3.
Voorne 302.
Vranla, zie Vroonen.
Vrei 379.

Waterland 5, n, 22, ^3. 3^. 3^. 44.
271, 319. 356, 367, 368, 378. 379.
380, 388, 393. 406. 407- .
Werenhuzen, zie Warmenhmzen.
Wervershoof 112, H3. quot;4.

263, 330-
Westcapelle 3.
Westerblokker 17. n«. 330-
Westerblokwere, zie Westerblokker.
Westergo 53, 74-
Westerland 167.
Westerschelde 3.
West(f)linge, passim.
Westfriesland, passim.
Westwoud 17. i°7.

Westzaan 317. 39Ö-
Wezer 2, 23.
Wictulfingafurt 45.
Wieringerlant, zie Wiermgen.
Wieringen, passim.
Wieringermeer 13,

406, 407-
Zevenvang, zie Zeevang.
Zibekerspel, zie Sijbekarspel.
Zuiderzee 11.
Zuidholland 3.

Aasdomsrecht 202.
Adatrecht 254.
Aefte ding 379.
Af doelen 257.
Afscheren 257.
Allodiaal goed 263.
Ambacht (gouwvierendeel) passim
Ambacht (Holl, bet.) 22.
Ambachtsbestuur (gouwvierendeels

Ambachtsheerlij4eid 135, /jquot;' ^
Ambachtsvierendeel 26.
Ambochtshere, zie ambachtsheer.
Ambtsgebied 17, 36, 37.
Amptsluden 82, 86, 87.
Armekijnderengelt 233, 326.
Armekijnderlant 235, 326
Armengeld 233. 32;, 326,quot; 328.
Armenvoogd 231, 233, 236, 327, 328,

Bailiuw, zie baljuw.
Baljuw, passim.
Baljuwschap, passim.
Baljuwschapsgerecht 161, ig,

216, 240, 241, 2J0.
Baljuwsgerecht 72, 75, 77.
Baljuwsrekening 29, 30, j8.
Baljuwsvierschaar 89.
Ban (boete) 20.

Bedeaandeel 28.
Bedebedrag 29.
Bedeïnning 27, 28
Beestscutter 126, 277. 278.
Bifangh (district) 36, 38.
Bmnen wateren 16, n,,
Binnen wegen 21, 22, m, „j.
Blaffert 45, 46.nbsp;'

Burenrecht, zie swannotsrecht.
Burenschot 301, 307, 310, 312, 329.
Burgemeester 19, ijg.

Buurrechtsdag 224.
Buurschap, passim.
Buurschapsbestuur 188.
Buurschapsgebied 25.

Castelryen izi.
Census 33, 34 4». 5J-
Cetus 57, 58, 60.
Civis 43, 201.
Coetus, zie cetus.
Cogge, zie kogge.
Cogghe, zie kogge.
Cogscult 33, 34-
Comitatum, zie graatschap.
Consilium 56, 66, 69, 74-
Costerij 343.
Costume 79, 80.
Curtis JJ, 371-

97, 98. 322, 344-
Dijkgraafschap 93. 96, 97, 9»-
Dijkleger 398.
Dijkmeester 322, 324, 391-
Dijkplicht 198.
Dijkplichtig land 190.
Dijkrecht 112, 114, 394-
Dijksgedeelte 20.
Dijksonderhoud 26, 264.
Dijksvak 26.
Dijkswerk 26.
Dijkvrij 316.
Dijkzorg 81, 388.

Familie quohier 196, ^97-
Feodale adel 237.
Feodale baljuwschappen 8j.
Feodale instituten 72, 75.
Feodale oriënteering 86.

Ga 16, 24—6$ (passim), 407-
Gading 25, 41, 42, 82, 90, 21 j, 346-
370 (passim), 373. 374. 37J. 379-
Gaweg 2j, 42-

192, 196. 197, 200, 201, 202, 236.
Geersengelt 297.
Geestelijke beneficiën 166.
Gegoed 183, 184. 186, 189, 193, '99.

waerscip.
Gemeen werk 186.
Gemeyn Vryhede 92, 93, 118.
Gerechtsban 84.
Gerichtsbezirk 24.
Gezworene 23, 230, 231.
Ghemeen scattinghe 79.
Ghemeen waerscip 16, 96-
Ghesworene, zie gezworene.

104, 127, 128, 129, 145, 173.
Heervaartrecht 33.
Heervaartssorganisatie 30.
Heervaartsplicht 30, 31, 34.
Heervaartverband 104.
Hercogghe, zie kogge II.
Herberg 16.
Hik 303.

344. 388, 391.
Hoendergeld 336, 337, 339.
Hofding 3j6, 37j, 377, 384.
Hoffweyde, zie hofweide.
Hofland jj.

400 (passim).
Honderdschapsding 39.
Hondsboschgelt 223, 319.
Huesscheden 82, 83.
Hulde 91.

Innige wegen, zie binnen wegen.
Inpoorters 189.
Inslach 262.
Inundatie 8, 9, ij.

Kapittel, zie landskapittel.
Kastelein 93, 97, 99, 100, 112.
Kastelemschap 98, 99, loo, 121.
Kerkelijk recht 126.
Kerkpld 233, 32J, 326, 328, 329.
Kerkland 327, 328.
Kerkmeester 234, 235, 325, 326, 365.
Kerkrente 233, 327.
Kerksoking 25, 26, 42, 125, 134, 135,
137. 167. 198, 325—336 (passim).
Kerkvoogd 231, 232, 233, 234, 23J,
236, 327. 328, 329. 335. 339. 340.
Kerspel, zie kerksoking.
Keur, passim.
Keuren (w.w.) 21.
Koeschaar 253, 270, 271.
Koeskeer, zie koeschaar.
Koeskeren 253.
Kogge (district), passim.
Kogge (vaartuig) n, 13, 27, 29, 33,

34. 64. 68.
Koggedienst 30.
Koggeding 41.
Koggeheervaartplicht 31.
Kogpplicht 30.
Konings orkenen 360.
Koningsland jj.
Kruistogt 8.

267, 269, 270, 271, 274.
Moederstad 104, 123, 127, 128.
Morgen-morgensgelijk 187, 320, 321,

320.
Pacificatie 67.
Pagus 36, 4j, 46, 47. 63-
Parochie 108, 113, 114. iji-
Pastorij 343.

Poirtrecht, zie poortrecht.
Polder 27, 32.
Polderlast 34.
Polderwerkzaamheden i45-
Pondrijksten 183, 184.
Pondschot 110, 298.nbsp;3°°'

303, 31quot;.
Poorter, passim.
Poortrecht 78, 92, 93, 94. 9«.
126 (passim) iji, 160, 167, 173,
368, 369.
Prik 303.
Proost 158.
Proostdij 329, 331.

Raad 56, 57, 63, 9J, 108, 109, 110,
135, i6o, 202, 209, 216—23J (pas-
sim), 363, 364, 369.
Raadsinstituut 120, 229.
Radencollege 128, 22 j.
Raet, zie raad.
Raetsluden 82, 83.
Rentmeester 16, 28, 75, 76, 125, 12Ä,

13J, 140.
Rentmeestersrekeningen 29.
Republiek der Vereenigda Nederlan-
den 7.
Riem 29, 46, $9.

(passim), 286.
Schellingboek 197, 298.
Schellingschot 223.
Schelta, zie schout.
Schependeel 27, 208, 392—400 (pas-
sim).

Schepenen, passim.
Schepenencollege, passim.
Schepenengerecht 216.
Scheren 2J2.
Schering 253.
Schot, passim.

105, 119, 121, 132, 137, 200.
Stede, zie stad.
Stedehouder, zie stadhouder.
Stoelboek 267, 341, 342, 343, 398.
Stoelbrief 265, 267, 268.
Stoelen 264, 265, 266.
Stoeling, zie stolinge.
Stolinge i86, 323, 344, 394.
Scout, zie schout.

Staten van Holland en Westfries-
land 7.
Strijdkogge (vaartuig) 11.
Swaenhoutsrecht, zie swannotsrecht.
Swannot, 184, 236, 289, 405—407
(passim).

Tilschot 299, 300, 310.
Tins 103.
Tol 70, 103.
Tolvrijheid 11.
Tresorier 163, 164, 166.
Tributum 33, 34.

Waag 103, 112.
Waarschap 16, 31, 32, 164.
Waarschappij 32.
Waerscip, zie waarschap.
Waghe, zie waag.
Waghenland 255, 260, 261, 266,

282—296 (passim).
Waterschapsrecht 126, 361.
Waterschutting 21.
Weergeld 214.
Weesmeester 236.

Welgeborene 6, 17, 72, 89, 90, 91,
166, 187, r88, 236—251 (passim),
304, 309.
Werf, zie warf.
Wergeld 20.
Wijmerik 252.
Wissel 103, 112.

van de belangrijkste, voor dit werk benutte, ongedrukte bronnen . .nbsp;465
LIJST II,

van de belangrijkste gedrukte bronnen en de voornaamste litteratuur
voor dit werk geraadpleegd..................

De invoering van een quot;Waterschapswet van een soort-
gelijke strekking als de Gemeentewet van 29 Juni 1851
is noodzakelijk.

Het besluit van hoofdingelanden van de Beemster, op
de algemeene vergadering van 9 en 10 Juli 1607 geno-
men, waarin gezegd wordt: „Ieder zal naar getal, con-
tribuabele morgentalen, waarvoor hij deelneemt, ook
deelen in de overige morgentalen, die de bedijkers gemeen
houden, gelijk hij almede naar evenredigheid zal moeten
laten aftrekken, indien bevonden wordt, dat men mor-
gentalen tot de gemeene werken benoodigd zal hebben,
of voor onlanden moeten latèn liggenquot; bewijst, dat in de
nieuwe polder, naast^ particulier grondbezit ook gemeen
grondbezit werd ingevoerd.

De bestudeering van de quot;Westfriesche rechtsgeschiede-
nis is onmogelijk zonder een grondige kennis van het
quot;Westfriesch.

Het bestaan van de provincie Noord-Holland beïn-
vloedt de economische ontwikkeling van het Westfriesche
platteland (Noord-Holland ten Noorden van het Noord-
zeekanaal) ongunstig.

Het toepassen van de benaming Holland's Noorder-
kwartier op Noord-Holland ten Noorden van het
Noordzeekanaal, dus inclusief het Westfriesland van
1289, is met de geschiedenis in strijd en heeft op het ge-
bied van de rechtsgeschiedenis verwarring veroorzaakt.

Het besluit van den Secretaris-generaal van het De-
partement van Economische Zaken van 3 Juni 1940 om
de Vestigingswet Kleinbedrijf 1937 niet toe te passen op
het leeshibliotheekhoudershedrijf, omdat dit bedrijf niet
zou vallen onder de formule in de wetsaanduiding „Wet
.... houdende de regeling betreffende het vestigen van
inrichtingen, waarin eenige tak van detailhandel, am-
bacht of kleine nijverheid zal worden uitgeoefendquot;, is
in strijd met de strekking van deze wet.

Het initiatief van rechtspersoonlijkheid bezittende ver-
eenigingen om toepasselijkverklaring van de Vestigings-
wet Kleinbedrijf 1937 te verkrijgen, behoort aangevuld
te worden met de schepping van de mogelijkheid van
overheidsinitiatief.

Art. 18 van de Pachtwet, luidende: „De verpachter is
gehouden aan het verpachte gedurende den pachttijd alle
noodzakelijke reparaties te doen met uitzondering van
de geringe dagelijksche, die volgens plaatselijk gebruik
ten laste van den pachter komenquot; opent de mogelijkheid,
dat bij een onbillijke ontwikkeling van het gewoonte-
recht, de verpachter toch gebonden zou zijn.

Heck's opvatting, dat de Friesche rechterUjke organi-
satie door de Franken ingevoerd zou zijn, daar deze or-
ganisatie hoofdzakelijk gelijk is aan de Frankische (ver-
gel. blz. 400-409 van Heck's „Die Altfriesische Ge-
richtsverfassungquot;), is onhoudbaar.

Vergelijking van deelen van het Adatrecht met over-
eenkomstige onderwerpen in het Oud-Vaderlandsche
Recht is mogelijk en wenschelijk.

De eenvormigheid, n.1. gelding voor alle rassen van
het Ned. Ind. Wetboek van Strafrecht behoort ook door-
..evoerd te worden op het gebied van het Ned. Ind. Straf-
procesrecht.

De regeling van de huiszoeking in de inlandsche straf-
procedure, zooals ook de commissie Spit voorstelt, is aan-
bevelenswaardig.

Door het verdwijnen van het oude begrip koopman
met de herziening van 1938, heeft het Ned. Ind. Wet-
boek van Koophandel geen andere reden van afzonder-
li,rbesquot;an naL het Ned. Ind. Burgerlijk Wetboek dan

Pieter Dirckss. paerdecooper	I	H	0	SC
Jan Gerritss. Gorter	IIII		0	SC
Maerten Pieterss. Sijmons	X			SC
Hier van op Jan Maertss. affgewesen IV/2 sc.
Reijnu Jacobs Rijcxs	V			SC
Jan Luytgess.	VI	H	0	SC
Anna Herckes				SC
Andries Hanss. smit				SC
Claes Engelss.				SC
Aris Janss. Langen met zijn kinderen	IIII		0	c SC
Herck Jacobsz.	XXXVI			SC
Pieter Jacobsz. Hercks	XIII			SC
Claes Toniss.	I		0	SC
Noch zijn eerkinderen	II		0	SC
Adriaen Janss. Keyser secretaris	I			SC
Joris Janss. schipper met zijn kindt	II			SC
Cornelis Pieterss. timmerman	I			C SC
Anna Sijmonsdr.	I			SC
Ael Hermonsdr.				SC
Anna Jansdr. met haer kinderen	IX			SC
Dirck Thijss Koetenburch	X			SC
Jan Allertss. met zijn kinderen	III			C SC
Adriaen Pieterss. Hoochtwoud	XXIIII	H		SC
N.B. 0 = 1/4

I			SC
		0	SC
V	H		SC
IX		0	SC
VIII			SC
II			SC
VIIII			SC
XIIII		0	SC
IIII			SC
XVIIII			SC
VI			SC
V			SC
V			SC
I		0	SC
II			SC
ri			SC
ri			SC
II		0	SC
II			SC
			SC
IIII		0	C SC
XXII			C SC
VIII			C SC
IIII		0	SC

2	JOO		strooijt	3	2	3
3	—	—	strooijt	3	4	6
2	—	—	strooijt	2	3	—
3	130	—	strooijt	3	7	jV4
6	40	—	strooijt	6	9	I0V2
I	405	—	strooijt	I	10	7V2
I	204	—	strooijt	I	6	1V5
I	106	—	strooijt	I	3	10%
I	310	—	strooijt	I	8	6
22	495	—	strooijt 2j		8	2V4
3	180	—	strooijt	3	8	6»/4
5	53°	—	stroijt	6	7	5V4
—	150	—	stroijt	—	3	41/2
—	125	—	stroijt	—	2	9^/4
—	225	—	stroijt	—	5	O3/4
I	366	—	stroijt	1	9	9I/2
—	483	—	stroijt	—	10	10^/4
2	JOO	—	stroijt	3	2	3
^ 15	159	—	stroijt	17	2	2V4
2	200	—	stroyt	2	7	6
2	363	—	stroyt	2	II	2
8	—	—	stroijt	9	—	—
4	200	—	stroijt	4	10	6
32	322	—	stroijt	36	7	4V4
: der gemeente Schellinkhout, No. 71.

— stroijt	0	II	10
— stroijt	2	I	7
— stroijt	2	4	II®/4
— stroijt	0	6	9
— stroijt	0	2	0V2

0	294	— stroijt	0	6	7
			8	5	63/4
2	365	— stroijt	2	II	3
8	363	— stroijt	9	8	2^/2
3	584	— stroijt	4	5	8V4
I	i6	— stroijt	I	I	10^4
0	2J0	— stroijt	0	5	7I/2
4	350	— stroijt	5	I	I0I/2
I	357	— stroijt	I	9	6V2

Morg. roed					roed voet duym
6	481	—-	stro	t	7	7	10^/4
—	40	—	stro	t	—	—	10V2
4	200	—	stroi	t	4	10	6
I	375	—	stro	t	I	9	11V4
I	345	—	stroi	t	I	9	3
I	489	3	stroi	t	2	0	6
I	135	10	stro	t	I	4	6V4
3	417	—	stroi	t	4	I	II
	j66	—	stroijt		I	0	9V4
1	466	—	stroijt		2	0	0V4
28	253	—	stroijt		31	II	9V2

—	stroijt	I	7	IIV4
—	stroijt	2	5	3V2
—	stroijt	0	6	9 ■1
__	stroijt	0	6	9
6	stroijt	0	I	II3/4
6	stroijt	—	5	II
—	stroijt	I	2	O3/4
—	stroijt	I	3	9
_	stroijt	I	2	O3/4
6	stroijt	4	5	3V2
—	stroijt	4	I	7V4
—	stroijt	2	7	6
_	stroijt	I	3	2V4
_	stroijt	I	3	2V4
—	stroijt	2	8	3V4

0		—	stroijt	0	I	2
0	363V2 6		stroijt	0	8	jV2
0	33	—	stroijt	0	0	9
0	163	6	stroijt	0	3	8
I	340	—	stroijt	I	9	1V2
0	28	—	stroijt	0	0	8V2
3	20	—	stroijt	3	5	1V4
—	60	—	stroijt	0	I	2V2
2	532	6	stroijt	3	3	—
—	577	6	stroijt	I	I	—
—	300	—	stroijt	0	6	9
9	240	—	stroijt	II	3	3V4
I 3	485	—	stroijt	4	3	5V4
20	414	6	stroijt	24	0	0
0	307	_	stroijt	0	6	II
5	587	—	stroijt	6	8	8I/2
4	305	—	stroijt	5	0	10V2
0	25	—	stroijt	0	0	63/4
0	25	—	stroijt	0	0	63/4
I	348	—	stroijt	I	9	43/4
0	26	—	stroijt	0	0	7
0	50	—	stroijt	0	I	1V2
0	25	—	stroijt	0	0	63/4
0	25	—	stroijt	0	0	63/4
0	100	6	stroijt	0	2	3
0	76	—	stroijt	0	I	8V2
0	35	—	stroijt	0	0	93/4
0	49	—	stroijt	0	I	1V2
0	273	—	stroijt	0	6	2
2	472	—	stroijt	3	I	73/4
2	450	—	stroijt	3	I	1V2
I	264	—	stroijt	I	7	5V2
20	442	6	stroijt	23	2	I3/4

0	266	—	stroijt	0	6 0I/2
0	107	—	stroijt	0	2 5
0	185	—	stroijt	0	4 2V4
0	60	—	stroijt	0	I 4V2
0	50	-	stroijt	0	I 11/2
I	-	-	stroijt	I	I 6
4	330	-	stroijt	5	I 5V4
5	450	6	stroijt	6	5 4V2
	233	—	stroijt	0	5 3
[2	481	6		14	4 8V2

	Morg. roed				roed voet duym
Jan Jacopsz. houtsager coms» het
smalle waijttij ..................	I	150	—	stroijt	I	4	10^/2
Dorps Lant thoekige waijtie ......	—	450	—	stroijt	0	10	1V2
Pieter Dircksz. Put ..............	—	324	—	stroijt	0	7	fU
Mr. Barent Jansz. Hauwert........	2	344	—	stroijt	2	10	9
Mr. Barent Jansz. Hauwert spijkers
waijttie ......................	I	310	—	stroijt	I	8	6
De weduw van Cornelis Reijertsz.				stroijt
tot Hoorn ....................	I	336	—	stroijt	I	8	0V4
Reijer Wullemtsz. oostindien ......	I	24	—	stroijt	I	2	O3/4
Dit hooghmanschap is groot	21	542	—	stroijt	24	8	8
Het vijf en twintichste hooghman-
schap.
Cornelis Christiaentsz. Holsteijn ....	—	80	—	stroijt	0	I	9
De weduw van Jan Freksz. Graev. ..	—	77	—	stroijt	0	I	8V2
Pieter Jansz. Dubbes Erf..........	—	50	—	stroijt	0	I	1V2
	—	20	—	stroijt	0	0	5V4
De diakeni comsquot; Erf ............	—	12	6	stroijt	0	0	33/8
Pieter Maertsz. Erf ..............	—	12	6	stroijt	0	0	3^/8
Pieter Dircksz. Put Erf eq landt te				stroijt			3^/8
samen groot ..................	6	486	—	stroijt	7	8	—
	7	138	—	stroijt	8	I	7
Claes Sijmsz. voor de wint Erf ....	—	38	_	stroijt	0	0	10
	—	161	—	stroijt	0	3	73/4
Jan Claesz. Jongh ................	—	187	—	stroijt	0	4	2V2
Taemis Jacopsz. comsO ..........	—	100	—	stroijt	0		3
Gert Cornelisz. Munnekij..........	—	75	—	stroijt	0	I	8V4
Claes Sijmsz. Kat................	—	125	—	stroijt	0	2	9V4
Jan Houtsager comso ............	I	275	—	stroijt	I	7	8V4
Pieter Dircksz. Put ..............	I	450	—	stroijt	I	II	7V2
Thunis Meijndertsz...............	—	388	—	stroijt	0		9
Pieter Dircksz. Put ..............	—	184	—	stroijt	0	4	2
Pieter Jansz. Dubbes..............	—	184	—	stroijt	0	4	2
Cornelis Jansz. Voerman..........	_	25	_	stroijt	0		63/4
Pieter Dircksz. Put ..............	—	i8i	—	stroijt	0	4	1V4
De Erve van Pieter Laen ........	—	i8i	_	stroijt	0	4	1V4
Jan Claesz. Jongh ................	2	'5	_	stroijt	2	3	4V2
De weduw van Cornelis Reijerstz. tot		'5		stroijt			4V2
Hoorn ........................	I	25	—	stroijt	I	2	O3/4
	16	331	—		18	8	7V2