-ocr page 1-



tl E 'T G R O O T NATUUR- en ZEDEKUNDIGH WERELTTONEEL o F

	WOORDENBOEK

Van j-neer dan 1200 aeloude EGIPTISCHE, GRIEKSCHE en ROMEINS CKE ZINNEBEELDEN BEELDENSPRAEKj Vervattende eene geleerde en leerzaeme UITBEELDING en BESCHRYVING Fan alle Deugden, Ondeugden, Genegent'heden, Bedryven, Hartstogten, Kunden, Leeringen en Zinnelykheden dier aeloude Volkeren: MITSGADERS fan de Hooftftoffen, Hemellichten, Lantfchappen, Rivieren en veele andere zaeken; Op nieu uit de oiriprongklyke Schriften van CEZAR RIPA, ZARATINO KASTELLINI, *PI�RI�S VAtERUNUS, HOKUS* APOLLO En andere doorluchtige Vernuften getrokken, in eene Alphabetifche Orde gebragt, Met uitvoerige AEN MERKING EN ea OPHELDERINGEN, Zoo uitgev/yde als ongewyde Schry vers, en een volkomen Br. ad wyzer van Zaeken en Woorden verrykt, Door een' ervaren TAEL- en OUTHEITKUNDIGEN: Hebbende voor het overige de uitmuntende Dichter HUBERT K0RNEL1SZ00N POOT Dit Werk ten opzichte van denText, eer het ter dnikparsfe gebragt wierd, in klaer en zuiver Nederduitfch »vergefch,reven, en achter verlcheide Zinnebeelden Dichtkundige Toepasiingen geitelt. Met fraeije Kunftplaten verfiert. TWEEDE D E E L.**

		*TE DELFT* jedruKT BirEElNIER B01TET- Stads Drukker, 1743.

-ocr page 2-



			DOOTLYKE HAET.

		HAET. [DOOTLYKE] f *Jg^ggEn out gewapent Man, die op zynen helm twee vo- p iill\|\|j** gels voert, te weten een Garduelis (Diftelvink of H Rputt Puttertje A) en een Mgvthalm{Mees, KoolmeesB) Wfe^�^S alle beide met uitgefpreide vlerken , en fchrap ftaende om tegens malkander te vechten. Hy houdt in de rechte hant eenen bloten degen, en aen den flinker arm een' fchilt, op 't midden van welken een riet met bladeren, en eenen tak van 't gewas Fiiix of Reinvaren, gefchildert is. Naer Thomas bepaeling is de haet eene vyantfchap en vervreemding van den wil des geenen, die naer zaeken tracht, welke eenen ander fchadelyk zyn, of tegens des zelven voordeel of begeerte ftryden [C]. Men verheelt hem out, omdat de haet in de oude jaren vaft plagt inge- wortelt te blyven^ gelyk de gramfchap de jongelingen doorgaens maer al- leen wapent om zich te befchermen en anderen te beledigen, enkelyk voor den tegenwoordigen tyt. Door de genoemde' vogels op den helm wort de haet afgebeelt, omdat de zelve tuffchen deze dieren zeer groot is. Daer Plutarchus [D] in ze- ker Werkje het onderfcheit van Haet en Nyt ontvouwt, zeit hy, dat het 77. Veel. Ai. bloet �>' [A] Andere nemen dit vogeltje liever voor een Cysje. 'tTs het zelve als de Griek- fche Acambis: dien f�mmige in 't Latyn overbrengen, Spinus of Ligurinm. Zie Jon- iton van de Vogelen % Boek^z Op f. i Hooftfi. blad. 79. f_B] Zie den zelven Jonfton van de Vogelen 3 Boek 1 Op f. 10 Hooftfi. [C] Of zeis, een verouderde en ingewortelde gramfchap, tra invetcrata, volgens Cicero Tnfe. Quaft. Lib. IF. cap. 9. [D] Cap. 2. Het zelve zeggen andere van het bloet van een kraei en nachtuil: die ook by de Egiptenaeren een beek zyn geweeft van dodelyken haet en eeuwige vyarit- ichap. Zie Pi�rius Hierogl. Lib. XX. cap. 20. en Plutarchus in't gemelde werkje. Een oneindig getal andere voorbeelden van allerlei f�ort van dieren, tuf�chen welke de natuur een haet heeft geftelt, zoude men uit de Natuurbefchryvers kunnen byeen zame- len

-ocr page 3-



	4 . DOOTLYKE HAET. blpet dezer vogelen niet onder malkander.--gemengt--worden Kan ₅ en dat h\|t, indien men't ondereen gegoten heeft, zich aenftonts weder van mal- kander fcheit: oefenende deze vogels aldus den -ouderlingen haet na hunne d�ot nogh. - Het rietlen de reirivaren, op den fchilt gemaelt, beduiden mede den d�otlyk�n haet} want als men die gewalTen neffens elkander plant, zoo moet nootwendigh het eene hunner verdorren en uitgaen [E].

		,:■ '..

erf zonder viel moeite. De evengenoemde Plutarchus roert ter plaetl� hier bygebracht ook aen, den haet tuffchen den arent en de flahg, den leeuw en den haen,'den olifant en den muis. Maer een veel talryker menigte van zulke naturen vint meri";gelecrdelyk byeen gebracht door Erafmus in zyne Samenlpraelc, genaemt de Vriendfihap; die wy den L^zer vermanen na te zien: zy is waerdig om meer dan eens te worden doorlezen. l[E"} jifambntlyk, als men de eene rondom in een kring zet om de andere, 'dan ver- (i) Lib. IV. ft�rft die, welke binnen in ftaet, naer 't zeggen van Dioskorides (i). Plinius (1) voept cap. 78. 'er by, dat de reinvaere^ jifgefneden met riet, niet weer uitfpruit: en dat'de reinva- Nat lib '18 ^re� wort uitgeploegt als 'er riet,, en 't riet, �als reinvaere op den ploeg is gelegt. Ja, cap. 6. dat te verwonderen is, wanneer iemant met de eene van deeze planten is gequetft, zoo zal de �rH�if, als ^ze g�Tfn��flf�h op de gequetfte plaets gelegt wort, den fplinter'er f ) H'ft ^Ultrialen, en de wonde genezen: Zoo men den zelven Plmius (3) en ook Celius mag Nat, i.i₄.geloven. Pier. Val. Lib. LVIII. cap. zy. Daer zyn meer planten, die malkander cap. 11. van natuur vyandig zyn, en haten, gelyk als de wynftok en de kool; de eike enolyf, de eik en ookernoot; en andere zaken meer, te zien in de voornoemde Samenfpraek {4) Hier. van Erafhius. In de H. Schrift wil Hieronimus, volgens Pi�rius (4), dat de haet L. $$, c.4. zoude betekent worden door een braembofih. A N D E R 'S." MEn kan den haet ook uitbeelden in de gedaente van een out Man, aengedaen met befchermendeenbefcha- digende wapenen, als boven; maer ftaende tuflehen eenen zeefchorpioen en krokodil, die beide gereedt zyn om mal- kander aen te randen. Met die omftandigheit hebben de Egiptenaers [A] den dootlyken haet afgebeelt, omdat, zoodra deze twee ondieren elkander te zien krygen, zy ftrax ook toefchieten om elkander om hals te brengen. f_AJ Volgens Horus Lib. II. Hierogl. 35. en Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. XVI. cap. 14. By de zelve Egiptenaren was een beelt juift niet van een dodelyken, maer ech- ter van een geweldigen haet allerlei vifch.* Want de Priefters van dit volk aten niet al- leenlyk nooit visfehen (want andere Egiptenaers nuttigden die wel: zie Plutarchus de IJide & OJiride cap. 17.) maer waeren ook met zoo een grooten haet aengedaen tegen alles wat uit de zee quam of daer toe betrekking hadde, dat ze zelfs geen gefprek wil- den hebben met fchippers, als of zy door der zei ver woorden zouden befmet worden: gelyk dezelve Plutarchus verhaelt in dat zelve gefchrift cap. 36. en als ze tot de offer- handen zout moeften hebben, dan namen ze geen zee-zout, maer gebruikten dat gee- ne, datgehaelt was uit de fontein van Jupiter Hammon, aen wiens boorden zout groei- de : gelyk men nu nog zulk zout in veele bronnen vint in Duitfchlant. Hunne haet tegen de zee quam daer van daen, dat zy wetende, dat ze de vrugtbaerheit van hun lant fchuldigh waeren aen den Nyl, -meenden, dat dezelve wierde bedorven, zoo ras hy vermengt wierde met het zeewater, waerom ze ook de zee noemden met den naem van Verderf: P��rius Valer. Lib. XXXI. cap. 6. & 7. Te, Diofpolis ftont in een ze- . keren tempel, Pylon genaemt, dit graveerzel: vooreerft een kint, als een zinnebeek dergeboorte; ten tweden een out man, als een beelt van de doots dan een havik, zyn- ds

-ocr page 4-



		HAL SS TA RRIGHEIt 5 * de een,.beelt van.CW.; voorts een mfih, beduidende haet; eneindelyk een hro_kod.il, be- tekenende onbefchaemtheit. Deze beelden by den anderen gev�egt en famengehegt zyn- de^ wil Klemens (i) de Alexandriner, dat deze vermaning zouden uitleveren : O al- (t) Strom, Ie "gy die gebooren wort en fterfi, Godt haet de onbefchaemtheit. Een ander diergelyk ' Egiptifch graveerf�l vint men by Plutarchus de Ifide & OJiride cap. 56, en^;uit hemby Pi�rius, terplaetfe zoo even gemek, ... ' .:� _: \, HA L S S TA R R I G H E I T. \| TIJ Ene Vrou met een zwart kl�et aen, langs't welke veel ■-' klimop opwaft. Op 't hooft heeft ze eenen lood�n door- bel fteen. De kleur des gewaets beduit vafthe�t [A], onveranderlykheit en ook onwetenheit, die hier zyn te nemen voor uitwerkingen der donkerheit', daer ze door verheelt worden, en daer de halsflarrigheit haere g;eboorteen magt aen fchuldigh is_Aw':\ ■;_ ;;_,�,��:;; 1 'S. �S,SSS.* .^>_,..,,,,,_i,..,. Men voegt haer eenen looden dobbelfteen op 't hooft, omdat het loot zwaer is om te bewegen, en ook een teken der onwetenheit ftrekt, gelyk op zyn plaets [B] in dit Werk te zien is ■, en de onwetenheit wort aange- merkt als moeder en voedfter der halsflarrigheit. Zy is met klimop omflingert, om aen te wyzen, dat het geene de inbeel- dingen in de gemoederen van halsftarrige luiden verrichten_; ook het klim- op 't zelve doet ter plaetfe daer het eenen goeden gront vint ■, in welken het zich wel vaft wortelende, zoo verheft het zyne kracht niet, maer went als al zyne vlyt aen in 't klimmen en vafthouden, zulxhetdikwyls de plaets zelve, die het ophield en onderftutte, ter aerde doet vallen. [A] Zie '-teerfte beek der Eigenbaet, aenm. C. [Bi] Zie ons over het derde beek der Dwaesheit aenmerking A. en voeg 'er voorts ook by Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. XLVIII. cap. 61. Maer waerom juift een lo- den dobbelfteen> Zoude het zyn, om dat het dobbelfpel doorgaens verzelt is met hals- flarrigheit ? 't Is niet wel gevonden, en echter weet ik niet beters. De Schryver had zelve reden behoren te geven. Hoe voorts de halsflarrigheit verheelt wort door den adder Aspis, zie by Pi�rius Hierogl. Lib. Xir. cap. 19. en beneden in 't beek Onge- hoorcaemheit: hoe door een toegeftopt, of ook afgefneden oor, by den zei ven Pi�rius Lib. XXXIII. cap. 14, en hoe door een oor�il en hondt, Lib. XXF. cap. 21.

			��. Deel B HEER-

-ocr page 5-



			6 HEERLYKHEIT or PRACHTIGHEIT,

		HEERLYKHEIT of PRACHTIGHEIT. DEze verbeelt men als eene Joffer met een inkarnaet of lyrverwigh kleet aen en goude broozen. In de rechte hant heeft ze het beelt van Pallas, en zit op eenen zeer koft- lyken ftoel; of indien men haer te paert wil vertoonen, zoo moet ze dusdanigh een ftoel aen haere zyde hebben. , De broozen [A] waren by de oude Koningen in zwang j en tot een te- ken van een koningklyk onderwerp, werden ze ook door de Dichters der Treurfpelen, in hunne perfoonaedjen, gebruikt: en zy betekenen in dit ons beelt ook, dat de menfehen, dien deze heerlyke prachtigheit eigen is, veele rykdommen [B] tot onderhoudt der zelve van noode hebben. Het beelt van Pallas betekent, hier , dat groote en heerlyke werken fa- mengevoegt behooren te zyn met eene liefde om alles eerlyk, deugdelyk en overeenk�mftigh met de achtbaere betaemlykheit in zich te doen bly- ken [C] : anders zullen 't geen edele maer ydele werken en zotheden zyn. De beelden voorts, die met zwaere koften en grooten arbeit worden opge- richt, [A] Zie het beelt der Achtbaerheit,' en aldaer onze Aenmerkingen. [B] Daerom zyn de broozen van goudt. Het inkarnaete kleedt vcrklaert zich van zelf. Purpere, fcharlake, inkarnaete en diergelyke klederen zyn alle koninglyk, en vertoonen daerom pracht. [C] Hoe dit alles kan betekent worden door het beelt van Pallas, zie ik tot nog toe niet: ten zy hy daer op zagh, dat Pallas de Godinne is van de wysheit: nu zyn gene werken recht heerlyk, indien ze niet te gelyk zyn gericht naer wysheit: en de wys- heit doet niets als dat eerlyk, deugdelyk, en overeenkomende is met de achtbaerheit, zynde verre afgefcheiden van alle ydelheden. Daerom, toen de Goden zich in 't ver- kiezen elk van een boom, alle onvruchtbaere namen, omdat ze volgens de reden van {i)Lib.III Jupiter zelf by (i) Fedrus, niet wilden fchynen de vruchten der bomen liever teheb- Fab. 17. ben gehad dan de eer, die den Goden alleen genoeg was; zoo zeide Pallas, die alleen een vruchtbaeren boom, den olyf, hadde verkoren, dat de zelve haer 't beft behaegde om zyne vruchten: het welke Jupiter zodanig toeftemde, dat hy daerom zeide, dat Pallas"met recht wiert wys genoemt, dewyl de eer en grootsheit zot was, zoo 't gene men dede niet te gelyk nuttigh was.

-ocr page 6-



HEERLYKHEIT of PRACHTIGHEIT. 7 r�cht, zyn een voornaem^- gedeelte van de prachtenfaeerlyfcliei�-§B>3?4er Vorften: en dewyl alles alleen op hun 'w'yzen. en wenken wort uitgevoerd, gebiedende zy flechts wat zy willen, zonder zelve een�genarbeitofn)peji- te daertoe te doen, zoo is om die reden by de Joffer een zetel geftejf^zyp- de die eertyts genomen voor een beek der heerfchappye [E]. ; [D] Vooral de beelden te paert: in hoedahigegeftalte deVorften doorga�rislhunne eige beelden doen ftellen: en daerom geeft onze Schryver in den beginne m�gel\|k keur, ofmendeJoffer,diehierde heerlykheit za� verbeelden, ook te paert wil v�rtorifn. J [E] Zie onze aenmerkingen C en D over 't beek Gezach.* -\'/ ij *i ' �>' A N D E R /S.-.;X \|* "F Ene Joffer in gouden gewaet, en met ��ne goude kroqn �P-f op 't hooft. Zy is bykans van gedaente gdyk^Wie srootmoedieheit f Al op haere plaets vertoont hebben. Voorts houdt ze haere flinke nant op een ovael 01 eiront, in wiens midden het ontwerp gefchildert is van een prachtigh gebou. De heerlykheit is een deugt, beftaende in iet groots en gewigtigs te doen, en daerom is de beeltenis met gout bekleet. Het ront, daer ze de flinke hant op houdt, beduit dat het {lichten [B] van tempelen, paleizen en andere wonderlyke dingen , het zy tot nut van 't Gemeenebeft, het zy tot eer van den Staet of van 't Ryk, of veel meer tot gebruik van den Godtsdienft, uitwerkfels der heerlykheit en prachtig- heit zyn. En alzoo haere goude kleding weinigh plaets kan hebben, als alleen by groote Prinfen, zoo geeft ze de daet van eenigh groot HeerofVorft te kennen : gelyk de daet was van Auguftus, welke roemde\C~\dathy Rome gevonden had van tichelaerde gebouwt, en dat hy het na zou laten van mar- mer. fA] Geen wonder, want zy is haere zufter. [B] Dit heeft ze gemeen met de gemelde haere zufter. Zie dat beelt. [C] Sueton. Aug. cap. zx. Vrbem neque pro majeftate Imperli ornatam, & inundationibus incendiifque obnoxiam excoluit adeo , ut jure fit gloriatus mar- moream fe relinquere, quam lateritiam accepijfet. Dit zeggen van Auguftus ziet op de oude gewoonte der arme tyden, wanneer men de huizen en ook ftadts veften opmaek- te van kluiten leem, of tichelaerde, in de zon gehart: welke kluiten de Latynen lat ere s noemen; en als ze met vuur gebakken zyn, lateres co��i. Dion Kaffius Lib. LVI. nochtans verhaelt het zeggen van Auguftus een weinigjen anders, en geeft'er mede een andere uitlegging van: namentlyk, dat hy Rome, 't welk van leem was geweeft, toen hy 't ontfing, naliet' van fteen. Waermede hy, zegt Dion, niet de vafiigheit der h�iten, maer die der heerfchappy te kennen gaf. Huizen en veften van leem konden niet zeer vaft zyn, en wierden dikwils bedorden door zwaere flagregens. Zie Hadna- nus Junius Cent. jT. AdagyS. en Kazaubonus over deze plaets van Suetoni�s;

	B 2
	B 2	HEER-
		HEER-

-ocr page 7-

HEERSCHAP P Y.

H EERSCHAPPY.

E En Man in edele en koftlyke klederen, en hebbende ee-
ne flang om 't hooft geflingert. In de flinkehant houdt
hy eenen fchepter, op wiens top eenoogftaet, en den rech-
ter arm, mitsgaders den voorften vinger der rechte hant,
fteekt hy rechtuit, gelyk zy gewent zyn te doen, die gebiedt
of gezagh voeren.

Hy heeft om 't hooft eene flang, in plaets van eenekroon oftulbant [A],
omdat (gelyk Pi�rius Valeriaen wil) dit aldus een aenmerklyk teken der
heerfchappye is, zeggende hy, dat daerdoor het Ryk aen den Keizer Se-
verus wiert voorzeit, volgens Elius Spartianus getuigenis (1) : Want als
Severus eens in zekere herberg was, wert 's nachts zyn hooft dus van eene
flang omkringkeltj en als zyne vrienden en huisgenoten ontwaekten,- en
dit ziende, eenontftelt gefchreeu ophieven, kroop de flang wech, zon-
der hem eenigh het minfte hinder gedaen te hebben. Nogh meer. Als de
jonge Maximus (2), wien de vader teffens met hem zei ven tot Keizer ver-

klaert

(i)In Se-
vcro. c.l.

(i) Julius '
Capitoiin.j
in Maxim.
Jun. c. 4.

[A] De Egiptifche Priefters door dusdanig een flang een magtigh Koning of
Vorft des werelts willende te kennen geven, ftelden midden tuilchen defzelfs kron-
kels een groot huis, of een foort van een paleis: omdat, zegt Pi�rius, een 'sKonings
huis in het middelpunt van de gehele heerfchappy dient geftelt te zyn, op dat men van
alle kanten even Ichielyk magh lot hem kunnen komen, en hy ook overal ten fpoe-
digften tegenwoordig zyn met zyne hulpe en byftant, daer zyn tegenwoordigheit ver-
eifcht wort. Daerom wil ook Plato (3), dat de Stadt van zyne Republyk in 't mid-
den des landts, zoo veel mogelykis, geplaetft worde. En als 'er Genef. 23 'vs. 10.
ftact Efron nu z.at in 't midden der nonen Heths, daer door wil Pi�rius dat verftaen zal
1 worden, dat Efron de eerfte en voornaemfie was onder de Hethiten. Zie hem zelven
�: breder Hierogl. Lib. Xr. cap. 1. en Horus Apollo Lik I. Hierogl. 60, en 63. en
,over beide die hooftftukken de lezenswaerdige aenmerkingen van een onbekenden Ge-
leerden. Voorts, zoo zy een koning wilden te kennen geven, die enkelyk over ene
landtftreek alleen heerfcht, zoo fteldenze daer voor, niet een geheele flang, maer een
halve, volgens den zelven Horus Lib. I. Hierogl. 6%. en Pi�rius Lib. XV. cap. 7.
Zie hem ook cap. 3, j_t 6, 8, 9, 11 Sc 12.

(3) I-eg-
]ib. V.

-ocr page 8-



		H E E R S C H A P P Y. 9 klaert had, eens te flaepen lagh, flingerde zich ook eene flang rontonizyn hooft, tot een voorteken zyner aenftaende waerdigheit. endere oude ex- empels, die Pi�'rius [B] wyders opgeeft, zullen \vy ditmaal ter zyde ftel- len, en liever eene nieuwer in hunne plaets leveren. Petrarcha verhaelc dan in 't iv. boek der Voortekenen, hooftft. xxiii. hoe de Burggraef A- zo, een ftrytbaer jongeling, uit laft zyns Vaders met een krygsheir den Appenyn doortrekkende, en eene overwinning by Altopaflb behaejt heb- bende, zich met dien zelven moedt, en ook even gelukkigh tegens deBo- lonjers keerde; maer op dien togt van zyn paert fteeg om zich wat te ver- quikken, leggende zyn heimet nevens hem op den gront: in.'t welk als- toeh een adder kroop, zonder dat het iemant merkte. Azo daerna den helm weder opzettende, zoo daelde de adder met een fchriklyk geblaes langs de wang van dien onverfaegden en dapperen ftrythelt neder, zonder hem eenigszins te beledigen: waerom hy ook niet toe wilde laten, dat ze van iemant wraekgierigh achtervolgt, maer als een goet voorfpook zou geacht worden_} gelyk hy ook voorts_de flang tot een merk in zyne krygs- wapens en banieren voerde. Zie daer een voorteken [C], niet alleen van de twee overwinningen, die hy op dien tyt verworf, maer ook van de heer- iehappy, die hy daerna over 't Hartogdom van Milane verkreeg. Dit al- les zeit Petrarcha verftaen te hebben, toen hy te Bolonje ftudeerde. Laen andere fchryvers dan met verzierde Chimeeren hier ter baene komen, en verfcheide oorzaeken by brengen, waerom de Burggraeven eene flang in hun blazoen zouden voeren^ wy houden 't met Petrarcha, als wien wei- nigh jaren na deze gefchiedenis, en ter plaetf� daer ze voorviel, dit zoo gezegt wiert. De Jongeling dan, die in 't wapen der gezeide Burggrae- ven, uit den mont der Slange komt, bed�it niets anders dan den jongen Azo, die vry raekte van den beet der adder. Doch laet ons tot de beelte- nis overgaen. De fchepter, dien hy in de flinke hant heeft, en daer een oog bovenop flaet, is een ontwyfelbaer teken van heerfchappy, gelyk veelen gewilt hebben, en inzonderheit Pythagoras [D}, die zyne Filozofy onder eene verborge beduidenis inwikkelende, den Koning en Heer der Egiptenae- II. Deel C " ren [B] Hierogl. Lib. XV. eap. 13. Voeg'er by ook de aentekeningert der geleerden over Horus Lib. I. Hierogl, 63. [C] Men fpreekt hier zoo: niet dat de herf�hryver dezer beelden enigfins vaft is aen de zwakheit van dusdanige zotheden voor waerheit te houden : maer om dat men Ri- pa volgt, een man van den RoomfchKatholyken Godsdienft, welke luiden al te veel hangen arn allerlei bygclovigheit: Want welk verftandigh en recht godvruchtigh man zal zulke beuzelingen, als voortekenen van zulke grootc zaeken aennemen? In de ou- . de Heidenen, die niets anders hadden dan het licht^der Natuure, kan men die bygelo- vighcit verdragen: maer wie zal ze verdragen in een Chriften ? te meer daer ook zelf de verftandige onder de Heidenen altyt met zulke voortekenen, als belachelyk, hebben gefpot: gelyk genoegzaem te zien is, zelfs alleen uit het werk van Cicero de Divina- tiotie. [D] Wacht u, Lezer, dit te geloven: Pythagoras is de vinder niet van de beelden- iprack, (want hy heeft nooit enige beelden om iets te betekenen, gebruikt, maer wel duiftere zinfpreuken, die haere uitlegginge uit de Egiptifche beeldenfpraek moeten ont- fangen: gelyk wy aengeroert hebben in onze voorreden) maer de Egiptifche Priefters zelve hebben die zoo opgemaekt. De mif�lagh van den Schryver is ontftaen uit een quaedt begryp, dat hy gehad heeft van den famenhang van 't verhael van Plutarchus, dien hy aenhaelt. Zie deszelfs verhandeling de Jfide & Ojtridecap. 11. en Pi�riusVa- lerianus Hierogl. Lib. XXXIII. cap. z & Lib. LI. cap. 7. Wy zelfs hebben ook el- ders over deze beeldenfpraek breder gelproken. Zie onzen bladwyzcr.

-ocr page 9-



			HEIL.
		10	HEIL.
		10

	ren Oziris vertoonde door een oog en eenen fchepter r gelyk de naem van Oziris ook door veelen wort uitgeleit door veeloog; zie Plutarchus in zyn Werkje van Oziris en Izis. Dit gezeide kunnen we dan op de heerfcbap- py paften, naerdien een heer, om zynen ryksftaf wel te doengelden, wak- ker dient te zyn, en overal de oogen open en in 't zeil te houden.

HEIL. BEHOUDENIS. TJEne Vrou zittende op een' hoogen zetel, en houdende �- eene drinkfchael in de hant. Ter zyde van haer ftaet een outer, waerop een flang gekronkelt leit, die het hooft om hoog fteekt. Deze uitbeelding is volgens 't begrip der Ouden opgeftelt, en men kan 'er gemaklyk uit leeren wat het heil of de behoudenis zy, en waer het zel- (i) Hiftor. ve in beftaet. Lilius Giraldus (i) befchryft het heil in zyn eerfte Boek ^coi^T' ^aeng^aenc^^e ^^e Goden, en haelt zyne befchryving ten deele uit eenen pen- ning van Nero en van M. Kraffus, doch geheel uit eenen van Keizer Pro- bus, welke laetfte pronkmunt door Adolfus Okko aldus is befchreven : Het heil zit op eenen zetel, daer het met de flinke hant op leunt; met de rechte reikt het een drinkfchael toe aen eene flang, die van een' altaer komt toefchieten. Het altaer komt hier te pas omdat het zelve by de Ouden deuiterftecoe- vlugt der geenen was, die geen ander middel hadden, om de gramfchap \ en woede hunner vyanden te ontwyken: en wanneer dan iemant de altae- ren met de vlugt had bereikt, zoo wert 'er geen menfeh zoo vermetel noch (z)Mmid. ongodtsdienftigh gevonden, die alsdan zulk eenen dorft befchadigen [A]. y¹ ii,' Virsili�S (2), zeit derhalve dat Priamus, in zynen uiterften noodt, en van alle fA] Dat hier van den altaergezegt wort, is wel alles waer, en overvloedigh bekent uit de fchriften der Ouden, (zie Pi�rius Hierogl. Lib. XLIX. cap. 14 en 15-) echter geloof ik niet, dat dezelve hier in dit opzicht voorkomt .� maer wel ter aenmerking van den, Godtsdienft dien men zo in 't gemeen op fommige plaetf�n en in enige gevallen aen de flangen,dede, onder welkers gedaentens de Goden gelooft wierden dikwils te ver- fchynen,

-ocr page 10-



		HEIL. BEHOUDENI S. i i alle menfchlyke hulp nu ontbloot zynde, door Hekuba vermaent wiert, om zich naeft aen 't autaer te voegen, met een vaft vertrouwen, dat hy 'er 't leven afbrengen zou door 't middel van 't ontzagh voor de Goden. Be- houden te zyn dan, hoe men 't ook neme, is niets anders dan van een groot en dreigend gevaer verloft te wezen, 't zy door hulp van zich zelven, of door een ander. De zetel en 't zitten betoont dat de behoudenis ruft baert [B], 't welk het einde van de zelve is, of van hem die ze verkrygt. Hierom wilde Nu- ma Pompilius [C], deeerfte infteller van de heilige ceremoni�n te Rome, dat de Priefter, na het volvoeren der oiFerhande, zoude zitten-, gevende aldus een blyk van 't vaft betrouwen des volks, dat men de gunft en gena- de, die in het offeren verzocht was, zou verwerven. De fchael geeft te kennen dat men door 't middel van drinken dikwyls de behoudenis verkrygt; namentlyk als men medicynen en geneesdranken inneemt. De Hang [D] is ook een beelt van heil of behoudenifTe, omdat ze zich jaerlyx vernieut en weder jong wort. Zy is vaft van leven, fterk, gezont en zeer bequaem tot veele geneesmiddelen. Men fchryft dat ze van zelve een kruit weet te vinden, dat haer het gezigt verfterkt, en nogheen an- der dat, veel krachtiger zynde, haer van doot, gelyk men voorgeeft, ■weer levend zoude maken [E]. En men ziet dat Godt, in de H. Schrift, aen Mozes, op een wyze daer verborgentheit in is₃ beveelt een kopere f�ng [F] opeen ftaek te maken; waerop elk die gebeten was, ziende, al- leen door 't gezigt wiert genezen. Zie Num. xxi. vers 6, 7, 8, 9. Men vint dan in deze beeltenis vier oorzaeken [G], uit welke de behou- denis voortkomt, waervan d'eerfte Godt is, van wien alle goet neder- vloeit, en dit wort door het altaer uitgebeelt. Daerna de geneesmidde- len , en de noodige onderhouding des levens, het welk door defchael wort vertoont. Ten derden de uitwerping der overtollige vochtigheden, 't C 2 geen f�hynen, als in 't byzonder die men verrichte aen /Efculapius, den god der gezont- heit, (want door heil moet men hier niets anders begrypen, dan de gezontheit des lic- haems) die zich menigmael als een flange vertoonde. Waer toe dan ook op dezen pen- ning moet gebracht worden de fchael, die de vrouw in de hant heeft: zynde de ofter- bak, waer uit zy de flange haere off�rfpys toedient; en geenfins een beelt van genees- dranken, gelyk onze Schryvcr wil. Zie boven onze aenmerkingen over de beeldender Gezontheit, en aenm. H. over het twede beelt der Eeuwigheit, en Oudaens Room- fche Oudheden b/adz. 382,-386 of 338-342. alwaer hy zeer uitvoerig en teff�ns zeer wel handelt over veele diergelyke penningen, mitsgaders over de Hang, en anderedin- gen , die penningen betreffende. Lees ook Pi�'rius Valerianus Hierogl. Lib. XVI. cap. 4. [B] Ook kan het een gerufte bezitting betekenen der gezontheit: gelyk op andere Penningen een ftaende Vrouw wort vertoont om te verbeelden een herftelde en gevefligde gezontheit, gelykjier getier, die uit het bedde opfiaen, volgens de aenmerking van Oudaen bladz. 386 of 341, uit Antonius Auguftinus: welk zelfde door de pedeflal in 't vol- gende beelt, en door een kolom op een anderen penning by Oudaen, daer de Vrouw op leunt, wort te kennen gegeven. [C] Zie onze aenmerking C. over 't vierde beelt van 't Gcbedt. [D] Zie ons weder over de beelden der Gezontheit, en vooral Pi�rius Valerianus Hierogl, Lib. XVI. cap. 4. [E] Zie Oudaen bladz.. 383 of 338 en Ovidius Fafi. Lib. VI. vs. j$\. en Apol- lodorus Bibltoth. Lib. HL p. m. 135". en Hyginus Fab. 136. [F] Zie al wederom Oudaen bladz. 385 of 340. [G] Dat hier gezegt wort, is wel niet qualyk uitgevonden: dogh ik geloof echtet niet dat de Romeinen die vier oorzaken hebben in 't oog gehadt, als zy deze pennin- gen floegen: gelyk af te nemen is uit het geene wy van de fchael hebben gezegt.

-ocr page 11-



		13 HEIL. BEHOUDENIS. geen door de ilang te kennen gegeven wort, die zich haer eige huit quyt maekt, om weder jong te worden. Als een vierde oorzaek ftellen we een gevalligh toeval} van zelve zonder iemants hulp, en geheelyk on vermoede komende: en dit wort door het ftil of ledigh zitten aengewezen. Verfta hier door een gevalligh toeval zoodanigh iet als den geenen gebeurde, die dooreenen vuiftflagh, hem door zynen vyant gegeven, genezen wiert van eene onrype zweering, die daerdoor openborft. En vermits de Godtge- Ieerden de behoudenis onderfcheiden in de behoudenis des lichaems en der ziele, zoo kunnen wy zeggen, dat de behoudenis der ziele bezeten wort, wanneer de menfeh zich van zyneeige driften en pajj�en ontdoet, en zich in alles aen Godts wil zoekt te onderwerpen ■, en de behoudenis van 't lic- haem, als hy gelegentheit heeft om in ruft en zonder verdriet te leven. Dit alles wort door den zetel en kelk of drinkfchael aengeduit. ANDERS. OP een' anderen penning van den zelven, ziet men eene Vrou, die met de flinke hant eene fpiets [A] en in de rechte eene fchael houdt; gevende te drinken aen eene ilang, die om een voetfteen gedingen is. De fpiets en pede/tal vertoonen de fterkte en vaftheit, in plaets van den zetel, waervan boven gezeit is. Want als men niet vaft en zeker is, of als men in gevaer is van in een quaet toeval neer te ftorten, kan men zulx geene behoudenis noemen. De fpiets dan, op welke dit penningbeelt ruft, ftrekt een beelt van verzekering tegen 't vallen. Op een gedenk- munt van Antoninus Pius ftaet de behoudenis of't heil afgebeelt als een Meisje [B] dat in de rechte hant eene fchael houdt, waeruit zy een flang te drinken geeft, hebbende in de flinke eene roede. Het opfehrift van de- zen penning is SALUS AUG. COS. III. [CJ. [A] Of misfehien een ftaf: waer van echter de betekenifi� dezelve zal blyven. En dat hier als een voetfteen wort aengemerkt, zal mogelyk een akaer wezen. ZieOudaen bladz. 585 of 340. Van den ftaf van iEsculapius hebben wy gefproken over 't eerfte beelt der Gezontheit aenmerk^ G. f_B] 't Is ''de Godin der Gezontheit zelve. Zie Pi��ius ter plaetf� over 't vorige beelt aengewezen. De roede is zekerlyk de quaftige ftaf van iEsculapius: gelyk uit Pi�'nus gemakkelyk kan worden afgenomen. [CJ SALUS AUG. betekent 's Keizers Heil: en COS. III'. geeft te kennen, dat die pronkmunt is geflagen, toen de Keizer voor de derdeptael burgemeefler was. HEIL of BEHOUDENIS VAN 'T MENSCHLYK GESLACHT. IN de Vatikaenfche Boekkamer ftaet dit uitgebeelt als een ftaende Vroti met een groot kruis. Nevens haer ziet men een jongske, dat Noachs Ark [Aj op zyne fchouders draegt. f_A] De Ark.betekent zekerlyk debehoudenifte des lichaems ■> ziende op de Arke No- achs: hoewel ook een fchip in 't algemein by deAthenienf�n een beelt was van behou- denifl�: waer van de reden is te zien by Pi�'rius Hierogl. Lib. XLF. cap. 4. Het kruis betekent* de behoudeniil� der ziele, ons verworven door den doodt van onzen Zaligmaker aen het kruit. HEI-

-ocr page 12-



	H E I L I G H E I T. H E fcHb ■'!'■�-«G-- H ■ "E �� ^I---^r
		<J


MEn fchildert deze als eene Vrou, uitnement van fchoonheit, en rhec goutgeel hair, dat f�echtlyk langs de fchouders nederhangt. tZy draegt eenen mantel van zilveren laken, en went haer aengezigt hen��l- waert, zulx men zien kan, dat ze in den geeft is opgetogen. Haere han- den vouwt ze te zamen j verheffende die zoo veel naer om hoog als ze kan. Boven haer hooft ziet men eene duif, uit wiens bekeen ftrael fchiet diejde beeltenis omfchynt ■, doende het ganfche lichaem der zelve helder blinken. Door de hoogfte fchoonheit die ze vertoont, wort uitgebeelt, dat, hoe het fchepfel nader by Godt is, hoe het meer van zyne fchoonheit deelach- tigh wort: en daerom, wanneer �ene heilige en zalige ziel, met haere fchoonheit [A] voor Godt uitblinkt, zoo gaet zy alle paelen der fchoon- heit te boven. -,-��■^:" De hairen, op de manier als gezeit is, beduiden dat men, om heiligh te zyn, zyne gedachten niet moet keeren tot de ydelheit en fieraedjen des lichaemsj zynde die fl�chts beletf�ls der zaligheit:. rr�aer in tegendeel altyt op de eenvoudigheit [B] en zuiverheit der ziele moet letten. Men bekleetze met eenen mantel van zilveren laken, om te kennen te geven, dat het de heiligheit betaemt rein en zuiver [C] te zyn van alle befmettingen, die haer in eenigh deel zouden mogen ontluifterenen bezoe- delen. Thomas zeit [D] hierover: De heiligheit is vry van alle onzuiver- heit, en eene volmaekte en geheel onbefmette reinheit. Zy ziet naer den hemel [E] toe, en heft haere famengevoegde handen ook opwaert, zynde zy in verwondering opgetogen, vermits de heiligheit geheel op Godt merkt, zich tot hem keert, en met hem vereenigt is. Dit betekent haer om hoog zien_; gelyk het opfteken van haere handen in de lucht beduit, dat ze van de tytlyke en aertfche dingen verre is afgefcheiden. De duif [F] boven haer hooft, met de klaerblinkende ftrael [G], di& de beeltenis omfchynt, wil zeggen, dat Godt niet alleen eene heilige ziel bedekt, tot hem neemt, en zyne allerheiligfte genade waerdigh maektj maer ook alle de geenen die in oprechte en heilige werken bezigh zyn, op den wegh der zaligheit wil geleiden : waerover Joannes in zyn Evangeli kap. I. v. ij. zeit, de genade en de waerheit is door Kriftus geworden. En in den l xxx iv Pfalm v. 12 hoort men David zingen: De Heer zal genade en ter geven: hy zal het goede niet onthouden dengenen diein oprechtheit wandelen. [A] Zie onze aenmerkingen B en C over de Schilderkunft. Voorts zeit Dame ten dezen aenzien zeer wel Nel 13 del Paradifi. Cio che non more, e ci� che pu� morire, Non � l� non iplendor di quella idea, Che partorifco amando il noftro Sire. * �^: \W\ Hairen betekenen gedachten � flechte hairen dan, eenvoudige; gekrulde en op- gefmukte, bedrieglyke en liftigc gedachten. Zie onze aenmerking D over de Bekee- ring bUdz.. 106. en C. over 't derde beelt der Gedachten bladz.. qz$. [C] Het welk door 't zilver betekent wort, zoo om dat het een zuiver metael is: waerom ook het gout een beek van zuiverheit is (zie aerinierk". A. over het twede beelt der Geleertheit) als ook om dat de kleur van 't zilver wit en blank is, zynde een beelt van zuiverheit en reinheit. Zie aenmerking F. over de Gerechtigheit. [D] Sentent. 1. Dirlinc. 10. q. 1. Art. 4. SanUitas cfi 'ab omni immunditia libera, & perfe��a & ommno immaculata mundi�a. [E] Zie onze aenmerking B. over het twede beelt van 'tGebcdt, enD. over 't derde. [F] Zie aenmerk. B. over 'tvierde beelt der Godtsdienft. � , _1; r " [_G3 Zie ons over 't beelt Goddelyke gttnft. II. Deel. D HEILIG-

-ocr page 13-



			i₄ HEILIGROOF. KERKROOF.

		HEILIGROOF. KERKROOF. ZOo even ontmoette ons eene overfchoone vrou_} nu, om den heilig- roof te verbeelden, een Jongeling die zeer lclyk van wezen is. Ko- perroeftverwige kleders heeft hy aen, en ter zyde van hem een autaer, waerop verfcheide prieiterlyke fieraden en gereetfehappen, naer 't gebruik der Roomfche kerke, leggen. In de rechtehant houdt hy eenen kelk, en on- derden flinker arm een koorkleet, welke hy, nevens 't geenehy voorts van 't autaer geftolen heeft, tracht te verbergen. En ziende dat hem een myter ontvallen is_t houdt hy zyn gezigt naer de plaets daer hy den roof gehaalt heeft, twyfelende, of hy ontdekt zy. By't autaer ftaet een verken, dat verfcheide roozen en fchoone bloemen vertreet. Hy is jong, omdat deze oudde gereeder is daneenige andere, omf�echts onbedachtlyk heen alles te doen, wat haer in den zin fchietj ja als eene vyandin van wel te doen, maekt ze, dat de onervaereen onvoorzigtige jongkheit veele feilen begaet: ten welken opzigt Chryzoftomus zegt: Ve jeugt is van zich zelve tot haer verderf genegen. Hy ziet 'er lelyk uit [A], dewyl de kerkroof in zich zei ven zeer lelyk is, als door welken de daeder zyne ziel op allerleie wyzen lelyk befmet en affchuwlyk maekt. Waeromwydan, naerdien de kerkroof of heilig- fchennis eene zeer fnode en gruwzaeme zonde is, hem in een koperroeftigh kleet geftoken hebben ■, want deze kleur beduit veele quaetaerdige voch- ten en eigenfehappen, uit welke de quade manieren voortkomen. Name- lyk eene booze natuur voedtgeenegoede zeden, zeit Ezopus. Het heilige kleet, de kelk en myter drukken zyne dievery klaer uit: gelyk ook de kerkroof, naer Thomas zeggen [B], eene fchending en roo- ving van heilige dingen is : en onder deze fchending is begrepen allerlei oneerbiedigheit omtrent Godt, en verachting van hem en zynen dienft. Het gezigt naer den altaer gekeert, beduit hier de vrees, van welke hy, die [A] Dat de lelykheit des lichaems op een zinnebeeldifche wyzc die der ziele bete- f kent, zal nader worden acngewezen over 't beelt Schilderkunft, aenm. B en G. f_BJ. Pr. a. q. 09. Sacrilegiam efi facra rei violatio feu ttfurptttio.

-ocr page 14-



	HEILIGROOF. KERKROOF. i$ die iet quaets gedaen heeft, wort overrompelt; zynde hy bang, dat zyne ondaet zal ontdekt worden: want de vrees is eene gcmoetsgefteltheit, die 't hart ontroert door den fchrik voor eenige ftraffe. Men ziet hier een zwyn dat roozen en bloemen met voeten treet_} om- dat, volgens Pi�rius [C], in de H. Schrift door de roozen en bloemen de oprechtheit des levens en der goede zeden beduit wort: waerom door de beeltenis van het verken, 't geen de roozen en bloemen, die by het autaer leggen, veracht en vertreet, zulken verftaen worden die de deugt verfma- dende, verzoopen zyn in de zonden, en wel voornaemlyk in die van wel- luft en overdaet [D], waervan het zwyn een beeltisj welke zonde, be- dreven zynde in eene heilige plaets, het zy ook op wat wys en door wel- ken perfoon, heiligfchendery moet genoemt worden.

1 HEMEL. E En Jongeling, zeer fchoon en edel van wezen, enineenkeizerlykge- waet dat blaeu en geheel vol ftarren is. Hy hy is ook bekleet met eenen veltheersmantel of wapenrok, en houdt eenen fchepter inde rechte hant: in de flinke heeft hyeen vat daer eene viervlam uit opgaet, in wiens midden een hart leit, dat niet verteert wort. Op de rechte zyde der borft vertoont hy de zon, op de flinke de maen. Hy is omgordt met eenen riem daer de twaelf tekens van den Zodiak op gezien worden, en draegt op 't hooft ee- ne koftlyke kroon, vol van verfcheide edele gefteentesj hebbende hy voorts goude broozen aen de voeten.

		D z Ho�

-ocr page 15-



			i6 HEMEL.

		Hoe de hemel door de ftarrekundigen afgedeelt wort, is ons voornemen ni�t hier in te voegen: waerom wy den lezer, die beluil: mogt zyn om dit (0 Lib. 8. te weten, naer Bartholomeus Anglikus (i), Plutarchus, Pererius over cap. %. Genefls, Klavius over de Sphasra van Sacrobofco en verfcheide anderen heenewyzen. 't Zal ons genoeg zyn te zeggen, dat de hemel een kreits en omloop is, geheel van het aerdryk af tot den Empyreefchen of vuurigen hemel toe, in welken de zalige zielen haere woonplaets hebben. DeGriek- fche Dichter Heziodus noemt in zyne Theogonia den Hemel een zoon der Aerde, op deze wys [A] : Het aerdryk bragt voort zyns gelyk, EerC hemel, fchoon en Jlarrenryk ; Opdat die 't zelve ganfch bedekte, En aen de gom een burg ver (Inkt e. Wy hebben hem deswege dan eenen hemelsblaeuwen mantel vol ilarren omgehangen, te meer omdat de blaeuwekleur [B] hemelfchgenoemtwort, en als men vaneenen fchoonen en helderen hemel wil fpreken, zegt men dat hy blaeu is. Hy wort koningklyk, en met een fchepter in de hant uitgefchildert, om deheerfchappy, die hy over de benedenfte dingen voert, aen te duiden. (jjBib��t* Zie Ariftoteles in 't I. boek (2) zyner Meteora of Luchtverhevelingen. kb. i- Apollodoor (3) wil dat de eerfte [C] die eene heerfchappy over de gehee- le werelt gehadheeft, Uranos zy genoemt geweefl, dat is Hemel. Men verbeelt hem als een jongeling, om aen te wyzen, dat, fchoon de hemel een beginfel gehad heeft, hy echter in een zelven ftant blyft [Dj_%en ook, naerdien hy onbederflyk is, geen einde zal hebben, volgens Ari- floteleS in 't I. boek van den Hemel. Dit was de reden die de Egiptenaers bewoog om, als ze de duurzaemheit des hemels [E] te kennen wilden ge- ven, mitsgaders dat hy nimmer veroiidcrt, dat ze zeg ik, dan een hare vertoonden midden in eene vlam, gelyk Plutarchus in zyn Izis en Oziris verhaelt: en uit dien hoofde geven wy ons beelt ook een viervat in de flin- ke hant, en een hart in de vlammen. Maer vermits men in 't geheele he- melront geene fchooner lichten ziet dan de zon en.maen, zoo hebben we de zelve, als op 't edelfle deel des lichaems, op de borft des beelts ge- .-v plaetft, [A] Vs. 126. _f .,,,,"'',. To�cn, Ss roi neuron jAtv iya'vctTo �fov iccvry Oigctvfo dfsg�ivS', tv» fAiv itiql TrdvTd hxAvttIqi , m�^ .�«,.�,:� ....�.. .�QtPg' _iltj pxKagitrirt Stat?* �'S©^J ■eitrtyaX.if dal. Verfta hierdoor zjyns gclykfi een ega. Andere fchryven hem andere ouders toe: waer van de reden zyn te vinden by Natalis Comes, Mythol. Lib. z. cap. g. f_B~] De Hemel heeft eigentlyk geen kleur, maer fchynt blacu om deszelfsverren af- ftant van ons gezicht. Cdius Augu-flinm Curio Hier. Lib. I. cap. 1. Voorts wort de tiende hemeiknng of de vuurige Hemel door zommige te kennen gegeven door 't zin- nebeelt van een faffierfteen om deszelfs blinkenden glans. Pi'�rius Hiersg. Z.41. c. 29. [Q~] Zie Natalis Komes ter plaeti� zoo even gemelt. . [DJ Daerom hebben de Filozofen, behalven andere redenen, den Hemel ook fbm- tyts verftaen door den naem van den Mingod of Kupido: die zy wilden dat als een kint verheelt wort, om dat de hemel nooit veroudert : dat hy met vleugelen en pylen is gewapent, om de fnelheit der beweginge des hemels: dat hy met fakkelen voorzien is, om de lichten, daer de hemel mede verfiertis, te kennen te geven: dat hy gezegtwort het eerfl; van alle dingen te zyn voortgebracht, omdat de hemel inden beginne ge- fchapen is: gelyk ook Mozes getuigt. Pi'�rius Valeriatms Hierogl. L. XLII. c. 10. [)L~] Met het zelve beelt gaven zy ookEgipten te kennen: gelyk Horus leert Hierogl. Lib; I. cap. 21. Zie Pi�rius Valerianus. Lib. XXX�F. cap. Jenj.

-ocr page 16-



		,7 : ;: ijk.' EA MlO E ., L. Fi , B � 17 plaetft: de zon als de opperfte der planeten, en van, wie ook de maen hacr licht ontfangt, op de rechte, en de maen op de flinke zyde. En des te liever, omdat de Egiptenaers door deze twee beeltenifTen, naemlyk van zon en maen, den hemel [F] affchetften. Dat hy wyders met den Dieren- riem omgor t is, gefchiet omdat die de voornaemfte hemelgordel is. , Een koftlyke kroon met veelerleie edele fteenen wort hem op 't hooft gezet, om te vertoonen, dat door hem overal op verfcheide wyzen veele dierbaere gaeven der natuure [G] worden voortgebragt. Met goude broozen wort hy gemaelt, omdat het gout boven alle andere metaelen onbederflyk is [HJ j 't geen dan ook dient om de ftapthaftigheit des hemels aen te duiden. \F] Voornamentlyk, als de zon en maen ftonden op een ronden bol: gelyk ze ook enkelyk door de rontte van een radt den hemel betekenden, om defzelfs geduurige bewe- ginge in 't ronde. Zie Pi�rius Hierogl. Lib. XXXIX. cap. ij. En Cadius Auguftinus Kurio Hierogl. Lib. I. cap. 5. Als een beek der Eeuwigheit hebben wy de zon en maen te voren gezien in 't eerfte beek van dien Naem. [G~\ Zie Pi�rius Hierogl. Lib. 34. cup. zf. en Caelius Auguftinus Kurio Hierogl. Lib. %. cap. 19. Omdat vorderde Egiptenaeren den Hemel ftelden als een voortteel- fter van alle zaken (waerom ze den Hemel ook noemden met een naem van 't vrouw- lyk en niet van 't mannelyk geflacht) zoo tekendenzy om den hemel af te beelden, in hunne beeldenfpraek een gier; waer door zy ook een moeder te kennen gaven: om dat het geflacht der gieren alleen uitwyfjes, zonder mannetjes zoude beftaen, en zy bezwangert worden door den noordooften wint: gelyk Horus wil Hierogl. Lib. 1. cap. 10. en Pi�rius Hierogl. Lib. 18. cap. 4 & if.'■'. fJH] Zie onze aenmerking H. over het twede beek der Eeuwigheit.

			EErt z��r fchoone Vrou, hebbende om haer voorhooft een'gouden bant^ zeer heerlyk bezet met koftlyke fteenen. Zy heeft blont en gekrulc hair, en een fchoon en aerdigh hulfel op. Middelbaer van oudde is ze, en vrplyk en lachend van gelaet. Men ziet ze met ope armen ftaen, be- reit om iemant te ontfangen. In de rechte hant houdt ze een' Horen van O vervloet, gev�lt met kor�nairen, druiven en andere vruchten, mits- gaders geit, en wat voorts tot ons gebruik nodigh is, en fchynt denzelven II Deel> .v.yK«iT/r,';ijE, �; r.u. '�] ^i�hwm^. . aio sia [Vj te

-ocr page 17-



		�8 H E R � E ft G'Ht Al M'f� E I T. te wilf�B* �eegrtaen". Zy draegt een wit kleet met een' rooden mantel daerpver, enfpreit, dusftaende, haere armen vaneen, alsgezeitis. Aen haere rechte zyde onder den mantel ftaet een naekt kintje, dat de mynen rtta�fct alsof het eenige vruchten, uit den Overvl�etshoorn vallende, met zyne rechte hant wilde grypen. Ter flinke zyde van de beeltenis leit een pelgrim op de aerde. Men fch�dert de herbergza�mheit zeer fchoon, omdat ze een der fchoon- fte werken [A] is, en Gode zooaengenaem, dat zelfs Kriftusby Joannes kap-xii�. v. 20. zeit: Zoo ik iemant zende, wie dienontfangt, die ontfangt tny; en-wie my ontfangt ₃ die ontfangt hem die my gezonden heep. Ja zy is van zulk eene volkomenheit, dat wy, naer 't zeggen van Auguftinus [BJ, door haer tot _;kennis van Godt geraeken. ." De gulden voorhooftkring met de edele gefteenten, mitsgaders de blon- de en krullende hairlokken, beduiden de grootmoedige en hooge gedach- ten [C], die in deze zeer edele deugt woonen^ denkende zy nergens an- ders om, dan geftadigh de liefde te beoefenen. Zy wort middeibaer van bejaertheit verbee�t, omdat de jonge luiden meeft tot vermaeklykheden [DJ-, en de oude tot gierigheit genegen zyn: izoo worden dan hier de jaren> die het midden (waerin de deugt beftaet) tuflchen beide beflaen, gevoeglykft geoordeeltj en paft by gevolg aen de zelve voornamentlyk deze zeer edele deugt der herbergza�mheit. M�t een vrolyk �n lachend aengezigt, alsook met qpe armen, en eenen Overvloetshoren vertpont men haer, omdat een goet huiswaert,dengaft zulx moet ontfangen en bejegenen, dat 'er niets ontbreke. Ambrozius zegt, dit belangende [E]: Jiet�s'e�neopenbaerffoort van beleeftheit, dat toch een vrient niets gebrek hebbe₃ dat hy beleefdelyk ontfangen worde, en dat hem, wanneer hy komt, de deur open fia. Het witte kleet betoont dat de herbergza�mheit zuiver en oprecht [F] behoort te zyn, en rein van de vlek der eigenbaet, want alles moet ter liefde van Godt gefchieden. Zy heeft aen d' eene zyde een kint �nder den rooden mantel, en aen d* andere een'pelgrim, op de wy ze als gezeit is₃ omdat de herbergza�m- heit �A] De lichamelyke fchoonheit is een beek van die der ziele. Zie onze aenmerking C. over de Schilderkunflr. J ._; : [B] Lib. ��.Quffifti Euangel. HoJpitalitaiisofficioadChrifticognitionemvenimm. Hoe hoogh voorts de herbergza�mheit �s gefchat g�we�ft z�lfs: by de heidenen blykt overal uitderzelv�r fchriften. Tot dien einde hadden zy hunnen fupiter Xenius o� Hospua�s, dat is, fupiter den Godt der Herbergza�mheit, dien zy\ze�r godtsdienftiglyk eerden, en welken zy geloofden dat'den genen ftrafte, die deherbefgzaemheit verachte. Zie Gy- raid�s'HtfioK Deor. SyWrSfc.col. 97T 2T. "Ca�."" PafchaT.' lle~virwt^'"ef'vit. 'cap. 'py. en Cicero de Offic. Lib. II. en Feith jinticj. Hom. Lib. $, cap, 1% & jg. en't laetlte deel van onzeAenmerkinge �ver 't beelt Hwger. ' j ■ ^ [C] Namentlyk het gout en de edele fteenen betekenen allerlei voortreflykheit: felyk te zien is over 't derde beelt der Edelheit, en over het tweede der Eeuwigheit. )ie bant n�^zit om het voorhooft, om dat het hooft de woonplaets is der gedachten: �gelyk getoont is over het twede beelt der Grootmoedighe�t Atnm. B. En dat dndelyk <-G�k de�s�xti worden geftelt voor de gedachten, en om welke reden, 'zulks is aenge- . w�zeaioverdeBekecring^^si. ta6, m het derde heelt dcrG�dacfoten aam. C.pag;425-. , 0j)j Daer ze hun geit liever aen hefteden j, dan tot 4e herbergza�mheit. �fj�J De offic. Efilpubiica Jpecies bumatiitatis, ut feregrinas in hospitia non egeat; ut ptsctyiAturpffici�j�, tttpateat 4dvenientijaHua.De overvlod:sh�ornbefckentmildadigheit. ■Zit'onzen bladwyzer. - . " . . ■'■'^; , s 3 � F] Zie onze aenmerking F over �&.Gerechtightit.' . i . u.

-ocr page 18-



		*.1 H E RB E &&Z&* MH � I T.** 19 ,heit een zeer groot werk is, waerdoor m�� uit liefde fG] zulken te hulp komt, die nootdruftigh en van zich zelve onmagtigh zyn, omhunnenkoft en andere zaeken die, zy noodigh hebben, te winnen: gelyk ook d� pefc grims, als verre uit hun vaderlant zynde, eens anders hulp vandoen heb- ben. Dit belangende dan, en cm aen te toonen, hoe lief onzen Heere Je- zus Kriftus de herbergzaemheit is, dient geweten dat hy zelf Maf th.xxv. v. 40 zeit: Voor zoo veel gy dit een' van deze myne minfte broeders gedaen- hebt, zoo hebt gy dat my gedaen. Laet ze over dit zeggen vry befchaemt worden, die prachtigh in hunne huizen ontfangenderyken, die 'tnietvan nooden hebben, en,, vroome arme buiten fluitende^ grooteroovers heer» lyk onthaelen, ... [G] Die door de roode kleur des mantels zal verheelt worden. Zie onzen Bladwy-

	zer.

HERSTELLING , HERVORMING. DEze wort vertoont als eene oude Vrou, met een ftaetigh kleet, doek eenvoudigh en zonder opgefmuktheit. In de rechte hant houdt z� een geefTei, en in de flinke een open boek, in wiens opflagh op't eene blad? gefchreven ftaet Arg ue, dat is, Bejlraf. Op 't andere l��ft men het woortOBSECRA, Vermaen. Door de Herftelling of Hervorming verftaen wy hier zulke ordeningen Van de Opperhoofden, door welke zy de goede gewoonten, die door 'tjej �ngebonde misbruiken der menfchen zyn achter gekten., eene nieuwe en betere kracht geven, in overeenkomft der wetten, en om die �p de befte maniejr weder in te voeren. Maer hiertoe dienen inzonderheit twee be- ^uaeme middelen, te weten het vermaenen, 't welk door't open boek, en. t be/iraffen_> 't geen door den geeflel [A] is uitgeb��ltj beide welke zae- ken te kennen worden gegeven door de twee bovengemelde woorden, ge- trokken uit den tweeden Brief van den Apoftel Faul�s aen Timotheus kap IV- vers 2 [B]. Het Koncili van Trente maekt, SefT. xiii. kap, ij de Hoofden indachtigh, hoe ze zich in dezen zouden hebben te gedragen» Het komt hierop uit, Vat ze Herders mojten zynengeenefmyters ofjlagers: �2 " ' ' ' Dat , [jAj Door den geefl�l wprt myns oordeels niet zoo zeer 't beftrafl�n betekent (want dat gefchict met woorden) als wel het dadel'yk ftrafl�n en kaftyden, het welk met eenig werktuig dat pyn aenbrengt, gefchiet, W&nt z^keriyk, daer de verwaarloosde wetten wederom in ftaet zullen eebragt worden -_f d^aer fl8pfi* nootzaeklyk, wanneer nochi ver- maningen, noch beftramngen helpen, (da�r men ook de geltboetens eenigGns zoude_;kunnen toe brengen) ftrafig aen. den lyve geoeffent worden. Het fofiraffen d�rhalven zoo wel als het vermanen , zal bequamelyk beide te kennen worden gegeven door het ppen boek, met de daer op gefchreve woorden van Paulus, beftraf en vermaen : en de lichaemlyke ftraff� zal aengewezen worden pVq* den gieffih ?yode dezelve by de ou* de Romeinen een gereedfchapj;ew.eeft onder.andere ppk pm de misdadige, en, wel voqrnamentlykflaeven, te ftrafleri tot verb�t�ringe', zoo door laft Van deVzelverHeeren, als ook op het bevel des Rechters: het welke ook plaets hadde in dieven, en ander fleemt volkje: gelyk geleerdelyk is aengewezen dpor Torrenti�if over Hpratius kf?d. <p 11. In de H. Schrift zelve wort de geeffel in deeze zinnebeeldjfche be^kenifl? van ftrafe gebruikt: als iKon. 12, v. 14. Myn Vader heeft uw ju^twaer gernaekt,' maer ik zafyoveh uip juk^nog daer toe doen: nipi vader beeft u met gejfelen gefcajhjit, maer il^z,!ut metfcorfioenen k&ftyden, Vergelyk fef.* 10: 26. ?«2§; ij. [B] Predikjiet woort: houd aen tydelyk^, oMtydely\; wederleg $ beftraft_% vermaen in *tte langmoedigheit en leert.

-ocr page 19-



		20 HERSTELLING, HERVORMING. Dat ze hunne onderdanen van de quade misbruiken mofien zoeken af te trekken, meer door vermaenen dan door (Iraf; werkende meer tegens hen met liefykheit dan metfiuursheit, meer met aenmoedigingen dan met dreigementen, en meer met liefde dan met bevel. Maer als alle vermaningen te vergeefs bevonden wier- den, dat ze dan de Jlraf zouden mogen bezigen, doch altyt de hardigheit gema- tigt zynde met de zachtmoedigheit, het oordeel met de barmhartigheit, en de Jlrengheit met de vriendelykheit. 't Welk alles indien dus ingevoert en be- tracht wort, zeer gemaklyk herftelling en verbetering onder de menfchen zal baren j vooral wanneer het gefchiedt met rypenraedt: waerom ook de- ze beeltenis in eenen rypen ouderdom [C] wort voorgeftelt. [C] Zie hier van, als ook van de kleding des bcelts de volgende Zinfchets. HERSTELLING, VERBETERING. ALs de voorgaende eene oude Vro� met een eenvoudigh en kort kleet aen, zonder eenigh fieraet. Zy houdt in de rechte hant een fnoei- mes of fchaer, en in de flinke een open boek waerin deze woorden ftaen: Pereunt disckimine nuxlo amiss^e leges^ dat is [A], De wetten vergaen door geen gevaer. Out wort ze gema�lt, omdat de oude luiden [B] allerbequaemft zyn om anderen te verbeteren en te regeeren. Verfta door verbeteren of refor- meren het weder invoeren van goede gebruiken,- die naer de wetten ge- recht zyn, maer door't misbruik der ongebonde menfchen nagelaten, al- dus in haeren eerften vorm gebragt worden jbeftaende deze verbetering beide in het uit-en inwendige. _; In een eenvoudigh en kort gewaet verfchynt ze, omdat de koftlyke en, g�fi�rde kleders niet alleen tekens der overtolligheit zyn, maer dikwyls ook van origebond� zeden: en dit heeft zynen ooriprongk uit de yerwyft- heit �n den pronk van zulke klederen, in de p�rfponen die ze overtolligh gebruiken. ,j , ,?.>� '. Het fnoeimes is een klaer beduitfel der verBeteringej want gelyk door het zelve de boomen en takken, die te overvloedigh waffen, verbetert worden, wanneer men het geene teveel is, enden boom Van zyne kracht berooft, wechneemt: zoo neemt ook de verbetering de misbruiken der menfchen wech, in de dingen, waerin zy zich wyder verloopen hebben, dan de wetten toelaten. De fchaer betekent ook het gezeide, omdat ze mede het overtollige befnoeit en wechneemt, gelyk yder bekent is. Het boek verbeelt de wetten en inftellingen, naer welke men l�venmoet en de overtreders verbeteren, zoodat, fchoon de wetten verloren zyn, voor zoo veel hen aengaet, die ze niet onderhouden, maer daer recht te- gen doen> de zelve echter door geenerlei ongeval verloren gaen, gelyk Lukanus in zyn III. boek van den Burgeroorlogh met deze woorden zeer wel zegt [CJ: Door geenerlei gevaer gaet oit de wet verloren. En [A] Zie wat laeger. . [B] Volgens Plato in het vyfde boek van zyn Geraecnebeft. Zie onze Aenmerking A over 't beelt Gezach. f_C] De woorden van Lukaen zyn door. onzen Schryver, of in hunne betekenis en mening al willens verdraeit tot een anderen zin, als waerin ze die Dichter gebruikt; of, 't geen my wa�rfchynlyker voorkomt j zeer qualyk verftaen. . Lukanus fpreekt van de ' ! u�s � , rampen

			\

-ocr page 20-



		HERSTELLING, VERBETERING. 21 En aldus wort dan door het boek de herftelling der verzuimde wetten in haer out gebruik, te kennen gegeven, beide in de zeden en in de kledin- ge [D] : zoodat in de menfchen op nieu de deugt van gehoorzaemheit aen de wetten, hervormt, en de ftant eener goede regeering weder ingevoert wort. rampen enfnode uitwerkingen des oorlogs, en telt onder dezelve mede op, het vertreden van de wetten, zeggende, dat die verloren en te grtnde gaen zonder eenig enderfiheit, (want dat betekenen de aengehaelde woorden) volgens de bekende fpreuk, inter arm* J�lent leges, onder de wapenen zwjgcn de wetten. Het misverftant is daer van daen ge- komen, dat het woort difcrimen niet alleen onderfcheit, maer ook gevaer betekent: in welken zin onze Schryver het heeft opgevat, tegen de mening van Lukanus. [DJ Wat misbruik daer in geweeft is by de Romeinen, zoo mannen als vrouwen,(,; De zie by Meurfius (i) en anderen , die van den overdaed der Romeinen hebben gefchre-LuiuRomi ven. Zy hebben daer tegen ook trachten te voorzien met wetten; doch te vergeeffch�^c.'⁴'l^⁶' Zie Livius Lib. 34. cap. 6. en den gezeiden Meurfius (2). Wat belangt het fnoeimes, '' ' als een beelt van verbeteringe der zeden, dien aengaende vinde ik by den Ttaliaen dit Latynfche gedicht, ik weet niet van wat maker, dogh niet onacrdigh lamengeftelt. Quos ratio mores docet 8c lex, pravus abufus Defbrtnat, longa diminuitque die. Hinc velut arboribus late ramalia crefcunt, Nee matura fuo tempore poma f�runt: Sic vana exfurgunt vitiorum germina, 8c alta Virtus humano in pe�fcore prefla jacet. Noxia rerumigitur fortis cenfura recidat, Ut vitas redeat fplendida forma novae. H I N D E R L A E G.* E Ene gewapende Vrou, die een vos op haeren helm heeft; voorts is ze met een' dikken nevel geheel omringt, en houdt een bloote dagge in de rechte hant. In de flinke heeft ze drie pylen, en omtrent haer ziet men eene flang leggen, wiens hooft een weinigh van tuflehen de groene kruiden uit- fteekt. Hinderlaegen, dat is laegen om iemant te [A] hinderen, zyn bedekte handelingen, waermede men toelegt om zyn' evennaefren te befchadigen, en daerom is ze ge wapent op de wys als gezeit is, te kennen gevende, dat zy gereedt ftaet om met den moortpriem en pylen te quetfen, zoo wel die verre als die naby zyn. Haer helmkam verbeelt een' vos, omdat haere gedachten voornaemlyk tot loosheit [B] ftrekken. Il Deel F De [A] Hier fchynt te kennen gegeven te worden, dat hinderUgt zoude af komftigh zyn van hinderen: maer wy kunnen in dat gevoelen niet intreden. Hinter is bf de Hoogduitfchers achter: en daer van daen komt hinderlage? zynde het zelve als achter- lage: omdat zegelegt wort om iemant aen te vallen van achteren: hoewel wy niet ont- kennen, dat het woort hinderen van het zelve hinter, dat is, achter, is afftarnmende. Zie Tuinmans Fakkel der Nedcrduitiche T&ch bladz. 144. en Ten KatesAcnleidingtot de Nederduitfche Spraeke a deel. blad. 88. [B] Waer van de vos een Zinnebeelt is, gelyk bekent is. Hier toe behoort het zeggen van Lyfander by Plutarchus, dat men, als de leeuwenhuit niet helpen wilde, 't vofl�vel moeft aendoen. Zie het beelt Anhlifiighth, en aldaer onze aenmerkingen.

-ocr page 21-



		H I N D E R L A E G.
	22	H I N D E R L A E G.
	22

De dikke nevel [C] beduit haere geheimheit en verborge gangen, door en voor de welke zy den wegh tot de liftige aenflagen zeker en open vint. De flang is een beek der lift, volgens 't gemeen fpreekwoort, [D] La- tet angtiisin her ba, dat is, Daerfchuilt een adder in 'tgras, 'tvvelkdoorde uitleggers wort toegepaft op de liftigen. ii) rolyb. CP] De nevel wort hier te bequamcr gellelt omdat zich grote veltheeren daer van L.ill.c.84! dikwyls bedient hebben met een goeden uitflagh, als Hannihal ('0, Marius (2), LiviusLib.julius Cxfar (3) en andere. XXll. c.4. j-jj-j uit Virgilius Ecl. 3. v. 93. Zie onze aentekening A. over't lefte beek L. Il.°c!^1S�.d^es Bedrogs, bladz. 92.. Lm..,. ANDERS. (3}Polya;u. viiica^'^Tlet ongevoeglyk is het ook, wanneer men de hinder-of 13.EX.2.. J^j \{ft\g_C laegen verheelt als eene gewapende Vrou, die aen haer' flinker arm eenen fchilt houdt, en met haer rechte �A] hant een net, wordende dit door de ouden voor een zinnebeelt van een' liftigen [B] aenflagh genomen. Toen Pittakus, een der zeven Griekfche Wyzen, eens vechten [C] zoude met Frinon, een overfte der Atheners, zynde een man van eene zeer groote fterktei hoeleide het Pittakus aen? Hy verbergde een net onder zynen fchilt, en zoo drahy zyn kans fchoon zagh, worp hy't Frinon over 't hooft, en overwon hem aldus [Dj. [A] Liever in de zelve linker hant, achter den fchilt, gelyk in 't vervolg Pittacus: in de rechte hand geve men haer enig geweer om den vyant te dooden. . [BI Het net zelve alleen wort menigmael voor liften en lagen geftelt, en 't is zoo wel by ons als by de Latynen een bekende fpreekwys iemant netten [pannen voor lagen leggen. Zoo is ook de ftrik, zelf in de H. Schrift, cenbeelt van lagen. Zie Pi�- rius Hierogl. Lib. XLFIII. cap. 42. [C] In een twee-ftrydt over de grensfeheiding tuffchendie van Athene en Mitylene, welkers overfte Pittacus was. f_D] Van die daed van Pittacus is afgekomen dat'foort van gevecht, dat onder ande- re kampvechters by de Romeinen is in gebruik geweeft. Namentlyk een der twe kampioenen, die tegen malkander gezet wierden was uitgeruft met een Gallifche wa- penruftinge, ftaende op zyn helmet een vifch: deze kampvechter droeg den naem van Mirmillo. Zyn tegenpartyder hadde in de rechte hand een net en in de linke een drie- tandige vork, en rniffchien ook een ponjaert op de zyde. Deze wiert genoemt Reti- arifis of netman. Als hy nu na den Visman met zyn net wierp, en deze het ontweek, placht de Netman al fchertf�nde te zeggen: ik. wil den vifch vangen, niet ft: waerom vlied gy voor my, Gallus ? Indien 't hem gelukte het net om 't hooft van zynen vyant te fungeren, trok hy hem ter aerde, endode hem met zynen drietant, of ook dolk. Zie Strabo Lib. XIII. pag. 600. en aldaer Cafaubonus, Polyaenus Strat. Lib. I. cap. 25. Lipfius Satnrn. Lib. II. cap. 8. en anderen, door Pitifcus aengewezen in zyn Lexic. Antiq. Rom. in 't woort Retinrius,

			HOF.

-ocr page 22-



			HO F,

		H O F. E Ene jonge Joffer met een fchoon hulf�l op, en voorts in groen w��r* fchyn gekleet. Zy houdt met beide haere handen haer kleet voor wat op, zulx dat ze haere knien ontdekt. In dezen opgelichten fchoot draegc ze veele kranfen, gevlochten van verfcheiden flach van bloemen, en met eene haerer handen houdt ze ook angels aen groene zyde draden, leunen- de zy vvyders een weinigh aen een beelt van Merkurius, dat voor haer ftaet. Achter zich heeft ze twee gulde boeien, van die foort die men aen beide beenen placht te fluiten, zynde de ketens daeraen ook van gout, en de gront waerop zy ftaet, fteenachtigh, doch met veele bloemen beftroit, die uit haeren fchoot vallen. Zy heeft loode fchoenen aen. Het hof is een verzameling van aenzienlyke mannen, tot dienft van een treflyk en voornaem perfoon. En hoewel ik van het zelve (zegt Ripa) met goeden gront zou kunnen fpreken, ten aenzien van den tyt, dien ik van mynejongkheit of tot heden toe, daermede hebbe verfleten, zoo zal ik nochtans alleen den lof, door anderen aen het Hof gegeven, alhier ver- halen. Zy noemen het hof eene Grootmecfteres van 'smenfehen leven, een fteunfel der befchaeftheit, eenen trap van welfprekentheit, een tooneel van eere, een' trans van hoogheit en een open velt van omgang en vrient- fchap: zeggende voorts dat het zelve ons leert gebieden en gehoorzamen, een vrye en een flaef zyn, zwygen en fpreken, eens anders wil volgen en zyn' eigen ontveinzen, den haet verbergen dat hy niemant befchadige, en de gramfchap bedekken dat ze niemant quetfe. Wyders dat het ons fta- tigh leert zyn en gefpraekzaem, mildtenfpaerzaem, geftreng en-vriende- lyk, weelderigh en fober. Vervolgens zeggen zy, dat het alle dingen weet, en ook alles verftaet van de geheimeniflen der Prinfen, vandemagt derkoningkryken, van't verzorgen der fteden, van't aengaen der onder- nemingen, van de verandering der fortuin, en, om alles ineenwoort te befluiten, van alle de befte en waerdigfte dingen in de geheele werelt, op welke onze arbeit en voornemen gegrontveft en verzekert is. Om deze re- den dan , wort het hof als eene Joffer afgebeelt, in wiens opgelichte kleet allerlei flach van bloemkranfen leggen, door welke de welriekende F 2 hoe-

-ocr page 23-



		24 HOF. hoedanigheit, die zy voortbrengt, vertoont wort. Maer nevens dit ge- zeide ftrekt waerlyk het hof dikwyls veelen tot fchade in hunne eige mid- delen, en tot cenhyna zeker gevaer van 't verlies hunner eere, 't welk door de bloote knien, als zynde die dicht by de fchaemleden_; alsmede van hun- ne vryheit, het welk door de boeien die omtrent deze J offer geftelt zyn vertoont wort} waerover Alciatus aldus zeit [A]: Hetydel hofbejluit in ketenen van gout Zyn gunfielingen ₃ die het voedt en onderhoudt. De bloemen , op de dorre, onvruchtbaere en fteenige aerde geftroit, beduiden den fchoonen fchyn des Hovelirigs, die kunftiger en gemaekter isomzynenheer wel te believen, dan van natuure om zich zelven te voldoen. Ten hoof, op hoop van loon, is 't aenfchyn vol genegenheit, Maer het onheufch gemoet vol van onwilge tegenheit zegt Granida door Hooft. Doch gelief ons weer te volgen. Hethulfel op 'thooft meefterlyk gemaekt, is een teken vanweelde, maer met eenen ook van hooge en edele gedachten [B]. Door het we�rfchyne kleet wort aengewezen, dat het hof zeer verander- lykis, gevende en ontnemende in een'korten tyt, en naer zyn welgeval- len, de goetgunftigheit van den Prins, en tefrensook alle middelen, eer en ftaet. Zy houdt met de eene hant eenige angels, gebonden aen draden van groene zyde, om aen te wyzen, dat het hof de menfchen door de hoop [C] vangt, gelyk de angel den vifch. Deloodefchoenenbetoonen, dat men in denhofdienftftatigh zyn moet, en niet licht beweegt worden door den wint van woorden, of de famenro.t- tingen van anderen, om niet te vervallen in haet, gramfchap, treurigheit en nyt, naer den wenfch der afgunftigen. Nef- [A] Emblem. 86. Vana Palatinos quos educat aula clientes, Dicitur auratis nectere compedibus. Over welke woorden Claudius Minos aentekent, dat Alciatus ziet op het zeggen van Diogenes Cynicus: die ziende, dat de Filofoof Ariftippus, een groot hoveling, ver- maek fchepte in 't prachtige leven der Vorften, van hem zeide, dat hy aen 's Konings hof (namentlyk, dat van Dionyfius, tiran van Syracufen) vaft gehouden wiert door goude kluifters om van daer niet te kunnen uitgaen. Boeien zyn zekerlyk een beek van flaverny en dienftbaerheit: (in hoedanigh een zin ook Scneka in een zekere famen- fpraek van de Hartstocht en Reden, gezecht heeft, dat het x.ot is zyne boeien, al z.yn ze van goudt, te beminnen. Zie Erasmus Chil. 2. Cent. 4. ad. zj) omdat de flaven by de ouden den akkerbou moeften verrigten geboeit met ketenen: of die boeien nu van yzer zyn, dan van goudt, daer is geen ander onderfcheid tuflehen als maer in den fchyn, zynde de zaek de zelve; of mogelyk is de flaverny nogh des te zwaerder, als 'er een valfche fchyn van vryheit wort overgelaten. Niet onaerdigh was eens het zeg- gen* van den Griekfchcn geneesmeefter Democedes by. Herodotus. Deze gevangen zyn- de in de veroverige van 'teilant Samos van dePerf�n, en voor flaef weggevoert, hadde den verftuikten voet van den Koning Darius, dien de Egiptifche geneesmeefters niet hadden kunnen helpen, gelukkiglyk gezet en genezen : waerom hy van dien Vorft be- fchonken zynde met twe goude boeien, hemvraegde, of hy hemdaerom met een dub- belt quaet beloonde, omdat hy zyne vorige gezondheit door zyne hulpe hadde, weder- gekregen: oordelende aldus de goude kluifters geen verlichtinge van ftrafTe, maer eene verzwaringe. En �oo is ook waerlyk het leven der hovelingen, wel ingezien zynde, meer dan een enkele flaverny. [B] Al wat hes»hooft raekt vertoont in de bceldenfpraek doorgaens de gedachten. Zie onze aenmerking C, over de Hp-bergzaemheit. [CJ Die door de groene verf verheelt wort. Zie een weinig verder de beelden der Hoop: En aengaende de angels, de beelden des Bedrogs.

-ocr page 24-

Neftens haer wort het beek van Merkurius geftelt, dewyl die afgodt
by de ouden voor een zinteken der welfprekentheit [D] ftrekte, die men
ziet dat een geftadige gezellin des hovelings is.

Het hof is door verfcheide perfonen verfcheidentlyk uitgebeelt naer de
veranderingen der Fortuin die men in het zelve befpeurt.

De Ridder Hooft levert ons in het eerfte deel des Tone�lfpels van Gra-
nida een herderspraetje over het hof, dat heerlyk is, maer te lang om hier
uit te fchryven. De liefhebbers der Hollantfche puiktael gelieven dien
Edelman zelf na te zien.

[D] Waerom hem ook by fomm�ge volkeren tongen wierden geoffcrt. Zie Pi�ri-
us Hierogl. Lib. XXXIII. cap. 40. en Cadius Augultinus Curio Mitrotl. Lik I. cap,
19. en �vid. Fafi, Lib. T. w. 668. * ^r

,.; ;i

H O N G E IL

VAn den honger kunnen wy geen beter beelt voorftellen dan 'er �vU
dius in 't laetfte van zyn VIII boek der Herfcheppingen, van maekt,
Hy voert Ceres in, die aen een Bergnimf gebiedt den Honger te halen,
dien zy Erizichton in 't lyf doen varen wou. Deze Nimf dan vondt den.
Honger op een' fteenigen akker, alwaer hy de weinige groente die daer te
vinden was, met tanden en nagels uit de aerde trok en krabde. Zyne hai-
ren ftonden ruig als die van een raegbol, en de oogen ingevallen en diep
in 't voorhooft, 't Aengezigt zagh 'er dootfch uit, de lippen paers en
blaeu, en de tanden vuil en brokkeligh. Zyne huit was hart en doorzigt-
baer, zulx dat men al 't gebeente en ingewant zien kon. Als een ledige
zak hing zyn buik, en overal ftaken de dorre fchonken uit met hooge bul-
ten. Zyn boezem was dor en fchrael, en fcheen aen 't ruggebeen vaft te
zyn. Maer het luft my eens aen te hooren, hoe de Agrippynfche Zwaen
dit de Sulmoaenfche naerzinge [A].

//. Deel G Zy

CA] Vs. 799.

Quasfitamque famem lapidof� vidit in agfo
Unguibus & raras vellentem dentibus herbas.

Hortus

-ocr page 25-



		H O NOG E R. '9 DcBere- Zy>* zoekt, M�t zorg bela�n, ^;� nimf. i. Alom den Honger, vinten ziet hem dorenjiruiken � -* En onkruit op een rots met lange naglen pluiken_} - .-, '^:\ En Jiomp gefchaert gebit, zyn oogenftondenhol. Het hair zagh borfteligh, het aenzicht dootfch en dol', ,_:.' De lip zagh wit. het Jlym hing morfigh aen de tanden. Het vel was hardt, men mogt de beenen met de handen i (JZyfteken door het vel) niet roeren, ofhyfteent. � ('■'* Men zagh het ingewant door 't vel, het dorgebeent � Ter hettpe uit, en de buik geleek geen buik met allen. ,,, ,», ,.; Men zoude zeggen datde boezem ingevallen, De borjl aen 't rugbeen vafigehecht hing naerbene�n. ,_w�,,,, De magerheit vermeert de knokels aen het been. De kniefchyf Zwelt, de koot puilt uit aen zyne voeten. Doch dit is een affchuwlyk beelt. Laet ons overgaen tot de Hortus erat crinis, cava lumina; pallor in ore, JLabra incana fitu, fcabri rubigine dcntes, Dura cuus, per quam fpectari vifcera pofl�nt; Ofla fub incurvis exfhbant arida lumbis: Ventris erat pro ventre locus: pcndere putares Pectus, & a fpinae tantummodo crate tencri. Auxerat articulos macies, genuumque rigebat Orbis, & immodico prodibant tubera tab. (i) Hier. Als een beelt van honger frelt Pi�rius (i) ons een hond voor, en brengt daertoe by uit Lib. V. den liften Pfalm vs% 7. Tegen den avont gullen zy zich omkeeren, en van honger ver- ^cp. 11. teeren* geljk.de honden, de ft Ad heen en weer doorlof ende. Dogh onze Taelsmannen heb- ben daer : Tegen den avont keer en zy weder, zy tieren als een hom, en zy gaen rontom de ft ad. Beter ter zaeke dienende, en de hongerigheit der honden te kennen gevende, is het, dat de Geneesheeren, gelyk Pi�rius zelf ook aenhaelt, een zekere quael, beftaen- de in een onmatigen eetluft, noemen met den naem van hontshonger. En hier komt ook (1) Lib. IV te pas, dat de gezanten der honden by Phasdrus (2) den hemel voor de tweede reis be- �ab-. 17. k^ hebbende, die beeften tot een ftraf wierd opgelegt door Jupiter, dat ze gequelt zouden worden door honger: opdat ze naderhant des te beter poortvaft zouden zyn. De honger wort ook bequamelyk verbeelt door een wolf met een open bek, of zich opvullende met aerde. Want cen hongerige wolf zegt men dat met een wydt opge- fparden bek loopt, en zoo hy geen roof kan bekomen, dat hy alsdan aerde vreet: hoewel fommige zeggen, dat dit roofdier zulks doet, opdat hy des te zwaerder zynde, wanneer hy enig beeft aen valt, daer de wolven gewoon zyn met hunne tanden aen te blyven hangen, het zelve des te eerder mag ter aerde vellen. Pier.¹ Hierogl. Lib. XI. cap. 11. Erasmus Chil. z. Cent. 3. Ad. 58. Een derde beelt van honger, of liever aenftaenden hongersnoot, is een hoop fprinkhanen, die een koornvelt afvreeten, Pier. Lib. 38. cap. 56. Als een beelt eindelyk van een oudt man, die door honger ftorf, ftelden de Egiptenaren een arent met een zeer krommen neb; omdat dezen vogel, als hy oudt wort, de bovenneb zoo krom overwaft, dat hy op generlei wyze kan eten, (3) Hier. en van honger moet fterven; na 't verhael van Horus Lib. II. Hierogl. Pi�rius (3) Lib. Xix. yoegt'er by, dat de Grieken hierom hebben verdicht, dat'er eens een man was g�- cap. ij. _wee{t_i (j_ie _Zynen gaft hadde verongelykt, en om diereden door de Goden was veran- dert in een arent, en tot ftraf�e van zyne boosheit hadde moeten ondergaen, dat hy van honger verging. HO, O P. Die fchildert men als eene Jongkvrou, in 't groen gekleet, en met een" bloemkrans verzien. Zy houdt eenen Kupido in den arm, en geeft hem haere borften te zuigen... &«d l De

-ocr page 26-



		H -I O � P. �7 De bloemkrans, om de reden, die hierna in de fchets der Hoop, naer den gedenkpenning van Klaudius, van de leli breder gezegt zal worden, beduit de hoop* omdat wanneer wyd� bloemen ontloken zien, de aen- ftaende vruchten ons eene goede verwachting geven. Door den Kupido, die de borften dezer jongkvrou zuigt, wort te ken- nen gegeven, dat de hoop een waerachtigh v�edfcl der liefde is_; want waer de hoop ontbreekt, verdwynt de liefde ook zeer haeftigh. En dewyl de hoop eene hartstogt is die gepaert gaet met een begeerte om de beminde zaek te genieten, zoo is het zeker, dat de hoop zonder de liefde, noch de liefde zonder de hoop [A], lang beftendigh kunnen zyn. En gelyk een G z , ■ menfch, \|_A] Dit lydt echter wel grotelyks tegenfpraek. Want dat de liefde kan' blyven duuren, de hoop al lang verloren zynde, blykt zelfs aen die ongelukkige Minnaers, die buiten alle hoop geraekt van hunne Beminde te genieten, zich zclvcn uit wanhoop van 't leven hebben berooft: het welk zy niet zouden gedaen hebben * indien zy zich te gelyk met het verlies van hunne hoop ook hadden kunnen ontdoen van de liefde. Voorbeelden van die zotheit, indien iemant na dezelve nieuwsgierigh mochte zyn, zal hy vinden by Brcaikhuizen over Propertius Lib. I. El. 6. vs. 24. en over Tibullus Lib. II. El. 7. vs. 1. Maer ook zoo iemant het advys der Sto�fche Filofofcn dezen aengaende eens wilde innemen, die zouden hem zeggen, dat zy oordeelen, (welk oor- deel wy echter elders hebben veroordeelt: gelyk wy nog doen) dat een wys man, wanneer hy alle hoop verloren heeft om ooit een gelukkigh leven te zullen leiden, zich uit zyne rampen moet redden door een vrywilligc doodt: en echter verheft nie- mant, geloof ik, de liefde tot een gelukkigh leven, al verheft hy de hoop. Maer hier van afftappende, keeren wy ons tot de befchryving van het tegenwoordige beelt, om onze gedachten, dien aengaende te zeggen. Wy geloven dan, dat defTelfs Opftel- ler dezen Kupido by de Hoop heeft overgenomen van Alciatus (ij, hebbende de ver- (1) Embl. beelding of al willens verfchikt en de uitlegging daer door een weinigje verandert, of 44- de mening van Alciatus niet wel begrepen, 't Is de moeite waerdig, dat wy die be- fchryving der Hope hier nederftellen. Het is een Vrouw met het gezicht ten hemel gekeert, gekleet in 't groen, met enige gebroke pylen in de hant, en zittende boven �n den mont van een kift. By haer ziet men een Kraei, de Goede Uitkomft, Kupi- do, en Nemefis deGodinne derWraek: en voor haer heengaen de Inbeeldingen. Wat het gezicht ten hemel gekeert, en \ groene kleedt beduiden, wort hier naderhant gezegt. De gebroke pylen beduiden, dat de menfch hoopt zoo lang hy leeft, en dikwils om geen andere reden de pylen des doots verbreekt, dat is, zyn leven, dat hy wars is, behoudt, als omdat hy hoopt, dat het hem nog eens zal beter gaen. Zie zulks fraei voorgeftelt by Ovidius Lib. I. Pont. Ep. 6. vs. 19 & fecjq. en Tibullus Lib. II. El. 7. vs. 1. met de aentekeningen van Broukhuizen, vooral het aldaer aengewezen ge- dicht op de Hoop, door een onbekent Po�et, in de Catalecla van Jof�phus Scaliger Lib. 1. �t. 18. �p den mont van een kift plaeft haer Alciatus, omdat Hefiodus (z) f¹) °P^er- verzicrt, dat Pandora de kift, die Jupiter met alle ziektens en rampen voor den menfch ^& ^Dler-hadde vervult, geopent hebbende, alles daer ukvloog, en zich door de werelt en onder "⁹alle menfehen verfpreide, behalven de Hoop, die geheel onder in was, en in den mont van de kift bleef hangen, omdat Pandora het dekfel toefmeet, eer ze 'er nogh uit was: te kennen gevende, dat zelf in de uiterfte rampen de Hoop den menfch nogh byblyft. De kraei wort haer toegevoegt, omdat deze vogel by de ouden wiert gelooft toekomende dingen, en wel veeltyts iets goets, te vqorfpellen: gelyk wy over defiy- gelovigheit hebben aengewezen. De hoop nu ftrekt zich uit tot een toekomend goed. Ook vint men by Alciatus een zinfpeling op die kraei, die naer 't verhael van Sueto- nius (3) onder de regeering van Domitianus op het Capitolium was komen zitten, en (3)Domit.' gezegt hadde in't Grieks, alles zal wel zyn: waerop iemant een puntdicht maekte, ^caP- ^niu ' waerin hy zeide dat die kraei, niet hebbende kunnen zeggen, alles is wel, (omdat voor het tegenwoordige ajles c\|ualyk was) gezegt hadde alles zal wel z.yn; namentlyk Zoo ras Domitiaen zoude zyn geftorven, wiens doodt die kraei door dat zeggen wiert ge- looft te voorfpellen, en alzoo hope gaf van cen groote eii gewenfehte zaek. De Goede Uitkomft ftaet by de Hoop, omdat alle hoop naer eene goede uitkomft verlangt: en de ; - Kupido,

-ocr page 27-



				O P.
			H O
i8



	menfch, die naer de neiging dernatuur, en naer de reden leeft, noitnaer 't quade verlangt* alzoo hoopt hy altyt op 't goede : en omdat het goede zonder moeite gekent kan worden, zoo beweegt het den menfch lichtlyk om 't zelve te beminnen, daerop te hoopen , en het verkregen hebbende, zich deswege te verblyden. Auguftinus zeit over denCIV Pfalm, 'tgeen toepaslyk op ons onderwerp is, dat de liefde zonder de hoop niet tot het wit van haer e begeerte komen kan. ^ Kupido, die 'er by geftelt is, betekent niet anders als de groote begeerte, daerdehoop dooreaens mede is verzelt: drukkende het woort Cupido zelfs in 't Latyn niets anders uit als een fterke begeerte. De Inbeeldingen, die vooruit gaen, zyn die gedachten van heerlyke zaken, die 'er noodtzakelyk moeten opryzen in de gemoederen der genen, die iets seweldigh begeeren en hopen, belovende zich wonderen van ^gehoopte goed, als ze 't eens zullen hebben verkregen: hoedanigegedachten Alciatusniet onaerdigh noemt ydele droomen van wakende menfihen. Eindelyk vint de Wraekgodm hier plaets om te {trekken tot eene vermaninge, dat men zyne hoope maet en pael moet ftellen, en geen al te grote zaken begeeren : of dat anders de Godin Nemefis, die gelooft wierde de al te grote voorfpoet en hoogmoet der menfehen te temmen, ons met haere ftraffe zou- de achtervolgen. Vergelyk ook het 46 Zinnebeelt van Alciatus, en 't geen over beide gezegt is door Claudius Minos: uit wien wyook deze zinfehets der hope, eer wyein- digen, gemaekt door B. Dardanius, onzen Lezer moeten mededeelen. Hy maekt ze een Godin, gebooren uit de Duifterheit der zaeken, en opgezoogt door de Lichtgelo- ^vigheit. Achter haer gaen de Verheugingen, die haer na juichen, en voor haer uit eaet de Vrees. Zy ziet op na den Hemel, verwachtende van daer de vervulhnge van haere begeerte. Doch ze trekt haer helder wezen wat donkerachtigh, omdat zy zich bedroeft zoo menigtnael zy haerwenfch ziet verydelt. Zy gaet krom op een ftok: om- dat, terwyl zy zich met een blinde inbeelding voedt, de ouderdom haer heimelyk heeft bekropen: en zy wankelt in haere treden, om dat de hoop onzeker en bednegelyk is, verliezende dikwils dat geene, dat ze al meende te hebben gegrepen en wel degelyk vaft te houden.

		HOOP. E Ene Vrou in faffraenverw gekleet, en met een bos bloemen op 't hooft, Haere kleedy is met verfcheide kruiden en planten bezet, en zy houdt een anker in de flinke hant. De hoedanigheden van't goede, naer het welke wy mogen verlangen, zyn

-ocr page 28-



		H O O P. ₂₉ zyn tweederlei: deeerfteis heteerlyke, de andere het nuttige. De eer- fte [A] wort door den bloembos re kennen gegeven, dewyl de eer een fie- raet is, de tweede door 't anker, als zynde een noodhulp in 't grootfte ge- vaer der fortuine. Zy draegt een faffraengeel gewaet, gelyk men dusdanigh een kleet ook aen Aurora of den dageraet geeft, die niet zonder reden by de Atheners den naem van Hoop [B] droeg, naerdien de aenkomft van den dagh alle dingen als vernieut, en men alsdan ook op nieu begint te hoopen op 't ge- ne verloren was. [A] Wat te verre gezogt. De bloembos en kruiden zoude ik liever toepafl�n als in het tweede beek hier na volgende. Wat het anker belangt, het zelve betekent eigent- lyk de vaftheit der hoope, die Paulus noemt Heb. VI. v. 19, een anker der ziele, het welke zeker en vaft is. "Lic Pic'rius Hierogl. Lib. 45;. c'ap. 14 en 15-. Met een ander zinnebeelt, ontleent van fchepen, ftelt AiciatUs Embl. 42, voor hope die naby is, de Harren van Caftor en Pollux, aen den hemel verfchynende, teiwyl een vaeituig in zee door winden en baeren wort geilingert en in gevaer gebragt van te vergaen: omdat die twee ftarren verfchynende, te kennen geven, dat 'er ftilte voorhanden is. Zie Clau- dius Minos over dat Zinnebeelt. _t [B] Vanwaer de Schryver dit gehaelt heeft, is my geheel onbekent; endezaekmis- fchien onwaer. Zaunshter heeft het een weinigje verfchikt, en zegt bladz. 25-. De Athenienfers evenaerden de hoope met den morgenftont. Maer dat maekt my al geen hair wyzer of zekerder. Ik wenfehte dat men zyne Schryvers, die zulks getuigden, hadde aengewezen. H O O P. E En jong Maegdeke,. dat vrolyk, en met een lang, doorfchynend en ongegordt gewaet bekleet is. Zy houdt met twee vingeren een kla- ver ten toon, en licht met de andere hant haer kleet op. Voorts gaet ze op haere teenen. Men verbeelt ze jong, omdat ze begint als de kinders [A] : want gelyk men van de zelve hoopt, dat ze goet worden zullen, alzookanook een menfeh, in't geene hy nogh hoopt, zich niet volkomen verblyden. Vrolyk wort ze vertoont, omdat al het gevolg, van 't geen de menfeh hoopt, hem blyfehap aenbrengt. Wyders verbeelt het lang en doorfchy- nent kleet, dat alle hoop lang is, en dat men door de zelvezyn begeerte of verlangen befchouwt. Dat ze in een gewaet zonder gordel vertoont wort, gefchiet omdat de hoop de waerheit niet bint noch omvangt, maer alleenlyk vat het gene haer als uit de lucht aenwaeit [BJ. De klaver [C] is het eerfte dat van alle gezaeide kruiden voortkomt; en dit is 't dat genoemt wort, het groen der hoope. Zy gaet op haere teenen, omdat de hoop niet vaft ftaet₃ enonsaltyt het geen wy hoopen veel groter fchynt, dan 't geen wy hebben en bezitten. [A] Daer men vruchten van hoopt, als zy mannen zullen geworden zyn: welk zelfde ook de bloemen en kruiden by andere beelden der hoop te kennen geven. Haer jonkheit kan ook verbeelden, dat de goede hoop den menfeh altyt frifch en jeugdigh houdt, en te rug trekt van de doot: gelyk over 't eerfte beelt der hoop is aengewezen. [B] Het komt my waerfchynelyk voor, dat de, befchryvinge van dit beelt is ge- trokken uit een penning van den Keizer Hadrianus, voorkomende by Oudaen bladz. 317 of 280. daer de wint in haer kleet fpeelt: waer van wy de uitlegging, gelyk ook waerom ze haer kleet oplicht, den Lezer verzoeken by Oudaen zelven na te zien. [CJ Mogelyk is dat de leli, die men op de penningen ziet, of liever enige krui- den, gelyk Oudaen wil. Zie het volgende beelt. IL Deel H

			\

-ocr page 29-



			₃o HOOP.

		H O � P, ^P eenen gedenkpenning van Klaudius ftaet een Vrou verheelt met een groen kleet[A] aen, en een leli in de hant, omdat een bloem de hoop betekent, die eene verwachting [B] van 't g�et is, gelyk in te- gendeel de vrees eene ontroering is van 'r. gemoet in de verwachting van 't quaet. Aldus, wanneer wy de bloemen [C] zien, zoo hoopen wy op, vruchten, die ons ook vervolgens door den loop der natuur gegeven wor- den, om onze hoop niet te bedriegen. En hoewel alle bloemen [D] de hoop in ons verwekken, zoo wert nochtans de leli, als eene bloem die boven alle de andere in aengenaemheit uitmunt, door de ouden, naer Pi�- rius zeggen, in 't byzonder gebruikt [E] tot een zinnebeelt der hoope. In f_A] Wie zal de kleur des kleets onderkennen op een penning? 't Is een byvoegfel van den Ita�aen, hoedanige wy 'er al meer hebben ontmoet. Zoo ook in 't volgende beek. " [B] yolgens de bepaeling van den Platonifchen Filozoof Speuzippus, by Pi�rius, Hierogl. Lib, LI. cap. 23. & Lib. LV. cap 9. [C] Ovid. Faft. Lib. V. v. 263. Si bene floruerint �egetes, erit area dives &c. Dat is, naer Hoogvliets vertaling: AU 't kooren bloemen geeft, dan zal de dorfchvloer zwoegen: En bloeit de ivynfioh^ wel, de wyn zal vergenoegen En vreugde geven: als de olyfboom Jierlyk. bloeit, Is 't een goet pronk) aer, dat van oly overvloeit, enz. [D] Zie Pi�rius, ter plaetfe zoo even gemelt. [E~] Daerom wil hy (ij, dat ook Virgilius (2), ter plaetfe daer hy fpreekt van Marcel- i/b^Lv' ^us' den zufters zoon van Auguftus, een jongeling van een uitmuntende hoop, maer cap.' 9. die den Romeinen fchielyk ontrukt wierd, zoude leli�n geftrooit hebben op deszelfs (i)'JEneid. graf, om de kortheit van die hoop te kennen te geven, gelyk de leli een bloem is van Lib. VI. korten duur, zoo als Horatius (3) dezelve noemt. Virgilius woorden zyn, nacrVon- (')⁸Lib 1 ^dels vertaling: qj_ ,₆\ '* Het hemelfch noodlot, door geen aerdfche maght te dwingen, v. 16. Zal deze telg alleen de -wereld laten zien, En niet gedogen, dat zy bloeie, enz. En wat verder: Geen knaep uit Troifchen {lamme en Frigifche afkomfi g-af Aen zyn Latynfch ge/lacht die hoop van triomfeeren: Noch Romulus landon zal nimmer dus braveeren Op ecnighvoefterkjnt. En eindelyk: ^;-t Brengt leli�n en plukt geheele bedden af, Dat ikjnet purperver fen bloemen 't edel graf Befiroie, enz. Maer tot het voornaemfte bewys van deze zinnebeeldifche betekenis der leli, fielt Pie- rius den alhier gemelden penning van Klaudius met meer andere diergb�yke van andere Keizeren, met het opfehrift van Hoop, enz. Doch het is zeer onzeker, of die drie bladertjes, die 't beclt, op deze penningen ftaende, vertoont, wel een leli zyn, alzoo f₄)Room- '^er °P ^ccn penning van Pefcenninus Niger niet drie, maer vier bladertjes gezien worden; lcheOuiUi. menende Oudaen (4) niet te onrecht, dat daerdoor alleenlyk allerlei groene en groeien- Ll.l. - -o J« 1�...: J_� ____J-� ____1_ __. ____J_ 3.___1 !*__ »J«?-1_' 1 TT ^D . V O

		cap.' 113.' ft^en ^wy hier, ^a's een voornaem zinnebeelt der Hoope, by»Pi�rius (5) niet voorbyflaen den Amandelboom, omdat dezelve, voor alle andere boomen bekleet met bloefl�m niet

-ocr page 30-



	HOOP.
	HOOP.		3i
			3i

In 't groen [F] is ze gekleet, ter gelykenis van de kruiden, die ons hoop geven van eenen goeden oogft. niet alleen hoop geeft van zyn eige vruchtbaerheit, rnaer ook een goet gewas van an- dere vruchten belooft, volgens de aanmerking, van Virgilius, (6). . . _Q Contemplator item, quum fe nux plurima Sylvis ^b. i^eors' Induet in florem, &c. '■.;'.;.,,.J-: v. 190. I Dat is: Sla gae, dat u, indien de amandelboom alom - Op 't heerlyk,fl bloeie, en meer met bloefem fla ontloken, � ■ Dan bladen, en de tak^fchier krom hange, en gebroken jVan vruchten, en het ooft te zegenryk, beflas '- JEen ryke koorenoogft op 't velt te wachten fia. Vondel had hier gezegt, en meer met 'bladen fia ontloken dan bloefem: doch te onregt. Zyne vertaling in onrym heeft het hier beter gevat, namentlykzoo, als wy zyne woorden nu verfchikt hebben. [E] Zie onze aentekening B over 't eerfte beek Arbeit, I Deel, bladz. 72. Om zyne geduurige groenheit wil ook Pi�rius (r) dat de Olyfboom een beek is van dehoop (1) Hier. cap. 15. H O O P. ⁽ E Ene VroUj die in 't groen gekleet zynde, met de flinke hant de flip des kleets oplicht, en in de rechte eene drinkfchael houdt, waerin een leli leit. Aldus vindt men ze vertoont op eenen gedenkpenning van Keizer Adrianus [A]. [A] Met het omfchrift Spes P. R. dat is, Hoope des Romeinfchen volks, volgens het getuigenis van Pi�rius, Hierogl. Lib. LF. cap. 9. Hoewel deze enkel van de leli jpreekt, niet van eene drinkfchael, daerze in leit. Gyraldus (2) zegt, dat'er in dei²-) Hift. drinkfchael leit; niet een leli, maer dat'er een beker of kelk in ftaet gemaekt, na 't ^Dcor-^sy»t. fatf�en van een bloem. In 't voorbygaen moeten wy aentekenen , dat men by Gyral-^l' ^co ' ³°" dus vindt door een drukfout Jttjlitia lacinia, dat is, de flip der Gerechtigheit, in plaets van inftiu lacinia, dat is, de flip van haeren tabbaert: het welke wy daerom waerfchu- wen, omdat wy met verwondering zien, dat fbmmige Geleerden JuftitU lacinia, uit Gyraldus zoo geruft hebben nagefchreven, als of het zeer goet was. Oudaen(3)brengt(3) Room- o�k een penning van Hadn'anus te voorfchyn, daer de Hoop op ftaet, heffende met de uj^hj°^udh�' rechte hant een leli, of de bladen van cenig kruidt omhoog, en houdende in den flinker ₀{_%z'₀, arm een hoorn des overvloets, en met de flinke hant het roer van een fchip, ftaende op de wereld, met het zelve omfchrift van Spes P. R. Deze en alle diergelyke pen- ningen verbeelden de Hoop van welvaeren en voorfpoed, die de Romeinen fielden, of wilden fchynen te ftellen, op de wyze en goede Regeering hunner Keizeren.

		H 2 HOOP

-ocr page 31-



		HOOP.

hoop. [godlyke/zekere; I* Ene jonge Maegt, gekleet als voor gezeit is, en met de handen famen- j gevoegt, die ze hemelwaert opheft, waerheene ze ook haere oogen keert. Gelyk de werelt en de menfchen, die flerflyk en onzeker zyn van duur- zaemheit, door zich zelve geene werking van een zeker en vaft goet kun- nen voortbrengen, alzoo fchcnkt Godt, die een gever alles goets, en de waerachtige gront van alle menfchlyke hoop is, alles, en bezit ook alles volmaektelyk in zich zelven: om welke reden deze beeltenis de oogen [A] en gevouwe handen ten hemel verheft, gelyk ook de Profeet zeit Zaligh is hy die zyne oogen van d'ydelheit en valfche zotheden afwent; ziende dit opzulken, die zich met hun gemoet en gedachten edel maken, hoopen- de en verlangende naer dingen, die onverderflyk zyn, en de veranderin- gen des tytSj mitsgaders de toevallen van dit fterflyk leven, niet onder- worpen. Zy wort jong vertoont, omdat ze gezont, fterk, bevalligh en welge- gront zyn moet, devvyl men niet hoopen kan. 't geen men niet bemint, nocbte iet behoort te beminnen daer geene hoop van 't goede of van 't fchoone in is. Deze hoop voorts is , naer 't zeggen van Hieronimus, Ep. 5, niets anders dan eene verwachting van de dingen, in welke wy vertrouwen hebben. [A] Het uitzien na iets, betekent deszelfs vervvagring. Zoo ftaet 'er, P� ixi.v. i. Il^_ heffe mjne oogen op na de bergen, van waer myne hulp e komen zal. En T?f. izg. v. i 2,. Ikjoeffe myne oogen op tot u_t die in de hemelen zit. Ziet, gelyk de oogen der knechten zyn op de handt hunner Heer en s g^etyk. *? oogen der dienflmacgt op de handt haerer vrou- we: alzoo zyn onze oogen op den Heere onzen Godt, tot dat hy ons genadig zy. CInud. Min. in Alciat. Embl. 44. Zie voorts onze aenmerking D. over het derde beek des Gebeds, I. Deel, bladz. 413 : en B over dat tweede Beelt, bladz. 410.

	y -■ .-..-■. \ '■-:■ %

			HOOP

-ocr page 32-



			HOOP VAN DEN ARBEIT.

		HOOP VAN DEN ARBEIT. DEze verfchynt al mede als eene Vrou in een groen gewaer. Mei de eene hant houdt ze koorn in haeren fchoot, terwyl ze met de an- dere het zelve fchynt te zaeien. Aldus wort te kennen gegeven, dat de hoop een verlangen is naer eene goede zaek, maer met kennis en bequaemheit om de zelve te kunnen ver- krygen: want men weet by ervarenis, dat het koorn, op eene behoorlyke manier gezaeit, zich vermenigvuldigt: ook werpt men het weinige vry- willigh wech, op hoop dat het overvloedigh [A] weder inkomen zal., fchoon zulx door veele toevallen [B] belet kan worden. Dante zingt [C] over deze ftof op dus eene wys: De hoop is een zekere honigh met alfcm ge- mengt, en geef t dan eens een' zoeten, dan eens een' bitterenfmaek ; waerinonze begeerte zich vernedert en verheft, totdat ds doot een flilzwygen brengt over alles. [A] Tibul. Lib. II. Eleg. 6. v. 21. Spes alk agncolas: fpes fulcis credit aratis Semina, qua; magno fosnore reddatager. [B] Zie Broukhuizen over de zoo terftont aengehaelde woorden van Tibullus-. [CJ Speranza � un ceito mei mifto d' afl�ntio, Che hor dolce, hor afpro il tempo al gufto porge, In cui noftro defio s'abbafla 8c forgc, Fin che la morte al tutto pon f�lentio. HOOP. [VALSCHE] BEIangende de hoop komt hier het lefte beelt te voorfchyn als eene gr�O * te en jonge Meit, wiens hairen fteil omhoog ftaen, en zy voorts met bloote borften. Slechts een oog heeft ze in 't voorhooft, maer twee groo- te vleugels aen de fchouderen. In de rechte hant houdt ze een wolk, en in de flinke eenen nachtuil en een kauword. 27. Deel. I Jong

-ocr page 33-



		VALSCHE HOOP.
	34	VALSCHE HOOP.
	34

Jong wort ze gemaelt_} omdat, gelyk deze oudde ongeftadigh is, dus danigh eene hoop ook ras verflaeut en bezwykt j als veftende zondergront zich op zaeken die buiten reden en behoorlykheit zyn. Een oog heeft ze maer, omdat een menfch, aen Wien het licht der we- reltfche dingen ontbreekt, en die nochtans geen ander vertrouwen, of ee- nigh ander licht, dat uit geloof of godtsdienft voortkomt, heeft, ('tgeen zic re-evenwel het rechte tafereel is in defchipbreuk eener vervalle hoopejalle iv^USbock ^^cnt ^van h°°P^e geheel verheft: en deerlyk wanhoopt. 7. i Fabel, Met zeer groote vleugelen wort ze gefchildert, omdat onder haere fcha- ft" k°°^S" d^uw �Al ^vee* ^vo^^s fchuilt, want het geral der zotten is zeer groot. Acnmcrk. De wolk vertoont, dat deze hoop, gelyk een wolk, die door den wint daerover. f_ncj _verdreven wort, vervliegt en verdwynt [BJ, zonder dat het de menfch merke. De wereltfche hoop wort ook by den nachtuil vergeleken, die meeft ia het duifter vliegt, omdat ze den glans van 't licht, 't welk Jezus Kriftus onze Heer is, en daer nevens den toevloet zyner genade, ontbeert. Hier- om dan wort ze met eenen nachtuil in de hant vertoont, en men geeft ver- volgens deze'hoop de logens, droomen, vaIfche werken en ydele gillln- gen tot eenen �oet en gevolg. Met naekte borften wort ze gemaelt, omdat ze een' ieder vry en gulhar-* tigh met haere melk voedt. De kauword die in eenen zeer korten tyt waft en zich verheft, maer daerna ook wel haeftigh ter aerde valt en verdort, beduit [C], dat de hoop, van welke wy in dit beelt fpreken, hoe hooger men ze ziet opfty- gen, hoe eer men ze in gevaer ziet van te niet te gaen, en in rook te ver- awyncn, omdat ze qualyk gegront is. fA] De vleugels konden anders ook verbeelden, dat een ongegronde hoop lichtelyk wegvliegt. [E] Uit die aenmerking hebben ook de oude Fabelfchry vers verdicht, dat Ixion, de fioutheit hebbende gehad om Juno te verzoeken tor een byflaep, zy een wolk, die ze haere gedaente gaf, in haer plaets hadde geftelt, en alzo de booze hoop van Ixion ver- ydelt. Calius Attguflinus Cttrio Hierogl. Lib. I. cap. 40. Hyginus fab. 6z. Het very- (1) Hier. delen van iemands hoop ftelt Pi�rius (1) ook voor met een kreeft, by wiens bek zich Lib.XXHI_eerl hant vertoont: omdat 'er in Italien een zeker f�ort van rivierkreeften is, die, wan- ^caP- 4i- _neer _men _nen _nu gemakkelyk fchynt te kunnen grypen, zeer fnel achteruit fchieten, en het ontvluchten. Waerom hy ook meldt van een fpreekwys der Italianen, zeggen- de tegen iemant die in zyne hoop is bedrogen, en te vergeeffch iets heeft bezogt, dat hy op dg kreeftejagt geweeft is. Anderen hebben een valf�he hoop verbeelt door een hant die een ael by den ftaert heeft, dewelke daer geenszins is vaft te houden. Gelyk zy in tegendeel een zekere hoop in een hachelyke zaek verbeeldende, die hant een vy- geblad toevoegden; zynde deszelfs ruwheit bequaem om den ael wel te houden. Pi�- rius Hierogl. Lib. XXIX. cap. 33 & 34. Erasmns Chil. 1. Cent. 4. Adag. 94 & 95. Van de zelve betekenis is een dolfyn aen den fiaert gebonden s zoo om de glibberigheit van den ftaert, als omdat hy in dat deel voornamentlyk fterk is. Erafm. ibid. Ad. 9%. fi) Hier. T^� Pi�rius (2) legt deze Beeldenfpraek anders uit: namentlyk dat de kauword als Lib.LVIlieefl opgeblazen buik is, en veel voedzel fchynt te beloven, daer het ondertufichenzeer cap. ii. gering en fmakeloos is: gelyk ook de valfche hoop wel groote verwachtinge verwekt, maer ondertuflchen op niets uitkomt. . Daerom hebben ook de Droomverklaerders de kauword uitgelegt als een voorfpelhnge van ydele hoop; Het zelve word betekent door afgekapte handen; omdat, de handen afgehouwen zynde, alle hoop verydelt is om het werk tot dat einde te brengen, dat men hoopte en zich hadde voorgeftelt, Pier. Hie- rogl. Lib. XXXF. cap. 31.

			HUIS-

-ocr page 34-



		H U IS B E S T I E R I N G. *_iS* HUISBESTIERING, E�nebedaegde Vrotf, eefwaerdigh van aenzien ] eri met olyftakkeh ge^. kroont. Ze houdt in de flinke hant een' paffer, en in de rechte een ftokjc. NerFens haer ftaet een fcheepsroer. Naerdien 'er tot den welftant en 't geluk der burgerlyke gemeenfchap en famenleving eene vereeniging van veele huisgezinnen vereifcht wort, die onder eenerlei wetten leven, en naer de zelve worden beftiertj en h�t ook nodigh is dat ieder huisgezin zyne byzondere wetten hebbe, en wel zulke, die veel naeuwer gaen dan de algemeene, opdat het door behoorly- ke orde in zynen ftant blyve_; zoo is deze manier van een huisgezin te be- ilieren, door de Grieken Oeconomia genoemt, het eerfte deel van welk woort een huis en het lefte eene wet betekent. En dewyl elk huisgezin in drie opzichten aengemerkt wort, die totdeszelfs beftaen, als zoo vele leden, behooren, te weten de hieefter en zyne dienaers, de vader en zyne kin- ders, de man en zyne vrou, zoo wort dit beelt met een ftokje [A] 'm de hant vertoont, betekenende het Zelve de heerfchappy die de meefter over zyne dienaers voert; gelyk het roer [B] de zorg en beftiering beduit, die een vader over zyne kinders behoort te hebben, opdat ze in de zee van de dartelheden en welluften der jongelingfchap, van den wegh der deugtnict zouden afwyken, op welken men met alle mooglyke naerftigheit hen be- hoort te leiden. De olyfkrans [C] beduit, dat een goet huisvader vooral zorg dragen moet, om den vrede in zyn huis te onderhouden. De paffer [D] leert, dat elk zyn vermogen en middelen dient te meten, en naer de zelve, in 't uitgeven en anders, zich te voegen, om aldus zyn huisgezin t� onderhouden in goeden ftant en geduurzaemheit. En ten dien aenzien verbeelt men de huisbeftiering als eene bedaegde vrou, hoedanigh eene oudde deze laft beft voegt, als hebbende ervarentheit van de werelt- fche handelingen, gelyk voorts blykt uit een puntdicht, door een edel' vernuft [E] geftelt, 't geen wy drokheitshalve dus in onrym moeten na- zeggen : Gehkkigh is dat huis, 't welk door eene moeder, die niet 'verquiftend� maer vlytigh en/paerzaem is, met een' vaflen teugel beftiert wort: die de klip- I 2 pri [A] De roede als een beelt van tuchtiging en gezagh, hebben wy aengeroert over 't vierde beelt des Gebeds, I Deel bladz.. 579. Zie de plaeti�n van Pi�'rius aldaer aenge- wezen. [B] Zie �nze aenmerking A over 't derde beelt der Geruftheit, I Deel bl. 476. [C] Zie naderhant de beelden der Vrede. Voorts ziet ditvoornamentlykophetder-' de deel van een goede huishouding, als rakende wel allermeeft den man en de vrouw. [D] Zie het beek Befpiegeling, / Deel bladz.. 141. [E] Wie dit edel Vernuft zy, weet ik niet: maer de Latylifche vacrzenvindeikby den Italiaen, luidende aldus: lila domus fclix, certis quam fkenat habenis Prodiga non E�ris mater, & ipfa vigil: Qti�e caveat nati fcopulis, ne fortc juventus Allidat, fifevis nee fuperetur aquis: Ut bene concordes cuncli fua jufla capeflant * .» Unaque fit varia gente coa�ta domus. Si caput avelias, migravit corpore^ita: : Sic fine matre proba quanta ruina domus!

-ocr page 35-

H �

pen vermydt, tot heil van haeren zoon, opdat zjne jeugt op de zelve geen fchip-
breuk lyde, en door de wrede wateren worde vorfenden: die bezorgt dat ze alle
eendrachtigh zyn, en haere bevelen doen, en dat het huisgezin, al is het uit
menfchen van verfcheiden lantaert vergadert, een zy. Gelyk het leven uit een
lichaem, indien men het hooft daervan afbouwt, verhisifi; alzoo fort een huis
in ₃ in 't welk geen vroome huismoeder is.

HUL

Niet onheblyk wort de hulp, dunkt ons, uitgebeeltindegeftaltevan
eenen Man op 't befte van zyn leven, in 't wit gekleet, en met ee-
nen purpren mantel over dat onderkleet heene. H�erenboven fchiet 'er
eene klaerblinkende hemelftrael nevens hem neder, die hem geheel ver-
licht, terwyl hy op 't hooft eenen olyfkraris draegt, en aen den hals eene
goude keten, daer een hart aen hangt. Hy fteekt den rechter arm en des-
zelfs geopende hant, rechtuit, en met de flinke hant houdt hy eenen pael
vaft, die in de aerde ftaet, en om welken een groene en vruchtdragende
wynrank zich heeneflingert. Aen 's beelts rechter zyde ftaet een ojevaer.
De hulp verheelt men als een man, van oudde als gezeit is, dewyl een
jongeling [A] wel naer de deugt werken kan, maer door de nieuheit en
hette van 't bloet geheel genegen is tot zaeken die de uitwendige zinnen
aengaen -, en wat eenen ouden belangt, Aridoteles (i) zeit, dat zulk een
tot gierigheit geneigt is, omdat de ervarentheit dien geleert heeft, hoe
moeilyk het valt goederen te verkrygen, en hoe licht men de zelve verlie-
zen kan_} en daerom zyn zulke luiden doorgaens zeer inhoudende, als het
op 't helpen van anderen aenkomt, hebbende die gryze taeiaerrs twee hora-
den, om zoo te fpreken, by hen> d' een is de begeerlykheit om te hebben,
en d'ander de vrees voor 't verliezen. Evenwel is dit mede waer, dat de
oude menfchen, dewyl ze door de ondervinding gele�rt zyn in de dingen
des voorleden tyts, wel goeden raedt geven kunnen, en dat is niet zelden
ook een groote hulp.

[A] Zie boven, het beek HerbeFpaemheit, bladz, 18, en onzeacnmerkingAover
.'tecefte beelt derEigenbaet, JDeel, bladz. 384.

(i) Rhec.
Lib. II.

-ocr page 36-



		H U L P. 3₇ Het witte kleet �B] wyft a�n dat de daden van hulp oprecht en zuivec zyn moeten, en vry en verre van alle eigenbaet, die op des menfchen ei- gen voordeel uit zynde, de edele en deugtlyke werken hindert en te rug zet. De purpere mantel beek de liefde [C] uit, die altyt genegen is om een ander te helpen, en in de elende by te ftaen> zynde zy eene godtvruchti- gc neiging die zuiver en in't gemoet vierigh is neifensGodt enzyne fchep- ids. Ven zwakken by te ftaen is een werk van liefde zeit S. Gregorius f DJ; De heldere en klaere ftrael die uit den hemel daelt en deze beeltenis ver- licht, drukt de godtlyke hulp uit, die alle andere hulp verre overtreft, gelyk ook Homerus zeit [E] : Ieder menfeh. -verlangt naer de godtlyke huif. Voorts in het boek der Heilige Plichten vint, men [F] j O G�dt! zie toch opmynehulp. Heer! haeft u om my te helpen. En elders [G], Myne hulp ^vis van den Heer e. En verder [HJ, Myn helper en bewaerder zyt gy₃ en op uw woort heb ik altyt gehoopt. Wat den olyfkrans op 't hooft des beelts belangt, in veele plaetfen der H. Schriftuur wort door den olyf een vroom man verftaen, die in 't by- zonder vol vruchten van barmhartigheit [I] is, door welke de menfeh be- wogen wort, om de armen en behoeftigen uit liefde by te ftaen. Aldus zeit David in het 10 vers van den Lil Pfalm: Maer ik zalzyn als eengroene olyf boom in Godts huis. Ik vertrouwe op Godts goedertierenheit eeuwiglyk en altoos. Hy draegt een goude keten waeraen een hart hangt, om te doen v;er- ftaen, dat men niet alleen met daden van barmhartigheit zyn' naeften te hulp komen moet, maer ook met raedt [K] (waervan 't hart een beek is) hem moet trachten op den wegh der zaligheit te brengen. WaeroverGre- gorius in zyne ZedelefTen aldus fpreekt [L]: Raedt geven aen een zot\ is een werk van liefde; aen een wys man is 't een werk vanroemzuchtigheit -, maer aen een' man in den tyt der ver keertheit, is 't een werk van wysheit. Het beek ftrekt den rechter arm en deszelfs ope hant uit, omdemenfeh- J.yke hulp te kennen te geven, die door de Hebreeuwen Zeroha genoemt wort: het geene zeggen wil, dat de kragt en fterkte der dadelyke hulp in den arm gelegen is. En by de ouden was het hantreiken ten allen tyde een teken van hulp, door welke men eenigh ding te baet komt. Voorts is 'er, naer 't verhael van Pi�rius (1), ook zoodanigh een zinteken gevveeft in 't (0 Lib. 3$ II. Deel K ' .' * beek^cap'^I4' [B] Zie onze aenmerking F over de Gerechtighek. f_CJ Om deszelfs roode kleur, die Liefde te kennen geeft. Zie boven onze aenmer- king G over de Herbergzaemheit, bladz. 19, en A over de Aenroeping, I Deel bl.ip. [Dl In Moral. Adjttvare imbecillem charitatis efi. ., .n . ;> ■ [E] �dyfi: Lib. III. vs. 48. ircAVTis li 9sm-%otr{xd einEt{ei&ou ■■:.■* ,;!5^;' "j, rp~\ Deus in adjutoriummeHm intendel '■.%/->--^ Domine ad adjuvandum me feflinal \G~\ Attxilium meum Domino.* . , "■'^: [H] Ad.jutor & fufceptor meus es tto, ;;.»,-;<: , t�u Et in verbum tuum femper fperxvL- .... \ ,y..o. ,.-.., lffX�& �' �w~ [IJ Zie Pi�rius; Valeriaaus, Hierogl. Lib. LUL cap. 6 & 8, en uit hem onxe-aen- merking D, over't beek Aelmoes, IDeel, bladz. 28. -^;' : :: . '^r ^J [K] Zie Pi�riusValeriaj^,-^^^/»^^^^^^^^^^ ^: '�'. .'^['-l' f Lr] Dar e fitflto confilinm^ charitatis ejl, d/ire fapienti _x ofitntatiwiss 4are yirtpmf por�ferverjttatis, fapientu'. ~' ":.v

-ocr page 37-



		38 H U L P. beek der Godinne Ops, wordende op verfcheide pronkpenningen gezien met een ope en uitgeftrekte rechte hant, als te kennen gevende, dat zy een ieder haere hulp aenboodtj als welke alle fchepfelsonderfteunde[M], de zelve voedfel gaf, en in haeren fchoot ontfing. De ftaek die in de aerde vaft ftaet, en den bloeienden en vruchtdragen- den wynftok onderfteunt, beduit de hulp die gehuwde lieden malkander bewyzen; want de vrou is, zonder des mans hulp, als de wynrank zonder den onderftant des paels, 't geen Ariofto in deze woorden vervat heeft f Vrouwen [N]: Gy luiden * zoudt zyn gelyk in den tuin een ongefnoeide -wynftok, die geen ftaek heeft, waer aen ze leunt en zich -vaft houdt. De ojevaer [O] ftaet by 't beelt, als zynde hy een waer zinteken van liefde en hulp, die niet wel d'eene zonder d'andere beftaen kunnen. Hier- om ook ziet men op verfcheide penningen der Roomfche Vorften, deze zeer edele deugt, met groot fieraet, uitgebeelt door den gezeiden vogel: betekenende hy eenen man, die tegens zyne ouders liefdadigh is, en zeer gereedt om hun de behulpzaeme hant te bieden. Want de ojevaers dra- gen groote zorg voor hunne ouders, die ze zelfs in den hoogen ouderdom noit verlaten. Ja ze worden niet alleen als ze out geworden zyn, maer ook altyt, wanneer 't noodigh is₃ door de vlyt hunner eige jongen onder- houden. [M~\ Als zynde de Godinne van 't aerdryk, dezelve als Cybele. ....<� [N] Nel canto 10. nella nona ottava. Sarefte come inculta vite in horto, Che non ha palo, ove s' appoggi, o piante. \ Zoo ook als Bembus de juffers aenmaent tot het minnen, gebruikt hy het voorbeeld van den wynftok en olm: Ciafcuna vite. Efla giace, e '1 giardin non fe n'adorna Nel frutto fuo, nell' ombre fon gradite. Ma quando a 1'olmo, o al Pioppo aka s'appoggia, Crefce feconda per Sole, e per poggia. Het laetfte vers op een na, hebben eenige latere drukken een weinigje anders, en la- ten 'er den Populier uit, op deze wyze, Ma quando a 1'olmo amico alta s'appoggia. Beide Bembus en Ariofto hebben het geleent van Ovidius, wiens woorden wy over de Htiwelyks Fereenig�ng zullen bybrengen, en voornamentlyk van Catullus, Carm.Nupt. Ut vidua in nudo vitis quas nafcitur arvo, Nunquam f� extollit, nunquam mitem educat uvam, Sed tenerum prono defleclens pondere corpus, Jam jam contingit fummum radice flagellum, Hanc nulli agricolse, nulli accoluere juvenci: At fi forte eadem eft ulmo conjun�la marita, Multi illam agricol�e, multi accoluere juvenci. Sic virgo dum intacla manet, dum inculta fenefcit. Quum par connubium maturo tempore adepta eft, Cara viro magis, & minus eft invifi parenti. Merk hier aen, dat de Latynen zoo eenen wynftok, die geen fteun heeft, eene wcdn~ we noemen; en den boom, daer ze by geplant wort, als den olm en zwarte populier den naem geven van des wynftoks man: gelyk te zien is uit de aengehaelde woorden vai> Catullus, als ook uit Horatius Lib. Epod. z: 10. met de A�nmerkingen vanTor- rentius. Doe hier by ook het beelt der Huwelyks Vereeniging, een weinig hierna: daer ook de wynftok by den efch gevoegt wort. ' ' ° [O] Zie, aengaende alles dat hier van den Ojevaer gezegt wort, onze aenmerkine Aover 't vierde beelt der Godvruchtigheit, J Deel, i>ladz..jz8, en F over't vyfdc beelt, bladz.. �30, en A over de Dankbaerkeit, / Dee/, bi 2x3.

-ocr page 38-



		HULP, BYSTANT.
		HULP, BYSTANT.	39
			39

	houden. Alciatus uit zich hierover als volgt [PJ. De ojevaer, uitmun- tende in de liefde tot zynejongen, koejlert die aengenaeme panden, terwylze ve- derlooszyn, in het hooge neji: En de moeder verwacht, dat haer zoodanigh een onderlinge fchultplicht weder zal bewezen worden, zoo menigmael zy, out geworden zynde, deze hulp zal nodigh hebben. En de liefdadige kinders be- driegen haer e hoop niet; maer dragen de vermoeide lichamen hunner ouderen op defchouders, en brengen ze fpys met hunne nebben. [P] Embl. 30. A�rio infignis pietate ciconia nido Inveftes pullos pignora grata fovet. Taliaque exfpecTrat fibi munera mutua reddi, Auxilio boe quotics mater egebit anus. Nee pia ipem f�boles fallit, led f�fla parentum Corpora ferc humeris, prasftat 6c ore cibos.

HULP, BYSTANT. E En gewapend Man, die een bloot zwaert in de rechte hant draegt, en in de flinke eenen eiketak, geladen met zyne vruchten. De hulp heeft twee voornaeme deelen -, het eerfte van welke iemant helpt en byftaet met nootdruft en onderhoudt des levens, en het andere biedt wederftant tegens het gewelt van iet of iemant, tot behoudenis des geenen dien men begeert te helpen. Hy wort dan gewapent vertoont, omdat hy den zwakken byftaen wil tegens de overmagt der vyanden: en den ekelryken eiketak [A] draegt hy, om daermede in hongersnoodt on- derftant te doen. Te weten, de menfehen beholpen zich in aeloude ty- den [B] met de ekelen in plaets van broot; en daerenboven is de eik Jupi- K 2 ter [A] De eiketak kan ook bequaemlyk betekenen hulpe aen iemant toegebragt dooi- de wapenen: omdat by de Romeinen, zoo wanneer iemant het leven van een Roomfch burger in den ftrydt quam te redden, hy tot een belooning daervan door den Veltheer wierd befchonken met een eikekrans; ftrekkende zulks tot een zonderlinge eere. Zie onze aenmerking H, over 't eerfte beek der Deugt, I Deel, bladz. 238. [B] Juftinus Lib. IL cap. 6. §. y. Ovidius Metam. Lib. I. v. ioy. & Fa(t. Lib. IT. v. 399. Tibullus Lib. II. El. i.v.37, en een menigte van andere plaetfen uit oude Schryvers, aldaer door Broukhuizen aengehaelt.

-ocr page 39-



₄o H U LP, B Y S T A N■ T. ter geheiligt, naerdien hy helpt [C], en de gehcele werelt byftaetj wor- dende door Jupiter niets anders verftaen dan de zuivere en gereinigde lucht [D], waerdoor wy ademen en leven. [CJ Gelyk zyn naem zelfs medebrengt: want fttpiter wort gelooft te zyn famenge- ftelt ukjuvans Pater, dat is, helpende Vader. Zie Aulus Gellius, No�t. Attic.Lib.V', tap iz. en Cicero de Nat. Deor. Lib. II, cap. z$. [D] Zie Natalis Comes Mythol. Lib. II. cap. i. en Cicero, ter plaetf�zoo evengemelr. By deze twee beelden van hulp kan men nog voegen het 160 Zinnebeelt van Alcia- tus, genomen (gelyk Claudius Minos aentoont) uit eenige Griekfche Schryvers. Na- mentlyk, een blinde draegt een kreupelen, en deze waerfchuvvt hem wederom waer hy gaen moet: zynde een zeer zoete zinfchets van onderlinge hulp. Nogh als een (i) Embl. beek van een nooit begeevende hulp ftelt hy (i) een fchik, waerop een man over 't "' water zwemt: ziende op den roemruchtigen krygshelt Myrtilius, die zich in denftryt op een uitmuntende wyze met zyn Ichilt wift te verweeren , en wanneer zyn fchip op zekeren tyt aen 't zinken geraekte, zich met zyn fchik te water begaf, en op het zelve leggende, het gevaer ontzwom. Alciatus heeft dat wederom overgenomen van den Griekfchen Julius Leonides: gelyk dezelve Claudius Minos aentoont. Dit zyn dan de beelden van 't bieden der Hulpe. Voorts wanneer men een neft met jonge gaependc zwaluwen tekende, zoo gaf men daerdoor volkeren die om hulpe riepen, te kennen: wordende door 't neft verheelt het vaderland; en door de opene bekken, het geroep en gef�hreeuw �m hulp: gelyk Pi�'rius aenwyft, Hierogl. Lib. XXII. cap. 16. Hier verdient ook zyne aenmerkinge de zelczame gewoonte der oude Scyten in het bidden (i\ Hier. ^om hulpe* ons opgegeven door den zelven Pi�'rius {%): Die de hulpe nodigh hadde, Lib. lil. flachtte een rundt, ging zitten op deszelfs huit, en hieldt zyne handen achter opzynen cap. 14. rugh. Die hem nu hunne hulpe wilden toezeggen, traden met den rechter voet op die huit, nadat ze vooraf gezegt hadden, hoe verre zy hem zouden kunnen helpen. Die zelve gewoonte is, volgens Pi�'rius, by de latere Scythen, die tuf�chen de rivieren Tanais en Phafis leggen, ook behouden; gaende die gene, welke eenig zwaer ongelyk heeft geleden, zitten op de huit van 't geflachtte runt, die hy op de aerde heeft uitge- Ipreit: en hebbende het vleefch van dat beeft in zeer kleine ftukken gefneden, reikt hy aen elk die 'er komt, een ftuk toe: het welke al wie aenneemt, die is daerdoor zoo krachtig verbonden, dat hy lyf en goet moet wagen, om het ongelyk vanzynen vrient te wreken. By de oude Grieken en Latynen gingen die genen, die om hulp fmeek- ten, met die gene, met welken zy het recht van herbergzaemheit hadden aengegaen, zitten op de markten: gelyk de evengenoemde Pi�'rius met verfcheide voorbeelden aen- wyft, Hierogl. Lib. XLIII. cap. 12.

	*«$**

		HUW-

-ocr page 40-



			H � W L Y X T R O U.
			H � W L Y X T R O U.	4i
				4i

		HUWLYXTROU. Ene in't wit [A] gekleede Vrou, die met twee vingeren van de rechte hant eenen gouden trouring [B] ten toon houdt [CJ.
E


	f_A] Betekenende de eerbaerheit en kuisheit, die in 't huwlyk moet bewaerf. worden. Zie 't eerfte beelt der Eerbaerheit, IDeel, bladz.. 364. f_B] Zie het tweede beelt hierna. [C] Uit de oude plechtigheden by Grieken en Romeinen, omtrent het verrichten van de huwlyxtrou in acht genomen, zoude men dit beelt, dat nu al te armelyk, en byna een naekte bruit is, zeer veel f�eraet kunnen byzetten: dewelke omdat wy haer die kunnen geven zonder dat ze ons geit koft, zoo zullen wy dit bruitje wat beter op- fchikken na vermogen. Haer hoofthair dan zy in zes tuiten gebonden (1), en met de,,)pitjftj punt van een fpies gefcheelt. Op haer hooft zy een krans van bloemen en kruiden, entexic. An- over dezelve een byna rode of faffraenkleurde fluier, dog dun en doorfchynende, opdat tiq. in men het geene daeronder is, magh kunnen zien. Haer kleet zy een Witte lang neer- »»«» pag. hangende tabbaert met purpere ftrepen, en om denzelven een gordel van fchapenwolle.^59}Aen haere voeten hebbe zy vlakke en laege muilen, by de Latynen focci* genaemt, welkers kleur faffraenverwig moet zyn. Eindelyk legge men haer een juk op den hals. Haer aldus opgefchikt hebbende, voege men haer drie jongens toe ; waervan de eene met een fakkel vooruit lichte, terwyl de andere twee haer vafthouden. Voorts trede haer iemant te gemoet met een fpinrok, omwonden met vlas, en met een fpinfpille daer een draet omloopt, en hy biede haer de zelve aen. Ter aerde ftae een vat met vuur, en nog een ander met water: daer legge ook een geflacht verken, en een menigte 00- kernoten geftrooit. De fpies (2) met* welke het hair van de bruit wort gefcheelt, wiert ^ Y\�ihit by de ouden hafta coelibaris, o? ongehuwde fpies genoemt, omdat ze den ftaet van onge-Val Hier. trouwt te zyn, wegnam; wordende by de Romeinen met dezelve het hair van de vry- Lib.41, fter die trouwde, plechtiglyk gefcheiden. De reden daervan zyn menigvuldig; ons"P_&¹.j'^&opgegeven ten deele door Feflus, ten deele door Plutarchus. Namentlyk, het was een p^_t'_if-_c ,^e� fpies, die gezeten hadde in het lichaem van een gevelden en gedooden kampvechter,Ha/ia cotli- om te kennen te geven, dat gelyk die fpies was vereenigt geweeft met het lichaem van bmis pag. den kampvechter, de vrouw alzoo ook door 't huwelyk vereenigt wiert met den man. ⁸?^J- Of de fpies wiert tot deze plechtigheit gebruikt, omdat de gehuwde vrouwen waren onder de befcherminge van Juno, de Godin der huwlyxtrouw, toegenaemt Curitis, en alzoo geheeten van 't woort Curis, by de Sabinen een Spies betekenende: gelyk wy hebben aengewezen over't eerfte beelt der Edelheit, aenm. B, /Deel, bladz.. 300. De Spies nu was heiligh aen Juno, en daerom zag men haer meefte beelden ook meteen fpies voorzien. Of het gebruik van deze fpies was een teken, dat de eerfte vrouwen IL Deel ' L &*

-ocr page 41-



			HUWLYXTB.OU.
		4*	HUWLYXTB.OU.
		4*

	der Romeinen met gepelt en door den oorlog waren gefchaekt. Of men wilde aldus een goede voorlpeiling verwekken, dat de nieugetrouwden dappere mannen zouden voortteelen. Of men wilde bedektelyk te kennen geven, dat het huwlyk niet anders dan door 't ftael zoude worden gefcheiden: of, dat de vrouwen, als trouwende aen dappere en ftrytbare mannen, nedrig en eenvoudig moeften gekleet gaen, verre zynde van allen pronk en weelde: Of, eindelyk, dat de vrouw door 't recht des huwlyks wort verplicht zich te onderwerpen aen den man: omdat de fpies een zinteken is van gebiet en opperfte heerfchappy, waerom ook dappere mannen met dezelve wierden be- ichonken, en de gevangens onder dezelve verkogt. Zie onze aenmerking B over hec eerfte beek der Eeuwigheit, zoo even aengehaelt; en Pi�'rius Valerianus, Hierogl. Lib. (i) Pitifci xz,//. cap. 23, 24 & 26. Zy draegt op haer hooft een krans (1) van bloemen en ver- Lcx. Ant. fcfaife ]<;_riu'den (die Feftus wil dat de bruit zelf moeft lezen) omdat de zelve by de ou- ¹Nupt'ifl"h den een teken was van vreugde, en daerom niet alleen op de bruiloftsf�eften, maerook pa"-. 574. in allerlei blydfehap gebruikt: gelyk dan, behalven de bruit en den bruidegom, ook veeltyts de vrienden, en alle de huisgenoten, en de deuren en poften zelfs, met kran- (1) idem in &ⁿ ^en ^arjdere groente waren gefiert. Wy hebben ons beelt (2) een byna roden fluier, F/ammeum. gelyk "de kleur van een vuurvlam, of van faffraen is, op 't hooft gezet, omdat het by de ouden de gewoonte was dat de bruit op haer troudag, wanneer ze nu door haeren bruidegom ftont afgehaelt te worden, zoo eenen fluier droeg: het zy tot een teken van (3) Zie_ de _eerb_aerc fchaemte, waervan zoo de roode kleur, als het dekken des aengezigrs (5) een overTce'r- ^te'^cen '^1S j ^net ^zv ^orn alzoo ^een gelukkig voorteken te hebben van een beftendig huw- fle beelt der lyk, omdat de vrou van den Priefter van Jupiter, tuflchen welke geene echtfeheiding �erbaer- geoorloft was, altyt zoo eenen fluier droeg, omdat ook de kleur van den blixem, Ju- Jieit, I Deel piters geweer, zoodanig is. De witte langneerhangende tabbaert, doorwerkt met pur- 6 C'6 P^ere ft^reeP^en 5 ^�S die, welken de Romeinen Regilla of tunica re��a (4) noemden; zynde (4) Pitifci van onderen op, na boven, al ftaende geweven: enwy geven hem aen ons beelt, omdat Lcx. in re- outtyts de bruit 's daegs voor haer troudag zoo een tabbaert aentrok: mogelyk opdat zy giltef.604.zich zoo zoude te binnen brengen, dat het nu haer plicht zoude beginnen te worden, & tunica djg gg_ne _J1(} j._e volgen, die allereerft zoodanig een tabbert hadde gedragen en zelfs ge- ioz2'.^PaS'^wro§^t' narnentlyk, Tanaquil, de gemalin van den koning Tarquinius Prifcus, een treflyke huismoeder, gelyk wy een weinig verder zullen aenwyzen. De gordel van , fchapenwol om dezen tabbert, wil men (5-) dat de bruit zoude gedragen hebben, op Cwuhrn* ^^at ^z? ^^aer ^zoude ftrekken tot een goet voorteken: namentlyk, dat, gelyk die wolle pag. 45V was in malkander gevlogten, alzoo ook zy en haer bruidegom met malkanderen vaft vereenigt en geftrengelt mogten zyn. Dezen gordel, vaftgeftrikt met een Herkules- knoop, (hoedanig een knoop byna onlosmaeklyk was, en alzoo genoemt na des zelfs uitvinder Herkules. Zie Erasmus Chil. 1. Cent. 9. Ad. 48) maekte de bruidegom, eer {6) Zie on- hy met zyne bruit te bed ging, los (6): ook al om een goet voorteken te hebben: na- ae aenni. mentlyk, opdat hy zoo gelukkig mogt zyn in het verwekken van kinderen, als Her- ^D'n^Ve,^r \ kules geweeft was, die'er feventig hadde voortgeteelt. De ficci, die zy aen haere der Eer-⁶ ^C ^voeter* ^ne^> ^zXⁿ ^een °^ort ^van vlakke en laege muilen, hoedanige de eerbaere vrou- baerheit, wen te Romen in huis droegen (7): en hierdoor wiert de bruit eertyts vermaent, dat I Deel, haer plicht voortaen zoude zyn op het huis te paffen (8), niet langs de ftraeten te loo- bladz. 3�jp_en. _waerom men ook in Bceotien, volgens 't getuigenis van Plutarchus, Qu&fl. Rom.* 2e^aen!n.ⁿ" ²9' g^ewoon was °P den troudag, voor de deur van 't huis, den as van een wagen te V, over de verbranden; alzoo 't middel om weg te ryden, wegnemende. Dat haer een juk op den �chtbaer- hals is gelegt, daervan zullen wy de reden zeggen over het tweede beelt hierna, aen- heit, iDeel merking C, Wat de drie jongens belangt, waervan 'er een vooruit gaet met een fak- M Krift⁴ ^ (want d^e bruit wiert 's nachts of altoos 's avonts overgebragt, en f�mtyts ook wel Lx. Aik.' ^met ^eeIi wagen overgevoert (9) na 't huis des bruidegoms) en de andere twee haer vaft- �nSoccus, houden en voortleiden, zulks ziet ookal op de gewoonte der ouden, by welke deze pag 809. plechtigheit in het trouwen wierde onderhouden. De fakkel, behalven dat ze nodig W. ?ff^r' was om te lichten (Plutarchus meldt wel van vyf fakkels, en onderzoekt naeuwkeurig Lib. 43T' ^^e ^re^^en ^van ^^at S^eta* ^m ^zvnc R-^omemf^Cfje Vragen, cap. 2. By de 'Grieken nu wier- cap. 19.' & den ze gedragen van de dienftmaegden, of ook wel van de bruids moeder zelve) zoo leith. An- betekende ze ook Liefde (die by vuur wort vergeleken) en wiert daerom ook aen den *�!' �^om-* Mingod gegeven: en twee fakkels, kruisweegs aeneen gebonden, zyn een zinhebeelc cap. 14. ^van onderlinge liefde. Zie Pi�rius Valerianus, Hierogl. Lib. XLFI. cap. 22, 23, 24,25'. De jongens, zoo de twee die de bruit vafthielden als die de fakkel droeg, moeften juiffc j^poaaiMge zyn, welkers beide ouders nog leefden; en zulks diende al wederom om een
>:-.-.'■>!.! !■!.■;■■■/ ,-■-:■-.


				goet

-ocr page 42-



	HUWLYXTROU.
	HUWLYXTROU.	43
		43

goet voorteken te maken, dat namentlyk de kinderen die uit dat huwlyk zouden fprui- ten, beide hunne ouders lang mogren behouden. Dat haer iemant een fpinrok met wolle toereikt, en een fpinfpille daer de draet om loopt, is mede genomen uit de huw- _nlyxplechtigheden der Romeinen: want dit gereetfchap droeg de bruit outtyts met zich R₀m na binnen, gelyk Plutarchus (i) en Plinius {%) getuigen, tot een vermaninge, dat zy(i) Hift!' zich nu moeit gereet maken tot het gewoone huiswerk der vrouwen, beftaende voor- Nat. Lib. namentlyk in 't wolbereiden: waerom ook de bruit (3) de deur van haeren bruidegom ⁸'.^cap; ■+⁸- met wol behing, en binnen getreden zyndc, ging nederzitten op een wollige fchapen-utfnllhs vacht. Zoo melden ook de zelve Plutarchus (4) en Plinius (5% dat men in den tem- p. s.e/et' pel van den afgod Sangus of San�his (Pi�rius (6) heeft qualyk M. Ancm: Zie Xylan- Pier. Val. der over Plutarchus) (7) lange jaren gezien heeft het beelt van Caja Cascilia, (die Plu-^Hicr- ^Lib- tarchus wil dat de gemalin zoude zyn geweeft van eenen der zoonen van Tarquinius; f⁸,'p',^ls' maer Plinius, de gemalin van Tarquinius Prifcus zelven, met name Tanaquil) met mui-ibid &' len (ficci, daer wy een weinig te voren van gemelt hebben) en met een fpinrok enPi�r. Val. fpinfpil, als getuigen, dat zy haer leven binnen de deur, en in haerftige huisbezighe- ^Hier°gl. den had doorgebragt. Pi�rius(8) getuigt, dat het nog ten zynen tyde in zyn vaderlyke¹''^15, ^X* ftad Belluno, met de omleggende ftreken en andere plaetfen van ltalien, de gewoonte (^Quift was, welke hy meent dat van die oude plechtigheden zoude zyn overgebleven, datRomr₃o! 's daegs na 't overgaen van de bruit, des bruidegoms naefte vrienden de bruit 's mor- (�)Loco gens quamen aenbieden fpinrok, fpil, wol, naelt, fchaer, tang, dweil en ander ge-^Laud\ reetfchap om huiswerk te doen, na dat elk in den zin fchoot: gelyk ook by de Ro- i/L »** meinen eertyts (9) op den troudag aen de bruit een toegedekte korf wierd gebragt, daer cap. zs'. ■ allerhande vrouwengereetfehap in was. Op den gront ftaet een vat met vuur, en ook (7) Loco een vat met water, omdat 'er twee zulke vaten by de Romeinen in den ingang van ^Lauc)\ het huis des bruidegoms wierden gezet, welke de bruit beide acnraekte. Plutarchus l⁸! ^t^^et' (10J onderzoekt de reden daervan, en vraegt, of het zy, omdat het vuur onder de ele- _z. & �j�' menten wort gerekent als werkzaem, en als man; en 't water als lydende, en als vrouw? 48'cap. ij dan of het zy, omdat het vuur zuivert, en 't water reinigt, en een getrouwde vrouw '⁹⁾ ^pitir<:- rein en zuiver behoort te blyven? dan of het beduide, dat gelyk het vuur zonder vogt ^^e�' ^A"^c' geen kracht heeft om te voeden, en 't water zonder warmte onvruchtbaer is, alzo ook pao-H'?." man en vrouw, elk op zich zelfs alleen, niets vermogen? dan eindelyk, of het wilde (lo'iQuarft, zeggen, dat de echtgenoten malkanderen niet moeften verlaten, maer alle ongevallen te K-om- 1. famen ondergaen , al was het zelfs dat ze niets meer overig hadden dan vuur en water, dat is, hun leven alleen: omdat door deze twee hooftftoflf�n 't leven wort bewaert: waerom men de ftraffe van de gene die men bande en vogelvry verklaerde, gewoon was uit te drukken met te zeggen, dat men hen water en 'vuur ontzeide. Zie meer dingen, dezen aengaende, by Pi�rius Valerianus, Hierogl. Lib.XLFI.cap. 32, 34, 55", 36. Lees ook Ovidius Fafl. Lib. IF. v. j%f & feqq. en Tiraquellus over Alexan- der ab Alexandro, Genial. Dier. Lib. II. cap. 5. Op den gront, of ook, zoo men lie- ver wil, op een altaer, leit een varken; omdat (11) by de oudeLatynen en deHetru- di) PifcV riers, en die Grieken, die in ltalien woonden, de bruidegom en bruit, voornament- ^al- Hier. lyk zoo 't luiden van aenzien waren, een varken offerden aen de Befchermgoden. De' ' "■* noten eindelyk hebben wy 'er by gedaen, omdat by de Romeinen de bruidegom de zelve onder de jongens placht te ftrooien; waervan verfcheide reden worden gegeven. Sommige willen dat het zoude gefchieden, opdat door 't geraes van de jongens, welke die noten grabbelden, de ftem van de bruit, indien dezelve onder 't nemen van haer maegdom al te zeer mogt' kermen, niet zoude kunnen gehoort worden; doch dat is niet waerfchynlyk; gelyk ook niet, dat het zoude gefchiet zyn, omdat dat ophuppe- len en danffen van de noten, als ze vallen, gelooft wierde een goet voorteken te ma- ken. Ook kan ik niet voor goet keuren het gevoelen, dat de oorzaek van dit ftrooien daer van daen haelt₃ omdat een noot, eveneens als de vrucht van eenvrouw, een dub- belt dekzel heeft, namentlyk eenen zachten en eenen harden baft. Varro wil, dat het zoude geweeft zyn om een goet voorteken des huwelyks te maken, opdat de man mogt Zyn als Jupiter, en de vrouw als Juno: omdat de ookernoten gewyt zyn aen dien af- godt, die ze (om zoo te fpreken) van zyne bomen ftroit onder de menfehen. Maer 't allerbeft fchynt my de uitlegging van die geenen, dewelke meenen, dat de bruidegom door dit doen wilde te kennen geven, dat hy nu alle kinderlyke beuzelingen en ver- maeklykheden liet varen, zich willende fchikken tot het wel wacrnemen van de huis- houding en alle manlyke bezigheden. Want het fpelen met noten was by de ouden een bekent fpel der kinderen, waerom zy ook zeiden dat iemant de noten liet vteren, L z als

-ocr page 43-



			H U W L Y X T R O II
44			H U W L Y X T R O II
44

	als hy zich nu van alle kinderlyke bezigheden afzonderde, en tot ernftige zaken begaf. Zie Pitifii Lex. Am. Rom. in Nux, pag. xa.6. Dit dan de voornaemfte Huwlyxpleg- tigheden zynde by de Romeinen, en voor een gedeelte ook by de Grieken, kan uit dezelve bequamelyk een welgefchikt beek van de Huwljxtrou worden opgemaekt. Die meer plechtigheden, in het trouwen waergenorrjen, zoo door de genoemde volkeren als andere oude nati�n, begeerig is te weten, die leeze Alexander ab Alexandro, Gen. Dier. Lib. XLI. cap. 24. & Lib. II. cap. f. met de aenmerkingen van Tiraquellus ea anderen, die over hem gefchreven hebben.

		HUWLYX'TROU. OP den pronkpenning van Plautil�a₃ ftaen , om de huwlyxtrou te ver- beelden , een Man en Vrou [A], die malkander de rechte hant ge- ven [BJ, en alzoo trouwen. �A] Zynde de Keizer en de Keizerin. Het omfchrift van dien penning is, PRO-_ PAGO IMPERII, Voortplanting des ryks, dat is, de verwachting van een Erfge- naem. Oudaen Roomfche Outhedcn bladz. 390. of 34^. By den zelven Oudaen vint men het huwelykook op een penning van Hadrianus. De Keizer en Keizerin Sabina geven elkander aldaer de rechte hant, terwyl zy door een derde, 't zy de Eendracht, 't zy een priefter of bedienaer der ofkrhanden, worden famengevoegt, en drie Cupi- dootjes boven hen vliegen. Het opfehrift is CONJUGIUM AUG, 's Keizers Hui- -welyki Op een penning van Aurelius, wederom by Oudaen, ziet men byna dezelve verbeelding, behalven dat de Cupidootjes zich aldaer niet vertonen, en dat de Keizer een rol papiers in de linke hant heeft, beduidende waerfchynelyk de huwelykfche voorwaerden, en de Keizerin Fauftina, gefiert met een bruitsfluier, met den voorden vinger van hare linke hant op den mont wyft, beduidende ftilzwygentheit en onder- werping aen den man: die den vrouwen een fieraet zyn: gelyk wy hebben aengewezen over'teerfte beek der Eerbaerheit, aenmerking Q^ I. Deel bladz. 368. Het omfchrift van dien penning VOTA PUBLICA legt Oudaen uit, Algemene Beloften: dat zyn be- loften, zegt hy, die tot den welftant des huwelyks gedaen wierden. Ik zoude het liever vertalen, algemene ivenfch, drukkende uit, dat het aengaen van 's Keizers hu- welyk een zaek was, daer de ganfche gemeene ftaet na verlangt en om gewenfebt had- de , ten einde 'er uit dat huwelyk een wettig erfgenaem en opvolger van de heerfchap- py mogte worden geboren. Op andere penningen wort door een Man en Vrou, die malkanderen de hant geven, de Huwelyx Eendracht betekent. Zie die by den meer- genoemden Oudaen bladz. 387 of 343. [B] Zie de Rechte hant als een beek van trouwe in onze aenmerking A. over de Belofte, l. Deel bladz. 113. en E. over de Wroeging van 'tgeweeten, I. Deel bladz. 49a. Waerby voor al dient gevoegt de fchone aenmerking van Pi�'rius Valerianus Hierogl. Lib. XXXF. cap. 25. als ook Gyraldus Hiflor. Deor. Synt. l. col. 29 & 30. en Alexander ab Alexandro Gen. Dier. Lib. II. cap. 5 & 19. met de aenmerkingen van Tiraquellus over beide die plaetf�n. H U W L Y K. E En jongeling die nogh niet veel baerts, en aen de flinke hant een' gouden trouring heeft. Voorts leunt hy met den rechterarm op een juk. Men geeft den naem van Huwlyk aen een wetlyk werk, dat twee men- fchen vereenigt, en tot echten man en vrou maekt. Zie Math. XIX. De

-ocr page 44-



		HUWLYK, 4? De gouden trouring beduit getrouheit en reinheit des gemoets [A], die tuflchen man en wyf behooren te wezen. Wyders ftrekte het eerfte ge- bruik der ringen, gelyk by Pi�rius [B] te zien is, niet om fieraet daervan te ontkenen, neen_} maer om met de zelve te zegelen het geene geloof zou^ de verdienen, en aldus tot verzekering van trou. Doch naderhant, wan- neer de overdadigheit, weelde, grooticheit en pracht aenwiefien, enmen met zyne rykdommen nu pronkte, begon de gouden ring ook te dienen tot verfiering, en wert tot meer luifters met edele fteenen voorzien. Dan uit het eerfte gebruik is daerna door de gewoonte, als door eene wet, om> ftaeri, dat men de ringen tot een hmvlyxteken meende te moeten dragen, om daerdoor een gedenkmerk te toonen van de vafte trou, die men belooft had, en de geduurige onderhouding der zelve. Door het juk wort verbeelt, dat het huwlyk de jonge gemoederen be- toomt [C], en maekt dat ze zich zelven en anderen nut en voordeeligh zyn. [A] De getrouwheit (en wel die van een vrygeboren man, want flaven en vryge^ maekten mogten geen ring dragen) wort verbeelt door den ring zelve, omdat hy diende tot het zegelen van geheime zaken , welke door de trouwe van den zegelring bewaert worden: en de reinheit wort betekent door de ftof�� des rings, namentlyk het gout. Zie onze aenmerking A over het twede beelt der Geleertheit, /Deel, bladz.. 441. [B] Zie hem, Hier. Lib. XLI. cap. 8. enLib.XXXFL cap. 20. gevende van alles bre- der en duidelyker bericht. Zoo echter iemant nog wydlopiger van deze ftoft� tracht onderrigt te zyn, die leze Pitifci Lexicon Antiquitatum Romanorum in annulus , annu- lus pronubus & annulus fignatorius, en de fchryversaldaeraerigehaelt, voornamehtlyk Plinius Hifi. Nat. Lib. XXXIII. cap. 1. Wy hebben 'er ook iets van gezegt in onze aenmerking B over 't derde beelt der Edelheit, I Deel, bladz. 314. [C~] Dat verbeelt het juk niet* maer wel, dat die door den band des huwlyks ge- koppelt zyn, gelyke zorg, vlyt en arbeit, tot den welftant des huisgezins moetenaert- wenden, gelyk runderen onder 't zelve juk gaende, evenveel arbeit doen tot het voort- trekken van den ploeg. Zoo vat het ook Pi�rius, Hier. Lib. XLFIII. cap. 47. En om dit te verftaen te geven, was het de gewoonte by de Romeinen om aen die gene, die zich in huwlyk verbonden, plechtiglyk een juk op te leggen. Het welke hoewel Briflbnius de Ritu Nupt. pag. 56 meent dat niet genoegzaem kan bewezen worden, 2,00 is 't nogtans, dat zulks door 't getuigenis van den taelkundigen Servius over Vir- gilius ^Eneid. Lib. IV. vs. 12, uitdruklyk wort beveiligt. Voorts vergelykt ook Ovidi- us het huwlyk van ongelyke perfonen by runderen van ongelyke krachten, voor den zelven ploeg gefpannen. Epift. Deianiras ad Hercul. v. 29. Quam male insequales veniant ad aratra juvenci, Tam premitur magno conjuge nupta minor. Non honor eft, f�d onus; lpecies laemra f�rentes. Si qua voles apte nubere, nube pari. En Plautus ftelt in zyn Blyfpel; genaemt Aulularia (1) een huwlyk tuflcheft ongelyke j,i _A&, _i>:perfonen zeer geeftig voor, onder de gelykenis van eeri os en ezel, die te zamen een en f_c. _t, _v', _sl* denzelven ploeg moeten trekken. Niet onheblyk zoude men dit beelt ook boeien kun-(2} Hier. nen doen aen handen en beenen; omdat, zegt Pi�rius(2), het huwlyk den menfchden^Lib- 4»> , voortgang van een vry en ongebonden leven belet. Daerom doet Simo zyncn zoon ^V* V Pamphilus by Terentius (3), nu haeft ftaende te trouwen, aldusfpreken: ^ ", % Prope adeft, quum alieno more vivendum eft mihi; 1. y. i*s Sine nunc meo me vivere interea modo. Dat is : De tyt is naby,' dat il^naer de zinlj/kjpeit van een ander zal moeten leven i laet my toe dat i\^ nu ondertujfchen nog leve naer myn eige zinlyfyeit. De hantboeien bedui- den de beletfelen, veroorzaekt door de beezigheden, die een vader des huisgezins b^ iemmtren, indien hy zyn go et, kinderen en huis, naer behoren wil bezorgen.

			//. Deel M HUW-

-ocr page 45-



	₄<5 H U W L r K.

:H U W L Y K. T~~l&* Ie hier het huwlyk in de geftalfe van een prachrigh gekleet Jonge» jf 4 ling, met een juk om den hals, en boeien aen debeenen[A]j voorts al weder met eenen trouring aen den vinger, maer hier ook met een' quee- appel in de zelve hant. Onder zyne voeten leit een adder. Door het juk [B] en de boeien wort te kennen gegeven, dat het huw- lyk eenlaftighenzeerzwaer pak voor den man is, en hem ook veclezaeken, die hy in zyne vryheit eerlyk mogt ondernemen, behinderti zynde het huwlyk genoegzaem eene verkooping van ons zelvcn, en een verplichting aen eene geduurige wet. Maer evenwel, Nonplus ultra: want nevfens dit is het ook ten hoogften acngenaem en behaeglyk, om verfcheide redenen, maer voornamelyk om door dat middel opvolgers in onze goederen, en erfgenamen, die tot de zelve gerechtigt zyn, te verkrygen, en die met- eenen erfbeurders mogen zyn van den goeden naem, de eer en 't aenzien, dat wy verkregen hebben. Dezen laft voorts nemen wy aen, om eengoet gerucht te behouden, en echter 't vermaek te genieten van de liefde. De ring dan dien dit beek aen den vinger heeft, betekent voortreflykheit en glori[C]. . �' -^:- Wat den queeappel aengaet, dien moften, volgens Solons bevel, de bruiden te Atheneeeten, eerze by de bruidegoms fliepen, zynde dat ooft, wegens zyne vruchtbaerheit [Dj , Venus toegewydt. Men ziet den .'.;�; >\ quee- Vs j .*■!. [AJ En ook om de handen, om de reden in 't laetft van onze voorgaende aenmer- king gemelt. : fBj Zie wederom de zelve aenmerking. -«.CC] Ik zie niet hoe dit hier te pas komt. De uitlegging over 't vorige beeltbe- haegt my beter. j_t>] Plutarchus geeft van dit doen van Solon, in zyne Huwlyxlef��n, kap.a, en in (1) Quieft. zyne Romeinfche Vraegftukken (1), eenandere reden: namentlyk, dat hy hierdoor «$. hadde willen te kennen geven, dat, gelyk dit ooft finakelyk voor de tong is, en een aengenaraen reuk heeft, alzoo ook de eerite famenkomit en bejegening onder de nieu- getrouden

		*

-ocr page 46-



	H U W L Y IC.
	H U W L Y IC.	47
		47

queeappel met die meening ook op veelc gedenkmunt vertoont, als ftrek* kende, gelyk Pi�rius aenwyft, een zinnebeelt van onderlinge liefde: want op eenige plaetfen [E] (en dit beoogt hier die groote Schryver) worp men dit boomgewas, tot een teken van liefde, en met hantkuffingen, de Edel- vrouwen toe, en op de zelve wys wert het dan te rug gegooit. Of laet ons getrouden niet bitter, maerlieflyk envriendelyk moeft zyn. Alciatus heeft 'er dit vers van opgemaekt, Emb. 203. ' : Poma novis tribui debere Cydonia nuptis Dicitur antiquis conftituill� Solon. Grata ori & Stornacho quum fint, ut & halitus illis Sit fuavis, blandus manet 6c ore lepos. Namentlyk in den beginne vooral des huwlyks, moet alle twift enoneenigheitworden vermyt, en aen weer kanten infehiklykheit en toegeventheit gebruikt, en lichte gebre- ken voorbygezien en verdragen. In Bceotien, volgens den zelven Plutarchus ter aen- gehaelde plaetf�, bekranfte men de bruit met een zeker gewas, aspharagonia genoemt, zynde het zelve zeer ruw en ftekelig, dog een boven maeten zoete vrugt voortbrengen- de. Waerdoor hy wil dat te kennen wiert gegeven, dat al wie de eerfte ongemak- lykheit en geemelykheit van zyne bruit verdraegt, naderhant eenzagte en zoete metge- zellinne zyns levens aen haer geniet. Maer al wie, Zcgthy, dat eerfte ongenoegen niet wil ondergaen, die is niet een hair wyzer, dan die zich door den fmaek der onry- pe druiven latende aff�hrikken, de rype overlaet voor anderen. In 't leven vorder van Solon, kap. 32. zegt hy, dat de bruit en bruidegom dien queeappel te zamen moeften eeten, niet de bruit alleen. Maer dat onze Schry ver hier opgeeft, dat de queeappel om zyne vrugtbaerheit is toegewyt geweeft aen Venus, zulks is te naeuw bepaelt, zynde dit niet alleenlyk waer van den queeappel, maer ook van allerlei andereappelenenoofr, voornamentlyk zoete, 't Is ook qualyk, dat hy zegt, dat men op de oude penningen den queeappel ziet: al zoo Pi�rius onbepaeldelyk fpreekt van een appel, of nog ruimer van ooft. Zie hem Hierogl. Lib. LIP', cap. 2. & 14. [E] Hier doolt de Italiaen grof, en heeft Pi�rius niet wel gelezen, of niet wel ver- ftaen. Want die zegt niet, dat op Ibmmige plaetfen de gelieven malkander een quee- appel met hantkuffing toewierpen, en dat is ook inderdaet zoo niet geweeft : maer hy verhaelt alleenlyk (1), dat in de zeer vermaeklyke verbeeldingen van Philoftratus on- . _p..., der andere Cupidootjes, die in groote menigte onder eenen appelboom fpelen, 'er twee y\\ Hkr! zyn, waervan de een den anderen een appel (de Italiaen bepaelt hier wederom qualyk Lib. sa, een queeappel) dien hy eerft kuft, toewerpt: welke deze met opgeheve handen gereetcap.3 Sc4, ftaet om te vangen, en op gelyke wyze met een kus wederom weg te werpen: en dat die verbeelding by Philoftratus een teken is van onderlinge liefde. Maer de appel op zich zei f al leen, betekent niet onderlinge liefde, maer enkelyk liefde: waervan de re- den in 't brede te zien is by Pi�rius, Hierogl. Lib. 'LIF. cap. 2 & 3. Wat voort het werpen der appelen in zaken van minnary belangt, men vint by de oude Schryvers, dat de meisjes die na een plaiziertje jookten, die gene, daer ze dat van hoopten, met een appel gooiden. Zoo by Virgilius, Ecl. 2. v. 64. Malo me Galatea petit, lafciva puella: Et fugit ad falices & fe cupit ante videri. Dat is naer Vondels overzettting: De den'Ie Galate' -worpt my uit appelfiruiken Jldet appelen naer 't hooft, en loopt in wilgen duikm, En wou dat ikze �erfi z,agh, en greep met myne hant. Namentlyk, zy wilden daermede zeggen, dat zy dat geene wederom begeerden, dat door dien appel verftaen wierde: en dat was dat gene , hetw'elke nooit in 't vrouwen- timmer van den Groten Heer der Turken komt zonder hem zelve. In die betekenis is het woort appel by Griekfche en Romeinfche Schryvers zeer dikwils op een verbloem- de wyze gebruikt, gelyk de taelkundige Servius over Virgilius te kennen geeft, Ecl.z. v. fii: Men zie ook Pi�rius ter plaetfe boven gemelt, Alciatus Embl. 190, en Eras-, . ■,., mus Chil. 2. Cent. 4. Ad. yo. Verfta in dien zin den appel daer Acontius Cydippe�^j^'^ mede heeft gewonnen, en de gulde appelen van Hippomenes, daer Atalante zulken(3) Lib, 11. zin in hadde, en die, die Propertius zegt (2), dat hy zyn flapende matres ftilletjeshad EI. ij, in de hant gelegt, en die, die de zelve Dichter verhaelt (3) dat Oen�ne met de eik-^r' >f« ;' i _: M z nimfen,

-ocr page 47-

HUWLYK.

₄8

ons anders zeggen, dat de queeappel hier te pas komt, omdat een man op
vrucht ziet [F], als hy wetlyk tot dat einde komt, 't geen men door mid-
del van 't huwlyk, op een geoorloofde manier verkrygt: wantandersmoet
gy weten, dat de vermenging van man en vrou (jeugdelingen, let 'er op)
niet al te goet is, maer, (ik zal een ftap verder gaen) eene zwaere zonde,
die den menfch van Godt vervreemt, en ook uit Godts ryk bant.

Daer legt een adder onder des beelts voeten j en zulx gefchiedt, om aen
tewyzen,dat men alle quade gedachten, die tot fchade der echtgezellinne*
met wie men in't huwlyk verknocht is, zouden (trekken, met voeten moec
treden [G] j wrakende, en ontwykende den aert van het bovengenoemde
ondier, dat door eene minnetochtige drift, zynen manlyken gadedoot,
gelyk ook gezeit worden zal in de Verbeelding der Ondankbaerheit.

nimfen, de Silenen en Bacchus in de fpelonken van den berg Ida plukte. Te weten,
. Grieken en Latynen noemen de fchamele deelen met een bewimpelde bewoording, van
een tuin, en 't geen in den zei ven groeit, ontleent, mogelykomdevrugtbarevoorttee-
ling te kennen te geven: en daervandaen komen die fpreckwyzen van appelen plukken,
by Virgilius Ecl. 2. v, 51, en anderen: moeskrttiden plukker., by Catullus, Epigr. gf.
en noten plu%en, by Cicero, de Orator e, enz. in plaets van de zoete vruchten vanVe-
nus genieten: gelyk zulks alles zeer gelcerdelyk wort aengewezen door den voortrefly-
ken Lipfius, Antiq. Lett. Lil/, III. fub finem.

f_FJ Hierom liet men by de Romeinen wel uitdruklyk in dehuwlykfchevoorwaer-

(iJPitisci
Lcx. Ant.
Rom. in
Matrimo-
niutn. p

den invloeien eene betuiging, dat zoo een huwlyk aengegaen wierde (1) om kinderen
voort te teelen: en van Auguftus leeft men by Valerius Maximus (z), dat hy het tes-
tament van een zekere Septici, ten behoeve van haren man vernietigde, ja ook wilde,
dat zy zelfs de bruitsgave niet zoude behouden, omdat zy beide,toen ze trouden, zeer

iT^cnOu- oudt geworden, en de jaren van kinderteelen al te boven gekomen zynde, hun huw-
daen 390 lyk niet konde gerekent worden te zyn aengegaen om kinderen te verwekken. Om
of 34v de zelve reden verboden de wetten (3) een huwlyk tuflehen een man van f�ftig en een
(i) . f' vrouw van vyftigh jaren, omdat beide de fexen geacht worden alsdan doorgaens niet
hj'piu'fo meer bequaem te zyn tot de voortteeling, hoewel men nu of dan wel eens een voor-
Loc. LauJ. beek ziet van het tegendeel. En zou het ook hierom geweeft zyn, dat den bruidegom
pag. 170. op het bruiloftsfeeft wierde voorgedift zekere bollen, zynde een aertgewas, bulbi ge-
naemt, miflchien uien, pynnoten, 't fap van raket, en peper; omdat alle deze dingen
krachten byzetten tot hetvenuswerk: volgens 't zeggen van Ovidius Remed. Am.v.ygy.
Daunus, an Libycis bul bus tibi mifTus ab oris,

An veniat Megaris, noxius om nis erit.
Nee minus erucas aptum vitare falaces,
Et quicquid veneri corpora noftra parat.
Zie Alexander ab Alexandro Gen. Dier. Lib. II. cap. 5, met de aentekeningen van Ti-
raquellus, en Pi�'rius Valerianus, Hierogl. Lib. j8, cap. 40, en Apicius Celius, de Ar-
te Coquinaria, Lib. 7. cap. 12.

[G] Men kan den adder dit beek ook in een geheel anderen zin. toevoegen, indien
men hem niet onder den voet des jongelings, maer ter zyden den zei ven legt, en om-
trent den adder een negenoog of prik : (indien maer 't Latynfche woort murma aldus
te recht vertaek wort. Men zie onze aenmerking E over 't vierde beek der Gulzig-
heit, I Deel, bladz. �64) Want men verhaelt dat zich deze twee vermengen, en als
de adder op ftrant komt en een teken geeft met zyn gebies, dat de prik zich dan ter-
ftont uit de zee begeeft op 't Jant, om zich met den adder, die zyn vergift alvorens
aflegt, te verzamen. Dit levert twee goede lefi�n uit: namentlyk, dat men in't huw-
lyk alle bitterheit, quaetaerdigheit en venyn moet afleggen, malkanderen met alle
goetwilligheit en vriendlykheit bejegenende : en ten anderen, dat de vrou aen den
man, al heeft hy ook klyke gebreken, moet gehoorzaem zyn en zich aen hem onder-
werpen, nemende in acht de les, die Paulus, 1 Cor. 7. vs. 3, 4, zoo aen den man als
■aen de vrouw geeft, Zeggende: De man zal aen het wjf de fchuldige goetwilligheit be-
talen s en desgelyl>s ook, het wyf aen den man. Het wyf heeft de macht niet over haer ei-
gen lichaem, maer de man: en desgelyks ook, de man heeft de macht niet over zyn eigen
lichaem, maer het ivyf. Pi�'r. Val. Hierogl. Lib. 29. cap. 24 en zf. Alciat. Emb. 191
cn over hem Claudius. Minos. * " HUW-

-ocr page 48-



			HUf LYX VER EENIGING^ 49

		HUWLYXV�REEM�GIN� EN GOETWILLI GH ElT. E En Vrou met eenen krans, gevlochten van wyngacrt- ranken, om het hooft, en met een' olmtak in de eene hant; met de andere wendt ze het Zeevogeltje Ak�on naer heure borft toe. Elk weet hoe zeer de wyngert den olm, en de olm den wyngert bemint, waervan Ovidius aldus zingt [A] : D' olm mint den wynfiok_} en des wynjtoks min verlaet Den olm ook niet. . Om d�sdanigh eene minzaeme goctwilligheit en vereeniging, wort de olm de man des wynjtoks, en de wynrank weduw genoemt, als ze niet by dert olm rtaet, en 'er op leunt. Zoo zeit Katullus [B], Gelyk een wynftok, die weduw is, en op eenen boomlozen akkerJlaet, zich nooit in de hoogte verheft... En wat Jager laet liy zich dus hooren : Maer zoo de zelve wynrank by haren man den olmboom gevoegt zy. . . . Martiael ook, daer hy in zyn IV". boek van Pudens en Klaudiaes Huwlyk fpreekt, en de vereeniging en goetwi�- ligheit van die twee gelieven wil aenwyzen, flaet dezen toon [C] : En d� �lmboomen worden niet beter by de tedere wynftokken gevoegt. Taflb komt hiermede overeen, fprekende op dezen zinpD]: Ook de boomen beminnen malkander, en men ziet met welke eene genegentheit en menigvuldige omarmin- gen de wynrank zich om haeren man (den olmboom} kringkelt. De efch en II. Deel. N po- rAl Vlmus araat vites, vitis non deferit alm.* [B] De Latynfche verzen hebben wy aengehaelt over het tweede beelt Httl^ aen* merking N. [C~\ Epigr. 13. Nee melius teneris junguntnr vitibus ulmi. j~0] amano ancora Gli arbori: veder puoi, con quanto affetto j Et con quanti iterati abbracciamenti, La vitc s'auviticchia al fuo marito.

-ocr page 49-



		₅o H U W L Y X V E R E EN I G I N G populier zouden in dit opzicht hier ook wel plaets verdienen [E], maer Wy nemen den olm alleen, omdat hy door de po�ten meer dan c�e andere boomen by den wyngert gevoegt wort: die, om haeren gemael den olm- boom geflingert, ons derhalve allerbeft dunkt te dienen tot een zinne- beelt van goetdadigheit en vereeniging [F] des huwlyx. Het [E] Volgens Columella in Zyn XVI. boek: Vitem maxime populus alit, deinde ui- mus , deinde fraxinus. Miffchien ziet ook Horatius op die bomen, als hy in 't alge- meen zegt, Lib. ir. Od, y. Et vitem viduas ducit ad arbores. Dat is: En hy brengt den wynfiok. by bomen, die weduwen zyn , dat is, die alleen ftaen : want al dat eenzaem is, noemen de Latynfche po�ten, en ook andere Schryvers (1) f ij Zieden "^eduw: anders hebben wy gezien, dat de wynftok vrouw, en de andere bomen man Tkefaurus genoemt worden. Aerdigh bedient zich van die vereeniging des wynftoks met den olm van Baf. Vertumnus by Ovidius (2), om Pomona tot het minnen te bewegen: ?^berm Ulmus erat contra Ipaciofa tumentibus uvis: "viJuus^0, '"�* Quarn focia poflquam pariter cum vite probavit, _<2,) Mee. At fi ftaret, ait, ccelebs fine palmite truncus, Lib. XIV. Nil praeter frondes, quare peteretur, haberet. ^v' ^66u Hicc quoqtre qtree jun�fca vitis requiefcit in ulmo, Si non �uipta foret, terras acclinara jaceret. Tu tarnen exemplo non tangens arboris htijus, Concubitnsquc fugis, nee te conjungerecuras. Dat is, meerendeels naer de vertaling van Vondel: Hier tegens overfiont ten olm^ van wyngertbladen - En druiven digt begroeit. Hy, dezen groenen fiam Eens pryzende, zegt, heet ontvonkt van minnevlam, Indien dees o Item met geenwyngert fi�nt behangen, Zou niemant hem dan om de bla�n alleen verlangen s Ooh^lag de wyngert, die op dezen ollem leunt^.., Ter aerde, waer hy niet gepaert en onder/leunt J�et dezen olm: en kan dit voorbeeld u niet raken, En fchuwt gy evet�wel den byflaep, en het -blaeken, En kruiptge nog niet met uw wederga-by een? ■ [JF] Hetzelve kunnen¹ zeer aerdigh doen twee-palm» of dadelbomen, diezichmetde kruin tot malkander ^fbuigen. Van de onderlinge liefde dezer bomen verhalen de Schry> vers zeer zeltzaeme dingen. Sommige onder deze bomen zyn mannelyk, fommige yrouwelyk: nu dragen ze niet, ten zy man en vrouw omtrent malkander itaen: want indien de een te verre van den anderen Wort gezet, blyven ze onvrugtbaer. Daeroni wort 'ei- door de planters doorgaens* zorg gedragen, dat 'er ten-minfte�'geen verder af- ftant tuflehen beiden zy, dan dat hetHof van den manneiyken boom door den wint: gebragtkan worden tot den vr�uwelyken,, dat genoeg is om haer vrugtbaeri te doen zyn. � Maer indien de afftant zoo groot is, dat nochte het ftof, nochte de reuktothaer kan komen, zoo is 'er uitgevonden, dat, als men een tou aen den mannelyken boom vaftbinde en uitftr�kke tot aen d�n vr�uwelyken, en hen alzoo beide als door een huw- lyxbanr'k�ppele, dekragt van den mannelyken^beomeveff als'heimelyk langs het tou kruipende-, d� vrouwelyke boom;, die. eerft" onvrachtbaerwas, fchielykvrugtbaer wort en, draegt. Diophanes,een GriekfehSehryver,, haelt^ uitdeichriftenvan H�^a- tinus aengaende den Landbou aen, dat de vrouwelyke palmboom kan quynen uit be- fperte tot een man , en zulks te kennen geeft met haer wortels te fchieten en kruin te uigen na de plaets daer dezelve ftaet, volhardende geheel geen vrucht te geven, tot datzy den lantman nootzaekt haeren beminden op te zoeken:; dieda'n veele mannelyke bomen met zyne' handengaet aenrakea^ en:tot de verliefde: vryftei' wederkerende, zy- ne handen op haer legt en haer t'elkens omarmt; ook bloemen van demannetjesbomen< , % _Hier# plukt, en de zelve op de kruin legt'van de; vrouw,- endanwoi. ze vrugtbaer; gelyk lib. jo. ' ookPlinius getuigt, Hifi. Nat. Lik XlIIi.cnp. 4. En opdat deze dingen aen niemant cap. 10. ftbelachtig mogen voorkomen", brengtcPi�rius,^)),, uit wiens wy, het bovenverhaelde ge-

-ocr page 50-



EN GOETWILLIGHEIT: $t Het vogeltje Alcion dat ze in de hant heeft, is een weinigh grooter dan een mufch, en byna geheel hemelsblaeu van kleur, alleen eenige witte [G] en purpere vederen hebbende. Het heeft eenen dunnen en langen hals, en zwerft aen den zeeoever [H], klagende en kermende met een beweeg- lyk [I] geluk: daer bouwt het ook zyn neftj en broeit zeven dagen ₃ die, om- getrokken hebben, het getuigenis by van Jovianus Pontan�s, een voortref�yk en ge- loofwaerdig man, die zich zekerlyk zoude gefchaemt hebben een fabel voor waerheit te vertellen, voornamentlyk wegens een zaek gebeurt ten zynen tyde,en die elk kon- de onderzoeken, gelyk de zelve Pi�'rius zeer wel heeft aengemerkt. Deze dan ver- haelt, dat 'er te iirundifium,nu Brundifi geheten, een manneiyke, en te Hydrus, nu Otranto, eenige ftadieri verre vandaer, een vrouwelyke dadelboom, hadden geftaen, blyvende onvrugtbaer, zoo lang zy nog niet zoo hoog opgegroeit waren, dat ze malkander konden zienj maer terftont vruchtbaer geworden, zoo ras als zy tot die hoogte waren gek�men^dat de een den anderen met het gezigt konde bereiken. Md- remaftlatu, vifaque ipfto & pulvere etiam reliquat maritare, zegtPlinius, d^t een man- ?wlyke dadelboom door "t aenwaeien van zynen reukj en door V gezicht zelve, en ook door 't ftof, de vrouwlyke bomen, even als der zelver echtgenoot, bevrucht. Het is dan geen on- aengenaem gezigt,dat men, volgens de aenwyzing van Pi�'rius, vint in de verbeel- dingen van Philoftratus (i): alwaer aen den eenen oever van een rivier een manne�y- r$\ \_co^ ke en aen den anderen een vrouwelyke palmboom geplant ftaet: van welke de man- l-il>-1. nelyke zich na den vrouwelyken boom, welken hy �chter niet bereiken kan, zoo ^cap- ⁹' overbuigt, dat hy over bet water heen leit, en even als een brug maekt, waervah echter de overgang moeilyk en ongemaklyk is, om defcherpheit en ftekelachtig- heit der bladeren. Een recht beelt van 't huwlyk, het welke, al is de onderlin- ge goetwilligheit daerin nog zoo groot, nochtans ook fomtyts zyne ongemak- ken en moeilykheden heeft, die onaengenaem zyn, en't harte quetfen. Die ver-i .beelding van Philoftratus heeft de Ridder Jakob Kats overgenomen, wanneer hy ia 't begin van het tweede boek zyner Zinnebeelden zegt;

		Komt hier gy mannen �n gy wyven, Die, wanneer je zyt gepaert, Dikmael zyt ge-woon te kyven, Dikmael toont uw wrangen aert; Leert hier van de boomgewajfen, Leert hier uit het woefte wout, Leert op uiv gezelfchappaften, Ziet! dat doet het quaftig hout.	■ Lei op deze daclelbom�n, Die met beken afgefneen, Zyn als bruggen op de flromen, Adits zy hellen tegen een. Echte lieden, lieve paren, Zoo gy in den echten ftaet Liefd en eendracht kunt bewaren , Niets dat u te boven gaet.

	[G] Zie Pintianus over Plinius, Hifi. Nat. Lib. X. cap. ^z. en onze aenmerkin- gen over't eerfte beelt der Geruftheit, I.Deel, bladtz. 474, en 47^. alwaer bre- der van dit vogeltje, en de dingen, die men daer van verhaelt, gefproken wort. [H] Varro�feZ,. L. Lib.FI. cap. f. uit Pacuvius : Halcyonis ritu littus pervolgans f�ror. EnApolloniusLib.lv. V. 364.. aldaer bygebragt door Scaliger : K«T« TcOnci U/j, aXKVovtav� ipe^sv/tal. [I] Daerop zinfpeelt Petrus Lotichius Lib. III. Eleg. 7. init. met deze veifeil i Dum fugat exoriens humentes Lucifer unda's, Et tremulo Venctas lurriine fpargit aquas, Halcyonumque fonant mceftis freta mane querelis, Quas dolor ante alias nunc quoque tangit aves, Hic ego, qua pelago Pha�thontius influit amnis, Carmina morte tua pauca, Stibare, canam. En Propertius Lib. III. El. 8. v. p. Halcyonum pofitis fequiefcarit ora querelis, Increpet abfumtum riec fua mater Ityn'. / II. Deel. N 2

-ocr page 51-



		52 HUWLYXVEREENIG�NG omdat ze ftil en zonder onweer zyn, de AJcionifche dagen [K,] genoemt (i) Hifi worden. In dien tyt is de zee geheel effen en bezadigt: zie Piinius (i) en l�T� Izidoor (2). Verfcheide Poe�ten ook, als Ungarus(j3, Rota (4J, Pe- ca_P. 32. trarcha (�), en andere, zinfpelen in hunne gedichten hierop. Zannaza- Lib xil ^rms doet ^net ^m^' g^etyk ^^eze ^zvne woorden uitwyzen [L]: Stoot my ook cap. 7. het neji Meen van eene Mcionj (men zegt dat het de winden ver dry ft en 1! fcena de ^wrede buien der zee fireett) m�jjchien zat 't ook den brant myner borfi dei 4. at- fi�llen. Alcione wyders is naer 't gemeen zeggen, de gemaelin geweeft: ceof^A'" ^van <^en Trachinifchen [M] Koning Ce�x, dien zy zoo hartlyk bemin- (4)Ne!ia de [N], dat, wanneer zy in eenen droom gezien had, hoe hy in een' °" ^Eg!°" gruwzaemen ftorm fchipbreuk had geleden, en gebleven was, zich mede (5) Dei uit groote droefheit in de zee worp. Voorts hebben de Po�ten verzierr, d'^nfore ^^at ^ze ⁿ ^een> ^vog^el > die* haeren naem draegt, veranderde , en naer het cap. 2. doode lichaem van haeren man, dat ze vaft naer het ftrant zagh aenfpoe- len, toevloog-, daer by voegende, dat het jammerlyk klagen, 't geen dit vogeltje zyn geheele leven lang aen den zeekant doet» uit dit ongeval gefproten zy [O]. Met groot oordeel doet Nazo, in het X. boek van zyne Herfcheppinge, deze vrou in eene Alcion verkeeren, dewyl die van natuurc haeren gade zoodanigh eene goetgunftigheit en liefde betoont, dat ze niet voor een wyl, maer altyt by hem Zoekt te blyven, niet uit geilheit of om weelde, maer geperft door vriendelyke toegenegentheit, gelyk de plicht eener vrouwe omtrent haeren man is. Zy neemt ook nooit eenen anderen aen : ja al beneemt hem d'ouderdom de kracht om te vliegen, zoo verlaet ze hem niet, maer draegt hem: gelyk Plutar- chus getuigt [P], daer hy dit volgende van den vogel Alcion ne�rftelt: Als d'ouderdom het mannetje zwak maekt en traeg om te volgen, dan neemt zy (het wyfje) hem op den rug, en draegt en voedt hem> hem noit be- gevende noch alleen latende, maer ter doot toe by hem blyvende. Dit dan dus zynde, [K] Zie ook hiervan 't aengetekende op de 47/. bladtz. van het I. D. \|_L] Ecloga f. v. 70. Contere & Halcyonis nidum mihi (peilere ventos Dicitur, Scfevas pelagi mulcere procellas) Forfitan hic noftros iedabit pectoris �eftus. [M] In onze Voorreden hebben wy den misflagh van Dirk Pieterfz Pers aenge- toont, die van den Koning Ce�x gemaekt had een' blinden Koning: nu moeten wy 'er nogh een andere misftelling by voegen van den Italiaenfchen Schry ver, die hem noemt koning vanlhrac��n^�asv hy had moeten zeggen vanTrachin,zynde het onderfcheidt tuflehen die twe woorden zeer groot. Thraci�n is dat groote lantfehap in het Turk- fche gebiedt, dat nu bekent is onder den naem van Romania: maer Trachin is eene ftadt geweeft in Trachmi�n, eene kleine lantftreek in dat gedeelte van het oude Thef- fali�'n, dat den toenaem droeg van Phtiotis. [N] De Italiaenfche druk haelt ter dezer plaets enige verfen aen uit Ungarus, hierop zinfpeelende, doch die wy onnodigh achten hier in te voegen. [O] Hier flaen wy wederom enige Italiaenfche verfen uit Bernardus Rota over. [P] Defo�ertiaanimalium, cap. 66. uit wien ook het vorige van de liefde van dit wyfje tot haer ega byna van woort tot woort is overgenomen. Voorts kan niet al- leenlyk deze vogel een heelt zyn van des huwelyks goetwillighcit, maer ook de duif, de tortelduif, en de kraei. Want de liefde en trouw tusfehen de duiven (die daerom ook worden verdicht de vogels van Venus te zyn) is zoo groot, dat zich noch de duif ooit

-ocr page 52-



		EN GOETW1LLIGHEIT. 53 zynde, zoo paft het allen echtgenooten de vriendelyke natuur van dit vo- geltje te volgen. Zy behooren, door liefde en goetwilligheit vereent, Hechts eene ziel, gelyk men zeit, in twee lichaemen, en eenen wil te heb- ben ■, herfcheppende zich d'een in den ander, en vrolyk en bly levende, ten vollen vergenoegt met het wederpaer dat elk hunner beide door Godt toegevoegt is. . _s En zeker, daer kan geen grooter geluk tiuTchen twee echtelingen zyn, dan eenigheit en goetwilligheit. De les van Focilides is derhalve waer- digh om in de gemoederen der geenen, die zich door den bant des huwlyx aen malkander verknocht hebben, gedrukt te worden. Dus fpreekt hy : [QJ Bemin uw echtgenoot; want wat is 'er zoeter en beter, dan wanneer een vrou haer en man, en de man zyne vrou tot den ouderdom toe bemint, en 'ergeen gefchil tujfthen hen is? De waerdy zulker goetwillighe/t heeft de oude Ro- meinen bewogen tot het vereeuwigen van veelen, die in den ftaetdes huw- lyx met onderlinge liefde, en zonder twift of gefchil, een langen tyt ge- leeft hebben. . Verfcheide graffchriften dragen hier kennis af5 gelyk dat IL Deel O van ooit vermengt met eenen anderen dan met haeren eigen doffer, nochte de doffer met eene andere dan zyne eige duif. Waerom ook Propertius deze vogelen aen zyne Cyn- thia voorftelt tot een voorbeelt van liefde en trouw. Lib. II. El. 12. v. 25. Atque utinam hazrentes fic nos vincire catena Velles, ut nunquam folveret ullus amor. Exemplo jun�fee tibi fint in amore columbas, Mafculus & totum fcemina conjugium. Een zeer nette fchets van de eendrachtigheit des huwlyx vinden Wy in de duiven by Cyprianus, aengehaelt door �udaen (1), wanneer hy van haer zegtj datz,e in haere jongen te broeden en te voeden, gelyken lafi dragen; in het vliegen zich aeneen y"c^j-{i)Room* kelen; haer leven in getelUgheit toebrengen; door de kftjfe haer es monts de eendracht j^j⁰ i¹" des vredes erkennen, en in alles de wet van eensgezSntheit vervallen. Zie Pi�rius Va- _Q^ lerianus Hierogl. Lib. XX�I. cap. 1, 3 c2" 4, en Wolfgangus Franzius Hifi. Animal. Part. 2. cap. 15. alsook onze aenmerking C over 't eerfte beelt der Eigenbaet, eer ft e Deel, bladz.. 385, en de Verzameling der Zinnebeelden uit Oude en NieuweSchry- vers, achter aen Pi�rius gchegt, Lib. III. tit. Fides conjugalis:* alwaer ik vinde aenge- tekent, dat 'er nogh eenige zilvere penningen voorhanden zyn van Fauftina en van Ju- lia , de gemalin van den Keizer Severus, op welke een vrouw zit op een ftoel, heb- bende in de eene hant een fchepter, en voor haere voeten twee duiven, tot een teken van zuiverheit en kuifcheit: en teffens ook der huwlyx eendracht en onderlinge liefde. Zoo vint men ook by Boifiard P. 6. Antiq. p. 52. twee trekkebekkende duiven op de graftombe van een zekere Claudia Lepidilia, en twee andere op dat van eenen Aulus Poftumius Euariftus, pag. 77. volgens de aenwyzing van Broekhuizen over de aenge- haelde woorden van Propertius. Op de zelve wyze wort ook de Eendracht des huw- lyks op de penningen van Domitia en Fauftina, volgens Oudaen(2j verheelt, enkelyk j¹) ^Locodoor eene duif, of tortelduif: welke insgelyks een zeer bequaem zinnebeek is van de ^auhuwlyx vereeniging, byna om dezelve reden als de duif. Zie Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. XXII. cap. 16 & 17, en vooral de evengenoemde Verzameling uit Oude en N�euwe Schryvers, Lib. II. tit. Conjun�io Fida: voeg 'er by onze aenmerking E, over het tweede beek der Eerbaerheit, IDcel, bladz.. 371. Wat de kraei belangt, van dezelve', gelyk ook nog van eenige andere zinnebeelden van vreedzaeme huwely- ken, zullen wy fpreken in 't laetfte Deel van dit Werk, over 't beelt Hmvlyks Een- dracht. Hoe eindelyk het getal van dertig by fommigen geftelt wort voor een beek des huwlyks, zie by Pi�rius Valerianus, Hierogl. Lib. XXXVII. cap. 36. en hoe dat van twee�ndertig by de Egiptenaeren een beelt van vleefchelyke vermenging tuflchen man en vrouw, by Horus, Hierogl. Lib. I. cap. 32. [Q] Sre'^ys r�V etAoxav rt' yxg yi�vrtgov na) aftiov, ⁴H "otmv oivi�ft ym tyoviy tyh yn^«,@^ a,%%i, KXi* 7T0W y <Ao'%w, (Ay\� ifA��ifvi* <1<J\|%# nlK®"',*

-ocr page 53-



54 H�WLrXVEREENIGING van Junius Primigenius [R], hem door zyne weduw Juniatef eere ge- ftelt, in 't welk gemelt wort, dat ze vyftien jaren en zes raaenden met hem zonder eenigh gefchil geleeft hadde. Aldus getuigt ook zekere Flavia ift een graffchrift [_S] van haeren man Flavius, dat ze met hem vyfenveertigh jaren zonder twift heeft ten einde gebragt. Plinius aen Geminius fchry- vende, flaekt deze woorden [T]: Och; onze Makrinus heeft een' zwaeren flagh ontfangen. Hy heeft zyne httisvrou verloren, die tot een zonderling voor- beeltvan deugt zoude hebben kunhenftrekken, al had ze zelfs in den aelo�den tytgeleeft. Negenendertigh jaren heeft hy met haer, zonder krakkeel en aenftoot _yverfleten. Daer is onlangs [V] nogh een graffchrift by den e�rften wyn- berg, buiten de Latynfchc poort aen de rechte hant, gevonden, waerih de overleden tot den Lezer zegt [ W] verzekert te zyn, dat hy door hem zal benyt worden om drie redenen: De eer ft e omdat hy gezont geweefi was*, zoo lang hy leefde; de tweede omdat hy middelen had bezeten daer hy een welleven op konde leiden; en de derde omdat hy eene vrougehad hadde, die hem zeer be- minde. Zie daer_; hebben de Heidenen de deugt der Huwlyxvereeniging en Goetwilligheit zoo hoog gefchat, dat 'er hunne grafzerken mede pron- ken,

			Desgelyks vint men by den zelveii twee grafichriften met diergelyke getuigeniflch van mannen ontrent hunne vrouwen. DIS. MANIBUS. Lyfia Glaphyra Vixit Annis. xxxnx. Ti. Claudius Fauftus Conjugi optimae & bene De (e merita;, cum qua Vixit ann. xux. menfe i. Diebus xxi m fine ulla Qiierella fecit; Sc fibi. DIS. MAN. S. CALPURNIAE C. L. H�MEAE. M. CALPURNIUS M. L. PARIS. CON. SUAE SANCTISS. CUM QUA V. A. XXV. SINE OFFEN.-F. ET SIBI.
		f_R] Voorkomende by Smeti�s, en aldus luidende: D. M. D. Junio Primigenio Qui vix. ann. xxxv. Junia Pallas fecit Conjugi Kariffimo Et pientif��mo De f� bene merenti. Cum quo vixit annis xv. Menf. vi. Dulciter, fine querella. f SI Insgelyks by Smetius: D. M. T. Flavio. Aug. Jib. Chryf�gono. Lesbiano. Auditor. Tabularior. Ration. Hereditat. CarifT. conjugi Flavia. Nice. conjux. cum quo Vixit. ann. xlv. fine ulla off�nfa


	Alzoo leeft men in een graflchrift van eenen Lucius Silvius Paternus, dat hy met zyn huisvrouw geleeft heeft fine ulla animi kfura, zonder eenig hertzeer: en in dat vanee- nen Julius Marcianus, fine ulla animi l&fione, zonder eenig hertenleet. Maer alle de vorige overtreft dat van Cajus Billienus, den man van Geminia Caunia, qu't vixerunt una annis continuis LH. fine lite molefta , die te famen jz jaren achter malkanderen ge- leeft hebben zonder gefchil of moeilykheit. f_T] Lib. VIII. Ep. �. Gr ave vulnus Macrinus nofler accepit: amifit uxorem fingu- laris exempli, etiamfi olim fuijfet. Vixit cum hac triginta novem annis, fine jurgio, fine ofenfa. \|[VJ Verfta dit van den tyt vanZaratino Kaftellini, den opfteller van dit beek. [W] Q.LOLLIO. GvF. CONDITO. SCIO TE INVIDERE QUI LEGIS TITULUM MEUM. DUM VIXI, VALUI. ET HABUI, BENE QUEI VIVEREM. ET CONJUGEM HABUI MEI AMANTISSIMAM.

-ocr page 54-



		EN GOETWILLIGHEIT. _ss ken, en hunne openbaere fchriften op roemen_} wie zal dan niet toeitacn dat het allen Kriften Echtgenootcn nogh meer betaemt, om zonder ver- fchil, twift en ergernis met malkander het Ie ven te fly ten, en in onderlin- ge omhelzingen van liefde en vriendelyke goetdadigheit te volharden -, heiliglyk en vreedzaem levende in den bant des huwlyx, opdat ze hierna daer boven in Kriftus eeuwigh vereent mogen blyven ?

YDELHEIT. >En zeer prachtigh gefiert Meisje, wiens aengezigf geblankec is; en dragende op 't hooft eene fcho- tel, waerin een hart leit. Ydelheit noemt men in den menfch, .al 't geen niet gerecht is tot een Vaft en volmaekt einde > zynde het einde alleen, naer der Fito^ zoof�n zeggen, een regel van alle onze handelingen: en dewyl het prach- tigh kleeden en blanketten van 't aengezigt gefchiet om anderen luiden te behagen, rriet oogmerk op flechte dingen, di�weinigh om 't lyf hebben, en luttel tytsduureni daerom, z�g ik, mogen de weitfche kleding en 't geblanket aenfchyn met recht tot tekens van ydelheit dienen. 't Is ook ydelheit wanneer men aen elkeen zyn hart en gedachten {"A] ontdekt, want dit is eene zaek, waervan 't einde onzeker is, en die ons zeer ligt fchadelyk zyn kan j kunnende ook zulk doen daerna niet wel te recht gebragt worden. Om dit uit te drukken, is dezen beelde het hart op't hooft geftelt. [A] Zeer wel heeft een zeker Po�et (i) van onzen tyt gezegt: (jj _Gi_sb; Dis gratus, qui non loquitur pugnantia menti: WeiT. Du-' Ert fatuus, qui, quod f�ntit, in ore gerit. icrCarmi^ Dat is: God bemint dengeenen, die niet fpreeki het gene ftrydigis tegen zyngemoet:/ maer ri^o "j"! 't ii een z.ot, die tegen elkeen alles zegt wat hy denkt. ^ aantiffimo anni 1714.

			O 2
			O 2	YVER
				YVER

	i

-ocr page 55-



		GEESTELYKE YVER.
56		GEESTELYKE YVER.
56

	YVER. [GEESTELYKE] OM hier een beelt van te maken fchildert men een' Man, in priefterlyke kleeding, en met een geefTel in de rech- te hant. In de flinke heeft hy eene ontfteke lamp. Deze Yver is een zekere liefde tot den H. Godtsdienft, door welke men zorg draegt, dat de dingen, die tot den zelven behooren, met alle op- rechtheit, vaerdigheit en vlyt mogen uitgevoert worden. Om dit dan aen te wyzen, zyn de twee dingen, die wy dit beelt in de handen geven, zeernoodighj te weten den onkundigen teonderwyzen, 't geen door de lamp [A]_} en de doolingen te ftraffen en te verbeteren, 't welk door den geefTel [B], wort uitgedrukt. Dit heeft Kriftus beide gedaen, dryvende de koopers en verkoopers uit den Tempel te Jeruza- lem, en leerende in den zelven den ganfchen dagh. Waer hy ons dan flaet, daer is niemant die geneeft, en waer hy ons licht, daer is niemant die 't verdonkert. Wy moeten ook bidden, dat onze arbeiten yver in zynen naem gelukkigh mooge eindigen, gelyk wy die in zynen naem aen- gevangen hebben. QA~\| Zie onze aenmerking D over 't derde beelt van 't Geloof, I Deel, bladz..tf$, en A over 't eerfte beelt der Geleertheit, I Deel, bladz,. 430. f_B] Zie onze aenmerking A over 't eerfte beelt der Hervorming, IIDeel, bl. 19.

			INBEELDING.

-ocr page 56-



	INBEELDING.
	INBEELDING.	SI
		SI

INBEELDING [A]. E Ene Vrou met een gewaet aen van verfcheide verwen $ en ruw van hair. Zy heeft wiekjes aen de hooftflapen gelyk Merkurius, en eene kroon �p 't hooft van eenige hel- derbruine beekjes. 'tGezigt keert ze hemelwaert, en ftaet geheel irt gedachten, zulx dat ze in den geeft opgetogen fchynt: voorts houdt ze d' eene hant boven d¹ andere voor de borft. Ariftoteles zegt in zyn III boek van de Ziele, dat de inbeelding eene werklyke beweging van de zinnen zy, dat is, eene kennis van 't geen de andere zinnen, zoo wel de gemeene als de uitwendige gemerkt hebben_;gelyk hy ook in het II van die zelve boeken zeit, dat ze menfehen en an- dere dieren gemeen is. Dit legt Themiftius in zyn III boek der Ziele ook zoo uit, daer hy zeit dat de inbeelding volmaekt en onvolmaekt is [B]. Om dan-dit van ftuk tot ftuk te ontvouwen, en deze beeltenis te verlich- ten, dient geweten, dat het veelverwigh kleet hier te kennen geeft, dat de inbeeldende kracht de verbeeldingen van wat voorwerp haer ook ver- toont wort, door de uitwendige zinnen aenneemt. Enaldusbeduitdande ver- fcheidenheit der kleuren de grooteverfcheidenheitdergezeidevoorwerpen. De kroon van beekjes wyft aen, dat de inbeeldende kracht, gelyk de Geneesheeren zeggen, haere zitplaets in 't eerfte vliesje derharfenenheeft, dat in 't voorhooft is_; alsook dat de gemeene zin of bevatting aen de in^ beeldende kracht verfcheide gedaeritenj oifantasniata(v�rfchynfels), ge- IL Deel. ' P lyk [A] Verfta hier door de inbeelding, niet het verkeert begrip of den valfchen waen, dien men van een zack opvat; maer neem ze voor het zelve als imaginatie of verbeel- ding, of de bevattinge en 't begrip, het welke men van elke zaek maekt, 't zy waer, 't zy valfch; en de wyze waerop men deszelfs denkbeelt aen 't verftant voorftelt en indrukt. Vergelyk voorts dit beelt met dat van 't Overleg of de Overweging. [B] Namentlyk, volmaekt in de volmaekte dieren, �n onvolmaekt in de onvol- maektc.

-ocr page 57-



		₅& INBEELDING. lykzedeF�ozoofennoemen, overlevert: en door deze kracht komt de inbeelding, gelyk ook aen deze kracht, als de alleredelfte, allede andere vermogens onderdanigh zyn. Zy ftaet als verrukt in gedachten, en houdt de handen over malkander [G] alsgezeitis, om te betoonen, dat, al doen de andere vermogens en uitwendige zinnen geene werkingen, deze kracht evenwel werkt. Ja zy werkt dikwyls al flapen wy, waervan men veele voorbeelden heeft, die door Valeriola in het tweede boek Obferv. 4. en door Sextus Empirikus in 't leven van Pyrrho, mitsgaders door veele anderen verhaelt worden. En hoewel Klaudins Galenus eenige reizen had gezegt, dat zulx niet ge- fchieden kon, zoo bekent hy echter, in zyn tweede boek van de Bewe- ging der Mtiskulen, dat hy liet door de ervarentheit had bevonden waer- achtigh te zyn. Dit gefchiet dan, doordien de gezeide kracht de fanta- fmata, die aen de zinnen zyn voorgekomen, terwyl ze waekten, in zich ingedrukt bewaert: en dit gebeurt meeft in menfchen die vol opftygend, fchuimachtigh en heet bloet zyn, en die overvloet van zeer heete geeften hebben, gelyk doorgaens tengere, weekgebakke en kleine perfoonen, en die eene groote fnelheit van geeften, en een heel gramfteurigh gemoet voeren. Hetgezigt, zegt Ariftoteles, in zyn boek van de gemeene Beweging der Dieren, en de inbeelding hebben kracht om dingen te werken: en dienvol- gens heeft de inbeelding haeren oorfprongk uit den zin des gezigts, als den edelft�n der zinnen j maer dewyl het gezigt niet doen kan zonder het licht, zoo hebben de Grieken de inbeelding naer't licht genoemtFantazye, als 't welk van <p�s het Licht, of van ^W"^ Lichten afftamt. Die wyders begeerigh is om de zeldzaeme werkingen der inbeelding te kennen, leze de wonderlyke Hiftori der Geneeskunft [Dj, befchreven door Marcellus Donatus. [C] Zynde een teken van ftil zitten en niet werkzaem te zyn. Zie onze aenmer- king B, over het tweede beelt van 't Gebed, I Deel, bladz. 411. [D] In het tweede boek. Maer in de beichryving van dit beelt is hier verzuimt te verklaren, waerom de Verbeelding vleugeltjes aen 't hooft en ruwe hairen heeft, en waerom de beekjes van haer kroon helder en bruin zyn. De ruwe hairen betekenen de verwarde en menigvuldige gedachten (zie onzen bladwyzer") en de vleugeltjes verbeel- den fnelheit; waerom ook Merkurius, als de Bode der Goden, vleugelen aen 't hooft �n aen de hielen draegt. Zie onze aenmerking D, over 't eerfte beelt der Gedachten, I Deel, bladz- 421, en A over 't eerfte beelt der Gunft, bladz. $6j. Aldus dan zul- len de vleugels en 't ruwe hair beduiden de fnelheit en haeftige werking der verbeel- dende kracht; zoo in 't aennemen derphantafmata of verfchynfelen, als in de zelve te vertoonen aen 't verftant. Van de gezeide kleur der beekjes weet ik niet anders te ma- ken, als dat het mogelyk te zeggen zal zyn, dat de verbeeldingen, gelyk onze fchry- ver gezegt heeft, zoo wel by nacht als by dag werken; wordende de nacht verbeelt door de bruine; de dag, door de heldere kleur. Zoo vindt men ook den dagh en den nacht afgefchetft in dit raedtzel van den Filozoof Cleobulus by Diogenes La�rtius, Lib. I. §. 9a. ETf o 7rt&rr/g. 7Tc��3te §� SvuSixx. ri�v Si %' zxdsia 'H (Atv tevxai tafiv iSiiv. y $' dun /AtAciivoii. **'hd'�LvXTQl Si T iovGOil 5ro�\|)3W3'«a'IV OiltOilTM.*** Dat is : Daer is een Vader en twaelf z«onen: en een iegelyk.van deze heeft dertig doch' ters, die tweeverwig zyn van gedaente, zynde aen de eene zy de blanke, en aen de andere zwart: en offchoon ze onfterfiyk^zyn, zoo fierven &f« nochtans alle. De vader in dit raedtzel is het jaer: de twaelf zonen zyn de twaelf maenden: en de dertig dochters zyn de der- tig etmalen in elke maent :,. en deze worden half blank vertoont om den dag; en half zwart, om den nacht te verbeelden. IN-

-ocr page 58-



			S9 INBLAZING. INSTORTING. Ier moet uit een' helderen hemel Vol ftarren, een vlam* mige �trael nederfchieten, op de borft eens Jongelings, die in 't geel gekleet is, en wiltftaende lokken heeft, daer flangen in gemengt zyn. Laethem met groot opmerken het gezigt ten hemel wenden, en in de rechte hant een bloot zwaert houden met de punt in de aerde: in de flinke hebbe hy een zonnebloem. Door den klaeren en ftarreryken Hemel, uit welken de vlamftrael [A] op de borft van een'jongeling nederfchiet, als gezeit is, verftaet men de goedertierenheit des Almagtigen, die door de inftorting zyner oneindige goetheit den zondaer ontfteekt en verlicht. Kriftus zeit, Luc. XII. 40. Ik ben gekomen om vier op de aerde te werpen, en wat wil ik, indien het air ede mtfieken is ? Zoo bid de H. Kerk ook altyt, dat de Heer haere harten wille ontfteken met het vier zyner Liefde. Hy draegt een geel kleet, 't geen de gefteltheit tot quaet doen [B] uit- beelt, kunnende deze kleur de deugt noit toegepaft worden_; gelyk wy ook, zonder de Godtlyke hulp en inblazing, ons lichtlyk in den afgront aller elenden werpen. , ', De woefte hairlokken met de flangen daerin, beduiden, dat de zondaer, zoo lang hy het eerlyke verlaet, en in zonden verzopen leit, met anders dan quade en fchriklyke gedachten [Cj hebben kan. Die geene eerlykheit by hem heeft, kan de quade gedachten niet ontvlieden, zeit Gregorius [DJ. De degen met de punt in de aerde, geeft te kennen, dat dit een werk vanGodtlykeinftortingzy: want het werk van een' menfch [E] die ten quade genegen is, verdient geenen loon by Godt, ten zy door zyne gena- de j met welke hy alle goede werken ryklyk vergelt, gelyk David zingt, De Heer zal genade en eer geven. Pfalm LXXXIV vers 12. Dat hy met ernft en groote opmerking naer den hemel toe ziet, beek uit, dat men zonder de Godtlyke genade en inftorting, het gemoet en 't verftant niet kan opheffen, dan tot zaeken, die de uitwendige zinnen aen- gaen, en aerdfch zyn. De genade maekt, dat de zonde niet over ons heerfcht, was Auguftinus zeggen [FJ. In de flinke hant houdt hy een zonnebloem, omdat, gelyk zich die ge- duurigh naer de zon keert, de verlichte zondaer, nu van Godts liefdeont- fteken, zich ook met groote genegentheit, en zoo.veel hem mogelyk is, went en draeit naer den grootenen Almogenden Godt. [A] Zie onze aentnerking C, over 't beek Goddelyke Gunft, �Deel, bl. 571, [B] Zie onze aenraerking A, over het tweede beek van't Genoegen, IDeel, blad- zyde 47Z. [C] Zie onzen bladwyzer in Hoofthair en in Slange. [Dl Super Lib. I. Regum. Cogitationes turf es evitare non potefi, qui honefiatcm non habet. Ita Sc fiiper Gene� �axail.^o.Atixilmm divitmm per bonamvitam conciliandum. [E] Door den degen worden dappere daden verftaen, die wy aen onze handen en ar- men'plegen dank te weten. Dat nu de degen hier met de punt wort in den gront ge- ftoken, zal verbeelden, dat, die door goddelyke inftorting is begenadigt, zich niet meer verlaet, veel min beroemt op eige krachten en werken, maer dezelve veel eer geheel verzaekt en verwerpt. [F] Libro de Patientia cap. a. Gratia facit, ut peecamm mbis mn dominemr.

		U

-ocr page 59-



	�o VREEMDE INVALLER FJNTAZVEN.

			INVALLEN. [VREEMDE] FANTAZY�N.

		w		Eder een Jongeling, maer in een veelkleurigh gewaet. Hy heeft eenen hoet op 't hooft, die van verf het kleet

gelyk -is , en daer verfcheide vederboflen op ftaen. In de rechte hant heeft hy eenen blaesbalg, en in de flinke een fpore. Acn capricen of vreemde invallen worden zulken gezegt onderhevigh te zyn, die door Ideen of denkbeelden, verfchillende van de ge woone denk- beelden der andere menfchen, eige werken bedenken en uitvinden; maer wispeltuurigh van 't een op 't ander werk, hoewel 't van 't zelve flachzy, fpringende. En zoo worden by wyze van overeenkomft, de denkbeelden die in de muzyk, fchilder- en andere kunften voorkomen, en van den ge- meenen trant afwyken, capricen, dat is, invallen, genoemt. De jongkheit des beelts geeft de onbeftendigheit [A] te kennen, en de Verfcheidenheit der verwen, de veranderlykheit. De hoet met de pluimaedje [B] als gezeit is, vertoont, dat de verfchei- denheit der ongewoone werken voornaemlyk uit de harfenfcliimmen voortkomt. Door den blaesbalg en de fpore wort aengewezen, dat een jmtafiyke[C] vaerdigh is , om de deugt van een' ander te vleien en te ftrelen [D], of deszelven gebreken als met fporen te ririkkelen. [A] Zie onze aenmerking B over de Geftadigheit, IDeel, bladz.. ^j6. [��] Zie Ccelius Auguftinus Curio Hierogl. Lib. I. cap. 15- & 54. \|X3] Waerom is dat eigen aen den fantaftyken, meer als aen anderen ? 't is ijjy on- bekent. [D~\ Dat zal dan zekerlyk moeten verheelt worden door den blaesbalg. De vinding bchaegt my niet zeer.

					KENNIS

-ocr page 60-



			KENNIS, VERSTANT. <Ji

		KENNIS. V E R S T A N �. lp^�SJ^et onvoeglyk wort de kennis Verbeek in de geftal- llSlll ^tc ^eener Vrouwe, die in 't gout gekleet is, en in glpsS § de rechte hant een Sphara of hemelbol houdt, �SHkra in de flinke een ilang vertoont, en met bloemen bekranft is. De vereeniging, die ons gemoet met de zaek. heeft, die door 't zelve veritaen is, noemt men kennis: en de beeltenis heeft een gouden gewaet aen, omdat de kennis glansryk en helderblinkende zyn wil, niet gemeen, maer edel en verre van de kennis des flechten volx en Jan Allemans, afge- fcheiden j 't geen altemael [A] door de uitmuntende fchoonheit van 't gout ~wort aengewezen. Men z�u ook met een weinigje verandering het beelt kunnen toeftellen van die kehniJTe, die de hetnelfche Spharen beweegtj maer dewyl ons voornaemfte oogmerk hier is, om van de dingen te fpre- ken, die van de werking en 't begrip der menfehen afhangen, zoo zullen wy nu ook alleen handelen van dat beelt, 't geen wy hier met deSphara en flangzien: door welke vertoont wort, dat, om hooge en zwaere dingen teverftaen, hetonsnoodighis, eerft, gelyk de flang, opdeaerde als te kruipen, om aldus een begrip van de beginfelen der aerdfche dingen, t� krygen, die zoo volkomen' niet zyn als de hemelfche [B]_; endaerom heeft IL Veel. " Gl het [A] Gelyk ook een zuivereen onvervalfchte kenniflc, die met geen fchuimvanon- zekerheit gemengt is. Zie deze betekenif�en van 't goud in 't 3. beelt der Edelheit aenm. B. I Deel bladz. 312 en in het tweede der Eeuwigheit aenm. H. Bladz. 376. en het tweede der Geleertheit aenm. A. � Deel bladz. 441. [B] Hierom wil Ccelius Auguftinus Curio (1) j dat die goude keten, die Homerus (1) Hier.' zegt dat door Jupiter uit den hemel nedergehangen is tot op de aerde, en waermede hy ^Lib' ⁿ- alles van 't aerdryk opwaerts kan trekken in den hemel, dog zelfs van daer niet neder-^cap" ^VP gefleept worden door iemand anders wie't ook zy etf hoe fterk daer ook aen worde ge- trokken ; zoude verftaen worden de kennifl�der hemelfche zaken. Want, zegt hy, hoewel de oefFeningen der letteren endcrFilofofie even als een foort van trappen en een keten

-ocr page 61-



		ft KENNIS; VERSTANT het beelt de flang in de flinke hant, terwyl de rechte hant den naergeboot- ften hemelbol ten toon houdt. De bloemkrans op't hooft, wyft aen, in welk deel des lichaems het vermogen geplaetft is [C], daer wy door verftaen_} gelyk ook de bloemen te kennen geven, dat de kennis van natunre een volmaektheit des ge- moets, en om zoo te fpreken, een zaek van eenen goeden reuk is, door welke wy een goeden naem behalen, en ons aengaende, goede gedachten in de gemoederen van anderen verwekken. keten zyn om te komen tot de kennifl� der hemellche dingen, niet te min, indien ie- mant langs die trappen de natuur des Scheppers zelf wil nafpeuren, zoo zal hy door geenerlei fcherpzinnigbeit des verftants, naerftigheit of arbeit daer toe kunnen geraken: want dat zoude zyn God uit den hemel nedertrekken, en onderwerpen aen 't men- fchelyk verftant. Maer indien God zelf aen iemant de kennifl� zyns zelfs geeft, die zal geheel met hem vereenigt worden, en de hemelfche dingen lichtelyk kunnen begrypen. Door wdke Beeldenfpraek wy vermaent worden, dat wy de kennifl� der Goddelyke zaken niet uit de boeken der Philofofen, maer door gebeden en godvruchtigheit, van God zel- ve' moeten trachten te bekomen. Tot hier toe Ccelius: volgens wiens uitlegging der- halven van dezen ketting van Homerus men ook uit den Hemel een ketting zoude kunnen hangen, die voor dit beelt nederquam. [C] Zie onze aenmerking B. over 't derde beelt van 't Geloof I. Deel, bladz. 'q$<. en de aldaer aengewezene plaetfen. ANDERS. E Ene Vrou, die een luit in de rechte, en een gefchreve tafel in de flinke hant heeft. Hierdoor wort aengetoont, dat de kennis ten meeften deele, of door de ervarentheit [A], of door het vlytigh leezen der fchriften, voortkomt gelyk elk ligt kan begrypen, door 't geene airede gezeit is. [A] Die door de luit wort te kennen gegeven, om dat de kunft van 't fpelen op de luit, gelyk ook op alle andere muzykinftrurnenten voornamemlyk wort verkregen door de ondervinding en menigvuldige oeflening. Vjergelyk voorts met dit en'tvoor- gaende beelt ook die van 't Ferftant, beneden onder de letter V.

			KERK.

-ocr page 62-

KERK V O O G D K

K E R K V O O G D Y.

DOor een zeer voortrefFelyk Hieroglififch beek hebben
de Egiptenaers een' Pre/aet of Kerkvoogt te kennen
gegeven: want ze maelden hem met een flaencf uurwerk [A]
in de rechte, en met een zwymende (ectip/eermde) zon 'm de
flinke hant, waerby deze fpreuk : Non nifi cum deficit, Jpe-
Batores habet, dat is, Zy heeftgeene be/chowwers, alsterwy/ze
lert wort.

&2 Hier-

[A] Ik durf wel niet vaftelyk bepalen, dat de vinding van dit beek te onrecht aen
de Egiptenaren wort toegefchreyen, maer ik weet echter niet, dat ik het elders op der-
zelver naem hebbe gevonden: behalven dat de reden zelf my zulks fchynt te wederleg-
gen. Want hoe zouden die oude Egiptifche priefters, die uitvinders waren der beel-
denfpraek, een flaend uurwerk daer in hebben kunnen gebruiken, daer dit nuttige kunft-
werk van veel later uitvindinge, en deszelfs gebruik hen geheel onbekent is geweeft,
gelyk ook mogelyk aen de oude Grieken en Romeinen zelfs: altoos ik weet niet, dat
my by iemant van derzelver fchryvers gewach van zoo een uurwerk ooit is voorge-
komen: gelyk ik ook met Polydorus Virgilius (i) geheel onkundig ben, wien de
lof van deeze voortreffelyke uitvinding toekomt. Voorts hebben ^e Egiptenaren,
myns wetens, geen andere uurwerken gehad, dan waterlopers, uitgevonden van eenen
Ctefibius, een Heelmeefter te Alexandrie, die ook de eerfte vinder is geweeft der water-
orgels. Deze waterlopers (a), zich door eennaeu pypje ontlaftende, toonden de twaelf
uuren van den dag, getekent op het glas, aen, door middel van een kurk, op het wa-
ter in dat glas dryvende, en te gelyk met het zelve zakkende, en met de punt van
een houtje, door die kurk geftoken, wyzende tegen de uuren op het glas ftaende.
Behalven de waterlopers hebben de Grieken en Romeinen ook gebruikt zonnewyzers,
waer van de uitvinder door Plinius (3), wort geftelt te zyn geweeft Anaximenesvan
Mileten, of deszelfs meefter Anaximander, volgens Diogenes La�rtius (4). Doch by
de Romeinen heeft men die zoo laet beginnen te kennen, dat men 'er te Romen geen
gezien heeft volgens 't getuigenifl� van Varro by den zeken Plinius (5), voor dat
die ftad al 477 jaren was gebouwt geweeft; gelyk'er ook &<$$ jaren na deszelfs ftich-
ting waren verloopen, eer dat de waterloper aldaer bekent wierdt, wederom volgens

(1) De Inr.
Rer. Lib.
llcap j.
& Lib III.
cap. iX.
(x)Pitifci
Lex. Ant.
in Clepjy-
dra,x> 467
adde Ho-
rum Apol.
Lib.l.Hi-
rogl. 1 j &
Pier. Val.
Hier. Lib.

VI. c 4.
(j)Plm.
Hift. Nat.
L.ILc. 7*
(4) Lib. II.
f. 1.
(?) Hift.
Nat. Lib.

VII. c. 60.

[6) L. L.

(7) De Die
Nat. c. ij.
(3) L. L.

den zelven Plinius (6).

Voeg hier by, dat Cenforinus (7) en Plinius (8) beide gerai

ge",

-ocr page 63-



		K E R KV O O G D tl Hierdoor gaven ze te verftaen, dat, gelyk de zon, fchoonzyzeerklaer fchynt, echter van niemant aendachtigh befchouwt wort, maer alleen als ze zwymt (edipjeert); dat, zeg ik, aldus ook eenPrelaet, hoedeugtzaem hy ook magh wezen, weinigh navolgers en aenfchouwers heeftj maer als hy, by manier van fpreken, eclipfeert, dat is, door eenigh gebrek of zon- de wort verduiftert, aenftonts alle oogen m�t verwondering en ergernis op hem geflagen zyn, alsof 'er een zwymende zon te zien waer, of een wonder van de werelt. Het uurwerk, in's beeks rechte hant, geeft te kennen, 't geendaetlvk volgen zal. Wy zullen flechts vooraf zeggen, dat de Seventigh Ov�r- zetters miflchien op dit Hieroglififch beek gezien hebben, in deze plaets van Jezaias, kap. LIL v. 7. Hoe lieflyk zyn op de bergende voeten desgeenen, die het goede boodtfchapt! alwaer zy vertaelt hebben, gelyk de uur of het uur* werk [B] op de bergen: drukkende dit met eenen uit, dat de Prelaten, om zoo te fpreken, uurwerken der werelt zyn, die de menij�hen tot eenemaet van alle beweegingen dienen. Maer hiertoe is 't nodig% dat zy zelve in hun doen en laten gefchikt, manierlyk en oprecht zyn, en aldus hunn' plicht wel betrachten : want gelyk het dikwyls gebeurt, dat 'er in eene ftadt veele klokken zyn, die wel alle dagen flaen, maer op welke niemant let, of ze juift wel of qualyk flaen, of in iet anders haperen ■, zoo is het echter ook wa�r, dat wanneer een verheven uurwerk misftek is, en op een verkeert uur wyft, of vier in plaets van twee flaet, dat, zeg ik, de menfehen terftont daerop zien en over morren ^ befchuldigende den mee- fter, wiens zorge het zelve aenbetrouwt is, van achteloosheit, omdat de- ze hapering verwarring maekt in alle handelingen. De rede hiervan is dat dusdanigh een uurwerk de gemeene uurwerken niet gelyk is₃ maer bo- ven gen, dat men te Romen over de driehondert jaren tang geen uuren heeft gekent, en in de wetten der twaelf tafelen nog niet anders heefc weten te fpreken als van den'op- en ondergang der zon. Zoo derhalven de Egiptenaren door ecnig uurwerk den plicht van een Priefter hebben willen verbeelden, zoo zullen zy 't zelve waerfchynlyk ordaen hebben door den voornoemden waterlopen Echter houde ik dit beek te meer verdacht als gene vinding der Egiptenaren, omdat die niet gewoon waren eenige zinfpreuk te voegen by hunne beeldenfpraek, gelyk onze Schryver hier doet op derzel ver rekening: dog zy vergenoegden zich met de gedaentens der zaken alleenlyk ter neder te ftellen, zonder eenige woorden. [B] Het woort me» [hoora] hier by de Seventig gebruikt, betekent nooit een uur- werk, maer wel een uur, of ook tyd. Maer het is zeer waerfchynlyk, dat deleezino- der Grieken hier bedorven is, en dat 'er voor »?<* [hoora] moetftaen «V^r<" [hooraioil dat met alleen tydig,* maer ook lieflyk^ fchoon, betekent- gelyk ook u>e* [hoora] zelf fomtyts fchoonheit of bevalligheit te zeggen is: zoo dat 'er by de Seventig mofelyk o-e- lezen moet worden , [geljkook Vitnnga wil: «V vgim in) ri�v �f(w 01 �rffos (Voor cJ? Tt�lis) ivxyyihtfyiAivx duuqy «fwr, «V iutiyyiAi��/Asv@ dyaS-d,* &_c> 'Dat is danbv- na als onze Nederlandfche Taclsmannen, hte lieflyk zyn op de bergen de voeten des oJe- nen, die de blyde tyding doet hoor en van vrede! boe [lieflyk] die de blyde tyding brenrt vmgoede dingen! enz. De Grieldche woorden zyn nu genoegzaemde zelve, als die van den Apoftel Paulus, Rom. X. 15-. daer hy deze plaets van Jefaias aldus aenhaelt al- leenlyk met eenweinigjeverkorting: w ugetiot 01 n�Stc t�v iv#,yyiKi�opi_vl�v ittfm, tu_vivafyyMgopimv rd, wyetSr». Indien nochtans iemand aen de oude leezing der Seventig wil blyven hangen, zoo zal hy de woorden aldus moeten famenkoppelen met dekatfte van 't vorige vers: \_Ziet hier] ben �,(of',ik^kgme)gelyk.de* uur op de bergen, geMde voeten des geenen, die de blyde tyding doet hooren van vrede , die de blyde tydim brengt van goede dingen, enz. Maer ik zie niet, in wat opzigt hier kan gezinipeelt worden op een uur, of al was 't ook op een uurwerk: zoo dat de voornoemde Vitrine niet t' onregt zegt, dat'er geen goede zin in die leezing is.

-ocr page 64-



		K E R K V O O GD Y. ^ ven hen tot een' regelen maet der bexveginge ftrefct....En gelyk de tyt een maet der bewegtnge is [C] zoo zyn ook de Kerkvoogdef (PretteZ) 2 uurwerken der werelt, gelyk gezeit is, geftelt op de bfrgen van _Wae4g- heit en heerlykheit opdat ze van een ieder zouden kunnen gezien en � hoprtwordenj gelyk ze dan ook zorgvuldigh hebben toe te zien mi dat 2p .wel wyzen en wel flaen, dat is^zich rroulyk en v ooTgeSent hun beroep, en een regel en voorbeelt van anderen verftrekkenwfnt ie- ders oogen zien op hen. Klaudiaen, van een' vorft fpreSe. M� een PrelaeUs, laet zich aldus hooren [E]: Dit zaltk ^S® « en dat uwe daden openbaer zyn voor de oogen van alle volken. [C] Gelyk de Logici of Meefters der Bewyskunde, fpreken. i^DJ ,^A1 ^wf ^als ^een ^wacJ^ter ^des/^olks (zegt Gregorius) geftelt wort, die moet zvn gt� leven lang op eene hoogte ftaen, opdat hy nuttigi_y^bdoor zynevoomShi Sfrpm,p^hfpenlamjomtHr debet in alto flareper vitam, utprodefe3&2� dmtamOm dezen plicht den Leeraren te binnen te brengen, willen L^rniLn ^?_dacrnen in die: oude wyze tvden, den weerhaen, die nu dien? �� de winden aentfw_nzoude op de torens der fcerken geftelt hebben, om namentlyk den KerkendSn te ftrekken tot een vermaning, dat ze de wakkerheit en fommige andere eigeSppen van dien vogel, die Franzius (i) m zyne Hiftorie der Dieren merftigoptehenSff ;n p , moeften navolgen. Deze zelfde plicht, gelyk ook de wacht en S^^teenpS_er 4 � moet hebben voor de heiligdommen en goduelykc zaken, gaven de EgipSbS Z$�'■■■%* kennen door een leeuwskop te ftellen voor de deuren van hunne tempels-omdat dit L^r) ^L'^h' ^Ld,er gelyk het met toegeflotene oogen waekt, alzo ook met opene oogenflaepT MerSV' zie Horus Apollo () met deszelfs Uitleggers, en Pi�rius Valerianus (f), die ditirf?&L?4 breede verhandelt. Alciatus heeft van beide, den haen en den leeuw, �p en voorde kerken, dit volgende zinnebeelt gemaekt, Embl. 15.* ^F Inftantis quod figna canens det gallus Eoi, Et revocet famulas ad nova penfa manus. i Turribus in facris effingitur aerea pelvis, Ad fuperos mentem quod revocet vigilem. Eft leo, fed cuftos oculis quia dormit apertis, Templorum idcirco ponitur ante fores. [E] De IV. Confulatu Honorii, v. 270. Hoc te prazterea crebro Sermone monebo, �t te totius medio telluris in orbe Vivere cognofcas, cun&is tua gentibus efl� Fa�ta palam; nee pofl� dari regalibus ufquam Secretum vitiis. Zoo zegt ook Julius Gefar by Salluftius (4): gui magno imperi� prtditi in exceltc &L tem agunt eorumfaEla cunEli _mortl_ei �avere.* l5at is f die L eengroot �St/j� &^_tIhun leven m een-hogen fiaet doorbrengen, derzeher daden -veten alle menfihen}Melr § i'- ^$diergelyke fpreuken, uit de befte oude Schryvers verzamelt, .zje bv KasparBarthinT� Gottheb Cortius over deze aengehaelde plaetfen van Claudianus en 'Salluftius die W metluft uit tefchryven: alleenlyk zullen wy uit den laetften bybrengen hetzeeeen vanEhzabeth, Koningin van Engeland, by Cambden op 't ia�n <S6 MiS�S* zeide zy,. «� even als de un, waerin men zelf't allerkleinfte vlokje ziet, S - men er ook^ van datn zy. f » "^ov ^verrc

			UV^' & ..;.;��... KETw

-ocr page 65-



			66 K E T T E R Y.

		K E T TE R Y.' E?En Wyf dat out en uitgeteert is, mitsgaders vreeslyk j van gelaet. Zy blaeft een rookige vlam ten monde uit» en heeft verwarde en overendtftaende hairen. Heur borft en de reft van 't lichaem is ten na�ften by bloot. De mam-- men hangen verflenft en flap ne�rwaert, en ze heeft inde flinke hant een halfgefloten boek, daer flangen uit fchynen te kruipen. Met de rechte hant ftroit ze verfcheide foorten, van die ondieren. De kettery is eene dooling in 't verftant, aen welke de wil hartnekkigh hangt, tegens 't geene men volgens de H. Schrift verplicht is tegelooven. Zy wort out vertoont ., om den uiterften trap der oude en ingewortelde verkeertheit des ketters uit te drukken.. Ganfch mager van lyf, en fchriklyk van aenzien is ze, om daerdoor uit te beelden, dat de kettery van alle fchoonheit [A], alsook van het klaer- fchynende licht des Geloofs en der Kriftelyke Waerheit, berooft is, en den menfeh in lelykheit den duivel doet overtreffen. Zy fpuwt een dampige vlam uit den mont, om niet alleen haere godt- looze gevoelens, maer ook de booze gemoetsdrift, die haer aenzet, om alles wat haer tegen is, te vernielen, hierdoor aen te duiden. De overendtftaende en verwarde hairen [B] , betekenen de fchuldige gedachten, die altyt-tot haere verdediging vaerdigh zyn. Het byna naekte lichaem beduit, dat ze ontbloot �n beroit is van alle deugden. -_:., ■,--:� De leege en hangende borften geven de fchaersheit der kracht te kennen,, I zonder welke men de werken niet doen kan, die het eeuwige leven waer- I digh zyn. Het [_A~] Zie onze aenmerking B en C, over de Schilderkunft. PB} Zie het beek der Demping van quade Gedachten, aenm.C, I.Deel_t bladz,.�p.$. Voorts vind ik niets in dit beek, of het is van zelfs klaer en duidelyk.

-ocr page 66-



		IC ID N, G T2 6f

Het halfgefloten boek^ en de; ffengen,.daeruit kruipende, verbeelden de valfche leering�ny alsmede de fchadelyke en fchriklyke kettergev�e- lens, die boozerzyn dan venynigeflangen. Het ftroien der ikngeawyitde uitwerkingen van het zaeien der valfche gevoelens aen, ,

	K L A.: G T\ OM hier een beelt van te maken fchild�rt meneene Vrou in zwart gewaet, en laet ze met de rechte hant heur hoofthair uittrekken. Men bekranft haer met Apium j dat is, eppe of jofFroumerk, en geeft haer in de flinke hant eenen booneftruik met bladers en vruchten. Ter zyde des beelts ftelt men een zwaluw. Het zwarte klect [A] is doorgaens een teken van rou en klagte_} 't welk het trekken aen het hair [B], en de krans vanjpum [C] ook beduiden. ' De ftruik van boonen wort dit beelt, in naervolging van de meening der oude Latynen, ter hant gefteltj want die hielden den zelven voor ee- ne plant van klagte en treurigheit. Maer wat mislyker gedachten moet Pythagoras wel van de boonen gehadt hebben, toen hy, door de vyanden befprongen wordende, zich ontzagh te vluchten door een velt, dat vol van die vruchten ftont, en dicht by hem lagh^ ja hem mogelyk eene veili- ge fchuilplaets zoude hebben gegeven. Neen, hy wilde niet; zeggende de doot liever te ondergacn, dan dit te doen₅ want hy vreesde de zielen R 2 . ■ der tJA] Zie onze aenmerking A over ?c eerfte beek der Elende, IDeel, bladz.. 394. en C en D over het tweede der Droef heit, IDeel, bladz.. 283. [B] Ook voor een teken van rouw geftelt by de oude Heidenen. Zie Ovidius Met. Lib. II, v\ 35-0. Andere gewoontens en gebaertens in rouwe en klacht gebruike- lyk, hebben wy aengewezen over het tweede beelt der Droefheit, IDeel, bladz.zSi. aenm. A. Voeg hier by de Aentekening van Pitif�us over Suetonius, Ang. cap.z%. §. 4. n. 16 6c 17. [C] Hier van hebben wy in 't brede, gehandek over 't eerfte beelt der Droefheit aenm. 4' A Deel. bladz, 278 en Z79.

-ocr page 67-



		68 k l a gir:. derafgeftorverien, die hy zotlykwaende [DJ onder dit gewas te ruften, door zyn bykomen onruft aen te brengen. Een fchopne rede! De zwaluw is een zinnebeelt van de klagt, omdat haer zang zeer treu- righ valt: gelyk ook de po�ten verzieren, dat Prognein eene zwaluw ver- andert is, fchreiende over het verlies van haeren zoon Itys, door haer zelf omgebragt [E], . � �.�■ ;�.,...: uv,->^ f_D] Van de boonen hebben wy ook wydlopig gefproken over dat zelve beek en in die zelve aenmerking bladz. 279 en 380. By de fchryvers aldaer aengehaelt, voeg nu ook nog A. Gellius Noct. Attic. Lib. IV. cap 11. Gyraldus Symbol. Pythag. Interpr. col. 649. en Salmafius ad Solin. p. 873. G. Maer dat.hier met Pythagoras gcfpot wort, als of hy zoo zot was geweeft, als hier vermeit ftaet, zulks is onverdient, en gefpro- , ten uit onkunde van zaken. Want hoewel Diogenes La�'rtius het omkomen van Py- thagoras alzoo befchryft, als hier verhaelt wort, nochtans is het een loutere fabel, ten 2y iemant konde geloven, dat zoo een groot en wysFilofbof, als Pythagoras waerlyls geweeft is, zulke buitenfporige uitzinnigheden heeft kunnen begaen. Uat het een fa- bel is, mach men des te eerder vaftftellen, omdat Diogenes Lacrtius ook andere om- ftandigheden van zynen doodt bybrengt, die veel aennemelyker zyn: en La��tiusver- telt niet zoo zeer het bovengemelde als hetzelve vaftffellende, als hy wel opgeeft de v�r- fcheidene berichten en geruchten van de doodt van dien Filozoof, die hy echter noch niet alle heeft opgetek; gelyk te zien is in de aentekeningen der Geleerden over La�ftius, Lib. VIII. §. 39 & 40. en Salmafius in Solinum, pag. �93. a. A. Het gerucht, of liever verdichtfel, van zyn omkomen by den booneh-akker, fchynt ontftaen te zyn en geloof te hebben gevonden, omdat het bekent was, dat hy zich zoo afkeerig toonde van boonen, (hoewel hy 't niet inderdaet was, en de zelve dikwyls en gaern gegeten heeft, gelyk ook jonge bokjes en biggetjes, als te zien is by Gellius NoSl. Attic. Lib. IV. cap. 11. hoewel hy 't eeten van vleefch wort-gezegt ook te hebben verboden) (1) Tertul. en zyne leerlingen ook verbood door de zelve heen tegaen (1), en leerde, dat men zich de Anima, _van \ _et_en _van boonen moeft onthouden, zo om reden hier gemelt,* als om verfcheidean- cap. 31. dere, by de Schryvers, die wy zo hier, als te voren over 't eerfte beek der Droef heit hebben aengehaelt, te vinden. Maer men moet weten, dat het de gewoonte van Pythago- ras was, zyne leeringen ondej bedekte en duiftere zinfpreuken te verbergen, gelyk wy reets lx) Over 't elders (a) hebben gemelt: gelyk hy dan ook, wanneer hy leerde, dat men zich van boo» eerfte beelc nen moeft onthouden, heeft te kennen gegeven, of dat men zich niet moeft bemoeien der Ge- met de behandeling 2er Regeering, gelyk Plutarchus wil, omdat men inde verkiezing zomheit, c3_er overigheitouttyds ftemdemet boonen, (gelykriog in fbmmige plaeti�n van ons va- Ydm'i ' derlant de boonen in dat werk te pas komen; of dat men zich moeft onthouden van de U. 497. Venusluften: 't zy omdat de boonen daertoe aenprikkelen, dat de evengenoemde Plutar- chus meent, 'tzy omdat hetGriekfche woort xv'ajwor te gelyk een boon, en een gedeelte van de mannelyke fchamelleden, namentlyk een bal betekent gelyk Gellius zegt: behalven nog veele andere uitleggingen van deze zinfprenk, in de bygehaelde fchryvers te vinw (1) Ad La-den : van welke uitleggingen wy echter lichtelyk kunnen geloven met Menagius (3), ere. Lib. dat 'er mogelyk niet eene goed is, en de ware geheel verborgen, zynde de menigvul- Viil. §■ J4dige verklaringe zelfs een genoegzaem bewys, dat men de rechte niet weet: die trou- wens Pythagoras ook zelfs niet gewilt heeft dat van iemant zoude geweten worden; dan van die gene, die in de geheimeniflen van zyne Filof�fie waren ingeWydt: waerom ook eene zekere Timycha, een vrouw van de Pythagorifche f��te, wanneer Dionyfius haer wilde dwingen die verborgentheit te openbaren, zich zelve, opdat zy niet mochte klappen, de tong heeft afgebeten en den tiran in't gezicht gefpuwt, na't verhael vanjam- blichus en Olympiodorus. Deze leere ondertuflehen van't niet eeten der boonen, fchynt Pythagoras te hebben overgenomen van de Egiptifche priefters, die hunne verborgent- hcden ook in diergelyke dingen hadden: en gelyk het de gemene Egiptenaren nietge- oorloft was boonen te eeten, zo ftont het den Priefteren niet vry zelfs die te zien. Men lecze Herodotus, Lib. 2. cap. 37. pag. 102, en Tiraquellus over Alexander ab Alexan* dro Gen. Dier. Lib. VI. cap. 12. [E] De fabel is bekent zelf uit Ovidiusin het zesde Boek zyner Herfcheppingen. Andere verfchillen in 't verhael van deze fabel met Ovidius, en zeggen dat Progne ,niet is verandert in een zwaluw, maer in een' nachtegael; dog dat haer zufter Philomela herfchept is in een zwaluw en gedurig al klagende zingt Tnft�s y-t 4@iol!�to, dat is, Tevens heeft my gefchonden: Zie Pi�rius Vajenanus Hierogl. Lib. XXII. cap 30. Fer- nabius Qvid� Met. Lib. VI -v. 45" 1. en den blad vyzer van Erythreus over Virgiliui in PhilomeU, en eindelyk Th. Munkerus over de 45* fabel yanHyginus. KLAGT

-ocr page 68-



		K L A G T. 49 ] a �f: D.^:"^r:;E. R S. I - lIJEne Vrou, in duifter taneit gekleet, omdat de ouden op ■p hunne begraefnilTen, of in andere gevallen van tegen^ fpoet, gewaden van deze kleur [A] gebruikten. Voorts heeft ze een eenzaeme mufch [B] op>t hooft, als zynd� dat een vogeltje, wiens zang zwaera�oedigh en droef luidt. [A~]* Tndien hydoor donker taneit een andere kleui' verftaet, als de zwarte zelf, ge* lyk hy fchynt te doen, zoo is my de zaek onbekent, en ik vordere bewys daer van. DeLatynen gebruiken wel verfcheide woorden om de kleur der rouldederen uit te drukken, gelyk als veftis atra, nigra pulla enz. maer dat is altemael zwart te zeggen. Mogelyk heeft de Italiaen gemeent, dat daer eenigh onderfcheit tuffchen was: maer t� vergeeffch. De po�ten hebben mifichien ook wel veftis furva gezegt, zoo de leezing van Nic. Heinfius en Broukhuizen goed is by Propertius, Lib. IV. El.\j. v. 27, en dat zoude wel zoo wat na donker taneit gelyken,alzoo furvus eigcnriyk de kleur der duifternifl� en des nachts betekent, waerom de po�ten dit woord doorgans gebruiken, als ze van de onderaerdfche geweften en derzelver zaken fpreken. Zie den voornoem- den Heinfius over. Ovidius, Met. Lib. III. v. 475, en Broukhuizen over Propertius, Lib. IV. El. 7. v. 3. Maer dat is^ook genoegzaem niet anders als zwart. Zie Gellius, NoR. Anic. Lib. I. cap. 18. [�] Zie onze aenm. C over de Eenzaemheit, I Deel, bladz. 317, KLAGT x ot G O D T. l *; � ■* *.'■-."■: ■ .■'■"■...;■ ... v** E Ene in 't wit gekleede Vrou , die haer gezigt, 't geen'er droevigh en befchreit uitziet, ten hemel wendt, en de rechte hant voor de borft houdt, zynde de flinke van eenige venynige en doodelyke ondieren, als (langen, enz. gebeten. Dat het gezigt droevigh [A] ftaet, drukt uit, hoedanigh de benaeut- heit der klagte zy_; en het wenden der fchreiende oogen naer den hemel toe, wyft aen, dat ze haere klagt tot Godt ftiert, die in den hemel woont EB]- De flinke hant met de Aangebeten aen de zelve, vertoont, dat de klagt uit oorzaek van befchadiging en gelede lafteringen gefchiet,die beide door de flangen [C] verftaen worden. Het witte kleet [D], en de rechte hant voor de borft, verbeeldende onnozelheit en oprechtheit, door welke de klagt haere kracht heeft. " [A] Zie onze aenmerking C, over het tweede beek der Droef heit, I Deel, bladz. 282. [_B] Zie onze aenmerking B, over het tweede beek des Gebeds, I Deel, bladz.^�o, en D over 't derde, bladz. 413. [C] Zie onze aenmerking B, over 't eerfte beek der Droef heit, IDeel, bladz.z�i, en C en D over het tweede beek der Achterklap, / Deel, bladz. 24. [D] Zie onze aenmerking A, over het tweede beek van 'cGebed, IDeel, �/. 410.

			IL Heel ' S KOORTS.

-ocr page 69-



			KOORTS.

		K O O R r S. IN de geftalte eener jeugdige Vrou., die mager en uitgeteert van gelaet, en zwart van hair is, verbeeltmen de koorts. ■ Men laet haer den mont openhouden, uit welken een damp van geeften, inplaets van den adem, voortkomt. Zy wort van een viervlam omringt, en heeft een kleetaen van vierderhande verwen, op deze wys: van 't begin van den hals af tot den middel toe laet men het geel of cytroenkkudgh yvan den middel af tot den navel toe, witj en al 't overige van 't kleet;, root wezen. Den zoom of boort echter van het zelve maelt men zwart. De beeltenis heeft een Maen op 't hooft, en voor haere voeten leit een leeu, in een' zwaermoedi- gen en kranken ftaet. De eene hant houdt ze voor de borft, aen de zyde van 't hart, en met de andere eene yzere boei of keten* JUetfte�yk hangt nevens haer eene letterrol, met deze woorden daerin : mbm-bra- cuiwcta* fatiscunt , dat is, alle myne leden zyn magt�ms. De Febris of Koorts wort in 't Griekfch n�f [A] genoemt, 't geen -vier betekent, en de Latynen nemen't woort Febris van Feroor^��], dat is, hetft, ofwel een groote opwelling en overvloet van hef te. Galenus zeit 'er dit van [C~\-, De oor/pronk der koortje is eene 'verandering der natmtrly- kehette. in een vierige brcmdigheit, dat is_s in een te grooten overvloet van hette en droogte^ en dat gefchiet door vyf oorzaeken [D]. De eerfte hier- van is eene al te overtollige en te geweldige beweging [E] : De tweede een f_A] Of liever tw^^s-, dat van 1% aflcdraftig is. Echter als Hippocrates fpreekt van een zeer hevige koorts, dan gebruikt hy dikwyls den naem van �? zelve: als 7r% aypov, "&c. Zoo heeft ze ook in 'tHebreeuwlch en andere Oofterfche talen haere be- naming ontfangen .van woorden die hitte of brant betekenen. [B] Hoewet f�mmigen febris hebben willen afbrengen van ferus, dat is, wreed. Dog de hier bygehaelde afleiding is ongetwyffelt de befte. Men zie hetEtymologicum van Voffius in Febris, pag. 2,08. f_C] Comment. I. in Lib. de Rat. F�i�. in Morb. Acut. n Si tS 7rvgtrS yintn, «� r§o%v ■hijs iiACpvrS St^/Actc-lots w rb irvgwtef ifiv.* [iy] Volgens den zelven Galenus, de Diff�rentiis Febrittm, Lib. I. c<p.* 3. fEl Het zy van 't lighaem, het zy van 't gemoet, waeronder de voornaemfte is de gramfchap. - "

-ocr page 70-



		ICc OV O R> T S, ft eern verrotting of bederving der vochtigheden : Decderd�oorzaekis het bykomen vannogh een andere hitte [F]^:: ' De vierde, het inhouden [G] dor; �eete dampen, die behoorden uit te waeflemen-: De vyfde en lefte oorzaek is de ondermenging van eenige zelf�andigheit, het zy voedfel of mejdepyn. Wyders is de koorts van driederlei�naerti naer de drie zelf- itandigheden van 's menfchen lichaem, De eerfte is de Efhemera of een- daegfche[H] koorts, die uit de geeften onzes lichaems haren oorfprongk neemt De tweede is de 'Putri�a<_i rottige of bedorv�, en komt voort uit de vochtigheden, die meeftV verrot of bedorven zyn. Het derde flach vaa koorts h.\e$.Hec~tka > uitteerende, of uitdroogeede, fprukende uit de vlees- de en. vafte lichaemsdeelen, gelyk Galenus dit in veeleplaetfen uitlek. Laet ons nu de beeltenis eens wat nader gaen befchouwen. Zy woiit jeugdigh vertoont, omdat de jeugt veel meer dan een andere oudde, dekoorts onderworpen is, als hebbende meer hette by zichj wel- ke«hette_y om de bovenverhaelde redenen, dikwyls meer dan gewoonlyk aeawaft, en aldus uit dezen overvloet de koorts doet voortkomen. De pasgenoemde Sehry ver zek over Hippokrates, de jonge luiden zyn meermet de koorts gequelts, omdat ze van een galachtige en heete natuur zyn. Hippo- krates zelf (i) en Fernelius (z) fpreken ook op die wyze. (i) Lib. in Mageren verdort van aengezigt is ze, 't geen ons de Febris Heclica of fT^b�v uitteerende koorts vertoont, die eerft de vochtigheit der vleefchachtige _cap. i. deelen verteert, door welke ze onderhouden moeten worden, en vandaer tot in 't vleefch zelve indringt, en deszelfs eigizelfftandigheit mede ver- teert, gelyk Fernelius zeer wel aentoont. Door <'t openhouden des monts wort de noodwendighek der aeflemha- linge, tot uitblaezing en ververfching van den ingefloten brant, aenge- wezen. De damp, dien ze, inplaets van adem j uitgeeft,'betekentde eendaeg- fche koorts, die, als gezeit is, op de geeften des lichaems, daer men het edelfteen allerzuiverfte bl�et door verfta�t, dat zich gemeenlyk in de�lag- of hartaders befluit, gegront is. Hy vertoont meteenen ook de ukwae��e- mingen van de rottige verdikkingen, die altyt van de verrottende voch- tigheden voortkomen. Zy is als met een vlamme viers omcingelt, 't geen de eigenfchap der koorts uitbeelt, die zich op de wyze van't vier zoodanigh ontfteekt, dat er fchier geen grooter brant fehynt te kunnen wezen. De vier verwen van 't kleet vertoonen de verrotachtige of bedorve koorts, die uit vier vochtigheden (humeuren)* veroorzaekt wort: Te we- ten, door het geel wort deCholerique of galachtige vochtigheit uitgebeelt, die de oorzaek der Tertiana of ariderendaegfche koort is-, want zoo.de ver- rotting in de groote aders, en dicht by het hart komt, zoo brengt ze een geftadige derdendaegfche koorts voort} en byaldien ze in de kleine en verre van 't hart afgefcheide adertjes plaets neemt, zoo veroorzaakt z�een afgaende of verpoozende koorts. Dewyl voorts deze vochtigheit de dufl- fte en fnelfte van alle is, zoo is ook het bovenfte deel des kleets geelver- wigh. De witte kleur, in de tweede plaets, beek fePhlegmatique offly- -a X S .%■-.- mige [F} Uitwendige namentlyk: als van de zon, ofkachels, enz. [G] Als wanneer het lichaem te zeer geflooten is, en de natuur zich van onderen niet genoegzaem ontlaffc. ■ v �H] Duurende doorgaens 24 uuren.

-ocr page 71-



		KOORTS.
	n	KOORTS.
	n

mige v�chtlgheit af, die de daeglykfche koorts veroorzaekt, op de wyze als airede gezeit is. Dat het overige en meefte deel van 't kleet een roode kleur heeft, beduit het bloet, 't geen grooter van overvloet dan de ande- re vochtigheden zynde, een geftadige koorts maekt, Synochageheten, die den menfch of heftigh befpringt, gaende voorts zoetjes en flytende [I] af tot het einde toe, of tot het einde toe altyt in eenerlei kracht blyft [K], of ook toeneemt. De zwarte boorden van 't kleet, beduiden de Melanco- liqae of zwartgallige vochtigheit, die, omdat ze grof is, als zynde de hef desbloets, altyt naer de benedenfte deelen zakt$ en hieruit heeft de quartaneo� derdendaegfche koorts haeren oorfprongk : en dewyl d' ande- re vochtigheden ontbreken, zoo verheft de koorts zich hierdoor altyt op den derden dagh. ,,■;.. De maen op't hooft geeft te kennen, dat de beweging der koorts van dit hemellicht af hangt; want gelyk zich de maen van zeven tot zeven dag- gen van haere vernieuwinge af tot het eerfte quartier (vierendeel} toe, be- weegt, en daervandaen totdat ze vol is, en aldus van maen tot maen j zoo . gefchieden ook de Critique bewegingen in de koorts van zeven tot zeven dagen. En Galenus toont klaer aen, dat de oorzaek der 'Critique dagen niet aen 't getal der zelve, maer aen de maen hangtj want aldus fpreekt hy f i) Lib. ui (0^: Het getal van zeven of vier is de oorzaek der Grifis niet. Maer omdat de Diebus de maen, zich vernieuwende■-, endeaerdfche dingen veranderende, ook de om- cap. 8. loop der bewegingen fot deze hooftgetalen komt, zoo vmt men m de zelve even als de vajte tyden der verandermge. De Crij�s komt daerenboven niet alleen door't getal van zeven, als gezeit is, maer ook door dat van vier, het welk voor den zevenden dagh gaende, de vierde dagh wort, en voor den veertienden, de elfde, enaentoont, wat'er op de gezeide dagen Iraet te (z) Lib. i. gefchieden, gelyk Galenus Qij* en Hippokrates (3) zeggen. De leftge- decrecor�is noemde fchryft, na het voorzigtigh waernefnen der fcherpe ziektes, be- cap. z. vonden te hebben, dat de vierde dagh een aenwyzer van den zevenden phori�mis.^was3 eveneens gelyk de vierde dagh van elke maene de hoedanigheit van dien geheeljn maenloop vertoont, naer het zeggen van Aratus in zyne Gedichten, aengehaelt door den voornoemden Galenus (4). Het is eene (4) ibid. volle maen die op 't hooft der beeltenis gevoegt wort, omdat 'er in de vol- le maen meer veranderingen voorvallen dan op andere tyden. Daer wort een treurige en zwaermoedige leeu by haer gefchildert, en niet zonder rede, want Pi�rius en vele andere Schry vers met hem, zegden dat dit dier geduurigh [L] de koorts heeft. Doch 't is evenwel eer te ge- looven �1] Dan wort ze by de Grieken genoemt irvgirht p#fcut(4#ft>off. [K] Dan heet ze jru^ro? ^«^«fow'f. De verdere verdeelingen en't onderzoek van de byzondere fooiten der koorts laten wy voor de boeken der Geneesheeren. Om de memgvuldigheit van die fborten, fielt Cafanova als een zinnebeelt van de koorts voor, de veel hoofdige Hydra, ofte het ferpent, gedoodt van Hercules, dien hy begrypt als een ervaren Geneesmeefter, die veele elendigc menfchen van allerlei foorten van koort- fen heeft genezen. Zie hem Hierogl. & Emblem. Med. 10. Num. 6 & 9, En Cselius Rhodiginus, Le�ionum Aritiq. Lib. XII. cap. 8. extr. ($) Hier. [LQ Pi�rius (f) zegt dat niet, maer wel, dat hy zyn ganfche leven door met de ^Ll&^Iio^aP"k°.^ors geplasgt wort: het geen echter niet uitfluit, dat hy lange verpofingen tuflchen beide kan vry zyn, maer enkel te kennen geeft, dat hy nog jong nog out, nog in zyn beften leeftyt geheel vry is. Albertus Magnus is de eenigfte volgens 't zeggen van dien zei ven fchryver, die deze quael in den Leeu geheel ontkent. Maer of men hem, zyn- de een man, (zegt hy) die in Duitfchland is geborenen opgevoedt, cnaldaer byna zyn geheele levenstyt heeft doorgebracht, in zaken betreffende den Leeuw meer moet ge- � - , > loven

-ocr page 72-



		K TQ O R 2 JS. ft* looven dat de leeu flechts nu en dan, wegens zyn groote hittigheit, die quael onderworpen is j want indien hem dusdanigh eene ongetempertheit geftadigh bybleef, zoo zou men ze gcene koorts, maer de natuur en eigen- fchap des leeus moeten noemen ■> doch laet ons voort gaen. Onder de twaelf tekens van den Zodiac(Dierenriem) dragen die van den Leen, Ram en Boogfihutter, by alle Starrekundigen den naem van Ooftlyke, Manly- keenVierige, dat is, heeteendrooge: welke hette en droogte eigentlyk het wezen der koortfe uitmaken, gelyk airede gezegt is. En gemerkt de Leeu de middelfte is tuflehen deze twee anderen, zoo kan men met rede oordeelen en zeggen, dat hy in de,ze hoedanigheit krachtiger is dan zy. Voorts zeggen de Starrekundigen, dat de Hemelleeu heerfchappy over 't hart voert, en dat is volgens Avicenna de voornaemfte wooning der koort- i�, want dus �preekt hy: De koorts is een uitwendige brant_t die in V hart is aengefteken. Niet qualyk paft dan de leeu [M] by het tegenwoordige beelt. De hant voor de borft, op de wyze als boven gezien is, drukt niet al- l��n de voornaemfte woonplaets der koortfe uit, gelyk wy pas gemeltheb- ben, maer vertoont ook de uitzetting en intrekking derhartaderen, om den brant uit te dry ven, 't welk de Geneesheeren^^/ie en diaftole noemen, en in den tyt der koortfe raf�er gaet, omdat de noodzaeklykheit der voor- ~2eide"uitdryving dan vry groot is. Deze beweging wyders, die haeren oorfprongk in 't hart heeft, en zich te gelyk en in een' zelven tyt door al- le de hariaders veripreit, maekt de pols : welke omdat allerklaerft in de hant gezien wort, zoo wort de hartader in den arm, daer ze naeft by de i ^ IL Deel. X H sj hant loven dan de Egiptenaeren, die eenigermaten midden onder de Leeuwen zyn geboren en hun ganfche leven met dezelve hebben omgegaen, daer over mogen anderen oor- deelen. Altoos de Egiptifche Priefters hebben dat volgens .Horus van den Leeuw yaft» geftelt, en hem daerom gebruikt als een zinnebeelt van een menfeh, die met de koors . , gequeltis. Want willende iemant te kennen geven, die aen deze ziekte vaft zynde, zig �': ^ . zelven genas, zoo fchilderden zy een Leeuw, die een aep opvrat: omdat hy (zegt ,X< ;■ die (i) Ichryver) de koorts hebbende , door 't opeeten van een aep, terftont gezont (ijHortr,» wort. Want de Leeuw (vervolgt Pi�'rft�s) heeft zoo een groten haet tegen den aep, ^Lib n. dat hg geen een dier met zoo een grote begeerte verflint als dit: waer van de reden is, HierogL dat de aep den Leeuw by alle gelegentheden plaegt, zoo veel hy kan, fpringende uit een boom of andere plaets, daer hy zig verborgen heeft, den Leeuw op 't lyf, en ter- wylhy zich aen deszelfsftaert en achterfte delen vafthoudt, hem onverdraeglyk tergende. [MJ Als een beelt van de koorts, en wel van de geftadige, kon hier ook bygevoegt worden een geit: omdat dit dier volgens Pi�rius (2), altyt met dat ongemak bezet is: (>■) Hier. waerom ook deszelfs adem zoo heet is, dat het gras, daer't onder 't weiden aen: raekt,^Llb" ^x* daer door fclrynt te worden verzengt Dat nu de koorts een overmaet is van geweldi-^cap' ge hitte, heeft onze fchryver overvloedig aengetoont. Voorts zecht Florentinus (3 ), f3) Apud dat de geiten de koorts geduuriglyk zodanig onderhevig zyn, dat als dezelve ophoudt, «jndem �zy dan fterven. Als ze verkocht wierden was daerom de eigenaer niet genoodtzaektde�^ie"^um» geiten gezont te leveren, zynde het genoeg, dat hy konde zeggen dat ze �p dien dag tweemael hadden gegeten en gedronken. Hier op ziet Varro, als hy zecht- (.4!) : Ca- (4) De Re pras fanas fanus nemo promittit: nunqitam enim fine febri funt. dat is, geiten verkoopt ^ⁿ&- -^ib« niemant, die een gezont verftant heeft, op toezegginge van gezontheit: want zj zy» nooit¹¹' ^ca^'* ³* zonder koorts. Waer van Archelaus, volgens de aenwyzirig van Schaliger (5-) de oor- (₅) Ad zaek daer aen toefchryft, dat ze alles ceten. Dat de geiten de koorts altyt nebben, ge-Lib- IV. tuigt ook Servius over 't VII Boek der ^Eneis van, Virgilius v. �20. en Plinius Hift. Ja"⁰¹¹" Nat. Lik VIII. cap. 50. De Egiptenaeren voorts, wanneer ze iemant wilden te ken-^¹',^?' nen geven, die aen een koorts, hem door de geweldige hitte der zonneftralen veroor-^c) Lib! n, zaekt, was geftorven, fchilderden een blinden fchalbyter: als welke door den glans van Hierogl. de zon blint wort en fterft: gelyk ons Horus (6) vcrhaelt, en uit, hem ook Pi�rius^41,VaJerianus, Hierogl. Lib. VUL eaj>. 24.




						!

-ocr page 73-

K O O R T S.

bant is, "pols geheten. En om die rede doen wy haer de hant voor 't hart
houden. *

Dat ze de keten en de gezeide fpreuk vertoont, gefchiet omdat de koorts
alle de deelen des lichaems, door middel der hartaderen die zich door alle
de ledematen verfpreiden, bint en quelt [N], gelyk Zuk Avicenna zeer
wei uitleit, Lib. III. Fen. i. Tracl. i. Mp. i.

[N] Ja aen die zelve keten mogt ze ook wel eenen Efculapius zelf* of ten minften

eenig Geneesheer kluifteren: dewyl vele koorden, voornamentlykde cjuartana, of onze

derdendaegfbhe, de allerbefte Geneesmeefters de handen (om zoo te �preken) binden,

en de kunft meefter zyn: zoo'dat Oftavius Horatianus, een oudt geneesmeefter, de

derdendaegfehc koorden niet qualyk noemde, Dochters van Saturms, om derzelver

traegheit in 't genezen, en om hare quaetaerdigheit, gelyk Hadrianus Jnnius wil, A-

tiimadv, Lib. III. cap. i. Want dat de dwaelfterre van Saturnus traeg voortgaet, is

bekent, en dat hy voor een quaetaerdigh gefternte is gehouden, hebben wy aengewe-

zen over 't beek Genegenheit, aenm. F. Hierom hebben de Romeinen, die, gelyk

ze veele Goden dienden opdat ze hun goet zouden doen, alzoo ook anderen hadden,

die ze eerden, opdat ze hun geen q�aet zouden doen, ook de Koorts gehaftdelt als een

Godinne, haer tempels en altaeren oprechtende, en offerhanden toebrengende : gelyk

(i) Hift. Gyraldus aenwyft (1) uit Cicero, Valerius Maximus en vele anderen. Zie ook Pitifci

Deor.Synt. Lexicon, Ant. Rom. in Febris, pag. 765". Het zelve deden ze ook omtrent de Door,

1. col. jo. �j_e wederom Gyraldus (2) en Alexander ab Alexandro, Gen. Dier. Lib. I. cap. 13. &

(t) ibid. �t�. Il, caf. 18. & Lib. VI. cap. n. En over hem de Aenmerkingen vanTiraquellus.

col. 49. D. ■ ' '"■

^&5oD TISMaS^L^-. STERKHEIT.

E¹

ne fterke Vrou met fKerehorens op 't Hooft > en eenen

©lyfant, die den fnuit vooruit iteekt, aen haere zyde.

Doorden ftier [A] en olyfant {B} plachten de Egiptenaers een fterk

mari.uit te beelden. De horens [C] beduiden het zelve. En Kato zeit

(j) Apud in Ciceroos boek [D] van den Ouderdom (3) : Als hy jong was wenfchte

ro"*LU)^ie~ty ^noc^^te ^om de kracht van eenen jlier_t nochte om die va» eene» olyfant, hou*

dende deZe beide dieren voor de fterkile.

[AQ Zie Horus Apollo Hierogl. Lib. I. cap. 45;. en Pi�rius Hierogl. Lib. IIL cafi
34,- en onze aenmerking E. over't eerfte beelt der Arbeit I: Deel. bladz.. 73.

[BQ Hier door gaven zy niet enkelyk krachten te kennen, maer een man die te ge*
lyk uitmuntte in krachten en in verftant, dacr door voorziende wat hem nuttig was-:
want in zyn fnuit draegt de olifant niet alleenlyk een uitmuntende fterkte, maer ont-
dekt ook wonderlyke dingen door deszelfs reuk. Zie H�rus Apollo Lib. z. HitrogL

,X .e.

r- ,c

&|i eni Pi�rius Hierogl. Lib. z. cap. 1. ett Plinius Hifi. Nat. Lib. 8. cap. 4.

[GJ Voornamentlyk die van een ftier: waerom ook deGriekfche en LatynfchePo�»
ten naer f�mmigergevoelens aen de Riviergoden, voornamentlyk welkers ftromenge-
weldig voortrukken, ftierehoornen, en een ftieregedaente toefchryven. Zie Pi�rius
Hierogl. lik. 3. cap. 9. «§34. en 't geene te voren gezecht is in net beelt Tdele Eer
�.Deel. M'340 met onze aenmerkingen Aa�Ee. Voorts ftrekken niet alleenlyk de hier
vermelde beeften tot een beelt van fterkheit en kracht, maer ook veele andere, als d�
leemv, voornamentlyk deszelfs voor fte deelen, volgens H�rus -_y Hierogl. lib. I. cap. 16
& ij, en Pi�rius Valerianus, Hierogl. lib. I. eap. z & 3. De Rhinoceros of Neus-
hoorn* volgens den zelven Pi�rius, lib. H. sap. zz. De Kameel, Ub. XII. cap 34. en
't Wilt Zwyn, lib. I. cap. z. & lib. IX. cap. 19. Voeg hierby het beelt Drift ofAen-
val, en over 't zelve onze aenmerking C, I Deel, bladz. 2.77. Voorts zie ik geen re-
den, waerom ook geen andere beeften meer, door hunne krachten bekent, een beek
zouden kunnen zyn van fterkte. <

[Dj] Kap. 9. Nee nutte qtsidem dejBer� vim adsUfcerttis, � n�ffpltts, quam adolef-
cenijmri out elcpawi defidj�rabam.

AN-

-ocr page 74-



KRACHT. S T�RKH�IT, ANDER S. E Ene gewapende Vrou, met helmenborftharnas, houden* de in de rechte hant een bloot zwaerc, en in de /linke een brandende fakkel [A]. Ter Zydq ziet men eenen leeu, die zeer wredelyk een lam verfche�rt. [A3Ik kan niet anders zien of* dit beelt Zal de oorlogskracht, of liever't gewelt, dat men daer gewoon is te plegen, betekenen: want daert�� is de vrouw gewapent; en het zwaert en de fakkel zal mogelyk verw�efting te vuur en te zwaerde beduiden. De leeuw die 't lam verfche�rt, is ��fc veeleer een beelt van gewelt als van ftefkte. KRACHT BY 't RECHT. 1 pi�rius Valeriaen zegt eenige oude penningen, gevonden by zyrtentyr, � gezien te Hebben, op welke eene Vrou Verheelt was, met een lang neerhangend kleet gefiert, en met een kroon op 't hooft, en gezeten �p den rug van eenen leeu,. flaende voorts de Hant aen 't geveft: van een' de* gen $ wiens punt naer den gr�fit is geke�ff. En �k duit hy [A] o\|* Hef recht daer kracht by is, het lefte door den l�eti verltaende. �A] In dit beelt vind ik eenige rnisftellingen. Voor eerff: is de bef�hryving vanden penning niet wel uitgetrokken uit Pi�rius (i):, die dat vrouwenbeelt wel zoo als hierbij Hiet. igezegt wort, opgeeft, maer niet op den rug van een leeuw plaerft, f�hryvende haar L&. I. alleenlyk een zittende geftalte toe: door welke vrouw verbeelt wort de Gerechtigheit, ^caP' 3°* gelyk het omfchrift van dien penning, JUSTITIA, ook leert. Aen den anderen kant van dien penning vertoont zich die zelve vrouw, zegt hy, bykans naekt, hangende haer kleedt byna geheel op haere rechte hant, die ze achterwaerts uitftrekt, terwyl ze de linke legt op den kop van een Leeu, die op zyne achterfte poten zit, met het om- fchrift van LEONIS HUMILITAS, 's Leeuw onderdanigheit. Ten tweeden duit Pi�rius de betekennif�� van dezen penning niet op het recht daer kracht by is, «waer van ook het tegendeel gemakkelyk te zien is, maer op de zulke , die hunne woefte en onftuimige gemoederen onderwerpen aen de Gerechtigheit: dog dit laetfte is de fchult van Pers, hebbende den Italiaen qualyk overgezet: die 't had opgenomen voor een beelt van flerhte onderworpen aen de Gerechtigheit: dat byna op 't zelye uitkomt met Pi�rius: welke ons ook een penning vertoont (2,) van Antiochus, waer op een leeuw t_x\ ni_euverbeelt is, die byna tot op den grondt toe nederbukt, en boven welken een nachtuil Lib. I. vliegt. Welken penning hoewel zommigen opvatten als een beelt der avondfehee- «5.15- meringe; omdat als de zon, die in de beeldenfpraek door den Leeuw fbmtyts betekent wort (Zie Pi�rius Hierogl. Lib I. cap. 2,7) ondergaet, de fchemeravond en de nacht dan opkomt, die door den uil kan verftaen worden. Zie wederom Pi�rius Hierogl. Hb. XX- cap. 19. Maer de uitlegginge die deze geleerde man 'er zelf van geeft, is waer- ichynlyker: namentlyk, dat de krachten moeten wyken voor 't verftant en de wysheit. Wint dat door den leeuw fterkte wort betekent, hebben wy aengewezen in onze aen- merking C. over het twede beelt hier voor; en dat door den nachtuil Minerva, dat is ds wyshek wort vertoont, kan men zien by Pi�rius Hierogl. lib. XX. cap, z%, en 24. ib�c p�nningH zal dan te kennen geven (:p, dat der vyatidefi inoedt en krachten over- b] Pi�y�s wonnen MVareri door't wys beleit der Ath�nienfers. Het -dpfchrfft van dien penning is jiioifx Anti�xoy ,dat is, van Jntiachus. Een l�etiw meteenM�rcuriusr�edeopzynhooft,cap. is.' als verbeeldende dat de krachten moeten wyken voor de welfprekentheit, zie op zyn plaets- onder de letter W.
		t ;




	t %■ . . : >mm

-ocr page 75-



			₇6 K�ISCHEIT. ZUIVERHEIT. KUISCHEIT. ZUIVERHEIT. STd, om hiervan een beeltenis op te geven_? eenc Maegt met groen gewaetaen, en een armelyn in de hant. Laet het diertje eenen gulden halsbant om hebben, met een' to- paesdaeraen, wantPetrarcha zingt in zyn Zegeliedtder Zui- verheit aldus [A]: Het zegeteken in deez' dappren ftryt zal zyn In 't groene wapenvelt een Jpierwitte armelyn. H�t groene kleet beduit dat de kuifcheit op de dingen hoopt [B], die haer door Jezus Kriftus tot een belooning zyn uitgeboden. [A] Era la lor vittoriola infegna In campo verde un candido Armellino. Van den Arraelyn zie het derde beek hierna. [B] Zie onze aenmerking B, over het tweede beek der Eeuwigheit, I Deel, bladz* yjd. Den Topaes kieft hy miffchien hier ook uit, om mede door deszelfs groene kleur de hoop te verbeelden : ten ware hy zag op de zuiverheit van deszelfs glans, waerin alle fchoone kleuren doorftralen, volgens Izidorus, Orig. Lib. XPTI. cap. 7. Zie ook Plmius, Hifi. Nat. Lib. XXXVII. caf. 8. Dat voorts het gout ook een beek is van zuiverheit, hebben wy aengewezen over het tweede beelt der Eeuwigheit, aenm. H I Deel, bladx.. 376. en aenm, A. over het tweede beelt der Gcleertheit, iDed, &441.

		ANDERS. E Ene fchoone Vrou, die eerbaer van aenzien is. Zy heft met de rechte hant een' geeffel op, alsof ze 'er m�flaen wilde. Voor haere voeten legt een Kupido, wiens oogen geblintdoekt [A] zyn. Met een lang ge- ' . waet t u t t^� °^mdat ^de ^min ^en ^alIe onkuifche begeertens doorgaens door de oogen inkomen. cirn < ,^daeioP ^een ^zeer ^z°et gedicht van Hugo in zyne PU Defideria (1): _welk wy gaern ^m' t°uu ⁿ ^overfchry^ven» ^zo° 't ⁿⁱet te lang was om hier te worden ingevoegt: maer ook hebben wy reets te voren genoeg gezegt over dit voorwerp, in onze at»merkine.B. over het tweede beelt der Eerbaerheit, I Dgel, bladz. 370.

-ocr page 76-



		KUISCHEIT. Z�IVERHEIT. 77 waet is ze, op de wys der Veftaelfche Maegden [B], bekleet, en om den middel met een breet lint omgordt, gelyk thans [C] de manier is der Roomfche weduwen. Op het gezeide lint [D] ftaen deze woorden van IL Veel. * r ..... ' Pau- [B] Die een altytduurende kuilcheit was aenbevolen: welke indien zy niet wel be- waerden, en daervan overtuigt wierden, zoo was haere ftraf��, dat ze levendigh onder de aerde wierden bedolven. Dit getuigt onder vele anderen ook Ovidius, als hy zegt, Fafi. lib. VI. v. 45-7. Nullaque dicetur vittas temerafl� iacerdos Hoc duce: nee viva defodietur hutno. Sic incefta perit: quia quam violavit, in illani Conditur, 6c Tellus Veftaque numen idem eft* Dat is, naer Hoogvliets vertaling: Men zal uw Maegdenrei van oneer nooit betichten _f* * Veftaes Of immer levendigh bedelven in den gront, Zoo lang die Vorft gebiedt. De onkpifche wort terfiont .-::■� Diep ingedolven in des aertryks ingewanden j Omdat ze 't aertryks heeft bevlekt door haere fchanden. Want de Aerde en Vefia zyn maer een in 't Godendom. Voorts was het lange gewaet te Romen niet alleen de dracht der Nonnen van Vefta^ maer ook van alle vrygeboorne maegden en vrouwen van aenzien: gelyk zy ook de hairen van haer hooft hadden opgebonden met een zekeren fmallen bant of ihoer, die men vitta noemde. Alzoo nu in die gene, die van vrygemaekte flaven afkomftig wa- ren, de onkuisheit vry en geoorloft wierde geftelt, en deze.zoo wel dej�ot� of mftita (dat is dat lang gewaet waervan hier wort gemelt) als de vitta verboden was, welke twee dingen gevolglyk niet gebruikt wierden als van die, die volgens de wet behoor- den kuifch te zyn; zoo is 't, dat ze ook voor kentekenen der kuilcheit door de po�ten worden geftelt. Van de Vitta is reets gebleken uit de woorden van Ovidius. Van de flola o�mftita en vitta beide, gewaegt de zelve dichter, Trifl. lib. IL v. z�fi, daer hy zyne Kunft der Minnarye tegen den Keizer verontfchuldigende, zegt: Neve quibus fcribam poflis dubitare, Sec. ;. , . Dat is: .' �'"',',':'� * En opdatgy, voor wie ik^Jchryf, niet twyjf'ten mengt,. ._; "..._", Zoo word h de oop'ning in myn fchriften zelfs gegeven: ' ^: .� * Want in 't begin van 't boek,fta�t 't volgende gefchreVen; Stae verre al wie gy zyt, 't zy echte vrouw, 't zy maegt, Die fnoeren * in uw hair, en lange kleed'ren "f draegt: r»' Een dragt van eerbaerheit. 'kZal van geen minnen fpreken, * ^InItlta' Dan 't geen geoorloft zy : van gene ih�de ftreken, _AVerboden door de wet. myn dichtpen zal geen daet Aenpryzen, die in febande of overfpel beftaet. -X Ziie daer, zyn van myn kpnft niet ftreng genoeg weerhouwen, En dmdelyk^vermaent die maegden en die vrouwen, . Die 't eerbre lange kleed * en d' hair bant "f niet gedoogt * Stola' Te naken? enz. ~ .,'- >■ � f yitta. Zie Broukhuizen over Tibullus, Lib. I. El. 7. v. 73. [C] Verfta dit van den tyt van Cezare Ripa: want of die gewoonte te Romen nu nog duurt is my onbekent. [D] Hy fchynt den gewoonen gordel der maegden by de Romeinen en Grieken te kennen te geven, dien wy over't eerfte beek der Eerbaerheit, aenmerking D, I. Deel. bladz. 364. hebben gezegt dat een beek der Kuisheit was. Gelyk nu hier de zeef ter gedachtenifl� van het geval der Veftaelfche maegt, door onzen fchry ver wort bygebracht als een beek van Kuisheit, zoo kan ook de gordel hier des te meer plaets verdienen om een ander diergelyk, en niet minder vreemt voorval van een andere Nonne van Vefta. De- ze, Claudia geheten, en uit een zeer doorluchtig geflachte te Romen gefproten, uit dat zelve namentlyk daer de Keizer Tiberius uit herkomftig was (1), was verdacht van (1) SuetonJ onkuisheit. Terwyl ze onder die beschuldiginglag, gebeurde het, dat, het beek van ^Tiber- degodinne Cybele, uit Phrygien oyergevoert wordende na Romen, het fchip daer 't "?�*' » in

-ocr page 77-



		7& K�ISCHEIT. ZUIVERHEIT. Pauks, Cajiigo corpus meum, dat is, Ik tuchtige [E] myn Ijchaem. In de flinke hant houdt ze een zeef ten toon ter gedachtenifle van de Veftaelfche Maegt[F], die, haere kuifeheit voor ieder willende doen blyken, water in een zeef goot, en het 'er in behield. ia was, op den Tiber vaftraekte op een ondiepte, en wel zodanig, dat men alle po- gingen en krachten te vergeeffch aenwenddeom het 'er af te krygen. Claudia daerop, om de wereld te overtuigen van baere onfchuld, op haere knien zynde gevallen, en de godinne ootmoedig in de tegenwoordigheit van al 't volk, gebeden hebbende, dat ( iL'b I ^et fchip, ^zo° ^ze ^^aer ^voor kuifch erkende, haer mochte volgen, en zy alzoo van 't cap. ii'. ' onrechtmatig vermoeden worden ontheven, bond haer gordel (want zoo zeggen He- (x)Orat. s rodianus (i), Julianus de Keizer (2), en Tertullianus (3): hoewel andere een tou of (3) Apolog₀₀i_c het hair (4I van Claudia noemen) aen het tchip, en trok het van de plaet zonder T\ sl eenige moeite. Dat was de proef uitgeftaen. Zie behalven de reets gemelde Schry- Cirm. 14.^vers °°k Livius, Lik. XXIX. cap.* 14. en voornamentlyk Ovidius, Faft. Lib ir. vs. 41. Z5¹) & feqq. Dat zy haren gordel tot dit werk gebruikte, had zyn reden in: die gor- del , wilde ze betuigen,, was haer nog nooit losgemaekt, dat is, zy was nogh zuiver maegt: gelyk wy over de Eerbaerheit, ter plaet�� boven gemelt, nebben aengewezen: en dat ze juift dit geval van 't fchip, daer Cybele in was, waernam, liever dan dat ze 'c getuigenifl� van haere kuifeheit van eenige andere godtheit verzogt, zulks gefchiedc mogelyk ook om een byzondere oorzaek : namentlyk omdat, zoo ze fchuldigh was, Cybele die gene was, van welke zy zoude hebben moeten geftraft worden,'als waer tegen zy dan misdaen hadde. Want Cybele was de godinne \3B\. aertryk^, en de on- kuifche Nonnen van Vefta wierden in de aerde begraven, en Vefta en Cybele waren de zelve godinnen, gelyk een weinig hier voor, in onze aenmerking B is gebleken. Om deze hare kuifeheit en reinheit van mannen, naer 't getuigenis van de godin zelfs, fchynt deze zelve Claudia naderhant waerdigh te zyn gefebat om den tempel in te wyen van de Goede Godin, wiens godsdienft zoo kuifch moeft zyn, dat 'er zelfs geen man- nen toe mogten genaken, gelyk wy hebben aengewezen over 't eerfte beek der Eer- baerheit, aenm. R. I Deel, bladz. 369. Zie Ovidius Faft. lib. V. v. i$$. [E~] Dat de geef��l een beek is van tuchtiging, hebben wy aengetoont over 't eerfte beek der Herftelling, aenm. A. bladz. 19. [PJ Met name Tuccia. Zy hielt 'er het water niet een weinigjetytsin, maerdroeg het geheel uit den Tiber tot in den tempel van Vefta, naer 't zeggen van Valerius Max- imus, Lib. VIII. cap. 1, Ex Abfol. 5. Zie ook Dionyfius Halicarnafleus, Lib. II. cap. 8. Plinius Hift. Nat. Lib. XXVIII. cap. z.* en Auguftinus de Civitate Dei, Lib. X. cap. 16.

			KUISC-

-ocr page 78-



	Kril I S C H E I T.
	Kril I S C H E I T.	79
		79

K U I S C H E I T. WEder eene Vrou. Zy is in 't wit gek�eec, en leunt te- gens eenen pylaer aen, op welken een zeef met water ftaet. In de eene hant heeft ze een lang ftuk kaneel, en in d' andere een doos vol ringen. Onder haere voeten drukt ze een doode flang, en voor de beeltenis ziet men geit, pa- rels, diamanten, enz. nedergeftort leggen. Haer kleet is wit [A], 't geen de zuiverheit des gemoets uitbeelt, die de deugt der kuifcheit befchermtj en ze leunt aen een' vaften pylaer, om- dat ze geen verziert of valfch fchynfchoon, maer eene duurzaeme [BJ en waerachtige fchoonheit is. De zeef hebben vvy hier plaets gegeven, ten aenzien van de vreemde gefchiedenis eener Nonne van Vefta te Rome, in 't voorige beelt vermeit. Door de kaneel, dia liefiyk ruikt en dier van prys is₃ wort vertoont, dat 'er geen ding koftlyker noch aengenaemer is dan de kuifcheit: en naer- dien deze boom al veelop klippen en tuflchen dorens groeit, leeren wy, dat de zuiverheit tuffchen de dorens der doodinge van ons zelven (Verfta de temming der wilde luften) geboren wort, en welin?onderheitdeMaeg- delyke Zuiverheit. De ringen [C] zyn tekens der huwlyxkuifcheit. De flang verbeelt de begeerlykheit die ons geduurigh prikkelt door mid- del der liefde. Maer dat ongediert is hier dootgetrapt [DJ. Ergo. Vz '" ' Het [A] Zie het tweede beelt der Eerbaerheit, aenm. C. IDeel, bjadz. 370. En F, ,wer de Gerechtigheid . � . _; , -_:; -. .- . ;_!;: �.;■ [B] Zie Pierius Valerianus, Hierogl, tib. XLIX. cap. 44. [Gj Zie de beelden des Huwlyx en der Huwlyxtrou^- enaldaeronzeaenmerkingea,¹ (jy\ Zie wederom die zelve beelden. Hoe voorts ook de bye een beelt is van i��cheit, omdat deze diertjes die gene geweldig fteken, die kort te voren vleeichelyfc zyn vermengt geweeft, en zy zelfs ook zeer kuifche beeftjes zyn, zie Pi�'rius HieregL �b. XXFI.caf. 16. da�r hy dit aenwyft uit Virg�ius en PMtarchus. ■-'■

-ocr page 79-



			$o K U I S C H E I T. Het geit en de kleinoodjen voor 's beelts voeten willen zeggen, dat het fchuwen der geltgierigbeit een bequaem middel is om de kuifcheit te be- .waren [E]. [E] Wat het geit tegen de kuifcheit vermag, was den dertelen leermeefter der Min- naryen mede niet onbekent, en daerom laet hy niet na, zyne leerlingen ook die wape- nen in de hand te geven, ter beftryding van de kuifche Eerbaerheit, ArtisAmat.Lib. II. v. 161, 2J5", & Lib. III. v. 651. Petronius wift het ook wel, en laet, 'er zich al- dus over uit, Satw. cap. 137. Quisquis habet nummos, f�cura naviget aura, Fortunamque fuo temperetarbitrio: Uxorem ducat Dana�n, ipfumque licebit Acrifium jubeat credere, quod Dana�n. En over't derde beelt der Eerbaerheit, aenm. D. bladz. 373. hebben wy gezegt, dat Dempfterus de kuifcheit van Penelope niet qualyk daerdoor wederlegt, dathyaenwyft, dat ze by Homcrus gefchenken aenneetnt van haere vryers.

		P Ene in 't wit gekleede Vrou, met eenen ruitekrans op 't �- hooft. Zy heeft in de rechte hant eenen lauwertak, en in de (linke een tortelduif. De ruit heeft in den aert den welluft te breidelen [A], door de fcherp- heit van haeren reuk, die, uit dunne en fyne deelen famengeftelt, doorde hette de opgeblaeze windigheit doet flinken, en den brant der minne uit- gaen, gelyk Mathiolus over Dioskorides zegt, Lib. III. Men . [A] Zie onze aenmerking F. over de Goetheit, I Deel, bladz. 145-. Zoo ook de cieuta of fcheerlingi omdat men zegt, dat de ballen der manlykheit met het fap van die kruit beftreken zynde, de venusdriften worden beteugelt. Pier. Hierogl. Lib. LVIII. cap. 4z. En de wilge, omdat dit gewas zeer bequaem is tot het maken van banden, en alzoo een beelt van bedwang; zynde de kuifcheit niet anders als een bedwang van het vleefch, ontrent onreine lullen: of, omdat de wilgen, groeiende omtrent de Stad A- meria, gelooft wierden kuifcheit te verwekken, als ze op de bedden en flaepplaetten wierden gelegt: of eindelyk, omdat veele fchryvers zeggen, dat de bladen der wilge kort gefloten en gedronken zynde, de onmatige welluften intoomen, en dikwyls ge- bruikt wordende, de Venusbegeerte geheel wegneemen, Idem Lib. Lil. eap. 26. ~, V

-ocr page 80-



		HUWLYXK'�I S CHII f. g-t ,,Men ftelt haer eenen lauwertak ter hande, uit inzigt der overeenkomt Van dezen boom met de kuifcheit, want die moet ftantvaftigh zyn, gelyk de groenheit des lauwers [B] duurzaem is: zy moet ook tieren en den on- g�oorloofden minnebrant tegenweer bieden, gelyk de lauwerbladen kra- ken en het vier wederftaen als zy 'er worden opgeworpen. De oudd Fa- belfchryvers hadden miffchien hier het oog op, toen zy verzierden dat de kuifche Dafne in eenen lauwerboom was verandert. De tortelduif [C] ftrekt ten voorbeelt van dat men zyne eer noitbevlek- ken moer, nochte de trou fchenden die by 't aengaen des huwlyx belooft is_} verkee'rende elk alleen en altyt met den perfoon, dien men tot zyn echtgezelfchap heeft aengenomen. Gy moogt ook wel een armelyn by 't beek voegen, ten aenzien der groote zorge die dit dier draegt, om zyn witteen zuivre huit onbefmet te houden, zullende liever fter ven [Dj, dan de zelve bemorfen. >. ;KUISCHEITwyders,zieEERBAERHEIT,enMAEGDESTAET. ■-fJB] Zie onze aenm. B. over 't eerfte beek der Eer I. Deel. bladz. 3x1. Maer ook kan de laurier hier plaets hebben om nog een andere reden: namentlyk, omdat die boom gelooft wiert een zekere, reinigende kracht te hebben, waerom dcszelfs takken in de bdprcngingen zyn gebruikt: gelyk wy hebben aengetoont over het derde beek der Goedertierenheit, aenm. G. I. Deel bladz. 534. Om dezelve oorzaek wiert deze boom by alle offerhanden van reukwerk gevoegt, en de Romeinfche fbldaten als ze den rriumphwagen volgden, droegen zy een lauriertak in hunne handen, en een krans van dat zelve loof op hunne hoofden, opdat zy, na 't getuigenifl� van Feftus Pompe- jus, evenals gereinigt van menfchenmoort mochten ter Stad intreden: Laureati mili- tes fequebantur currum triumpbantis ^ ut qttajipurgati a\ c&de bumana intraretii TJrbem. Itaejtte eandem laurum omnibus fuffitionibusadhiberi folitum erat: vel quod medicamento Jiccijfima fit, vel quod omni tempore virit, mjtmiliter respublica vireat. [C] Zie onze aenmerking P. over. 't beek Huwfyxvereenigiug. Hoe ook een vat met water, en �en diergelyk met vier, een beek zyn van kuifcheit in 't huwlyk, is Rengewezen in onze aenmerking C over 't eerfte beek der Huwlyxtrouw. Verfcheide andere dieren, met dezelve kuifche natuur begaeft, zou men uit de ichryvers der Na- tuurlyke Hiftorien hier kunnen byvoegen: maer behalven dat wy maet dienen te hou- den in onze aenmerkingen, zoo zyn in de Beeldenfpraek de bekentfte dingen a�tyt de befte. Zie echter de verzameling der zinnebeelden uit oude en nieuwe Ichryvers, ge- voegt achter Pic�ius, Lib. II. tit. CASTITAS Conjugalis, en Alciatus Embl. 47. [D] Dit is ook al gezegt over 't derde beek der Eerbaerheit bladz. %jz j men voege hier echter nog by, dat de jagers zich van deze reine natuur van dit beeftje zeer wel weten te bedienen tot deszelfs nadeel, befmeerende den ingang van zyn hol met flyk: waer door het dan in verlegentheit gebracht zynde, zich liever laet vangen, dan dat het zich zoude vuilmaken. Zie Pi�'rius lib. 13. cap, %j.

			IL Deel �-j$'V ::_ KUNST

-ocr page 81-



			82 K � N S. Ti

		k u n ;..& t. pFne Vrou, op 't befte haers levens, beknopt in,'t groen ** gekleet, en hebbende in de flinke hant een' paeh die in de aerde vaft ftaet, met een jonge etf tedereJpruit daeraen gebonden. In de reehte hant houdt ze een penfeel en een beitel. '," 'V ,;■'.'' ^v,v-^vv'^: ■ '.'".' ^l; De kunft is een habitus* [A~] ofhebbelykheit des verftants, en neemt hae- ren oorfprongk uit het gebruik; uit onderwysleflen, of uit de reden ■> hou- dende: zich voorts in 't algemeen bezigh omtrent de zaeken, die tot des menfchen gebruik noodwendigh zyn. Deze bepael�ng is uit Diomedes[B], Ariftbteles[C], en Thomas[P]fchriften gehaelt: Maer om dezelve van ftuk<tot ftukte verklaren, dient geweten dat men door 't woort Kanji drie dingen te kennen kan geven_} vooreerfthet ontwerp of de gelykenis, datis, de ingebeelde en bevatte gedaente der dingen in 't gemoet_} en volgens dit eerfte is- de kunft een habitus of hebbelykheit des verftants. De tweede zaek is de meefterlyke handeling of de kunftigheit, op de zelve wvzen in 't werk uitgedrukt op welke de kunft als een habitus of hebbelykheit in 't verftant was. De derde is het werk of de uitvoering zelve, door de kun- ftigheit toegeftelt: zulx wy zeggen mogen, dat de kunft in 't verftant; de meefter- [A] Zoo noemende Logic* of Meefters derBewyskunde die vorderinge, waer door iemant zoo verre is geraekt, dathy het toppunt van eenige kunft, wetenlchap of deugt zoodanig heeft bereikt, en dezelve inzyn verftant zoo vaft is ingeprent, dat ze hem als eigen is geworden en in een tweede natuur verandert, en hy ze niet wederom kan ver- geten of ontleeren. Daer vandaen zegt Verinus: Alt-era natura eft habitus: quara junior artem Perdifces, toilet nul la f�necta tibi. [B] Ars efi rei cuJHsqtte fcientia, ufu, vel traditione, vel ratione percepta ,■ tendens ad ttfum a�quem vita necejfarium. [Cl Ethic, Lib. VI. cap. 4. i%vi, t�-i? rif /Air» Ao'y* cLhnSSs rioHjriKii iftv. Xie dat geneele hooftftuk. [D] Prim. 2. q. 37. ait. 5. Ars efi re��a ratio fattibilium, et habitus operativus.

-ocr page 82-



		k u m s f. - j% meefterlyke handeling in't gezigt; en het ,.l$rk in de uitvoering gelegenis. De habitus of hebbelykheit des verftantsis tweederlei; als eerftelyk de befpiegelende, in overweging beftaende, en wiens einde de wetenfchap is j dochdaervan zullen wy tegenwoordigh niet fpreken. De tweede is de hebbelykheit van het werkende verftant, en die heeft twee wegen om tot haer einde, 't geen het werk is, t� geraken. V�rfta door den eerften wegh de geftadige oefening in de rnaekbaere dingen > waeruitdan eene heb- belykheit fpruit, die 't verftant hebbelyk, bequaem en vaerdigh maekt in de werkingen. Door den tweeden wegh meehen wy het beleit, dat de waerheit van 't werk beftiert, en maekt dat de kunftenaer in zyn� hande- ling regelmaetigh en vaft zy. Wy hebben gezeit dat de kunft haeren oorfprongk aen het gebruik, aen leiTen van onderwyzinge, en. aen de reden fchuldigh is j maer hierby ftaet aen te merken, dat het woort gebruik twee dingen kan betekenen: te we-_; .,/,,'./, ten eerft de ondervinding, en ten tweeden de oefehing des kunftenaers. Dat de ondervinding noodzaeklyk zy, leert de Filoz�of^�), ha^rrioe-?(i) De- inende 't begin van alle kunften en wetenfchappen. En de Po�et Manilius [E] �°ⁿft^r«. zeit dat de ondervinding, door't lang gebruik, den wegh tot alle kunften ge* baentheeft. Kardanusfpreekt'eraldus van [F]: Door d' ondervinding is, de kunft voortgekomen, "wanneer die in 't verftant bevej�igt is. Maer dat de oefening ook noodigh zy in de kunft', t��nt Ariftot�les aen, zeggende �2) dat de kunften wetenfchap van de menfch�n door^gebruik en oefening wort (²) Meta- verkregen. Vegetius ftelt ook vaft [G] dat alle k�nji en werken door gefta- Lv.i� ' ' dige oefening, en het\dagelyxgebruik bevordert w�rden. Dat nu wyders de kunft �nderwyslefTen en reden of oordeel van noode heeft, lyt geen twy- Fel. Laet ons derhalve zeggen, dat de onder wysIeiTen der kunft uit de lange ondervinding gehaelt zyn, gelyk in alle kunften, die door 't werk ��r handen verricht worden, volgens haere natuur, plaets heeft, als by Voorbeelt in de fchilderkunft: En uit de reden, gelyk 't in z�k�r� kunften gefchiet, die men niet anders dan oneigentlyk kunften noemen kan ^ dewyl ze meer deel aen de wetenfchappen dan aen de kunften hebben, als al we- der by voorbeelt de geneeskunft, die de dingen door hunne oorzaken kent, naerdien weten niets anders is dan de zaeken door haere oorzaeken kennen, gelyk de Filozoof zeit. Ook vint men niet eene kunft, of zy heeft haere regels en opmerkingen : waerom ook Diomedes wil [H], dat de kunft by de Latynen drs zoude zyn genoemt: omdat ze alles in naeuwe regels befluit: en naeu noemen de Latynen artus of ar Bus. Dat 'er voorts kunften zyn$ die van de reden gedient worden, ziet men door den zelven Ariftot�les betoont met het voorbeelt der dichtkunft, zeggende (of), De dichtkunft is (?) Lib. 1. eene kunft die in de reden beftaet. En waerlyk, hoewel het fchynt <ht alle^Vo6t' kunften zich, volgens 't geene boven gezeit is, op de ondervinding gront- veften, zoo is 't nochtans noodigh dat ze zich daerbeneven met de reden vergezelfchappen, zonder welke geen kunftenaer eenigh goet werk uit- J 2. voe- [E] Zie onze aenmerking B. over 't beek Ervarenis, I. Deel. bladz. 402; - [F] Contradict. Lib. I. Ab experimento prodit ars , quum atfimo f mr ft confirma»

			[G] De Re Milit. Lib. III. cap. 10. Omnes artes omniaque opera qwtid�ano tiftt et jttgi exercitatione proficittnt. (THTJ Ars dicitnr, qitod arttis pracept'ts et regttlis ctmi�a cottclitdat.

-ocr page 83-



	8₄ KUNST, voeren kan. Thriverus durft zelf in zyne Spreuken wel zeggen [I}, dar zoo veel de rechte hantfierker is dan dejlmke, de Reden ook zoo veel krachtiger is dan de ervarentheit. De vrye en aller�delfte kunften, die men ook wel daetwerkende wetenfchappen zou mogen noemen, hebben dan de reden vandoen, 't welk Ariftoteles met deze woorden beveiligt [K]: De kunji is eene zekere hebbelykheii, om iet te doen met de waerachtige reden: en voorts -_tDe kunji is de reden van 't werk. Thomas ftaet dit toe, zeggende [ L], De kunji is de rechte reden van de maekbaere dingen. Wy zeiden in 't begin van dit beek, dat de kunft zich in 't algemeen be- zigh houdt; om alzoo te kennen te geven de hebbelykheit van 't verftant in 't vermogen tot het werken, en niet de daet zelve, dat is, het werk van de kunft, het welk men veel eer een proefftuk der kunft zou kunnen noe- men, als zynde eene zaek die particulier of byzonder is. En derhalve zeit (i) Me- de Filozoof (i), De kunji behoort tot het algemeene, maer d''ondervinding tap .Lxb. i _tot ^ yy_Zon((_ere^ Ook zeiden wy dat ze zich bezigh houdt omtrent din- gen, noodwendigh tot des menjchen leven: en vermits deze dingen veel en verfcheiden zyn, zoo komt het [M], dat 'er ook veelerlei kunften worden gevonden. -Ariftoteles onderfcheit ze [Ni in drkderhande flach, als eene gebruikende kunji, gelyk is de ervarentheit in 't fcheepvaren_; eene werklnde kunji, alsdekunft van houtkloven; en eene gebiedende kunji, by exempel de boukunft. Plato ftelt maer een onderfcheit van twee, als kunfien die de �werken maken, en kunjien die de werken gebruiken. Maer wy zullen ons hier genoegen, met geen ander onderfcheit te maken, dan dat'er van de eindlyke oorzaek genomen wort. In 't beelt der natuur zal gezeit worden, dat het einde en wit der natuur het goede is : En naerdien de kunft een na- volgfter der natuur is, zoo is 't geen wonder, dat zy ook het goede' haer tot een einde voorftelt. Doch dit goede is, volgens de onderfcheiding der Filozoofen, alm� tweederier. Het eene flach is [O] , dat geheel en door zich zelvengoet is, en 't andere, dat iemant ten goede.jirekt. Het eer- ' fte goet is dat men het eerlyke noemt; het andere, dat tot der menfchen dienftftrekt, is nut en vermaeklyk: gelyk wy dan daerom ook nogh zeg- gen zullen, dat zich alle kunften of in nutte zaeken, en zulke, die tot ons leven noodwendigh zyn, bezigh houden, of in vermaeklyke zaeken. Maer om ondertuflchen de beeltenis ook te gaen verklaren, hebben wy te zeggen, dat de kunft als in een' beftandigen ouderdom of manlyke ja- ren wort vertoont, omdat een jong kunftenaer, van veele dingen geen ondervinding kan hebben, vermits hy zich nogh te weinigh tyts geoefent heeft: Ook omdat de oude luiden, als zwak van kracht zynde, het ver- mogen niet hebben om uit te voeren 't geen zy met grooten arbeit en moei- te van langen tyt leerden; het welk inzonderheit gezegt zy ten aenzien der kunften, die door 't werken der handen worden gedaen. De leden, {%) in oe-zeit Xenofon (z), door den arbeit als ontzenuwt zynde, zoo moeten nood-

conom.
		_A\ zaekljk [TJ Apophth. I ia. jQaanto fortior d�xtra manu Jiniftra: tanto pot tor efi ratio ipfa ex- perientia. En gelyk de rechter voet, voegt hy daer by, akyt vooruit treedt voor den linker, zoo gaet ook de reden voor de ondervinding: Vt dexter pes femper anticipat Jiniftmm, fic rati» experientiam. [KT] Ter plaetf� boven aengehaelt. ,.,. f JL] Op dezelve plaets als boven. .._, ₍, , �M"\| Zie onze aenmerking A. over 't volgende beek. [N] Zie onze aenmerking A. over 't beek Befpiegeling I Deel. bladz. 157] [O] Ethic. lik VIL cap. i%. To �,y$h l>x5(. rb $v yjf dtt^St. ra �i,'iirL*

-ocr page 84-



		KUNST! zaeklyk 4egemoederen verzwakken, en eenigszins ziek zyn. j In 't groen wort ze om veele redenen gekleet: Vooreerft, omdat door middel der kunften alle dingen, die tot het leven der menfchen noodigh zyn, van nieus worden hermaekt, als ze door den roeft of de quaetheit des tyts zyn verdorven, juift gelyk de natuur het aerdryk jaerlyx weer met gras en kruiden, en de boomen met nieuwsbladeren herkleet. Ten ande- ren omdat een kunftenaer altyt in hoop [P] leven moet van in zyne kunft tot grooter volmaektheit te zullen opfteigeren, waertoe hy ook al zynen yver en vlyt moet aenwenden ■, om nu met te zeggen, dat het groen de hoop van de eer, het nut en 't voordeel, die hy van zynen kunftarbeit ver- wacht, mede beduit. Ten derden om de wakkerheit [Qj des verftants, de levendig heit der vindingen en den jeugdigen arbeit, die altemael ineen goet kunftenaer vereifcht worden, uit te beelden. Men zou door deze groene verf ook de taeiheit van 't gedult, ofzoogywilt, een hartnekkigh voornemen, dat in 't werken altyt als frifch en groen is, kunnen verftaen, in welke betekening Petrarcha't woort^w» gebruikt, daerhy zingt [R], Myn begeerten zyn ft eets groen Om gefiaedigh werk te doen. Voorts is het kleet beknopt van maekfel, omdat zulk ftach den hantwerker minft hindert. De ftaek met de fpruit [S] die jong en teder is daeraen, beduit den ak- kerbouw eene kunft uit welke al het nuttige tot ons komt, 't geen wy bo- ven eene foort gezegt hebben te zyn van het goede, 't welk het oogwit en einde aller kunften is. Xenofon houdt deze kunft, boven alle andere kun- ften , voor de heerlykfte, als door welke de menfch onderhouden en ge- voedt wort. Cicero zegt 'er in 't eerfte boek zyner Burgerplichten dit van[T]: Onder alle de dmgen, daer men iet uit krygt, is 'er niets beter, niets zoeter, niets overvloediger, en niets dat een vry man beter f aft dan de akker- hu. Maer om ons niet te verre in te laten in 't aenwyzen van de nut- II. Deel. T baerheit [P] Zie onze aenmerking B. over 't eerfte beek des Arbeits bladz. 72. [QJ Zie dezelve aenmerking. ,-_y .. [RJ Per f ar fempre mai ver de i miei dejiri. [_S] Hy hadde bepaeldelyk behooren te zeggen de fpruit van een olyf: niet alleen om- dat hier vereifcht wort de fpruit van een vruchtdragenden boom, dewyl onvruchtbaere bomen in de beeldfchriften zinfchetf�n zyn van ydele en vruchtelooze konften, gelyk Pi�'rius aenwyft Hierogl. lib. LPI. cap. 47 s maer ook voornamentlyk, omdat de olyf boven alle andere vruchtdragende bomen wort gehouden voor een zinnebeelt van den akkerbou, doordien ze den menfchen veel meer voordeel en nut aenbrengt als eenigen anderen vruchtboom; zoo dat 'er ook geen konft is, zegt NatalisComes (1), die geen (i)Ivtyth. hut en voordeel van den olyf, dat is, de olie, trekt: waerom zommige ook willen,^Lib- IV. dat Mercurius een olyftakje wort in de hant gegeven, omdat de vruchtdragende boo-^caP^- ^s* men in zyne hoede zyn.- hoewel andere hem dat liever geven , als den God der vrede. Zie Pi�'rius Hierogl. Lib. LUL cap. 3. Het zelve voorts dat de fpruit hier aen een pael gebonden beduit, kondeook te kennen worden gegeven, indien 'er eenzeif�n of ploeg ter zyden het beelt wiert gezien, betekenende beide den veltbou (2): want gelyk men 't lant (1) Pier. met den ploeg om went, alzoo maeit men met de zeif�n het rype koorn: en de kunft Hierogl. van de velden te bezaeien met koorn brengt ruim zoo een grote nmtigheit en voordeel^lib' ^XLI� aen, als die van 't fnoeien en vorder havenen der bomen. lib.'48.' [T] Cap. 42. Omnium autem rerxm, ex quibits aliquid acquiriwr, nihil efi agri-c^. i$. tuhura melius, nihil uberitts, nihil dulcius, nihil homine, nihil libero dignius. Lees dat gehele hooftftuk, handelende over verfcheide kunften: en van den Lof des akker- bouws, Virgilius Geor. Lib. II.y. 45:8. Horatius Epod. 2. Tibullus lib. I. �1. 1. en Xenophon in Oeconomieo.

-ocr page 85-



		86 K g ;N ;s x. baerheit en noodwendigheitdezer kunft, zullen wy ons niet het bybf�ri- gen dezer woorden van Vitruvius te vrede houden [VJ: Een jonggeboren kint , zeit hy , kan zonder de melk der voedfter niet �fgequeekt, nochte tot zyne volwaftenheit gebragt worden, en eenftadt kan zonder velden en de v f achten der zelve niet aengroeien, nochte zonder overvloei van Jpyze een talryke burge- rj hebben, en haere inwooners onderhouden. Het tweede deel van 't goede is, gelyk wy gezeit hebben, het vermaek-� lyke. Maer wat zaek ter were�t is toch fchooner en vermaeklyker dan de Schilderkunft [ W] en Beelthouwery ? Deze dan hebben wy door 't pen-, feel en den beitel» die 't beelt in de hant heeft, willen aenwyzert. Kun- ften die voorwaer �eer edel, en noit te volpryzen zyn �, gelyk ook deswe- ge de doorluchtige School van Athene het vermaeklyke, ik meende Schil- derkunft, onderde vrye kunften de hoogfte plaets geeft, omdat ze eene naerbootfter is van onze algemeene Meeftres de Natuur, niet alleen in taftbaere, maer ook in alle zienlyke dingen; vertooii�nde door de ver- fcheidenheit der verwen alle zigtbaere voorwerpen. D� Schilderkunft �s _f,]�c eene naerbootfter van alle dingen die men ziet, zeitXenofbn, en Plato (r_), Puicro. jy_e weff�n der Schilderkunft zjn als levendige zaeken. De Beelrhouwery wyders, alle de leden volmaektelyk vormende, niet anders daa of ze de natuur taftbaer had gemaekt, voldoet niet alleen het gezigt, maer ook volkomentlyk het gevoel j zoodat deze twee edele kun- ften wel zufters genoemt mogen worden, als voortkomende van een zelven, vader, die het ontwerp is, en hebbende ook beide een zelve oogmerk, na- mentlyk het kuiiftigh naerbootfen der Natuur [X]. [V] Lib. I. De Architectlira: Natus infans fine ntitricis latte non poteft ali, nequead vita crefcentis gradus perduci: civitas fine agris et eorum fruilibusnon potefi crefcere_tnee fine abundant ia cibi frequentiam habere, populumque finecopia tueri. [W] Zie de befchryving van de Schilderkunft zelve in't laetfte deel van dit ons werk; [X] Hoe konftig zulks fomtyts gefchiedt, zullen wy met de woorden van Pi�rius {%) Hier. (2) voordellen : De banden, zegt hy, die men aen de beelden , welke Dadalus ge- Lib. maekt hadde, placht te doen, gaven te kennen, dat ze Z.00 konfiigh waeren gewerkt, dat XLVII . z.e fcheenen weg te gaen.: waerqm men ze met banden moefi vafi honden. Plato maekjc �' ' van dezezaek^gewach in zjn boe\t^Meno genaemt, zeggende dat 4e beelden van Dadalus, indien ze niet vafi waren gebonden, weggingen en zich op de vlucht begaven: maer als ze vafi gebonden waren, dat ze dan bleven jlaen. En dat daerom, indien iemant eeniq- beelt van hem hadde, en los liet blyven, deszelfs eigendom onzeker was, evenals ofhyeenjlaef hadde, die weglopens gezint was. En Arifloteles /preekt in 't eerfle boek^ van zyne Poli- tica offiaetkunde van beelden van Dadalus, waer van hy zecht dat men vertelde, dat Ze zich van zelft bewogen, en werk^deden. Daer ontbreken 'er ook^geene, die meenen dat '�r een houten Venusbeelt door Dadalus zoude gemaekt zyn, het tvelk^zig bewoog door quikzilver, daer in gegoten. Hierom zoo menigmaelals men zal willen aen tonen datdier- gelyke kjvnstfiukken zeer fchoon en volmaekt zyn, zoo zullen wy, indien wy 't gevoelen van Plato vtor goedt keuren, iets aen derzelver beenen, of eenig ander gedeelte dat be- cjuaemer mogt zyn, vafibinden. Zie voorts het beelt der Beelthouwery zelfs op zyn plaets in ons laetfte deel. A N D ER S. "VTEn kan de kunft ook verbeelden als eene Vrou met een ��-� windas en eene hantfpaek in de rechte hant, en een viervlam in de flinke. Alle de kunften, die inftrumenten of werkgereetfchappen gebruiken, gelyk

-ocr page 86-



		KT if .# §i ' Ti 87 gelyk '�r zulke veel zyn, brengen de kracht van haere proeve tot de betop- ging van den kring of cirkel, en van daer krygen ze haere reden en vaft- heit. Daerom wort ze met eene hantfpaek en windas vertoont die beide hunne kracht uit het evenwigt, (balans) gelyk deze uit den kring, heb-, ben. Zie Ariftoteles in zyne Mechanica. ■ n _: De viervlam wort 'er geftelt als een voornaem gereetfchap [A] van kun- ftige werken 5 alzo men de metaelen en andere ftoiFen, door de zelve hardt ' . T2 of [A] Van de kracht en nuttigheit des vuurs heeft de Schryver boven gefprok�n uit Ifidorus in 't beek der Ervarenifl�, en wy hebben in onze aenmerking D over 't zelve aengewezen(i)uitPi�'rius(x), dat de kunften eerft toen zyn uitgevonden toen de inen- ichen de kracht van 't vuur hebben leeren kennen. Men vint dien aengaende een aen- /,< j _De�i_#merkelyke en zeer konftig verdichte fabel by Plato, in zyn Gefchrift genaemt Prota-hl. 405. geras s welke wy de moeite zullen op ons nemen om hier geheel in te laflchen, aen- (1) Hier. gezien wy vertrouwen den Lezer daer mede yermaek te zullen doen : en ten anderen ^Llb ^XLVIook, omdat ze een bequaem beelt zal uit leveren van de konften en derzel ver uitvinders. ^ca^>" ^}l'* � Eertyts, zegt hydan, waeren 'er alleenlyk goden, en nog geenerlei geflachten van � fterfelyke fchepfelen. Maer als de tyt nu was gekomen, dien 't nootlot gefchikt � hadde tot derzelver geboorte, zoo vormden de goden dezelve in de ingewanden des � aerdryks uit vuur en aerde ^ en uit zulke dingen , die zich met vuur en aerde � laten vermengen. Maer wanneer zy de zelve nu in de werelt zouden te voor- � fchyn brengen, hebben zy Prometheus en Epimetheus gelaft, om een iegelyk ,, der zelver te vertieren en met vermoogens te voorzien naer behooren. Epimetheus � dan verzocht van Prometheus, dat hy dat werk der uitdeelinge van een iege- � lyk het nodige te geven aen hem wilde overlaten, en dan befchouwen, hoe hy � alles zoude hebben verdeelt. Prometheus liet zig gezeggen, en de ander ging aen � 't uitdeden. Zommigen gaf hy fterkte zonder fnelheit, en zommigen wederom, � die zwak waren, maekte hy fhel en vluchtig: zommigen voorzach hy met wapens, � voor andere die weerloos waren, verzon hy iets anders, waer door zy hunne be- � houdenifle konden bewaren. Want die hy in een klein lichaem befloten hadde die ,, maekte hy-, dat ten deele zig op vleugelen in de lucht ophieven, ten deele onder de � aerde doorkroopen. Maer die hy van een groot en zwaerlyf hadde voorzien, die � maekte hy dat door hunne zwaerte en grootte veilig waren: en zoo hielt hy o�k in � de overige op dezelve wys een zekere evenmatigheit, zodanig, dat 'er geen een ge- 5, {lacht geheel konde omkomen. Nadat hy ze aldus voorzien hadde, opdat ze door � malkander-te-verflinden niet zouden verloren gaen, begon hy ook middelen te be- � denken, hoe zy beft onder den blaeuwen hemel zouden kunnen leven. Derhalven ,, bekleedde hy ze of met zeer dik hair, of met zeer harde huiden, om de overmaet � van koude en hitte te kunnen weerftaen, en hen ook te dienen om op dezelve te leg- � gen flapen: de voeten voorzag hy met klaeuwen, of hair, of eelt, of een zeer dik- � ke huit. Vervolgens verzorgde hy hen voedtzel; fommigen 't gras en de kruiden � der aerde; fbmmigen de vruchten der boomen; anderen, der zelver wortelen: en � daer ontbraken 'er ook geene, die hy wilde dat zouden leven van 't verlcheuren van � anderen. Voor de reft maekte hy de verflindende eenigfins onvruchtbaer; maer de � anderen, die voor derzelver vernieling bloot geftelt waren, ryk in 't voortteelen, � opdat alzoo het geflachte zoude behouden blyven, ' Maer Epimetheus, dewyl hy ,, niet zeer verftandigh was, verdeelde onvoorzichtiglyk alle de vermogens onder de », redenlooze beeften, zonder eens te merken, dat hy van al dien grooten overvloet ₅, van gcfchehken niets zoude overhouden om naderhant te geven aen 't geflachte der ,, menfchen. Dit was 'er dan nog overigh, naekt en bloot: en nu wift Epimetheus � niet, wat hy zoude beginnen. Terwyl hy dus in verlegenh�it ftont, quamProme- � theus tot hem, om de uitdeeling te befchouwen, en zag dat alle andere dieren van � alle voordeden rykelyk waren voorzien, maer dat'er de menfch naekt, ongewa- � pent, niets aen de voeten hebbende om op te gaen, noch aen 't lighaem om op te � leggen, was overgefchoten. En nu was de dag aenftaende, dat ook de menfch � volgens de fchikking van 't nootlot, van onder de aerde moeft te voorfchyn komen! � Daerom als Prometheus geen ander middel wift te bedenken om den menfch te be- j, houden, ftal hy het verftant van Vulkanus en Minerva in de konften, te gelyk met ' � hec

-ocr page 87-



		88 IC � N S T. of week te maken, 't welk al veel door 't vier gefchiet, bequaem doet zyn om door de menfchen, in veele fnedige oefeningen bewerkt te worden. � het vuur; want het was niet mogelyk dat iemant dat verftant konde krygen, of ook, j, zoo hy 't al kreeg, zich daer van bedienen, zonder 't vuur. En aldus fthonk Pro- � metheus dat verftant aen 't geflachte der menfchen, en op deze wyze hebben Wy 't � 't verftant gekregen om ons te voorzien van koft en klederen: maer 't verftant der � burgerlyke regeering ontbrak den menfchen. Dit woonde by Jupiter: maer Prome- � theus hadde in 't paleis van dien God,niet kunnen komen, omdat het met fchrikke- � lyke wachten was bezet, die hem hadden afgefchrikt. Daerom was hy in 't werk- � huis, dat Vulkanus en Minerva gemeen hadden ter oeff�ninge van hunne konften, � heimelyk ingeflopen, en had de konft van Vulkanus omtrent het vuur, en dieande- � re van Minerva [namentlyk 't verftant omtrent de konftenj geftolen, en ze aen de � menfchen gegeven, waerdoor zy in ftaet zyn gebragt om te kunnen leven: maer ■� � Prometheus is over zyn diefftal om Epimetheus wille die ftraf opgelegt, die men �van hem verhaelt. Dogh nademael de menfch deelachtigh was geworden aen de ,, Goddelyke Natuur , zoo was hy om deze verwantfchap de eenigfte, die voor eerfl � begreep dat 'er Goden waren, en die de zelve altaeren en beelden tereerenoprichtte. ,, Daerna leerde hy 't geluit en de woorden onderfcheidentlyk, met kunft uitbrengen, � bouwde huizen, maekte klederen, fchoenen, bedden om opteleggen,, enverzamel- _s, de voedtzel van de aerde. De menfchen nu aldus toegeruft, woonden.in den be- � ginne verftrooit; want zy hadden nog geen fteden geftigt.. Derhal ven wierden ze � overal van de wilde beeften, als zynde zwakker dan deze, verfcheurt. Want de � kennifl� der konften was genoegfaem om te leven, maer geehf�ns om te ftryden te- � gen 't woefte gedierte. Want van de kennifl� der burgerlyke regeering, waervan � He krygskunde een gedeelte is, waren ze ontbloot. Om zich derhalven tegen dat � verderf te bef�hermen, bouwden ze fteden, en verzamelden zich in dezelve. Maer � aldus verzamelt zynde, verongelykten zy malkanderen, als van geene burgerlyke re- � geering wetende: weshalven zy wederom verftrooit, en van de wilde dieren ver- ,, flonden wierden. Maer Jupiter zorg willende dragen voor de behoudenifl� des men- ₅, fchelyken geflachts, zond Merkurius heene om de fchaemte en rechtvaerdigheit te � brengen onder de vergaderingen der menfchen: opdat deze twee deugden de fteden � zouden verGeren, en onderlinge banden van vrientfchap en genegenheit in de zelve � maken. Merkurius dan vroegh, op wat wyze hy de fchaemte en rechtvaerdigheit ,, aen de menfchen zoude geven. Zal ik, zeide hy, gelyk de konften onder hen uit- � gedeelt zyn, alzoo ook deze onder hen verdeelen ? Want de konften zynzoodanigh � verdeelt, dat een alleen, die ervaren is in de geneeskonft, voor veeleonervarene ge- � noeg zy; en zoo ook de overige: zal ik op die eigenfte wyze den menfchen ook de � fchaemte en rechtvaerdigheit geven? of zal ik ze geven aen allen? Aen allen, ant- � woorde Jupiter: en laet ze alle aen dezelve deel hebben: want daer zouden gene fte- � den kunnen beftaen, indien gelyk aen de overige konften, alzoo ook aen deze maer � eenige weinige menfchen deel hadden. Daerenboven wil ik, datgy uit mynen na^ ,, me een wet zult maken,, dat, al wie of geheel geen fchaemte, of geheel geen recht- � vaerdigheit heeft, als een'verderf voor een ftad, met de doot zal geftraft worden, (i) Hier. Hpot dus verre Plato. � Uit deze vertelling, zegt CceliusAuguftinusCurio(i), kun- ^Llb' \ v ^nen ^wy opmaken, dat door Prometheus, gefchildert met eene brandende fakkel ^c'^ip' ' � in zyne hand, verbeeldende het geftolen vuur, kan te kennen gegeven worden, de ,, kracht des verftants in 't uitvinden der konften, als ook de uitvindinge der konften � en de uitvinder zelve: want de fakkel is dat vermogen der ziele, hetwelke Ariftore- � les het werkende verftant noemt, en het welke Plato en de Egyptifche Priefters een � hemelfch vuur, of een van buiten aenkomend licht hebben genoemt: welks eigen ,, werk is de uitvindinge der konften. " Met de uitlegging van deze geheele fabel in alle haere leden zullen wy ons niet ophouden : de lezer kan die zelfs nazien by Marfi- lius Ficinus over dit gefchrift van Plato. Alleenlyk moeten wy ten opzigte van Mi- nerva en Vulkanus, en van 't vuur zeggen, dat door de konft van Minerva, die be- kent is voor de Godinne der Wysheit en uitvindfter aller konften, kan verftaen wor- den het befpiegelend� vermogen der ziele of het verftant; door die van Vulkanus, den Godt niet alleen des vuurs, maer ook een zeer konftigh werkbaes, het werkdaedigc vermogen des lichaems, of de dadelyke uitvoeringe zelf, waerdoor het zelve de zaken werkt na't begrip der befpiegelend� ziele; door't vuur, als 't voornaemftc werktuig van

-ocr page 88-



		K U N S T. S₉ van ?C menlchelyk vernuft, de gereetfchappen tot het maken der konftwerken nodigh: hoewel men ook door 't vuur verftaen kan 't vermogen der reden, dat het verftant ge- lyk een vuur verlicht, den wil ontfteekt, en die beide opvoert tot hooge zaken. Het vuur is eindelyk by de konften nodigh, omdat het al dat verborgen is, in't licht brengt: en als het verftant een konft heeft gevonden, en de krachten des lichaems de z�lve hebben uitgevoert, dan is het konftftuk in 't licht gebragt, en kan door een ie- ders oog worden befchouwt; daer, zoo lang de konft nogh alleen was in 't verftant des kunftenaers, zy als in de duifterniffe lagh verborgen en onbekent was. Niet zonder reden dan wort 'er een viervlam geftelt in de flinke hant van de Vrouw, die de Konft hier yerbeelt.

			K U N S T S T U K. pj En Man met een koftlyk en zeer kunftigh gemaekt kleet -- aen. Hy legt de rechte hant op een windas, en wyft met den voorften vinger der flinke op eenen ter zyde ftaen- den korf met byen, van welke 'er verfcheide buiten op den korf zitten, en eenige m de lucht vliegen. Kunftigh en koftlyk wort hy gekleet [A], omdat de kunft door zich zelve edel is-, gelyk ze ook w�l een tweede natuur magh heeten. II. Deel ^ " Hy [A] Dit kleet zoude mogelyk niet onaerdig vol handen kunnen geborduurt worden: omdat de handen in debeeldenfpraekook kgnfi betekenen: want alle konft werken wor- den uitgevoert door de handen, en 't geene 't verftant heeft begrepen, ftellen zy voor aen de oogen. In alle konften, zegt Hippocrates, gebruikt een �egelyk zyne handen om te werken: en de natuur heeft, volgens Ciceroos lpreuk (i), den menfche han- (oDeNar^-den gegeven om hem te dienen tot het uitvoeren van veele konften: multarum artium Deor. Lib! miniftras manus natura homini dedit. Ook zegt de droomverklaerder Artemidorus, H. ^caP- *<>� dat door de hant daerom de konften worden betekent, omdat door middel van dezelve de konften worden geoeflent: en hy wil, dat, wanneer men van fchone handen droomt, dat zulks een gelukkigen uitflach van voor handen zynde zaken zoude voor- spellen, voornamentlykaen die geene, dieeenig hantwerk oenenen. Purim Val, Hit- rogl.JLib.XXXr. cap. z.

-ocr page 89-



		₉o K UNS f S,;T.)U K. Hy heeft de rechte hant' op een windas^ om door dit infintmenfi^Bi] de, door menfchlyk� naerfligheit uitgevondene kunftigheit aen te toonen, die de natuur zeer verre overtreft, doende door 't middel -van windaflen en andere machines met w�inigh kracht een overgroot gewek. De Po�et An- tifo.zegt in zeker-gedicht, waervan, Ariftotelesirizyne^^^^^ werken meldt, dat wy door de kuhftdingen te hoven komen, waer tegens de natuur der zaek zich zelve fchynt aen te kanten j want men beweegt daerdoor zwaere gevaerten van hunne plaets, doende door windaflen, vyzels, dommekrachten en kraenen een wonderlyk gewelt. Nevens het beek ftaet een korf met byen, omdat deze diertjes zintekens [C] van een kunftftuk en van de naerfligheit zyn, Virgyl befchryfr de kunftigheit en vlyt der byen zeer aerdigh in zyn eerfte boek van Ene- as'i maer nogh breeder in 't vierde boek van den Lantbou, daer wy, orn hier niet te lang te vallen, den lezer heenewyzen. Laet het ons genoeg zyn te zeggen dat hy, van de kunftigheit en natuur der gezeide diertjes willende zingen, zynen Mecenas (het zal Vondels vertaeling zyn} aldus aenfpreekt. [D]: Ik zal voort achtereen myn lantwerk gaen voltrekken Met honigh, en.den dau, die ons uit 's hemels plekken Gezegent toevloeit.- oMeceen, begunfiigh bly Dit deel ook. '& zal u van die kleene dieren vry Wat vreemts vertoonen, en manhaft e mogentheden, En volken, en hun -werk, en oefeninge, en zeden, Ook d' oorlogen van al dit brommende gejlacht Ontvouwen oj> een ry, [B] Dit alles is genomen uit Pi�rius Hierogl. Lib. XLFIII. caf. 64. met zeer wei- nig veranderinge. (TT) Dit is wederom alles ontleent uit den zelven Pi�rius Hierogl. Lib. XXVI. cap. 19. uit wien wy hier byvoegen, dat Demokritus, gelyk hy met alles ipotte, ook zoo tfeze neerftigheit en geduurige vlyt der byen belachte_> zeggende, dat de gierigaerts waren gelyk de byen, als welke werkten als of ze altyt zouden leven. [D] Georg. Lib. IV. v. 2. . Hanc etiam Mascenas, adfpice partem. Admiranda tibi levium fpectacula rerum. Magnanimosque duc�s, totiusque ex ordine gentis. Mores et ftudia et populos et prselia dicam.

			XACH

-ocr page 90-



			L A C H. 91

		L A G, H, Er uitbeeldinge van den lach, maelt mengeyoeglyk eenen fchoonen Jongeling, met een veclverwigh gewaet aen, en ftaende in 't midden een�r bloem- ryke en groene weide. Op 't hooft heeft hy eenen krans van roozen, die eerft beginnen te ontluiken of open te gaen. De lach is een zoon der vrolykheit, en der verfpreiding van de fyne geeften [A], die in 't middelrif, ter oorzaek van de verwondering, die de inwendige zinnen ontfangen, bewogen worden. ■.'-. -; _; : ; .' Hy wort jong verbeelt, omdat de jeugt meeft tot lachen genegen is, het ;.; ■>, welk ten meeften deele uit de vrolykheit fpruitj gelyk hy deswege niet al- leen jong, maer ook fchoon wort gefchildert. Als de velden groen worden, en de bloemen zich openen, worden zy beide gezeit te lachen, en daerom hebben wy ze by dit beelt te pas gebragt. [A] Zie AriftotelesinProblematis §. 3jt. text.6. en de fchriften van andere Natuur- kundigen. A N DE R S. _: E En Jongske in een groen en met bloemen befchildert gewaet. Hetheeft een bonnetje op't hooft, verilert met allerhande vederen -_t beduiden- de de zelve lichtheit en ongeftadigheit, waeruit de onmatige lachdoor- gaens zynen oorfprongk neemt: immers aldus luidt de fpreuk des Wyzen: Rifus abundat in ore ftultorum. Dat is: De mont der zotten is vol lach TA], � [A] Zie onze aenmerking D. over 't eerfte beelt der Dwaesheit I. Deel. ldad\.%^. Zoo is dejes van If�crates aen zynen Demonicus pmjrttfti rfg�iaffi <;�ey, dat is, ge- s"\\' wen u niet tot een uitgelaten lach. De verftandigfte mannen van den ouden tyt hebben 't daerom zelden gedaen: als by voorbeelt die wyze Socrates: waervan wy geiproken 2 't- '■ ■� - " hebbea �',■�-��

-ocr page 91-



gf ,L & C H, hebben over de Achtbaerheit aenmerking. Aa. I. Deel. bladz. 10. want dat hy niet ge- heel vreemt is geweeft van 't lachen (gelyk fbmmige echter willen; getuigen van hem Seneca de Conllantia Sapientis cap. 18. en ^Elianus far.Hiftor. Lib. F. cap. 8. Ja wat meer is, onze Zaligmaker zelfs, daer men andere hertstochten, als droefheit, gram- fchap enz. van hem vind vermeit, wort nergens gelezen oit te hebben gelacht. Defti- ge fpreuken omtrent den. al te gereden lach, verzamelt uit de gewyde en ongewyde fchrif- t�n, zyn in overvloet te vinden by de opftellers der Florilegia, en diergelyke boeken: daer ze zoeken kan dien't luft. Gelyk nu het lachen zonder oorzaek ten hoogften is te \'eroordelen, alzoo zyn ook geenfins te pryzen, die altyt even ftuur en droefgeeftig zyn: en gelyk wy niet zyn van de f�cte van Democritus, die altyt lachte; alzo vol- gen wy ook geenen Heraclitus die altyt fchreide: en 't fchynt ons een aflehuwelyke (1) p�niusbynaem, dien Marais Craflus (1), de grootvader van dien ryke Craflus, die van de Lib. vil. Parthen gedoodtis, door zyn ftuurheit kreeg, wordende tocgenaemt «ysAas-©, het cap. 19. & welk iemant betekent, die niet lachen kan,* hebbende maer eenmael gelacht in zyn ge- Cicero de fe\_e leyen. Andere diergelyke zie in de bovengemelde plaets der Achtbaerheit. Maer 't Lil" y^S fihynt wonderlyk, dat de Egiptenaeren als een beeldt van den Lach hebben geftelt cap. 30. een hont, een dier dat ganfeh niet van de vrolykfte is. Want alzoo dit beeft, het zy (z) Lib I. hy razend wort, het zy hy fterft, dit beide, volgens Horus (2), heeft van de qualen Hierogl. _yan _Zy_n _mjj_t. _en die volkomen miltziek zyn noch reuk hebben, noch lachen, noch ^caF- 3⁸- _niez,_en kunnen, zoo hebben zy den hont genomen voor een beelt van den lach: want zy ontleenden hunne beeltfprakige betekenif��n van die zaken, die in eenig dier of ge- (3) Hier. heel niet, of overvloedig waren: gelyk Pi�'rius Valerianus (3) zeer wel aenmerkt: by Lib. v. wien wy ook uit Artemidorus vinden waergenomen, dat hy zegt, wanneer men van cap. 19. _een _mii_t droomt, dat zulks lachen en vreugde voorfpelt. Maer wat het fterven van den hont aen de miltziekte, en 't razend worden belangt, daeromtrent tekent een Ge- leerde aen over Horus, dat dan de honden der fmeden daervan zouden vry zyn, om- (4)DeMe- dat die zeer kleine milten hebben : waervan hy uit Celfiis (4) bewyft, dat de reden is die. Lib. jj_et drinken van 't water, waer in 't gloeiend yzer is gedooft. Maer ik 'ie geen reden, IV-cap- ?'_waerom _een kleine milt ook zoo wel geen ongemakken kan onderworpen zyn als een groote. N O G H.*

		M'	n kan den lach ook verbeelden in degedaenteeenergoelykejongk- vrou, die in d'eene hant een masker met een verdraeit en lelyk bak-

	kes houdt; want dat lelyk en mismaekt is, is zonder achtbaerheit zeit Arifto- (;)inPe�t. teles (5) aengaende den Lach. Voeg 'er nochtans deze fpreuk by: amara rijk tempera. Dat is, vermeng het bittere met lachen, of 'metzoetevreugt\_K\. 't Gefchrei weer voor den lach moet zivygen. ., Elkjlaet zyn' poos te roer niet lang. Zy zingen, beurt om beurt, hunri" zang. De droogejok, de vocht e tranen Ons, beurtstvys, om hunn' uure manen. zeit de Ridder Hooft ergens. Maer laet ons overgaen tot de befchry ving van het beelt der [AJ Zoo is de vermaning van Dionyfius Kato: - ;' Interpone tuis interdum gaudia curis, Ut poffis animo quemvis fufl�rre laborem. fc)ln Cle- piurarchus verhaelt (6), dat de Lach by de Lacedemoniers ge�ert is geweeft als een caiT'u. ^°^^t: alsook dat Lykurgus een beelt van den Lach gemaekthadde: oordeelende (zegt (7) inLy- hy) (7) dat de lach en jokkerny even als een fans ivas over de flrenge levenswyz.e, die hy fandro. hadde ingeftelt. Maer hoedanig dit beelt geweeft zy, zegt hy niet. Gyraldus tekent ^caP- 47- daerenboven aen (8), dat de Lach ook by Apulejus voorkomt als eenGodtheit: en dat Deor Synt ^^e* ^van %P^ata ^m ThefTalien alle jaren den Lach als een Godt, offerhande deden met i.c°ap.49'^�verg^roote ^VKU&- E" eindelyk geeft hy een Lofdicht des Lachsop, gemaektdoor D&sjD.CceliusCalcagninus, wel waerdigh te lezen. LANGK-

-ocr page 92-



	LANGKMOEDIGHEIT.
	LANGKMOEDIGHEIT.	91
		91

L A NG KMOEDIGHEIt T^jle fchetftmen af als eene bedaegde Vrou, gezeten op ee- �~^ nen fleen, en de oogen ten hemel opflaende. De armen ftrekt ze vaneen, en de handen al mede hemelwaert. De Apoftel Paulus telt in 't vyfde hooft ftuk van zynen Brief aen de Ga- laten, de langkmoedigheit onder de twaelf vruchten van den H. Geeft ■, en Thomas zeit [A] haer eene deugt te zyn, door welke een menfch tot ee- nigh ding tracht te komen, dat nogh verre van hem af is, zich het verloo- pen des tyts deswege ook getrooftende. Anfelmus, de gezeide plaetsdes Apoftels uitleggende, noemt de langkmoedigheit eene langkzaernheit des gemoets, 't welk geduldigh tegenfpoeden verdraegt, de eeuwige beloo- ning van langer hant verwachtende. En hoewel het fchynt alsof ze de zelve deugt met de geduldigheit waere, zoo is ze nochtans daervan zeer verfchillende: omdat, naer't z�ggen der genoemde Schry vers, en van Dionizius Certozinus over dat zelve hooftftuk van Paulus, de langkmoe- digheit vergezelfchapt gaet met de hoop_; makende deze, dat wy de goe- deren, ons door Godt onzen Heer belooft, tot het einde toe verwachten: En daerom fchynt het dat deze Deugt meer [B] op de hoop en op het goede ziet dan op de vrees, ftoutheit, of droef heit. Maer de lydzaem- heit verdraegt rampen, verongelykingen en tegenfpoeden die* tegenwoor- digh zyn, ten einde om het naderhant wel te hebben. Doch dewyl het tegenwoordigh verdragen alleen niet genoeg is, zoo moet men in alles te vrede zyn, en dat zoolang als het den Heere believen zal. En daerom wort deze Vrou ook bedaegt [C] ,en op eenen fteen zittende [D] uitgebeelt. IL Deel. " Aa ■ - <■ ^ [A]* Prim. 2. q. 107. art. 3. Lotiganimitas efi virtxs, qua habetur animus capendi alicfttid difians in lotiginquum, [BJ Volgens de bepaling van den zelven Thomas 2. 2. q. 136. art. f. Lotiganimitas magis refpicit fpem qudm timor�m, vel audaciam, vel triflitiant. [C] Of ook omdat de lankmoedigheit meer eigen is aen bedaegde en bejaerde men- fchen, dan aen jongelingen, die doorgacris driftigh en voortvarende.zyn. [D] Het zitten en ruften des lichaems is een beek van de rufte des gemoets: die nootzakelyk tot de lankmoedigheit won vereifcht. Vergelyk voorts hiermede de beel- den der Ljdzaemheit, Ferdraegz.aembeit en Zagtmoedigheh.

-ocr page 93-



		LANTBOUWERY,

	Dat ze 't gezigt ten hemel went, gefchiet omdat ze zich toepaft 't geen David zeit, Pfalm CIII. vs. 8. De Heer is langkmoedigh en groot van goe- dertierenheit, ten einde zy de eeuwige goederen, die van Godt belooft zyn, magh verkrygen. � ^Voorts heft ze de handen om hoog van wege de hoop die haer vergezel- fchaptj makende die ook, dat het verwachten op deze werelt kortfchynt.

L A N T BOUW E R Y/ E Ene Vrou, .bekleet met een gewaet dat van verfcheide* planten en geWafTen famengevlochten is. Zy heeft ee- nen fehoonen krans op 't hooft, beftaende in allerlei flach van korenairen, doormengt met wyngaertranken daer de druiven aen zyn. Met een' -bevalligen zwier draegt ze Voorts een fpade op den fchouder met de eene hant. In de andere heeft ze een fnoeimes, en by haer op den gront ziet men e�n' ploeg leggen. De lantbouwery is eene kunft door welke de aerde bequaem gemaekt en bereit wort om bezaeit, en met allerhande foort van boomen en kruiden beplantte worden, die zy ook in alles gadeflaetj den tyt, de plaets en wat dies meer zy, in acht nemende: gelyk dan ook haer kleet van allerleie planten geweven, en haer krans van korengewas en wyngaertranken fier- lyk gevlochten is: welke dingen altemael haer byge voegt worden, omdat ze haeren rykdom uitmaken. Ert de Po�et Prop�rtius wyft aen, dat in zulke zaeken al van outs der veldelingen geluk en rykdom beftont_? zin- gende omtrent aldus [A]: .i! , Gelukkigh was weleer der lanili�n zoete jeugt % Wier fchat in boom en gr aen beftont, hunhjlen vreugt. De [A] Lib. ta. El. iz. vs. zf ' ., Felix agreftum quondam pacata juventus,' � Divitiae quorum meffis 6c arbor erant. �Van den lofdesLantbouws zie vorder onze aenmerldng T, over 'teerftebeeltderKunffi.

-ocr page 94-

LANTBOUWERI

De fpade wort haer op den fchouder, het fnoeimes in de hant, en de
ploeg [B] aen haere zyde gegeven, omdat alzulke werktuigen tot den
lantbou nodigh zyn.

[B] Zie onze aenmerking S, over 't zelve beek. *

ANDERS.

ZY wort ook niet onaerdigh vertoont als eene Vrou met
een geel kleet aen, een' krans van korenairen op 't
hooft, en een zeilen in de rechte hant. Laet ze in de ande-
re hant eenen Overvloetshoren vol vruchten, bloemen en
bladeren houden.

De geele verf des gewaets nemen wy hier, omdat het rype koren ook
die kleur heeft, wanneer de lantbouwer het zelve, als een belooning van
zynen arbeit, famenhoopt en inzamelt. Om de zelve reden wort Ceres
[A] door de oude Po�ten ookgeelof bbnt gebynaemt.

JTA} Tibullus, Lib. I. El. i. v. i<). \

Flava Ceres, tibi fit noftro de rure corona
Spicea, qua� templi pendeat ante fores.
Zoo ook veele andere. Namentlyk Ceres was de Godinne des koorns, en uitvinderefl�
des Lantbouws; hoewel andere die eer toefchryven aen Ofiris, dat is, Bacchus: trouwens
Ceres is de zelve als Ifis, de vrouw en zufter van Ofiris. Zie Tibullus, Lib. I, El. 8.
I vs, 29. & feqq. en aldaer de aentekeningen van Broukhuizen. Virgilius fielt ze beide
\ te gelyk, Georg. Lib. I. v. 7. Van de zeilen zie onze aenmerking S. over 'teerfte
beek der Kunft: en hoe de hoorn des overvloets hier te pas komt, hebben wy te
kennen gegeven over het tweede beek der Eer, aenm. B. IDeel, b/adz.. 323. Zie ook
Qudaens Roomfche Oudh. bl. 35*4 of 313.

LANTBOU. [Oefening van'den],'

C\P eenen geheugpenning van Gordianus wort de oefening
Vrr des lantbouws uitgebeelt door eene ftaende Vrou met
ope armen. Nevens haer ftaen twee dieren, te weten aen
d'eene zyde een ftier, en aen d' andere een leeu.

Van deze beeften beduit het lefte de aerde, naerdien de Ouden verzier-
den, dat de kar der godinne Cibele [Aj door twee leeuwen wiert voort-
getrokken -, waerdoor zy de lantbouwery verftonden [B]. Derlier ver-

Aa 2 toont

|AJ De godinne van 't aertryk.

[B] Namentlyk, omdat de Leeuw in de oude beeld�nfpraek de aerde te kennen gaf:
en alzo beduide bet temmen van deze dieren, door de godinne desaertryks, dat men de
aerde, met dezelve wel te bearbeiden en te regeeren, evenals moeft temmen van der-
zelver. woeftheit, gelyk ze uit de natuur is: en, hoe ichrael ze ook mocht wezen, ech-
ter door vlyt en arbeit vruchtbaer kon maken. Makrobius (1) in tegendeel verftaet(i) Saturn.
door den Leeuw den hemel of de zon, en door Cybele de aerde, daer ze de godin ^Lib- \^caP-
van is: de zon nu maekt de aerde vruchtbaer: en dat beoogt de lantbou. Dat de leeuw t*:. ^V}^t^&hier voorkomt alseen beek beide der zon en der aerdej zulks is geenfins ftrydig: alzooi.'cap,¹,^.
de zon dbor desz�lfs voorfte, de aerde door de achterfte deelen wort afgefchetft: gelyk
Pi�'rius leert Hierogl. Lib. I. eap. 27. alwaer hy ook aenwyfl:, dat d� oude gewoon
waren twee beelden te vertonen, omringt met een helderen glans, en zittende op Leeu-

.:■-;>■. � -../.., ... v;: i&L " wen,'

-ocr page 95-



			f

		96 L A N T B O U, W E R Y. toont den arbeit [C] die 'er aen 't ploegen des aerdryks vaf� is, alsmede de-voordeden der vekvruchten, mee nyverheit verga�rt. wen, met datondcrfcheit, dat uit den glans van'teene beelt alle de dralen van beneden fchoten na boven, en van 't andere in tegendeel, van boven na b"ncden. Dit laetite beduide de Zon , die haere ftralen na beneden fchietende alles dat op deaerde is, en uit dezelve voortkomt, levendig maekt, ftreelt en opqueekt. Door 't andere werd de � aerde verheelt, die haere kracht, ontfangen van de zonneftral�n, om hoog voert, en even als een bruit zig uitftrekt na haeren bruidegom, en beladen met alle de vruchten van haeren eigendom zich aen hem overgeeft. Dat vooits van de leeuwen voor den wa- gen van Cibele ook andere uitleggingen zyn te vinden, zie in onze aanmerking C, over de Gedienftigheit I. Deel. bladz. 426. [C] Zie onze aenmerking E over 't eerfte beelt der Arbeit / Deel. bladz,. 75. en (0 lib. Pi�rius Valerianus Lib. 3. cap. iz 13 ij. en zz. Juftiniis verhaelc (1), dat, toen de XVIII. c.fondamenten van Carthago geleit wierden, de kop van een rund in dezelve gevonden 5- "«� wordende, wiert opgevat als een voorteken wel van een vruchtbaer lant, rnaer ook te gelyk van een geduurigen arbeit en flaverny: waerom die fondamenten wierden ver- laten en op een andere plaets overgebracht. Voorts vindeik een overi�hoon en ten een- nemael heerlyk afbeeltzel van den lantbouw en een akkerman in de verzameling der Beeldenfpraken iiit oude en nieuwe fchryvers, gehecht aen de werken van Pi�rius: maer hoe voortref��lyk en uitmuntende het zelve ook zy, echter omdat het te lang is om hier in te voegen, moetikdenTaelkundigen lezer na dat werk zelf toewyzen, Lib. I. tit. Agricola, Colonus. De zelve reden gebiedt my ook den lezer te zenden na Pi�- rius Hierogl. Lib. XLVI. cap. a. om aldaer uit Philoftratus te zien aengewezen, hoe by de Ouden de Nylgodt een beelt was des lantbouws , als qpk Hierogl. Lib. IX. cap. 2,8. hoe dat de Egiptenaren, diedichtft aendenNyl woonden, den akkerbou heb- ben verricht door varkens. De Heidenf�he goden eindelyk, geftelt over't akker- werk, zoeke hy by den meergenoemden Tibullus Lib. I. El. 1. met de aentekeningen van zynen voortref��lyken uitlegger Broekhuizen, en by Virgilius Georg. Lib. I. v. �. & feqq. _; ,,. .,-.,. LAN T BOUW E R Y.' VOor 't left (en daermede zullen we van de lantbouwery affcheiden) komt ze ten toneele als eene in 't groen ge- kleedde Vrou, met een hulfei van korenairenom\hooft, en houdende den hemelkring met de twaelf tekenen in de flin- ke hant. Met de rechte omhein¹ ze een bloeiend boompje, op 't welk ze aendachtig ziet; en nevens haer leiteen ploeg. Het groene kleet beduit de hoop [A] die ze op de winft heeft, en zon- der welke hoop men bezwaerlyk iemant, ja mifTchien niemant zoude vin- den, die oit of oit de flovery en laftigen arbeit des lantbouws [B] zoude willen ondergaen. Den tulbant van korenairen [C] zet men haer op, omdat het voornaem- fte wit dezer kunft is, hetgraen te vermenigvuldigen, dat nodigh is toe onderhouding des menfehlyken levens. Dat ze een bloeiend boompje [D] omarmt en fterk aenziet, geeft des ',jj lant- / , [A] Zie de beelden der Hoop. "'-' D3 Zie wederom de zelve beelden. .[Cj Die ook Ceres zelf draegt. Zie de plaets van Tibullus over het tweede beelt hier voor aengehaelt. � ■� » [Dl,* En wel gevoeglykft een olyf, om reden gemelt in onze aenmerking S. over 't eerfte beelt der knfi. Dat hetboomtje bloeit betekent de hoop der vruchten.,. Zie .onze aenmerkingen wederom over de beelden der Hoop.

-ocr page 96-



		1 ■ . LANTBO�WERJ. 97 lantbouwers liefde, omtrent de boorrien, te kennen, die hem, by manier van fpreken, voor dochters ftrekken, v_;an welke hy de rype vruchten ver- wacht die de bloeiiels hem beloven. De kring met zyn twaeif hemelmerken, verbeelt de verfcheide tyden en faizoenen van 't Jaer_} naer welke de lantbouwery dient geregelt [E] te worden > en de ploeg [F] wort by de beeltenis gevoegt, omdat hy het,, voornaemfte werktuig dezer kunfte is. [E] Zie Virgilius Georg. Lib. I. v. jo. & feqij. [FJ Zie de meergemelde aenmerking oyer de kanji.

	LASTERING. E Ene Vrou [A] met een verftoort wezen. Zy houdt in de flinke hant een brandende fakkel, en met de rechte hant fleept ze een jongeling hy de hairen over de aerde, terwyl hy zyne handen hemelwaert heft, en de Goden Ichynt om hulp te fmeken. By haer ftaet een baziliskus. Met een verftoort gezigt wort ze vertoont, omdat ze uit toorn en wraekgierigheit voortkomt. De brandende fakkel wyft aen, dat de laftering een bequaem middel II Deel B b ftrekc

[\A] Deze afbeelding is geheel, behalven den �afiliskus, genomen uk Lucianus, pf liever Gyraldus (i), dien onze fchryver meermalen heeft gebruikt. De vinding is fi) HifW. van Apelles, en van hem by deze gelegenthcit verzonnen. Een zekere Antiphilus, die ^Deor-^s7"t- Apelles nydig was, hadde hemby den koning Ptoleirceus befchuldigt, dat hy famen-i.'^co1, 17- gefpannen hadde met Theodotus, die tegens den koning een vefraed finede. Maer Ptolemasus door een medeplichtigen der "famenfweringe, die op zynen hals gevangen zat, hebbende ontdekt, dat Apelles onfchuldig betigt, en godlooflyk gelaftertwas, lei- de zynen opgevatten toorn tegen hem af, fchonk hem hondert talenten, en gaf hem den lafteraer over tot een flaef. Dacr op ftelde Apelles, ter gedachtcnifl� van zyn gevaer, en fchande yan;.alle lafteraers, dusdanig eene fchildery toe. Aen de rechte zyde zach men een man met overgrote ooren, byna gelyk die van Midas, ftrekf�ende van verre zyn hant toe aen den Lafter, die tot hem naderde. By zich hadde deze man tvv�e wyven, zynde de eenede Onkunde en de andere de Achterdochtigheh: en verbeelde, I gelyk licht te zien is, het gemeene volk: waer in de onkunde en argwaen altyt heer- ichen. Zie het beek Gemeen Volk I. DeeL bladz, 466. Den Lafter zelven hadde de Schilder vertoont door een Jchone en wel ppgefchikte Vrouw, en voorts in die om- ftandigheden, als ze hier wort befchreven. Voor haer uk ging een bleek en ongedaen man, byna als die gene, die door een lange ziekte zyn uitgeteert, fcherp toeziende op alles. Dit was de Nyd. Kort na den Lafter zagh men twee andere wyven, haer {tie- rende en tefif�ns oppronkende, namentlyk de Hinderlage en 't Bedrogh. Achter deze eindelyk volgde het Berou, aenhebbende zwarte en gefcheurde klederen, die haer hooft achterwaerts keerende, al fchr�ieride en klagende de Waerhek, die ze zagh aen- komen, met fchaemte fcheen te ontfangen. Voorwaer een fthoone afbeelding der Lafter : welke, hoewel ze eigentlyk op dat byzonder geval van Apelles ziet, noch- tans ook in allen deele op de natuur der laftering in 't gemeen, kan worden toegepaft: welke toepaffing van zelfs zoo gemakkelyk is te maken, dat wy 't onnodig achten ons daer over in 't brede uit te laten. Die echter meer begeert als hy hier gezegt vindt, zoeke wydloopiger verklaring by Karel van Manden Dat de Athenienzen een altaer hadden opgericht voor de Laftering, vind men aengetekent by den zelven Gyraldus (2) '^l'ⁱ' ^l' �uit Thcophraftus by Diogenianus.

-ocr page 97-



		LAST E R I N G.
	9»	LAST E R I N G.
	9»

ftrekt om het vier vantwe�dragt [B}, tot �ndergang der onnozelen, ja ook van landen en Jconingkryken j te ontffeken. ^ / Dat ze een jongeling, die zyne handen ten hemel heft, by het hair langs den gront trekt, geeft te kennen^ dat de laftering niets anders doet dan de eer der onnozelen als verfcheuren. En wat den baziliskus betreft: Pi�V rius �G] zeit ^ (en daerom wort dit ondier by deze beeltenis gevoegd dat de Egiptifche priefters den baziliskus als een beek der laf�ering fteiden , omdat hy den menfch, zonder te byten, van verre, alleen door 't gezigt doodelyk is: en dat komt overeen met het doen van eenen lafteraer of ach- terklapper } want die weet, door den prinfen of anderen iet heimelyk in 't oor te luifteren, den geenen dien 't hem kift, te bezwaeren en liftigh in 't verdriet te brengen j voegende zulk een'hierdoor fchade, verderf, pyni- ging, en niet zelden de doot toe, zonder dat de ongelukkige lyder het kan ontworftelen ■, onbevvuft zynde van dezen bedrieglyken handel, die altemael in zyn afwezen gefchiet, gelyk zulks veele hoven zouden kunnen getuigen ■, en Herodotus heeft al gezeit, Lib. VIL De achterklapper doet den befchuldigden ongelyk, dewylhy hem in zyn afwezen befchuldigt. [B] Niet alleen om tweedracht te verwekken, (die ik niet weet, dat enkel door een fakkel in de beeldenfpraek wort uitgedrukt) maer ook om onmiddelyk het verderf toe te brengen aen den belafterden. Want door 't vuur verftaen fbmmigen allerlei ver- nieling en verderf: en de Egiptenaren zeiden, dat het vuur een levendigh ondier is, dat alles verflint en opvreet, ftervende zoo ras het geen voedzel meer heeft., gelyk alle andere dieren: waerom ze ook de lyken hunner daoden.niet, gelyk andere Heidenen, gewoon waren te verbranden. En wanneer Hecuba, zwanger zynde van Paris, (1) Ond. droomde (i), dat ze een bloedige fakkel ter wereld bragt, zoo leidden de waerzeggers Epift. He- zulks uit, dat het de verwoefting van Trojen voorfpelde: en wanneer by Virgiliusia) lenx. v. jj_et hooft- _van Lavinia, terwyl ze offerde, met een fchielyke vlam wiert omringt, ver- \l)�.adi. klaerden de waerzeggers ook, dat het een voorbeduiding was niet alleen van Lavimaes Lib. VII.' doorluchtigheit, maer ook van een aenftaenden zwaren oorlogh. Zie Pi�rius Hierogl-. v. 71. Lib. XLVl. cap. ijT & 16. [C] Hierogl. Lib. XIV. c. n. Voeg'erby,HorusApollo, Lib.II. Hierogl. �t.p.So. Van de befmettelykheit des gezichts van den baziliskus zie onze aenmerkingen R en S �ver'tla�tfte gedeelte der Befinettelykheit, /Deel, bladz. 136. Hoe voorts een zekere vifch, genaemt Pafiinaca, kan gebruikt Worden voor een heelt van laftering, zie in de Verzameling der Zinnebeelden uit oude en nieuwe Schryvers, achter Picrius, Lib. Jl.tit. CALVMNIATOR, pag. 45. En hoe fbmmigen door een afgehouwen oor die geenen wilden verftaen, die vermaek f�heppen in een ander te hoorenlafteren, lees by den zei ven Pi�rius, ffitrogl. Lib. XXXIU. cap.* 3jT. -

			ANDERS.

-ocr page 98-

^LASTERi_NG,

ANDER

■<;■

M¹

n fchildert de Mering ook als eenA zittende Vrotij

' die vervaerlyk van gezigt is, en haere venynige tong
verre uit den mont fteekt,, zynde de z$lv.c g�fplifft [A], ge?
lyk de tong der adderen. Zy heeft een, afmelyk, kleet aen,
dat gefcheurt en gebroken >:en roehVer^�gh is^ Dusdapigh
is ook het hooftdekfel, waermede zy haer aengezigt befcha*
duwt In plaets van een parelfnoer heeft ze om, baeren
blooten hals een baft of ftrop , en daer hangen twee hekels
aen haere ooren. In haer rechte hant heeft ze een dagge, en
in de flinke een fchalmei met een muis p>].

�A] Zie onze aenmerking A. over 't eerfte beelt der Achterklap 1. Deel. bladz,. ai.

I en G over 't eerfte beelt van 't Bedrogh. I. Deel. bladz,. 86. .....

[B] Zie onze aenmerkingen L. en M. over het tweede beelt der Achterklap bl. %6.
En voeg daer by, dat by Markus Antoninus (i) de achterklappers by luizen, gelykj,)
� hier by muizen, worden vergeleken. Av/j�KgtTov Si «< <p9:tifif. XaiK^dni» S� #M«<IH.
(pS-�igi? Kisitfuv»/. Dat is: Democritqs hebben de luiz,en, maer Sacrates een ander (lag
van ltiiz.en doodtgebeten. Verira door dat ander ffcjg van luizen de achterklappers en
valfche aenklagers van Socrates, als Anytus, Melit�s enJLycon; omdat dg achterklap-
I pers even als luizen vermaek fcheppen in 't uitzuigen van menichelyk bloedt. Dewyl

I voorts dit beelt door Dirk Pieterzen Pers is iamengeflanft uit de twee bovengenoemde
beeldender Achterklap, zoo laten wy den Lezer 4? verdere vsrklaringe daer zoeken.

Libj

JLASTE.

-ocr page 99-



			ioo SCHANDI.GE -LASTER-ING.

LASTERING. [SCHANDIGE] TC En out Man, die mager en bleek is, en den m�nt open '+- houdt. Hy heeft een' ftok in de hant, en ftaet gebogen haer d¹ aerde toe, op welke hy met zynen ftok flaet. Aldus wert Momus [A], de godt der laftering en berifping, door d� Ouden afgebeelt. Zyn kleet moet vol tongen, ooren en oogen wez�tti ^ ^ - . Hy wort out gemaelt, omdat het den ouden luiden meeft eigen is [B] altyt de dingen van anderen te lafteren, of omdat ze hunne wysneit ken- Ben, die ze door ervarentheit van veele jaren bekomen hebben, of om den . verftreken tyt te pryzen, of om eenen toom te geven aen dejeugdelyke ongebondenheid Ook vertoont men hem out, omdat de ouderdom den winter gelyk is, die de tyden alle gelegentheden van vermaek en aenge- naemheit beneemt. Doren bleek is hy, omdat de geene, die door de nydigheit (uit welke de ■ ' [A] Zie van dezen Godt Natalis Comes Mythol. Lib. IX.cap.* 10. Gyraldus Wfiar. Deor. Synt. i. col. 46. A. Graecorum Epigrammatum Anthologia Lib. IV. cap. _�Z. carm. 129. Ariftides, en Lucianus op verfcheide plaetf�n;en vooraf�rafmus Chil. 1. Cent. (0 In The-5- $ 74; Hefiodus verdicht (1), dat hy een zoon van den Nacht is: omdat het m- ogonia. mentlyk de natuur der Laftering is heimelyk en even als in de duiftern�fle des nachts
	v. 114.
		die geene te beledigen, die ze benyt. [B] Horatius befchryft de Natuiu; van een oudt man in zyhe Dichtkunft aldus, dat hy doorgaens is: Difficilis, querulus, laudator temporis aclri. Se puero, cenfor caftigatorque minorum. Dat is, naer de vertaling van Andreas Pels: � Een, wien het niemant weet Van pas te maken: 't is een ^norrepot, een pryz.er -, Zyns kinderlyken tyts, als was men toen veel wyz.er: 'T is een bediller, een beftraffsr van de jengdt.

-ocr page 100-



		SC HANDIGE LASTERING. 101 ■ de laftering byna altyt fpruit) een' anderen laftert, dikwyls 'er zoodanigh uitziet [C]. ' � Hy ftaet met den mont open, en draegt een kleet, bezaeit met tongen, oogen en ooren, als gezeit is, omdat de laftering tot hooren en zien altyt gereet is,* ten einde om den lof van een' ander, hy zy wie hy zy, te kren- ken en te verminderen. j f Hy ziet naer d' aerde, omdat het oogmerk des lafteraers verachtelyk is-_rgelyk hy ook ten meeften deele leunt op den dorren ftok der quaetfprekenheit. [C] Zie naderhant de beelden der nydt. Dat hy voorts op de aerde flaet men zynen ftok, zulks betekent dat hy zelfs de ftomme en levenloze fteenen haet: gelyk het de bo- vengemelde Anthologia uitlegt. LED I G HEIT. AL weder een out Man. Hy heeft een geel kleet aen dat met momaenzigten befchildert is. Dwars overdefchou- ders draegt hy een' donkergraeuwen bant, en een'faizantop zynen helm. In zyn rechte hant ziet men een doove fakkel, alchgraeu van kleur; en in de flinke een ovae/of eiront in een gulden velt, waerin een rot [A] gemaelt is, met ditop- fchrift: Inqu�ete voluptas o� In de ruft^!, vreugt en kft. [A] Of liever een zeker fbort van een haeg- of vettmms_r die gezegt wort den ge- heelen winter niet anders te doen als te flapen, en dan vetter te zyn als op andere ty- den: gelyk wy hebben aengewezen over 't beek Armoede van Gaven /. Deel, b�dz.� 81. De doove fakkel is zonder twyfel een beelt van de dofgeeftigheit der ledigen^ in welken alle vuur van yver is uitgeblulcht. Miflchien geeft hy den fakkel om die zelve reden ook een afchgraeuwe kleur, als. wilde hy zeggen, dat de leedige is als afch, dat is, een verteert vuur: omdat namentlyk al het yvervuur in den ledigen is verteert en vergaen: hoewel deze reden my kout of altoos niet voldoende voorkomt. Ik wenfchte dat de fchryver Zyn: eigen uitlegger was geweeft. Miflchien zal het be- ter zyn, dat men zegge dat deze kleur hier alleenlyk is genomen, om deszelfs doof- heit: gelyk ook de donkergraeuwe bant, die over des beeltsfchouder hangt insgelyks om de doofgeeftigheit der ledigheit uit te drukken, waer toe hy in 't beelt der Vad- z.igheit de zwarte verf gebruikt, gelyk de afchgraeuwe in de Traegheit. Voorts ben ik onkundig waeromhy het kleet van dezen man geel maekt, ten zy hy zulks dede, om dat die kleur geen vaftigheit heeft (Zie wat wy gezegt hebben over het tweede beelt van 't Genoegen I. Deel. bladz.472.) en de ledigheit niets laet beftendigh blyven, maer. alles bederft: waer omtrent Ovidius zeer wel zegt Lib> I. Pont. Ep-J- v. f. Cernis, ut ignavum cormmpant otia corpus: '. ■ Ut capiant vitium, ni moveantur aqute. En, Rem. Am. v. 159. , * Languor, 8c immodici nullo fiib vindice f�mnt^ ~\ _: - ; '. ' Aleaque 8c multo tempora q�afla mero, " _; ; Eripiunt omnes animo fine vulnere vires. Dit kleet befchildert hy mogelyk met momaengez�chten_$ omdat deze, gelyk zelfs de vos van Ezopus wel wift te zeggen, niet anders zyn als hoofden zonder nerflenen. Al- zoo zyn ook de lediggangers, die zich nergens toe bevlytigen, en die ruime fchatka- mer der herfl�nen met geene wetenfehappen vervullen, fchoon ze de gedaente van een volmaekt menfeh mogten hebben, echter niets anders als een hooft ledigh van brein, en, gelyk ons fpreekwoort zegt, lantaerns zonder licht. De faizant zal mogelyk hier ook op zien, wordende gehouden voor een dommen en verftandelozen vogel: gelyk is aengewezen over 't beelt Eenvoudigheit, aenm. C. I Deel, bladz.. 315". Waerom ein- delyk deze man out vertoont wort, zie in de beelden Fadzigbeit, die hiermede moeten worden vergeleken: gelyk ook die 'der Traegheit. . IL Deel Cc ANDERS

-ocr page 101-



		io2, L E D I G H E I T. A N DE R S. E En vet en zwaerly vigh Man, zittende op de aerde. Hy is met eenen fchilt gedekt, die vol flitfen en pylen fteekt * van alle zyden daerop gefchoten; alsof de ledigheit een fchilt voor alle fchande en zonde waer. Vet wort hy gemaelt om reden, hierna te melden. -Ariofto zingt'er al- dus af [A]: Ve zwaere Slaep ronkt in dees herberg daer hy kit, En aen zyn zy de grove en dikke Ledigheit. De fchilt vol fchichten wyft aen, dat een ledigh menfch alle elende op hem laet komen, eer hy eens denkt om zich uit zyne luie ledigheit op te hgten, en zynen tyt nu wel te hefteden: alsook dat hy weinigh bezorgt is, en 't hem ook weinigh fcheelt, of hy den kleinen tyt, dien hy nogh te leven heeft, met lof of met lafter, met eere of met fchande, met fchade of met voordeel overbrenge. En dewyl zyn quaet ingekankert is, zou 't y- del en onnodigh zyn, dat men zou trachten, door aderlaten en bloetrrek- ken [B] zulk een' te genezen_} want het lult hem van langer hant, maer tot zyn groote fchande, verdriet der vrienden en laftering van zxch zelven ea van zyn huisgezin, te verteeren en te vergaen. fA} In quefto albergo il grave Sonno giace, L'�tio da un canton corpulent', e graflb. [BJ Wel een goet middel tegen al te grooten over vloer van bloet, en de da�r" uit voortkomende vethej't, maer niet om het Jichaem te zuiveren van kanker. A N D ER S. "T\Oor een' flecht gekleedden Jongeling, die met gebogen *-^ en ontdekten hoofde ftaet, en beide de handen in zy- nen boezem [A] houdt, kan men de ledigheit ook uitbeel- den. [A] Zie onze aenmerking B over het tweede beek van 't Gebed, /, Deel, bl.* 411, uit Pi�frius, Hierogl. Lib. XXXV". cap- f. De zelve Pi�rius vertoont bok als een bcclt van ledigheit en ftiizitten, uit Ariftofanes en Euripides, een man, die de beenm over malkanderen heeft: en zegt, dat op de oude graven die geftalte ook wel wort uitge- beelt gevonden om de ruft der dooden te kennen te geven , Hierogl. Lib. XXXr. cap. 52. De ledigheit wort ook wel aengeduit door de handen over malkander te leg- gen : gelyk gezegt is in de aenmerking C over de Inbeelding. Namentlyk die beelden zyn genomen van de natuurlyke geftalte, welke die geene doorgaens aennemen, die niets te doen hebben; dat onze fpreekmanieren ook genoeg te kennen geven, als men van een lui en ledigh menfch zegt, dat hy met de handen, en ook wel met de beenen, over malkander mit.

					ANDERS.

-ocr page 102-



	h B D I G H E I T.
	h B D I G H E I T.	�03
		�03

A N D E R S. 7 Y lact zich ook vertoonen als een vet Jongeling die in '�- een duiftere plaets zit, en met den flinker elleboog op een verken leunt, dat nevens hem op den gront legt uitge- ftrekt. Hy krabt met de zelve hant zynen kop, en vertoont zich zeer llaperigh. Men fchildert hem jong als zulk een, die het ongemak des ouderdoms nogh niet ondervonden heeft [A]j en vet, omdat hem nogh geenebekom- mering of zorg in 't hooft maelt; noch de menigvuldige bezigheden van gedachten en verftant, wegens de veripreiding van 't bloet door de leden, hem niet hinderen. Hy zit in een donkere plaets, omdat een ledigh menfch tot het uitvoe- ren van eerlyke en heerlyke werken onbequaem is > gelyk hy dan pok zyn leven verwaerlooft, en als in het duifter overbrengt. Men doet hem op een zwyn leunen, omdat een ledigh menfch wegens zyn vadzigheit en traegheit dit dier niet ongelyk is. Voorts oordeelt Ariftote- les in zyne Gezigtkenning, dat een verken het all�rbotfte dier is van allen : en aldus is de ledige ook, die als ganfch geen�n trek tot eenige pryswaer- dige oefeningen hebbende, vervolgens onbequaem blyft om tot de kennis eeniger wetenfchap te geraken. En gelyk dit beeft niets anders bedenkt en voorneemt, dan Hechts met vreten en zwelgen zynen kiftte boeten_}zoo geeft ook een menfch, die zich aen de ledigheit overgeeft, zich tef- fens, maer met verlies der eere, over aen de welluften en zyne eigebegeer- lykheden [B]_? Cc 2 Hy ., [A] En daerom niet wetende, wat 'er al vereifcht wort tot onderfteuningderzwak- .heit in den ouderdom, zich weinigh bemoeit om.daer voor te zorgen in zyne jonge ja- _:ren. . [B] Het verken, als een beek van vadzigheit, traegheit, domheit en een welluftig leven, zie by Pi�'rius, Hierogl. Lib. IX. cap. 2, 6, 11, 12, 13, 14 en 15-. En lees' ook onze aenmerlcingen A, C, D, E en F over 't zesde beek der Gulz,igheit, en de plactJen aldaer aengewezen. Het ledigh en welluftigh leven wort ook verbeek door een man met den elleboog op een kuilen ruftende: gelyk naderhant in eeri van de beelden der Wclluit zal gezegt worden.

-ocr page 103-



		io₄ LEDIGHEIT. Hy krabt zyn' kop, gelyk een die nu fchier radeloos is [C], als geene wysheit geleert, en zyn' meeften tyt verfpik hebbende met alleenlyk te denken en overleggen, wat goet mogt zyn, zonder het zelve oit of oit ter uitvoering te brengen. Het was en bleef flechts peinzen, tot achterdeel van zyn eer en goeden naem. * !! [C]* Zie Erasmus Chil. 3. Cent. 6. Ad. 96. Het kan ook enkelyk zien op de ge- woone gebaerte en quade aenwcnnis der ledige luiaerts. A N DE R S. f T Aetftelyk ziet gy de ledigheit vertoont in een vet en lf- ■t^/ vighjongkman die op de aerde leit, en met eenverkens- huit bekleet is. Voor hem leit een verroeft ploegyzer. Overdejongkheit, vetheit, het verkenen 't leggen op d'aerde is bo- ven gefproken. Nu willen wy alleen iet zeggen van 't verroefte ploeg- yzer, dat een nadruklyke betekenis der ledigheit ftrektj gelyk in het tegendeel een Zuiver en blinkend ploegyzer een teken van werkzaemheit en bezigheit is: want ons voornaemfte werk is, zulke dingen te verrichten die het leven aengaen. En gelyk het ploegyzer door 't niet bezigen roer High wort, zoo wort ook een menfch, die het doen van't geene eerlyk is, ganfchlyk verfloft, en zich tot eenen buit der ledigheit overgeeft, met al- len lafter en fchande bedekt_} makende zich alzoo walglyk by Godt en de menfchen. Deze ledigheit wyders is niet anders dan een ftilftant des ver- ftants, 't welk de zinnen niet naer den wegh van een deugdelyk leven ftie- rende, zoo ftaen de zelve ook als ftil, of, 't geen nogh erger is, de ledig- heit dryft ze zelfs van den rechten wegh af. Hoe 't zy_; Gregorius zeit dat de ledigheit een graf van een levend menfch is,* en de Schrift verftaet door de ledigheit al het quaet der werelt [A]. Door de ledigheit meenen wy de befpiegeling of contemplatie [B] niet; in i hoe- [A"j JeZUS Sirach EccleH XXXIII. v. 2.7. De ledigheit leert veelquaets. Zie Spreu- ken VI. 9. De woorden van David, P� CXXXVH. 2. Wy hebben onze harpen ge- (i)Hier. hangen aen de wilgen, leit Euthymius, volgens Pi�rius zeggen (i) zoo uit, dat hy door Lib.Lli. de wilgen verftaet ledigheit, omdat deze boomen onvrugtbaer zyn en zonder goet zaet. cap. 18. Want als de Joden, zegt hy, in de gevangenifl� van Babel waren weggefleept, enaen deszelfs rivieren hun ongeval zaten te betreuren; zoo was 'er niets, dat hen tot de vreugde des gezangs konde opwekken: weshalven zy genootzaekt waren hun leven in ledigheit door te brengen. Het fchynt my wat verre gezogt; gelyk meer diergelyke uitleggingen van de Schrift. [B] Daer wort de ledigheit ook nooit voor genomen, en ledig te zyn, heeft in onze tael ook geen andere betekenifl� als van niets te doen: maerby de Italianen wort otio, en voornamentlyk by de Latynen, otium, ledigheit, ook genomen voor ledigen tyt earufie, enjlilte, die bequaem is tot letteroef��ningen en andere befpiegelingen. Zoo was het . . . ^Zeggen van Kato by Juftinus (2), 'dat men moe ft kunnen blyken geven van 't werk. dat Vixf. ^men iⁿ ^zy^ne kdigheit had verricht, dat is, in die ledige uuren, die men van zyne be- Hiftor. diening of dagelyks beroep vry is. Vat zoo ook op het zeggen van Scipio, hieraen- gehaelt: want door zyn ledig zyn, verftont hy den tyt, die hem overigh was van zy- ne oorlogsverrichtingen en andere landszaken; en door zyn niet ledig zyn, den tyt dien hy befteede in de letteroef��ningen: gelyk het Plutarchiis uitlegt in Jpophth. Roman, eap. 4. Zie ook Cicero de Offic. Lib. III. cap. 1. en aldaer door Betulejus en Manu* tius bygebragt eenige heerlyke vaerzen van Ennius, ons bewaert door Aulus Gellius, NoU. Attic. Lib. XIX. cap. 10. Van 't woort otium zie den Thefaurus van Bafilius Faber en andere Schryvers van Woordenboeken.

-ocr page 104-



		LEERZ AEMHEIT.
		LEERZ AEMHEIT.	105
			105

	hoedanigh een' zin Scipio de Oude het woort hdigheit gebruikte, toen hy alboertendevanzichzelven zeide, dat hy dan a��erminfiledighwas > wanneer hyledighwas: te kennen willende geven, dat hoe hy minder werks had, hoe hy meer bezigheit in de befpiegeling gebruikte. En dit is de hdig- heit in welke zy alleen zich vermaken, die door het lezen van veele boe- ken , en met het naerfpeuren van hooge en edele dingen flechts bezigh zyn en zich onderhouden j zonder veel werks van iet anders te maken, dan van tong en pen: zich enkel bemoeiende met godtvruchtigheit,godts- dienft, godtlyken yver en gemeenfchap der menfchen; en in 't kort, met alles wat goet enheilzaem, onder de elendigheden van het fterflyk leven, magh worden genoemt.

j LEERZA�MHEIT. pEn jong Maegdekc, eenvoudiglyk in 't wit gekleet, en -- ftaende met ope armen, alsof ze iet dathaer van voore getoont wort, meteen eerbiedigh gebaer van zich vooreen ander te buigen, wilde omhelzen. In plaets van edel ge- fteente heeft ze een' fpiegel voor de borft, en op 't hooft eert fchoon en heerlyk gefiert hulfel, waerboven een peroquyn, zynde een klein flach van papegaeien, of een exter, zeer aerdigh gemaekt is. Onder haere voeten legt een v�rken. De leerzaemheit is niet anders dan eene fnelheit des verftants, en eene vaerdige kennis van voorgeftelde dingen. Ariftoteles wil dat ze eene gaeuheit en vaerdigheit in 't overwegen zy_; en noemt ze fnedigheit,gaeu- heit en fcherpzinnigheit des verftants: welk verftant volgens Galenus zeg- gen (1), door de te�rheit en dunheit der harfenen wort veroorzaekt ge- lyk de botheit van de dikke herfenen komt. Mcd. c, 'n, \| Men fchildert ze als een jong meisje, omdat de jeugf, ter oorzaeke van [haere natuurlyke vochtigheit, wecke en tedere harfens heeft, en deswege II. Deel D d beft

-ocr page 105-



			'

		LEERZAEM HEI T.
	J0<	LEERZAEM HEI T.
	J0<

beft leerzaem is, Altoos Argenterius fpreekt aldus [A] : De kinders zyn vaerdigh engemaklyk om te leer en, maer de ouden zeer zwaer en onbequaem. Dit ziet men ook in de planten -, want hoe jonger die zyn, hoe ze beter te buigen, en tot zoodanigh eene rechtheit [B] te brengen zyn, als men be- geert. Zy wort daerenboven ook jong vertoont, omdat de geeften in de jeugt vaerdigft en wakkerft zyn, als zynde opgetrokken uit het dunfte en heetfte bloet> alsmede omdat de jeugt bequaemft is tot de nodige oefenin- gen der dingen die zy geleert heeft. De bovengenoemde Argenterius ftelt vier oorzaeken der leerzaemheit. Deeerftezeit hy, gelyk gemelt is, de vochtigheit en zachtheit der harfenen te zyn : de tweede het famenftelfel en maekfel der zelve ^ gelyk ook Galenus zeit, zy zyn in 't verjiant ge- quetj�, die of te groot of te klein een hooft hebben. De derde oorzaek noemt rij Lib.de &yj de vochten en geeften ■, 't welk Ariftoteles beveftigt, zeggende (i), Part. a- De dieren die zuiver en dun bloet hebben, zyn edeljl van verjtant. Voor de uim.cap.4 _vj_erc[_e _oorzaek rekent hy de oefening, want hy zeit dat het gebruik of de oefening de allerbefte leermeefter is, om wel te fpreken en te onderwyzen: behalve dat Galenus over de Stellingen van Hippokrates en Plato in 't bre- de wegens de noodzaeklykheit der oefeninge redeneert. Het eenvoudige en witte kleet, en het gebaer van zich eerbiedigh voor een' ander te willen buigen, geeft te kennen, dat de leerzaemheit allerlei ftofFe of kunft, het zy geleertheit of hantwerk, lichtlyk aenneemt [C]. Zy ftaetmet ope armen, alsof ze alles omvatten wilde; het welk ge- fchiet om de vaerdigheit uit te drukken die ze gebruikt, niet alleen om al- les 't geen haer 't verftant voorftelt, maer ook alles wat haer flechts ver- toont wort, te ontfangen. Voor de borft heeft ze eenen fpiegel, omdat de leerling alle wetenfchap- pen aenneemt, gelyk de fpiegel alle gedaentens die hem voorkomen. De harfens, zeit Argenterius [D], nemen eveneens [de wetenfchappen aen\ gelyk het oog de verwen, en de fpiegel de gedaentens der zaeken. Het fchoone hooftfieraet betekent de fchoonheit des verftants [E] en de kracht der geheugenifie; en de tekens der leerzaemheit zyn, naer Quinti- lianus zeggen [F], twee, te weten de geheugenis en de naervolging. De geheugenis wyders heeft twee deugden, beftaende in lichtlyk te vatten en vaftelyk te bewaren. Van het eerfte zeit Ariftoteles, Die zacht vanvleefch zyn, zyn bequaemft om te begrypen, en van het tweede, IVier harfens uit dik- ke \_h~\ Cornment. 2. Super Art. Mcd. Promti & faciles funt pueri ad difcendum : inep- ti vero, & diff�ciles fenes. Quin�til. Inft. Orat. Lab. I. cap. 1. Natura te nacijfimi fumus eorum, qu& rudibus annis percipimus: utfapor, quo nova imbuas, durat: nee lanarum colores, quibus (implex Me candor mutatus efi, elui pojfunt. dat is, onze natuur is, dat wy die dingen allervafl onthouden, die wy in onze allerjongfie jaren Zeeren: gelyhjlefmaek. blyft duur en, daer men nieuwe potten mede doortrekt: en mende geuren derwolle,waer mede die eenvoudige witheit is geverft, niet kan uitwajfchen. [B] Zie den zei ven Quin�tiliaen, Lib. I. cap. 3. [C] Gelyk de witte kleur andere verwen. Zie de zoo even bygebrachte woorden van Quinctiliaen. [TX] Loco laudato: Cerebrum non aliter fnscipit, quam oculus colores & fpeculum rerum imagines. CE] Dat in 't hooft woont. Zie onze aenmerkjng B. over het derde beelt van 't Geloof. [P] Inft. Orat. Lib. I. cap. 3. Ingeniijignum inparvis pracipuum memoria efi. Ejus duplex virtus, facile percipere, & fideliter continere. Proximum, imitatio: nam id quoque efi docilis natura.

-ocr page 106-



		L E E R Z A E M H E I T. 107 ke gedeeltens beflaen, en kout en droog van temperatuure of gematigtheit zyn, die zyn zeer ver(landigh. Avicenna fteekt 'erzyn zegel aen, zeggende, Ten eerften heeft de aentrekkende kracht vochtigheit van nood e_} maer de behou- dende kracht, droogte. Op haer hooft ziet men eenperoquyn> of eenen exter, omdat deze vo- gels zeer leerzaem zyn in het aenleeren en naerbootfen der menfchlyke fpraek en ftemme: waervan M. della Caza aldus zingt [G] : De bonte papegaei_y verfiert met groene veeren, fVeetj als een vreemdeling, 's volx moedertael te leer en. Wat den exteren aengaet, Plinius zeit [H] dat ze zeer vaerdigh fpreken, omdat ze vermaek hebben in de woorden die ze leeren, gelyk ze zich ook naerftigh oefenen om de menfchlyke fpraek uit te drukken. En dusdanigh eene naerbootflng is der leerzaemheit nodigh, zeit Qiiintiliaen [I]. Daer leit een zwyn onder haere voeten, omdat ze de botheit veracht en D d 2 met [G] Vago augelletto delle verdi piume, Che pellegrino il parlar noftro apprende. Ovidius Amor. Lib. II. El. 6. v. z^. Non erat in terris vocum fimulatior ales. En Statius Lib. II. Sylv. cap. 4. Pfittace dux volucrum, domini facunda voluptas. Humanaa fblers imitator, Pfittace linguas. Zie Plinius Hifi. Nat. Lib. X. cap, 4a. [H] Loco laudato. Een ten eenenmael verwonderlyk voorbcelt van de leerzaemheit des Exters verhaelt ons Plutarchus (1): het welk wy waerdig achten den Lezer me-#,\ _Dc _So_ de te deelen. Een zeker barbier, zegt hy, hadde een Exter, die wor,derly\ konde klap- l_ert. Anim. pen, de woorden dermenfchen, 't geloei der runderen, en 't gelttit der fpeeltuigen na-apen-c^\>. 41. de: niet dat hy daer toe door iemant wiert geocjfent, maer omdat hy boven maten veel zin hadde om allerlei geluit na te klappen. By geval gebeurde het, dat 'er in de buurt e, daer de barbier omtrent woonde, een zeker rykjnan ter begravenijfe wierde uitgedragen, een menigte van trompetters (na de gewoonte der Romeinen: zie Propert. Lib. II. EL 6. v. 12,. Ovid Epifi. JUfedea v. 138. en Plinius Hifi. Nat. Lib, X. cap. 43) de lykftatie vertellende. En wanneer men by het huis van den barbier halte hielt, hebben de trompet- ters , om dat ze 't wel maekten, bevel gekregen om wat langer als naer gewoonte te bla- den. Van dien tyt af is de exter zoo (lom, en zoodanig van alle getuit berooft geweefi, dat hy zelfs dat geluit niet voortbracht waer mede by gewoon was te eifchen 't geen hy nodig hadde. Die zich derhalven te voren verwondert hadden over zyn klappen, ver- wonderden zich nu nog meer over zyn fiilzwygen, dat men die ftem, welke die gene, die 'er voorby gingen, plagten te horen, nu niet meer vernam. Daer ontbraken 'ergee- ne, die een vermoeden hadden, dat zulks gefchiedt was door betoverivge van de zulke, die de zelve kpnfi oejf enden: en de meefien rvaren van gedachten, dat het gehoor des vo- gels door 't geluit der trompetten was getroffen en verdooft, en de ftem des exters te ge- lyk met het zelve verdwenen. Maer niets diergelyks was 'er de oorzaek af: maer wel, de oejfening, gelyk^bleek^; waer door de exter dat vermogen van nakjappen inwendig oef- fende, en zyne ftem, even als een fpeelgereetfihap gelyk, als fielde ^en vervaerdigde. Want zyn geluit cjitam weer fchielyk^ voor den dag, niet zyn gewone en oude ftem en gezan? maer hetgejpeel der trompetten met de toonvallen zelfs, en met alle veranderingen enmaet- kUnken. Voorwaer een zeltzaem voorbeclt van leerzaemheit in een redelozen vogel. Plutarchus zegt dat hy 't gehoort heeft uit den mont van Grieken en Romeinen, die 't zelfs gezien "hadden: en tracht ook daeruit behalven uit vele andere dingen te bewy- zen, dat debeeften niet geheel van reden zyn ontbloot. Een ander opmerkelyk voor- beek van leerzaemheit in een hont, hebben wy uit denzelvcn Plutarchus bygebracht over het tweede beelt der Gehoorzaemheit, acnmerkmg A. I. Deel. bladz. 437. heb- bende hetzelve daer op toegepaft met Pi�'rius: hoewel het teffens, en niet min gevoeg- lyk, een merkelyk voorbeelt is van Leerzaemheit. [Y] Ter aengehaclder plaets.

-ocr page 107-



		io8 LEERZAEMHEIT. met voeten treet. Pi�rius zeit [K], dat de Ouden het verken voor een beelt der botheit hielden j gelyk ook een verkensvoorhooft, dat is, een voorhooft 't geen kort en fteilhairigh is, voor een klaer teken van onleer- zaemheit en grof heit des verftants, by de Gelaetkenners [L] doorgaet: zynde dit dier het botfte en plompfte van alle andere, enganfchonleerzaem. [K] Hierogl. Lik IX. cap. n. & il. Zie ook Erasmus Chili. Cent. \o.Ad. 6. en onze aenmerking C. over het tweede beelt der Domheit. [LTj By deze is 't ook een teken van onleerzaemheit, indien iemant ooren heeft die hem kortaen 't hooft zitten, als de apen: gelyk ze in tegendeel uitftaende ooren hou- den voor een blyk van leerzaemheit, goedtaerdigheit en zachtmoedigheit: volgens de aenmerking van Pi�rius Hierogl. lib. XXXIII. cap. yjen 38. Derhalven zouden zulke oo- ren ook aen dit beelt kunnen worden gegeven. Vergelyk voorts hier mede de beel- den Bevatting, Kennis, en Verftant. L E E T. [HART E-] \| "C En treurigh, zwaermoedigh en ganfch ongedaen Man, ~ die zyne borft met beide de handen opent, en naer zyn hart ziet, dat met veele Hangen omwonden is. Zyn kleet is donkergraeu of zwartachtigh, en flordigh van fcheuren [A]. Dit lefte toont aen , dat hy zich zei ven mishaegt. Want als iemant benaeutheit in zyn gemoet heeft, verfcheelt het hem weinigh, hoe zyn lichaem bekleet zy-, paflende op verfieren noch oppronken : en de zwarte kleur beduit de uiterfte elende en de duifternis der doot, waerin de eige harteknagers en zwaermoedige menfchen zich zelve nederftorten. De ope borft en het met flangen omwoelde hart, beduiden de walgin- gen, die hy van de werelt heeft, en de moeilykheden, die zulk eenen het hart geduurig knagen,ftortende in het zelve't veny n van razerny en bitter leet. 1 [A] Al wat over dit beelt zoude dienen gezegt te worden, is reets vervat in onze aenmerkingen over de twee beelden der Droef heit, werwaerts wy derhalven den Le- zer wyzen, / Deel, bladz.. 2.78. LICHAEM des MENSCHEN. \| DEwyl het dikwyls te pas komt, dat 's menfchen lichaem en ziel in hunne werkingen, op ons toneel worden vertoont, elk op zich zel- ve alleen, zoo hebben wy goetgevonden voor het tegenwoordige ook een beeltenis op temaken van't lichaem zelve, gelyk wy op zyn plaets me- de doen zullen van de ziel. Vooraf dient gewaerfchuwt, dat wy hier door 't menfchlyk lichaem geen lichaem meenen, dat inderdaet van de ziel afgefcheiden is, want dat zou een doode romp wezen > maer wy verftaen de ziel met het lichaem te za- men, die met hun tween den geheelen menfch uitmaken, doch in een zeke- ren po�'tifchen zin, en door aftrekking van de gedachten, genomen wor- den, als of ieder op zich zelf beftont. Wy vertoonen dan een prachtigh gekleet Man, die met bloemen van ligufter of monthout (ryn wilgen) gekroont is, en een linnen lantaern zonder licht in de hant heeft, metditopfchrift, a lumine viTA,datis, van 't licht komt het leven. ^! Met ligufterbloemen is hy bekranft, omdat de geleerden's menfchen le- ven,

-ocr page 108-



	LICHAEM des ME NS CH EN. 109 ven, ten aenzien van de brosheiten zwakheit des lichaems, byde bloemen [A] hebben vergeleken, vermits ze zoo rafch vergaen, dat haer fchier niets daerin gelyk is. Hoor den H. Geeft zelven door David eens fpreken in den CIII Pfalm. De dagen des menfehen, zyn als het gras: gelyk een bloem des velts, alzoo bloeit hy. Als de wint daerover gegaen is , zoo is zy niet [meer,'] enz. Pas boven in dat zelve Harpliedt wort de menfch �zchtsjlof genoemt. De Ridder Hooft berymt deze plaets aldus: Hy, by zich zelf, verfchoonende onze gangen,*
			Goeie.
Zeit: 'tismaerftof, daer zy af' f zamenhangen. De menfch heeft, met het kruit, een levenslot. Hy bloeit, als bloem, in 't midden van de grazen, Die, door den wint, wort met een vlucht verblazen. Haer ft� verdwynt, by feil van overfchot. In den XC Pfalm leeft men Dat de menfehen zyn gelyk het gras [dat] ver- andert. In den morgenftont bloeit het, en het verandert: des avonts wort het afgefneden, en het verdort. Dit ftek Vondel aldus in vaerzen: Des menfehen jaren zyn By niet geacht in 'trekenen: zy duur en Niet langer dan een fchiltwacht van dry uuren, By nacht en maenefchyn: Gelyk het gras vroeg opgaet, ftaet aen 't qttynen, Vroeg bloeit, verwelkt, en's avonts moet verdwynen, En afvalt, en verdort. Job zeit ook, kap. XIV. 2. Hy* komt voort als eene bloem, en wort afge- * d« fneden. Maer laet ons weer tot de beeltenis komen. menfch. Het prachtige en mooie kleet beduit de eigenfehap des lichaems, be- ftaende in het beminnen en omhelzen van de welluften en het vermaek der uitwendige zinnen, en te fchrikken voor verdriet, moeite en ongemak. De lantaern [B] wyft aen, dat, gelyk zy zonder licht haer' plicht niet uitvoeren kan j het lichaem aldus ook geene werking heeft zonder de ziele : 't geen met de fpreuk op de lantaern ook overeen komt. [A] Zie het beek van de Fluchtigheh der Eer en over 't zelve onze aenmerkingen E, F en G. bladz.. 359. IDeel. en Pi�rius Valerianus Ltb. ff. cap. if & 16. Maer in 't byzondcr wort ook de Ligufter door Virgilius geftelt als een zinnebeelt van iets, dat licht vergact, of ten minften van iets dat gering is en ganfeh van geen waerdy. Want fprekende van de vergankelykheit der fchoonheit, geeft hy aen zynen Alexisr, die zich op dezelve te veel vertrouwde, deze lefl�. (1) (1) Ecl t O formafe puer, nimium ne crede colori: v. 17. Alba liguftra cadunt, vaccinia nigra leguntur. Dat is naer de vertaling van Vondel: O fchoone tyaep , betrouw uw verwe niet: z.e is krankj De witte wintbloem valt: men leeft de bruine bezien. Vondel heeft hier voor liguftrum wintbloem, en voor vaccinium beze, het welk an- ders ook en foort van een bloem is, door hem zelfs in zyn onberymden Virgilius ver- taclt bruine viole: dog hy heeft zich hier niet zoo zeer bekommert om de woorden van den Po�et, als wel om deszelfs mening verftaenbaer uit te drukken : dat wypryzen. [B] Zie Pi�rius Valerianus Hierogl. Hb 46. cap. 6.* 7 & 8.

		Tl Deel. � e f Y D-

-ocr page 109-



			LYDZAEMHEIT. GEDULT.

		E Ene bedaegde Vrou, op eenen fteen zittende, en een juk op de fchouders hebbende. Zy houdt haere handen op zoodanigh eene wys, dat ze tekens van droef heit vertoont. Haere bloote voeten ftaen op een dorenbos. De lydzaemheit wort gekent in het verdragen der fmarten van lichaem en gemoetj en daerom wort ze uitgebeelt gelyk wy gezeit hebben. De dorens betekenen de quellaedjen [A], die onze goederen, of eer, of leven raeken: en dat ze alleenlyk 's beelts voeten priemen, doch het hooft en de andere leden, die veel edeler dan de voeten zyn, ongemoeit laten, vertoont dat de quellaedjen flechts verdrietigh vallen in den loop der aerdfche vermaeklykheden. Want eene welgefchikte ziel, die op de deugt vaft gegront is, gevoelt de fchade niet, die alleen tot het tytlyke haer betrekking heeft. Het zitten [B] op eenen fteen wyft aen, dat het eene harde, dat is onge- maklykezaekis, de lydzaemheit met een geruft gemoet te kunnen beftie- ren, zulx dat men het leet lichtlyk te boven komt. f A] Zie 't beelt Wroeging van 't Geweten en aldaer Aenmerking B. I. Deel. Wadz. 40. 1. fBj Zie 't gezegde over 't beelt Langkpfoedigbeit: alwaer men ook de reden zal vin- den, waerom deze vrouw moet bedaegt zyn. Van 'tj/tk wort gelproken in 't volgen- de beelt. A N DE R S. ,"., . ... "E Ene Vrou met een afchgraeu kl�et aen, gemengt met ta- *-< neit. Zy heeft een juk op de fchouders, en is nedrigh en zedigh van wezen. In tegenfpoedige zaeken zich manmoedigh te gedragen, is lydzaemheit_}en zy is een van de voornaemfte werkingen der kloekmoedigheit, die zich, wanneer

-ocr page 110-



		LYDZAEMHEIT. GEDULT. m wanneer het de noodt vereifcht, zelfs met een ftantvaftigh en onverfaeg� gemoet, uitftrekt tot het verdragen van't juk der flavernye toe. Kato wert deswege door de wyzen van blooheit des gemoets befchuldigt [A], omdat hy zich liever dooden wilde, dan onder de regering van een' Ti- ran [B] leven. De verf [C] des kleets beduit, omdat ze zeer na by't zwart komt, lyd- zaemheit; welke lefte kleur in de beeldenfpraek dooding, quade vernoe- ging en fmart betekent. Doch gemerkt de deugt niet ten eerften onder al- le de rampen flechts heene bezwykt, zoo moet het gewaet der lydzaemheit afchgracu zyn, omdat ze nogh een weinigh levendigs in zich heeft, na- menrlyk de hoop dat het geluk, ten trots der elenden, zal wederkeren} en de verwachting dat 'er, na de ondergaende zon, op nieu een fchooner en klaerder licht zal ryzen, en den dagh verlichten, die dus lang door de we- derwaerdigheden verdonkert was. Het juk is een beek van gedult [D] of lydzaemheit, die, gelyk gezeit is, alleen in het verdragen der tegenfpoeden met een ftantvaftigh en geruft gemoet, geoefent wort. En in dien zin zegt onze Heer Kriftus, dat zyn juk zoet is, namentlyk ten aenzien der belooning, die men verwacht na de onderhonding zyner heilige geboden, welke een juk zyn waeronder yder Kriften, die eenen yver tot Godts eer heeft, den hals gewilligh buigt. r_A"J Maer t' onrecht. Want dat hy zich zelfs doode was overeenkomftig met de leere der Stoifche Filozofen , die hy aenkleefde : gelyk wy die leere breedvoerig hebben voorgeftelt in onze aanmerking B. over 't eerfte beelt der Dvat, I Deel. bladz. 261. �61 Verira Julius Cczar. [C] Van de betekenift� der taneite, ai�hgraeuwe en zwarte kleuren, zie onze aen- merkingen A over het tweede beelt van 't Genoegen, IDeel. bladz.. 471 en A over het tweede beelt van 't Berouw I. Deel. bladz,. 117 en A over het tweede beelt der Klachte. \|_D] Zie onzeaenmerkingenC en D over't eerfte Beelt der Gehoorz.aemheit, I.De�l, bladz.. 426. . ... _: ." . � '"' /--... 1 LYDZAEMHEIT. "VTOgmaels eene Vroti. Zy heeft in de eene hant een +^ brandende toorts, die ze omkeert, zulx dat het gefmol- ten wafch op haer' anderen naekten arm [A] druipt. Voor E e 2 haere f_A] Dit beelt fchyntgevormt uit een zeker voorval, dat Valerius Maximus ons ten naeftenby aldus verhaelt (1): Wanneer op zekeren tyt Alexander deGrote offirde, had-^ Lib.IH hy, volgens een oude gewoonte vanMacedonien, eenige van de alleredelfte jonge kna-c.j.Excm, pen by zich om hem te dienen. � Een van deze met het wierookvat voor hem ftaende, Ext. 1. viel 'er op des zelfs arm een brandende kool uit dat vat: welke hoewel hem zoo bran- de, dat de ftank daer van aen de omftanders inden neus vloog, nogtans hielt de knaep zynen arm onbeweeglyk en floeg niet het allerminfte geluit, op dat hy nochte door 't fchudden van 't wierookvat des konings ofi�rhande zoude hinderen, nochte, zoo hy kermde, daer door eenige quade vooripelling maken. Alexander ook vermaek fchep- pende in de hartvochtigneit van dien jongen knaep, rekte de offeringe met voordacht wat langer uit alsnaer gewoonte, om een rechte proef van zyne taeiheit te zien: dog de knaep ftont ze kloekmoedig door. Diergelyke voorbeelden van lydzaemheit, of lie- ver hartvogtigheit, vint men in Mucius Scievola, die zyn eigen hant in een vuur, en in eenen Pompejus die zynen vinger in eene kaers vry willig verbrande: behalvenmeer andere voorbeelden, by den zelven Valerius Maximus (2) te vinden. Zie ookClaudius '^ ^L' ^ Minos over het dertiende Zinnebeelt van Alciatus.

-ocr page 111-

ii2 LYDZAEMHEIT/

haere voeten leggen op den gront eenige Hakken, die voor
zinnebeelden der lydzaemheit genomen worden [B], omdat 'et
al eenige tyt verloopt, en zy ook eenige dagen in haere fchul-
pen of huisjes beflotenbly ven, eer ze voor den dagh komen.

[E~] Dit is wederom een van die vergezochte Beeldenfprakcn, hocdanige wy 'er
(i)Hicroel.^meer hebben ontmoet. By Pi�rius (1) komt de flak allecnlyk voor als een beclt varr
Lib. i8. eenmenfch, die tot de aerdfehe dingen al te zeer is geneigt en dezelve te veel aenklccft.

eap. 59.

ANDERS.

W¹

der eene Vrou in afchgraeuwen gewade, Haere han-

den zyn met yzere ketens geboeit. Nevens haer ftaet
een klip, van welke het water allengs en by druppels op de
gezeide boeien vale.

Door deze verbeelding wort te kennen gegeven, dat eenen menfeh die
den tyt kan afwachten, alles naer wenfeh gelukken zal [A]. En fchoon
de beginfels des geluks flecht en gering zyn, zoo is 't echter zulx, dat
men dikwyls daerna, door de gunft des Hemels, die de werkers van 't
goede noit vergeet te beloonen , geholpen, in eenen oogenblik het geene
verkrygt, waerop men vee Ie jaren te vergeefs hoopte. Van dusdanigh
eene lydzaemheit en gelukkige uitkomft, levert ons het Hof van Rome
merkwaerdige voorbeelden, alwaer alleenlyk door het duldeneenergeduu-
rige flaverny, veelen tot de eer van Kardinalen en andere voortreflyke
trappen van kerklyke regeering gekomen zyn j en daer ze, als in eene ftadt
die op een' hoogen berg ftaet, voor de oogen der ganfche werelt ten toon
geftelt worden, en gelegentheit hebben om zich door hunne gemoetsdeug^
den doorluchtigh te maken, gelyk ze door hunne uitwendige waerdigheit
en grootheit vermaert zyn.

En hoewel in dit leven de loon der verloflinge niet altyt de lydzaemheit
volgt nochte naer wenfeh komt, daer men nochtans ziet dat de geduurige
kracht van 't water het yzer verteert -, zoo moet men evenwel moedt hou-
den en pal ftaen_} een exempel nemende van de geenen die hunne flaverny,
niet tot eerzucht, maer ten goeden einde (tieren, en leven voorts deugde-
lyk, als wetende Kriftus beloften, die in onbederflyke goederen beftaen,
(1) Luc. daer hy zegt (Y), Bezit uwe zielen in uwe lydzaemheit, en dat hy gewoon
xxi. 19 j_Sj die hy bemint, hier te tuchtigen en te ftraffen, maer namaels de zelve
gewislyk met de eeuwige heerlykheit beloont.

[A^ Door de rots dan daer 't water afdruipt, wort verftaen eene ftantvaftigeenon-
wrikbaere lydzaemheit; en door de boeien, de flaverny der verdrukkinge, waervan
het afchgraeuwe kleet een beelt is. Van dat kleet is gehandelt over het tweede beelt
hier voor; van de boeien over 't derde beelt des Huwlyks, aenm. C. Van de rots, is
't een bekende zaek.

LYD-

-ocr page 112-



		LYDZAEMHEIT. GEDULT. 113 1 LYDZAEMHEIT. GEDULT. E Ene hupfche Maegt, die haer hooft ophefc en een weinigh draeit. Zy heeft een heufch wezen, gladt voorhooft * hel- dere oogen, diewatne�rgeflagenzyn , gefloten mont> leven- dige verf, en eengelaet dat Wat trekt na'er 't lachen. Voorts is zegegordt in eenwitkleet; �ngaet op haere bl�otevoeten. Het opgerechte hooft beduit de geruftheit des gewetens [A] van de ge- duldigheitj en door het hooft een weinigh te draeien, wil ze te verftaen geven^ dat Godt in den hemel de wraek aennemen zal [B]. Dat ze wy- ders fchoon en heufch van wezen, en ongefronft van voorhooft is, beelt uit, dat ze niet korzelhoofdigh [C] noch moeilyk, maer Zelfs in tegen- fpoet altyt zagtzinnigh en bedaert is. De heldere oogen, een weinigh naer d'aerde gewent, geven te kennen, dat ze bly en welgemoedt is onder het drukken van haere droef heit, dogh dat die vrolykheit gaet gepaert met nedrigheit: want anders was het gee-» ne lydzaemheit, maer eene ongevoeligheit; De gefloten mont verbeek haer zedigheit en zwygen [D]. ��. Deel. Ff " Het [A] En ook den onbezweken moedt: gelyk in tegendeel een hangend hooft neef- flachtighrit betekent. De befchryving van dit beelt is ten meeften deele genomen uit Tertullianus. [B] Deze betekenifl'e kan ik in die geftalte van 't hooft niet vinden. [C] Omdat de gramfchap, zelfs hetallerfchoonfte gelaet lelykmaekt: waerom Ovi- dius zeer wel zingt Art. Am. L. 3. v. 503. Ora tument ira, nigrefcunt fanguine vense. Lumina Gorgoneo fevius angue micant. [P~] Deze deugt volmaekt de Lydtzaemheit. Want die in zyne verdrukkingen of klaegt of lafterd, die is ongeduldig. Van Timycha hebben wy over 't eerfte beelt der Klachte, aenmerk. D. gezien, dat ze gepynigt wordende, zich zelven, om genoodt- zackt te zyn tot zwygen, de tong afbeet. Zoo dcde ook een zekere Lcsena te Athe- nen, wanneer zy uit laft vanden tiranHippiasgepynigt wordende, de medeplichtigen van Harmodius en Ariftogiton, wiens hoer zy was, die een toeleggemaekt hadden op het leven van den tiran, niet wilde noemen. Het zelfde eindelyk verhaeltmen vanden Filozoof Anaxarchus, toen Nikokreon, tiran van Ciprus, hem met pynigen niet af konnende fchrikken van bittere fchekwoorden, hem dreigde de tong te zullen affny- den. fk.z.al U toonen, zcide de Filozoof, dat gy ool^al ever dit lid geen macht hebt, \| beet zyn tong af, kaeude ze en fpuwde ze den tiran in 't gezicht. Maer deze voor- beelden wel ingezien zyflde, zyn berooft van die deugt van ftilzwygentheit, die wy met reden gezecht hebben, dat de Lydtzaemheit volmaekt. Want Anaxarchus fchold . 2.00 lang hy kon, en dat hy zyn tong afbeet was geenfins omdat hy wilde zwygen. De andere die ze afbeten, deden dat, omdat zy haei'e Lydzaemheit niet zoo veel dor- ften betrouwen ^ dat ze zouden kunnen zwygen. De Heer Zaunflifer noemt den A- theenfehen tiran qualyk Hippora voor Hippias, en den eenen der famenzweerders- Ariflogitonus voor Ariftogiton, en den Ciprifchen tiran Nikokreontes voor Nikokreon. Zie de Hiftorien en namen (hoewel 'er verfchil is in de omftandigheden) by Plinius Hifi. Nat. Lik VIL cap. 23. & Lib. XXXIV. cap. 8. Herodotus Lib. V. Thucy- dides Lib. I. & VI. Maximus Tyrius Dijfert. 8. Plato in Hipparcho. Ariltoteles Polit. Lib. j. cap. io. iElianus Var. Hifi. Lib. XI. cap. 8. Athenaeus Deipnos. Lib. XIII. cap. 24. Pauzanias Lib. t. cap. 8 & 23 & zo. A. Gellius Lib. IX. cap. z. & Lik XVII. cap. x\. La&antius Lib. I. cap. 20. Valerius Maximus Lib. III. cap. 3. Dioge- nes La�rtius Lib. IX. §. 58 & 59. Cicero Tufiul. Qu&fi. Lib. I. cap. 40. & Lib. II. cap. 22. en veele andere, door Menagius aengehaelt over La�rtius. De Athenien- fen hebben ter gedachteniil� van de dact der bovengenoemde Leaena een beek laten oprichten, zynde een kopere Leeuwin (omdat haer naem Luna een Leeuwin betekent) zonder ton�. Paufan. loc. cit.

-ocr page 113-



		ii₄ LYDZAEMHEIT. GEDULT. Het half lachende aengezigt, wyft aen, dat ze inwendigh lacht om de Iiftigheit des duivels, de treken der booze werelt en de losheit des gevalsi Dat haere kleders wit, en om 't lyf toegegordt zyn, drukt haere maeg- delyke zuiverheit [E] uit, doordien zy onbevlekt, en tot geene vleefch- lyke begeerlykheit misbruikt is. De bloote voeten beduiden het verdragen van allerleie ongemakken en elenden. Maer wy hebben airede door al deze befchry ving van lydzaem- heit en gedult, het gedult en de lydzaemheit des lezers genoeg gevergt, en gaen derhalve voort tot het beelt van den

	[E] De Zuiverheit wort betekent door de witte kleur, dekuifcheitdoor den gordel: gelyk aengewezen wort in 't beelt der Cerechtigheit nenm. F. en in het tweede beelt der Knisheit, aenmerking D. �

/~\M dien uit te beelden ftelt men eenezeerfchoone Vrou, ^* bekleet met een heerlyk en luchtigh gewaet vanwitfatyn. Op haere borft heeft ze een koftlyk juweel, in 't midden (ijHift. waervan een jafpis ftaet, die, volgensPlinius(i),eenhelder- xxxvi�. groene fteen is. Zy heeft eenen roozekrans op 't hooft, cm «?� ?� in de rechte hant een trompet, die zy fteekt, en uit welke . een zeer groote glans voortkomt. Haeren flinker arm ftrekt ze rechtuit, en wyft met den voorften vinger daervanopee- nige byzondere perfoonen. Schoon wort ze gemaelt, omdat 'er geen aengenamer en verheugender zaek dan de lof is: en zeker, onze ooren beminnen doorgaens den zoeten klank der woorden, die tot onzen lof gefproken worden, veelmeer dan het allerlieflykfte muzykakkoort of fpel van fnaren. Zy heeft een wit kleet aen, omdat de waere lof zuiver [A] en oprecht is, �A] Zie de Gerechtigheit, aenmcrk. F.

-ocr page 114-



		L O F. 115 is, en de vleierye ganfch niet gelykt, dewyl die eenevyandinderwaerheit is, en een kunftige bedriegfter. Aldus moet men den lof dan in tweeder- lei flach onderfcheiden, namentlyk in een' waerachtigen, en ineen' val- fchen. De waerachtige lof is die, door welken de menfchen, die waerlyk deugtzaemzyn, inderdaet geprezen worden : de valfche beftaet in eene roemgeving aen de ondeugenden. Wy fpreken hier van den waeren lof der deugtzaemen, en zeggen'er by, dat de geenen daer hy op paft, waerlyk pryswaerdigh zyn moeten, en zulke hoedanigheden hebben, die hem ver- dienen, te weten vroomheit des levens, oprechtheit des gemoets, open- hartigheit, geleertheit, wysheitendiergelykej doch bovenal in een zui- ver hart, de Godtsvrees en liefde tot den evennaeften. David zeit hier- over (1), Welgelukzaligh zjn de oprechten van wandel, die in de wet des^p^ha Heerengaen. Salomon fpreekt ook zoo (2), en men leeft het elders fchier ^CX1X' * overal. Doch daer wort, betreffende den lof der boozen, in de H. Schrif- ^. v^lo tuur recht anders gemelt: De lof, in den mont des zondaers, voegt niet wel_yzeit Syrach (3)} en daerom moet men zulk eenen lof fchuwen. De hei-(₃) Ecck� denfche F�lozofen hadden in dusdanigh een' lof m� ganfch weinigh zin, »5- 9- zulx dat een der zelve deze tael voert: Acht het zoo fchandigh van de boo- zen geprezen te worden, alsof men u overfchandelyke dingen prees [B]. De jaspis, op de borft des beelts, wort, volgens de Natuurbefchry- vers, voor de bevalligheit �C] genomen, want zy zeggen dat deze fteen, door eenverborge kracht en eigenfchap, den geenen die hem by zich draegt, aengenaemheit en een grooter glans en doorluchtigheit, byzet. Altoos, om die reden hebben wy den lof dien fteen toegevoegt, en treden nu voort tot den roozekrans, die omtrent de zelve beeltfprakige beduidenis heeft. De roozen dan worden hier te pas gebragt, omdat ze zeer fchoon en lieflyk van kleur en reuk zyn: En de menfchlyke lof is door zy ne fchoon- heit ook aengenaem gelyk een roos [D], en verwerft voor den geenen, die 'ermede verfiertis, degunft van andere luiden. Dat wyders de roozen tot eenen krans of kroon gevlochten zyn, geeft den Godtlyken lof te ver- ftaen, omdat, gelyk de krans een fpherifche figuur [E] heeft, zonder be- gin of einde> alzoo ook de Godtlyke lofis, namentlyk eeuwigh, en mede begin- en eindeloos. Maer merk ondertuflchen aen, dat men den lof hier weder in twee foorten verdeelt, te weten de menfchlyke en Godtlyke. De Godtlyke is de lof door welken Godt geprezen en groot gemaekt wort: en de menfchlyke lof beftaet in het pryzen en verheffen van menfchen. Van den Godtlyken lofis de H. Schrift vol. Looft den Heer, alle heidenen, Ff 2 pryji [B] Hierom zeit Hector tot Priamus by Cicero f4) uit Nsevius: Latus fa-m lauda- . , ri me abs te_y pater, laudato vjro. Dat is, il^verheuge my, vader, dat ^geprezen^l^'-^ worde van u,die z.e/feen prjtwaerdig man zyt. 'Want, voegt Cicero 'er by, dat is 6, voorwaer een genoeglyke lof, die van de zulke voortkomt, die zelfs een lofwaerdig leven hebben geleidt. Ea e ft enim profe�o jucunda lans, qu& ab iis projjcifcitur, etui ipfi in lattde vixerunt. f_C] Zie onze aenrnerking A. over het tweede beek der Bevalligheit I. Deel. bladz. 182 en Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. 41. cap. 41. en Plinius Lib. 27. cap. 9-daerhy onder anderen ook van een foort van jaspifl�n fpreekt, die hy zegt dat van veele wort genoemt de renusfieen, en wondere krachten toegefchreven, die hy nochtans, en met reden, befpot. [D] Lees het geene gezegt is in 't eerfte beelt der Bevalligheit �. Deel. bladz. 169. en aldaer onze aenmerkingen Ff. tot Oo. en bladz.. 173. aenmerk^ *. [E] Zie onze aenrnerking D. over 't eerfte, en A. over't zevende beelt der Eenwig- heit I. Deel. bladz. tyf, en 382.

-ocr page 115-



			n6 LOR

		(i) rf. iifPtyft hem alle nati�n, fpreekt de Profeet (i). Auguftinus zeit dat niet d� H. Mannen en Profeten alleen dezen lof uiten j maer dat hy ook door alle gefchape dingen vertoont wort [F]. Alles wat Godtgemaekt heeft, looft den Heer. Zien wy dit niet klaer aen de vogeltjes, zeit hy voort, die noit ophouden Godts lof te zingen zoo goet als ze kunnen ? Zingen de leeurik en nachtegael den lof hunnes Scheppers niet tot de doot toe? Niet alleen echter de vogels en andere dieren loven Godt, maer ook de ftarren en hemelenj want daerftaet by Job, kap. xxxviii. 7. Toen demorgenjlar- ren fzamen vrolyk zongen, en alle Godts kinders juichten. Is dit nu waer, gelyk 'tzekerlyk waer is, dat alle Godts fchep��ls op hunne wyze Godt loven -, waerom zeggen wy dan niet geduurigh met David (2) Gy ganfche aerde, juich den Heere. Dit is dan de Godtlyke lof die door den krans of kroon van roozen verheelt wort. Het blazen der trompet, waeruit een groote glans vliegt, beduit het goede gerucht [G] en de doorluchtigheit des naems van hun, die waerlyk lofwaerdigh zyn. Maer wat de trompet verder belangt; de Romeinen fielden [H] op de fpits van Saturnus tempel Tritons, Neptuins trompet- ters, met de ftaerten bedekt en verborgen, en wilden daerdoor te verftaen geven, dat de hiftori der verlede zaeken, van Saturnus tyt af tot denhun- nen toe, bekent en klaer, en als met levende (temmen zoo openbaer ge- maekt was, dat ze noit uitgewifcht kon worden -, maer dat de gefchiede- niffen, die voor Saturnus tyt voorgevallen mogten zyn, duifterenonken- nelyk, en als onder de donkerheit begraven bleven. Dit lefte wert door de ftaerten der Tritons, die verborgen waren en naer beneden bogen, uit- gebeelt. Den flinker arm houdt ze recht, enwyft op eenige perfoonen, als ge- zeit is, omdat de lof eene reden is, die de grootheit van eenige deugt doorluchtigh maekt> en alles wat deugdelyk is, is ook prysbaer, volgens Thomas [I], en behoort lof te verkrygen. Perfius zeit derhalve in zyn eerfte Schimpdicht [K] : R. Maer waer toe zou men ook zich zelven dagh en nacht Af/loven, en zyn? neus Jla�g in de boeken fieken ; Indien de Wysheit m� niet eens quaeme uit te breken, Die men heeft opgeleit ? gelyk een wilde vyg Die door de muuren breekt. P. O brave zeden, zwyg. Jkfchaem my dat ik 't hoor. bezie my eens dat wezen, Zoo mager, bleek en out geworden door al 't lezen! Is zeker van zoo ver uw weten niet een beet, Tenzy 't een' ieder zy bewuji dat gy dat weet? R. Maer 't is zoo mooi, zich met den vinger te zien wyzen, Vat ieder zeit: Hy is 't, en dat men zich hoortpryzen. 't Geen [F] De Civit. Dei: Omnia, quttctmquefecit Deus, laudant Dominum. [G] Dat door den glans, en allerlei vlam wort te kennen gegeven. Zie onze aen- merkingen A, B en C. over 't beelt Verbreiding van Eer I. Deel. bladz.. 563. [H] Zie onze aenmrrkingC. over het eerfte beelt der Achterklap. I, Deel. bladz.. 22. Lil �. a. q- 22. art. 2. omne, qnod habet aliquid virWtis, e ft laudabile. [K] v. 24. Quo didiciffe, nifi hoc fermentum, & quaz fcmel intus. Innata eft, rupto jecore exierit caprificus ? En pallor, f�niumque. O mores! usque adeone. Scirc tuum nihil eft, nifi te (eire hoc iciat alter? At pulcrum eft digito monftravi, 6c dicier, hic eft.

-ocr page 116-



	LOF.
	LOF.	117
		117

L O G E N. P Ene Vrou, die zich zoo veel haer mogelyk is in haere kleders *-' wint en verbergt. Het gezeide gewaet is aen de eene zyde wit en aen d'andere zwart. Zy heeft een'exter op haer hooft, en in de hant den vifch Sepia.* Het witte gedeelte des kleets beduit, dat een leugenaer fomtyts in 't be- gin wel wat waerheit zegt, maer alleen [A] om zyn logen daerbnder te verbergen} en dus volgt hy den duivel [Bj, dien't, gelyk Chryzoftomus overMattheus zeit, toegelaten is, ook fomtyts waerheit tefpreken, opdat hy, door het voortbrengen der zelve nu en dan_} de logen zoude aenpryzen. IL Deel G g De �A] Livius Lib. XXVIII. cap. 42. Frans fidem in parvis fibi praftrttit, ut, quum opera pretium fit, cum mercede magna fallat. dat is, de valsheit maekt zich lterk door te bezorgen, dat ze ecrft in eenige kleine dingen gelooft wort, opdat ze, als het der moeite waerdigh is, met groot voordeel bedriege. [BJ Den vader der leugencn, en eerften leugenaer. Joh. 8. v. 44- Gx zyt uit den vader den duivel ende -wilt de begeerten uwes vaders doen. Die was een menfehenmoor- der van den beginne, ende is in de waerheit niet fiaende gebleven: want geen waerheit is in hem. Wanneer hy de lengen [preekt, zoo /preekt hy uit zyn eigen: want hy is een leugenaer, ende de vader der zelve leugen. De leugen is een gruwzaem quaet, gehaet niet alleen by den Godt der waerheit; maer zelfs van de dienaers der Afgoden, dat is^ des Duivels, de Heidenen. Ren menigte vanfpreuken, lefl�n en zelfs wetten, die men vind in hunne fchriften, doen zulks zien ten overvloet. Het luft ons niet die uit te fchryven: die geene, die Florilegia gefchreven hebben, hebben daer van een ryken oogft verzamelt, daer men ze veilig vandaen kan halen: een gedeelte daer van yint men ook in de Zinnebeelden van Zaunflifer.

-ocr page 117-



		n8 V O G E N. De wederhelft van 't kleet is zwart_; en hierin volgen vvy [C] den Griek- fchen TaelkennerTrifon, want die zeit, dat de logen een' zwarten-ftaerP heeft. Dit bewoog ons ook een'exter, ten aenzien zyner verfcheide ver- wen, op 's beelts hooft te voegen. Van den vifch Sepia zeit Pi�rius [D], dat hy, als hy zich beknelt voelt, zekere zwarte vochtigheit uit zynen i�aert laet fchieten, in welke hy zich verbergt, en aldus door bedrogh den vifTcher ontvlucht. Is dit zoo_} zoo ftrekt deze Vifch een zinnebeelt des leugenaers: altoos de leugenaer ver- donkert [EJ, door 't verzieren zyner logen, zichzelven, en komt noit in 'tiicht van een' goeden naem. [C] Met Pi�rius, van wien dit alles ontleent is. Zie onze aenmerking B. over 't beelt Geveinfiheit I. Deel. bladz.. 484. [D] Zie hem Hierogl. Lib. XXVIII. cap. 61, 6z & 63. en de plaetl�n van Ho- rus, aengewezen in onze aenmerking F. over 't gezeide beelt der Geveinfihcit. Maer vooral de verzameling der Zinnebeelden uit oude en nieuwe fchryvers achter Pi�rius Lib. IV. tit. Mettdax. Sof hifia. [E] Om die reden wint en verbergt zich dit beelt in hare klederen met alle mogc- (i)AdQ; lykheit: en hier komt te pas het zeggen van Cicero (1), bygebragt dooi'Pi�rius: Fratrem Multis (imulationum involncris tegitur, & quafi velu quibusdam obtenditnr ttniuscujusque Lib.I. tp._natHra. frons, oettli, vultusperfape mentitmtttr: oratio vero f&pijfime: dat is, een iege- '^s' lyks natuur wort door veelerlei mwindzqls van veinzeryen bedekt, en even als zekere zeilen voor dezelve gefpannen: het voorhooft, de oogen, 'tgelaet liegen zeer dikwylsj maer allermecfl: de tong.

			A N D E R S. JIJEne jonge Vrou die lelyk is, maer met een kunftigh en �^L' veelkleurigh gewaet bekleet. Het zelve is geheel met momaenzigten van veelerkie foorten, mitsgaders met niet weinigh tongen bemaelt. Zy is kreupel, en hompelt zoo wat voort met een houten been. In de flinke hant heeft ze een brandenden ftroobos. Augufti-

-ocr page 118-



		L OGEN. � 19 Aug�ftinus [A] zegt dat de logen een valfche betekenis is van de woor- den der geenen, die met een quade meening iet ontkennen of beweeren. Ze wort daerom in de geftake eener jonge [B] doch lelyke vrouwe ver- toont} als zynde de leugen eene ondeugt die boozen flaven eigen is, en die, inzonderheit in den omgang der edelen, gelyk het tegenwoordigh op een loflyke wys gefchiet, gefchuwt moet worden. Want als thans [CJ de edelen iet, in plaets van met een' eedt, op hunnen Edeldom zeggen dus of zoo te zyn, zoo magh men hunne woorden vrylyk zoo vaft geloo- ven, alsof de Waerheit zelve fprak. Zy is kunftigh gekleet, omdat ze zich kunftigh uitflooft, om een ieder onwaerachtige dingen te doen geloven. En dat haer gewaet voorts veel- verwigh, en met veelerleie momaenzigten en tongen [Dj bezet is, gefchiet om daerdoor de ongeftadigheit des leugenaers te vertoonen, dieinzyne vertellingen van de waerheit afwykende, verfcheide gedaenten aen 't we- zen der zaeken geeft die hy te voorfchyn brengt, en zeer licht geheel vergeet wat hy zeide. Altoos daer is een fpreekwoort, 't geen aldus luidt [.E]: Mendacem oportet ejje memorem ■, De leugenaer dient eenjierke geheugenis te hebben, te weten om een van 't allerbefte flach te zyn. De vlammende ftroobos beduit dat de leugen fnel geboren wort, en ook fnel verdwynt, gelyk het ftroo rafch in brant raekt, en rafch we�ruitgaet. Dat ze op een' ftelt gaet, ziet op het genieene fpreekwoort , De leugen gaet kreupel_y of op knikken. f_A] Libr� de Mendacio: Mendacium efi f alfa vocis fignijicatio cum intentiette fallendi. [B] Omdat de jonge luiden doorgaens onbedachtzaem en tefl�ns onvoorzichtig zyn: en daerom ftouter in iets te ondernemen zonder op den uitflach der zaken te letten; hetwelke alwie wyslyk doet, die zal niet beftaen te liegen, wetende hoe fchandelyk een betrapte leugen is. [C] Verfta dit van den tytvan Ripa, uit wiens mont hier wort gefproken. Maer of die lofl�lyke gewoonte nog duurt in Italien, weet ik niet. [D] Deze betekenen de vermenigvuldiging der leugeneh: dewyl het de natuur is der menfchen om by de gehoorde leugens nog wat by te doen: quum ad id cjmfjue, quod audiit, injita homirmm libidine alendi de indufiria rumores, adjiciat aliquid^ Livius Lib, XXVIII. cap. 24. Zie Erasmus Chil 4. Cent. 3. Ad. 64. [E] Zie den zelven Erasmus, Chil. z. Cent. 3. Ad. 74. En van een welgeftof��er- de leugen, die men een Fenicifche leugen noemt, lees Adrianus Junius, Cent. i.Ad.j� N O G H. MEn zou de Logen ook met wieken mogen fchilderen, tenaenzien haerer fnelheit} want ze kan in korten tyt zich over de ganfche werelt verfpreiden. Dit verfpreiden wyders zou men kunnen uitbeelden door haer eenen zak op de fchouders te malen, uit welken zy overal brief- jes ftroide, (Verfta hierdoor, waerfchynlyke geruchten) doch die door de Waerheit, haer volgende, vertreden wierden ■, zulx nochtans, dat'er hier en daer nogh een dier valfche briefjes bleef leggen, om het fpreekwoort te doen gelden [A], Mentire audatter, nam femper aliquid haret, dat is, Lieg onbefchroomt, want men zal '�r altyt wat van geloven. Dat ze van de G g 2 waerheit [A] Zie aenmerking C over het tweede beek der Achterklap. I Deel. bladz.. 24. ea vergelyk voorts met deze beelden, derzelvernaeftebloetverwanten, Achterklap, Bedrog* Geveinjlheit, Lafiering, Schpheiligheit en diergelyke.

-ocr page 119-



		LOGEN.
	120	LOGEN.
	120

waerheit als op de hielen gevolgt wort, zou dan de fpreuk, Al is de lettgeft fnel, de waerheit achterhaelt ze wel [B], kunnen uitbeelden. Maer al ge- noeg hiervan. [B] Omdat Ze den tyt niet kunnen ontvlieden, die alles ziet en alles hoort en daerom ook.alles oper.baeri, gelyk Sofokles Zegt; en waet van de Waerheit een dochter is _% naer de ta:l van een ander oudt Dichter by Aulus Gellius NoU.Att�c. Lib. XII. cap. n. Lees dat geheele Hoofdftuk. LUST. GENEGENTHEIT. ORieus gemalin Euridice [A] wert, door een flang daer zy op tradt, in de hiel gebeten, (zie Ovid. X Boek der Herfchep.) en dat wort voor een zinnebeelt van des menfehen luft of begeerte, waerdoor de nei- gingen des gemoets gewont zyn, genomen: want de voeten, dochinzon- derheit de hielen, verbeelden onze aerdfche begeerlykheden [B]. Kriftus zelfheeft dit te kennen willen geven, toen hy, zyne Leerlingen van de wereldfehe hartstogten en gebreken reinigen willende, hun de voeten wiefch, en ook tot Petrus, die zyne voeten weigerde te laten waffchen, zeide, Indien ik u niet wajfche, gy hebt geen deelmet my. Joan. xiii. 8. En Gen. III. 15 , zeit Godt zelve tot de flang, Gy zult het [Vrouwezaet] de -;� &�rfenen [hielen] vermorfelen. De Grieken beeldden des menfehen lult en begeerte ook door de hielen af j en dus verzierden zy dat de jonge Achil- les door zyne moeder in den Stix onder't water gedompelt wiert, bly ven- de de hielen alleen daer buiten_} zulx hy daerna nergens dan in de zelve gewont koft worden. Waermede zy te verftaen gaven, dat hy een volko- men dapper en moedigh Helt zou geweeft zyn, indien hy door zyne eige hartstochten [C] (door de hielen, die alleen boven water waren gebleven, als gezeit is, hier verheelt) niet waere verheert en overwonnen geweeft. Een' gelyken zin heeft het geene 'er van Jazon vertelt wort, en hierop uitkomt: Toen de gemelde Helt uitging om 't Gulden Vlies te haelen, verloor hy zyn eene fchoen in een rivier, die onder alle de vlieten der we- relt flechts alleen door geenen wint beroert kon worden. Daer hebt gy de Fabel, en dit is 'er de uitlegging af5 dat namentlyk Jazon zich van een groot [A] Dit geheele beek van den beginne af tot den einde toe is overgefchreven uit Cadius Auguftinus Kurio Hierogl. Lib. I. cap. 46. [B] En byzonderlyk vleefchelyke welluften, gelyk ook Pi�rius zegt Hierogl. Lib. XXxr. cap. 47 of die zwakke, valfche en verkeerde reden des verftants, waer doorwy onze zonden en gebreken by ons zelven verontfchuldigen, en ons eigen zelven al te (r)Hierog. _vcei toegeven: gelyk het dezelve Pi�rius (1) elders verklaeit: waerom hy dan in de hier ^Llb- 3 s- bygebrachte plaets uit Genefis verftaet door de verfenen de zwakheit des verftants, die cap. J4. j-_cg_� _verj_ei_c _WOrt, en doet wat haer luft; en de flang vat hy op voorden welluft: zoo dat door de verlenen moet begrepen worden dat deel der ziele, dat de aeitf�he natuur aenkleeft, en geneigt is en lichtelyk overvalt tot de uiterlyke zinnen en welluften. Voorts neemt hy in dezen zin ook het zeggen van den Zaligmaker Luc. X. v. 19 Ziet ik. geve h macht om op (langen en fcorpioenen te treden. De flang als een beelt van Welluft, zie by Pi�rius Hierogl. Lib. Xir. cap. z6 � ^z. [C~j Waerdoor hy, naer 't fchryven van fbmmigen, verheft geworden op Polyxe- na, de dochter van zyncn vyand Priamus, zoo verre vervoert wierdt, dat hy de zyde der Grieken wilde verlaten en met haer trouwen: en zynde gekomen in den tempel van Apollo, om met Hecuba, de moeder der maegt, te (preken over de voorwaerden van 't huwelyk, wiert hy door Paris, die zich aldaer heimelyk hadde verfteken, 'm zyne hiel gequetft, en alzoo gedoodt.

-ocr page 120-



		lust; genegentheit. 121 groot deel zyner begeerlykheden of luften hadde ontdaen, toen hy de Deugt en onfterflykheit najoeg. Virgilius zeit dat Dido haer' eenen fchoen uittrok toen ze fterven zou [Dj. - De droeve Dido zelf, by d' outers, ongegort En met het eene been al baervoets, aengeport Fan y ver, neemt met gr aen, gezouten en gemalen, En zuivre handen Goon, gejtarnteen hemelfiralen, Bewufi van haere doot, tot tuigen van haer endt. Zoo luidt Vondels vertaling. Hierdoor wort uitgedrukt, dat zy alsn� los en vry van de vrees der doot was} welke hartstocht door den blooren voet wert uitgebeelt. En aldus zyn wy dan ook de Zinnebeelden, die onder de letter L behooren, ten einde geraekt. [D] iEneid. Lib. IV. v. 716. Ipfa rnola manibusque piis altaria juxta. -■ Unum exuta pedem vinclis, in vette recin&a _s Teftatur moritura deos, & confcia fati. Sidera. Maer gelykDido hier den eenen fchoen heeft uitgetrokken, alzo heeft ze ook een los kleet. Wat wil dit dan Zeggen? Namentlyk in f�mmige offerhanden moeft alles los zyn, en niets gebonden, voornamentlyk in de zulke, die gefchieden om zich ergens van te ontflaen, gelyk Servius over deze plaets aentekent: en Dido gaf hier voor, dat zyzich door eene toveroffcrhande wilde ontdoen van haere liefde tot Eneas. Dat ze nu den eenen fchoen gebonden hielt, was, zegt die Taelkundige, opdat, gelykzy begeerde van Eneas min te zyn ontbonden, hyalzoo aen haermochte worden verbonden. Wanneer Medea den ouden Ezon van zyne ftyve en ftramme leden zoude ontbinden, en hem wederom jong maken, ftelt haer Ovidius ook zoo toe, Met. Lib. VII i\ 180. Poftquam plenif�ima fulfit, Et folida terras fpectavit imagine Luna; * Eereditur te�tis veftes induta recinclas, # M d Nuda pedem, nudas humeris iiifufa capillos. Dat is, naer Vondels vertaling: Zoo dra de volle maen uit den gefloten ring Van glans de -werelt z.iet, gaet vrouw Medea treden Ten hniz.e uit baerevoets, met opgefchorte kleeden, Blootshoofts met hangend hair. Voor opgefchorte kleeden had Vondel moeten zeggen ongegorde: want zoo waerfchuwt Servius zelf by Virgilius, dat men recin�a niet moet uitleggen fublata, opgefchort, maer fummijfa, los neerhangend: om reden boven aengeroert en by hem zelf breder te vinden. Zie Delrius over Seneca in Medea , v. jfz. en Farnabius over de aenge- haelde woorden van Ovidius. Hier uit meen ik dan te blyken , dat Virgilius een ge- heel ander oogmerk in die vaerzen heeft gehadt, als hier door �elius Curio wort ge- meent. MAEGDESTAET. JONGKVROUSCHAP. JN de geftalte van een zeer fchoon Maegdeke, dat in 't wit gekleet is, en een kroon van esmeraudenom 't hooft heeft, verfchynt deze. Men ziet ze zich zelve met beide de handen haeren middel zeeraer- digh omgorden met eenen riem van witte wol. �� IL Deel H h Pi�-

-ocr page 121-



		122 MAEGDESTAET. JONGKVROUSCHAP. Pi�rius zeit dat de esmeraut een teken van den maegdelyken ftaet is[A]-. Hy wert door de Starrekykers de hemelfche Venus toegewydt, die men een godin geloofde te zyn van de reine Liefde, waeruit niet anders dan reine en zuivere werkingen kunnen Voortkomen: en zeker de zuivere en oprechte Liefde, die van de ontuchtige famenmenging. des lichaems geheel vreemt is, komt uit den Hemel [B]. Derhalve is de esmeraut geenon- gevoeglyk beelt des maegdoms. Zy omgord zich gelyk gemelt is, omdat van overouts de jongkvrou- wen, ten teken der jongkvroufchap , zich dus met eenen riem plachten te omgorden [C]> welken riem de bruidegom in den eerften avont als hy met de bruid te bed ging, los maekte [D], gelyk Feftus verhaelt. De witte kleur desgewaets bed uit de zuiverheit [E], die in de goede gedachten der maegden, en in de oprechtheit van een' heiligen wandel plaets heeft, en de ziel zoo zuiver en rein bewaert als witte fneeu. . ' . ' I [A] Om dat die fteen altyt zoo helder groen- blyft: gelyk iemant word gezegt in zyne groene jaren te zyn, wanneer hy in het eerfte van zyne jeugt is, in hoedanige jaren de maegdelyke ftaet meeft wort gevonden, dien men ras verlieft als men wat ver- der komt, door het zoeken van een wederpaer. De gelykenifl� is ongetwyfl�ld ge- nomen van de kruiden, die jong zynde groen en fris ftaen, maer verouderende geel en dor worden. Hierom noemen ook de Latyneneen maegt met een naem die afgeleit wort van een woort, dat groenheit betekent-, virgo a virore , volgens 't getuigenifl� van den Taelkundigen Servius over Virgilius^ Ecl. 3. v. 29. en Ecl. 6. v. 48. hoe- wel ik niet onkundig ben, dat andere meer zyn voor een andere afleiding. Zie \Ety- mologicum van Voflius. Maer wat de Esmaraut belangt, Pi�rius geeft noch een ande- re reden van deze beeldenfpraek boven de bygebrachte: namentlyk, dat men door de ondervindinge zoude hebben gezien, indien iemant in 't plegen van vleefchelyke lus- ten dien fteen aenraekt, dat dezelve dan van zelfs breekt. Dat iseerft een kuifche fteen! en wie zal hem nu de eer betwiften om een beelt te verftrekken van een zuiveren maeg- dom? f_B"j En al wat den gemoederen der ftervelingen uit den Hemel wort ingegeven, zegt Pi�rius zeer wel, kan niet anders zyn als in allen dcele rein, eerlyk en zuiver, indien wy Plato en de waerheit geloven. Voorts zeiden de ftarrekykers, dat de Et maraut zeer goet was om de gunft en aenblazing vaq de Hemelfche Venus te ver- werven volgens den zelven Pi�rius Lib. XLI. cap. 40. Maer wat nu Venus belangt, menwete, dat Plato twee zulke Godinnen ftelt, eeneAertfche, tot ontuchtige luften, en eene Hemelfche, tot kuifche liefde genegen. Zie Gyraldus Hiflor. Deor. Synt. 12. col. 288. G. ' ' [C] Zie van dezen gordel onze aentekening D. over 't eerfte Beelt der Eerbaerheit I. Deel. bladz. ^6$. en C. over 't eerfte beelt des Hnwelyks, en D. over het tweede beelt der Kuifcheit. f�)T Niet alleen, noch zonder byftant: hy vermogt zoo veel niet, buiten de Dea Virginenfis, of Maegdegodin. Hoor Auguftin�s, de Civit. Dei, Lib. VI. cap. 9. Si (tdeji Virginenfii-Dea, m-■ Virgini zona f�lvatur ; Ji adeft Deus Subigus, ttt viro fetbiga- tftr s fi adeft Prema, ut fuba�a ne fe commoveat; Dea Pertmda ibi qmd facit ? dat is, Indien 'er de Afaegdegodin tegenwoordig is, opdat de maegt de gordel werde ontbonden: indien 'er fa Godt Onderwerper tegenwoordig/} is, opdat zy den man worde onderworpen: indien 'er de Dmk.godin tegenwoordig/} is, opdat zy den man onderworpen zynde, ziek niet bewege: wat doet dan aldaer de Boor- (ofStoot-) godin? Dat de Outvadervraegt, daerop laten wy den lezer 't antwoort zelf verzinnen. Maer dewyl wy toch aen 't ver- tellen zyn; zoo voegen wy 'er nogh by de Dea Perfica, dat is, Volbrengende Godin, die 't haer werk was, dat de zaken met een ongeftoorde vreugt tot den einde toe wier- den volbragt. Wee den Bruidegom die zoo veel hulp van noden had! Zie Gyraldus, Hifi. Deor. Synt. I. col.' 47. 'F. . [E] Zie onze aenm�rking F over de Gerechtigheit.

			ANDERS^

-ocr page 122-

MAEGDESTAET. JONGKVRO�SCHAP. 123

A N D E K S.

"CEn jong, bleek en magerachtigh Maegdeke, aengenaem
-*-' en fchoon van wezen, en met een bloemkrans om 't
hooft. Zy is in 't wit gekleet, en fpeelt op een citer, fchy-
nende zeer vrolyk te zyn. Daer gaet een wit lam in eenc
weide > 't geen zy navolgt.

Zy wort jong vertoont, omdat haere heerlykheit en waerdy naer heure
jongkheit [A] wort afgemeten_} dewyl die jaren d�orgaens tot het tegen-
deel des maegdoms geneigt zyn. ,-.�... � - «..

De bleekheit, magerheit [B] en vr�lykhe�t zyn tekens van vaften en
boetvaerdigheit [C], twee zonderlinge bewaerders van den maegdom.

Zy heeft eenen bloemkrans op 't hooft, omdat d� maegdom, naer de

� tael

[A] Zie ook 't aengetekende over't vorige beek.' - '-�--- *V- -"'

[B] Zaken, die anderfins beide ook paffen aen den maegderyken, dat is jongen en
nog ongehuwden ftaet: om dat in die jaren de liefde 'haere* kracht begint te oelfenen:
en aen verliefde paft wel magerheit en bleekheit; want naer Alciatus zeggen j (i)

Eft cupidisflavus color, eft & amantibus aptus.
En die dat werk van minnen zoo wel verftont, dat men henr 'er een Profcflbr in mag
noemen, geeft deze les (z); . ' *: r :j ^ ; . _: _t 'J-tvftxAJIcoj ;it

Palleat omnis amans: hic eft color aptus amariti: \

Hic decet: hoc vultu non valuiffe putcnt.
Pallidus in Lyrice fylvis errabat Orion:

Pallidus in lenta Na�de Daphnis erat.
Arguat �c macies animum: nee turpe putaris

Palliolum nitidis impofuiffe comis.

Dog onze fchryver wil hier geen verliefde Maegt^r, ma�r: een k�ifche, zelfs in gedach-
ten. Een zeldzame vogel! want volgens den z�lven Nazo (3)
Vix erit e multis qua; neg�t una tibi.
CC] Ik zoude dat liever paffen op haere jaren, dewyl de vrolykheit eigen is aen de
jongkheit, (en daerom fpeelt hier de maegt ook op een citer) dan op de. boetvaerdig-
heit, die veel eerder met een droevigh gelaet moet worden vertoont, gelyk ze ookbo»
ven vertoont is, IDeel, bladz. 2,11 en iix.

(i)Embl.;

117.

(x) Ovid.'

Art. Am.
Lib. I. v.
719.

(5) EotL
Lib. Y.JT4

�

-ocr page 123-



		i2₄ MAEGDESTAE TV tael der Po�ten [D], eene bloem is, die al haere fchoonheit en aerdigheit verlieft, zoodra zy is geplukt. ^ Zy volgt het Lam, omdat de maegdom zeer prysbaer is, als ze Kriftus voetpaden houdt: zynde hy een waerachtigh voorbeelt der zuiverheit, en 't rechte Lam dat de zonden der werelt wechneemt. De groene weide betekent de vermaeklykheden van het dartele leven, dat, als het gras, begint en eindigt, vermits het de vrucht der waere verge- noeging niet in zich heeft, maer alleen een flechten fchyn daervan, die zeer rafch quynt en verdwynt. Dit is de hoedanigheit des levens, dat door den zuiveren maegdeftaet, met een dapper en vrolyk gemoer, wort gewraekt en met voeten getreden, en daerom fpeelt ze op de citer. [D] Een vpor alle zy genoeg. Catullus Carm. Nupt. Ut flos in fcptis f�cretus nacitur hortis, Ignotus pecon, nullo convolfus aratro, Quem mulcent aurae, firmat lol, educat imber: Multi illura pueri, mukx optavere puelke: Idem quum tenui carptus de floruit ungui, Nulli illum pueri, nulke optavere pucllse: Sic virgo dum inta�ta manet, dum cara fiiis f�d: Quum caftum amifit polluto corpore florem, Nee pueris jucunda manet, nee cara puellis. N O G H. E Ene Maegt die met beide haere handen een' eenhoorn {treek, naerdien fommige Sehryvers verhalen, dat dit dier zich niet anders dan door maegdclyke handen vangen en handelen laet. Vondel fpreekt ergens omtrent aldus: Als d' Eenhoren ziet de Maegt, 't Lief (ie dat zyn oog behaegt₃Blyft hy in gedachten hangen, Raejl in 't ent van minnefmert', En> die noit gevangen wert, Geeft zich bly aen haer gevangen [A]. \_K\ De jagers weten zich hier wonder wel van te bedienen, latende een meisje, dat nog maegt is, ter plaetze gaen zitten daer zy hebben befpeurt dat het beeft komt wei- den of drinken. De Eenhoorn haer ziende loopt na haer toe, lecht zyn hooft in haer fchoot neer, en valt terftont in een zeer diepen flaep. De maegt geeft daer op een te- ken, en de jagers toefchietende, vangen het dier zonder eenige moeite. Zoo zeer zyn overal Delilaes! Men zie Pi�'rius Valerianus Hierogl. Lib. IL cap. uit. en Jonfton van de viervoetige dieren, Eerjle �eet^, l$etfte Hooftfitfk- MARTELAERSCHAP. pEn fchoon en lachend Jongeling in root gevvaet. Hy wend �^L' zyne oogen ten hemel , en is over zyn vleefch met bloet befprengt. De tekens zyner wonden ziet men blinken gelyk koftlyke fteenen. Het

			o

-ocr page 124-



		M A R TE LAERSCH'A P. 125 Het triarteldom is eigentlyk het �yden dat om de Liefde tot Godt iemant overkomt, tervvyl hy in het befchermen van het heilige en Algemeene Ge- loof en den Godtsdienft yvert_} gefterkt door de genade vanden H. Geeft en de verwachting des eeuwigen levens_; welke dingen hem vrolyk en la- chende doen zy n. Het roode kleet betekent de liefde [A], en de blinken- de wonden verftrekken zegels [B] des martelaerfchaps. [A] Of ook het bloetftorten voor de zake Godts. Zie onze aenmerkingen A en B over 't eerfte beek der Liefde. [B] Of betekenen, dat ze den martelaer ftrekken tot een zeer heerlyk fieraet, en hem bevalligh maken voor het aengezichte Godts, voor wien hy die wonden heeft ont- fangen. Het beek zoude onzes bedunkens, eenigh fieraet bygezet worden, indien men 't vertoonde als boven al een groote wonde hebbende in de borft, de plaets die de liefde tot Godt., de oorzaek van de wonden der Martelaren^ bewaert: waerop het met de ee- ne hant wyzende, in de zelve zoude kunnen houden een letterrol, met de woorden van Ovidius, Met. Lib. XIII. v. %6%. Sunt hsec mihi vulnera teftes, * Ipf� pulchra loco. Dat is: Deze wonden zyn myne getuigen, en heerlykj, om de plaets daer ze z.yn entfan-

		VErfcheide beelden zullen wy hiervan opgeven. Zie haer dan hier als eene Vrou, die met purper bekleetis. Zy houdt in de rechte hant eenen palmtak, en in de flinke een* toom. De matigheit is e�ne middelmaet, die door de waefe reden bepaelt is, omtrent het geene aeiigenaem en onaengenaem is aen 't lichaem, Zoo ten aenzien van den fmaek als van 't gevoel i en gebruikt de zelve zoo verre de liefde tot het eerlyke en nutte zulx toelaet. . . , Dit is dan de matigheit of middelmatigheit, wordende door het purper vertoont, het welk gelyk het van twee zeer verfchillig� verwen is famen- geftelt, die ondereen gemengt, eene bevallige en lieflyke kleur uitmaken, alzoo fpruit'er ook uit twee uiterfte einden, door een kloek en voorzig- i7. Deel. Li tigh

-ocr page 125-



		i26 MA T I G H EI T. tigh verftant gefchuwt, eenldea of denkbeelt dat zeer volkomen is; 't welk naderhant in zyne werkingen openbaer wordende, den naem van matigheit krygt, namentlyk om daermede eene matiging, belangende het geene den Jichaeme aengenaem en onaengenaem is, gelykwy zeiden, uit te drukken. , Haer wort een' palmtak in de hant gegeven, als een teken des loons [A], dien de geenen die over hunne hartstogtengeheerfcht, en zich zelven over- wonnen hebben, in den hemel ontfangen. De palmboom laet zich niet Verdrukken, al ftaet 'ereen zwaer gewigt op hem, maer verheft zich, naer't zeggen der Schryvers, daer tegensaen. Aldus gedraegt zich ook \ een matigh gemoet, het welk, hoe de driften en luften het zelve meer aen- randen en overvallen, hoe het zich te fierder daer tegen fielt, en de zelve fragt te overwinnen en te bemagtigen. De toom beelt uit, dat de matigheit voornamentlyk omtrent den fmaek en 't gevoel te oefenen zy, waervan het eene alleen de mont deelachtigh wort, en het and#re zich door alle de deelen des lichaems uitftrekt. De Ouden fchilderden, om de matigheit te verbeelden, Nemczis, de dochter der Reehtvaerdigheit, en beitelden haer ook eenen toom [�], waermede zy de ongematigde hartstogten der menfehen, met groote ftrafheit brei- delde. Eenigen maelden de matigheit met twee koppen, �vochtvaten) waervan d' een naer den anderen gekeert was, alsof men het vocht des eenen met dat des anderen wilde temperen of matigen, gelyk dit zoo van twee ftry- dige natheden gebeurt, daer men d' eene met d'andere breekt en des zelfs kracht matigt [C]. Men zou haer eene hant ook een' boog kunnen doen houden, en de pees trekken, om de middelmatigheit te vertoonen, die uit het wel temperen en matigen der daden en werken fpruit en voortkomt: want de pees op haere \K] Zie onze aenmerkingen B en C. over 't eerfte beelt der Eer I. Deel. bladz. gn en Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. L. cap. 7. Byden palmtak zoude men ook kunnen ( ) He voegen een amandeltak met vruchten: omdat, gelyk de zelve Pi�rius (1) zegt, even Lib. Li.' ^eens ^^s deze vrucht wel een zeer bitteren en wrangen baft heeft, maer die weggenomen cap. 16. zynde zy zelf zeer zoet enaengenaem is; alzo ook de eerfte oefi�ning der matigheit wel zeer moeilyk en bitter is, maer naderhant zeer lieflyke en aengenaeme vruchten geeft. De wortel der deugt is bitter, maer de vruchten zyn zoet, zegt Hef�.odus. [BJ Zie onze aenmerlqng B. over de Beheerjchingvan zSchwelven I. Deel. bladz.. 102, Alciatus �mbl. 27. en aldaer Claudius Minos, Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib.XXXrL cap. 42 & Lib. XLFllI. cap. 20. Omtrent de matigheit en 't beteugelen der vleefche- lyke. luften valt ook dit aen te tekenen, dat de Egiptenaeren die aflehetften door een man j die zyn mannelyk lidt met zyn hant neerhielt of bedekte, volgens't getuigeniflc (1) Hier. ^vaI? Horus �?'^, ��. Hierogl, 7. Breng hier toe uit Pi�rius (2) de lefl� van �uzebius, Lib. 34.' -y«5-for Tg Ka! ru> v7ro yct�ifot, K$a,rhv, dat is, bedwing uwen buiden 't geen onder dep cap. 30. bt/ij^is�', dat is, de gulzigheit en vleefchelyke begeertens. En Klemens de Alexan- (}) Strom.jriner ^) verhaelt, dat de Scytifche Anacharfis, een Filozoof, door Solon in huis zyn- de? ontfangen, zich na de maeltyt zoodanig te flapen leide^ dat hy de flinke hant hield v�pr zyrie fchamele delen, en de rechte voor zynen mant; te kennen gevende, dathy 'en de k�ishe�t en de ftilzwy'gentheit beminde: die hy, nevens de matigheit in fpys en drank zyn gehele leven lang zo heeft onderhouden, dat men dit gedenkwaerdige onder (4) Diog. zyne beelden ftelde(4), als een les, die hy door zyn voorbeeldig levenhaddegegeven: La�rt.Lib.yAwVCTf,y^_rf�ff/<w^/_Wi; %^Tt�v_y dat JS, bedwing uw tong, 'huik., en fchamele leden. ' '^,,04#. �Q; X⁰^ zeggen de Latynen, twperare w)?w ,.:de.n wyn matigen, wanneer de 3§s§� Hffife §^eroeqgt wet wat;er., en aldus deszelfs kracht wat gematigt, jjibullus Lib. IP_. El, o. V. j8. T�rftperet annofiim Marcia lympba merunt, ,* **t ' ' '%'} \ jt, . ''T.'' i .''«.*

-ocr page 126-



		;m iA;iTri ije ihteai ir. %^ haeremaet gerekt zynde [DJ, dryft den pyl meit gi��tefiM^iiJvb�fty maer indien men ze te weinigh of te veel trekt, zal 't fchiieteri' jpi�t. wel gaen, of de pees breken. [D] Dat noemt Ovidius den boog matigenj gelyk hy ook de luit mat^en_:.'Z�%t_i, 'm plaets van de fnaren op de zelve fpannen, dewelke te fel gerekt zynde, zoo wel als de pees des boogs, in ftukken fpringen; en te flap aengetrokken wordende, t�~zwa'k een geluit geven, gelyk een flapgefpannen boog den pyl niet fel genoeg vooitvoerf: zoo dat ook hierin de juifte maet dient getroffen. De plaets des Po�'ets, daer wy '� oog op hebben, is deze, {prekende van Apollo: Et citharam nervis, 6c nervis temperat arcum. Deze twee laetfte beeldenfpraken fchynen my te duifter, en daerom niet fraei. ' A N D ER. � WEdcr eene Vrou die, gelyk de voorgaende, in de rechte hant een' palmtak, en in de flinke eenen toom houdt �L maer deze heeft eenen leeu en ftier, die malkander omhel- zen , tot gezelfchap. De toom [A] verheelt de matiging der hartstogten, en de palmtak [B] d' overwinning, die behaelt wort door zich zei ven te matigen en bedwin- gen. De leeu die den ftier omhelft [C], verftrekt een zinnebeelt van iemant die tot matigheit genegen is.* [A] Zie 't vorige beek. [B] Zie 't vorige beek. [C] Dit heeft breder uitlegging van nojen, en daertoe zullen wy ons, gelyk dik- w�s elders is gefchiet, alzoo ook hier bedienen van de aentekeningen van Pi�rius. � Dat men, zegt hy (i), op veele gedenktekenen der Ouden, voornamentlyk op de � graflteden, leeuwen ziet die eenig dier hebben gevat, als een fchaep, een ftier, een j¹'^Hier' � flang, of iets diergelyks, daeruit mag men giffen, dat de aert of natuur van den be- i^b,1,caP^>� graven zoodanig is geweeft, als dat dier is, dat de leeu vaft houdt: want als hy een � fchaep of lam heeft gevat, gelyk men op een zeker graf te Romen by het voorpor- '� tael van den tempel van Efculapius ziet, daerdoor moet men verftaen een man, die � zyn wreden aert afgelegt hebbende, de zagtmoedigheit heeft omhelft: zoo hy een ₃, ftier omvat heeft, zal men zulks uitleggen door de matigheit: zoo hy een flang heeft, ,, door de voorzichtighcit, of iets diergelyks, na dat het de natuur van dat beeft, dat , hy houdt, zal vereifchen. Maer zoo hy 't vyandtlyk gevangen vafthoudt of ver- , fcheurt heeft, daerdoor moet men verftaen de ftrafle van een vyant, die zoo�enena- � '^;� (i , tuur hadde. Want op een zilveren penningh van Gezar Auguftus ziet men een zeer _s, fterken leeuw, die een hert neervelt, flaende zyne tanden vaft in deszelfs fchoft: het , ,' ₉, welke men mogelyk kan te huis brengen op zyne overwinning, behaelt by Aktiurn _t, .op Antonius, die hy door de gunft van Apollo heeft verkregen; in welke, gelyk r_:� 'er by Virgihus ftaet, zA^neid. Lib. VIII. extr. � OmnisArabs, omnes verterunt terga Sabaei., � Dat is: Al d' Arabieren en Sabe'�rs zyn gevloden. ' � Want dat 'er door 't hert fchrik en vrees wort te kennen gegeven, hebben wy op � zyn plaets gezegt. Dus verre Pi�rius. De 'leeu derhalven is hier een teelt van den aengeboornen aert der menfehen, die wreedt en woeft is, gelyk die d�r leeuwen; �n het dier dat de leeuw omvat, beduit de natuur en zeden,- waerin iemant zyne aenge- b�orne woeftheit heeft verandert. Nu ftaet 'er noch a�n't� tonen, waerom 'er dooi- den ftier matigheit wort verftaen. Die be�ldehfpraek is' meri fch�ldigh a�n deEgipte- naers: die om een fterk, en te gelyk gematigt man te kennen te geven, dat is, iemant die zich wift te fpeenen van vleefchelyke welluften, eenen fiiflehen ftier fchilderden"; (i) Hier. omdat hy, zegt Horus (2), daer hy zeer fterk en heet van natuur is,,, de kpe;, nadat Lib. 1. ze met het kalf is, niet meer befpringt. En als ze iemant wilden verbeelden die in de-^caP* 4J« TA ^* ² ,; »d siS ■ \| ^ze

-ocr page 127-



	yf�» M IA * T I G HE I T.

		ze deugt nog niet vaft en fterk genoeg was, dan fchilderden zy een ftier met een touw om zyn rechter knie vaft gebonden, volgens den zelven Horus, Lib. II. Hierogl. ₇8. p. 8z. Omdat men een ftier, zoo gebonden, gemaklyk kan leiden, waer men wil! Zie voorts de zeer geleerde aentekeningen van Pi�rius Valerianus, HieroH Lib III. caf. *1,3 & f. Et Lib. LIL cap.* 32.**

ANDER. "CEneVrou die in de rechte hant eenen toom, in de flin- - ke 't onruft van een uurwerk, en nevens haer eenen oli- fant heeft. Zy wort met deze dingen in de handen vertoont, om den plicht der matigheit uit te beelden i beftaende in het breidelen en betoomen [A] der gemoetsdriften, naer tytsgelegentheit. Ook moogt gy door 't onruft de maet van beweging en ruft verftaen, naerdien de bewegingen des gemoets door de matigheit gemeten, en zoo wel aen d'eene als aen d'andere zyde bepaelt worden: welke paelen indien de matigheit overtreet, zoo wort men den vloeden gelyk, die over dyken en damme heenenloopen. (i) Lib. 11. . Wat den olifant aengaet, Pi�rius(i) ftelt hem tot een zinnebeelt der ma- Hier. tigheit, vermits dit dier tot zekere maet van voeder gewent zynde, daer "[�e* so- ^bJ ^bly^ft» ^en ^niet ^meer ^neemt ^dan ^dat g^ewoone deel. Plutarchus (2) ver- kn. Anim. h^lt ons dit betreffende een aerdige hiftori, die in Syri� zoude voorgeval' «p- *7. len zyn. Een knecht, zeit hy, had laft van zynen meefter, om eenen o- lifant zekere maet voeders voor zyn' dagelykfehen koft te geven_; maer de knecht gaf het beeft veele dagen lang Hechts de helft van die geftelde maet. Doch op eenen tyt wanneer de meefter daer eens tegenwoordigh was, ftel- de hy het de geheele maet te gelyk voor_} 't welk de olifant ziende, deel- de hy 't voeder met zynen fnuit in twee gelyke deelen, waervan het eene leggen latende, at hy alleenlyk zoo veel hy gewent was te krygen: waer- op als de meefter lette, quam hy wel rafch tot kennis van 't geene 'er ge- fchiet was, en over zynen ongetrouwen knecht, wegens des zelven gie- righeit verftoort zynde, verwonderde hy zich van des olifants matigheit en bedwingzaemheit. [A] Zie het tweede beek hier voor. AN I

-ocr page 128-



		MATIGHEIT. 129 A N D E R. ¹ En fchoone jonge Dochter [A], met zilv�rlaken en een' gouden (luier bekleet. Zy heeft een fchildpadde in plaets van een hulfel op 't hooft, en in de rechte hant een' zilveren toom. In haere flinke hant ziet men een eiront (ovael) , waerop twee korfjes, nevens dit opfehrift, gemaeltzyn: Virtus inftrumentwm, De deugt is het werktuig. [A] De fchoonheit des lichaems is een beek van de fchoonheit der ziele en de deugt: gelyk aengetoont wort over de Schilderkunft, aenm. B en C. Maer waerom verbeelt hy ze jong, daer ze dog zelden in de jonge luiden is te vinden? Des Schry vers oogmerk hierin is myonbekent.De reden waerom zy een zilverlakens kleet en gouden fluier draegt, is my ook niet zeerklaer, ten zy hy door de voortrefl�lykheit van 't gout en zilver de uitmumendheit en glansryke heerlykheit der Matigheit wil te kennen geven. De fchilt- paddezal mogelykeen becltzyn van matigheit omtrent vleefchelyke luften, dat is, van kuifcheit, om reden over 'teerfte beek der Eerbaerheit aengewezen aenmerhing P enQ I. Deel. bladz.. %6-j en 368: want andere weet ik 'er geene van. De toom is uitgelegt in 't derde beek hier voor. Maer wat willen doch de twe korfjes zeggen? Ik vatte de_:.mcning daer van niet: gelyk ook niet, hoe de bygcvoegde fpreuk hier toepafl�lyk is, ten ware hy daerop zagh, dat de korljes gevlochten zynde, even als door menig- vuldige banden, die een beek zyn van beteugeling en bedwang, zyn vaftgemaekt en gebonden. Nu is 'er generlei hout zoo bequaem tot zulk eene vlechting, als de wil- ge: en die hebben wyover 't vierde beek der Kuifcheit, aenm. ^.algezegtdat doorfbm- migen als een beek wort genomen der kuifcheit: en dan zoude de bygevoegde fpreuk willen zeggen, dat de Deugt is het werktuig, het welke de begeerlykheden buigt en inbint. Maer (om de zaek te zeggen zoo als ik ze meen) zulke uitleggingen zyn zo ge- bogen, gewrongen en gedraeit, dat ze my niet kunnen voldoen, en, geloof ik, den Lezer ook niet. Nochtans vind men diergelyke in onzen Schryver veele. Om de- ze bctekenifl� voorts der banden, is het ook dat de gordel, behalven de reden door ons reets bygebracht over de beelden Eerbaerheit en Kuifcheit, een zinteken is van kuifcheit, matigheit, en inbinding en beteugeling van alle fnode begeertens, gelyk Pi�'rius leert Hierogl. Lib. XL. cap. 48. waerom hy ook wil, dat het omgorden van de 'lendenen (welke onkuifche begeertens betekenen, omdat het zaet door dezelve heen fchiet: zie Horus, ^:JLib. II. Hierogl. 9.) in de H. Schrift zoude beduiden het inbinden van fnode driften. Zie hem Hierogl. Lib. XXI. cap. 14. & Lib. XXXIf. cap. 19. Derhalven zoude men deze maegt ook wel een gordel kunnen aendoen, en andere dingen meer, ten zy wy dezelve aen de beelden der Eerbaerheit en Kuifcheit reeds hadden gegeven: tot welke beeld- den veele dingen, die hier tot de Matigheit zyn t'huis gebragt, eigentlyk behooren. Nogh als een beek van Matigheit brengt Pi�rius voort uit de Egiptifchebeeldenfpraek, een zeker diertje , genaemt �phiomaehus, hetwelke hy houdt voor een f�ort van een fprinkhaen. Dit is een vyant van de flangen, daer het tegen vecht. De flang nu ver- beelt de welluften, gelyk wy te vooren hebben gezegt (1); en die daer tegen ftrydt '1) Over 't ra behooren, zal dezelve overwinnen, en alzo eengematigtmanzyn. Omdat voorts de ^beeltL"ft» fprinkhaen een gering en fober voetzel verfchaft (zoo wort Johannes de Doper gezegt^acnm' ' fprinkhanen te hebben gegeten) zoo meent hy, dat ook in dezen opzichte dit dier een beek kan zyn der Matigheit. Zie hem zelven Hierogl. Lib. XXFIII. cap. ff. ANDER, VOor 't Ieft eene Wou met een fchoon wezen, en lang en blond hair. In de rechte hant houdt ze met de tang een gloeiend yzer, en in de flinke een vat met water, waerin zy 't yzer tempert of koelt. Voorts is ze in root fluweel met goude ftrikjes gekleet [AJ. [A"] Van de fchoonheit en 't gout, hebben wy over 't vorige beek gefproken: het root fluweel zal miffchien het zelven beduiden als het purper in 't vierde beek hiervoor. Het fchone blonde hair verbeelt heerlyke gedachten. Zie onze aenmerking F. over het eerfte beek der Grootmoedigheit, I. Deel. bladz., ff$. Il Deel K k MEDE-

-ocr page 129-



	�3o MEDELEDEN. MEDEDOGENTHEIT.

MEDELYDEN. MEDEDOGENTHEIT. E Ene Vrou die in haere flinke hant een neft houdt, waer- in een gier zit, die , zyne dyen openpikkende, zyne kuikens met zyn eigen bloet �aeft, naer 't welke zy ook be- geerigh zyn, gelyk zy in 't neft met fmeken op hunne wys te kennen geven. De rechte hant der beeltenis is bezigh met de behoeftigen in hunne armoede iet toe te reiken. De gier [A] wert door deEgiptenaers op zoodanigh eene wys by deme- dedogentheit of het medelyden gevoegt, omdat hy in hondert en twin- tigh dagen, diehy tot het opbrengen zyner jongen vandoen heeft, niet verre vliegt} behelpende zich, om de zelve niet te verlaten, met den buit die dicht by het neft te krygen is: doch aldaer niet langer iet vinden kun- nende, zoo opent hy met den bek zyne dyen, en geeft den kuikens zyn bloet te drinken. Zoo groot is zyne liefde en zorg over hen j kunnende hy niet lyden dat hun, zelfs by gebrek van gewoone ipys, iet zoude ont- breken. Het uitftrekken der rechte hant, met het gebaer alsof ze uit liefda- digheit iet gaf, vertoont den rechten aert van een medelydend menf�h, die met zyne eige middelen den behoeftigen, uit liefde, onderftant doet. [A] Zie onze aenmerking C. over 't beelt Barmhartigheh. I. Deei. bktk~ Sjt. met welk beek dit moet worden vergeleken, gelyk ook met de beelden der Geedmkremheit. Voorts is in dit beelt alles klaer. Te Athenen was een akaer opgericht voor het Me- delyden of de Barmhartigheit, als een godin; gelyk te zien is by Pi�r�as SSeragl. Lib. XLIX. cap. �f. en by Gyraldus Hifi. Deor. Synt. i. cd. 34. F. Dat de knien by de ou- den waren toegewydt aen het Medelyden hebben wy gezegt over \ darde beek desGe- bedts Aenmerking C. /. Deel. bladz.-^iz.

		MEETING.

-ocr page 130-



		MEETING. LANTMEETING. 131 MEETING. LANTMEETING. ZAratino Kaftellini, de opfteller van dit beek, zegt, om een begin van 't zelve te maken, dat Pi�rius Valeriaen [A] de Meeting meen- de afgebeelt te zyn geweeft op zekeren zilveren geheugpenning van Kajus Mamilius j want op de we�rzyde des zelven pennings ftont een menfche- beelt met eenen hoet op 't hooft, en een riet (zoo hy meent) in de hant, en voor de voeten des beelts lagh een hont, die het toeblafte, en dien Pi�- rius voor de getrouheit neemt, welke de geene behoort te oefenen, die o- ver 't afmeten der lantpalen geftelt is. Het riet, of't geen hy daervoor aenziet, dat in verfcheide ledequaften gedeelt is_} acht hy een peilroede of maetftok te zyn. Maer elkzy gewaerfchuwt, dat Pi�rius hier groflyk doolt: want het gezeide penningbeelt is niet op de Romeinfche wyze ge- kleet, nochte heeft geen quaftigh riet in de hant, gelyk beneden blyken zal. Daer wort van geen' eenen Schryver gemelt, dat K. Mamilius zou- de geftelt zyn geweeft over't afmeten van eenige landen_} en de gedenk- ftukken der outheit, alsmede de oude Schryvers, toonennoghminderaen, dat men het riet tot eenen maetftok hebbe gebruikt. Men bezigde de decem- peda₃ dat is, een maet van tien voeten, die Plinius Q�) fertica noemt [B], 0) Lib. 8. en daer Budaeus wydloopigh van handelt (2). Dan de oorzaek der doo- f^'f'p' ling zal hieruit gefproten zyn, dat namentlyk Pi�rius fchynt verwart te de�t. ex zyn geweeft in de letters die by verkorting aldus boven den hont ftaen,�: ^ult- LIMEaN, daer Pi�rius twee woorden af maekt, en dus wil hebben Ll.faijhn<Z>- MEaN , leggende de zelve uit door Limitibus metandis, dat is, tot het af- ^du.^m ^dixe- meten der grensfcheidingen ; en meenende dat de verkorting van fchryven A," die zuiver Latyn is, geftelt zynde in plaets van TA, is geweeft [C] de fi- guur van de Griekfche letter A", en dat Mamilius een lantmeter zoude ge- weeft zyn. Maer met achting voor den geleerden Schryver, zeggen wy, dat die penning, om de afmeting der lantfcheidingen te kennen te geven, niet geflagen is ■, en dat het woort LIMESN niet zeggen wil Limitibus metandis, maer Limetanus, het welk een toenaem was van Kajus Mamili- us, die noit Grensfcheider, maer met P. Krepuzius en Lucius Marcius Cenzorinus, die in 't Jaer van Rome Zevenhondert en veertien Burger- meefter [D] was, een was van de drie opzienders der Munte. Men moet K k 2 dan f A~\ Hierogl. Lib. V. cap. 9. & Lib. LVII. cap. 2%. [E] Men zie Erasmus in 't fpreekwoort una pertica Chil 4. Cent. 5". Ad. 36, en Buchnerus over die plaets van Plinius. [CT\ Pi�rius dwaelt juift hier niet, dewyl hy niet wil zeggen, dat die Griekfche let- ter zelf op den penning ftaet, maer dat die letcerverkorting A, die hy zelf zegt dat hier TA betekent, de eigenfte is als de Griekfche letter A- die niet meer is als de Latynfche A alleen. Dit zegt hy, om te doen begrypen dat MEaN op den penning geftelt is voor metandis. Doch dit is gering: en voor de reft wort hy met reden en teft�ns ge- wichtig door Zaratino wederlegt. [D] Te gelyk met Kajus KalvifiusSabinus. Dat Kajus Mamilius Limetanus in dezen zelven tyt gebloeit heeft; toont FulviusUrfinus aen in zyn boek over de Romeinfche. Geflachten, in 't geflachte der Krepujii: alwaer hy een penning te voorfchyn brengt, op wiens voorzyde men leeft achter een hooft, L. Cenfirin. Op hetruggeftuk ziet men een Overwinningsbeelt op een wagen, getrokken van twee rennende paerden; waer onder men deze namen vint C. Limeta. P. Crcpufi: welke zyn die drie opzienders der munte in den text vermeit. En het blykt klaer, dat het eerfte deel van 't opfehrift des

-ocr page 131-



	i₃2 MEETING. LANTMEETING. dan weten, en het blykt ook klaer, dat deze muntbeeltenis meteen' kor- ten en beknopten mantel, een' hoet of muts op 't hooft, eenen ftok in de hant, en den hont die den kop om hoog fteekt en den mont open houdt, Ulifles vertoont, die, nu twintighjarengedoolt hebbende, onbekenten in de gedaente van een' bedelaer/t'-huis komt, eerft alleen van zynen ou- den huishont Argus [E] gekent wordende. Aldus heeft dan K. Mamilius dit penningbeelt ter gedachtenifle van Uliffes geftelt, uit wiens geflacht hy gefproten was _; want de Mamilien waren afkomftigh van Mamilia, dochter van Telegonus [F], die een zoon was van Ulifles en Circe, ge- lyk dit verfcheide fchryvers, met breet bewys dien aengaende, verhalen. De hoet of muts wyders, dien het beek op 't hooft heeft, en gladt is zon- der vou of plooi, en even als een half ftruisei, gelykaen de beelden van Kaftor en Pollux, die Lakonifche Oorlogshelden waren, gezien wortr, was des ruggeftuks C. Limeta.* niets anders kan betekenen als Cajus Limetanus, omdat het niet aen malkanderen zoude hangen en geen zin uitleveren, zo 'er ftont Cajus Lim'i- tibus metandis. Den penning voorts van K. Mamilius Limetanus,. dienPi��iusnubewe- wezen is niet wel te hebben begrepen (ik ipreek met de woorden van Zaratino zelfs) vint men ook in 't zelve werk van den bovengemelden Urfinus, ter plactf� daer hy cap. 40 handelt van 't geflachte der Mamilii, en uit Salluftius (1) tracht te bewyzen dat deze Kajus Mamilius Limetanus ook Tribunus plebis, of Voorftander des Volks geweeft is. Doch het is tegen alle waer�bhynelykheit, dat deze Mamilius, daer Salluftius van fpreekt, de eigenfte zoude zyn geweeft, die dezen penning heeft doen munten: altoos hy zoude toen een zeer ftokout man moeten geweeft zyn: alzoo 'er tuflehen dat Voorftanderfchap, zynde gevallen inden jare�^na 't bouwen van Romen, onder 't Burgermeefterichap, van Marcus Minucius Rufus en Spurius Poftumius Albinus, gelyk blykt uit Saluftius; en 't flaen van dezen penning, het welke hier bewezen wort gefchiedt te zyn in 'tjaer 714, volkomen 71 jaren zyn verlopen: indien men nu maer fielt, dat Mamilius Lime- tanus 29 jaren out was, toen hy Voorftander des volks wiert, zoo moeft hy hondert jaren out geweeft zyn, toen dezen penning geflagen wiert, zoo hy dezelve Mamilius was: het welke gelyk niet onmogelyk, alzo� ook geenfins waerfchynelyk is. [E] Lees Homerus Odyflca. f F] Deze Telegonus wort gezegt deftichter geweeft te zyn van de ftad Tusculum, nu Frascati geheten, in't landfehap Latium in Italien: na't getuigenifl� van Sextus Pompejus (2), Plutarchus (3), Akron en Porphyrio, twee oude uitleggers van Ho- (i) Manu-_ratms (4). �_n de alleroudtfte Mamilien, daer men gewach van vint, hebben te Tuf- fam�k&c^cu^^um gewoont, en dragen na hunne vaderlyke ftad den toenaem van Tusculaners, {3) in Pa- zynde luiden geweeft van zeer groot aenzien. De eerfte dacr men van leeft is geweeft rallelis. Otlavius Mamilius de Tusculaner, die met de dochter was getrouwt van den laetften (4)Epod.IKoning der Romeinen Tarquinius Superbus, en hem, toen hy uit Rome was ver- in' od' breven, ^met gewelt in zyn Ryk trachtende te herftellen, het bevel heeft gevoert aen't 19. y. 8. hooft van het leger derLatynen in dien vermaerden veltflag, dien hy verloor by't meer Regillus, tegen den Romeinfchen Didator Aulus Poftumius volgens 't getuigenifl� (�) De van Cicero (5), van Livius in zyn derde boek cap 19 & 2.0. en van anderen. Maer Nat. Deor. voornamentlyk komen ons hier te pas de woorden van den zelven Livius in zyn eer- Lib. II. fl._e f^k ^ j_aei. ^y fp_rel_iende van Tarquinius zegt cap. 49 OElavio Mamilio Tusculano (is longe princeps Latini nominis er at, fi fama credimus ab ulyjfe Deaque Circe oriundus) ei Mamilio jiliam nuptum dat: dat is Otlavius Mamilius den Tusculaner (deze was verre weg de eer (ie onder het vol\ der Latynen, zynde, zoo men 't gerucht wilgeloven, afkom- flig van Vhfles en degodinneCirce)dezen Mamilius, zeg 'ik,geeft hy zyn dochter tenhu- welyl>. Vyftig jaren na 't verjagen van den gezeiden Tarquinius verlopen zynde, in ?t jaer alsLucius Minucius Augurinus en Cajus Nautius Rutilus Burgermeefters te Romen waren, is'aen Lucius Mamilius van Tusculum, daer hy Diftator was, 't burgerrecht gege- (�)Lib.HIven van Romen, na 't getuigenifl� van den zelven Schryver (6) en omtrent 400 jaren cap. 18 & daerna heeft Cajus Mamilius Limetanus, daer wy hier van handelen, den gezeiden 3-9- penning laten flaen ter gedachtenifle van zyn geflachte, van Ulyfl�s herkomftig. Om- trent hondert en vyfentwintig jaren voor dezen, namentlyk in 't jaer na Romens ftig- ting 588 is 'er nog een andere Mamilius Limetanus geweeft, ook een Voorftander des volks;

-ocr page 132-



	.MEETING. LANTMEETING. 13^ _\vas eigentlyk de dragt der Spartaenfche krygsluiden [G]₃ gelyk dok de ThefTaliers, Parthen, Daciers, Armeniers en andere uitheemfche volken .den zelven voor hunne ge woonlyke dragt !"HJ.buiten denoorloghgebruik- ten. De Peruanen droegen ook hoeden, gelyk Coelius Rhodiginus zek (i). Maer de Romeinen hebben ze niet tot hunne kleding gedragen, f')Antiq.

		.hoewel hun door Keizer Kaligula toegelaten is hoeden,op de The�Talifche xyi',^L	C. 10
.wys gemaakt, te hebben, om in hunne fchouipelen den brant der zonne tegen te ftaen, gelyk Dfon [I] berecht: een teken [K] dat ze die buiten de fchouplaet�en niet dragen mogten. De hoet komt op de penningen al- ieen als een beek der vryheit voor, dewyl wanneer men eenen ilaef de vry* .heitfchonk, men hem dan fchoor, en een' hoet [LJ op zyn hooft Rede. .Doch de Adel [M] droeg dien te Rome niet, fchoon Martiael Rotna p�le- ata₃ het geboet Rome [Nj zeit: want hy noemt het ilechts geboet, omdat de Romeinen, in de Saturnifche feeft-en gaftdagen, hunne kleding ver- anderden} want zy zetten dan een' hoet op, trokken hunne tabberden uit, en een flechter kleet [O] aen, genaamt Synthefis. Het hoetdragen was //. Deel, LI � '" hun volks; en deze is het, die de eerfte is geweeft die den t�enaem van Limetah�s of Li- mitanus (want in de oude hantfehrifteh van Salluftius vint men 't op beide wyzen) heeft gedragen : omdat hy in voornoemde zyne bediening een wet (%) heeft gemaekt aen- .. gaende het zetten der landtpalen en 't leggen der paeden door landeryen, overeenkom- jjj$ "^usftig mee de wetten der twaelf tafelen: eii van deze wet heeft hy den memvan Limita- ^_om/₁, «fes gekregen ₄ om dat limes een lantpael, en een padt betekend. Zo dat het juift niet zeer p. 391. te verwonderen is , dat Pierius iil die gedachten is gekomen , daer wy zien dat hy iri �geweeft is. Van die wet vint men nog drie hooftftukken overig in de Auftores Rei A- grarie, uitgegeven door Goefiusp. 339. Men vint'er ook gewag van by Cicero de Legi- �bus lib.i.c.ii. - \G~\ PompejusFeftus 1 PileaCajlori& P�llucidedetunt antic/fti, quia Laconesfmersint, (₅) Hier. quibus pileatis pugnare mos efi. Pierius (3) meent dat die gewoonte daer van daefl zoude tib. XL< ■zyn gekomen, om dat ze hier door hun hert en moet tegen de Perfifche Koningen en^cai^>* ' andere uitheemiche Vorften wilden te verftaeri geven ter befcherminge der Vryheid, waer van de hoet een beek is, gelyk onze Schryver terftont zal zeggen. Van't hier ge- melde fatzoen dier hoeden, Zie Meurfius over de AleXandra van Lycophron v. f 06.* {TH] Gelyk men kan afnemen uit oude Gedenkpenningen en.Praelbeelden. [IJ Lib.59. p.645". Deze Thcflalifche hoeden weeren zeer breet van rant. Zie Pi* tifci Lexicon Anticj. in Piletts Thejfdlicks vol. ±. p, 431. Ook zegt Dion , datze alleen waren toegeftaen aen de Raedsheeren. fK] Men heeft dit bewys alleen niet, maer vele andere daerenboven. Zie wederom Pitifci Lexicon in Caput, vol 1. p. 358. en in Pileus vol. 2. p. 430. en de Schryvers op beide die plaetzen aengehaeld. TL] Pierius Valer. Hierogl. I. 40. c. 3. en Pitifcus loco laudato. fM] Ja ook de gemeene man niet. Zie wederom Pitifcus. [N] Lib. i�. Ep. 7. Unctis falciferi f�nis diebus, Regnat�r quibus imperat fritill�s, Verfii ludere non laboriofo Permittis, puto, pileata Roma< [O] Zo meenen Baifius de Re V~eft. Cap. 10. en Alciat�s Par erg. i.-±i. maer worden met recht daer in van anderen tegengefproken. Het was een kleedt, niet z� ftemmig en ftatig, maer wilder en weitfer als de gewone toga oi tabbert: waerom het eigen was aen het vieren van vr�lyke gaftmalen, en byzonder ook aen'tfeeft van Saturnus. Mar- (4) Lib.A- tialis van dat feeft fprekende zegt, (4) , pophor. Synthefibus dum gaudet eq�es, Dominusque fenatus, ^cap'^l' D�mque decent noftrum pilea fumta jovern. Zie wederom de Schryvers, aengehaelt door Pitifcus, vtl. z.p. 886.

-ocr page 133-



		134 MEETING. LANTMEETING. faun dan vyfdagenJang geoorloft, gelyk Martialis aenwyft [P], nament- lyk zoo lang als het feeft van Saturnus duurde j fehoon Makrobius wil[Qj dat dit Feeft in eenen dagh ge�indigt wiert, die de negentiende van wiri- termaent was. Het is buiten allen twyfel, dat zy in deze vyf dagen den hoet droegen of dragen mogten-, en niet langer. Zy gingen voorts altyt blootshoofts [R], of dekten 't zelve met een flip [$] van hunnen rok, ge- lyk hiervan ontelbaere exempels, van raetsheeren zelf, zyn, maer geen een daeronder met een' hoet. En Adrianus Turnebusbewyftin 'tiv.hooft- ftuk des vin boeks van zyne Aentekeningen, met Euftathius woorden over 't I boek der Odiflea van Homerus, dat de Romeinen 't gebruik van blootshoofts te gaen , van d' oude Grieken [T] aengenomen hebben , de- wyl die Dichter nergens van hoeden fpreekt. Naerdien hy nu, voorna- mentlyk [P] Apophor. Carm. 141. quod infcribitur Synthep. Dum toga per quinas gaudet requiefcere luces, Hos poteris cultus f�mere jure tuo. [QJ Saturnal. lib. 1. c. 10. Maer Macrobius zegt daerniet, dat zulks is geweeft ten tyde van Martiael, die onder Domitiaen heeft gekeft, maer onbepaelt in vorige tyden, apud major es : en dat zulks moet verftaen worden van de tyden al voor Julius Cezar, zulks blyktdaer uit, dat hyzelf zegt, dat de vreugt van dat feeftonderdien Vorft, nadathy byde maent Decembertwe dagen haddebygevoegt, (want Numa had haer gebiachttot 2,9 dagen,)en'tgemeene volk daer door omtrent den zekeren dag van dat feeft, in ver- warring was geraekt, meer als eenen dag begonnen te duuren. Want dewyl de Ro- meinen telden, niet gelyk wy, hoeveele dagen zy van't begin van die maent afwaren, die zy waren ingetreden ; maer hoe vele dagen'er nog ontbraken tot het begin van de volgende maent , zo behielden zommige den ouden dag , dat is den veertienden voor den 1 van Januarius, (want zo was dat.feeft in hunne almanakkenbepaelt,! December gerekent zyndeop 29dagen, en andere namenden veertienden voor den eerften van Jar nuarius, December nu, getelt zyndeop 31 dagen: waer door het gevolglyk moeft ge- beuren, dat volgens de eerfte rekening het feeft van Saturnus quam te vallen op den 17 December (en niet op den 19 gelyk Zaratino hier qualyk telt) en volgens delaetfte, op den 19 van die zelve maent. Auguftus bracht het naderhant op een vaften voet, en be- paelde tot die vreugt drie dagen. Naderhant quam'er nog een by, maer door wien, zulks isonbekent. Caligula eindelyk deed'er nog eenen dag toe : die'er naderhant wel weer afraekte, maer door Claudius wiert herftelt: en alzo waren'er wederom vyf, die'er ook gebleven zyn onder Martialis: zo dat hier geen zwarigheit hadde behoeven gemaekt te worden door Zaratino. Zie nogmaels Pitifci Lex. vol. a. p. 694. [R] Namentlyk binnen de Stadt , want op reis gebruikten zy hoeden tegen regen, wind, enz. gelyk Zaratino terftont zal aentonen. De zoldaten hadden ook hoeden als ze te velden waren. Zie Kippingii Antiq. Rom. lib. 4. c, 15". [Sj Echter niet anders, als tot vermyding van de ongemakken der lucht. Want dat zommige (gelyk men zien kan uit hetaengehaelde Lexicon van Pitifcus in Pileus, vol.a. p. 430.) gemeent hebben, dat die gene, die niet al te wel waren , ook in Romen een hoet hebben gebruikt, die dwalen , mogelyk bedrogen zynde door een bedorve plaets van Ovidius, Art. Am. lib. 1. v. y%$. Arguat 8c macies animum: nee turpe putaris, Pileolum nitidis impofuifl� comis. Maer Nic. Heinfius en Salmafius hebben aengewezen , dat men aldaer voor pileolum _tdat een hoet betekent, moet lezen palliolum, zynde een hooftkleetje of foort van een kap, cigentlyk een vrouwe dragt: maer ook van mannen gebruikt in onpaflblykheid. Zie Salmaf. ad Vopifci Aureliatmm cap, 47. & ad Bonofum cap. �f. en Pitifci Lex. in capnt vol. 1. p. 25-8. 6c in palliolttm vol. 2 p. 55-8. Wat voorts den flip aengaet, zo dient ge- weten , dat men dit niet begrypen moet vanden onderften zoom des kleeds, maer van \ bovenfte gedeelte by den nek , dat ze over 't hooft heen trekken , even als ze deden in de offerhanden , die wy elders gezegt hebben dat met bedekten hoofde moeften ge- fchieden. Zie Ferrarius de Re Vefi. �: 1: 10. en Kipping. Antiq. Rom. lib. 4. cap. ij. f_T] Zie Everhard Feiths Homerifche Oudheden l�b. 3. cap. 7.

			*»

-ocr page 134-



		meeting, lantm��ting. fff �jient'yk in zyne OdifTea, gefchreven over UlifTes, zelfs geen gewagh Van een' hoer maekt, zoo weet ik nier, hoe Pi�'rius (i) zeggen durft, dat de (0 ^H,'^e^ hoet by de Grieken voor een bewys van adel gehouden wierd, endat hem _cap,'_a� UlifTes, als van vaderlyke en moederlyke zyde edel van afkomft zynde, daerom ook gedragen hebbe. Men zou , indien du vafl: ging , voorze- ker Ajax, Achi! les en andere edele Grieken ook met hoeden zien. Doeh men dient Pi�'rius hier geloof te weigeren, want hy beWyft [V] zyn zeg- gen noch met Homerus, noch met eenig out Schry ver: en wy hebben Pli- nius tot ons voordeel, die zeit, dar deSchilder Nikomachus, UlifTes al- Jereerfr meteen' hoet heeftafgemaalt. Is nu Nikomachus, die ten tyde van Silla heeft[W] geleeft, dien hy heeft uitgefchildert,deeerfte geweeft, LI i die [V] Het is wel vvaer ,dat Pi�'rius geen bewys voor zyn zeggen bybrengt uit ou- de Schryvers, gelyk ook, dat by Homerus, ter plaetze daer hy UlifTes opichikc als een bedelaer, waerop Zaratino zeer wel aenmerkt dat de penning van Mami-» Jius waerfchynelyk ziet, geen een woord gefproken wort van een' hoet; doch dat fluit niet in,dat Pi�rius geen bewys gehad hebbe voor zyne (telling : welke hy hadde kunnen beveiligen uit Soranus, een Griekich Geneesmeefter, die 't leven van Hip- pocrates befchreven heeft, en daerin onderzoekende, waerom dezelve in vele af- beeldingen met gedekten hoofde gezien wiert, onder anderen zegt, dat fommige meenden, dat hy met een" hoet wiert gefchildert, omdat dezelve een teken was van edele geboorte, op de zelfde wyze als Ulijfes. Hipjocrates namentlyk wiert gerekent(2) ⁽i) Sora�U afkomftig te zyn van Hercules en ApolJo : en de Raed van Athenen had hem (3)^In.^Vitavoor een nakomeling Van Eskula'pi�s, den zoon van Apollo, verklaert: en j ,^ippi ^c* dus was zyne geboorte zeer edel. Hoewel nu de leeftyt van dezen Soranus niet ^ pi�_r, genoegzaem zeker is, zo weet men echter djt, dat hy ten opzichte van Picnus Hier. L. wel onder de Ouden mag worden gerekent, alzo hy geleeft heeft voor Suidas, XL.cu-# Joh. Tzetzes en Aetius, die hem aenhalen, en welkers laetfte gebloeit heeft in de vyfde eeuw. Men zie Fabricii Bibl. Gruec. I. f. c. 23. %. p. &/. 6. c. 7.$. 10. [VVJ Waeruit Zaratino dezen misflag.heeft gehaelt, is my onbekent: en het is zeker, dat Nikomachus een tydgenoot geweeft is van Apelles, en de Koningen Philippus en Alexander den Groten: daer niemand aen zal kunnen twyfelen, in- dien hy flechts leeft, het gene van hem te vinden is by Plinius in het tiende hooft- ff.uk van het 3file Boek(4). Derhalven is Nikomachus omtrent 2fo jaren ouder (4) V". jii<* dan Silla; en hoe heeft hy dan Silla gefchildert? Het fchynt my toe, dat Zaratino n'^ummby Plinius onder eenige werken van Nikomachus, aldaer opgeteltj- ook vindendep;&^a ^fj;,. eene Scilla, qualyk zal gelezen hebben Silla, miflehien ook misleit door een druk- eomachus. fout, die 'er in de uitgave van Plinius zoude kunnen zyn, welke hy mogte gebruikt hebben: hoewel ook dat niettegenftaende, de misflag byna onvergeeflyk is, als zynde het onderfcheid van den leeftyt van beide te groot, dan dat men daerin zou kun- nen dwalen. Dat deze Nikomachus de eerlte zoude zyn geweeft, die UlifTes met' een'hoet zoude hebben gefchildert,zegt Plinius (j^,)duidelyk,gelyk ook Servius over ff) Loco Virgilius (6). Maer Euftathius in zyne -.enmerkingen over Homerus (7) zegt, dat f'¹- de hoet allereerft uanUiilTes gegeven is door den fchilder Apollodorus, die, gelyk ^_n _v' ^ uit Plinius (8) blykt, eenige jaren voor Nikomachus geleeft heeft: en [faae VoffiuS(₇)ih_ad. zegtin zyne Aenmerkingen over KatulluSjp.^i , dathy oude Griekfche Uitleggingen K.p.804. heeft, die hetzelfde zeggen, en vvaeruit Euftathius die aantekening zoude heb-^e^^lt-^-⁰�* ben overgenomen, voegende 'er ook by, dat op de penningen van die van Itha- [ ^ _c ' ca, een van de eilanden, waerover UlifTes is Koning geweeft, deszelfs beeld ook met een hoet op 't hooft vertoont wort. En in navolging van deze en andere Schilders, die naderhand UlifTes op de zelfde wys hebben afgebeelt, ge- lyk mede van de penningen der Ithacenfen', meen ik, datMamilius ook op zynen penning UlifTes met een'hoet zal hebben vertoont, zynde het reeds toen zo algemeen doorgedrongen, dat men UlifTes aen geen teken beter kende, als aen den hoet. Hierom is het,dat by Heliodorus (9) Kalafiris in den droom een out man ziende,bekleet (9) MthU met een korten mantel,en op het hooft dragende een'hoet,hem aenftonds uit die teke- °P-^]-1- P< nen alleen kent voor Uiiffes: en Lucianus in zyne Necyomantia (10) Menippus toe-^A" _Volruftende, wanneer die naer de onderaerdfche geweftenzou gaen, geeft hem een lier, ₂. p.iag^ een leeuwenvagt,en een'iioet, opdat de fchimmen zouden menen, dat Orfeus, of Her- cules,

-ocr page 135-



		i_}� MEETING. LANTMEET�N�. 'die UlifTes niet een' hoet toeftefde, zoo is 't een teken, dat hy dien in ?y/J nen tyt niet had gedragen. En men moet weten, dat,hoewel hy dien in dezen penning opheeft, dit niet zyn eige, maar een verzierde kleedy is* waermede hy uitgedoft word als een bedelaer. Want zoo dar een edclmans- dragt, en UliiTes gewoon geweeft waere e'en' hoet op te hebben, dan zou hy hem altoos toen wel afgehouden hebben, toen hy wederom tehuis quam, vermids hy onbekent,en als een bedelaer wilde aengezien zyn. Dat hy dan met een' hoet op den penning ftaet, zal zyn op de wyze, gelyk het ten tyde van Nikomachusiri gebruik was hem te fchilderen> of om- dat hy daar als reizende vertoont wort, verbeeldende K. Mamilius hem als reizende naer de manier [W~} der Romeinen,dieri'top de reis vry._flf.onc een' hoet te dragen. Wanneer Tarquinius Frifcus, eer hy koning was , d) Lh-iusnaer Rome ging, lichte een arent(i) hem den hoet af. Het zelve weder- Lib.i.cap. _vo�r f)i_a(jumenusfj2_), den zoon van Keizer Makrinus,terwyl hy in 't velt u) JEims* wandelde. Maer in de ftadt gebruikten de Romeinen den hoet niet; waer- Lampridi- ' us in Ant " Diadume- cules, of UlifTes tot hen \vedefk��rd�n, welke zy eertyts met zo een' to�ffel had- no cap. f. den gezien, Orfeus met een lier, Hercules met een leeuwenvagt, en Uliffes'met een' hoet: hoedanig" Lucianus zegt dat hy ook in d� treurfpelen vertoont vviert. Als ik nu onderzoek, waerom de eerde Schilders den hoet aen UlifTes hebben ge- geven , zo vinde ik driederlei reden. Euftathius meent, dat de oorzaek daervan is te zoeken in de bovengemelde plaats van Homerus: ahvaer de dichter zegt,dat UlifTes onder zyn heimet hadde een' hoet van wol, (de lezer herinnere zich uit de befchryving, door Zaratino gegeven, dat de hoet hier' niets anders is ah een muts of kalot) hetwelk zommige in de volgende tyden verkeerdelyk zouden hebben opgevat als iets, dat in 't byzonder eigen was aen den hel met van UlifTes, daer het toch gemeen was aen alle de heimetten der Ouden, opdat zy, ongevoertzynde, het hooft der krygslieden niet zouden beledigen, omdat ze veeltyts van harde Hof waren toegeftek, of ten minden met dezelve doorwrocht: gelyk die van UlifTes gemaekt was van een ruw vel, bezet met de tanden van een wild zwyn. Uit dit misverftant dan zouden de Schilders, meent Euftathius, UlifTes zo een hoet of (?) AdCa- _muts ₀p hethooft hebben gegeven. Maer Ifaac Voffius (3) en Juhannes Meurfius (4) (} M^:- ^mak^en d^en ^n�et van UlifTes betrekkelyk tot deLacedemoniers (en de gedaentevan ic.e�.Lac. UlifTes hoet op de penningen, komt ten eenenmale overeen met die der Lncede- l.i.c.17. monifche hoeden) en wort ook als zodanig in alle beelden van UlifTes erkent door den Outvader Hieronymus in Epijl. adFabiol.Tom.$.p. $■_?. Ed. Ftod.a. 15^3, omdat hy door't huwelyk vanPeneiope, een Laconifche vrouw, derzelver ftad wiert ge- (y) Plu- rekent t� zyn ihgelyft,en met 'deszelfs burgerrecht befchonken'(f). En dan zal het tarch. m _te minder vreemt zyn,'dat Pi�rius in den hoet van UlifTes een beek (telt van edel heit, Gnec 'p ^a'^s ^men aenmerkt, dat zodanig een'hoet,als beTchreven is,van wollegemaekt, niet 302.' ' aen elkeen te Lacedemon vry itont te dragen, als zynde daervan uitgefloten de Par- thenien, een zeker foort van baftaerden , en de Heloten, een zeker foort van ffaven : (6)Meurf. welke een ander fiag van hooftdekfel droegen, gemaekt vanbeeltevellen(6). Boven loc.cit. ^_eze _twee redenen itelle ik echter de derde, die Zaratino aerfftonts zal bybreng'en. [_WJ Dat de ware oorzaek van den hoet op het hooft van UlifTes is, omdat hy op dien penning als reizende voorkomt; en dat hy om die zelfde reden ook zo verbeek is van de oude Schilders, Helle ik voor een byna zekere reden. Want hoe konden zy een man, die een groot gedeelte van zyn leven had omgezwor- ven, en na de tienjarige belegering van Trojen noch 'tien jaren' gedoolt, beter fchilderen als in het gewaet van een' reiziger ? �p den penning ten' miniten van Mamilius komt hy voor, als van zyn uitlandigheit wederkerende naar huis. Maer dat Zaratino meent, dat Mamilius hem zo verbeek heeft naer het gebruik der Romeinen, daervan zie ik geen reden, dewyl dat zelfde gebruik ook plaets had (7)DeVit.-by de Grieken. Alzo fchryft Philoftratus(7) dat Herodes de Redenaar in de ver- Sop}^. 1. gadering des Athenienfifchen volks komende met een' hoet op zyn hooft, zulks had -^c-r-§-3-g_edaen, °rn daermede te kennen te geven, dat hy zoeven eerft van de reis terug (8) Loc. was gekomen in de ftad. En Soranus(8) reden gevende, waerom h�t beek van . cit. ...■ Hippocratesmetgedekten hoofde wiert gefchildert, zegt,dat zommigen hetzelve hebben betrekkelyk gemaekt op zyne menigvuldige reizen naer vreemde landen. By

-ocr page 136-



		MEETING. . LANTMEETING. 136* Van ook Lipfius in zync KcurftofFen (i) kari naergezien worden. En wat (o Lib.i; de rwyfcling belangt,dieeenigen hier inbrengen, als naemenrlyk dat men^cap,ZJ* hec hooft ontdekken moft [XJ, om iemant eer re bewyzen, gelyk die on- der anderen bySeneka, Saluftiusen Plutarchus voorkomt} welke lefte, in Zyne Wetten der Staetbeftieringe, en in't Leven van Pompejus ^ van de eer /prekende, die Silla aen den gemeklen Pompejus dede, zegt, dat Si�a voor Pompejus, fchoon hy nogh jong was, opftont, en 't hoofc ont- dekte. Hierop dient tot antwoort, dat de burgers te Rome het hooft ontdekten [Y] door het afnemen der flippe van hun kleet, daer zy hec hooft mede bewonden hadden■, maer indien ze op de reis waren, lichtten ze den hoet. �k waren dan reishoeden, by J. Kapitolinus [Z] cucullio- nes g-moerrtr, en die droegen ze ook by nacht, gelyk hy iri Keizer Verus Leven verhaelt (2) , die, om Kaligulaes en Neroos fnode (tukken na te(_a)Cap.4.j volgen, 's nachts met zooeen'hoet op, door alle kuften en openbaere h�erhuyzen wandelde, en met andere lichtmiffen optrok, alleen om twift en krakkeel re zoeken en te rokkenen_} gelyk hy dan fomtyds ook gekent wert, en met befchaemde kaeken te rug keerde. Juvenalis haelt in zyn VI Schimpdichc MeiTdliha, de ontuchtige gemdelin vari Keizer Klaudius, braef over den hekel; zeggende onder andere.[ Aa], dat ze's nachts, als haer man fliep, met zoo een' hoet op 't hooft uit het huis ging. Het is dan bewyslyk en klaer, dat men re Rome buiten de fchoufpelen , buiten deFeelren van Sarurnus,en buiten de reizen ,geene hoeden dan alleen by nacht, heeft gedragen; en deswege pafte zulx Kajus Mamilius, een' edel Rom:in,ook niet. Desgelyks voegde een korten beknopt kleet [Bb] den t leien Romeinen mede geenszins, en't iskennelyk dat ze tabberden droe- gen: maer deze gedenkpenning vertoont, gelyk wy gezegthebbed,een* srmen Bed.laer, met �rofen flechtlaken bekleet, eenen bedelzak op de zyde, en een' (lok om op te leunen,in de hant, gelyk Homeer (3) UliS-(3) OdyiT, les ia 't breede affch�dert. De hont is ook op de/.e pronkmunt voor de ^^7-v' ^ gjtrouheit niet genomen,maer is het beek van Uliffesouden huishont Ar- L.17.V. ByPaufanias vinde ik ook (4) Neftor door Polygnotus gefchildert met een' hoet (4) L.xs. op't hooft, toen hy,na de verwoefting van Trojen,met de overige Grieken op-c^yextr. brekende, zich gereet maekte tot zyn vertrek. Maer ook zinfpeelde op dit reis- gewaet der Grieken, en van CHifTes zelfs, de oucie Kato by Plutarchus (y), wan-(5")inCat, mer Polibius, van den Raet te Romen verkregen hebbende , dat de ballingen der ^maJ' P" Ache�'rs weder mogt�n keeren in hun vaderlantj naderhant verder wilde verzoe- ken,dat ze ook mogten heritek worden in de eerampten,die zy te voren in Achaja had- den bekleet: waeromtrent als hy de gedachten van Kato,die hem in 't vorige had ge- holpen,poogde te weten, zo zeide deze al lachende,dat Polibius eveneens gelyk UlhTes in de fpelonk van den CiclopsPolifemus wilde wederkeeren, om 'er zyn hoet en gor- del , die hy'er vergeten had, wederom vandaen te halen. [X] Zie onze aenmerking A. over 't vierde beelt der Eere, I. D. bl.^26. [Y] Zo ze 't by geval gedekt hadden, zegt Plutarchus (6) wel duideiyk: ten (<?) Quaft; blyke, dat ze rrieeft bloots hoofts gingen, gelyk reets is gezegt. Rom.10; [Z] En CucuUi: doch dit waren veel eer reismutfen.of kaproenen,daer 't hooft dicht inbeiloten en bedekt was,zynde dezelve dikwils ook aen 'tkleed valt: maer reishoeden met brede randen, wierden genoemt petaji. Men zie deSchryv�rs der Oudheden. [Aa] V. 116. De Schimpdichter noemt ter zelver plaats, behalven dien kap, ook noch een blonde paruik, die MefTaliiria opzette om onbekent te zyn. Za deede ook Kaliguki, als hy 's nachts met dat zelve oogmerk uitging, trekkende daer en boven een lang kleet aen , naer't verhael van Suetonius, (7). Die zelveSchry- (7) CaL ver zegt van Nero, (8)in diergelyk geval: poft crepufculum jlatim arrepto pil�o w/^caP-^r'- galm popims inibat, dat is, nadat het avont was geworden,greephyterftont een'⁽_c^8)N^^on;hoet of paruik, en ging in de hoerhuizen. Hieruit blykt dan ook, datNero over ^cap' * '-.- dag noch hoet noch paruik gedragen heeft, vermits hy die, nadat de fchemeravonc- Voorby was, fehielyk opzette, om in de hoerhuizen niet bekent te worden. [BbJ Zie onze aenmerking A. over het beelt Goed Vertrouwen, I.D. bl^Oi

-ocr page 137-



		'ij� MEETING. LANTMEETING.** (1} odyff. gus, die jZynen Heer ziende aenkomen,en hem noch kennende (i), ziere 17. v.291 oprechtte, en al wispeiftaertendede ooren in den nek trok. Ten tweeden vertoont dit beek niet Kajus Mamilius zelf, als een' Lintmeter, maer U- lifles, in de kleeding van een' armen man. Ten derden houdt hy ook get n^!riet, onderfcheiden door veele quaften, in de hant, om met het zelve te meten, maer eenen quaftigen (tok om op te leunen. Ten vierden neemt Pi�rius het beek van Merkurius, 't geen op het voorftuk des pennings ftaet, voor een zinnebeek [Bb] der eendragt, die na de bepaling der me- tinge behoort te volgen; doch daer dook hy ook in. Want Merkurius is hier geftelt tot een teken [Cc]der\velfprekentheid en wysheit van Ulifles,dien Merkurius als zyn befchermer, het kruit Moli_>* dat bezw.aarlyk uit te gra- ven was [Cc], tegens de betoveringen van Circe, had gegeven, gel)k Homerus in X Odiifeazingt; welk kruit eenhierogljfifch beek derwysheid en [Bb] Het is wonder, dat Pi�rius het beelt van Merkurius op dien penning, niet liever heeft betrekkelyk gemaekt tot de uitvindingen, die men aen Mer- (z)Lib.f. kurius toefchreef: als welke niet alleen, volgens Diodorus(2), de maten en ge- wigten heeft uitgevonden; maer ook als de vinder der meetkunde door de Ouden is aengemerkt: van welke kunir. zy den oorfprongk afhalen van de Egiptenaren: die de uitvinding van alle hunne kunilen en wetenfehappen toefchreven aen Mer- (3) In kurius: gelyk PJato(3)duideIyk zegt, dat de vinding der meetkunde toekomt aen Phsdro den Egiptilchen God Theuth: door welken naem zy Merkurius verllonden. Maer fub fin. ^ penning van Mamilius geen betrekking hebbende op de Lantmetery, kan ook deze uitlegging, die anders niet ongerymt zoude zyn,geen fiant grypen. [Cc] Gelyk het waer is, dat Merkurius veeltyts een beelt is van welfprekent- heit en wysheit, alzo is het verkeerdelyk begrepen, dat hy zulks zoude zyn op dezen penning. Want wat gemeenfehap heeft toch vvelfprekentheit en wysheit met het opzienders 'ampt van Mamilius over de munt ? Ik zoude kunnen denken, dat Mamilius het beelt van Merkurius daerom op zynen penning heeft willen ver- tonen , omdat de zelfde Homerus verdicht, dat Ulifles, Circe door beitel van Merkurius op hem verheft geworden zynde, een geheel jaer by haer was geble- ven , en Telegonus uit haer geteek had: zodat Merkurius daer zou voorkomen als die gene, door wiens toedoen een by woning, even als een huwelyk,was aen- gegaen, waeruit de vader vanMamilia, de oorfprongk van het geflacht derMa- milii, was geboren. Maer van deze gedachten word ik weerhouden door een an- dere giffing, die my van meer gewicht fchynt te zyn. Namentlyk het oogmerk van Mamilius zynde, de oudheit en doorluchtigheit van zyn geflacht door dezen penning te vereeuwigen, heeft hy 'er niet alleen het beek van Ulifles, als voorvader van zynrgeflacht, doen opftellen, maer met dat zelfde uitzicht ook het beek van Mer- kurniSjden voorvader van Ulifles zelven, even als of hy wilde zeggen,dat deMamilii hunne af komft door Ulifles te rug bragten tot Merkurius,deszelfs overgrootvader van moeders zyde. Te weten,Merkurius word verdicht by Chione geteek te hebben Auto- licus,vviens dochter Anticlea,getrouwt metLacrtes,geworden is de moeder van Ulifles. En Mamilius heeft daerin gedaen dat gene, dat met de trotsheit en dwaze roem- zucht der Romeinen van zyn tyt zeer wel over�enquam, welkers aenzienlykfte gewoon warenden eerlten oorfprongk van hun geflacht af te rekenen vandenTro- jaenfehen tyd en van de Goden zelfs. Julius Cefar alleen is genoeg om te die- nen tot een voorbeek, die, hoe zeer anders een wys man, zich niet vergenoegde zyn geflacht af te leiden van Afcanius of Julus, den zoon van /Eneas, ten zy hy dacrdoor ook opklom tot Venus zelve, niet alleen daerop roemende in een lyk- (4.)lnC«f; rede over zyne moei, te vinden bySuetonius (4), maer ook op tempelen en gedenk- c 6. penningen met het beelt en den naem van Moeder Venus pronkende. Zie het gene de . . _Loc Geleerden hebben aengetekent over Suetonius(f), alsmede over Veilejus Paterku- _ci_t. ' lus l.z. c.41. en voeg 'er by Gyrald. HiJl.Deor.Synt. 13 .co/. 35) f. en F. Urfini Fam.Rom. in G. Julia. Dit is naer myn gevoelen de ware uitlegging van dezen penning van Mamilius. (6) Hift. L*Ccl Omdathetzyne wortels tuflehen dekenen fchiet,zegtPlinius (<J),die ook ge- Nat. Lib. tuigt,dat hy een wortel van dat kruit heeft gezien,die dertigli voeten lang was,en met ay.cap.4. grote moeite gehaek van tuflehen de fteenen , zo dat die wortel ook zelf nog niet geheel, maer afgebroken was. Zie de verdere befchryving by Plinius zelven.

-ocr page 138-



		MEETING. LANTM�ETlNCl \|? �n Welfprekentheit is [Dd], die moeilyk door den rherifch te bekomen zyrij en door welke UliiTes tegenftant doen koft aen de tovertreken van Circej dat is aen de welluft�n en begeerlykheden: en dus beftont Merkurius gae ve dan in welfprekentheit en wysheit, gelyk Merkurius ook om die reden op deze gedenkmunt geftelt is, maer niet als een beelt der eendragt, di� na de meting zoude volgen. Wy zullen dan, dewyl Pi�'rius hier zoo Ver- re gemift heeft _% een andere befchryving van de metinge toeftellen. [Dd] Zo is ook de uitlegging vanAlciatus, Emb. 181. Antidotum Mxx medicata in pocula Circes Mercurium hoc Ithaco fama dedifi� fuit. Moly vocant: id vix radice evellitur atra, Purpureus fed flos, la&is 6c inftar habet. Eloquii candor facundiaque allicit omnes: Sed multi res eft tanta laboris opus. Zie ook Thomas Fainabius over 't 14 boek van �vidius Htrfchsppingcn , y. 114. en .2.9-1. en Natalis Gomes Mph. I. 6. c. 6.

			MEETING. LANTMEETING. E Ene Vrou met een fiatigh wezen. In de rechte hant houdt ze een Romeinfche voetmaet, en in de flinke een¹ winkelhaek en palier. Onder haere voeten heeft ze eert tienvoetfche maet, decempeda genaemt, en ter zyde ziet men een waterpas, recht in 't loot geftelt. De maet is at 'tgeene dat met hetgewigt, met de omvatting _t met de lengte ■■< en hoogte, en met hetgemoet bepaelt en ge�indigt wort: en aldus befchry ven haer Izidoor [A] en anderen. Voorts worden 'er veele vinders der maete Idoor verfcheideSchryvers gerioemt, hetwelk daerby toekornt, omdat'er, volgens Polidorus Virgilius oordeel (1), riaer de verfcheidenheit der(i)��inr. plaetferi, ook verfcheide vinders geftelt zyn. Euzebius zegt (2) dat Fi- «�^Lib-1 IL Deel.* Mm * ' dooOT&j Lib. I. �A] Originum lib. if* cap. ij. Menftir eft, quicquidpondere, eapacitatt, hngitu dine, dtitudint animoque finittt�t

-ocr page 139-



		_a3B MEETING. LANTMEETING. don de maet en 't gewigt uitgevonden heeft, ten tyde als Prokas onder de Albanen₃ Aza in Ju.dea, en Jeroboam te Jeruzalem regeerden. Maer dat is een gemakkelyke zaek ₃ en omtrent de uitvinding van die maet is 'er ge- ne zwarigheit, nademael hy 't verftaet van het meten van kleine en vloei- baere dingen. Gellius [B] ftelt Palamedes als vinder der maete: dog Pli- nius fchryft den genoemden Fidon, prinfe van Elis [C] dezen vondt toe> naer wien ook zekere maet de Fidonifche maet [D] genoemt wert, zynde buiten twyfel een maet die men alleen tot kleine en vloeibaere dingen ge- bruikte. Dit zal klaer blyken als men let op 't geenc Theofraftus zegt van de f_B] Verfta niet Aulus Gellius , wiens fchriften, genaemt Atheenfche Nachten, wy nog hebben: maer een veel ouder Hiftorifchryver Cnazus Gellius, wiens fchriften ver- loorcn zyn , behalven enige weinige plaetf�n aengehaelt door andere fchryvers : gelyk onder anderen het tegenwoordige gezegde wort aengetrokken door Plinius, Hifi. Nat. Lib. 7. cap. 56. Menfuras&'pondera Phidon Argivus invenit: aut Palamedes, ut maluit Gellius. Behalven Gellius ftemmen ook nog andere oude fchryvers voor Palamedes. Zie Heemfterhufius ter plaetfe te melden in de volgende aenmerking. [CJ Niet van �lis, maer van de ftadt Argi , als blykt uit de aengehaelde woorden (1) Lib. 8. van Plinius. Strabo (1) telt hem den tienden Vorft na Hercules, en fchryft hembehal- pag. 3 j8. ven de vinding der Fidonifche Maet ook toe die der Gewichten, en't Munten van zilver ver$49. _en _ander geit. Een out Taelsman van Pindarus noemt hem den Corinthier , niet om Edu Ca- j_at ^y fa_et g�^jor�n was, zegt Kazaubonus (2), maer om dat hy zich aldaer onthieldt. (1) Ad. 1.1. De voorzeide uitvindingen hebben ook meer andere aen dezen Fidon toegefchreven: ge- Strab vide Iyk in 't brede word aengetoont door Heemfterhufius over 'tOnomafticum van Julius Sc Heem- Pollux , Jib. 9. cap. 6. §. 83. en Jacobus Duportus over 't elfde Hoofdftuk van Theo- fterhuhum f_rafl;_US Zedemerken. Na dezen Fidon, of de Fidonifche Maten, droeg ook een zeker lauda'nd* °h-^vat den naem van Fidon: gelyk dezelve Pollux wil, Lib. 10. c46. §. 179 hetwelk de gedachten van Zaratino beveftigt, dat men de Fidonifche Maten moet verftacn van Maten van natte waren. Maer hoe zeer ook de oude Schryvers de uitvinding der maten en gewichten toefchryven aen dezen Fidon , zo is het nochtans zeker dat hy 't niet is: dewyl de gemelde Duportus aentoont, dat Homcrus, die zekerlyk eer geleefd heeft dan deze Fidon, al gewacn heeft gemaekt van talenten geks: en wie kan geit begrypen zon- der gewicht? Maer ook behalven dit fpreekt Homeer op vele plaerf�n van meer als cnerlci maet, zo van natte als droge waren : Zo dat Duportus meent, dat men 't getuigenifi� der oude Schryvers aengaende de vinding van dezen Fidon zo moet beprypen, dat hy de eerfte zal geweeft zyn, die de holle maten gebracht heeft op een net gewichte, 7odatie- mant die iets met zodanig een mate kocht, wift, hoe veel gewichts daer in ging: daer ten tyde van Homerus, en te voren de maten mogelyk zowaren, als elk een goed vont dezelve te maken, zo dat de koper met zo eene maet iets moetende kopen, daer in moeit te werk gaen na 't oog of na giffinge. Wat hier van zy of niet, en het zy dat Fidon, (3) Lib. 8. 't zy dat Pithagoras , gelyk Diogenes La�rtius wil (3) de maet ccrft heeft ingevoert in §�'4- Griekenlant, ('t Welk echter genoegzaem vervalt om de zo even bygebrachte redenen j te meer. om dat Syncellus, een Griekfch fchryver, aengehaelt door Heemfterhufius, ter plaetf� boven gemeld, duidelyk getuigt, dat'er mate en gewichte al voorFidons tyd is geweeft,) 't zy dat de twedeMerkurius uit Kreta dezelve eerft heeft uitgevonden, gelyk /₄)_DcRer#Po.lidorus Virgilius (4) zegt dat zommigen hebben gefchreven; dit houden wy voorze- invent. zer , dat, gelyk de maete een zaek is van de uiterfte noodtzakelykhcit tor de zamenle- Lib. I. ving der menfehen , en zeer gemakkelyk heeft kunnen uitgevonden worden , dezelve ^CP' »>� ook alzoo zeer vroeg in gebruik is geweeft : en wy zien geen reden waerom wy Kain ook zo wel niet zouden aennemen tot uitvinder van deze maete en van 't gewichte, als van die der Lantmetinge , ruftende zo wel het eene als het andere op het getuigenifi� . van den Joodfchen Hiftorifchryver Jofefus : die in het tweede Hooftftuk van 't eerfte ( )Kam. g^k ^ jQojfj-he Oudheden aldus fpreekt : Hy () veranderde , ('t is de vertaling van SewelJ die onnofele manier van leven , welke men in 't begin onder hielt: hy vont ge- wichtenen maten uit, en deedt de kpnftgrepen en bedriegery volgen op die gulhartigheid en oprechtigheid, welkte door haere eenvoudigheid pryfljk. was. Hy was de eerfte die palen ff e/de om de Landeryen te onderfcheiden, en die eene ftadt bouwde, welke hy naer den naem zyns audften zoons, Enos noemde, en voorts met muren omringde, en met imvoondtrs bevdikje. (~DJ Volgens Strabo, ter plaetf� te voren geraelt.

-ocr page 140-



		MEETING. LANTMEETING 139 de maet die men de Fidonifche noemde, te weten , dat ze van tin of yzer was [E], en door den hamer gebogen kon worden. Doch dit hebben wy door dit tegenwoordigh beek niet willen uitdrukken, dewyl de maet en 't gereetfchap, waervan 't ons hier luft te fpreken, op de Geometri of Lant- meting zien. Om dan hiermede voort te gaen, zoo zeit Kaffiodoor, dat de eerfte meeter en deeler der landen een Egiptenaer was. En Herodotus zegt ons in zyn tweede Boek (1) wie deze Egiptenaer geweeft zy, na- d) Cap. mentlyk Sezoftris of Sezozis [F], een Arabier van afkomft, en Koning J°7_#'^pag' van Egipte, die aen alle zyne onderdanen een gelyke maet van lant uit- deelde, en'er een jaerlykfche fchatting op fteldej en wie door de over- vloejing des waters een (tuk van zyn ontfangen deel Iants mogt komen te verliezen, daervan beval de Koning de maete te nemen, om naer evenredig* heit van 't zelve iet af te trekken, en aen zyne fchatting te korten. En hier- uit, zegt hy [G], fchynt degeometri haeren oorfprongk te hebben genomen, en vervolgens tot de Grieken overgebragt te zyn. Waerom Kardanus in den Lof der Lantmeetkunde, den vinder der zelve niet opzoekende, zegt dat haer Thales van Milete [H] alleen uit Egipte te Athene gebragt heeft, en dat ze den naem van geometri heeft aengenomen van 't afmeten der lan- den [I]. Echter heeft ze, volgens Jozefus in 't I boek der Joodfche Out- heden [K] , een veel vroeger begin gehad dan hierboven geftelt wert. Want Evaes eerfte zoon Kain had het lant al verdeelt en fcheidpalen ge- zet, ja eene ftadt gebouwt, die Enos [L] hiete> het welk zonder maeten, ryen, en lantmeting niet gefchieden koft. Waerom ook fommigen op Ka- �n dit vaers van Ovidius paffen, uit het eerfte boek zyner Herfcheppin- gen> w. 135. Communemque prius, ceu lumina folis & auras, Cantus humum longo fignabat limite menfor. . Dat is: De meter pafte V lant met merken te onderfcheiden, V�orheene zoo gemein als zon en ope lucht. Mm 2 Wy [K] Dat-zegt Theofraftus juift niet : maer dat hy echter diergelyke maete meent, kan men gemakkelyk uit zyne woorden trekken door een wettig gevolg : om dat hy fpreekt van een maete, die uit een vuilegewinzucht isingebogen, ofingeflagcn, opdat er des te weiniger zoude in kunnen. [F] Dien zomroige meenen de zelve te zyn, dewelke in de HeiligeSchrift wort ge- nocmt Sefak : hoewel zy daer in door anderen, worden tegengefproken. Zie de aente- keningen der geleerden over Juftinus, Lib.* 1. cap. i. §. 6. [G] Nevens meer andere , als de Taelkundige Servius Honoratus en Strabo , die Herodo�thier in hebben gevolgt. Diogenes La�rtius zegt, dat de eerfte uitvinder van deze konft is geweeft Moeris, (deze was ook een Koning van Egipten,) dog datzetot v�lmaektheit is gebracht door Pythagoras, aen wien Janblichus de uitvindinge zelf toe- fchryft : Plato ftelt tot den uitvinder den Egiptifchen afgod Theut. Zie Aldrobandinus en M�oagius over Diogenes La�rtius Lib. %.$.n. Cicero zegt ook alleen, dat'er Pytha- goras iets nieuws in heeft uitgevonden, De Nat.Deor. Lib. 3. ° [H] Het zelve hebben voor hem gezegt Diogenes La�rtius, Lib. 1. §.25". en Apu- lejus , Bond. 4. Proclus voegt by Thales ook Ameriftus , den Broeder van den Po�et Stefichorus, volgens de aenmerkingen van den evengenoemden Menagiusover de laetft- gcmeldc plaets van La�rtius. ° [I] Om dat het woort G^wtfrwby de Grieken is famengeftelt uiteen woort, dut lant of de aerde, en een ander, dat meten betekent. [K] De pjaets hebben wy boven bygebracht. [L] De ff. Schrift noemt deze Stadt, enden zoon van Ka�n, Hanoch Genei! 4:^17. Enos was de zoon niet van Ka�n, maer van Seth. Gen. 4: y. 16.

-ocr page 141-



		i₄o MEETING. LANTMEETING, ■ Wy hebben de Meeting hier afgebeelt met byvoeging der gereetfcharj- pen, die men nevens de oude opfchriften der Romeinen uitgehouwen ziet: en vooreerft geven wy haer de Romeinfche voetmaet in de rechte hant j als de voornaemfte maet^ uit welke [L] alle de andere voortkomen : als de decempeda* voetmaet van tien voeten, de nlm el, de cubitum elleboog, of anderhalf voet, de orygia een vadem, of een maet van zes voeten ₃ de plethrnm een maet van hondert voeten, en andere, by B�doeiis[M]te vin* den: en met deze voetmaten mat men de mylen, bunderen lants, en fta- dienj welke ftadien elk zeshondert voeten inhielden, zynde het achtfte deel van een mylj of hondert en vyfentwintigh paffen, en elke pas of fchrede was vyf voeten. Devoetwyders beftont, gelyk Demetrius Ala- (1) De baldus (i} en Hermolaus Barbarus over Plinius (2) en Budaeus aenteke- J^'h"!"' ^nen> ^ⁿ ^een lengte van zeftien vingeren breet, waervan men de grootte in Nat. Lib. 't paleis des Kardinaels van Farneze zien kan in 't opfehrift van Kajus Ju- 35.c 14. �_us Hermes, een'lantmeter: waerby een lini was uitgehoolt, hoog zyn» de net zeftien vingeren, �n welke een metaele maet gelegen heeft, die na- derhant daervandaen genomen, maer, met de afdeelingen der zeftien vin- geren, nogh befcheidelyk te vinden is in de Opfchriften van Smetius. De winkelhaek voorts in 's beelts flinke hant, en welken de Latynenwor-* w/zhieten, heeft dezegedaente 7. Daer is ook nogh een andere verbeterde (j)Lib. ix winkelhaek, zynde, volgens Vitruvius (3), eene uitvinding van Pitha- ""� ^l' goras [N]. Maer hiervan zullen wy niet fpreken, gelyk ook niet van den pafler [O], die aen ieder bekent, hier geene befchryving vandoen heeft. De decempeda* ofpertica dan, dat is, de maet van tien voeten [PJ, was lang en ront, en wert niet alleen aen de gebouwen gebezigt [Qj , maer ook [L] Gelyk de voet zelve uit den vinger, zynde de kleinfte van allemaeten: waer- (4) Lib. il.^om ook de Egiptenaren volgens 't zeggen van Horus 14) een maete of afmeting wil lende Hierogi, te kennen geven, een menfchenvinger fchilderden, om dat die het kleinfte lid is aen's 3 � menfehen lichaem: en de maete moet van deallcr kleinfte dingen af beginnen , gelyk Arifto- teles zegt. Sommige hebben wel voor de allerkleinfte maet en als een begin van alle ma- ten, zo wel als van alle gewichten, genomen een graencje tarwe, zo dat vier zulke graent- jes aen malkander leggende de breette van een vinger zouden uitleveren. Dog deze wor- den tegengefproken van Pi�rius, en met reden. Zie hem Hierogi. lib. 36. c. 29. Een voet nu wort bepaelt op feftien vingeren. Pier. ibid. cap. 40. Zie voorts alle de maeten, hier op- getelt, en veele andere daerenbo ven, met de uitrekening van der zei ver grootte, by den zel- ven Pi�rius zee breedt verhandelt in't 36 boek zyner Beeldenfpraek, van't2yHooftftuk af tot het 61. of laetfte ingefloten. fM] In Pande�t. ex 1. uit. fi menfor falfum modum dixerit. j�NQ Plinius fchryft de uitvinding des winkelhaeks toe aen Theodorus van Samus Uijt. Nat. Lib. VII. cap. �6. maer hier geit ook het geene te voren van Ka�n is gezegt: want het is niet waerfchynlyk , dat men een gehele ftadt heeft kunnen bouwen zonder winkelhaek: ten minften zal ze in gebruik zyn geweeft ten tyde van Noach, en tot het maken van de Arke. [O] Zie onze aenmerking O. over de Befpiegeling, /. D. bl. 142. [Pj Men vint ze ook zo vertoont by de oude opfchriften. Zie Smetius Tab. Q^.Num. 12.' LQ1 Gelyk blykt uit Cicero pro Milone cap. 27. Cum Architetlis & Decempedisvil- las multorum bortofqueperagrabat, dat is: met de Boumeefters en maeten van tien voeten zwierde by door de lanthmfen en tuinen van veelen. En uit Akron over deze woorden van Horatius, Lib. II. Od. ij. v- 14. Nulla decempedis Metata privatis, opacam Porticus excipiebat Areton. Zeggende : Decempeda regula efi decem pedttm , ad quos ab Artificibus fabrict menfura colligitur: dat is: Decempeda is een maet van tien voeten, na welke de matte van eniggs< bon door de rverkpieejlers wort opgemaekt.

-ocr page 142-



			MEETING. LANTMEETING. 141 ook aen andere zaeken, alsaen Ianderyen, graf ten _t legerplaetferi, en om de velden af te nieten, en de plaetfen te tekenen, daer men de tenten zet- ten zou. De meeters trokken deswege een ftuk wegs voor de foldaten heene, maten [R.] de legerplaetfen af, en fielden op elk perk den naem, daer ieder zyn ftede zou hebben. Ja dit ftont zoo vaft, dat de geene die eenige naemen wechgenomen of verandert had, naer de KeiZerlyke wet- ten [S], wederfpannighenfchuldighgeoordeeltwiert. Suetonius (i)meltf¹) ^Au�- dat Auguftus deze voetmaet door de foldaten [T] liet dragen die aen ee-^cap'⁴' nige misdaet fchuldigh waren _} niet alsof het een gereetfchap was, dat fchande [V] te kennen gaf, maer om te doen weten, dat dusdanigh een foldaet onwaerdigh was om een fpiets of andere wapens te voeren, en naeulyks goet genoeg geacht wiert, om dit voor de meeters te dragen. Wy zeggen dat dit Zoo was, hoewel Sabellikus de achting dezer maete II. Deel* N n ' bui-

		[R] Zie Turnebus Advcrf. Lib. XXIV. c. 12. en Vegetius De Re Militari Lib. IL tap. 7. En Sa'.mafius ad Solinum, p. 481. 6c 482. [S] L. I. c. de metatis Lib. XII. [TJ Een mif�lag: Suetonius zegt door de Kapiteins, gelyk terftonr zal blyken. [V] Gelyk de gaffel of mik was, die de Slaven op deri hals droegen als ze 't hadden Verkorven , en waer aen hunne handen waren uitgerekt en vaftgebonden , moetende daer mede langs de buurt gaen, en hun misdryf belyden en andere yan diergelyk quaet afmancn: gelyk ons Donatus leert over Terentius (2) : welke fti-af�� tot een zeer grote ^1 _Aaj_t- fchandc ftrekte , en van die uitwerkinge was, dat niemant, die den flaef zo had opge- a&. j.fci fchikt gezien, naderhant hem geloofde, en hy degaffe/drager wiert genoemt: gelyk Plu- 5. v. i'i. tarchus aentekent (3): zynde die gaffel of mik niet anders als het hout, dat den difl�l- !?■>^l� ^Coi boom der wagens ophielt, dat ze niet neerzakten, het welk by de Romeinen om zyne gedaente furca, dat is: �& gaffel of ««'^wierde genoemt 1 welk gereetfchap daerom zo ichandelyk fchynt geweeft te zyn* om dat zo een menfeheenigzins de gedaente vertoon- de van eenen gekruiften , wiens armen aen het hout der ftraffe wierden uitgerekt, zo dat men met zodanige manier van ftraflen fcheen te willen zeggen , dat zoo 'n Slaef de kruisdoot wacrdig was. Maer zodanig was de ftraffe der Decempeda niet, en niemant konde aen dat gereedtfehap zelf iets zien , waer aen hy een misdaet befpeurde van den drager ; zo dat "het geen fchande in zich zelf te kennen gaf^ maer echter een ftraffe was die �cmant om fchandes wille wierde opgelecht, beduidende dezelve eene vermindering van rang, 'gelyk Zaratino hier, hoewel enigflns onduidelyk^ en met een kleinen mif�lag, opgeeft. Namentlyk in den Romeinfchen krygsdienft had elk zyn rang en trap, na dat hy zich braef gequeten hndde of niet. Nieuwe Soldaten die eerft aenquamen , en nog niets dapperlyk hadden kunnen uitrichten , waren van den onderften rang, en moeften allerlei werk doen, dat tot den dienft behoorde , en daer ouder foldaten vry van ware», en wierden van hunne Kolonels en Kapiteins gebruikt byna als flaven ; en die was het dan hun poft ook om met de Decempeda te lopen 4 en andere gereedfehappen te drageri. Wanneer nu Suetonius de verfeheide ftraflen optelt, die Auguftus gebruikt heeft in de kryestucht, om de zelve liever door fchande^ als door hardigheid op te richten en ftaende te houden , zo zegt hy onder anderen _i dat hy de Kapiteins (niet de Soldaten) welke cenigen mif�lag hadden begaen, die de doot niet verdiende j op verfeheide wyzen had- de geftraft, latende hen een gehelen dag ftaen voor des Generaels tente_t zomtyts zon- der krygsrok in hun kamifool en zonder gordel, zomtyts met Decempedaes , zomtyts zoden dragende ; welke twe lactfte zaken een geweldige vermindering van rang bete- kende: als of hen verweten wiert, dat ze waerdig waren vanKapiteinen te worden ver- nedert tot de allergcringfte foort van foldaten , die men tot het dragen der Decempedaes en 'taenbrengen van zoden gebruikte. Meer diergelyke krygsftraffen van fchande by de Romeinen en andere volkeren , zie in de aentekeningen van Toxrentius en Cafaubonus over die plaets van Suetonius, en by LipGus de Militia Rom. Lib. V. cap. 18. en Godefcalcus Stewechius over Vegetius, de Re Milit. Lib. III. cap. 4. en andere onder- zoekers der Outheit, die over den Romeinfchen Krygsdienft hebben gefchieveru

-ocr page 143-



		_s4;2 MEETING. LANTMEETING. buiten reden [W] verkleint, en ftaende houden wil, dat ze alleen den werklieden en niet den Hooftmannen paft : juift alsof de leftgenoemden geene bouwkunde tot het (lichten vanSterktens, en geene kennis der lant- metery tot het meeten der legers hebben moften. Keizer Hadriaen was, (O in Ha- naer Spartianus getuigenis (i), 'mdegeometriof lantmeting zeer ervaren, l^rp!"i°4 ^en ^vverc ⁰⁰k ^voor ^een' g^oet boumeefter gehouden. Hy deed Apollodorus, .7 een leermeefter in deBoukunft, dooden, omdat hy, (Hadrianus) eer hy nogh Keizer was, in'tbyzyn van Trajanus, zyn gevoelen omtrent iets* voorftellende, door Apollodorus, tot verfmading van zyne (Hadrianus) kunft, aldus bejegent wiert: Hou u vry geruft, enmaelwat uilen en aepen _;[XJ, gelyk Dion dit melt. Zoo vint men ook, dat veele Hooftmannen en Krygsoverften ervaere lantmeters geweeft zyn. Hannibal, een zeer ft) Lib. ₅ j verftandigh kenner der kr.ygskunft, ftelt by Livius (Y),. na Alexanderden cap. i₄. _Koning Pirrus boven alle andere Veltoverften, omdat hy de eerfte is ge- weeft, die het afmeten der legerplaetfen heeft geleert, en ook omdat 'er niemant geweeft is, die beter plaetfen wift uit te kiezen, en de poften te (3) Lib. 4-,verdeelen. Prokles van Karthago wil ook, naer Pauzanias zeggen (3), "^p' ^3S' dat Pirrus in geluk wel minder dan Alexander was, maer dat hy in het in flagorde ftellen van een heirleger hem veel overtrof. En wat zyne kennis in 't meten, of in 't legeren van een veltheir belangt, 'daer van fpreekt Plu- Ui Lib. ,.-tarchus in zyn. Leven ook. Men ziet wyders by V�getius (4) dat de cap. 8. Hooftmannen of Capiteins zelve deper�ca in de hant namen, en de graf- ten maten, die de krygsknechten rontom het legervelt gegraven hadden, om te zien of ze wyt genoeg waren_; want ze moften negen of elf of dertien of zeventien voeten breet zyn, naer het dan tegens den vyant noodigh fcheen. Wat nu voorts het waterpas betreft, dat vint men uitgehouwen in een zeker opfchrift van Knaeus Koflutius omtrent als een groote A, van wiens bovenften top recht door 't midden tot onder toe een .ftuk loot aen een' draet [W] Uit het bovengemelde blykt genoeg, dat Sabellicus hier te onrecht wort berifpr, en dat hy de plaets van Suetanius (want daer over zegt hy dat) zeer wel verklaert: want de Decempeda zo te dragen pafte zeker geen Capitein , en daerorn liet ze hem Auguftus ook alleen dragen , niet om enige andere reden. In opzichte van 't ftichten van fterlc- tens, en 't gebruik der Decempeda ten goede, fpreekt Sabellicus niet: en Zaratino heeft hem qualyk begrepen. [X] Een vry onvoorzichtig en vinnigh zeggen tegen een man van zo veel aenzien, en zo na verwant aen den Keiler Trajanus, die moeihadde moeten zeggen tegen Ulpia, de Grootmoeder van Hadrianus, zo dat hy maer een half lid verder was als volle Neef. Dewyl hy voorts van dien inborft was, dat hy zelf inde allergerinfte dingen, dog voor al in geleertheit, wilde uitmunten boven allen, en'er daerorn veele, die hem ergens in overtroffen van kant heeft geholpen uit enkel nydigheid, gelyk Dion duidelyk getuigt, zoo was het geenfins te verwonderen, dat hy een man, die hem in zyne wetenfehap zo gevoelig hadde aengetaft, deedt ombrengen, toen hy gelegenheid hadde om zig te wreken. Voorzichtiger omtrent dezen Vorft, na dat hy Keizer was geworden , was het gedrag van den Filolbof Favorinus, een wys man, en zeer ervaren in de Griekfche en Latyn- ($) Spam-fche talen: welke (f) wanneer over zeker woort, als niet goet zynde, door den Keiler anus in wjerde berilpt, zo gaf hy het hem gewonnen: waer over als hy naderhant van zyne goede ⁵ vrienden wierde aengelproken, als hebbende qualyk gedaen, dat hy zich hadde laten over- winnen in een woort, datgoedt was, en op het voorbeelt van goede Schry vers fteunde; Zo antwoorde Favorinus niet onv.erftan.dig: Gy hebt ongelyk^ myne Vrienden, dat gy niet hebben wilt , dat ik^z,algeloven dat een man, die dertig legioenen onder zich heeft, ge- leerder is dan alle anderen. Had Apollodorus dat geloof ook gehad, hy zoude de gramme wraekzucht van Hadrianus niet hebben ondervonden ten koften van zyn leven.

-ocr page 144-



		MEETING. LANTMEETING. 143 draet hangt. In 't Latyn hiet het libella [Y], zynde eert woort, dat af- komt van een ander, dat een weegfchael betekent, en zelf zqo veel te ze g- gen is, by verkleining, als een weegfchaeltje, zynde een beelt der gerech- tigheit [Z]₅ wanteen meeter moet ook de rechtvaerdigheit betrachten_iniet zoo zeer in 't maetnemen der gebouwen, als wel in 't meten van lan- den en andere dingen, en aldus elk het zyne geven_; gelyk deswege Cice- ro [Aa], Lucius Antonius pryft van dat hy namentlyk een rechtvaerdigh en befcheiden meter, zoo der bezondere als der Stadts Landeryen, was. Deze gerechtigheit moet dan met billykhe�t gehanthaeft worden, zoo in alle meetingen van huizen en velden, als in alle andere maeten en gewig- ten van zaeken die 's levens onderhoudt betreffen, of anders gaet de han- del niet recht: ja alle dingen worden verwart, zeit Kafliodoor [Bb], in- dien men de oprechtheit in 't meten met bedrogh vermengt. En opdat het gewigt en de maeten een'ieder bokent zouden zyn, zoo is deze Wet van Keizer Gratianus, door Theodozianuste boek geftelt, in't licht geko- men [Cc] : In alle gemeene plaetfen, zullen het gewigt en de maet opentlyk worden opgehangen, opdatdengeenen die bedriegen w'illen, demagt tot bedriegen benomen worde. Ook zeit hy (i), De Stadtvoogt wortgelafi zorg over ge- (.') Lib. 1^ wigt en maet te dragen, opdat de Gemeente geen fchade lyde. En Thomas J"j ^b. _tzegt in zyn Prinfebeftiering (2), dat het gewigt en de maet noodigh zyn �ot&v-14. onderhouding van '''t Gemeenebefi, omdat degetrouheit in de handelingen daer- door bewaert wort. Aldus belaft Godt zelve ook aen Mozes, Lev. XIX. 35, 36. den volke tot het hanthaven en betrachten der gerechtigheit te vermanen j het zelve wetten van de natuurlyke rechtmatigheit voorfteHen- de, met te zeggen, Gy zult geen onrecht doen m't gerichte, metd'elle, met het gewiekte, of met de maete. Gy zult eene rechte waeg hebben, rechte weeg- fteenen, een recht Epha en een recht Hin. En de Biffchop Simanka zeit [Dd], in overeenkomft met Thomas, Daerom moeten de Koningen de gewigten en maeten hunnen onderdanen overleveren, opdat ze hunnen handel oprecht mogen dryven. Deze beeltenis behoeft dan niet alleen op de maetneming van landen en gebouwen gepaft te worden, maer ftrekt zich ook uit tot de meeting der zeden en tot de beftiering van ons zelven. En zeker, het is eene treflyke zaek zich zelven, by manier van zeggen, hieromtrent net te meten. Houdt de maet, want die is het befte in alle dingen, zeit Heziodus [Ee]. In dezen zin, maer oneigentlyk₃ komt de voetmaet by dit beelt ook niet ten onpas, Nn 2 want [Y] -De vinding daer van fchryft Plinius toe aen Theodorus vanSamus, Hifi. Nat. Lib. VIL c. 56. [Z] Zie het beelt der Gerechtigheit aenmerking C. en 't eerfte beelt der Billykheir. aanmerking F. [Aa] Philip. 13: cap. 18. Cavebat etiam L. Antonio , quifuerat &qui$imus agripri- -uati & pttblici Decempedator. [Bbl Lib. I. cap. 10. Conftet populis pondus ac menfura probabilis .- qttia, cuntla tur- ban tur, Ji integritas fraudtbus mifceatur. [Cel Lib. XII. Tit. 6. In fmgulis fiationibus & menfura & pondera publice colloccn- tur, ut fraudare cupientibus fraudandi adimant potefiatem. [Dd] Ergo reges pondera & menfetras tradere debent populis fibi [ubjettis, ut rettefein Commerciis habcant. [Ee] Oper. & Dier. v. 694. M�rga <t>iA«W(r9-#i Kom^o? S' �7r< 7n»<rii/ ^i?-©-. Dog deze woorden , hebben genoegzaem een anderen zin. De maet is 't aUerbejie,* was ook de ipreuk van Kleobulus, een der zeven Wyzen, by Aufoniijs in Ludo Septem Sapient. extr. Menforam optimum, ait. Cleobulus Lindius , in re.

-ocr page 145-



		MEETING. LANTMEETING,
	144	MEETING. LANTMEETING,
	144

want Sotades, een zeer out Po�et onder de Grieken, zeide weleer, Zyt zedigh: acht dat voor een gave van Godt. De waerachtige zedigheit nu zult gy bezitten ± indiengy u met uw' eigen voet en met uw eige maet meet. Hora- tius, dit navolgende, fpreekt in 't lefte van den VII Brief des I Boeks ook zoo [Ff]. 't Ts billyk, zeit hy, dat zich ieder met zyn eige ?naet en voet meete. Enwaerlyk, het paft, dat men zich zelven en zyn vermogen ter deegmeete, en dat zich niemant grooter maeke dan hy is, en zich door windige inbeeldingen niet vverpe in dingen, daer hy met eere niet weder uit weet te komen j maer volgens de rechte maet zulke voorneme, die hy uitvoeren kan. De tienvoetfche maet, decempeda geheten, waermede het lant gemeten wert, om te weten hoe veel het zelve waerdigh was, kan dus beduiden, dat de menfch de grootheit zyns vermogens moet afmeten, en zynen flok [Gg] niet verder zetten, gelyk men zeit, dan hy fpringen kan_; zulx dat de teering naer de nering gefchikt, en alles wat overtolligh is, afgefneden worde. Hierop paft dit fpreekwoort van Perfius [Hh], Leeft zoo verre uw eigen maeifelfirekt, dat is te zeggen, laet uw verteeren niet boven uwe inkomften gaen [lij: eenegelykenis, genomen van den lantbou, in wel- ken men de onkoften en het inkomen, die men van de landen heeft, als meeti en het kan niet lang goet gaen, daer de onkoften het gewin over- treffen. De winkelhaek of hoekmaet, waermede men de hoeken afpaft en verge- jykt, geeft te kennen, dat wy ook zoo, met de hoekmaet (om zoo te fpre- ken) der reden de hoeken onzer uitgift en inkomft moeten vergelyken, en zoo wel 't eene als 't andere afmeten} gelyk ook met den pafler de ruimte van onzen eigen mont, naer Juvenaels onderwys in 't XI Schimpdicht v. 37, 't geen door den Heer Pieter Nuits aldus naergerymt, en op onze tyden gepaft is (Kk): Eer gy u fielt tenfprong wil uwen polsfiok meeten. Te wikken eer men waegt heeft niemant oit gefpeten. Quvenael zeit, Elk moet de maet van zynen mont kennen, en daer op letten in de grootfte en kleinfie zaeken, enz.) 't Zy zaeken van belang, 't zy van geringer ft'ach, Men moet eerfi weten waer men door en over magh: Zelfs in een vifchmarktsgang. 't zyn lojfe jongelingen, Die willen blanke baers met fpierings geit bedingen. Wat [ Ff 3 Metri fc quemque /ito modttlo ac pede verum e(l. [Gg] Zo zegt Ariofto. Poiche io 1'havr� mifiirata, h pertica Mi dira, quanto ella val, fino a un picciolo. [Hh] Sat.6. v.ZJ. Mejfe tenmpropria vive, zie�rafmus Chil. i.Cent.J.AdSS.&Sy. [Ii] Horat. Lib. II. Sat. 3. v. 323. . . Dej�ne cnltum Majorem cenfu. [Kk] " Buccae Nofcenda eft menfura fua:, fpeftandaque rebus In fummis minimifque, etiam quum pifcis emctur. Ne Mullum cupias, quum fit tibi Gobio tantum In loculis. Quis enim te defici�nte crumena, Et crefcente gula manet exitus, an-e paterno Ac rebus merfis in ventrem, foenoris atq�e Argenti gravis & pecorum agrorumque capaccm ? TaTibus a dominis poft cuncta noviu�mus exit Annulus, 8c. digito mendicat Pollio nudo.

-ocr page 146-

M E E TIN G. IA N T M EET �«S ^ 14 �

/#<# «W ftv# meent gy dat voor hem te wachten fiaetj
/#7w beurs fia�g ledigh iS} e« keelgat noit verzaet ?
Geen ander, #/.$� */<tf #� �#/ �«# /» korte Jionden
Met leet, hoe dat zyn keel verzwolgen en ver jionden
Heeft al zyn zilver, gout, gemunt en ongemunt,
Have, erf, en al het geen hem Besje had gegunt;
Ja zelfs den wapenring, van Groteva�r gefchonken j
Door zyn zwelggragen hals tot in den buik verzonken.

In dat Schimpdicht geeft Ju venalis te verftaeri, dat meri niet onriiatigh ��
quiftend zyn moet in 't kopen, en overdadigh doorbrengen in gaftmaeleri
en banketten, waerop niet anders dan de uiterfte elende te Verwachten is.
Dit geeft ook het waterpas, recht in 't loot hangende, bedektelyk te ken-
nen , namentlyk dat alles door het waterpas der reden, orn zootefpreken^
in zynen evenaer (balans) moet worden gehouden, en wy onze werkert
daerdoor recht, gelyk, en effen moeten doen zyn, en onzen ftaet en gele-
gentheit wel meeten. En gelyk men met het pasloot de r�chth�it der
hoogten afmeet, zoo dienen wy ook, met het pasloot van ons vernuft en
oordeel, de hoogte onzer gedachten af te peilen, ten einde men geene
kafteelen in de lucht boutyej want wat buiten de ma�t treet, fiaet �p een on^jzekere plaets te wankelen, zeit Seneka in zynen Edipus [LI]. �n waerlyk
het overtreden der maete maekt alles zeer los en du�rloos; doch daer ze
waergenomen wort, ftaet in tegendeel alles vaft en beftendigh; en als de
gedachten van gewigtige zaeken door de rechte maet bepaelt worden^
ftaen ze vaft en pal tegens allen laft [Mm]. Laet elk dan de maet der re-
den by hem maken te hebben, al zynen handel meeten, en zich daer be-
hoorlyk naer richten, om aldus in dit leven langs alle rechte en billyke
wegen zonder hinder te wandelen.

[LI] V. 909.

Quicquid exceflit modum _t

Pcndet inftabili loco.
[Mm} Martialis:

Qui fua metitur pondera, ferre p�teft.
Dat is: Die zyn laft wel meet, kan hem dragen.

.. -«?

.■■ -,. .- -. i .,.-. �� J -. - � .

* ' " t

■:■■: ; --: > i m v/j _t:

r ri

■.?, d) rir/j :;-,: fcrw 3

. .: ■':;■■.) m <\iP\

\ ': WV��;V« 4 VU _K2� 30>

■ ■ ui t ol ..'�■'; sxwfo oa I ,
■ ■■'.: _t r. -;■■ -. ■ b; u'Av

M��-.

0 �

II. Deel

-ocr page 147-



			_I46 MIDDEL MA T I G H E I T.

		MI D D E L MA T1GHEI T. E Ene Vrou* houdende met de rechte hant eenen leeudie met een keten gebonden, en met de flinke een lam dat aen een flecht en dun bantje vaft is. Door deze twee uiterfte einden wort de al te groote gevoeligheit [A] en de al te groote verdraegzaemheit [B] te kennen gegeven. En dewyl de beeltenis den middelwegh houdt tuffchen deze twee uiterften van wreet- heit en zachtmoedigheit, (onder welke Wy hier ook willen begrepen heb- ben alle andere uiterften in ;allerleigefteltheden des gemoets) zoo dient zy ons tot een bequaem zinnebeelt der middelmatigheit, die wy in allen on- zen handel behooren waer te nemen, opdat de zelve den naem van deugt yerkryge, en lofwaerdigh zy. [A] Die door den Leeuw wort vertoont, zyndc een beek van Grammoedigheit ,en Wraekzucht, gelyk Pi�rius aenwyft, HitrogL Lik I. eap. 9. & c. 17. [B] Verbeelt door't Lam , gelyk bekent is. Zie den zelven Pi�rius Hieregl. Lik X. caf. tl. ANDERS. OOk eene Vrou, maer die zeer fchoon is [A], en in blinkende klederen. Zy heeft vleugels aen de fchou- ders, en heft 'er zich mede van den gront op. Met de eene hant wyft ze naer de aerde, met de andere naer den hemel toe [B], en deze fpreuk ftaet by haer: Medio tutijfimm ibis* dat is, InV midden zult gy veiligfl gaen. CA] De fchoonheit des lichaems betekent de voortref��lykhcit der Deugden : gelyk nu al dikwils is gezegt. Het zelve beduiden ook haere blinkende klederen. _ (TB] Zo datze midden tuffchen beide vliegt: want tot geen ander einde worden hacr hier de vleugels gegeven , als op dat men ze zoude kunnen plaetfen midden tuffchen fcemel enterde; te kennen gevende, dat, gelyk zich al te laeg te houden aen de aerde, dat

-ocr page 148-



		MIDD EL MATIG HEIT.
		MIDD EL MATIG HEIT.	'm
			'm

is, zich zelvcn te veel neder te werpen tot een flechte en geringe wyze van levert, waet in men dikwils met de wateren , om zo te fpreken , van verachtinge wort overftelpt en verdronken, nadelig en f�mtyts verderflyk is ; alzo te hoog te vliegen ^ dat is, zich te verheffen boven zynen ftaet en op teklimmeii tot den hoogften trap van aenzien, daer men op een gladde plaets en bloot ftaet voor de pylen van nydt en afgunft, gevaer en veeltyds 't verderf is onderworpen. Hy heeft het oog buiten twyfel op de fabel van Dedalus en Ikarus * die te bekent is dan dat wyze hier zouden behoeven te verhalen. De fpreuk , hier bygevoegt, is genomen uit de woorden van Febus , waer mede hy by Ovidius zynen zoon Fa�'thon vermaent den middelweg te houden met den zonne- wagen. Zie het volgende beek. By dit beek komt odk heel wel te pasdelefl�van De- dalus zelf, die hy Ikarus geeft by Ovidius: Met. Lib» FIIL ^.203. Medioque ut limite curras, Icare, ait, moneof ne, fi demiflior ibis, Unda gravet pennas; fi celfiof, ignis adurat» \ .-.- Inter utrumqae vola _� Dat is, «aer Vondels vertaling: Och Ikarus, gedenk^den middel weg te houden i Indiengelagerdaeldeopz.ee, de baren zouden. "Uw fchacht bevochtigen: 'en ryfige aen Vhemels as\ H,et fleken van de zon om-hoog zal 'fweeke wafch Verfmilten; hierom vlieg in h midden, fchuw voor 't bladen* Het gevaer van een hogen ftaet befchryft Ovidius zeer treffelyk in het vierde gedicht vit� het derde boek zyner Treurzangen, dat men kan nalezen.

	Al I' D D E N. DIc wort vertoont als een Man op 't beft van Zyrtl�vetij en ftaende in geeftigenftant op eenen aerdbol (globe). Hy heeft een' gouden mantel om 't lyf, en eenen lauwer- krans op 't hooft. In de rechte hant houdt hy, op een zeer bevallige wys, eenen kring [cirkel) die in twee even groote halfronden gedeelt is. Met den yoorften vinger der flinke; hant wyft hy op zynen navel, en heeft een zonlinirechtbo- ven zyn hooft. O 9 2 Men

-ocr page 149-



		Men Verftaet door het midden voornamentlyk twee dingen. Want v��r-' eerft beduit het de middelmatigheit der dingen t�flchen te veel en te wei- nigh, zulx dat ze aen d' eene noch d' andere zyde uitfpatteh [A], Ten tweden betekent het dat deel, 't geen zyn plaets in een gelykmatigen af- ftant van de uiterfte deelen heeft, gelyk het middelpunt of centrum in ee- nen kring, waerin alle de linien, die naer de circumf�rentie of omloop ge- d)Lib. 3-trokken worden, onder malkander, Volgens Euklides (i) ftelling, gelyk (i) �b.' x. zyn moeten: en Ariftoteles zeit in zyn Zedekunft (2), dit noem ik het mid^jcap. c. den, dat even verre van beide de uiterfte einden afgefcheiden is. Om dit wel af te beelden, zoo wort hy in 'tbloeienftevan zyn'levenstyt vertoont; omdat deze oudde het midden onzer jaren is_; waerin de kracht en wakkerheit van alle gaven des lichaems en gemoets te vinden zyn. Des lichaems, omdat het temperament of de gefnatigtheit alsdan in zyn meefte kracht is: des gemoets, vermits de menfcji in deze oudde de vier fchoone deugden, die door de reden beftiert worden, te weten defterkheit, de wysheit, de matigheit, en de gerechtigheit weet te oefenen j zynde hy dan tot de volle kennis der zelve gekomen. Het beelt ftaet op een globe (bol) des aerdryks, omdat de aerde het cen- trum of de middelftip van het geheele Al, wegens haere zwa�rheit, is,' daerhet van komt, dat ze altyt de laegfte plaets, dat is, de plaets di� wytft van den hemel af is , zoekt, en die ze eens ingenomen hebbende, natuurlyker wyze, noit kan verlaten, gelyk dit Manilius in zyne Gedich- ten [B] melt. Joannes de Sakroboskos leert het zelve ook klaer in 't eer- fte ftuk van zyn Sphara in 't achtfte hooftftuk. Dat het aerdryk, zeit hy, in 't midden van 't geheel Al onbeweeglyk blyft, en van zyne rechtlynige bewee- ging ruft, zulks wort uit zyne zwaerwigtigheit bewezen. Want al wat zwaer is, daelt van natuure naer het centrum toe. Het centrum is een Jlip in 't midden van 't geheel Al. Het aertryk derhalve wort, omdat het zwaer is, naer dat Jlip toe bewogen, opdat het aldaer zyne natuurlyke ruft geniete. f_A] Dat is dan de Middetmaet, die de ftofi� is gcweeft der twe vorige beelden. De Middelmaet, zegt Ariftoteles (3 J is een deugt, nafpeurende''tgeene^,t midden is tujfchentive L b ' 'a' ondeugden, waer van de eene befiatt in te veel, en de andere in te weinig. En Martiael, Ulud quod medium eft inter utrumque proba. Dat is: Keur dat voor goed, 't ivell^midden tujfchen beiden is* r_B] Met deze woorden, Afiron. Lib. I. v. 160. Nee vero tibi Natura admiranda yideri" Pendentis terra; debet, quum pendeat ipf� , » ... ! ... Mundus, & in nullo ponat veftigia fundo: * ^ ^;- 'Quod patet ex ipfo motu, curfuque volantis: ■ � � ,1" "■■ it Quum fafpenfiis eat Phcebus, curfumque refk&at,: , ,,_fn, _; , Huc illue, agiles & fervet & sethere metas: Quum Luna Sc ftella; volitent per inania' mundi. Terra quoque a�rias leges imirara pedendit. .;;' ;_r ^; . Eft igitur Tellus mediam fortita Cavernam. » _; A�ris, & toto pariter fuspenft profundo; Nee patulas diftenta plagas, fcd condita in orbem -C"�'.'' Ui:/> Undique furgentem panter, pariterque cadentem. Haec eft Natura; facies. , Zjejsok Erafmus in zyne Samenfpraek, genaemt Problema.

-ocr page 150-



	MIDDEN.
	MIDDEN.	149
		149

De gouden mantel en de lauwerkroon beduiden de volmaektheit [C], gelyk dikwyls gezeit is, en ook de waerdy der deugt, welke beftaetinhet houden van de Middelmaet. Heziodus zagh hierop > alshyzeide, dat de helft meer is dan 't geheel: en Plato [D] is dit met hem eens 5 want de vol- maektheit vintmen in't midden, niet in 't geheel, vermits dat d� uiterfte einden, die dikwyls fchandelyk en nadeeligh zyn > ook in zich fluit. Het gout kan hier ook 't Midden beduiden, omdat, de kleine werelt, dat is_yde menfch met de groote werelt vergeleken wordende, de Paracelzifteii zeggen, dat, om zoo te fpreken, de harfens het zilver, en 't hart het gout is_; welk hart, naer't verklaren der Ontleders, in 't midden van 's . menfchen borft zyn plaets heeft, en uit het welke, als zynde de bron des levens , alle lichaemlyke volmaektheit en Symmetrie of gelykmatigheit voortkomt j gelyk ook het hart, volgens Ariftoteles zeggen, 't allereer- fteis, dat leeft, en'tallerlefte, datfterft. Hy houdt in de rechte hant eenen Kring, die net in tween gedeelt is om den <^/Equinoc~iiaelcirkei of Evenaer te vertoonen, die deSphara'm twee gelyke deelen doorfnyt, zynde recht midden tui�chen de polen (aspunten) der werelt, en even verre van die beide afftaende. Deze Cirkel wort wederom tweemael doorfneden van twee andere cirkels, bekent onder den naem vart Coluren: welker eenen men noemt Colurus Solftitialis, of den Coluur des Zonne- Jlants: omdat deze Coluurden Zodiak of Dierenkring (die doorde Coluren fcheefhoekigh wort doorfneden, gelyk de Evenaer rechthoekigh, hetwelk de coluren malkanderen ook doen in beide de aspunten der werelt} door* fnyt ia 't begin van Cancer of den Kreeft, en nogh eens in Capricorn�s of den Steenbok} daer de twee Zonneftanden gemaekt worden. WantalsdeZon ons Zenith, dat is het punt des hemels 't geen recht boven ons hooft ftaet - zoo veel naderende als ze kan, nu is gekomen tot het begin van den Kreeft II. Deel P p ' dan [C] Zie van het Goud het twede beelt der�euwigheit, aenmerkingH.cn het derde der Edelheit, aenmerking B. en van den Laurierkrans, aenmerking D. en E. over de Dicht- kunft. En voeg'er by onze aenmerking D. over 't eerfte , en A. over 't zevende Beelt der Eeuwigheit. [D] Laet ons hooren ; hoc dic deze woorden van Heziodus uitlegt (i). Komt het (1) d� Lt« daer by toe, zegt hy , dat ze niet begrypen , dat Hiz'iodus zeer wel gezegt heeft, dat degib.�b.3. helft dikwils meer is dan het geheel? nademael het geheel te ontfangen nadelig ; endehelft^¹^ ^& ^ middelmatig is. Het middelmatige nu heeft hyvoor meer gefchat dan het onmatige, �n alzo ?', _Thet befte meer dan het Jlimfte. Al wie met de helft te vrederi is, die blyft ftaen, als hy�ib.Lib.�� gekomen is tot aen 't midden : maar in tegendeel al wie voortftapt tot het geheel toe, dic treedt de middelmaet over, en moet nootzakelyk tot het uiterfte komen. Een Tiran, dic zyne onderdanen met onmatige fchattinge, en zo genaemde vrywillige giften uitput, maekt zich wel fneefter van alles wat zy hebben, en krygt zo doende wel het geheel j doch echter minder, dan eenrechtvaerdigVorft, die zich vergenoegt met de helft: want deze laet zyne onderdanen in ftaet om altyt te kunnen geven : geene maekt ze op een mael zo naekt, dat'er naderhant niets meer van te halen is. Dat de mening van Heziodus op iets diergelyks uitkomt * blykt genoegzaem uit den lamenhang van zyne woorden zelfs, die dusdanig is: Voormaels, zegt hy tegen Perfa, wanneer wy deerfenijfe deelden, haelde gy ve�l� dingen onrechtvaerdig na u _i �p uwe zyde trekkende de forften , die ver- Jlinders zyn van geschenken , en daerom zulke gefchillen gaern willen befif�n , zo dwaet zynde dat z� niet zien, dat de helft meer is dan het geheel. Neem van enig lantgoet alles weg: kap bomen om, breek het huis af, verkoop het met al het boeren gereetfehape� met al het vee; dan hebt gy het geheel: maer zie eens, of je meer zult hebben, dan of je u vergenoegt had met de jaerlykfche inkomften. Men zie Klerikus en andere uitleg- gers over Heziodus, en vooral onzenErafmusChil. 1 Cent.9. Ad. 96. die deze fpreuk, gelyk doorgaens andere, heerlyk verhandelt.
			1

-ocr page 151-



		i₅o MIDDEN. dan ftaet ze, [E] en kan niet hoger opklimmen, en maekt aldus het S�lfti* tium afiivum of den Zomerzonneftant : en daerna weder zoo verre haet moogl y k is van ons Zenith afwykende, en aen 't begin van Caprkornus of den Steenbok komende, en niet verder kunnende, ftaet ze wederom en brengt het Solftititm hyberum of den Winterzonneftant uit. Den anderen der twee genoemde Cirkels noemt men Colurus <^yEquinoc~iialis of den cohur der Nachtevening: omdat, wanneer de Zon hem pafleert, hetwelke tweemael des jaers gefchiet, namentlyk in'tbeginvan Artes of den Ram, enLibraof de fVeegfchael zy dan de Nachteveningen veroorzaekt, dat is, dagh en nacht even lang maekt, in de Lente, wanneer zy is in Aries, en in den Herft, als ze is in Libra: en daerom wort de Equinociriaelcirkel genoemt den JE- quator of Evenaer, te weten omdat de Zon dan door den gezeiden Colu- rus , ter plaetfe daer hy door den azquator fchiet, paflerende , dagh en nacht, gelyk gezeit is, even lang, namentlyk elk van twaelf uuren [F] doet zyn. Men noemt den zei ven Cirkel ook de gordel van het primum mo- bile , om dat hy het primum mobile in twee gelyke helften, op de manier als een gordel, verdeelt. Met den voorften vinger der flinke hant, wyft het beek op zynen navel, omdat Pi�rius Valerianus [G] den navel recht in 't midden van 't ganfche lichaem des menfchen zeit te zyn -, het geen zou blyken, het zy men, ar- men en beenen uitgeftrektzynde, een cirkel [Hjomhemtrok, hetzymen zich hem verbeelde als in de figuur van een vierkant gemaekt. Pi�rius zegt zulx met reden, want de allerbefte Anatomici (Ontleders) getuigen het, als VafTasus in zyneerfteAnatomifche Tafel ■, PompGniusGaunkus, DeHo- minisSymmetria; Galenus, hib.XV. De uju Part. Hum.Corp. cap.4., enan- dere. De leftgenoemde, Lib. dePlacit. Hippocr. & Plat. cap. 4, onderzoeken- de of 't hart, dan of denavel'tmiddelfte des lichaemszy, zeit dat het hart het midden der borft, en de navel het midden van 't geheele lichaem is. Men fchildert een zon draetrecht boven 't hooft der beeltenis , om den middagh in onzen Horizont ("gezigtring} te vertoonen ■, want als de zon onze middaglini pafleert, maekt ze ons, wy zyn waer wy [I] zyn, en in welk [E] Begryp dit niet als of de zon in der daedt ftil ftaet, die in een geduurige be- weging is , (wy fpreken hier niet in opzichte van het gefchil of de zon loopt en de werelt ftil ftaet, dan of in tegendeel de zon ftil ftaet en de werelt loopt: maer motten echter dat hemellicht hier aenmerken als lopende: want anderfins zal het zo wel ten op- zichte van 't eene teken des Dierenkrings ftilftaen als ten opzichte van 't andere) maer om dat zy fchynt ftil te ftaen , uit oorzake , dat als zy aen 't begin van den Kreeft of Steenbok, gekomen is , de dagen en nachten zo niet af-of toenemen , dat men het zelve kan zien. f F] De Hemeltekenen, waer in de Zonneftanden en Nachteveningen vallen, wor- den kortelyk in dit versje van twe Regels begrepen. Hasc duo f�lftitium faciunt, Cancer, Capricornus: Sed no�tes sequant Aries Sc Libra dicbus. Dat is: De Kreeft, en Steenbok^maken de Zonneflanden ; maer de Ram en Weegfchaeldoen de nachten zjo lang zyn als de dagen. [G] Hierogl. Lib. XXXIV. cap. 38. Andere hebben het middelfte van den menfeh geftelt te zyn het onderdeel des buiks, daer de Teelleden zyn. Pier. ibid. (1) Hier. [H3 Ludovicus Cafanova getuigt (1) dat de ondervinge hem zelf zulks heeft doen mJi8 _ zien, zo dat de navel net het centrum of middelpunt wiert van den Cirkel. \|T] Begryp, dat'er op wat plaets van de wereld gyook zynmoogt, een lini getrok- ken is van het eene afpunt recht over uw hooft tot het andere afpunt, en dat is dan de middaglyn: om dat, zo ras de zon tot die lyn komt, het voor u middag zal zyn. Zo me-

-ocr page 152-



		M I D D � R iji welk een' tyt van 't jaer het ook valle, altyt den middagh; fcheidendedi� lini den hemel in twee deelen. De zon ftrekt wyders tot een zeer goetbeelfi van het Midden, omdat ze in 't midden van al de Dwaelftarren ftaet, ge- lyk Ptolomaeus Ditf. V. cap. 15. zegt_; en Albertegnio cap. 50, met veele redenenbewyfti vaftftellende, dat de Zon boven de Maen, Merkuriusen Venus, en onder Saturnus, Jupiter en Mars ftaet, het welk ook zyn reden heeft} want zy aldus de middelplaets houdende, verftrekt een regel en richtfnoerder andere Planeten of Dwaelftarren, dochop verfcheidewyzen. Want Mars, Jupiter en Saturnus komen, ter oorzaeke van hunnen [K] Bykring (Epicyclus,) in beweging met de Zon overeen. MaerdeMaen, Merkurius en Venus fchikken zich in beweging naer de Zon met hunne cir- kels. En dit is de eenereden waerom de zon in't midden ftaetj namentlyk om de andere twee verfcheide bewegingen overeen te brengen. Albumazar brengt een andere reden hiervan by, zeggende, dat Godt de zon niet bo- ven Saturnus geplaetft heeft, omdat zy, van wege haer' grooten afftant, op de laegfte dingen niet zoude hebben kunnen werken, en het aerdrykal- dus kout zoude gebleven zyn : en indien hy ze pas boven de maen geftelt had, zoo zou haere beweging van 't ooften tot het weften al telangkzaem geweeft hebben_; en al de benedenfte dingen zouden, door haere te dichte nabyheit aen 't aerdryk, verbrant zyn geworden. Zy dan nu in 't midden der Planeten ftaende, maekt al haere werkingen gematigt. Febus vermaent hierom by Nazo, zynen zoon Fa�ton, die nu gereed ftont om opdenzon- newagen te ftygen, den middelwegh te houden, met deze woorden: Met. Lib. Altius egreffus coeleftia teclra cremabis} Inferius, terras: medio tutiflimus ibis. Dat is, volgens de vertaling des grooten Agrippyners> Rydgy te hoog aen d' as_t Dan zou de hemel licht in lichten brantgeraken, En rydge veelte laeg, gy zult het aertryk blaken: De middelwegh is ver het veiligfte: hou maet. Men kan om deze reden ook zeggen, dat de zon Koningin , en als het Hart van al de andere Dwaelftarren, is. En gelyk een Koning in 't mid* den van [L] zyn ryk doorgaens zyn zetel heeft, en het hart in 't midden des lichaems is geftelt, opdat ze, d'een zyne onderdanen, en't ander al de andere leden, te baet zyn zouden} aldus, zoo men zich de zeven Pla- neten als een' gemeenen Staet verbeeldde, zou men de zon tot Koningin vanhunalle, gelykzyook is, kunnen kroonen, en maken Saturnus, wegens zynen ouderdom, Raetsheerj Jupiter, ten aenzien zyner grootmoedig- heit, Kechterj Mars Hooftman des oorlogS} Venus, aengemerkt als eene Huismoeder, Rentmeefteres van alle de Ryksgoederen $ Merkurius Ge- heimfchryver en Kanfelier [M]_} en ten leften de Maen Ryxgezante, om- ; Pp % dat menigmael gy nu van plaets verandert, en van die rechte ftreek, die'er van het eene as- punt tot het andere zuid- en noortwaerts overu heen gaet, ooft- of weftwaertsafwykt, zo hebt gy wederom een andere meridiaen of middaglyn : zo dat men byna oneindige middaglynen kan begrypen , hoewel de wereltbefchryvers die gemakshalven alleenlyk. tot hondert en tachtig bepalen. [K] Zie Johannes de Sacro Bofco de Sphara pan. 4. cap. 1. [L] Zie onze aentekening A. over het beek Heerfchappy, bladz.. 8. [M] Om dat hy by de Heidenen is gehouden voor den God der welfprekentheit, deri uitvinder der Verbonden, en verwekker van Vrede en Eendracht: ook voor den God der Dievery, welke kunft behendig en in 't geheim dient verricht.

-ocr page 153-

D D

152

dat ze, door de fnelheit haercr beweging van 't ooftennaer 't wellen, maen-
delyx alles omlopende, haer Koningin in het gezeide ampt kan dienen.
Eindelyk ftaet de zon in 't midden, opdat ze, als de bron en geeffter des
lichts, haeren glans en klaerheit te beter aen de andere Planeten zou kun-
nen mededeelen.

M I L D H E I T.

E Ene Vrou wiens oogen een weinigh hol ftaen. Zy heeft
een vierkant voorhooft, en een kromachtigen neus, op
de wys van een' arentsbek. Een wit kleet heeft ze aen 't lyf\
een'arentop'thooft, en in de rechte liant een' paiTer, mits-
gaders een' omgekeerden overvloetshoorn, uit welken edele
fteenen, geit, goude ketens en andere koftelykheden vallen.
Inde andere hant houdt ze een'hoorn van overvloet, gevult
met bloemen en vruchten. Men zou haer ook een' dobbel-
fteen in d'eene hant kunnen geven.

De mildheit is �ene middelmatigheit in het uitdeden met een deugdige
en gematigde gefteltheit des gemoets.

Zy wort holachtigh van oogen, en vierkant van voorhooft gefchildert,

om haer hierin naer den leeu te doen zweemen

die het mildfte [A] on-
der

[A] Waer uit dit blykt, weetik niet. Want hoewei Franzius zegt (1), dat de Leeuw-
gewoon is iets van zynen roof over te laten aen andere beeften, zulks weet ik niet, of
op genoegzaem bewys fteunt. Want wat belangt het geene te voren (z) van den Leeuw,
die Androklus met zynen prooi voede j is verhaelt, zulks is een byzonder voorval van
dankbaerheit in een beeft , maer geenfins een bewys van de natuur van alle Leeuwen.
By Fedrus (3) deelt de Leeuw wel een ftuk van een geveld rund mede aen eenen Rei-
ziger : maer dat de f�hryver in die fabel niet gezien heeft op den aert der Leeuwen,
blykt uit een andere (4), daer de Leeuw met de Koe, Geit, en 'tSchaep op de jacht
zynde geweeft, dedeelen van haer allen na zich alleen fleept: en by Efopus verfcheurt
hy den Ezel, om dat hy voor zich zelven zoo 'n groot aendeel van de vangft leide als
voor den Leeuw. Dat waeren zeker geen tekens van miltheit. Maer om ons van de

fabelen

(i) Hift.

AnimPart.

l.c.«.p.8i.

(x) In de

Geheuge-

niffe van

ontfange

weldaden,

lD.b.433.

(3) Lib. 1.
lab. f.

(4) Lib. I.
lab. 5.

-ocr page 154-



		M I L P H p I T;
		M I L P H p I T;	M
			M

	der al de onredelyke [dieren is. En dat men haer' neus naer den bek eens arents doet gelyken, gefchiet omdat die voor den mildften aller vogelen bekent ftaet ■, gelyk zy ook deswege zyn beeltenis op haer hooft draegt, om teffens hierdoor te betoonen , dat de mildheit niet in een gevalligh uit- deden van goederen, maer alleen in eene gemoetsgefteltenis , die zich iemant heeft eigen gemaekt, en in een overleg des verftants [B] beftaet, gelyk alle andere deugden. Plinius [C] zeit dat de arent in het rooven op eenige dieren, zoo zeer niet zorgt om zynen vreetluftte boeten, of dat hy altyt een deel voor andere vogels overlaet; zich verblydende in het zien, dat door zyn vlyt veele onderhouden worden. De twee volle hoorns [Dl beduiden, dat de ovetvloet des rykdoms het rechte middel is, om iemant tot den heerlyken lof der mildheit j die naer het vermogen haeres oefenaers gepaft, en met een edel gemoet verzelt worti te doen komen. Het witte kleet [E] wil zeggen , dat, gelyk deze verf eenvoudigh en zuiver, en zonder kunft gemaekt is, aldus de mildheit ook zonder inzigt op eigenbaet wezen moet. De pafler leert, dat men de mildheit naer de rykdommen die men bezit _sen naer de verdienden der perfoonen daer men ze aen hefteden wil, moet afmeten. Indien'er een dobbelfteen [F] by het beelt gevoegt wort, zal die aen- II. Deel. G^q wyzen, fabelen te keeren tot de Natuurkeriners , Plinius (i) fchryft hem een bovenmate groote(_rj Hifi. gulzigheit toe, waer mede gantfch niet gepaert kan gaen de mildadigheit: en hoeverre Nat.lab* zich de vraetluft van dit beeft uitftrekt, hebben wy boven gezien in 't eerfte beelt der ⁸- ^c- }⁶< Brafl�ry, en aldaer aenmerking A. i. deel bl. 220. Ja Eliaen (z) getuigt, dat hy het over- ^'-^H i/b lchot van dode lichamen, daer hy ook van eet alshy die vindt, onder de aerde begraeft, yiJi."_c.'$" op dat het van geen andere dieren zoude worden gevonden. Eindelyk al was dit al eens waer vari den Leeuw, zo zoude hy daerorn met geen meer recht een beelt kunnen {trek- ken van de mildadigheit, dan de Baziliskus, waer van het zelve ook wort gefchr�ven: gelyk wy hebben gezegt over 't beelt Befmetting, aenmerking S. 1. deel bl. 13& [B] Dit zal daerom door den Arent op het hooft des beelts te kennen worden gege- ven, omdat het veritant en t oordeel, na't zeggen van fommigen, hunne wo�nplaets hebben in 't hooft: gelyk is aengetoont over het derde beelt van't Geloof, aenmerking* B. I. deel bladz.. tff. _ f₃) jjjft, [C] Of en waer Plinius dit zegt, weet ik niet zeker i altoos de plaets vait my nu Anim. niet in handen. Maer de evengenoemde Franzius (3) vertelt dat van dezen Vogel. Pli- ^Part- � ^�« nius (4) in tegendeel lpreekt van een zeker flag van Arenden die altyt honger hebben ,' '?{�$'* en gulzig zyn; en die zelve Franzius (5) verhaelt uit Gefnerus, dat'er eens. een Arents- Anim. neft zoude geweeft zyn , waer in men vont driehondert endvogels , hondert ganzen, Lib. X. veertig hazen, en zeer veele grote vilTchen, Uit dat neft is altoos geen milde uitdelinge^c- 3- gefchiedt. Ik zie dan niet, dat de Arent een goedt beelt is der miltheit $ ten zy men hier ^⁵'^lbld F' in'tbyzonder neme de Ojjifraga, van welke in 't eerfte beelt der Aennemitig van Kinde-³⁷⁷* ren (6) gezegtis, dat hy de jongen, van andere Arenden verftoten, opvoedt als dezyne. (g) j. d. In dat zelve beelt (7) heeft hy de Fnlika ook opgegeven als een milden Vogel:, dog zich bl. 37. daer in naderhant zelve tegengefproken. Zie onze aenmerking B. over het �wede beelt (7) ffl }f- der Gulzigheit, I.D.bl. j6z. %i inrA . - t ' �*? -^-�

				«. ,j
[D] Van den hoorn des Overvloets zie onze aenmerking 2?. over het tweede beelt der .Eer, LD. R323, en 324, Vi�rius Hierogl. Lib. LVI. A4^enOudaens Roomfch�Oudhe- den, bl.y)\.of 313. welke twe fchryvers ons ook oude penningen van Hadrianus en An- toninus vertonen, daer de Miltheit op verheelt ftaet insgelyks met een hoorn des Over- .vlpets, daer ze penningen uitftort. �lyihnxsnmsm^l ... ' [E] Zie het beelt Gerechtigheit, aenmerking F. [F] Een miffelyk begrip ! Ik twyfel, of het niet ontftaen zy uit een verkeerde be- vattinge, die onze Schryver mogelyk gemaekt heeft van den een of anderen ouden pen- ning.

-ocr page 155-



		i;₄ M I L D H E i T. wyzen, dat zulk een menich die uit zyn vveinigh ,weinigh geeft, even mild is, als een die van zyn veel, veel uitdeelt_} gelyk de dobbelfteenen altyc en van alle zyden vierkant ftaen, en in hun volkomen vermogen zyn. ■"■■■� ning. De Romeinfche Groten hadden de gewoonte om hunne mildadigheit aen'tvolk j zynde dikwils een fchandelyke verquifting , te betonen met uitdelinge van geldt, van koorn en andere dingen. Zomtyts gefchiedc dat ook door dezelve te ftroyen onder de menigte j en zomtyts wierden die dingen niet zelfs geftrooit (dat om der zelver groot- heit en menigte, of ook om de natuur van die dingen niet wel kondegcfchieden,)maer men maekte houte klootjes, en daer op zette men het geene die hebben zoude, die zoo'n klootje kreeg. Deze klootjes onder't volk geworpen zynde, greep elk zoo veel hy kon- de , en dat daer opftond , wert hem gegeven. Dit waren nu zomtyts dingen van veel waerde, zomtyts van weinig of geen : (en hierom heeft mogelyk ons beek twee Overvloetshoorns: uit welker eenen niet als bloemen en vruchten vallen; terwyl uit den anderen koftclykheden rollen,) eetwaren, kofteleftofte, gemaekt zilver of gout, runde- ren , paerden, fchepen, huizen, landeryen: zomtyts ook wei ratten of muizen en diergelyke. Zie Suetonius in 't leven van Auguftus, cap. 98. van Caligula, cap. 18. en van Nero, ap. 11. en de Schryvers aldaer door Pitifcus aengewezen , ook zyn Lexicon Antiq. in mijfilia , %* vol. p. 211. en in tejfera, p. yty. &feqq. en Oudaens Roomjcbe Oudheden, bladz.. 314. enz. Nu is het zeer waerfchynelyk j dat deze houtjes juift niet altyt ront, maer ook wel vierkant zyn geweeft, gelyk het woort zelfs leert, daer zo een houtje in 't Latyn mede wort te kennen gegeven (tejfera) komende af van een Griekfch woort dat vier betekent. Altoos die houtjes, die uitgedeelt- wierden om 'er koorn op te ont- fangen , (zomtyts waren deze ook wel lootjes , en mifTchien van andere ftoffe) komt het my waerfchynelyk voor , dat vierkant zullen zyn geweeft : hebbende daer in die * : reden geen plaets, om welke men die, die men ftrooide , ront maekte; het geen ge- lchiede, op dat ze niet gemakkclyk zouden kunnen worden gevat, en maer eventjes ge- raektzynde, voortrollen, en des te meer gewoel verwekken onder't grabbelen: want dat Oudaen meent, datze plat ront geweeft zyn, als een ftukgelts, daer in doolt hy zonder ft) InTitoeenigen twyff�l: alzohet woort o-cfWf/ov, waermede Xiphilinus(iJ deze houtjes noemt, c 66, _nj_et _and_ers k_an gezegt worden als van 't geen ront is gelyk een fphera of bol; die in 't Grieks c-<p»:$cc betekent, waer van <r(p!fiov* wort afgeleit. Nu vertoont zich op zommige penningen , �p diergelyke uitdelingen geflagen , een Vrou ^ die de miltheit verheelt, hebbende in deneenen arm een Overvloetshoorn, en in de andere hant iets als een vier- kant bortje , waer op eenige ftipjes ftaen : en dit is het, dat mogelyk door onzen Ita- 'liaenfchen helt is aeneezien voor een dobbelfteen. Oudaen meent, dat dit vierkantje de maet is, waer mede het koorn wiert uitgedeelt, en verwerpt het gevoelen van die gene, :� <:"i die denken , dat het zoude zyn het tafereeltje of merklqotje, waer op het koorn moeft ^; Worden ontfaiigen : om dat, zegt hy , Dio fchryft dat die lootjes ront zyn geweeft, - -; en'er onder verfcheide bouvallen te Romen platte yvoie rondetjes zyn gevonden met ¹ ' verfcheide getallen getekent Maer wat Diobelangt, diefpreektnietvandekoornlootjes, die uitgedeelt, maer van de bolletjes, die geftrooit wierden: en die waren niet plat, ge- .:-: ,d ; Jyk wy gezien hebben, maer geheel ront: enwaerom men zoude genootzaekt zyn , die ■ -¹; yvore r�ndtjes juift op te vatten voor koornbortjesj daer toe zie ik geen reden. Indien't ¹ ^; het ko�rnbortje is, zo zal het beek niet onaerdig myns bedunkens met de eene hant dat bortje vert��nen, met den anderen arm den Overvloetshoorn van de Keizerlyke miltheit, .e .1 �' uit welken zy zouden ontfangen het geen op dat bortje ftont. Maerechter is miffchien in �; i � beide die uitleggingen misgetaft , en zyn mogelyk te omhelzen de gedachten van Pie- lt) Hitroglrius(x), die dat draegzel van de eene hant opvat voor een koornwan, namentlyk van dat iib. 56. f�ort, die men met eene hant kan gebruiken : waer toe aenleiding fchynt te geven, ' dat?er onder aen dat gene, dat gemelde Vrouw in haer hant heeft, op zommige pennin- gen, duidelyk een fteel wort gezien. Wat het zy, of niet, ten minften het is geen dob- belfteen. Ondertuffchen dewylwy hier in opzichte van de miltheit {preken van't koorn, moeten wy nog met een woort zeggen, dat fommige die hebben verheelt door een gebro- ken ftrykftok: om dat te meten zonder ftrykftok een milde maet is.' ZieCafiinova, Hierogl. & Embl. MtL 3. 6.

				1

-ocr page 156-



		U I t D H E I t, t_Sj A N D E R S. "CEn jonge Maegt, vjolyk van wezen, en ryklyk gekleet. -'. Zy houdt met de flinke hant tegen de zelve zyde eert' fchotel voldierbaeregefteenten, gout, Zilver, enz.engrypt 'er met de geheele rechte hant in; de gemelde koftlykhede�i Onder een gezelfchap van blyde en lachende kindertjes wer- pende, die zich daermede verfieren> en die fchatten tot een dankteken over de milddadigheit der geeffter dragen. Tot een teken van dankbaerheit dragen,* zeggen wy, of mede om te vertoo- nen, dat de gunft en rykdom op een behoorlyke wys te ontfangen, ook een deel van de milddadigheit is, gelyk de Zedenbefchryvers [A] gevoe^ len. Doch het wel aennemen is zoo edel en heerlyk niet [B] als het wel uitdeden. Pi�rius brengt deze beeltenis _i in naervolgfng der Ouden [C], alleenlyk met een' fchotel of bekken te voorfchyn -, maer het dacht ons goet, de andere dingen daerby te voegen^ zoo om het beelt Wat voller te maken, als om de mildheit zelve bet te verklaren. [A] Zie Ariftoteles Ethic. L�b. ir. cttp* i. alwaer hy veel van deze deugt zecht,« Waerze in beflaet, en hoe ze moetgeoefl�nt worden. Voeg'�r by Cicero de Offic. Lid. I. cap. 15. . [B] Dat bekent ook Ariftoteles ter aengewezeneplaets. QCJ Dacr zyn'er j zecht Pi�rius (0 die willen, dat onder de beeldenfpraek der R* , _t. «.. giptenaren een uitgereikte fchael een teken zoude zyn van miltheit, het welke ik ner- Lib. l'vi'. gens by de ouden , voor zo verre ik weet, hebbe waergenomen : echter wil ik niet cap. 37. ontkennen, dat het gelukkiglyk bedacht is. Zo dan fielt hy niet; dat dit eene Egipti- fehe of oude beeldenfpraek is, gelyk onze fchryver hier wederom op zyn rekening zet. u\ Q_vetDe Egiptifehe Afgod Serapis of Onris (dien wy te voren (2) hebben gezecht de zelve te het twed« zyn als Bacchus) wort op de penningen en andere gedenkftukken der Ouden verheelt ^b�ch der met eene koornmaet, of ook wel met een korf: het welke Pi�rius wil, (3) dat over- ^Lantbo«- vloet van koorngewas zoude betekenen: om datOfiris voor den uitvinder vandeLand-_n^�.^,af^a* bouwery wort gehouden: en vermits zo wel by de ouden als nogtegenwoordigdege-^jHier.' woonte was broot en andere eetwaren in korven te dragen, Waerom de Grieken, alszeLib.Lvi* willen te kennen geven dat iets rykelyk en mildelyk is gefchiet, zeggen, (4) dat het ge-^caP* ?� fchiet is dvT$ x»m met den korf* zelf, gelyk wy met volle korven, en de Latynen met de[^_id^lher' volle maet (f) ; zo zoude het al zoo veel overeenkomfte met de Oude beeldenfpraek J,j �rasntJ hebben, dat men deze maegt een korf gaf, daer ze die koftelhedenuitftrooide, als een Chil. 4. fchotel : te meer dewyl by de ouden de korven ook wierden gebruikt om'er h geit in ^Cent- 9* te dragen, en over te brengen. Doe de zaek is van zoo veel aengelegenheit niet. Ech- ^A ' ⁹3* ter hebben wy ook hier willen bybrengen , dat de outheit opleverde. Eindelyk wil Pi�rius (6), dat de handen, voornamentlyk de rechte een beek zoude zyn van miltheit, (6) Hier_�om dat ze'tgereetft en vaerdigft is ter uitgave. Dog de hant kan zulks qualyk verbeel-^Lib' 3 5. den , ten zy'er iets in gegeven worde : daerom zeggen de Latynen met de volle HalkVSVrafin' gtvm (7), dat is, rykelyk en mildelyk. Chil. . ' Cent. 1. Ai. K.*

			1 T-.r' : *" - ��"^;: ■ "'■"''' '* ^K.rr/'< ■' 'M - i 1]** 'SjS ² MIN*

-ocr page 157-



			16 MI NY V ER. 7 A LO U ZK*

		MIN* VER. JALOUZT. f \|'Ot uitbeelding dezes maelt men cene Vrou, ineenblaeu -■ kamelot of zeekleurigh kleet [A], dat vol ooren en oo^ gen is. Men geeft ze vleugels aen de fchouderen, en eenen haen in den flinker arm. Haer rechte hant laet men een bosje doornen ten toon houden. De minyver of minnenyt is eene gemoetsdrift en vrees, die veroorzaekt wort door de kracht der deugt of verdienden [B] van een ander_} welke de deugdelyke hoedanigheden van hem, die iet bemint, overtreffende, hem doet vreezen, dat de bezitting der beminde zaek hem ontnomen zal worden. Zy heeft een haen onder den arm [C], omdat deze vogel zeer minneny- digh [D], wakker en [E] vlug is. Haere f A3 Zie 't volgende beek. [B] Ofook welfchoonheit: en dat is zeker geene van de minfte oorzaken der jalouzy. [C] En wel linker arm, dacr 't hert omtrent is, de plaets der Minnenyt. [D3 Twe hanen mogen malkanderen leeren verdragen door den tyt, om by enen trop hennen te lopen: maer dat de een, een hen zoude treden , zal de ander niet toe- laten, ten zy geheel overheert. Door zommigen wort volgens Pi�rius (1) ook voor een beek van den Minyver geftek de Kameel: omdat, daer de andere beeften, ten tydeals ze tochtigh zyn , alleenlyk tegen hun eigen ras woeden, de Kameel tegen alle dieren, ja zelf tegen den menfeh verw�edt is, en zodanig voor elk vrceft , dat hy na de wil- dcrnifl�n loopt, en niet anders doet als de merrie overal nagaen. De jalouzy heeft ook zonderling plaets in de paerden , zo dat ze hunne medeminnaers zeer flecht havenen. In Syrien, daer geheele kudden wilde paerden in de boflehen lopen , gaet een hengft, na 't verhael van den zelven Pi�rius {%), voor de kudde vooruit, die hy leidt. Zo nu een van de jonger hengften uit tochtigheit eene merry wil befpringen, dan wort die an- der zo verw�edt, dat hy hem terftont vervolgt zonder ophouden, tot dat hy hemkrygt: wanneer hy hem de ballen af byt. Een zware ftraf, en die men outtytsde betrapte over- fpelers wel aendeedt. Zie de Aentekeningen der geleerden over Terentius Eun. Aft. 5. fc. 4. v. 35. [E] Ook eigenfehappen der jalourfchen, die overal op letten, en overal tegenwoor- dig zyn.
	(i) Hier. Lib. XII. cap. 36.

(1) Hier. Lib. IV. cap. 14.

-ocr page 158-



		MINYVER. JALOUZY. i_S1 Haere fchoudervleugels beduiden de fnelheit haerer vee�erhande ge- dachten. Daer zyn oogert �n ooren op't kleet gemaelt, omdegeduurigezorg[Fj, die de minyverige luiden dragen , om alles te zien en te hooren [GJ , en op de allerkleinfte dingen, zelfs het wenken der oogen van de beminde, fcherp letten, uit te beelden. Taffo zingt hierover [H] : De minnaer ziet, door minnenyt, met duizent oogen uit₃En duizent ooren laijleren naer allerlei gekit. In ha�r rechte hant heeft ze een doornbosje, om de moeilyke prikkelin- gen te vertoonen, waermede de minyverige, als met de punten van fcher- pe doornen, gepynigt wort. [F] Ovid* Epifb Penel. V. 12. Res efl follkiti plena timoris amor. Zie de natuur der jalouzy ook by hem befchreven, Met. Lib. FlI. v. 715-. en 826. Epift. Heritf. v. 101. & fecjcj. Epifi. Parid. v. 215". en amor. Lib. I. El. 4. [GJ Dat kofte Procris by Ovidius het leven, Met. Lib. VU. v. 833. f_HJ Glofo amante apro milt occhi e miro, EmilL' orecehi, ad ogni fuono intento. A N D E R S. WEdef eene Vrou, gekleet als de voorgaende, macf met een zonnebloem in de rechte hant. De verf der kleedy, gelyk die in 't andere beek Vertoont is_} fchetft deri minyver (jalouzy) klaeraf, vermits ze de kleur is van de zee, die zich nok zoo ftil vertoont, of zy is wegens onftuimighek ons verdacht. En dus is 't mede gewis dat iemant, die zich van eens anders trou niet verzekeren durft, en echter blyft beminnen , tuflchen de klippen des minnenyts niet zal kunnen heenkomen, dan met groote vrees, verdriet en kommer. Zy heeft een zonnebloem in de hant, omdat die zich geftadigh naer¹ de zon toe keert, en de beweging der zelve volgt; want de minyverige doen ook zoo, zich met hunne treden, woorden en gedachten akyt wendende tot de befchouwing [ A] van de fchoonheit der geene, die zy, door een al te groote liefde, voor de braeffte en befte der werelt fchatten. [A] Miflchien is het om die Natuur der gener, die met jalouzy zyn bezet, datOvi* dius (1) zyne Clytie, die uit minnenyt Leukotho�', welke zy nu boven haer door Fe- (1) Mcr. bus zag bemint, beklaegt hebbende, daerom van hem wiert verlaten, doet veranderen Lib. iv. in eene Zonnebloem. Tot vermedering van cieraet zoude men dit beelt nog in de andere^' 34-^&hant kunnen geven een ontdoken wierookvat, daer een heit in legt te branden; en in ^e^'* de andere hant by de zonnebloem een platte drikfchael, of doorfehynend glas met wyn, zo dat men een gefpikkelde hagedis daer m kan zien. Tot het brandend hert geeft ons Horus Apollo (2) aenleiding, als hy, verhalende dat de Egiptifche Priefters hun Vader- u* _Hier, lant Egiptcn affchetften door de beeldenipraek van een brandend wierookvat met een hert Lib. 1. daer boven; voor reden daer van geeft, dat, gelyk het herte van enen mihyverigen incap. n. een geduurigen brant en vlam is, Egipten ook alzo onvzyne zeer groote hette geduurig- lyk voortbrengt die dingen die in het zelve zyn. Wat de hagedis belangt, bydeLaty- nen Stell�o, als of men zeide Star hagedis, genoemt, om dat haere huit gevlakt is met zwarte ftipjes, die even als Herren glinfteren, daer van fchryftPlinius, (3) dat als iemant/ 1 _Hft, den wyn drinkt, daer zo een dier in geftorven is, zyn aengezicht vol wort van fproe-Nat. lib. ten: waerom hy ook getuigt, dat de Vrouwen, die een minyver tegen andere hebben, 19.cap.4i hem in welriekende zalven dood doen, en alzo de fchoonheit belagen van die gene, dieM^�mhi' ze menen dat boven haer worden bemint. Alciatus melt zulks ook met dit vers: (4) ^4?* Parva lacerta, atris flellatus corpora guttis Stellio, qui latebras 8c cava bufta colit, IL Deel. R r Im'u

-ocr page 159-

158 M I N Y V E R. f A l O U Z K

" ' Invidiae pravique doli fert fymbola pic�us;
Heu nimium nuribus cognita zelotypis!
. Nam turpi obtegitur faciem lentigine, quisquis,

Sit quibus immerfus ftellio, vina bibat.
Hinc vindi&a frequens decepta pellice vino,
Quam forma: amiflb flore relinquit amans.
Zie daer over breder de Aentckeningen van Claudius Minos. Zommige menen , dat
'hy dezelve is als de Tarantula: maer die valt in Itali�, en die Ste llio, daer hier van wort
gefproken , vint men daer niet: gelyk Salmazius aantoont in zyne Exercit. Pitman, ad
Solin.pag. ftz. De fabel van deze Hagedis zie by Ovidius, Met. Lib. F. v. 451,

Heerlykheit oe luister van een' goeden

|En Man die welgemaekt van lyf en leden, en tref-
lyk fchoon van aengezigt is* Hy is bedaegt, en
heeft goude klederen aen, die geborduurt en mee
purper gemengt zyn. Een kroon van bloemen
of rode hiacinten dekt zyn hooft, en aen den hals draegt
hy een gouden lialsring. Voorts leunt hy met de rechte hant
op de knods van Herkules, en houdt met groote bevallig-
heit in de flinke een brandende fakkel.

Men vertoont hem met een welgemaekt lichaem en fchoon aengezigt,
omdat, naer Platoos mening, de lichaemlyke fchoonheit een bewys is van
een deugtzaem gemoet. En Ariftoteles zegt in zyne Zedenkunft, Lib. I.
dat de fchoonheit des lichaems een teken is van dat de ziel, in een fchoon
lichaem verborgen, fchoonheitshalve gelyk is aen het geene uitwendigh
[A] gezien wort.

Hy is manlyk van jaren, omdat die levenstyt al het goede in zich fluit,
dat van de jongkheit en den ouderdom afgefcheiden is: en Ariftoteles zegt

in
f_A3 Zie onze aenmerkingen B. en C. over de Schilderkunft.

-ocr page 160-



N A E Mi ijfj in zyn tweede boek der Redenkunft, dat in deze oudde het midden en be- taemlyke is, tuflchen alle de uiterften, in'andere jaren van ons leven te vindert. Meteen gouden geb�rduurt gewaet wort hy bekleetj omdat het gout het eerfte is onder de metaelen dat zyn verf vertoont, zynde het zelve het edelfte [B] van alle andere metaelen, en van natu ure klaer en glansryk^ gelyk het ook daerom door luiden, die door brave heldendaden een' uit- muntenden naem behaelt hadden , gedragen wert, wanneer zy triomfeer- den^ als by voorbeelt Tarquinius Prifcus, die d' eerfte [G] van de Ro- meinfche Koningen in triomf binnen Rome inreed, en deswege met een gouden rok [D] aen. Hier is het kleet met purper gemengt of doorwe^ ven, omdat de triomfgewaden ook zoodanigh waren. Zoo zegt Plinius [E], dat het purper allerlei gewaet een glans byzet, en in de triomfen R r 2 ■ ■ met

	f_B] Zie aenmerkjng H. over het twede beelt der Eeuwigheit, en Plinius Hifi. Nat. Lib. XXXIII. cap. 3. -.:,.,,.,' f_C] Volgens Eutropius, die van hem zecht, Lib. I. c. 6. primusque triumphans Ro* mam intravit. En Florus wil, dat Tarquinius dien triomf zoude ontleend hebben van die van Hetrurien of Toskanen, Lib. I. c. 5. §.6\ Inde, quod aureo curru qu�ituor tqttis triumphatur. Dog of wel Tarquinius de eerfte infteller van den triomf te Romen ge- weeft zy , daer in zyn 't alle de fchryvers juift niet eens. Propertius ftelt'er Romulus voor , als hy van den triomf fprekende met een omfcbryving zecht (i)_:: jQuatuor hinc i^m, jy; albos Romulus egit equos, datis : hiervandaenis Romulus met vier witte paerden terfladt El. j. v.3* ingereden : het zelfde wil ook Dionyfius van Halikarnafl�n (z). A�aer Plutarchus be- f) Antiq- weert, (3) dat Dionyfius hier in mift, en dat Romulus, na de overwinning, behaelt ^^om-^Ilb" op den koning Acron, de Stad te voet zoude zyn ingetrokken',, en niet op een wagen;, ,' "^Ro-* echter op een zeer plechtige wyze, en waer van hy meent (4),dat involgende tydende'_mui₀₎ _cap, triomf zynen oorfprongh zoude hebben ontfangen. Andere hebben het triomfeeren op 17. een wagen nog later geftclt ^ volgens den zelven Plutarchus, en zodanigen zegeprael (4) lkid. allereerlt toegefchreven aen Valerius Poplicola, die met Brutus Burgermeelter isgewefft^caP"^lS' na 't afzetten van den koning Tarquinius Superbus. De luifter voorts des triomfs is na- derhand vermeerderd door Camillus, zynde de. eerfte geweeft, die voor zynzegewagen vier witte paerden gebruikte : hoewel hem zulks in haet bracht, als of hy zyne paer- den gelyk ftelde aen die van Jupiter en de Zon, gelyk Livms ichryft, Lib. F. cap. 13. Zie ook Dion Caflius, Lib. LH. en Aurehus Vi�tor de Viris llluflribus, cap. 23. en Symmachus Lib. I. Epifi. Gelyk nochtans niemand voor Camillus zulke paerden tot den triomfwagen hadde gebruikt, alzo heeft ook naderhant nooit enig veltheer, volgens 't getuigenifl� van Plutarchus , (5-) hem daer in durven.navolgen : om dat men , zegt, . _In _Cjuhy , dusdanig een ge/pan hield voor heilig aen den Koning en T^radcr der Goden. Onder de miJJo, Keizers evenwel die alles dorften beftaen , heeft men wederom witte paerden gebruikt, cap. n. Als men by de Po�ten, gelyk hier boven by Propertius, gewach vind van witte triomf- paerden voor de tyden der Keizers, dan moet men weten, dat de Dichters gewoon zyn dikwils van zaken in vroegere tyden te fpreken, zo als ze in later geweeft zyn. Echter zegt ons niemand , dat ik weet, wie 't allereerft na Camillus witte triomfpaerden ge- bruikt heeft. Pompejus de Grote fpande voor zynen triomfwagen Olifanten: het welke na 't fchryven van Plinius (6) allereerft voor hem haddegedaen Bacchusna't overheer- (<;) Hift. fchen van Indien : aen wien de eerfte uitvindinge des triomfs in 't algemein door alle Nat. lib. S oude fchryvers wort toegekent. ^caP- � [D] Verfta den onderrok, oftwedenrok, tunica* by de Latynen: want den boven- rok noemen zy toga. Van den gouden onderrok van Tarquinius fpreekt Plinius. (7) op /�1 ^;ft_#deze wyze: Super omnia aurum netur & texitur lana modo> & ,/ine lana.. Tunica aurea Nat. lib. . triumphajfe Tarquinium Prifcum, Ferrius tradit. Dat is: Boven al kan men'tgoudff in- JJ- cap. 3«' tien en weUen gelyk^als wolle, en zonder wolk. Verrius fchryfi:,. dat Tarquinius Prifcus ge- triomfeert heeft met een gouden onderrok. ...-,., 1, .-.',■- . . ... � , ., c [E] Lib. IX. c. 36. Omnem vefiem illuminat in triumphali mifcetur auro. Zie hem in

			tJul tl
		dat zelfde hoofftuk breder fpreken van de voortreffelykheit van 't purper,.,.-.,.c

-ocr page 161-



		i6o N-' A E M. met gout wort doorweven. Dusdanigh gewaet heeft zynen oirfprongk [F] van een foort van klederen, die door verfcheide po�ten [G] gefchil- derde, dat is, geflikte, ofgeborduurde, worden genoemt. Dat de. triomf- klederen zoodanigh 2:yn ge weeft, zulks beveftigt Alexander ab Alexan- dro, in het vyfde boek^H] van zyne Vrolyke Dagen. En niet alleenlyk gaven de Heidenen een purper en gouden gewaet aen mannen van eendoor- luchtigert ftaet en naem, maer zulks was ook in gebruik by de Joden. Ex- odus XXVIII. v. 2, leeft men, Gy zult wwcn broeder Aar on heilige klede- ren maken: tot heerlykheittn tot fieraet; en vers 6 wort belaft den Ephod te doen famenftellen van gout, hemehblaeu, purper enz. Gaf men dan out- tyts zulke gewaden aen treflyke perfoonen, zoo komen ze niet qualyk by het beek van een' doorluchtigen Naem te pas. Hy is met hiacinten bekranft, omdat die bloemen ook purperverwigh zyn _; want Apollo veranderde den zeer fchoonen jongeling Hiacinthus in zulk een fchoone en roode bloem [I], mede Hiacinthus geheten. En vermits Apollo voor befchermheer der Zanggodinnen, en van verftant en kunften gehouden wiert, zoo magh men zeggen, dat de gemelde bloem een beek van voorzigtigheit en wysheitis, die, om zoo te fpreken, een' liefiyken geur van zich uitgeven, zulx dat deze bloem niet onvoeglyk tot een' krans gevlochten wort voor mannen, die, in loflyke daden uitblin- kende, der werelt een' goeden reuk van hunne deugt nalaten. Daerom fluit Apollo by Ovidius in 't geval van Hiacinthus, tot roem en eer van deszelfs naem aldus [K], met de woorden van Vondel: Gy zult me altyt omtrent byblyven, onvermindert In liefde, 'k zal uw' naemfia�g voeren op de tong. Myn hant zal op de lier uw" naem al even jong Ophaelen, myne lier uw' w aer den naem bef thermen. De [F] Wederom volgens 't getuigenifl� van den zelfden Plinius, Hift.Nat. Lib;VIlI. c. 48. Trabeis uf�s accipio reges: pitlas vefles jam apud Homerum fuijfe, unde triumpha- les natu. Acu facere id Phryges invenerunt, ideocjue Phrygiones appellati fitnt. Aurum in- texere in eadem AJta invenit Attalus rex: mine nomen Attalicis. [G] En ook allerlei andere fchryvers. De zaek is te bekend voor de Taelkundigcn, dan dat ze bewys nodig hebbe. [H] Op het 18 Ho�fdftuk. Zie aldaer de aenmerkingen van Andreas Tiraquellus: en voeg'er by ook vele andere fchryvers der oudheit, aengehaelt door Pitifcus in zyn Lexicon Antiq. Rom. in toga pitla vol. 2. p. cfj^. [Y] Ovidius Metam. Lib. X. v.%11. Tyrioque nitentior oftro Flos oritur formarhque capit quam lilia; fi non Purpureus color his, argenteus eflet in �llis, Dat is, naer de overzetting van Vondel: Een bloem >' Rees fchooner uit den grondt der aerde, die den roem Van Tiras purper dooft, doch liefelyk^ van geuren I Schynl, als een lelie, het hooft om hoog te beuren, / En trekt alleen den vorm der witte lelie aen, / Af aer wat de verf belangt, zy pronkt met purpre blaen. Uit welke beichryving gemakkelyk te zien is, dat de Hyacinthus der Latyrten en Grie- ken dezelve bloem niet is als onze hiacint, maer veel eer een f�dit van een rode lely. Virgilius noemt (1) die bloem ook$ fuave rebens hyacint hus, den lieflyk rooden hiacint. [.KT] Eodcm Lib. X. v. 205. Semper eris mecum memorique harrebis in ore: Te lyra pulfa manu, te carmina noftra fonabunt. Het geen hier voorts van de hiacintbloem als een beelt van wysheit en verftant wort ge- zegt, vint men breder uitgebreit by Celius Auguftinus Curio Hierogl. Lib. II.c. 31., uit wien het onze fchryver ontleend heeft.

-ocr page 162-



		N A E M. 161 De goudc halsringen wyders, werden tot een vereering gefchonken aen dappere en voortrerTyke mannen : waervandaen men in de oude gedenk- fchriften der Romeinen dikwyls gewagh vint gemaekt van goude halsrin- gen, zulken luiden gefchonken j gelyk voornaemlyk blykt in de doorluch- tige gedachtenis van L. Sicinius Dentatusj die men vint by A. Gellius [Li en den Outvader Auguftinus [M]. ■ Het beek leunt met de rechte hant op Herkules knods, omdat de Ou- den hierdoor een vertooning van alle deugden [N] plachten uit te beel- den ■, gelyk ook ieder die naer lof en een' heerlyken naem ftaet, op de deugt fteunenmoet, verwerpende alle gebreken, die den goeden naem als be- zwalken en verdonkeren. Cicero zeit in 't III boek der Onderlinge Plich- ten [O]: Is 'er wel eenigh ding van zoo veel belang, of eenigh voordeel zoo zeer te begeer en, dat men daerdoor den heerlyken glans en goeden naem van een vroom man (te zynj zoude willen verliezen ? Wat zaek, die door dat ge- waende voordeelkan worden aengebragt, is'er toch zoo groot, als'er door kan worden wechgenomen, indien zy iemant den goeden naem van een vroom man (te wezen) ontrooft, en hem van zyne trou en gerechtigheit ontbloot? HyJioudt op een zeer bevallige wys met de flinke hant een ontfteke fak- kel, en dat ziet op 't geene Matth. V. 16 ftaet, Laet uw licht alzoo fchy- ncn voor de menfchen, dat zy uwe goede werken mogen zien, en uwen Vader, die in de hemelen is, verheerlyken. Voorts waren de Ouden [P] gewent het licht beeltfprakiger wyze te nemen, om iemant te betekenen, die door II. Deel S s "de [L] NoB. Attie. Lib. II cap. 11. [MJ De Civitate Dei Lib. IX. c. 4. Voeg'er by ValeriusMaximus, Lib. III cap. 2. Exem.Rom. 24. Het getal der goude halsringen, door dezen helt verdient, begroten die Schryversopdrie-en-tachtig. Zy melden ook van acht goude kronen, driemuurkronen (gegeven aen den zulke, die 'tallereerft op den muur van een belegerde ftadklom) veer- tien burgerkrafl�n ( gegeven voor 't redden van een Roomfch burger in den ftryd uit doodsgevaer,) ene belegerkrans (de grootfte in eer onder alle krygsbeloningen , als wordende alleenlyk gegeven voor 't behouden van een ganfch leger , door den vyant bezet) honderd en f�ftig armringen, achtien houte fpiefl�n , vyf-en-twintig paerdecier- fclen, i�s-en-dertig wapenruftingcn , verflagcne vyanden ontnomen : Sieraedjen , zege Valerius Maximus , genoeg voor een gehele keurbende , ik^laet ftaen voor een man alleen. Hy hadde vyf-en-vcertig lidtekenen, alle yan voren, geen eene van achteren. Het ge- tal der veldflagen, door hem bygewoond, was 120. Negenmael was hy zyne Veldover- ftens in triomf gevolgt, welke dezelve meeft door zyn toedoen hadden behaelt. Hoe doorluchtig nochtans deze man ook zy geweeft , nogtans is 'er enige onzekerheid om- trent zynen naem, noemende hem fommige Sicinius, fbmmige Siccius, en andere Sicius. Gnderruflchen is uit het bovengemelde klaer te zien, dat niet alleenlyk de goude halsrin- gen, maer ook andere dingen ter beloninge van dapperheit wierden gegeven by de Ro- meinen : gelyk wy ook te voren hebben aengeroerd , in onze aenmerkingen E. en G. over't eerfte beek der Eer, I. Deel bl. 322. Zie ook Godl.Kortius over Salluftius, Bel. fag. cap. 85". §. 29. [N] Of liever van manbafte dapperheit. Zie Pi�rius Hierogl. Lib. LI. cap. 3. Het woort virtus daer voorkomende, betekend niet alleen deugt, gelyk het de Italiaen heeft opgevat, maer ook manhaftigheit, of krygsdeugt. Zie onze aenmerking B. over het twede beek der Deugt, /. Deel bl. 241. en aengaende de knodze van Hercules, lees de beelden Heldcn-dapperheit en ^Jt gene wy over dezelve zeggen. ' f_0] Cap. 20. uit. Efi ergo uUa res tanti , aut commodum ullum tam expetendum, ut viri boni & fplendorem & nomen amitas? quid efi, quodafferre utilitasifia, qu&dicitur. poffit, quantum auferre, ji boni -v-tri nomen eripuerit ? fidem jufiitiamque detraxerit ? - [P] Zie Pi�rius Valerianus, Hierogl. Lib. XL ir. cap. 7. & Lib.XLVI. c. 11. & 12. en onze aenmerking A. over 't beeld Doorluchtigheit, /. Deel bl. 25-9. Dat voorts allerlei vlam is gehouden voor een beduitf�l van een gkinsryken en doorluchtigennaem, is aen- gewezen over 't beek Verbreiding van EER, aenmerking C. bl. 363. /. Deel.

-ocr page 163-

I�2

de kracht des verftants of des lichaems, loflyke en treflyke zaeken had�it-
gevoert. En de uitleggers verftaen door zoodanigh een betekenis van
licht, de eer en den luifter van oprechte en deugthaftige mannen, die al-
tyt by de nakomelingen zullen uitblinken, gelyk men in 't boek der Wys-
heit kap. III. v. 7 leeft, zy zullen blinken, en over en weer hopen, gelyk de
vonken in dejloppelen, en dat niet alleen in dit vexgangklyk lichaem, maer
ook in 't eeuwige leven} want by Mattheus vint men in het 43 vers van
het XIII kapittel deze woorden, Dan zullen de rechtvaerdigen blinken, ge-
lyk de zon_} in 't Koningkryk huns Vaders. Als ik nu, zeit de Ridder Ripa,
op de heldere lichten en den grooten glans des onfterflyken naems van het
doorluchtige Huis van Salviati [Qj denk, acht ik, zonder hierin een
ftip van de waerheit af te wyken, dat de luifterryke Hoogheit van denHr,
Marquis Salviati, zoo wel in 't gemeen als in 't byzonder, alle deugt en
eer ten toon fpreit, die iemant een eeuwigen naem en glori kunnen ver-
werven. Gelukkigh is de menfch op wien dit edel vaers van Virgyl paft
[R]: Uw lof en naem en eer zal zonder einde duuren.

[Qj Ripa heeft hier wederom gelegentheit aengegrepen om het geflachte der Salviati
te vleien, gelyk reets meermalen te voren Zie Glori der Vorften, /. Deel. jog. aenm. D.
[R] Eclog. f. v. 78. & Mmid. Lib. I. v.613.

Semper honos twmetique tmm laudesque manebnnt.

Naeryver tot een Heerlyken.

ZAratino fielt hier voor een e Vrou die een trompet in de
rechte hant, en in de flinke eenen eikekrans, alsmede
een palmtak, met linten verf�ert, houdt. Voor haere voe-
ten vechten twee haenen.

Heziodus toont in 'f begin van zyn boek, Werken en Dagen genoemt,
met verfcheide gelykeniflen aen, .dat 'er tweederlei naeryver is, een
goede en een quade_} zynde de goede een prikkel o�jalouzy tot eer en

. een'

-ocr page 164-



		N A E ■ M. 163 een' goeden naem, en deze is zeer loflyk; gemerkt de deugtzaemen hier- door hunne uiterfte pooging te werk Hellen, om de geenen, die op dit padt neffens hen loopen, voorbyte ft reven. Dezin der vaerzen van den ge- melden Dichter komt hierop uit [A]: De een buurman yvert den anderennaer_tdie zichfpoedt om geit te winnen: en deze naery vering isgoet voor de menfchen. D'een potbakker is verfloort op den anderen, en d'een arbeider op den anderen; ook benyt d' een bedelaer en d' een zangkunjlenaer den anderen. Doch deze naeryvering is quaet en temispryzen, als zynde een afgunften benyding. Uit dit zeggen voorts van Heziodus is het fpreekwoort geboren, FigulusFi- gulamodit[B']_i D''een Potbakker haet den anderen, of, gelykwy zeggen, 't Is den eenen bedelaer leet dat d' ander voor de deurj�aet; daer mede te kennen ge- ven willende, dat d'een kunftenaer den anderen, die de zelve kunft oe- fent, niet veelen magh. En zoo ziet men ook daeglyx dat geleerde luiden malkanders werken den roem verkleinen en lafteren ■, lakende aldus, niet zonder afgunft, de goede faem hunner treflyke tytgenoten> zulx het dik- wyls gebeurt dat ze de zelve luiden na hun doot pryzen [C], die ze by hun leven veracht hebben. Namentlyk een geleert man, door zekeren eergierigen nyt, die door den yver tot een heerlyk gerucht in hem verwekt is, bewogen zynde, begeert in hoogheit van kennis alleen uit te munten, en boven alle anderen voor opperden hierin erkent te worden ■, en daerom yvert, flooft en pynt hy zich af, om niet alleen tot de tekens der vol- maektheit te komen, maer, waere het mogelyk, boven de zelve. Maer tot onze beeltenis. De trompet is een Hieroglyphifch beelt van een' heerlyken naem, want ze beduit, volgens Pi�'rius [D] , vermaertheit en loflyk gerucht. Zy wekt de foldaten uit den flaep op [EJ ■, en zoo doet de trompet van een S s 2 goet [A] V. 23. C»A₀r Si Ti yilTOVOi yilTitlVf �if «<ptvov emvlon'. siya^r, S' tgie* ^Se (S^ot�Igi, K«' xsfafAtvt Kta»\Ai� Koreei, kmI t�ktovi rtKrcov j K<< 7r]w%8? -��li�yjf (pSovtti, xx} pioiSos doii�ui.* [B] Zie Erafmus Chil. 1. Cent. 2. Ad. z$. [C] Dat is al van oudts zo geweeft , en de Griekf�he Dichter Mimnermus, die al voor den tyd der zeven Wyzen, of ten minften op den zelven tyd met hen gekeft heeft, zegt, Ativoi ydg eivSgi rtxvru icykit ia-jAtv ivKhttt Z«vJ» cp3-ovtj<rai, K&T&dvontt S' curitrxs. Dat is : Wy zyn alle geneigd om een doorluehtigh man te benyden z.o lang hy leefd , dog te ■pryzen als hy doodt is. Op die jalouzy en ftryd der geleerden paft Alciatus (1) niet on- (') Embl. aerdig toe de fabel van Cadmus en 't zaeien der Serpentetanden , daer reuzen uit groei- ^l87. den, die malkanderen doodfloegen, uitgenomen vyf, welke op de vermaninge van Pal- las vrede, mackten. Namentlyk Cadmus is de eerfte geweeft , die de letteren in Grie- kenlant heeft ingebracht, en alzo ook de beginfelen der geleerdheit : die uit die tanden gegroeid zyn , zyn de geleerden: dog deze zyn zonen van de nyd, die door 't ferpent wort afgebeelf. (zie een weinig verder de beelden der Nydt) en die boze moeder zet haer klooft aenftonts aen tot den ftryd, en ftort haer eetf.begeerte in tot haer onderling ver- derf, uitgezonden: eenige weinigen, die op de vermaninge van Pallas, dat is, door de beftieringe der wysheit en voorzichtigheit, het moordg�weer nederwerpen, en met mal- kanderen bevredigt zynde, het gemenebeft der letteren opbouwen. [D] Hierogl. Lib.XLFH. cap.* 17. Zie ook onze aenmerking B. over 't eerfte beelt der Achterklap, /D. bladz.. 22.als mede het beelt des Lofs. [_E] Horat, Epod. 2. .. _ '\ Neque excitatur claffico miles truci; Nee horret iratum mare Zie Broekhuizen over Tibullus, Lik I. El. 1. v. 46.

-ocr page 165-



		164 N A E M. goet gerucht ook, want ze preft de deugtzaeme gemoederen te voorfchyu uit den flaep der luiheit, en doet ze geduurigh op fchildwacht ftaen, daer ze gewilligh toe zyn, alleen om braef te vorderen in de oefening der din- gen daer een eeuwigen naem en eer aen vaft is. Daerenboven ontfteekt de trompet [F] de harten der krygsluiden, en doet ze op den ftryt vlammen. De trompet van een goede faem of eer werkt het zelve uit, doende de ge- moederen branden in naeryver tot de deugt. Plutarchus, van de Zedely- ke Deugt fprekende, heeft een plaets die hier te pas komt. Ze luit aldus: De Wetgevers verwekken in dejieden eergierigheit en naeryver, maer tegens vy- andengebruiken ze ook trompetten en fluiten, om de vlam dergramfchap en de begeerte tot vechten f ontjteken. En zeker daer is niets dat het gemoet, voornaemlyk in jongelingen, meer tot de deugt aenprikkelt, dan de trom- pet van lof en glori [G]. De palmtak en krans , met linten opgefchikt, is een beelt van de beloo- ning der deugt, waerdoor de deugtzamen in geduurigen ftryt en naeryver gehouden worden. De eikekrans diende te Rome in de Kapitolynfche fchoufpelen tot een merk der belooning van allerlei naeryvering, en waren de Oefenaers der Latynfche en Griekfche Welfprekentheit, alsook de Zangmeefters en Po- �ten, daermede gekroont. Op de Po�ten oogt Martialis , wanneer hy zegt tot den Po�et Kolinus, Lib. IV. Ep. 54. O cui Tarpejas licuit contingere quercus. Dat is: O gy, aen wien 't geluk heeft gunfligh toegejiaen Den Kapitoolfchen eik. Men zoude dit met het opfchrift van Lucius Valerius kunnen beveiligen, die op zyn dertiende jaer te Rome onder de Latynfche Po�ten gekroont wert, in den fpeelftryt van Jupiter Kapitolinus, die volgens Suetonius verhael [H], door Domitianus was ingeftelt. En hoewel het gedachte opfchrift [I] juift van geenen eikekrans melt, zoo moet men den zelven en geen' anderen nochtans voor vaft onderftellen, dewyl het bekent is> dat de verwinners in het kampfpel des gemelden afgodts met eikekranfen gekroont wierden. En om tot de citerfpelers te komen, die werden al me met dat zelve loof befchonkcnj want Juvenael zeit[K]: Of Pollio (deze was [F] Virgilius, y�neM. Lib. VI. v. i6f> M.TC* ciere viros Maitemque accendere cantu. [G] Zie 't beelt ydele Eer, /. Deel bl. 330. en aldaer de aenmerkingen B cii D. rjHT] Domit. cap. 4. Infiituit & quinquennale certamen Capitolino jovi triplex, mnji- chw, equeflre, gymnicnm, & aliquanto plurium, quam tinne efi cortnarum. Certabant ttiam & profa oratione Grace Latineque , ac prater citharcedos chorocit hayift& quoqtte �"_:pj�locithari/ld, in ftadio vero curfu etiam virgines. [IJ Zynde dusdanig, en te vinden by Onuphrius Panvinius: " L. VALERIO L. F. PUDENTI. HIC. CUM. ESSET. ANNORUM. XIII. ROMiE. CERTAMINE. JOVIS CAP1TOLINI. LU STRO. SEXTO. CLARITATE. INGENII. CORONATU& EST. INTER. POETAS. LATINOS. OMNIBUS. ' SENTENTIIS JUDICUM. HUIC. PLEBS. UNIVERSA. HISCONIENSIUM. STATUAM. 2ERE. COLLATO. DECREVIT. [K] Sat. 6. v. 387. An Capitolinam deberet Pollio quercura Sperare & fidibus promittere?

-ocr page 166-



		N A E M. *�6$* was een citerfpeler) wel op de Kapito�ynfche eikekroon mogt hopen 'Voor zyne luit. Insgelyx bekranfle men de Hiftrwneso� tooneelfpelers met eikloof, wanneer ze anderen overtroffen hadden, gelyk in een opfchrift by Panvi- nius [L] blykt. Wyders ftrekte de palm en krans, verfiert met linten, tot een belooning voor de eer fte o verwin ners> maer detweede, datis, die naeft aen de eerde quamen, kregen den krans met linten niet, gelyk Sca- liger over Auzonius [M] aenmerkt. Voorts hoewel nu deze linten (lem- nlfci) eigentlyk kleene ftrookjes van witte wol waren, gelyk Fefhis [Nj zeit, zoo vint men nochtans ook, dat die lemmfci by veelen voor linten van gout en zyde [O] genomen worden. Zoo leeft men by Alexander ab Alexandro [PJ dat aen de Toskaenfche kranfen alleen linten van gout ge- bruikt wierden: en de Po�et Sidonius fpreekt van Palma [erica, dat is een' palmtak met linten van zyde. De Lezer gelieve op dit voorwerp wyders Scaliger over Auzonius, en het derde hooftft. van 't xviii boek der Daeg- lyklche Aentekeningen van Turnebus in te zien, alwaer hy deze palmen en kranfen met linten aen de eerfte o verwinners zal zien geven. Wy heb- ben dezelve dan tot een teken geftelt van dat de naeryver ons tot de hoog- fte eer aennoopt, en een begeerte initort om de opperfte belooning te ver- krygen. De tv/ce vechtende haenen verftrekken een zinnebcelt van naeryver en ftryt om glori. Chrizippus [Qj ftelt ons den haenekamp voor rot een aendrift van dapperheit. Themiftokles [R.J moedigde zyne foldaten te- gens de Perfen, door't gevecht van haenen -, hen aentoonende dat de zelve nergens anders om vochten dan om de Zege, Aldus plachten de zkheners jaerlyx haenen in hunne openbaere fchoufpelen te doen kampen, tot een II. Deel. T t voor- [L] Zyndealdus: L. S�RREDIO. L.F. CLU FELICIS PROCURATORI. AB SC/EN. THEAT. IMP. CAESAR DOMITIAN. PRINCIPI CORONATO. CONTRA OMNES. SCJENICOS. [M] Lettion. Au fin. Lib. I. cap. 10. over deze woorden van dien Dichter, Epifi.lo. Et quas jam dudum tibi palma po�tica pollet Lemnifco ornata eft, quo mea palma csret. Dat is: Den palmtak^, tt voor lang ten prys der kunfl gefchonken Als Dichter, zie ih^fier met z.yne linten pronken ; Een heerljk^cierfel, dat aen mynen tak^ontbreekt. De figuur van eenen eikekrans met dusdanige linten, zie by Vinet�s irizyneaenmerk�r- 'gen over deze woorden van Aufonius, ook voorkomende in de uitgave van Tollius. [NJ Zie hem by Vinetus teivaengehaelde plaets, en Voffius in Etymologico ; voce Lemnicus. ' [O] En van rode en andere kleuren. Zie Tiraquellus over Alexander ab Alexandro, Genial. Dier. Lib. V. c. 21. en Pitifcus in Sueton. Neren. c. ±j. §. �. ». 20. pp] Loco /,, uit Plinius Hifi. Nat. Lib. XXI. c. 2. [QJ Dit, en alle het volgende , is getrokken uit Pi�'rius Valerianus Hierogl Lib. XXIV. c. 22. & 25-. en uit Cselius Rhodiginus, Antiq. LeElion. Lib. IX. cap. 13.8c 49. _Lib .. uit wicn Pi�'rius vele dingen by na van woord tot woord heeft overgenomen. ', ,0.' [R] Volgens iElianus, Var. Hifi.* Lib. II. c. 28. Op de xelfde wyze verhaelt Dio- (i) In Al, genes La�rtius , (1) dat Socrates den veltoverften der Athenienfen, Iphicrates tot dap-^cibiadcperheit hadde opgewekt door hem te tonen de hanen van den barbier Midas , of Mi-P^nurc* dias (gelyk plato (2) hem noemt) tegen die van Gallias vinnig vechtende.

-ocr page 167-



i66 N A E M. voorbede van naeryver, gelyk C. Rhodiginus [S] verhaelr. Plinius zeic in zyn X boek, kap. 21, dat die van Pergamus alle jaren een fchoufpel van haenen toeftelden, alsof het kampvechters waren. Ten leften fchryft Julius Pollux [T], dat de Dardaners vechtende haenen in hunne pronk- munt fneden als een beek van naeryvering, ftryt en prikkel tot eer. (1) In A- [S] Ter plaetf� boven gemeld, uit den zo even aengehaelden iElianus. Luciaen(i) nacharfide. fti-eekt ook van gevechten vanquakkelsindepublykefchoufpelenteAthenen. Zie Petrus (i)Lib. ViPetitus^ leges Attkas pag.S^. Wat voorts de ftrydbaerheid der hanen belangt, Pauia- cap. 26. _nj_aS) ^ _na j_e aenwyfing van Pi�rius (3) meend, dat om dezelve op den helm van het L. XXIV. ^^ec^ ^van Minerva, dat Phidias van goud en elpenbeen gemaekt hadde, en in dentem- cap. ii. pel van die godinne ftond op het kafteel te Elis, een haen was gefteld; ten ware, ge- lyk hy ook gift, zu'ks gefchied was, om dat die vogel heilig was aen Minerva met den toenaem van Ergana, dat is, de Werkgodin: vermits de haen door zyn gekraei de men- fchen opwekt tot het werken. Miflchien heeft hy tot een teken van ftrydbaerheid ook geftaen op het fchild van den dapperen Creteni�r Idomeneus, zynde een van die negen Griekfche Hoofden, die't lot wierpen, wie van hen in duel zoude vechten tegen He�tor, . die den dapperften van alle Grieken hadde uitgedaegt', en welken de volkeren van Achaja beelden ter eere hadden opgericht. En deze reden fchynt my beter dandiePauia- (4)Lib. V. nias f4) geeft, namentlyk dat de haen zoude gezet zyn op het fchild van Idomeneus, om- cap. %$� jat hy afkomftig was van Minos, wiens gemalin Pafipha� een dochter was van de Zon, wacr aen de haen was toegewyd, om dat hy den opgank der zonne door zyn kraeyen ver- (5) Hier. kondigd. En Pi�rius (5) verhaeld uit Plutarchus , (6) dat Artaxerxes de koning der L. XXIV. Perfen, aen een zeker Carier, die geloofd wierde des konings wederipannigen broeder "P-^2J" Cyrus in den ftryd te hebben gewond, daer mede vereerd hadde, dat hy een gouden haen taxerxc °P ^een F^es ^voor '^c ^^eS^er ^nenen droeg.* De heimetten ook van alle de Cariers (7) waren cap. 11. verlierd met een haen , 'tzy dat deze vogel eigentlyk een Perfiaenfche vogel is , gelyk (7; plutar- fbrnmige willen, 't zy mede tot een f-ken van ftrydbaerheid. De Lacedaemoniers wa- ckus �bicL _ren g_evvoon _een haen te offeren , als ze de overwinninge hadden bekomen door grote dapperheid , maer een rund , als zy ze hadden verkregen zonder bloedftorten. De by- gelovigheid wilde ook, dat'er een zekere fteen in de maeg der hanen wierd gevonden, die de overwinning toebracht aen die gene, die ze by zich droeg, en dat Milo van Cro- tone door dat middel onverwinnelyk was geweeft: gelyk door den zelven Pi�rius wort aengetekent. [T] Onomafi. Lib. IX. cap. 6. $. 84. De reden van deze munt, die'onze ichryver hier opgeeft, voegd'er Pollux juift niet by, maer zy is evenwel niet onwaerfchynelyk; en kunnen de Dardaniers hier door zo wel hunne ftrydbaerheit, gelykze een zeer dapper volk waren, hebben willen te kennen geven; als die van Laodicea en Aspendus hunnen roem in 't worftelen daer door �chynen te hebben willen uitdrukken , dat ze op hunne munt ftelden twee vegtende worftelaers, gelyk de gedachten zyn van den Heere Heem- fterhuis over deze plaets van Pollux. Eer ik van den Haen affcheide, moet ik hier iets zeggen tot verbeteringe van myne aenmerking Cover 't eerftebeelt der Gezontheit. IDeel. bl. 496. Namentlyk de fchry ver zeide aldaer , dat de ouden den haen in zulke waerde hielden, datze 'er off�rhande aen deden, als aen eenen Godt. Ik hebbe daer reden gegeven, waerom ik aen de waerheit van dat zeggen twyfelde , en ben ook nog van gedachten, dat de Italiaenfche Schryver is bedrogen geweeft door een quaed begrip van de woor- den van Gyraldus, hoewel die ook duidelyker en beter Latyn zoude hebben geiproken, indien hy gezegt hadde rem dwinam facere gallo , als rem facram facere de gallo. Nu moet ik hier zeggen, dat ik, hoewel het nietin'talgemein waer is dat de Oudengod- delyk� eer hebben bewezen aen den Haen, echter naderhand, na dat het beek der Ge- zondheit al was afgedrukt, hebbe ontdekt, dat deze vogel ten minftenbydeSiriersge- dient is als een God, na 'tverhael van Lucianus, Lib.Xri. de DeaSyru. Hier in had- den my nog myne geheugenifl� , nog myne gemaekte uittrekfelen van voormaels gelc- f�ne zaken, nogdedoenmaels nageflagene lchriften van anderen geholpen; en ik twyfel niet, of dat gebeurt ook anderen, houdende my verzekert, dat de befcheiden Lezer my �J dezen misflag, zo 't een misflag is, zal ten goeden nemen.

		ANDERS.

	V

-ocr page 168-



	N 1 E M. i6j

ANDERS. E En fchoone Jonkvrou met naekte armen , en blont ge- krult hair , aerdigh van lokken, en een fchoon hulfel op 't hooft. Haer gewaet is beknopt en groen, en zy ftaet loopvaerdigh, hebbende wieken aen de voeten, eneenfpore of doornbos in de rechte hant. De naeryver is, volgens Ariftoteles (i) meening, eene fmert, veroor- ^j ta>. zaekt door dat wy eenige eer of iet goets zien in iemant, dien wy gelyk zyn &^h'* van natuur, en tot het welke ons dunkt mogelyk te zyn, dat wy ook zou- den kunnen geraken. Deze zelfsquelling komt daeruit niet voort, dat hy die eer of dat goet heeft, maer uit onze begeerte om zoo wel als eenander, dien wy daermede ver fier t zien, bedeelt te wezen. Zy wort jong gefchildert, om dat de naeryver meeft in jonge luiden heerfcht, zynde de zelve driftigft [A] en edelmoedigft. De blonde en krullende lokken betekenen de treflyke en verheve ge- dachten, [B] die de naeryvere jongkheittot het behalen van eere aenprik- kelen. Het groene gewaet beduit de hoop [C] tot verkryging van het begeerde^ Debeknoptheitdeskleets, de naekte armen en gevleugelde voeten, als- ook het gereet ftaen tot loopen, beelt de vaerdigheit en vlyt uit, die zy aenwent om haere yvergenoten , op de baen van deugt en loflykheit voor- by te ftreven, of ten minften de zelve op zy te komen. Wat de fpore betreft ■, Kavalkante zeit in zyne Kunft der Welfprekent- heit(z_), dat de naeryver een fpore is die geweldigh noopt_} doende niet _(l]y_b *Tt z* ' de - ,■�..;-■ ^..... [A] Zie onze atnmtr'iyngen A. B. en Cover het tweede beelt der Belediging, I.Detl hl. 110. ' [B] Zie onze aennterking F. over't�erfte beek der Grootmoedigheit, I.JXecl. bl.tfV en aldaer ook de uitlegging der Schoonheit, aewmerking D. �n E. [C] Zie 't vierde beelt der Hoop, ammerk; F. De reft in- dit beelt js yan zelf klaer.'

		»

-ocr page 169-



			168 N A E M.

		de quaetaerdigen naer eens anders goet en welvaren trachten, (want dat is benyden) rnaer dryvende d� goede en edelmoedige verftanden aen, om het brave dat ze in anderen zien, en hun nogh zou mogen ontbreken, te ver- krygen. Zoo geeft de deugt van naeryver hen fporen. Stimulos dedit amula virtus.

		NAERSTIGHEIT. VLYT. fpEr vertooninge hiervan fielt Zaratino eene Vrou, die 'er -- wakker in haer wezen uitziet, en in de rechte hanteen tymtakje houdt, daer eene by op vliegt. In de flinke geeft hy haer eenen amandeltak, van eenmoerbezitelgomflingert. Voorts laet hyze een' haen voor haere voeten hebben, die in de aerde fchrapt, en geeft van dit alles de volgende reden. De naerftigheit wort by de Latynen d�igentia* genoemt; welk woort fommigen zeggen af te komen van duigen, 't geen beminnen beduit. Al* toos, de dingen die men bemint, zyn onsaengenaem, en bewegen ons tot het gebruik van alle naerftigheit, om de zelve magtigh te worden. Dit is wel geen onregelmatige woortafieiding, rnaer echter de oprechte niet: want diligentia of naerftigheit heeft zyn oorfprongk van 't woort lego o�de- ligo [A], dat is verkiezen, omdat een naerftige altyt het nutte voor hem tracht uit te kiezen. Zulx dat de naerftigheit, die wy hier meenen, die vlyt is, welke wy te werk ftellen in't verkiezen en uitkippen van alles wat onzen handel voordeeligft is. Stobaeus zegt van deze naerftigheit, dat ze nutbaerder is dan een goet verfiant. En zeker, 't geene door de naerftig- heit en vlyt verkregen wort, is veel pryslyker, dan 't geen door 't geval. of de fortuin, zondervlyt, yver of naerftigheit, ons wortaengebragt. De- ze naerftigheit is in alle dingen zeer vorderlyk, en daer is niets of zy weet het ons te verkrygen, gemerkt alle de andere deugden met haer gevoegt zyn. De naerftigheit, zegt Cicero in zyn tweede boek van den Rede- naer, [A] Zie het Etymologicum vanVoffius in Ugo.

-ocr page 170-



		'NAERSTIGHEIT. VLYT. *i6₉* naer, [B] vermagh in alle dingen zeer veel. Wy behoor en de zelve altyt te oe- fenen en te gebruiken. Niets is 'er of 't wort door haer verkregen ; vermits in deze deugt alle de andere deugden begrepen zyn. iDe naerftigheit dan , die in 't uitkiezen en opdoen van den beften voor- raedt zich bezigh houdt, en dus verre befchreven is, wort door de by, om- trent den tymtak vliegende, uitgebeelt. Tweederlei foort van tym is 'er naer Plinius [C] zeggen, waervan d'eene op de heuvels waft, wit is_s en een ftokkigen wortel heeft. D'andere is zwartachtigh, en zwart van bloem. Plutarchus zegt in zyne verhandeling van de Ruft des Gemoets, dat de tym een bar en zeer wrang gewas is: en dit is echter het kruit daer de byen den honigh uit zuigen. Zulx paft: de leftgemelde Schryver op de dappere en kloekmoedige luiden , die hun voordeel zelfs uit de wederwaerdighe- den weten te trekken. Maer wy brengen het liever t'huis op vlytigs men- fchen, die met onvermoeide naerftigheit uit alle handelingen, hoe dootfch en zwaer ook, het geene halen dat hun nutft en dienftigft isj volgende de byen [D] hierin, die , als gezeit is, uit den wrangen en fchraelen tym een zoet fap vergaderen. Dat de tym zeeraengenaem voorde byen is, [EJ kunt gy by Plinius en Theofraftus lezen. Maer om wegh te fpoeien: Door de naerftigheit kan men ook geftadigheit en zorg verftaen > want Thomas zeit [F]: Naerftigheit en zorg is 't zelve; derhalve wortdenaerftigheit in alle dingen zoo wel vereifcht als de zorg. Doch naerdien eenigen , uit liefde tot naerftigheit en bezorgtheit, al te voortvarende, en te geftadigh aen 'c blokken zyn, zoo willen wy hen hier ook waerfchuwen, dat de al te groo- te naerftigheit fchadelyk is: want de ruft en verquikking des gemoets is den menfch vooral noodigh, dewyl de kracht daer door verfterkt , en de vermoeide geheugnis verpooft wort. Ovidius wil dit te kennen geven daer hy aldus zingt: [G] De ruft herjtelt op nieu de krachten, en verquikt De moede leen. gy moet den boog daer 't wilt voor fchrikt, Den boog der jagtgodin Diana hier gel)'ken. Houdt gy hem eindeloos ge/pannen, zoo bezwyken De krachten zynerpees. II. Deel Vv De [B] Cap. 55". Diligentia� omnibus in rebus----plurimum va/et. H&cpmcipu� colenda efi nobis , h&c jemper adhibenda , b<zc nihil e/l quod nen ajjequatur:----qua una virtute §mnes vinmes reliqun. continentur, [C] Hifi. Nat.Lib.XXI. c. 10. Dog hy zegt daer alleenlyk, dat'er een witte en een zwartachtige thym is. Het overige heeft Zaratino getrokken uit Theofraftus en anderen, [D] Zo �s de lefl� van Ifbcrates aen zynen Demonicus : Gelyk^wy zien , zegt hy, dat de bye gaet zitten op alle kruiden, en uit een iegelyk\ der zelve het nuttige trekt: alzo behoren die gene, die geleer t heit trachten te bekomen, niets onbeproeft te laten, maer van over al het nuttige te verzamelen. De Bye voorts, als een zinteken van kunft en naer- ftigheit, hebben wy reedts boven gehad in het beelt Kunfiftuk^bl. 90 Maer 't is won- der , dat hier nergens de mieren voorkomen als een beelt van naerftigheit, daer ze van genoegzaem alle de Ouden, en onder die ook vanSalomon zelfs, voor geftelt zyn. Zie Pi�rius Hiercgl. Lib. VIII. c_t i. z. & 3. en der Geleerden aentekeningen over Horus Apollo Hierogl. Lib. I.c. fl. [E] En den beften honig geeft. Plinius 1.1. en vele anderen. [F] Sec. z. Quseft. 54. art. 1. E(l autcm diligentia idem quod folicitudo ; ideo reqxi- ritur in omni virtute, Jicut etiam folicitudo. [G] Epift, 'Phadra v. 89. Quod caret alterna requie, durabile non eft. Hax reparat vires feflaque membra levat. Arcus 6c arma tuae tibi funt imitanda Diana;: Si nunquam celles tendere, mollis erit. ■

-ocr page 171-



		i₇o NAERSTIGHEIT VLYT. De ruft behoort inzonderheit by de letteroefeningen, omdat de vermoeide zinnen het befte uit het geringer zoo niet onderfcheiden kunnen, als zyndc bedwelmt en ontftelt. Had Protogenes, een beroemt Schilder van i�iodus, niet zoo geftadigh aen 't werken , en wat minder naerftigh in 'c lchilderen geweeft, hy zou in alle deelen dier kunft niet minder treflyk dan Spelles uitgemunt, en hem gelyk geweeft hebben. Apelles berifpte ook die al te groote vlyt in hen^ zeggende, [I] dat hy de hantnkt van 't panneel lichten koft: Daer ziet gy , hoe eene al te geweldige naerftigheit fchaden kan. Hierom is het ten hoogften raedzaem, niet al te driftigh en voort- varende in onzen handel enftudie te wezen, als vervoert door een' luft om zoo aenftonts het einde daervan te zien. Neen_} wy moeten bedachtzaem, voorzigtigh , en te gelyk bezorgt zyn, dierwyzc dat de naerftigheit, om 2oo te fpreken , haere rypheit hebbe, en dtn middelvvegh tuflchen traeg- heit en onmatige fnelheit houde. De naerftigheit die aldus belcidt wort, is zeer pryflyk, en kan volkomen ryp genoemt worden. In overeenkomft van het gezegde laet zich A. Gellius aldus hooren : [K] Om eene zaek wel uit te voeren, moet te gelyk by de naerftigheit fnelheit, en by de vlytigheit traeg- heitgevoegt worden. Deze aldus gematigde naerftigheit beeldde Auguftus door [L] een zeekrabbe en een witje of kapelletje af -, hebbende veel dit fpreekwoort in den mont, [M] iitvJU $e«Mms₃ dat is, Haeft langkzaemlyk. Titus Vefpaziaen gebruikte, om de zelve zaek te verbeelden, een dolfyn, [N] om een anker geflingert j Paulus de Derde een kameleon, die byfter traeg is, aen eenen dolfyn, een' zeer fnellen vifch, vaftgebonden j de GroothartoghKosmus, een fchildpadde met een zeil daer boven. Maer wy voegen, tot uitbeelding van 't zelve, een' amandel- en een' moerbezi�'ntak by en door malkander, omdat de amandelboom voor alle andere boomen , ja zelfs in Loumaent, [O] bloeit: zoodat die, uit zorg van te laet te zullen komen, zich, als zot en flecht beraden, veel meer haeft dan d' andere boomen, fchietende zyne bloemen zelfs in den winter uit, die de ftrengheit des faizoens hem ook wel rafch ontrooft. Dit leert ons, dat de al te voortvarende naerftigheit nadeeligh is, gelyk wy zeiden, en gematigt moet worden, met de traegheit, waervan de moerbeziboom een beelt is ; omdat hy de langkzaemfte van alle bloeit, en daerom de wyfte der boomen genoemt wort, gelyk Plinius [P] zegt. En men magh zulke men- [I] Plinius Hifior. Nat. Lib. XXXF. e. 10. Dixit (Apelles) omUafibi cum i�o (Pro- togene) f aria ejfe, aut illi meiiera, fed uno fe praft are, quod manum Me de tabula nejci- ret tollere : memorab'tli pr&eepto , nocere fkpe nimiam diligentiam. Zie Erasmus Chil. i. Cent. fy Ad. 19. [K] Noot. Attic. Lib. X. cap. II. Nam & dicere in fermonibus &Scribere inEpifio' lis filitum ejfe ajunt (Auguftumj a-Tre�Se figai&iw. per quod monebat, ut ad rem agendam fimul adhibeatur er induftria celeritas & diligeutia tarditas: ex quibus duobus contrariis fit maturitas. [Li] Zie een penning van hem , zodanigh gemunt, by Oudaen in zyne Roomfche Oudheden bladz. 331. of 2,92., met deszelfs uitlegginge. [M] Sueton. Aug. cap. zf. Zie Erafmus Chil. 2. Cent. 1. Adag. 1. . [N] Zie de voorreden van ons eerfte Deel, en Pr�rius Valerianus Hierogl. Lib. XXVII. cap. 9. [O] Plinius Hift. Nat. Lib. XVI. cap. 25". Floret prima omnium amjgdala menfe ja~ mario. Zie Klaudius Minos over het 208 Zinnebeelt van Alciatus. fP] Ibid. Serotino qu&dam germinatu flor ent, maturantque celeriter, ficutimerus, qu�t ttovijfima urbanarum germinat, nee nifi exatto frigore, eb id diBa fap�entiftima arborujn_t&c. Zie wederom KTlaudius Minos over het 209 Zinnebeelt van den zei ven Alciatus.

-ocr page 172-



		NAERSTIGHEIT. VLYT. 171 menfchen wys achten , die de vaerdigheit met de langkzaemheit vereeni- gen, waerin de rechte naerftigheit beftaet. De haen is van natuure naerftigh en bezorgt, toonende een groote vlyt in 't fchrabbelen en zoeken, totdat hy vint het geen hem behaeglykis. Hy maekt ook onderfcheit in de quade en goede korengraentjes, kiezende de lefte tot zyn koft en voedfel. Auzonius brengt hierom, aen Simmachus fchryvende, (i) Euklioos haen [Q] tot een fpreekvvoort in _; daerdoor_f . _Denu. emant te kennen geven willende die met eene naukeurige naerftigheit alles mero ter- 'oorfnuffelt, en niet een zantje ongeroert laet, totdat hy het gezochte ^nano' gevonden heeft. [QJ Alzo genoemt; om dat Plautus in zyn blyfpel Aulularia , (a) een haen te pas/i) Aft- 3. brengt die ter plaeti�, daer Euclio zyn pot met goud hadde begraven, begon te fchrab-ie- 4- beien : het welke dezen ouden giengaert, menende dat het den haen te doen was om zynen fchat aen den dag te brengen, zo flecht aenfront, dat hy hem, zonder enig op- zicht van zyne oude dienftmeid , die dat beeft toequam , op ftaende voet dood floeg. Auf�nius nu brengt dat over in den zin, hier door Zaratino opgegeven. Zie Adr.ftt- nius Cent. 1. Ad. 40. Men zou het ook niet qualyk kunnen gebruiken voor iemand die door al te grote naerftigheit zich zelven het verderf op den hals haelde : by voorbeeld zo eenig fchry ver de geheimen , de eene of andere hoge familie of perf�nen in hunne I achting rakende, al te naerftig wilde uitpluizen en in het daghlicht ftellen, en daer door derzelver wraekzucht moeft ondervinden: en ook die eens magtigers zaken al te nieuws- gierig willende doorfnufl�len, daar door raekt tot zyn verderf: voor welke onvoorzig- tigheit ons Plutarchus waerfchouwt in zyne verhandeling over de Nieusgierigheid. c.^. A N DE JEt S. ^; DOor eene in 't rood gekleedde Vrou , die in de rechte hant een fpore houdt, en in de flinke een' uurwyzer, kan men de naerftigheit ook uitbeelden. Verfta door naerftigheit een krachtige begeerte, om eenigh ding ten einde toe uit te voeren. De uurwyzer en fpore beduiden de twee werkingen der naerftigheit, waervan d' eene de tyt is, dien men airede gevordert heeft, en d' andere de [A] naeryver, die anderen ter navolginge aenzet. Omdat wyders de tyt de naerftigheit afmeet, en de naeryver de zelve opwekt en voortduwt, zoo hebben wy het beek met dubbele reden deze dingen bygevoegt. [A] Zie het tweede beek hier voorgaende. Voorde reft is alles in dit beeltklaerqn duidelyk: alleenlyk dient aengetekent, dat het root gewaed een vierigen enbrandenden yver betekent, om dat de kleur des viers rood is. Om dezelve reden is ook aen de Aenroeping, /. Deel bl. 40. en aen de Ridderorder van Lazarus en Mauritius , bUdz., 524. een kleed gegeven van de zelfde kleur. NAERSTIGHEIT. BRAVE WAKKERHEIT. E En jonge Vrou die naekt is, en een' helm op 't hooft heeft. Om hae»- ren flinker arm is een witte mantel gewonden, met groene takken ge- liert, en op den boort deze woorden voerende, Proprio Marte, dat is, Door eige Dapperheit. In de rechte hant houdt ze egn bloot zwaert, ep ftaet op een fioutmoedige wys gereedt tot vechten, ' Kv 2 De

-ocr page 173-



		i₇2; NAERSTIGHEIT. De naerftigheit is een deel der [A] dapperheit, endaerom gelykenhaere beelden malkander. Zy wort naekt gefchildert, omdat ze meeft door nootdruftigheit en on- gemakken [B] veroorzaekt wort. De helm op haer hooft wil zeggen, dat haer voornaemfte deel het ver- ftant [C] is, en de wysheit die haer beveiligt. Dat ze voorts met een bloot zwaert ftrytvaerdigh ftaet, gefchiedt omdat het een eigenfehap der naer- ftigheit is , wakker en gereet te wezen, om in den aenval der fortuine zich met voordeel te verdedigen. De witte mantel en groene takken beduiden de [D] hoop, die op de blanke [E] oprechtheit der zeden, en op het goede voornemen gegront is_}kunnende de naerftigheit niet pryflyk wezen , ten zy het einde van haere uitwerking en de toeleg van 't menfchlyk verftant, zaeklyk, deugtzaem en eerlyk zy. Ook wort door deze beeldefpraek te kennen gegeven , dat de naerftig- heit beftaet in zich te verzien van 't goede [F] dat met het [G] nutbaere famengevoegt; en zich vry [H] te houden van 't quade dat aen 't gevaer verknogt is. Daerom worden zulken, in 't burgerlyk leven, geacht groot voordeel te hebben, die door hunne eige dapperheit en deugt, met den tabbert en 't zwaert een' algemeenen roem verkregen hebben, alsook eenige gelegentheit om zich in den vrede te befchermen. [A] Zie liet beek manhafte Dapperheit in ons laetfte Deel. [B] Noodt leert werken, en de armoede is de uitvindfter der konftcn. Zie onze aenmerking C. over het twede beelt der Armoede, I. Deel bl. 79. [C] Dat zyn woonplacts in 't hooft heeft. Zie aenmerking A. over de Aenroeping, I. Deel, bladz.. 40. en de Akademie, bl. 45". f_D] Zie de aenmerking F. over 't vierde beelt der Hoop, II. Deel bl. 31. [E^ Zie onze aenmerking F. over 't beelt Gerechtigheit. \|[F] Verbeek door den witten mantel. Zie de zelfde aenmerking. [G~] Te verftaen door de groene takken: alzo het groen een teken is van groeizaem» heit en wasdom : en de wasdom belooft vruchten. [H] Dat wort te kennen gegeven door den helm en 't zwaert. NAERSTIGHEIT. E Ene Vrou in geflikte, .ryke en kunib'gh gewrochte klede- ren. In de rechte hant heeft ze een byenzwarm ₃ en de flinke legt ze op een windas daer men groote laften m� op- heffen kan. Zy is bloots beens, en heeft een beeltje van Pluto op haer hooft. Het kleet, de byenzwarm en 't windas brengen hunne verklaring, ter verlichtinge dezer beeltenis, genoegzaem [A] mede : en wat het beelt van Pluto aengaet, dat ftaet hier omdat de oude Heidenen hem voor den godt der rykdommen hielden, die doorgaens het voornaemfte wit van 's men- fchen naerftigheit zyn. De [A] Een kunftig gewrocht kleed is een beelt van naerftigheid, om dat men de uit- vinding van alle kunden aen dezelve fchuldig is , en men geen kunftig uitgewrocht werk zonder naerftigheit kan begrypen. Van de Byen is geiproken in het derde beelt hier voor, en van het windas, over 't beelt Kunftft�k, bladz. 90.

-ocr page 174-



		NAERSTIGHEIT. 173 De bloote voeten, en het op de aerde ftaen der zelve, geven hier te verftaen, dat dusdanigh eene naerftigheit zich zonder onderfcheit van ge- mak of ongemak, ilechts fpoeit tot zaeken, daer voordeel aen kleeft $ niet eens om hoog ftygende om edele dingen te verkrygen. A N D E R S. DE naerftigheit of vlyt kan ook uitgebeelt worden door eene Vrou, houdende in de rechte hant eenen fchep- ter, op de fpits waervan een hant ftaet, en weder in 't mid- den der hant, een oog. Ter plactfe daer defchepterenhant zich aeneen voegen, ftaen twee vleugeltjes, omtrent alsof gy Merkurius Slangeftaf zaegt De fchepter betekent grootheit en magt [A]j en de hant, naerftigheit enkunft[B]. Deze dan, doordien, onderftutzynde, beelthetuit, dat de Prinfen, en die anderen beheerfchen, 's menfchen naerftigheit uit het Hof om hoog heffen kunnen, als't hun maer belieft. Artemidorus meent, volgende hierin de Egiptenaers [C] , dat de handen een kunftwerk bete- kenen, omdat door de zelve byna alle kunften uitgevoert worden; gelyk Ariftoteles deswege de hant een injirument (werktuig) der infirumenten noemt [D]. Het oog beduit voorzigtigheit [E] en wysheit: en die moeten de naer- ftigheit beftieren. De vleugels verbeelden gezwintheitj en die maekt dat de loon der naerftigheit merkelyk grooter wort [F]. [A] Zie onze aenmerking F. over 't beek Dwinglandy, I. D. bl. y>f. [B] Zie boven onze aenmerking A. over 't beelt, Kunfifluk.bladz. 89. [C] Door een hand betekenden dezen een liefhebber van 't bouwen van huizen, ge- lyk gezecht is over 't eerfte beelt, Gebou I. D. bl. 417. maer of zy ze ook gebruikt hebben als een beelt der kunften, is my onbekent. [D] Zie hem Lib. 4. de part. anim. c. 10. & Galen, de ufuPartiumCorporis Hum. c. 1. De Natuur , zegt Plutarchus in het 2. Hoofdftuk van zyn verhandeling van de Bfoederlyke liefde, heeft de handen in vele en or.gelyke vingeren ge/neden, en'tallernauw- keurigfi en konfiigfi van alle werktuigen gemaekt: zoo dat de oude Anaxagoras de oorzaek, der menfchelyke wysheit en kennijfe heeft toegefchreven aen de handen. Dog dit firyt te- gen de waerheid: want de menfch is niet daer om zoo een wys fchepfel, omdat hy handen heeft: maer om dathy van nature met reden begaeft en k°nftig was, daerom heeft hyvan ' de natuur ook, zulke werktuigen ontfangen. [E] Pi�rius (1) verhaelt uit Paufanias (%) dat op den altaer van Jupiter te Trojen, (1) Hier. tot welken Priamus na't veroveren van die ftadzyn toevlucht nam, een beelt van dien ^Llb- 33* afgod hadde geftaen met drie ogen, betekenende volgens de uitlegging van Paufanias ^^a?V �?' zelfs de driederlei voorzienigheid en heerfchappy, waer mede hy hemel, aerde en wa- �1 _1J",' teren gelooft wierde te beftieren. Zie onzen bladwyzer in Oog, en den genoemden Pi�rius, Hier. lib.* 33. cap. z. & 4. [F] Bekent is de Spreuk van Publius Syrus:, beneficium bis dat, qui datceleriter, die een weldaet fpoedig doet, doet ze dubbeld. Elders hebben wy deze ftoft�, meen ik, breder verhandeld.

			II. Deel Xx '. AN-

-ocr page 175-



		i₇4 N A E R S T I G H E I T. A N D E R S. T\Oor de beeltenis van Merkurius, houdende in de rechte ■-^ hant een' Slangeftaf, en in de flinkeeenefluit, hebben d'Ouden [A] de twee oorzaeken, die de naerftigheit ver- wekken, te weten , het nutbaere voor ons zelven, en't vermaeklyke voor anderen, afgebeelt. Het opwekken der naerftigheit tot ons eigen nut wort door den Slangeftaf, daer Merkuur, naer 't verzieren der Po�ten > de dooden me op- wekte [B] , uitgebeelt ; en het vermaek der naerftigheit, voor ons en anderen teffens, door de fluit, zynde die een aengenaem fpeeltuig, bequaem om de gemoederen te ftre- len [C], en alle moeilykheden te verminderen of wech te nemen. [Al My heugt niet iets diergelyk by eenig oud fchryver te hebben gevonden : en ik geloof, dat deze uitlegging van dit beek van Mercurius verzonnen is door mannen van later tyt. [B] Zie onze aenmerk'mg H.* over de geeftelyke Amptverkoping, I. D. bl. 6j. [C~] Zie Pi�rius Valerianus Hicrogl. lib. 47. cap. 14. & if. en Horus Hierogl. lib. 2. fub finem. By deze zes byzondere beelden der Naerftigheit voegen wy nog dit uit de (O Lib. 4. verzameling der Zinnebeelden uit oude en nieawe fchry vers, achter Pi�rius gevoegt(i), Tit. hdu- welke gezecht worden te vinden te zyn by Lucas Contilis. Het is een havik , die Jhia labo-door de lucht vliegd op roof; en hebbende reets een gevangen patrys in zyne klaeu- Mcendi ^wen> ^ecnter ^nog andere diergelyke, die opgeftoten van een hond , wegvliegen, met cupid», ^een fcherp gezicht vervolgt, zynde daer by geftelt tot een byfehrift PROF IDE AC- CELERO, ik^haefte voorzichtiglyk. Door dit zinnebeelt, zecht de fchry ver, wort be- tekent eenvlytig, arbeidzaemen leergierig man, die zich niet alleenlyk eene enkele we- tenfehap heeft verkregen , maer ook van dag tot dag een overvloediger kennifle tracht te verzamelen, en tot eene uitmuntende geleerdheit te geraken, want volgens Menander, ' Atrcivrx irgdyjActT» fyrxfAivei. door naerftigheit en arbeit kan men alle dingen krygen die men zoekt. Hetwelke Sopho- kles nog korter heeft willen uitdrukken: r� fyTXjyttvov KKur�v ixXpivyn Si r' djAiA�/Atvov; 't geen men zoekt, is te krygen ; maer dat men verwaerloosd , ontfnapt. Door het by- fehrift, ik.haefte voarzichtigtyk\.\vo�d de nuttige omzichtigheit in't aenvangen, en voor- zichtige dralinge aengeprezen, en gelyk Sophokles in zyne Elektra zecht, ^:, ' '! ;■ " <piht7 yx( �kv��v rt>5.yy� w>y\% tcgdittm jWe'y* , een man, die iets groots onderneemt, gaet gaern langzaem voort. ■. ' fi''7.\f: ' > ' ■ ■* *.f\"*

			NA SPE Ui

-ocr page 176-

NASPEURING.

*75

NASPEURING.

/^[.Evoeglyk maelt men deze als eeneVrou met vleugelen aen
^** 't hooft, en een kleet aen, dat geheel met mieren bezet
is. Laet ze met den voorften vinger der rechte hant om
hoog naer een vliegende kraen; en met den voorften vinger
der flinke nederwaert op eenen hont wyzen, die langs den
gront omfnuffelt, alsof ny eenigh wilt opzocht.

De hooftwieken beduiden de verheffing des verftants [A], dat, aenge-
lokt door den heerlyken loon van roem en eer, tot de dingen der onfterf-
lykheit, en het bekomen van de kennifTe der hooge en hemelfche zaeken
opftygt.

Haer gewaet is vol mieren, omdat d' Egiptenaers [B] de nafpeuring
hierdoor plachten uit te beelden 5 zynde deze diertjes vlytige navorfchers
der dingen, die tot de verzorging huns levens diehen.

Zy wyft naer een kraen, die in de hoogte vliegt, vermits al weder de
Egiptenaers door dezen vogel, als zeer hoog vliegende, en verre ziende
[C], een zeer keurigh onderzoeker Van h�oge en treflyke zaeken, en van

zulke, die van de aerde afgefcheiden zyn, betekenden

X.X2

[A] Zie onze aenmerking A. over 't eerfte beelt der Gutift, I.D.bladz.. 5:67. en aen-
merkingU. over 't eerfte beclt der Gedachten bl. ip.\. \

[B] ZieHorus Apollo Hierogl. lib. 1. cap. fi. en aldaer de lezenswaerdige aenmer-
kjngen der geleerden , en Pi�nus Hierogl. fib* 8. cap. 1. & feqq, welke onder andere
dingen ook aentekenen, dat'er opdeLand-engte vanKorinthen outtyts jaerlyks een mier
aen de zonne placht te worden geoffert: onidat gelyk de zon alles befchouwd , wat'er
op de aerde is, alzooook de mier alles doorkruipt en ontdekt,-wat iemand ook met de
allergrootfte zorg mocht hebben verborgen.

[C] En wanneer ze wolken beneden zich ziet, dan in de hoogte blyvende, om niet
gedreven en geflingerd te worden door onweer, maer rufte te genieten dicze bemind;,
Horus Apollo Hierogl. 98. lib. 2. en Pi�rius Valer. Hierogl. I. 17. cap. 20.

.....

-ocr page 177-



		i₇6 NAS P EUR I N G. De brak, in de bovengemelde geftalte, is by Sextus Empirikus [D], een Filozoof van Pyrrhoos gezinte, ook een zinnebeelt der nafpeuring, omdat, alsdusdanigheenhont, het wilt vervolgende, op een driefprong komt, en niet gezien hebbende welken wegh het zelve ingeloopen is, hy eerft op den eenen omruikt i en daer geen fpoor van 't wilt vernemende, den tweeden wegh op de zelve wys onderzoekt ■, dan daer ook geen lucht des wilts gewaer wordende, den derden ter vlucht en zonder eens te be- fnufien inflaetj zich verzekerende dat het wilt dien langs gelopen is.

			NAT U V R. OP een' gedenkpenning van Keizer Adrianus, daer wy ons hier naer voegen zullen, komt de natuur voor als een naekte Vrou, die de borften vol melks, en eenen gier op haere hant heeft. Ariftoteles bepaelt de natuur in het tweede zyner Phy/�ca, kap. i.aldus, te weten dat ze het beginfel en d' oorzaek is van beweging en rufte in dat geene, daer ze in is door zich zelve, en niet door toeval: alsook van die verandering, door welke alle verderflyke dingen worden voortgebragt. Dit beginfel deelt men in een aBivum of werkend, en in een pajfivum of Jydend. Het werkende beginfel noemt men farm, en het lydende materie offtoffe [A]. Door de borften vol melks wort het werkende beginfel afgebeelt, om- dat deform het geene is, dat alle de gefchape dingen voedt en onder- houdt, gelyk de vrouwen met haere borften de kleene kinders. De gier, een verflindende roofvogel, verheelt het tweede beginfel in de natuur, materie of ftoffe genaemtj welke ftoff�, zich naer de begeerte der [A"\| Volgens de bepalinge der Natuur-en Bewyskundigen: corpus naturaleeft, quocL **tonftat materia & forma, dat is, een nutHurljkJiicbaem is, 'tgenebeftaetttitftojfeenform.**

-ocr page 178-



		NATUUR. �₇₇ cbr form bewegende en veranderende , zoo vernielt ze allengskens alle verderflyke dingen [B]. [JB] Ik weet niet, of de betekenifl� van dit twederhande beginf�l niet al te naeuw ge- fcocht is in de melkgevende boften der-Vrouwe, en den Gier. Ten minftcn ik zoude van gedachten zyn, dat ze beide de al voedende en al teelende kracht der blote Natuure alleen (waerom de Vrouw hier ook wort naekt vertoont,) zonder behulp van iets anders (voor zoo verre als Godt, een Heer van de Natuur, dezel ve zoo gemaekt heeft) te kennen ge- ven. Dat de melk die voedende kracht betekent, is klaer, en behoift geen bewys. En wat den gier belangd, dat dezelve de alteelende kracht der Nature bcquamelyk kan uit- drukken op een bceldfprakige wyze , zal niemand ligtelyk afkeuren , dewelke weet, dat deze vogel by de oude Egiptenaren in hunne Beeldenfpraek de Natuur heeft bete- kent , om dat onder de gieren geen mannetjes zyn , en dat dit gedacht alleen door de wyfjes wort voortgeplant. Pervulturem, zegt Ammianus Marcellinus , natura voca* bulum pandvnt: <juia mar es tittllos pojfe inter has alites inveniri, rationes memorantployfica: dat is : door een gier betekenen z.e de natuur j om dat de natuurkundige redenen melden, dat'er geen mannetjes onder dez.e vogelen kunnen worden gevonden, �m dezelfde reden was de gier ook by hen een beek van een moeder , en van den hemel : gelyk wy in onze aenmerking G. over 't beelt Hemel bladz.. i -j. hebben aengewezen. Zie Pi�rius en Horus Apollo , ter plactfe aldaer aengewezen. Hoe vorder Ambrofius in den pynboom een beelt vind der Nature, zie by dcnzelven Pi�rius Hierogl. lib. $z. c. 14. �n hoe zulks by de Egiptenaren gefchiede door een piramide of grafnaelde , vinden wy gelcerdelyk uitgehaek by Ccelius Auguflinus Curio Hierogl. lib. 1. cap. 19. En hoe Plato haer heeft voorgeftelt onder de verbeelding van een Lichtkglom, is gezecht in het beelt Begin, en onze aenmerking K. over het zelve, /. Deel. bl. 98. NAVOLGING. NAERB�OT5ING. "CEne Vrou die in de rechte hant eenige penfeelen, en in -' de flinke een momaenzigt houdt. Nevens haer zit een 3ep. Men befpeurt de navolging in allerlei handelingen of werken, gemaekt naer de gelykenis van iet anders: en daerom geeft men haer een bos pen- feelen in de hant, als werktuigen eener kurnfte, die de verwen en beelte- nifTen, door de natuur, of door de kunft zelve, voortgebragt, geeftigh naerbootft [Aj. Het momaenzigt en de aep beelden de naerbootfing der menfch�yke handelingen uit. De aep, omdat hy onze gebaerden weet na te volgen^ en de gryns, omdat in en buiten de fpelen [B], de veranderlykheit van verfcheide beelteniffen en perfonaedjen daerdoor vertoont wort. [A~] Zie onze aenmerking H.* en I. over de Schilderkunfl. [B] Dat outtyts de momaengezichten in gebruik zyn geweeft op de tonelen, om al- lerlei perfonaedjen te verbeelden , is bekent genoeg , en behot fc geen bewys. Wes- halven wy voortgacn tot de ophelderinge der volgende beelden. NEDRIGHEIT. OOTMOEDT. DEze gemoetsgeftalte beelt men uit door eene in 't afch- graeu gekleede Vrou, die haere armen kruiswys voor de borft, en in d' eene hant een kaetsbal houdt. Zy heeft een gordel om den hals, en buigt haer hooft nederwaert. Daer legt een goude kroon onder haeren rechter voet. 77. Veel T y Al

-ocr page 179-



		178 NEDRIGHEIT. OOTMOEDT. Al deze toeftel [A] dient hier om de kennis der geringheit van onze ei- ge verdienden of waerdigheit te vertoonen_; in welke kennis de deugt der nedrigheit voornamentlyk beftaet. De nedrighcit [B], zeit Auguftinus, is een vrjwillige buiging des gemoets, uit aenfehouwing der kennijje van zich zelven en van zynen Schepper. De kaetsbal [C] verbeelt de nedrigheit, omdat, hoe hy harder tegens den gront aen komt, hoe hy bet om hoog gaet: en men leeft by Lukas, Wie zich vernedert, die zal verhoogt worden. Dat ze een goude kroon [D] onder haeren voet heeft, beduitdatde nedrigheit hoogheit noch rykdom acht_; dan trouwens op die wys bejege- nen de hoogheit en rykdom haer doorgaens ook, gclyk Bernardus zeit, daer hy van de trappen der nedrigheit handelt. Een doorluchtigh en zeldzaem blyk dezer nedrigheit zeit men dat Balduinus de eerfte, Koning van Jeruzalem, gegeven heeft; weigerende de goude kroon met deze woorden : Godt verhoede, dat ik een goude kroon zou dragen, daer de Heer Krijlus, myn Verloffer, een doorne kroon gedragen heeft. Dante laet in zyn Paradys zich dus hooren [E] : Alle andere middelen waren befpotlyk tot de Gerechtigheit, indien GodtsZoon zich niet vernedert had om menfeh te worden. \_K] De afchgraeuwe kleur is dof, en niet vrolyk , en dacrora een teken van droef- geeftighcit, en neerflagtigheit des herten Zie onze aenmerking A. over het 2 beelt Berou I. Deel. bl. 117. De handen, kruiswyze over malkanderen voor de borftgelegt, hebben \vy ook in 't beek Bekeering, bl. 105. gezien als een teken vanootmoet: gelyk ook het gebogen hooft, in 't beek Gedienfligheit, bl. 416. aenmerking B. Onder de ge- baerten van nedrigheit en onderwerpinge zyn dacrenbovcn ook gebogen knyen : gc- lyk te zien is uit Pi�rius Hierogl. i. 35. cap.* 30. en onze aenmerkingen C. over het derde en vierde beelt des Gebedts, 1. Deel. bl. 412. en 414. [B] Humilitas efl ex intuittt propria conditionis , & [ui conditoris , volftntaria mentis inclinatio. [C] Weder een koddig begrip, en van die lbort, die \vy elders hebben verworpen. Zie onze aenmerking A. over het tweede beelt der Gedachten, /. Deel. bl. 423. De Heer Zaunslifer zecht evenwel bladz.. 69. dat dit een beeldenfpraek der Ouden is. Ik wenfeh- te, dat zyn Eerw. die ouden hadde aengewezen: dan had ik my onderricht gezien van een zaek , waer in ik nu onkundig ben, hoewel van weinig belang. Immers ik zoude niet hopen, dat zulks van zyn Eerw. gezecht is zonder fondament, of dat de Italiaen- fche opfteller van dit Zinnebeelt, zal verftaen zyn door den naem der Ouden. f_D] Zie ook het beelt Bekering, bl. 106. en 107. [E] E tutti gli altri-modi erano fcarfi A la giuftitia, fe '1 Figlivol' di Dio Non folie humiliato ad incarnarfi. NEDRIGHEIT. ^ Y magh ook vertoont worden als eene Vrou met wit ^-ⁱ gewaetaen, en nedergeflage oogen; houdende voorts een lam in beide haere armen. De nedrigheit is eene deugt waerdoor een menfeh zich zelven minder fchat, dan anderen, en die hem een' gereeden wil byzet, om anderen te gehoorzaemen. Ook geeft zy hem een voornemen in, om Godts gaven, die hy bezit, te verbergen, ten einde hy geen oorzaek of gelegentheit hebbe om zich te verhovaerdigen : waervan het tegendeel verbeelt wort door haer ne�rgeflage oogen. - Het

-ocr page 180-



! N E D R I G H E I T. 179 Het beek heeft een wit kleet [A] aen, omdat, gelyk kenlyk is, de blanke zuiverheit des gemoets, deze nedrigheit in een welgefchikten en redelyken menfch veroorzaekt, die genoeg is om onze handelingen Gode aengenaem te maken; want hy wcderftaet [BJ den hovaerdigen, en geeft den nedrigen zyne genade. Het lam is een gewis teken van nedrigheit [C] en ootmoet_} en hierom wortKriftus door de Evangeliften en'Profeeten op veele plaetfen een Lam genoemt. Ik heb eens gelezen dat de heilige naem JEZUS by Letterver- zetting (Jnagramma) in 't Griekfch iet uitbrengt dat wonderlyk fraei be- dacht is, en hier niet qualyk by voegt. Hy wort in de gemelde tael al- dus gefchreven ihsots;, waervan gemaekt is 2T h oiz, dat is, Gy zyt een fchaep [Dj, komende overeen met het geene Jezai. LUI. vers. 7 �taet, Als een Lam wert hy ter jlachtinge geleit, en ds een Schaep datftom is, enz. [A] Zie het vierde beek van 't Geloof, I. Deel. bl. ^6. en onze aenmerking F. over de Gerechtigheit, in 't III. Deel. [B] 1 Petr. V. fs. f. Zie de Verzameling der Beeldenfpraek uit oude en nieuwe fchryvers achter Pi��ius, lib. 5. tit. HV MI LIT AS, pag. 100. �C] Zie Pi�rius Valerianus Hierogl. I. 10. c. 11. [DJ Ik zoude dees Anagramma kunnen voor goed keuren , indien ze konde uitle- veren ^2T ^EI ^OI2> maero-y i in den tweeden perfoon gezecht voor » ii, dultdeGrieldche fprackkunft niet: gelyk met my zullen moeten bekennen al die deze tale kundig zyn. ANDERS. "\vf En fchildert de nedrigheit mede als eene Vrou die op ■--■ haeren rechter fchouder een vollen zak, en in haere flinke hanc een' korf met broot draegc. Voorts bekleetmen haer met zakken, en doet ze koftlyke gewaden met voeten tre�n. De waere nedrigheit beftaet in een vry willige verootmoediging der ge- dachten die wy van ons zei ven hebben, en wort geoefent uit liefde tot Godt, en met verfmading van voordeel en eere. Dit vertoont deze beel" tenis, die, daer ze zich wel koftlyk zou kunnen kleden, zich daertoe zakken [Aj verkieft: en wat den brootkorf betreft, die beelt uit [BJ dat ze zich foberlyk behelpt, zonder veele lekkernyen te hebben, gelyk ze zich onwaerdigh acht tot het bezitten van overvloet in dit leven. De zak v/yders die haeren fchouder drukt, beduit het gedenken aen de zonden [CJ, waerdoor de geeft der nedrigen wort nedergebogen. [A~\| Zie onze aenmerkjng A.* en B. over het twede beelt Bcrott, I. Deel. hl. 117. [B] Als zynde een teken van armoede en gebrek. Zie naderhand het beelt Schnldt. � [C] Voorwaer een zwaer pak , en dat den menfch nederdrukt tot in het diepfte der helle. De Profeet noemt de zonden daerom met den naem van loot, als hy zecht, (1) m z Ziet een flat e loots wiert of geheven , en daer was een vrouwe, zittende in 't midden der V. 7- Epha: ende hy (de Engel) zcide: deze is de godloosheit, ende hy wierp ze in 't midden van de Epha ; ende hy wierp het loden gewiekte op den mom derzelve. Pi�rius Hierogl. I.48. c. 62. Onze taelsmannen verftaen echter veel beter door't loot hier terplaeti� het zware en onveranderlyke oordeel Gods tegen de Joden.

	Ty 2
	Ty 2	AN-
		AN-

-ocr page 181-



		180 N E D R I G H E I T. A ND E R S. TEn leften eene Vrou die de flinke hant voor de boni houdt, en de rechte geopentuitfteekt, keerende voorts 't aengezigt ten hemel. Zy treet op een halfdooden adder, die zich om een¹ ganfeh verbroken fpiegel krult, en heeft een' gewonden lecuskop voor haere voeten. De hant voor de borft beduit, dat het hart de waere woonplaets der ne- drigheit is. De rechte hant die open is, geeft te kennen dat de nedrigheitgetrou [A] en openhartigh zyn moet, en niet als een wolf, die met een fchaepsvel be- kleet is, om des te gemaklyker de fchaepen te bedriegen en verflinden. De adder verheelt haet en nyt [B]_; de fpiegel, eigenliefde [C]_} de leeu, hovaerdy [D]. Door de liefde tot ons zelven wort de nedrigheit veracht} en de haet en gramfchap maken door hunne werkingen haer ge- heel krachteloos, gelyk de hovaerdy ha�r ook ten eenenmael vernietigt. Een nedrige ziel moet derhalve deze dingen, met een heiligh en vaft op- zet, onder de voeten houden. [A] Zie het tweede beek Httwelyhstrouw, aenmer'king B. bladz. 44. [B] Zie een weinigje verder de beelden der Nyt. [Cf] De reden van deze beeldenfpraek is licht te zien: die behagen irtzyne eigene ge- daente heeft, fpiegelt zich zelven dikwyls, gelyk een Narcifl�s inde fontein: waervan breder gehandelt zal worden in de beelden der Eigenliefde , in 't III. Deel. Anders is de fpiegel ook een bequaem beek van de kennifl� van zich zelven: gelyk is aengeweze-n over 't eerfte beek Genoegen, aenmerking A. bl. 471. /. Deel. [D] De Leeu is in de beeldenfpraek wel een zinteken van Grootmoedigheit j en edel- moedigheit, dog niet van Hovaerdy: waer van die twee deugden zeer verfchillen. Zie onze aenmerkingen over de twee eerfte beelden der Grootmoedigheit, bladz. 5-54,, y^ en ffj. 1. Deel. De Leeu nochtans is moedig op zyne krachten en verlaet zich op zyne fterkte: en in zo verre kan hy hier te pas komen, om dat zulks ftryd tegen de nedrigheit. De Egiptenaren voorts fielden tot een beek van nedrigheit of vernederinge , eenen havik, fteil van boven uit de lucht neerfchietende na beneden ; gelyk in tegendeel die zelve vogel van beneden fteil na de hoogte opfehietende een beek was van verhoginge. (1) Hier. ®^� ^rec^^en > die Horus Apollo (1) hier van geeft, zyn , dat, daer andere vogelen om lib. i.cap. hoog of om laeg vliegende, zulks in de fchuinte doen en niet anders kunnen, de havik 6. alleen het zelve recht op en neer doet als een pasloot, zonder omwegen of kromme ftre- \| ken. Zo dan is dat eerft een rechte verhoging en vernedering , die op de deugt alleen gegront is, en langs rechte wegen ftreeft ; niet door omwegen van bedrog en geveinft- j heid. Pi�'rius vat die beeldenfpraek een wcinigjen anders op (2) en verftaet 'er een man Jib. ��'c. ^^oor ' ^'^e ^z'^c'¹. ^raet ^zy^ne gedachten en befpiegelingen recht hemelwaerts verheft, door 4. & $� ' gencki verleidinge van valfche reden omgevoert, maer die al wat hy hier op de aerde ziet, terftond opwaerts brengt tot Godt; en in tegendeel op de eigenftewyze alle de denk- beelden die hy in den Hemel en in Godt ontdekt , wederom overbrengt na de aerde, zonder eenige afwyking tot fnode gedachten. Ik verwerp deze uitlegging wel niet, doch zy fchynd my nochtans zo klaer niet te leggen in de woorden van Horus: die genoeg- zaem in famenhang de zelfde zyn , als wy hier boven hebben opgegeven; ook weet ik niet, of die Griekfche woorden, die wy by Horus vinden, die uitlegging wel kunnen dulden. Dog elk zyn zin.

			NIEUS:

-ocr page 182-

NIEUSGIERIGHEIt

181

MlE�SGIERlGH�lf.

^yTIe hier eenc Vrou wiens kleeding van root en blaeu �a^
*�* menhangt, en daer vcele o�ren en kikvorfchen op ver-
beelt zyn. Heure hairen fben recht overendt, en zy �eeki
de handen om hoog en 't hooft vooruit: ook is ze ge vleugel t.

Door de nieusgierigheit verftaen wy Kier de fhaetelooze begeerte vanz�l-
ken, die meer zoeken te weten dan hun betaerat.

Deoorenop'tkleetvertoonen^ dat een nieusgierige alleenlyk beluft is
om dedingen die, aengaendeanderen, vertelt worden, te hooreri en in zy-
ne kuntfchap te krygen. Bernardus, een* nieusgierigen Monnik willende
aenduiden, geeft hem deze kentekens [A]: Indiengy, zegthy, eenen Mon-
nik hier en daer ziet wandelen, met den hals uitgefirekt, en opjlaende oor en, zoo
denk dan vry dat hy ni'euSgierigh is.

De kikvorfchen zyn, wegens hunne groote en uitpuilende o�gen, zinne-
beelden der nieusgierigheit -_} altoos d' oude Egiptenaers namen ze'er voor [B].
tl Deel Z z En

[Aj De Gradibus fuperbias. Si vid�tii monachum �vagari , capnt erettum, aures
p'ortara fitfpenfas, CHri�fnm cognofcas.

[B] Ten niinlten zoo wil (i) Pi�'rius. Anders zecht Horus" Apollo (z) alleenlyk,
dat zy een onbefchaerriden of fcherpzienden willende te kennen geven, een kikvorfch
fchildcrden. Waer van hy voor reden geeft , dat de kikvorfchen nergens anders bl�et
h�bben als in de ogen : en dat die gene, welkers ogen met bl�et zyn belopen , onbe-
fchaemt zyn. Door een fcherpzienden fchynt hy dan te verftacn een fcheipt�ezienden,
of eenen die ftout eri oribefchaemt is iri het doorzien der zaken van anderen ; en in de
gebreken van zynen evennaeften zo fcherp toekykende , als een arent of f�rpent, om de
woorden van Horatius te gebruiken (3) ; in amicoram vitiis tam c�rhit acmum, Quatn
ant acjttiia aut ferpens Epidauriks. En dit zoo opgevat zynde, zullen Horus en Pi�'rius
niets verfchillen. Wat'er van zy , fcherpziende ogen voegen by de Nieuwsgierigheit
wonder wel: dewyl de menfehen, dat gebrek onderhevig , zich niet licht vold�en met
iets van anderen te horen, maer ook Voor al gaerne alles doorfnuft�len met hun gezicht;
en die Lamia navolgen, waer van de Fabelen verdichten , dat ze ogen hadde, die ze uit
haer hooft kon uitlichten: als ze te huis was, dan leide zy die in een bakje neer, en alzo
blind zynde bracht ze den tyd door met flapen; maer wilde ze uitgaen, dan zette zy de

ogen

(i)Hicr.

Lib. J9. c.

49-

(i) Lib. i.

Hier. ioi.

(j) Lib.
Sat. }.t

7.6.

-ocr page 183-



		i82 N IE�SGIER I G'H E I T. En Pi�rius zegt [C] dat de Magi, of Natuurkundige Wyzen der Ouden, fchryven, dat kikvorfchoogen met het vleefch van een' nachtegael te za- men in een ftuk hartevel gebonden en by zich gedragen, den menfch wak- ker en vaerdigh maken, waeruit de nieusgierigheit voortkomt. Zy fteekt de handen op, en 't hooft voorwaert, vermits een nieusgierige nyver en gaeu is om van alle kanten te luifteren en op te fpeuren, wat 'er nieus zy. Deze gezwintheit geven ook de wieken, en de fteile hairen, die oplettende gedachten [D] verbeelden, te kennen^ gelyk de kleuren des ge- waets de begeerte en 't verlangen [E] beduiden, die de nieusgierige heeft: tot het weten van allerlei nieus. ogen weer in haren nieuwsgierigen kop, en doorkeek alles. Net alzoo , zecht Plutar- (i)Dc Cu-chus, (i) doen de nieuwsgierige: buiten 's huis en tegen anderen, nemen z.e ogen aen voor rioliuce hunne quaedaerdighei, maer in hunne eigen misdrjven weigeren zjy dezelve licht en gezwicht, af. 3. �)_e fcherpziende ogen dei halven van kikvorfchen komen zeer wel by de nieuwsgierig- heit te pas, een bloedvriendinne van de Laflering , waer aen boven ook een kleed met ogen bezaeit is toegefchreven. Zie het 3 beek der Laflering bladz.. 101 , en voor al de verhandeling van den bovengenoemden Plutarchus over de Nieusgierigheit, zyndc een zeer fraei werkje. fC] Ter plaatf� zo ftraks gemeld. [ D] Zie 't eerfte beelt der Grootmoedigheit, bladz. �53. I. Deel. [E] Dat door de rode kleur een yver en begeerte wort te kennen gegeven, zulks heb- ben wy al meermalen gezien: en onder anderen nog kort te voren in het twede beelt der Naerfiigheit. Maer hoe 't verlangen kan uitgedrukt worden door de blaeuwc kleur, dacr van kan ik geen reden bedenken. Ik ben wel ecnigfins van gedachten geweeft, datmo- gelyk de Italiaen, gelyk hy veeltyds wat duifter is en de zaken vry verre zoekt, derodc kleur gemengt mogt hebben met de blaeuwe, omdaerdoordeNydigheitte kennenrege- ven, die ecne onaficheidelyke medegezellinne is van de Nieuwsgierigheit, en miflch�cn riofitatc ^U ⁿi^etc]^ualyk ^naeie moeder zoude kunnen genoemt worden. Altoos Plutarchus (i) bepaelt cap %■ de Nieuwsgierigheit te zjyn een Kevert begeerte om cent andersnadeelcnt�weten, zjynde�enge* (i) Ibid. brek^ dat nog van nydigheit nogte van quaedaerdigheit vry is <: en Zeclit (3), datde-mewvs- ^caP* � gierigheit zjch in eens Anders rampen vermaekt� gelyk^een jlange in dingen diedaodetykzjfn-; y' " als mede (4) dat een nieuwsgierige aen dat gebrek^ vajl is, dat vermaekfehept in eens anders tegen/poet, zjynde die ondeugt na verwant aen de Benydinge, dewyl de benydinge eenfmert� is, die ontfiaet uit eens anders voor/poet. Den Nyd nu geven de Dichters nier alleen gc- duuriglyk den bynaem van lividus, dat is, blaeu, ofwel grys en blaeu, gelyk de kleur is van 't loot en gekneusde vleesdeelen, om reden in het'twedc* beelt hier na te melden; maer ook gebruiken zy de woorden livor, lividus, livere, en diergclyke, die eigentlyk zo eene blaeuwe kleur uitdrukken , in de betekenifl� zelfs van Nyd, Nydig, en Nydig x.yn. Maer deze uitlegging fchynd my hier, behalven dat ze verre gezocht is, ookdaer- ora geen plaets te kunnen hebben, om dat de Italiaen een woord gebruikt, dat niet zulk een blaeu betekent, als wy gezecht hebben , maer wel azjtur of hemelsblaeu. Ik twyf- fel niet, of het zal den lezer vervelen met zulke kleinigheden, of liever beulclingen, te worden opgehouden : maer dewyl 't ons voornemen, en ook onze belofte is , niets te zullen voorbygaen, dat ophelderinge nodig heeft, en onze fchryver niets heeft bygebracht rot verftant van dit gewaedt, heb ik my genoodzaekt gevonden , hoewel pngaern, my in zulk een fobere en onaengename flottc te begeven : hetwelke zo dikwils als^ebeurd, zo moet ik hier eens voor al betuigen , dat zulks geheel tegen mynen inborft is. Maer wat zal ik doen? Myne gedane belofte (die ik van den beginne af wel hebbe gezien, dat ik konde nalaten) al aen een zydcgefteldzynde, voorzag ik wel, dat ik zulks niet doende, de befchuldiging van velen, my zoude kunnen op den hals halen, als ofik den plicht van een Uitlegger niet voldede. Ik moert dan in een van twe quaden vervallen : en hebbc in zo verre, meen ik, het geringfte verkoren, om dat de lezer, al waer hy geen ophel- deringe in den inhoud der beelden zelf oordeelt nodig te hebben, de acnmerkingen onge- lezen kan overflaen: en ondertuflehen nu niemand klagen, dat men hem verlegen la�r.

			NY�I�-

-ocr page 184-



		N TDIG HEIT. N Y T. 183 NT Dl GHE I T. N Y T. P Ene oude, lelyke en bleeke Vrou, mager en uitgeteerc ■- van lichaem, en fcheel van gezigt. Haere klederen zyn rpeftverwigh, en zy is ganfeh onthulc. In heur hair zynee- nige (langen vermengt, en zy eet haer eigen hart, 't geen zy in de handen heeft. Men fchilderc ze out, vermits ze, om het kort te zeggen , een oude vy- andin der deugt is. De flangen in haer paruik verbeelden de booze gedachten [A], die haer geduurigh met een groote begeerte naer eens anders fchadedoen wenfehen: want de quade overdenkingen zyn altyt gereet om haer venyn, by manier vanfpreken, op anderen uit te fchieten, en hen te beledigen: en dat ver- gift is zodanighin den boezem der geenen verfpreir, daer de nydigheit zich in gezet heeft, dat het hun hart knaegt [B] zonder ophouden: waeromwy Z z 2 dit [A] De gedachten worden anders verbeck door 't hair, gelyk nu dikwylsgezechtis: en de Hangen zyn een beclt van booshcit en belediging, gelyk te zien inhettwede beek Achterklap, I. Deel bl. 24. en derhalven verbeelden de hairen, met flangen gemengt, ge- dachten die geneigt zyn om een ander lect en ongeval toe te brengen. H�t zelfde wort bcduit door de roeftverwige klederen : gelyk mede over het tweede beek der Godtloosheit is acngewezen , /. Deel. bl. 5-14. aenmerking A. Haere lelykheit is een beek van haeren bozen inborft : Zie onze acnmerkingC. over 't beek Schilderkunft in't derde Deel. Dat ze mager en uitgeteert is , verheelt d� uitwerking van den Nyt, die de menfehen zoda- nig mackt ,^r daerzc in woont. Dat ze is onthult, is een teken van droefgeeftigheit, een rechte eigenfchap van deze ondeugt: en datze fcheel kykt, ziet op de gewoonte en na- tuur der nydigen, die alles over dwars en met fchele ogen aenzien. Apelles, gelykwy reets gcmelt hebben in onze aenmerking A. over 't eerft� beek der Lafter bladz.97, ver- beelde den Nyd als een Man , en ma�kte hem fcherp toeziende , omdat het de Nydig- heit eigen is op alle dingen en die gene, dien hy benyt, naeu acht te geven, zyndehier in gelyk aen haere bloctverwanten, de Laftering en de Nieuwsgierigheit: zie onz�aen- merklng li. en E over dat laetfte beek. Hier by komt, dat de Bygelpvigheit der Ouden heeft verdicht, dat een vinnig oog van eenen Nydigen dat gene, dat hy aenzach, kon- de betoveren, en alzo befchadigen en doen quynen. Zie Lambinus overHoratius, Lib. 1. Ep. 14. v. 37. en de geleerden over Virgilius, EcL 3. v. 103. en meer andere fchry- vers door Bafil. Fabcr aengehaek inzyn�n ThefaurHtErttditionii.Scholaftica in FASCl- NVM. Dat vorder Appelles den Nyt verbeek als een mail j .daer de Latynen'er eene vrouw van hebben gemaekt, zulks komt daer van daenV- om dat de Grieken om den Nydt te betekenen een woort hebben i $S-�m dat van 't manjyk geflacht is ₃ gelyk ons Nydt, en de Latynen van 'tvrouwlyk , JnviAi<t, gelyk ons Nydigheid', 'hoewel hen ook geen woort van 't mannclyk geflacht daer toe heeft ontbroken, Wv�rl h�jjvelke een zeker oud Po�et, die meeftcn tyd doorgact op deri ria�rri van Virgilius, gebruikt heeft in zyne be- fchryvinge die hy van den Nyd geeft, hem voorft�llendc als een man. Hier vandaen nu komt het, dat de Grieken en Latynen in't verbeelden; vap deugden, ondeugden, herts- to»tcn en andere zaken , en de goden of godinnen , die ze dae� van maekten, dikwyls verfchillcn , nemende de ecne natie een. man \ daer de andere een vrouw gebruikt: ge- lyk ook Gyraldus heeft aengemerkt, Hifior. Deor. Synt. i.fiol.%y. [Bl Zie Claudius Minos �ver het 71. Zinneb��k van Alciat�s. Op dat harteknagen van den Nydt hebben fommige der Ouden ,' als Virgilius ; Petronius , Nicagoras en Ariftoxeiius , de fabel toegepaft van Tityus, wiens lever de fabelfchryvers verdichten, dat door een gier, of zoo andere zeggen , door een arend, of volgens Pindarus, door flanken, wort uitgegeten, groeiende's nagts wederom aen, al wat zy'er 's daegs afbyten. ZiePi�rius HierogL�tb. 18. cap. 13. en 14. hoewel 'er geen andere, en niet min gevocg- lyke uitleggingen van die fabel ontbreken : die men kan vinden by Natalis Comes, en Videren die hun werk gemaekt hebben van 't verklaren der oude verdichtf�len.

-ocr page 185-



		�8₄ N Y D I G H E I T. N Y T. dit beelt ook vertoonen als zyn eigen harteetende. Aldus ftraft denydig- heit zich zelve [CJ en haere boosheit, gelyk ock Jakobus Sannazarius zeit [D], Ovidius fchildert in zyn tweede boek der Herfciieppinge den Nyt zeer aerdigh en levend af, waervan Vondels vertaeling aldus l�idt [4- raiias. Zy .Jliet met haere fpeer de poort op dat het kraekte, En zagh de Nyt het vleefch vanjlangen, V welk haerjmaekte, Herkaeuwen_} een gerecht daer zy venyn uit zoog. Zy wende d' oogen van haer af> en zagh om hoog. De magre ryjl, en laet de halfgegeete Jlangen Halfgeete leggen, en genaekt met trage gangen. Toen zy de brave maegt in V harrenas zagh flaen, Verzuchte ze heel zwaer vanjmerte, en keek ze eens aen. - Zy zagh 'er mager uit en dootfch, g�lyk de fchimmen, En bleek vanfpyt. men ziet ze ajgryslyk leelykgrimmen, 't Gebit is vuil vanjlym, de borji zoo groen als gal. Vergift zit op de tong. zy lacht om ieders val, Maer anders nimmermeer, zy kangeene oogen Jluiten Van zorg en kommer, en ziet quynende van buiten _tDer men/c hen voor/poet met verdriet en knaeginge aen. Men ziet ze, elk nypende, zich nypen, en vergaen. enz. [C] Zie Claudius Minos over de boven genoemde plaets van Alciatus , en LamSi- iius over Horatius Lib. i. Ef. z. v. 5'8., die met de fpreuken van vele ouden bevefli» gende. [Dj L'invidia, figlivos mio, i� fteila macera, E fi dilegua, come agnel per faf�ino, Che non gli vale ombra di cerro, � d'acera; [EJV. 768. Poftes extrema cufpide puliat: Concuffe patuere fores. Videt intus edentem Vipereas carnes vitiorum alimenta fuorum Juvidiam, vifaque oculos avertit: ar il Ia Surgit humo pigra, f�me/arumque relinquit Corpora f�rpentum, pafl�que incedit inerti. Utque deam vidit formaque armifque decoram,- Ingemuit, v�lttfm ima ad f�fpiria duxit. Pallor in ore fedet, macies in corpore toto, Nulqtiam recta acies, Iiventrubigine dentes, Pec�ora felle virent, lingua eft fuffu/a veneno: Rifus abeft, nifi quem vifi movere dolores: Nee fruitur f�mno, vigilacibus excita curis: Sed videt ingratos, intabef�itque videndo Succef�us hominum, carpitq�e & carpitur uri»,. Suppliciumque fuum eft.

			Anders

-ocr page 186-



			NYDIGHEIT. NYT- ;i8$

		ANDERS. WEder een oude, lelyke en magere Vrou, wiens vel als van koude blaeu en grys is. Deze is haer flinke borft bloot , waerin een flang, die zich rontom haer* boezem kringkelt, byt. Nevens haer ziet men een ferpent van de foort, die men Hydraes noemt, en daer leunt ze met haer hari't op. De nyt [A] beftaet eigentlyk in eene vreugt die men uit eens anders on- geval fchept, en in een groote zelfsquelling en misnoegen over eens anders welvaert, vvaerdoor zich de nydigaert als verteert en opeet. Dat ze mager, grys en blaeu is beduit dat de nyt gemeenlyk uit den kouden aert [B] voortkomt j gelyk men dus ook zeggen magh dat de nyt kout is, hebbende allen brant en warmte der liefde in zich uitgedooft. De flang, bytendein 's beelts borft, vertoont het hartzeer dat den ny- digen, om eens anders vooripoet, altytplaegt. Geeft Godt den menfche heil en fpoet, De Nyt verteert haer vleefch en bloet zeit Horatius [CJ. IL Deel. A a a Men [A] Zie Plutarchus in zync Verhandeling aengaende den Haet en Nyt: waerin hy wydlopig fpreekt van deszelfs natuur en eigenf�hap: als mede Gelius Rhodiginus An- tiq. Lell. Lib, XL cap. 30. Petrarcha de Remediis utriufque Forttmm, D/al. 35- & 106. Car. Pafcalius de Fitiis &^Virtutibus, en.vooral Bafilius de Invidia. [B] Of ook, omdat, ze de lichaemen der nydigen mager en ongedaen van kleur maekr, en wel van die kleur, die wy over het bcelt der Nieuwsgierigheit gezegt heb- ben, dat de Latynen lividus noemen, gelyk de Italianen livids, wordende niet alleen gebruikt van gekneusde vleefchdeelen, maer ook van vermagerde, uirgeteerde, ver- hongerde en dode lichamen. [Cj Lib. I. Ep. z. v. 57. Inyidus alterius mt�efcit rebus opimis.

-ocr page 187-



		i86 NYDIGHEIT. N'Y T. Men ftelteene Hydcrflang by het beek, omdat het geblaes en venyn de- zes ondiers [D] gezcgt wort boven dat van andere vergiftige dieren quaet- aerdigh , befmetlyk en dootlyk te zyn. En aldus is ook de natuur des nyts het bederf en den ondergang van andere menfchen, naer vermogen te brouwen_; met een' grooten luft om hen, zoo wel naer ziel als lichaem on- gelukkigh te zien. Gelyk wyders de Po�ten zeggen van de Hydra waer- mede Herkules vocht, dat, hoe hy haer meer koppen af hieuw, hoe 'er meer aenwiefen [E] _} zoo is 't ook met den nyt gelegen_; want hoe men ze door de kracht der Deugt meer tracht te dempen, hoe ze 'er meer tegens- aenwafl: [FJ. Petrarcha noemt den nyt [G] Een vyandin van 't waere goet, Die tegens heerlyke beginfils 'Graeg jlryt en woef. NOGH. (i)Lib. II. [D] Altoos dat zegt Pauzanias (i) van die Hydra, die verwonnen is door Herku- «p. 37. les, zodanig, dat deze zyne pylen door dcszclfs galle heeft vergiftigt: welk venyn zoo fel was, dat de Centaur Chiron, of, gelyk andere willen, Polenor,_ met eenen van die pylen gequetft zynde, en de wonde in de rivier Anigrus afgewaflehen hebbende, het water dacrdoor is vergiftigt , en een vuilen reuk heeft gekregen: indien men de vertellingen der Grieken wil geloven , by den zelvcn Pauzanias, Lib. V. cap. y. [E] Zie Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. XFI. cap. 36 en 37. en de Verzameling der Beeidenfpraek agter hem, Lib. ir. tit. INVID.IA, LIT ES: al waer ook andere uitleggingen van deze Hydra worden gevonden. Voeg 'er eindlyk by, onze aenmer- king G over de Bekeering, I. Deel, bl. 107. [FJ Hierom is 't ook, dat de fabelen zeggen, dat Herkules meer moeite en gevaren > heeft moeten ondergaen in het doden van de Hydra, dan in 't overwinnen van cenig (i) Hi«. ander ondier. En Pi�rius meent (2) dat de woorden van Horatius daer opk op zien, Lib. XVI.als hy zegt, Lib. II. Ep. 1. v.* 10. ^caP- 37- " ' Diram qui contudit hydram, -?%, Notaque fatali portenta labore fubegit, Comperit invidiam fupremo fine domari. Die 't ondier Hydra heeft gevelt, En, door het noodt lot hart geknelt, De alombekgnde fchrik^gedrochten, Na veel gevaren doodt gevochten, Bevond, dat ook^ de felle Nyt Op 't lefl getemt wort door den tyd. Ten laetften dan word men dat moniter nogh meefter. Want eveneens, zegt Plutar- !r' ?^e. chus (3)» als de zon voor die gene, over welkers hoofden zy regt heenegaet, weiniirh of vijia. c. _s,g^ee"^cfih<xduwe maekt, alzo plegen ook\_de Kjtl\e_t die door den voor/poet boven 't hooft van hunne medefirevers zyn gereezen, derzelver nydigheit door hunnen glans te vernietigen en te doen verdwynen. Waerom hy ook meent, dat Cyrus en Alexander, toen zy zich meefters hadden gemaekt van de wereld, gene benyders meer hebben gehad; hoewel 't hun geenszins ontbrak aen haters. Zoo fprcekE ook Ovidius van Fabius Maximus, Lib. III. Pont. Ep. 3. v. �or. Livor iners vitium mores non exit in iftos, Utque latens ima vipera f�rpit humo. De lome nyt klimt noit tot zoo verheve zeden, En kruipt al heimelykj, gelyk. men doorgaens ziet, Dat de adder zich verfchuilt in 't diepe gras, beneden Langs de aerde, en komt uit haer verborgen fcbuilhoek^nict. Anders wort benyt al wat hoog is. Intabla invidia. media funt: ad fumma ferme ten- {4) Lib. dit, zegt Livius (4), dat is, middelbaere dingen zyn vry voor den nyt: die [{reeft dobr- XLV c.35gaens na 't hoogfie. En nog eens (�) : Invidia, tanquam ignis, fumma petit. De nyt vmii,1 vliegt, gelyl^het vuur, na 't hoogde. Vergclyk Ovidius Remed. Amor. v. 269. EnSe- [GJ Zyne woorden zyn: O invidia, nemica di virtutc, Ch' a bei principii volentier contrafti.

-ocr page 188-



			i

		N � D I G H E I T. NYT.' '. 187 ' NO G H. LAetftelyk v�rbeek men den nyt als een out Wyf, in een flordigh en roeftverwigh gewaet. Zy-houdt deee- ne hant aen haer' mont, naer de wyze der luie en flechte vrouwen, en loert met een gedraeit gezigt zydelings a� By haer heeft ze een' mageren hont ftaen, die door verfcheide tekens eene zeer groote nydigheit., mitsgaders zyne gretigheit om aller anderen goet alleen op te flokken, laet blyken. Wanneer de hont zich van eene flang gebeten voelt, eet.hy zeker kruit ter genezinge, dat hem de natuur tot dit gebruik heeft leeren kennen j doch ziet uit nydigheit onder het eeten daervan fcherp toe, ten eipde hy van geen menfehen gezien magh worden. Dit zegt Plinius [A], Haer onheblyk gewaet wil zeggen dat de nyt meeft onder net flechte en gemecne volkje [B] fchuilt. De hant voor den mont geeft te kennen, dat de gemelde ondeugt meeft voortkomt uit ledigheif. JNIOOD- fA] Hifi. Nat. Lib. XXV. cap. 8. Nbtata efl hc animalis hujus mtlignitas in atia berba major. Percujfus enim a ferpente mederi quadam Jibi dicitur: fed Ulam homine ,, itifpeftante non decerpit.* Maer Plutarchus (il beweert, dat de nyt alleenlyk plaets^ inyJj heek in den eenen menfeh tegen den anderen: want dat 'er geene waerfchynlykheit is, cap. 1. dat het eene onvernuftige dier het andere zoude benyden; dewyl het van den voor- of regenfpoet van eenig ander beeft geene verbeelding kan maken, nochte ook van des- zelfs goeden of quaden naem: door welke gedachten de nyt voornamentlyk pleegt te worden getergt. Trouwens Plinius noemt dat ook in den hond geen nyt, maer eene quaedaerdigheit: en zoo men de gemeene bepaling van den nyt houdt, dat ze nament- ]yk is een misnoegen, fpruitende uit een andeis welvaert, of eene vrcugt, ontftaende uit het ongeval van iemant, wiens welvaert ons leet is; zoo kan dat doen van den hond geen nyt genoemt worden. Gyraldus (x) nochtans zegt dat de ouden den nyt te(i) Hiflr. kennen gaven door eenen del, omdat de ael wort gez.egt van die natuur te z.yn_t dat j^Deor.Synr. alle vijfchen benyt. Of dit eenig oud Schryver zegt, weet ik niet, en kan zulks niet ^u ^co1' ⁱ⁹' bepalen: dogh miflchien ziet hy op het geene wy vinden by Horus Apollo (3) , na- U)^Llb" ^u' mentlyk, dat de Egiptenaren iemant willende te kennen geven, die een vyand was ^lcr" ^I0J' van alle menfehen, en afkeerig van den ommegang met een iegelyk, eenen ael fchil- clerden: omdat die vifch (gelyk ook Eliaen fchryft.) geene verkeenng heeft met andere viflehen. Maer dat is dan liever een afkeerigheit, en een leven op zich zelfs (gelyk het Pi�'nus(4) verklaert) o'eenhaet, dan een nyt: tufichen welke twee laetften, hoewel ze(4) Hier. in verfchcidene opzichten veel gemeinfehap met malkanderen hebben, echter een zeer^Llb- ²⁹- groot verf�hil is: gelyk de gemelde Plutarchus in 't brede aentoont in zyne Verhande- ^Cip'¹⁹* ling van den Haet en JSfyt. f_BJ In 't vorige beclt hebben wy den nyt betekent gezien door de Hydra vanHer- kules. De po�ten zeggen, dat die zich in een moeras onthield, en in deszelfs vuile modder leefde: omdat de nyt niet anders als in flechte, vuile en verachte gemoederen wort gevonden: waerom ook Ovidius verziert, dat de Nydigheit in een diepe valeie woont. Pier. Lib. XVI. cap. 37. De zelve Ovidius, en in naervolging van hem ook Alciatus, geven de Nydigheit, behalven haren overigen toeftel, ook een doornen ftok in de handen, om de quaetaerdigheit van hare flekelige tong, daer ze elk mede quetft, of ook om de prikkelende zorgen en quellingen, waermede ze haer eigen hart fteekt en pynigt, te kennen te geven: gelyk Ovidius zelfs fchynt aen te duiden, als hy eerfl van den Nyt gezegt hebbende, Met. Lib. II. v. 790. Baculumque capit, quod fpinea totum Vincula cingebant, Dat is: Zy neemt haer ftok., rontom bezet met doornen, en een weinig verder daerop A a a 1 , Jaet

-ocr page 189-



			#

		iBB NO O D L O T. laet volgen, vs. 800. Hamatis pracordia fentibus implet s dat is: zy vervult het hert met- kromme en fcherpe doornen. De woorden verder van Alciatus zyn deze, Embl. 71. Squalida vipereas manducans foemina carnes, Cuique dolent oculi, quazque fuum cor edit, Quam macies & pallor habent, {pinofaque geftat \ :',; Tela manu; talis pingitur Invidia. ... ^ N OO D L O T. E En Man, breet en ryklyk met linnen bekleet. Hy ziet hemelwaert op eene ftar die midden in een helder licht uitblinkt, en van alle zyden omringt is van eenige donke- re wolken, waeruit een goude keten tot op de aerde in 't ronde nederdraeit. Aldus befchryft Homerus [A] de keten des Noodlots in het VIII boek van zynen Ilias: en dit beduit, volgens Makrobius en Lucianus, de fa- men- [A"\| Homerus {preekt alleenlyk van de keten, niet van de ftarre of wolken; welk eerlte eerr- byvoegf�l is van Ccelius Anguftinus Curio; en laetfte, van den Italiaen. Homerus laet Jupiter, nadat hy alle de goden en godinnen fcherpelyk heeft verboden den Trojanen of Grieken te helpen, en de overtreders met ftraflfe gedreigt, van zyne (1) iliad. fouvereine magt en vermogen boven allen, aldus {preken (1) : Welaen Goden, neemt Lib.VIII. >_er eenproef van (namentlyk hoe zeer myne magt u allen te boven gaet) opdat gy 't alle moogt weten: Laet een goude keten van den hemel ncderivaerts, en gaet gy goden en go- dinnen alle aen dezelve hangen: echter zult gy den_ropperften Raetsman 'Jupiter uit den he- mel niet kunnen treken op de aerde, al flelde gy uwe uiterfte krachten daertoe in 't werk. Macr als het my zal luflen daeraen te treilen, dan zal ik. ze ophalen met de aerde en zee zelfs. Daerna zal ik. de k\^eten boven aen den top des hemels v afmaken: en aen de zelve zullen alle dingen in de hoogte blyven hangen. Zoo zeer ben ik^cn boven de goden en bo- ven de menfchen. Opdat nu de uitlegging hiervan, die de Italiaen wel fchynt ge- nomen te hebben uit Makrobius en Lucianus, dog echter ontleent heeft uit Ccehus {%\ Hier. Auguftinus Kurio (2), des te klaerder blyke, zoo geven wy hier den lezer de woor- Lib. II. (j_en _van Ccelius zelve. Daer is geen Hvyffel aen, zegt hy, of die goude keten van Ho- cap. 13. _merlls betert , zelfs naer 't getuigenis van Makrobius en Lucianus, de aeneenfeha- keling der menfehlyke zaken met de godlyke, en een zekeren gemeenen band, waerrhe- de Godt en de opperfte- Vader, ons, wanneer 't hem behaegt, tot zich trekt, en onze zielen ophaelt in den hemel, werwaerts wy anders door onze eigene kragten, hoe groot onze pooging ool^ mogt zyn, niet zouden kunnen opklimmen. Zoodat, al wie zou wil- len te kennen geven, dat zyne ziel van Godt uit den hemel rvort beftiert, bequamc- lyk^die keten zoude kunnen fchildercn aen een ft ar hangende (omdat volgens fommige I^ilozofen de menfchen hunne ziel ontfangen uit de ftarren : gelyk te zien is by Makrobius in Somnium Scipionis, Lib. I. cap. 14, of ook om andere redenen daervan by te brengen in 't volgende beek) en hem optrekkende. Want zoodanig is de kyagt van de godlyke aenblazing of ingeving, en van dat godlyke vuur, aen het welke Platg (3) In Ti- (3) ^wi�dc dat alle menfchen deel hadden, dat het de zielen tot haren fchepper keert, en meo. optrekt in den hemel. Plato nu zeide, dat alle menfchen aen dat godlyke vuur deelachtig zyn, omdat, zegt hy, alle die gene, die het niet deelachtig zyn, hoewel ze de menfeh- lyke gedaente hebben, echter geen menfchen zyn, maer minder en erger dan de heeften. Die fimenhechting daerenboven kan men ook^nog op een andere wys verft aen, gelyk, Ma- krobius de zelve uitlegt: want het gene wy zoo even gezegt hebben uit de Samenfprakcn van Lucianus, wanneer hy verzierd, dat Mcrkurius over Jupiter zyn beklag doet we- (^InSom.-gens die keten, heeft zyne betrekking op de kyagt van 't noodlot (dat is, der goddelyke mum Sci- voorzienigheit, gelyk wy een weinig verder zullen aenwyzen) en op de godlyke aen- pionis.Lib. blazinge. Maer Makrobius zegt (4), dat die keten zodanig is gemaekt, dat men door de ' ^c' '⁴" zelve moet .verftaen, dat uit den opperften Godt afvloeie ^ �Cf/?.(die ftek hy edeler dan de ziel,

-ocr page 190-



		N O O DL O T. 189 menhechting en koppeling der Godtlykeaen de menfchlyke dingen_} als- ook een' bant van het menfchlyke geflacht met den groten Schepper, die onze zinnen, als 't hem belieft, tot hem trekt, en naer den hoogften hemel doet opftygen, 't geen in 't vermogen onzer aerdfche krachten anderszins niet is. Plato [B] wil derhalve dat deze keten de kracht te kennen geeft van den Godtlyken Geeft en deszelven hemelfche vlam, door welke de verheve gemoederen dikwyls tot voortreflyke daden zyn aengevoert. Het beelt is met linnen bekleet, omdat de oude Egiptifche Prieftershet zelve, naer Pi�rius zeggen, in het XL. boek zyner Beeldenfpraek, tot een teken des noodlots fielden j gevende voor reden daervan, dat, gelyk het vlas, waervan het linnen gemaekt wort, een vrucht en voortteeling dermaene is_} de menfchen ook aldus de verandering des hemels onder- worpen zyn [C]. Dit en 't volgende beelt befchryven wy volgens het IL Deel. B b b wan- ziel, en noemt hem mens, gelyk de ziel anima: den geeft geeft hy aen God en de hemel- fche fchepl�len, maer de ziel aen de aerdfche} en uit den geeft wederom de ziel, die alle dingen (zegt hy) welke daer op volgen, maekt en met leven vervult: en deze glans alleen (de geeft) verlicht alles, en wort in alles gezien, volgens bet gevoelen van de Peripateti- ci , gelyk^ als 'er in veele fpiegels op een ry geftelt, maer eene gedaente gezien wort. En dewjl alle dingen malkanderen geduuriglyk\, het een uit het andere volgen, in aert ver- Jlimmerende langs de trappen waermede zy tot het Uegfte nederdalen s zoo zal iemant, die de zael^wat naeu befchourvt, bevinden, dat van den opperften God tot de allergering- fte ftoffe is eene famenhechting van zaken, die met onderlinge fthakels is vaftgebonden en nergens afgebroken, dewelke door deze keten wort betekent. Tot dus verre dan Coelius Auguftinus Curio: by wien de lezer ziet dat al zoo weinig gewagh wort gemaekt van de donkere wolken, als by Homerus van de ftarre en donkere wolken teft�ns: dewel- ke de Italiaen 'er fchynt bygevoegt te hebben, om daerdoor te verbeelden, dat de be- fluiten van het noodlot, ook naer 't gevoelen der Heidenen, voor den fterveling dui- fter en onbekent zyn: want Prudens futuri temporis exitum Caliginofa no�te premit Deus zegt Horatius, Lib. III. Od. 29. v. 28. Dat is: God dekt met dikke duifternis Den tyt, die nog toekomende is. Wat voorts de keten van Homerus belangt, Plato (1) heeft door dezelve de zon ver-(«)InThc- ftaen: gelyk de zelfde Cazlius Auguftinus Curio aenwyft (2): en van die gedachten is³""⁰- ook geweeft de fchryver der Korte Uitleggingen over Homerus, die op den naem '' dooigaen van Didymus. Hoe cindelyk die zelfde keten ook genomen wort als een beelt van de kennifle der hemelfche zaken, hebben wy reeds gemeld over het I. Beelt der Kennifle, aenm. B. bl. 61.* Natalis Komes (3) paft ze toe op de gierigheit en eer- (j)Mychol. zucht: anderen weer op wat anders: maer wy kunnen ons daermede niet ophouden. ^il' [B] Dit is een misflag van den Italiaen, die ganfch niet naeukeurig is geweeft in de gedachten van Curio, en deszelfs zoo ftraks gemelde woorden, uit te drukken; wy hebben zoo even uit Curio aengewezen, dat Plato 'er de zon door verftont. , [C] Wy worden al dikwyls verdrietig in 't fchryven dezer aenmerkingen over de menigvuldige en flordige misflagen van den Italiaen. Het is wel waer, dat de maen een beelt kan zyn van vcrandennge, gelyk gebleken is uit onze aenmerking C over 't. cerfte beelt der Eeuwighcit, I Deel, bladz- 375". Maer hoe komt de maen hier te pas ? De fchryver beroept zich op het veertigfte boek der Beeldenfpraek van Pi�rius: maer zie eens hoe aendachtig hy dit heeft gelezen. Wy zullen 'er nogh dit by voegen, (zo zyn 's Mans eigene woorden, in het Lil. hooftftuk van dat boek) dat het zeer gebraiklyk, by de Po�ten is, vlas te ft ellen voor het noodlot: het welke een fmaek^ heeft van iets beel- "* defprakigs. Want om van het [pinnen der Schikgodinnen, en het geene wy over het zelve elders (4) zullen moeten zeggen, niets te meldens de uitleggers van Theocritus geven ons il) Zie het reden, waer om de dichters het vlas ft ellen voor het noodlpt: namentlyk^omdat het vlaseenl f^eavrugt is van de AERDE, gelyk^alsook^de menfchen: en het afbreken van dat vlas (ver- ft»

-ocr page 191-



		�₉� NOODLOT. wai�geltf�f der Heidenen [D]j en waerfehuwen een ieder, dat het eenen» Kriften ganfch ongeoorloft is in dusdanigh een Noodlot te gelooven, ge- lyk Ook Thomas zeit in zyn derde boek tegens de Heidenen, kap. 92. fta daerdoor de vlasdraden, die de Schikgodinnen fpinnen: want de dichters gebruiken 't woord vlas in de betekenis van 't noodlot, of ook de dood door de fchikking vant noodlot bepaelt, nooit anders als wanneer ze fpreken met betrekking op het fpinneri der Schikgodinnen) betekent, dat de menfcb wederom na de aerde keert. Hoe fraei nu heeft de Italiaen die fpinrok afgehafpelt ? De ^�gyptifche Priefters weet hy by Pi��ius te vinden, die duidelyk te kennen geeft, dat hy die beeldenfpraek trekt uit de Po�ten j en dan verandert hy de aerde in de maen , en verzint 'er een uitlegging op na zyn goetvinden ; doch fchryft het eene en 't ander op de rekening van Pi�rius. Na- mentlyk dat noodlot moeten geleerde luiden dikwerf ondergaen, dat hunne fchriften worden mishandelt door de zulke, op welke in het laetfte beek der Dwaesheit, I.Deel bl. 297. gezegt is dat de veranderingen van de maen veel vermogen hebben : hetwelke wy geloven dat onzen Italiaen ook is wedervaren. [_D~] 't Is zeker, dat de Heidenen geen regt begrip van de Godheit, vermitszyniet anders hadden als het licht der Natuure, hebben kunnen maken, nochte ook vandes- zelfs beiluiten en uitvoeringen. De verftandigen echter ziende dat alles gefchiede na zekere verborgene oorzaken en een beftieringe die onveranderlyk was, hebben een Noodlot verzonnen; verftaende daerdoor een zekere almachtige,' eeuwige en onveran- d�rlyke Voorzienigheit, die alles befchikte, zoo in 't byzonder omtrent het leven en de dood van elk menfeh, als in 't algemeen omtrent alle zaken. Zie Pi�rius Hierogl. Lib. XLir. cap. 21. en vooral Gyraldus Hifi. Deor. Synt. 6. col. 207 & 208. en de Schryvers aldaer door hem aengehaelt, als mede Matthias Martinius in zyn Lexicon, in 't woord Fatum. In deze bepaling van 't noodlot is niets quacts, ofte iets dat met den Chi'iftelyken Godsdienft ftrydig is. Maer in de bepaling der oorzaek van dat Nood- lot, waren zy het fpoor geheelyk byfter; ftellende de meefte, dat het een zekere noot- zaeklykheit was, af hangende van de ftarren en derzelver bcweeging, gelyk in 't vol- gende beek wort aengewezen. De Po�ten, en ook fommige anderen behandelen dat noodlot nogh verwarder; onderwerpende hetzelve dan eens aen de goden, en alzo aen veranderinge; dan 'er eens door verftaende den wil der goden, en dan wederom het noodlot doende heerfchen over de goden zelfs. Van het eerfte vinden wy een voor- beek by Apulejus, daer de vroomen verlenging des levens boven 't noodlot wort be- looft voor hunne god vruchtigheit, Metam. Lib, X. jQuod Ji fedtilis obfequiis, & reli- giofis minifler�s, & tenacibtts caftimoniis numen noftrum promerueris, fcias, ultra flatu- ta fato tuo fpatia vitam quoque tibi prorogare mihi tantum lieer e. Het tweede komt ons voor by Virgilius, noemende den wil van fupiter met den naem van 't noodlot van fa~ piter, tALneid. Lib. v. 612. Si tangere portus Infandum caput ac terris adnare necefl� eft, Et fic FATA JOr/S pofcunt, 8cc. Dat is, naer de vertaling van Vondel: Zoo 't bemelfche gevat Dien booswigt toeft'a, dat hy eens belanden zal, En veilig havenen, brengt GODTS BESLUIT dit mede, m� Eigentlyk ftaet 'er Jttpiters noodlot, daer Vondel zegt, Gods bejluit. Het derde einde- lyk vinden wy by Ovidius in het IX boek van zyne Herfcheppinge, alwaer als Jolaus door de g�nft van Hebe van een ftokoud man een frifch jongeling geworden was, en Themis by die gelegenheit voorzeide dat Jupiter ook iets diergelyks aen de zonen van Callirho� zoude toeftaen, dezelve fchielyk van kinderen tot jongelingen makende, zoo begonnen de andere goden te morren, dat niemant van hun ook zulks vry ftont, heb- bende �lk wel een gunftcling dien hy begeerde herftek te zien tot een frifTche jcugt. Dog Jupiter dit beipeurende, ftilde hen met deze reden, vs. 430. Tantumne aliquis fibi pofl� videtur, Fata quoque ut fuperet? fatis Jolaus in annos, Quos egit, rediit: fatis juvenefcere debent Callirho� gerjiti; non ambitione, nee armis. Vos

-ocr page 192-


f

			NOODLOT. j 91

		f r Vos^; etiam, q�oque hoc anitrro meliore feratis} Me quoque fata regunt: qu^e fi mutare valerem^ Nee noftrum f�ri curvarent ^Eacon anni', Perpetuumque a;vi fl�rem Rhadamantus haberet Cum Mino� meo, Sec. Dat is naer Vondels vertaling: Meent iemant met gcwelt het noodlot zelf te fluiten f Is Iolaus tyd en oudde, hier beleeft, Door hracht van 't noodlot naer zyn jeugt te rug gefireeft y De lieve zeonen van Calliro� behooren Verjongt te worden door een noodlot, hun befchooren, JMiet door gebeden, noch door wapens engewelt: En opdat gy « hier gelaten inne fielt, Een zelve noodlot fiuurt my zelf en u te zamen. Kon ik^ 't veranderen, '� liet Eakus niet praemen Af et zulk^ een laflig juh^ van hogen ouderdom, Waeronder hy belafi, gebogen gaet en hrom : En Radamant zou ook^zyn jeugt zoo lang bewaren, En blyven bloeien in de bloem van 's levens jaren, Met mynen Minos, enz.

	NOODLOT. WEder een Man met linnen bek�eet als de voorgaende, om de reden, pas boven gemelt. Deze heeft eene ftar Op 't hooft, en in de rechte hantdenSIangeftafvanMer- kurius. In de flinke hant houdt hy een fpinrok en fpil, maer zulx dat de draet in 't midden vaneen gebroken is. De ftar is hem bygevoegt, omdat het noodlot, volgens de gemeene ge- dachten der wyzen van 't Heidendom, in de fchikking der ftarren [A} be- ftaetj gelyk ze ook waenen dat alle menfehlyke zaeken [B] van den loop en het beftier der ftarren afhangen. Het beek heeft dan een dier hemel- lichtcn, als om hem te beheerfchen, boven zyn hooft. Door Merkurius Slangero�, zegt Celius Auguftinus Kurio (i) , wort_(l) _Hier#de magt van 't noodlot, of zekere Godtlyke aenblazing, of bevel, doorLib. i. 't welke niet alleen onze gemoederen, maer ook alle gefchape dingen be-^cap'^l6' wogen en beftiert worden, uitgebeeltj alsmede een zekere bant die ons B b b 2 met [Al Zie behalven de Schryvers in de naeftvoorgaende aenmerking gemelt, ookPi�- rius Hierogl. Lib. XL ir. cap. 29. en Horus Apollo Hierogl. Lib. I. cap. 12. met de aentekeningen der Geleerden. Hoe de iEgiptenaren het noodlot ook hebben verheelt door de zeven vokalen of klinkletters (want dat getal fchynen zy gemeen te hebben ge- had met de Grieken) befloten tuffchen twee vingeren; zie wederom by den zelven Horus, Lib. II. Hierogl. 29, en by Pi�'rius Valerianus, Hierogl. Lib. XLVH. De Heer Johan Cornelius de Pauw, die onlangs Horus heeft uitgegeven, verandert de twee vingeren in twee ringen, door byvoeging van eene letter in den Griekfchen text: van welke verandering hy redenen geeft, die niet quaed zyn. Men zie die by hem zelve: 't is ons_genoeg de plaets te hebben aengewezen. f_B] Zie Makrobius in Somnium Scipionis, Lib. I. cap. 19. Iets hebben wy reets ge- zegt over 't beek Genegenheit, aenm. F. iDeel, bl. 469. Juvenael roert dat gevoelen _%ook aen in zyn zevende Schimpdicht, vs. 195 en 200.

-ocr page 193-



		NOODLOT.
	192	NOODLOT.
	192

met Godt zelven verbint, en tulTchen ons en het aldwingende vermogen des noodlots gelegtis [C]. Met een fpinrok en fpille wort hy gefchildert, om den kranken draet van ons leven [D], die aen de magt des Hemels verknocht is_s te vertoo- nen. [C] Deze betekenis meent Caslius Auguftinus Kurio te vinden ten dele in de kragt, dieVirgilius aen den Staf van Mcrkurius toefchryft in deze vaerzen, <t/�». �/'�./f. f. 242. Turn virgam capit: hac animas ille evocat oreo &c. Naer Vondels vertaling, Hy neemt hiern* de roe, die zielen kan beroeren, De bleekf fchimmen zelfs verdaegt uit Plutoos floel, En andre z,ielen naer den droeven jammcrpoel Door haere magt verz,ent. de Jlaep komt ingeflopen, En vlagt voor haer: z.y luikt des doden ogen open. Hier fieunt hy op, en klieft de winden in zjyn.vlagt, Doorzjwemt de nevels, breekt de wolken en de lucht. En ten dele zoekt hy ze in de befchryving van de figuur van die roede by deiEgipte- naers, zoo als ze ons Makrobius opgeeft: te weten, om de zelve waren geflingcrt twee flangen, een mannetje en wyf je, die zich te famen voegden. Ucze flangen waren in het midden van haren kronkel te famen gehecht met een knoop, dien men den knoop van Herkules noemt: en derzelver voorite deelen waren omgekrult tot een cirkel, en floten den zelven, ter plaetle daer ze de bekken tegen malkandcren drukten : achter dien knoop kromden zich de ftaerten benedenwaerts na 't hantvat van de roede, en wierden verfiert met vleugeltjes, uit dat zelfde gedeelte van 't hantvat voortkomende. Tot dus verre Ca:lius; my fchynt die uitlegging wat te verre gezogt en duifter. f_D] Of het ziet veel liever op het fpinnen der Schikgodinnen, waervan de fabel bekent is. Maer als men dien draet toont afgebroken, gelyk hier, dankanhetiemants geheele noodlot niet betekenen, dat is, alles wat hem overkomt, geduurende, zyn gan- lche leven tot de doot toe; maer de Doot zelve: dewyl elk weet, dat de fabeldichters zeggen, dat dan iemants leven eindigde, als de Schikgodinnen zynen draet af�heden: ,. gelyk ook Pi�rius niet verzuimt heeft in zyne Beeldenfpraek (1) aen te wyzen: uit «p. 17⁴ '^vvi^en ^wy den lezer hier een vry fraeier fchildery van 't noodlot zullen opgeven. Die fabelen gelezen heeft, weet, dat 'er drie Schikgodinnen worden geftelt, waervan Clo- tho de fpinrok vafthoudt; Lachefis fpint ; Atropos de draden afknipt; wordende daerdoor betekent den oorfprongk, acngroei, en ondergang van alle dingen, zynde (1) Ibid. ^zulk^s dat gene, dat men 't noodlot noemt." Nu wil Pi�rius (2), dat men, om dit wel cap. 14. te verbeelden, de fchildery zoo zal opmaken, dat Clotho vertoont worde met een veel- verwig kleed, en een kroon op't hooft met zeven ftarren verfiert, en met een zeer groote fpinrok in de hant: dat Lachefis een kleed aenhebbe, overal met ftarren be- zaeit , flaende de handen aen een groote menigte fpillen die van den fpinrok afhangen, zoo dat ze, dan de eene, dan de andere fchync te draejen, beide de handen daertoebe- zigende: dat Atropos, in 't zwart, kome aenfpringen om de draden af te fnyden: dat 'er overal fpinfpillen op den grond leggen, fbmmige met weinige, fbmmige met veelc draden voorzien: en dat die draden verfcheiden zyn van vervve. Het noodlot, hebben wy van te voren gezegt, maekten de Heidenen afhangende van de ftarren. Lachefis (3) pi�rius (3) dan, wiens kleet met ftarren is bezaeit, betekent het firmament, in wiens ftarren ibid.c17.zy meenden dat de krachten en lotgevallen van alle ondermaenfche dingen waren be- ^& ⁴⁴* grepen. Clotho met haere zeven ftarren aen de kroon beduit de vergadering der Pla- ^caF- ^z9- _ncten _t fa ju '_r ontwinden van de lotgevallen der zaken het firmament ten dienfte ftaet. Atropos is Saturnus, die door zyne beftendigheit de uitgevoerde lotgevallen onveran- derlyk beveftigt: gelyk de doot alle de handelingen des levens beveftigt. Het veel- verwigh kleet van Klotho betekent den oorfprongk der menigerhande zaken, die in 't ondermaenfche voortkomen: de menigte van fpillen, die Lachefis draeit, en de ver- fcheidenheit van de kleuren der draden op die fpillen, geven te kennen derzelver ver- fcheidene lotgevallen: dat het kleet van Klotho zwart is, beduit niet alleenlyk droef- heit, die de dood veroorzaekt, maer ook onveranderlykheit, gelyk Atropos zelfs 011- yerandelyk te zeggen is: van welke onveranderlykheit de zwarte verf een zinnebeelt is, gelyk aengewezen is in het tweede beek der Domheit, aenm. D. IDeel, bl. 25-8. * De op den grond leggende fpillen met weinige en andere met veele draden, betekenen ^dat de levensdraet van fommige dingen kort, van anderen wederom langer is.

-ocr page 194-



		N O O D L O T.' 193 nen. Hooft befchryfc het Noodlot aldus: Gelukkigh, dit d' oorzaken van de dingen Verflaet; en hoe zy vafl zyn onderlingen Gefchakelt zulx, dat geene leventhe�n (Godt uitgezeit) oit iet van zelve de�n, O ft leen; maer al door andere oorzaeks dringen. Door oorzaeks kracht men al watfehiedt ziet dryven. JVaer die te flaeu, geen werking zou beklyven; En oorzaek zyn geen oorzaek. wat gtwracht Ter werelt wort, is dan te weeg gebragt, Door kracht zoo groot, dat het met na kan blyven. Elke oorzaek heeft haer moederoorzaek weder. 't Gaet al zoo 't moet; en daelt van Gode neder. Zyngoetheit wys en magtigh, is de bron Daer 't al uit vloeit, alsJlralen uit de zon. Ilykon, e» zou, waer't nut/i, ons helpen reder. NOODDWANG. NOODT. TC Ene Vrou die in de rechte hant eenen hamer, en in de �- flinke eenige fpykers heeft. Door nooddwang meent men den ftaet van eene zaek, die niet anders wezen kan, en die, waer men ze ook ftelle, altyt eenen knoop in zich heeft, die niet los te krygen is. En men vertoont ze met hamer en fpy- kers, omdat men gemeenlyk zegt, wanneer 'er geen tyt meer is om eene zaek met goeden raedt te befchikken, dat.de fpyker al is geflagen [Aj* verftaende daerdoor d� noodwendigheit der zaeke, en dat daertoe geen andere raedt meer overfchiet. [A] De reden van deze beeldenfpraek is ganfchelyk niet gelegen in deze fpreekwys: en 't is onbegrypelyk, hoe de Italiaen zoo dikwyls van den weg afvvykt, dacrhy geen (^Hier. anderen voorganger fchynt gehad te hebben dan Pi�rius(i); ten ware men wilde denken, Ub. 48. dat hy zelfs dien niet gelezen hebbende, de enkele befchryving van fbmmige beelden«p. 44- hier of daer hebbende gevonden, de uitlegging daerop heeft gemaekt, zoo goed alshy konde: het welke daerom des te min onwaerfchynlyk voorkomt, omdat wy vcele beel- den in dit werk ontmoeten, waer by in 't geheel gene uitlegging is gevoegt, en daer hy mogclyk weinig raed toe heeft geweten. Hoe 't hiermede zy of niet, deze beel- denfpraek is getrokken uit Horatius, die den Noot of Nootdwang befchryfc als fteeds vooruitgaende voor de Fortuiq of't Geval, op deze wyze, Lib. I. Od. 35". v. 17. Te * f�mper anteit feva Neceffitas, * Fortu- Clavos trabales, 6c cuneos manu nam. Geftans acna; nee f�verus Uncus abeft, liquidumque plumbum. Dat is: Vooruit gaet fieeds de wrede Noodt. Haer hoopre vuiften waepnen z.icb Met z.ware fpykers, felle wigg , En ft herpen haek., en vloeibaer loot. Lambinus (zj is van gevoelen, dat ook niet verworpen wort van Torrentius, en ons._WInlaullcmede waerfcbynlyk voorkomt, dat Horatius hier een befchryving geeft van eene fchil-i_0CumHe- dery van de Fortuin en haer gezelfchap, die zy gifl�n dat mogelyk gezien wiert in deratii. ftad Antium, daer de Fortuin een tempel had. Het is licht te zien, dat deze nood of _KIL Deel. C c c . noot-

-ocr page 195-



i₉4 NOO.DDWA N G. NOODT. nootdwang niet anders is dan het noodlot: omdat liet inflaen vtin zwa�fe fpyker� cri wiggen, en het vaftzetten van haken of krammen met gefmolten loot, dient om een 2aek vait en onwrikbaer te maken:, gelyk de befluiten van het noodlot zyri, zynde na 't gevoelen der heidenen onveranderlyk, gelyk \vy te voren gezien hebben, voor de Goden zelfs. En op de eigenft� wyze als zy de goden aen't noodlot onderwerpen, zoo zeggen ze ook, dat de zelve den wille van den nootdwang moeten gehoorzamen: gelyk onze voortreflyke Erasmus uit Homerus, Plato, Livius en anderen aenwyil', Chil. 2. Cent. 3. Adag. 41. \ Dezen nootdwang hebben ze ook afgcbeelt door den knoop (i) Saturn.der Hangen om de roede van Merkuri�s, gelyk ons Makrobius leert (1); buiten twyf- lib. I. fel mede om de vaftigheit en onlosmak�lyken dwang van 't noodlot te betekenen. s,Dat «.19. uit. _zc by Horatius voor de Fortuin of de Godinnc van't geval gaet, is; omdat het Geval niets vermag door haer eigen, 'zonder het noodlot: zoodat, offchoon veele dingen by geval fchynen te gebeuren, zy echter gefchieden door de befticring van 't noodlot: waerdoor wy te voren gezegt hebben, dat de heidenen ?clfs verftonden de Goddelykc Voorzienigheit, hoewel in vele Hellingen, dezen rakende, zeer gebrekkelyk. Zie Lambinus en Torrcntius over de aengehaelde plaets van Horatius. A N J> ER S. UltPlatoos fchriften[A] kan men den nooddwangookver- toonen als eene Vrou₃ die een grooce fpinfpil [B] van diamant vafthoudt: en alzoo zoude men haer kunnen plaec- fen op een hoogen voetfleen [C]- fJA] De Republica Lik X. niet heel verre van bet einde. �B] Even als een der Schikgodinnen, waervan Plato den nootdwang de moeder maekt, haer ook voorziende met fpinrok, fpil en ander fpingereetfehap, dat men an- ders toefchryft aen de Schikgodinnen, die ook zelve het noodlot daerdoor verbeelden, gelyk in het tweede beelt hiervoor gezegt is. Zie Erasmus en Lambinus ter plaetf� oVer 't vorige b�elt aengewezen. De fpil heeft Plato van diamanten gemaekt, omdat de diamant'een beek is van onverbreeklyke hardigheit en vaftigheit, waerdoor gevolg- lyk de onveranderlykheit van 't noodlot verftaen wort. 'En gelyk wyover 't vorige beelt Horatius aen den nootdwang hebben zien geven zjwaere fpykers, of eigentlyk balk? (ilLib.III.i^/W' ^a'^zo° g^eef^[ ⁿy haer elders (2) dfamante fpykers. In dien zelven zin maekt Vir- Od.i4.v.sgihus (3) de poorten der helle van diamant; en Propertius (4) een flot van diamanten (?) jEneid.voor de deure des grafs; en wat diergelyke fpreekwyzen meer zyn. Zie Pi�rius Va- Lib.VI. leiianus, H�erogl. lib. 41. cap. 35* & 36. ai^Ub.iV [^c3 Beduidende ook al vaftigheit en beftcndige kracht, gelyk lichtelyk van zelfs te EJ. u.v.«zien is.

	*'®W~*

		NUT.

-ocr page 196-



	S � T. N � T 6 A � R H � I T.
	S � T. N � T 6 A � R H � I T.	m
		m

NUT. NUTBAERHEIT. TIJ Ene met gout bekleede Vrou, die een' eiketak vol eke- ■- len en bladeren in d' eene hant, en d'andere op't hooft van een fchaep houdt ; voorts is ze bekranft met koren- airen. . Men noemt zulke dingen nut, di� de menfehlyke n�otdruftighcit niet ontberen kan, en gebruiken moet, als voedfel en dekfel, die ons voor honger en koude bevryden. Tot dit noodigh gebruik zyn de fchepfels bequaemft, die ons met hun vleefch �f melk voeden, �ri di� ons ftofFe tot klederen bcftellen [A]. Maer dewyl het gout in allerlei nootdruft ook zeer dienftigh bevonden wort, zoo lae.t men dat metael �p het gewa�t de- zer beeltenis blinken. Men kroont ze wyders met korenairen, vermits dat gewas het allernut- baerfteis, dat Godt ten dienfte der menfehen gefchapen heeft. �n wat C c c 2 den �A] Dit alles d�cri zekerlyk de fchapen. Ovidius Met. Lib. XV. v. 116. Quid mcruiftis oves, placidum pecus, inque tuendos Natura homines, pleno quse fertis in uberc nectar? Mollia quse nobis v�ftras velamina lanas Prasbetis: vitaque magis quam mortc juvatis. Pat is, naer Vondels vertaling: O gy fchapen, waert gefihoren, Onnoosle kudden _t fl�chts tot 's menfehen heil geboren, Wier nier overla�n hem melden room verfchaft, Wm hebt ge doch verdient, dat nodig dient geflraft? Gy die ons kleedt met wolle, en nutter met uw leven Dan door uw fier ven z.p. Pythagoras fpreekt hier, en ontkent daerofn de nuttigh�it in 't eeten van haer vleefch. Om de nuttigheit vorder van dit Vee is 't, dat de oude fabelen fchapen hebben verdicht met goude wolle: en voor 't gebruik van 't geld wierd die Voor de rykftegefchat, die 't meefte vee, en vooral de meefte fchapen hadde. Zie Pi��i�s«Hitrogl. Lib. X. c. zz. en onze aenmerking E over 't beek Geit, � Dceji bladz* 464.

-ocr page 197-



		j₉6 NU T. N�TB A E R HE I T. i den eiketak met zyne vruchten belangt, hy beduit ook nutbaer voedfelj want de ekels verftrekt�n de menfchen in aeloude tyden, en voor het ge- bruik van 't koren, volgens het zeggen der Po�ten [B], tot gemeene fpys_r

	[B] En andere fchryvcrs. Zie onze aenmerking B over liet tweede beek der Hulp, bladz. 39. Myns bedunkens was de olyf hier beter: omdat, gelyk het koorn 't nut- tigft is onder de aerdvrugten, alzoo de olyf buiten tegenfpraek de allernuttigfte vrucht geeft onder de boomen.

■' O E F E N I N G. Jg^a^^®En jeugdigh Man met beknopte klederen aen, P flrlll verfcheiden van verwe. Hy heeft naekte armen, H 1111111 °P ■ hooft een flaende uurwerk , in de rechte ~~M^�Sii~~Jb* hant een⁵ gouden kring of cirkel, en in de flinke eene letterrol, daer het woort Ency cl op tedi a, dat is, Weetkring, op gefchreven is. Voorts heeft hy een Pater no~ fter aen den gordel, en aen eiken voet een' vleugel. Ver- fcheide wapenen leggenj op den gront aen zyn rechter zy- de; en aen de flinke veele werktuigen of gereetfehappen, noodigh tot den lantbou. Alle deze dingen zyn helder- blinkende, ten bewys dat ze veel gebruikt zyn [A]. De oefening is eene werklyke bezigheit, die de menfeh betracht om tot de volkomentheit van zyn beroep of ampt te geraken: zyride het zonder oefe- [A] Gelyk het roefl: in tegendeel een blyk is van ftil te leggen zonder gebruik. O- vidius Fafi. Lib. 4. v. 927. Sarcula nunc, durufque bidens, & vomer aduncus, Ruris opes niteant; occupet anna fitus. Dat is, naer de vertaling van Hoogvliet: . Nti blink$ al 't boerentuig, de fch»ffel, fpade en ploeg: De roefi eet' wapentuig s dat geeft haer ft'of} genoeg*

-ocr page 198-



		O E FE N I N G 197 oefening zeer zwaer dat oogmerk te bereiken, al waere 't fchoon, dat de natuur daer ganfch genegen toe was, en de onderwyzing haer onderftutte. Ariftoteles placht te zeggen (1}, dat 'er voornaementlyk drie dingen noodigh (1) Diog. zynomdewysheit teverkrygen, te weten natuur, onderwys en oefening. Want^⁶"'^¹⁰men zal noit tot een vafte geleertheit komen, tenzy de oefening zich by de natuur en onderwyzing voege [BJ. Men maelt hem jeugdelyk, omdat een jongeling veel beter arbeit en oe- fening verdragen kan dan eenige andere oudde: echter fluiten wy hierdoor de manbaere jaren niet uit, wier oefening van groot gewigt is, omdat de menfchdan in volmaektheit van zynen leeftyt is, door welke hy zaeken van belang krachtdadiglyk kan oefenen, en op eene manlyke wys uitvoe- ren. Door de verfehcidenheit der verwen van het kleet, wort deverfchei- denheit der oefeningen vertoont, en door de bloote armen de vaerdigheit en gaeuheit [C] in de oefening. Het uurwerk op 's beeks hooft beduit, dat, gelyk de tyt en uurendoor de bezige beweging van des zelfs raderen onderfcheiden worden, dat de oefening des verftants in ons ook alzoo re wege brengt, dat wy ons begrip kunnen leiden tot het onderfcheiden en kennen van het waerachtige, het welk indien wy niet doen konden, zoo zou de luft dien de menfch tot de wysheit heeft, te vergeefs zyn; gelyk Dantes ergens zeit [D]. De goude«r&/of kring dien hy in de rechte hant heeft, betekent vol- komentheit j wordende dezelve onder de mathematici of wiskunftenaers voor de volmaektfte figuur en vorm [E] gehouden : gelyk ook de ftof, te weten het gout, het volmaektfte is onder de metalen. Met reden dan ftelt men dusdanigh een' cirkel in de hant der oefening, omdat zy alle dingen tot de hoogfte volmaektheit brengt. De rol met het woort Encyclopedia > in de flinke hant, betekent den kring van alle wetenfchappen [F]: en opdat men hier niet alleen de oefe- II. Deel. D d d ning f_B] Zie de redenecring van Diogenes over het-nut en de noodzaeklykheit der oefe- ning by Diogenes La�rtius, Lib. VI. §. 70 en 71. En voeg daer ook by onzeaenmer- king B over 't Beelt Ervarenis, f Deel, bl. 401. [CJ Alzoo de klederen een zinreken zyn van beletfelen: waerom het beek hier ook vertoonc wort met beknopte klederen. [DJ Nel 4 del Paradiio: Jo veggio bene, che gia mai fi fatia Voftro intelletto, l� '1 ver non lo illuftra Di fuor dal qual niflun vero fi fpacia j Se non ciaf�un defio farebbe fruftra< En een ander Italiaen, ik weet niet wie: Tra Ie fatighe, onde gl' humani afl�tti Per diverie cagion cercan quetarfi, J_' cfl�rcitio mental imperio tiene: Con quefto al Ciel tra pi� divini oggetti Puo 1' huom, fi bafl�, al primo vero alzarfi, E contemplando unirfi al fbmmo bene. [E] Zie Pi�rius Hierogl. Lib. XXXIX. cap. 7, 8 & 10. [F] Hoedanig men noemt een zekere algemene kundigheit, in 't rond gaende door alle de geleerde wetenfcliappen of zoo genaemde vrye konften, zynde dezelve met een zekeren gemeenen bant famengefchakelt en verknocht; zoodanig, dat iemant een van allen mifl�nde, noodzaeklyk in de andere, ten minften in eenige deelen der zelve, zal bevonden worden gebreklyk te zyn. Lees ^uintilianus Inft. Orat. Lib. I. cap. 10. Schottus Obfervat. Po�tic. Lib. II. cap. 1. en Jph. Wouweren de Polymathia cap. 3 & 24. Zie ook Pi�rius Falerianus, Hierogl. Lib. 38. cap. 8.

-ocr page 199-



		r^8 O E 'F ;E N I N Q? ning der letteren zoude vinden, maer ook der wapenen, hebben wy di� ten blyke daervan aen zyn rechte zyde gefteltj en wort dus voorts te ken- nen gegeven, dat zoo wel de eene als de andre dezer oefeningen den menfeh vermaert en onfterflyk maekt. Hy draegt een Pater nofter aen den gordel, om de geeftlyke oefeningen [G] uit te beelden: en hoewel die veelerlei zyn, zoo nemen wy hier noch- tans deze eene oefening voor alle die geeftelyke oefeningen, die ons op den wegh en ter plaetfe der zaligheit leiden ■, gelyk het leven der men- fchen, volgens de tael der H. Schrift, in den Godtsdienft beftaet [H]. Hy heeft aen eiken voet niet twee, maer eenen vleugel [I], om aen te wyzen, dat men de oefening met eene behoorlykemaete, dat is niet al te geweldigh, moet gebruiken, opdat men des te grooter nut daeruit maghr trekken. Want gelyk de ledigheit den menfeh traeg en lui maekt, en de krachten des geeftes te gelyk met het lichaem verzwakt -, alzoo vermeerdert daerentegen eene gematigde oefening de fterkte en gezontheit. Eene ge- matigde oefening veroorzaekt en bewaert de gezontheit, en verjlerkt de natuur- lyke hitte, zeit Arnaldus de Villa Nova [IC], en Ariftoteles [L], De oefe- ning is eene oorzaek der gezontheit. Het verfcheiden gladde en onberoefte boerentuig ter flinke zyde, ver- toont de oefening en den arbeit die met deze gereetfehappen gedaen wor- den, in het bouwen en waernemen van lant en planten : door middel van welke oefening men verzamelt en inoogft het geene vereifcht wort tot on- derhouding van het menfchlyk leven. Die zyn lant bouwt, zal van broot verzadigt worden zeit Salomon, Spreuken XII. n. Men zoude nogh wel veele andere dingen over deze ftof kunnen bybrengen_; maer gemerkt zy byna oneindige in zich bevat, willen wy, om den lezer niet te verbyfte- ren, de zelve hier overflaenj ons vergenoegende met de voornaemfte te hebben aengewezen. [G] De Pater nofter is hier behouden, omdat ze Ripa juift hadde. Ik zoude ze liever afgebeek hebben, door het beek naerftig te laten zien in de tafelen der Wet, of iets diergelyks. [H] Ik geloof dat hy op deze of diergelyke plaets van de H. Schrift ziet: Want d� lichaemlykg oefening is iveinigh nut, maer de Godz.aligheit is tot alle dingen nut, hebben- de de beloften des tegenwoordigen en des toekomenden levens, i Timoth. IV. 8. [11 Een beek van fnelheit: twee vleugels dan zouden een al te groote voortvarent- heit betekenen. [IC] Exercitium temper at urn fanitatem caufat & confervat, caloremque naturalem confortat. [L~] Metaph. Lib. V. Zoo ook, eene gematigde oefening bewaert de gezontheit, E- thic. Lib. II. Zie Ludovikus Kazanova, Hierogl. & Embl. Medic. i. �./>. j.

			O E F E-

-ocr page 200-



			OEFENING der LETTERER i^

		■ OEFENING der LETTEREN,- LETTEROEFENING. "CEn zittend Jongeling, bleek van wezen en zedigh van --' gewaet. Hy heeft in de flinke hant een �pen boek, en ziet 'er met groote opmerking in. In de rechte hant heeft hy een fchryfjpen, en aen zyn zyde een brandende lamp en een haen. Men fchildert hem jong, omdat een jongeling tot het verdragen van de moeilykheit derft fi die [Ajbzquaem is-,* en bleek, omdat de letteroefening het lichaem doorgaens afmat en verzwakt: altoos dit zeit'erPerfius af [B] : En V lu[i ti zelven u door letteroefening En blokken in den nacht te maken bleek en mager. Hy is zedigh gekleet, omdat de geene die de letteroefening beminnen, de matigheit [CJ en zedighcit doorgaens in allen deele gewent zyn te be- hartigen. D d d 2 Zittende, [A] Gelyk tot allen anderen arbeit. Zie 't eerfte beelt der Arbeid, /Deel, hl. 73. [B] Sar. s- v. 62. At re no�hirnis juvat impa��efcere chartis. Zoo zegt ook Apulejus: Con�nuatio literati laboris omnem gratiam corpore deterget, ba- bi tudinem tenuat, fttccum exfirbet, colorem obliterat, vigorem debilitat, dat is, de ge- duur■i"e voortzetting van geleerden arbeid veegt alle bevalligbeit van 't lichaem af, ver- mindert den welftant, pat de fappen uit, doet de kleur verdwynen, en neemt de krachten wech. [CJ Ovid. Art. Am. Lib. III. v. 539. Adde quod infidise facris a vatibus abfunt, Et facit ad mores ars quoque noftra bonos: . Nee nos ambitio, nee nos amor urget babendi, Contemto colitur leftus 6c umbra foro. Scilicet ingenium placida mollimur ab arte, Et ftudio mores convenienter eunt.

-ocr page 201-



,aop p E FE N IN G der L E T T E R E NI Zittende wort hy vertoont, om de ruft en volharding, die in de letter- oefening vereifcht worden, uit te beelden: en dat hy zoo opmerkende irt het open boek ziet, geeft te kennen [D], dat de letteroefening eene ern* ftige infpanning des gemoets is, om te komen tot de kennis der dingen. De pen, in 's beelts rechte hant, betekent de werkzaemheit en het oog- merk, om door het fehryven eene gedachtenis van zich na te laten $ want Perf�us zeit in zyn eerfte Schimpdicht, Scire tuurn nihil efi, ni/�tefcire, hoc fciat alter. Dat is, naer de vertaling van Dirk Pieterfz. Pers: Uw weten is een ydel niet, Zoo 't geen gy weet, geen ander ziet. De brandende lamp vertoont, dat de letteroefenaermeer oli dan wyn[E] moet verbezigen_; en de haen wort van veelen voor een zinteken van zorg en wakkerheit [F] geftelt j beide zaeken die tot de letteroefening nut en nodigh zyn. \\T\ Zie het gene gezegt is in 't eerfte beek der Arbeid, 7 Deel, bladz.y^.en aldaer onz.c aenmerking C. [E] Hy oogt op zeker antwoord van Demofthehes, by ons gemelt in 't beek der Akademi, IDeel,'bl.fi. aenm.Q^ Omdat de ouden tot hunne ftudien, en't voortzet- ten der zelver, in den nacht lampen gebruikten met olie, zo is 't, dat men willende te kennen geven dat eenig geleerd werk naerftig beftudeert was, zcide, dat het na de (i) Plut. lamp rook, Zoo wiert aen Demofthenes (i), die niet gewoon was voor de vuift, en in Dcmoft. onbepeinft voor 't volk te fpreken, verweten door zyne vyanden, dat zyne redenc- cap.ir.jE-_rj_ng_en _na j_e ]_amp roken: hetwelke hoewel zy tegen hem inbragten als tot een ver- Hiti.Ubi wy¹- ^van onbequaemheit, zoo behelsde het nochtans in zich een heerlyk getuigenis van c. 7. Sto- naerftigheit by zyne letteroefeningen. Als een byzonder blyk van naerltighcit by de ba:us Serm. letteroefeningen zyn ook tot een fpreekwoort geworden de lampen van Ariftophanes 17. & Li- _en Cleanthes: zoodat men zeggende, dat iets by de lamp van AHflophanes of Cleamhesis auius. beftudeert, te kennen geeft, dat het met groote zorg en naerftigheit is bewerkt: door welken Ariftophanes Erasmus meent (2) dat verftaen wort de Taelkundige van dien Cent 7 ' '^mem s ⁿ'^et ^^e Schryver da* Komedien: en tekent voorts aen, dat ook de lamp van Ad.7a.v~i-Epik^tetus ^zeer berucht, en outtyts voor een groote f�mme geks verkocht is. de & Pi�- [F] Dat hebben wy in 't brede aengewezen over het eerfte beek der Gezontheit, rium Hier. _aenm, fj. � Deel, bladz.. 406. Lib.46. ' ^ny

	cap. 10.

		OEFENING. WERKDAET. PRAKIYK. DE Heer Fulvius Mariotellus, opfteller dezes beelts [A], begint het zelve aldus : Het woort Praktyk, (oefening) zeit hy, beduidt by ons het zelve als de Griekfche woorden n^is- of n^wmn hdvoiu, en wort in tegenftelling van de Theory of Befpiegeling genomen _; want gelyk die omtrent de reden en de bewegingen des verftants bezigh is, alzoo bemoeit zich de Praktyk met de werkingen en het bewegen der uitwendige zinnen: zulx dat de eerfte op de befpiegelende ruft, die de voornaemfte beweging der ziele is, ziet, en de laetfte op de werkende ruft, beftaendevoornaem- lyk in de beweging der uiterlyke zinnen. De Theory dan is eene befchou- wingderhoogfteoorzaekenj en de Praktyk eene onderzoeking der bene- denfte [Al Gelyk ook van de Bespiegeling, het geen boven verzuimt is te zeggen : met welk beek dit tegenwoordige noodzaeklyk moet worden vergeleken. Van de verdee- ling der kunften, aldaer aenm. A gemek: zie ook het beek Kunft zelve, z Deel, bladzyde 84.

-ocr page 202-



		OEFENING. PRAKTIK. m ^denfte werkingen, dat is, d' eene is 't opperfte toppunt, d' andere d� 'gront van het geheele gebou der menfchlyke overweging. � De oefening die wy hier meenen wort Prattica genoemt van ^dr]iiv_y dat 'Doen betekent, omdat het aen alle menfchen eenigerwyze gemeen zynde$ dat zedienoodzaeklyke eigenfchap des redelyken levens, namentlyk de be- weging, hebben, het niet anders zyn kan, of zy moeten door die beweging eenige bequaeme hebbelykheit [B] (habitus) bekomen, die door eene veel- geoefende ervarenis wort verkregen en Pratfica of Werkdaet geheten. Door deze Praktyk voorts kan men wel de kunft en het belcit verkrygen [C], maer niet de wysheiten het verftant, die in de kennis der beginfe- len beftaen. En hoewel de Theory en Praktyk genoegzaem twee uiterfte einden zyn, zoo komen ze echter in een eenigh midden, en als op een zel- ve eenighftip byeen, het geene de kennis is van het waereof valfchegoetj van hetgrooter of kleener, of van 't fchoone, of van't rechtvaerdige, of van 't nutte j of van 't eerlyke. Maer de menfchen treffen dit punt niet altyt door 't naeuwkeurigh gebruik (gelyk het wel behoorde) van die bei- de (de Theory en Praktyk) , zulx dat de eene ter dege gepaert gae met de andere: waerom dan iet voor waerheit gefchat wort naer den waen der menfchen, geleerden en ongeleerden, edelen en flechten, flaven en vryen, ry ken en armen, ouden en jongen, mannen en vrouwen} geloovende aen den eenen kant de ftellingen der Wyzen, en aen den anderen de gemeene gevoelens. Deze bepaeiing dan aldus vaftgeftelt zynde, en wel voor- naemlyk dat de Praktyk tegens de Theory overgeftelt, en eenigerwyze met haer gezeit wort te ftryden, zoo kan men ze gemaklyk uitbeelden door dingen die ook van de afbeelding der Theory of Befpiegeling verfchillen. Gelyk wy die dan vertoont hebben als een jonge Vrou, adelyk in hemels- blaeu gekleet, en met gezigt en handen om hoog geftrekt, alsook met een' open paffer, wiens punten naer den hemel wyzen, terwyl zy zelve naer het opperfte van eenen trap klimt_} zoo magh men de Praktyk in tegendeel als een oude Vrou verbeelden, en met hooft en handen naer d' aerde ge- wendt. Laet ze flecht en als eene flavin in taneit gekleet zyn. Voeg by haer een' grooten paffer, die, gelyk die der Theory, mede wel open is j maer wiens eene punt of been op de aerde vaft ftaet, leunende zy met de eene hant op den gemelden paffer, en met de andere op eene ry_; dierwyz� dat het andere been des paffers aen 't bovenfte der rye raekt, en aldus de figuur der Griekfche letter n helpt uitmaken, waerdoor men de Praktyk placht uitte drukken [D], gelyk door de e de Theory te kennen gegeven wert. En gelyk wy zeiden, dat de Jeugt rasheit, vaerdigheit, vlyt, kracht, moedigheit, lang leven, hoop, liefde en alles goets beduitj zoo magh men in tegendeel zeggen, dat de Ouderdom langkzaemheit, flaep- righeit, traegheit, flapheit, bloheit, kort leven, doot, vrees, haet, argwaen en alle quaede hoedanigheden [E] te kennen geeft. Dat nu de Praktyk beft in een oude gedaente vertoont Wort, heeft zyn reden, want ze komt met den aert des ouderdoms vry na overeen_; zynde zy eene naer- volgfter der verouderde gewoonte, die licht bedriegt. Zy let weinighop IL Veel E e e ' de [B] Zie wederom bet bedt Kunft, bladz. 82. aenm. A. [C] Zie van dit alles het beek Befpiegeling, 1 Deel, bladz. 139. [Dj Dit hebben wy mede aengewezen over 't voornoemde beeld Befpiegeling,^:bladz. 140. aenm. H en I. . [E] Omdat de oude lieden aen alle die zaken doorgaens meer onderhavig zyn, als de jongelingen, aen welke derzelver tegendeel meer eigen is.

-ocr page 203-



		202 OEFENING. PR AI T Y K. :. de reden, is vol twyfeling, ftruikelt dikwyls, en haet bitterlyk hen, diie een' anderen voet in de wetenfchappen zoeken te houden, dan denhaeren. Het aengezigt naer om keg gewent, beduit dat de Praktyk alleenlyk nederwaert naer dat deel des Heelals ziet, 't geen ze met haere voeten be- treet} gelyk dit ook de verf van het Hechte flavinnekleet te kennen geeft.- En gelyk eene flavin alleenlyk eenen ander nut en voordeel aenbrengt, al-¹zoo is de Praktyk anders niet dan een gebruik en nuttigheit van haer tegen- deel de Theory ^ die niet het gebruik der dingen, maer alleen de kennis zoekt, in welke, als edel, zy beruft. Het zelve beduiden ook de han- den, die op twee rneetg�reetfchappen, namentlyk den pafler en de ry, het ganfche gewigt van hooft en lichaem doen ruften. De pafler, gelyk wy in het beek der Theory (Befpiegeling) gezeit heb- ben, beduit de reden, die in alle menfchlyke zaeken noodigh is. Maer in de Theory ftak de pafler zyne punten opwaert, gelyk hy die hier in de Praktyk om laeg went: het welk in de eerfle plaets gefchiede omdat de Theory uit de algemeene dingen de byzondere befluit, het. geene de rechte betoogende wys van befluiten is: en hier in de andere plaets, omdat de Praktyk de algemeene uit de byzondere dingen befluit, 't welk een be- drieglyk befluit is^:, meefl in de tweede en derde figuur der Siotredenen* (gelyk:men in de Logica of Bewyskunde fpreekt} vallende, het zy men iet beweer�n of ontkennen wil. En de aerde is als byzonder ten aenzien van den hemel, die haer in zich begrypt. ; De ry, aengeraekt van 't een� beeri des pafTers, zoogeopent, dathy een' rechten hoek maekt, vertoont, dat, gelyk de Theory zich naer de eeuwige en hemelfche dingen, die altyt op een en de zelve manier vaft zyn, richt, alzoo de Praktyk haer�n igrontfte�n op de aerde en opdeaerd- fche dingen h��ft, welke, dewyl z� veranderen en verderven, van noode hebben, door den rhenfch in een zekere form of op zekeren voet vaft- gezet te worden} welke form of voet in 't algemeen aen genomen zynde, en 'in de Praktyk gevolgt wordende, even als eene meetrye en rechtfnoer van alles is. Op zulk eene f�fm en rechtfnoer zal Protagoras gezien heb- ben toen hy den m�nfeh eene maet aller dingen noemde [F]. Men geeft der Theorye flechts een inflrument zonder meer, doch der Praktyke be�elt men 'er twee, te w�ten den pafler en de.ry,- 't welk dient om a�ri te toonen dat de Theory alleen een eenige en onverdeelbaere zaek, en in zich zelve volmaekt is. Maer de Praktyk is tweederlei van flach, want zy behoort tot de Vrye Kunft�n of befchavende wetenfchappen, en tot d� Mechanique, dat is tot zulke jKunften, die met de handen verricht worden. Zoo verre ze tot de Vrye Kunften behoort, ziet ze op de oefe- ning [F] De menfch (zeide hy) is eene maet van alle dingen, te weten van die dingen die z.yn, z.00 als ze zyni en van die dingen die niet zyn, zoo als ze niet zyn : dat is, Zoo- danig als een iegelyk ding aen elk menfch toefchynt en voorkomt, zoodanig is het ook voor hem: gelyk het Sokrates verklaert by Plato (i), daer hy Protagoras wederleit, " voegende 'er dit by ter ophelderinge : � Wanneer een en dezelfde wind waeit, wort � de eene menfch kout, en de ander niet. Nu moet men niet zeggen, zoo men Pro- � tagoras wil volgen, dat de. wind kout of niet kout is ; maer dat ze kout is voor die � kout word j en niet kout voor die niet kout word. Zoo dat ik ni�t zien kan, dat de uitlegging die onze f�hryver hier geeft, plaets kan hebben, blykende genoegzaem uit het gezegde j dat Protagoras door die ft�lling niets anders heeft teverflaen gegeven, dan dat alle. dingen by.een iegelyk moeten afgemeten en gefchat worden na dien fchyn of indruk, waermede zy zich aen h�m-vertooncn �ri voordragen. Zie de fchryvers door Egidius Menagius aengewezen �Ver Di�genes La�rtius, Lib. IX.§. 51.

			■■■ '■:■ ■.■■"■■ ■ ■■ ■

-ocr page 204-



O E FENING. PRAK TYL 203 ning van den omgang met menfchen, en 't burgerlyk leven, wiens lof uic de zedelyke deugden voortkomt, dewyl die door de oefening verkregen worden. Deze worden door den paffer, die in de aerde ftaet, uitgebeelt, die geene gelykmaetige bepaelingen heeft, maer wiens deugt beftaet in zich te voegen naer de hoegrootheit der zaeken. Alzo� fchynen de zede- lyke deugden ook geen andere eindpaelen te hebben, dan de gewoonte en het oude en van outs geprezen gebruik. Het hantwerkige of Mechanique deel der Praktyk wort door de ry vertoont, naerdien dat zyn vafte maet heeft, gegrontop de genieene toeftemming. Hieruit komt het dat men koopt en verkoopt met een vafte maete, geveftigt op de hoegrootheit van geit of waere. En vermits wy gezeit hebben [G] dat het gebruik der re- den toeleit om hare handeling tot gerechtigheit te beftieren, zoo kan men ook zeggen, dat de paffer en ry in de Praktyk de rechtvaerdigheit in 't uitdeden en verruilen, zoo met meeten als met tellen, beduiden_; 'teene waervan door den paffer, die geen vafte maet heeft, en't andere door de ry wort uitgebeelt.

		[GJ In de Befpiegeling, bladz. 143.

	OFFER. OFFERGIFT. E En jong en geheel in 't wit gekleet Maegdeke, wiens ar- men bloot zyn. Met zeer nedrige gebaerden heeft ze in de flinke hant een hart, 't geen ze met groote eerbiede- nis toont te willen opofferen. Aengezigt en oogen went ze ten hemel [A], en ziet 'er met grooten ernft naer. Haere rechte hant ziet men zeer vaerdigh goude en zilvere munt uitreiken. Eee 2 Zy [A"] Als zynde de woonplaets der Godheit, aen wie ze offert. Zie onze aenmer- king B over het tweede beelt van 't Gebed, IDeelj klad..* 410, cnD over het derde beelt, bladz. 413.

-ocr page 205-



204 OFF E R. OFFERGIF T. Zy wort jong [B] en in 't wit vertoont, om aen te wyzen dat de efrefJ gift zuiver [C] en fmetloos wezen moet, gelyk Malach. I. v. 11, en Ex- od. XII. v. 5. te zien is, daer Godt door-Mozes den Ifraelyten een eenja- righ lam of geit, zonder vlek, gebiet te offeren, en dat wel voor den a- vont, als't noch klaer dagh was j te verftaen gevende dat de offergift ook helder en klaer moet zyn. Haer naekte armen beelden uit, dat de ofFerhande uit een vry en ortbe- lemmert gemoet [D] behoort te gefchieden. En zy houdt een hart, op de wyze als gezeit is_y in de hant, om aen te toonen dat wy, als hiertoe verbonden zynde, niet alleen omtrent onze middelen, maer ook omtrent ons zelven, onze harten [E] 'aen onzen Schepper en Verloffer Jezus Kri- flus, met allen ootmoet en eerbiet, moeten opdragen en offeren. > De vaerdigheit der rechte hant om goude en zilvere munt te fchenken, Verbeek dat men, als eene zaek van groot belang, liefdegefchenken aen de behoeftige armen, enz. geven moetj vermits zulx Gode een aengename ofFerhande is. [W\ En wel een kind: omdat de kindfche jaren nogh rein zyn, en zich niet b'efmet- ten met het vuil der zonde. [Cj Waervan de witte kleur een beeld is, komende de zelve hier des te beter te pas ,� omdat zelfs de oude heidenen hunne offerhande in een wit gewaet, als willende daer- door de zuiverheit van hun gemoet betuigen, gewoon waren te verrichten: gelyk wy zullen aen wyzen over 't Beelt Gerechtigheit, aenm. F. [D] De klederen zyn een beelt van hinderni�� en belemmeringe, gelyk elders '' gezegt: en daerom waren de Heidenen gewoon om in fbmmige offerhanden, doi welke zy zich van eenige belemmeringen en hindernifl�n wilden ontdoen, hunne kit deren los te maken: gelyk wy hebben aengetoont over 't beeld Luh% aenmerking D bladz. 121. ' [E] Zyndc beter offerhanden, dan die der dieren : het geen ook de verftandigenon- der de oude Heidenen wiften te zeggen; die daerom het ftachten derbeeftenverboden, en wilden, dat men bloemen, kruiden en andere vruchten van't aerdryk, meel, koe- ken , honigh en diergelyke zaken moeft offeren, dewyl God zyne rechte dienaeren, al bragten zy maer een gering blaedje op den altaer , wel kende , en gewoon was acht te geven, hoe veel een iegelyk bragt met zyn hart, en niet met 7.yne handen. Zie E. Feiths Homerifche Oudheden, L\b. 1. cap.* 8. en Pi�'rius Valerianus, Hierogl. Libi LVH. cap. 2. en vooral Horatius Lib. III. Od. 23, en over den zelven de voortrefly- ke aenmerkingen van Lambinus en Torrentius.

		*-,. -



			■

	\ ■

				�MK�O-

-ocr page 206-



			OMRO�PItfG der R�C�TERS. ftf

		OMKOOPING der RECHTERS. E Ene Vrou die overdwars 'in een rechterftoel zit-, met een memoriboek en een goude keten in de rechte hant. Zy heeft een groen kleet aen, en eenen vos voor haere voeten. Men fchildert ze overdwars in den rechterftoel, omdat de omkooping, 'Welke in hun gefchiet die vonnhTen en 't recht uitfpreken, een buiging is van den wil [A] , ten einde zy onrechtvaerdigh oordeelen, vermeeftert � door de kracht van fchenkaedjen en gaven. Het memoriboek en de goude keten betekenen, dat het recht of door fchoone woorden [B], of door giften [C] omgekocht wort. De vos wort mecfl: doorgaens voor de fchalkheit [D] genomen j en daerom voegt hy niet qualyk by dit liftigh en fnood bedryf, 't welk enkelyk ftrekt om door loosheit een beheerfcher te worden van eens anders geit en wille. Zy draegt een groen gewaet, om uit te drukken, dat de omkooping der rechters op de hoop fteunt [E] van eens anders goet te verkrygen. [A] Die derhalven uitgebeelt wort door de buiging van 't lichaem: gelyk meer an- dere gcmoetsgcftaltens in de beeldenlpraek uitgedrukt worden door de gcftakenifl�n des lichaems. [B] Hoe die door het memoriboek kunnen worden te verftaen gegeven, zie ik niet: veeleer verwekt zoo een boek aen den befchouwer des beelts een gedachte van oplet- tendheit, die in een rechter goed en noodzaeklyk is. Myns oordeels dan hadde dit op eenige andere wyze moeten worden uitgedrukt. [C] Pctronius Sat. cap. 14. Qiiid faciant leges, ubi fola pecunia regnat, . Aut ubi paupertas vincere nulla poteft ? Ipfi q�i Cynica traducunt tempora ccena, Nonnunquam nummis venderc verba folent. Ergo judicium nihil eft nifi publica merces, Atque eques in cauia qui f�det, emta probat. Zie ook Propertius, lik III. El.* 10. en Ovidius Amor. lib.L El 10. Van de ftrafl� der omgekochte rechteVs zullen wy fpreken over de Gerechtigheit, aenm. E. [D] Zie onze aenm. A over't beelt Argliftigheit, 1 Deel, bladz. 75. f E] Zie onze aenm. F over 't eerfte beelt des Arbcits, 1 Deel, bladz. 72. IL Veel Fff OM-

-ocr page 207-



		*%o6* 0 M U E G A N a

			O MM E G 4, N G. E En jong, vrolyk en lachend Man, met een groen en prachtighgewaet aen. Zyn hooft is met eenen lauwerkrans omvlochten, en hy houdt het caduceum of den flangeftaf van Merkurius, daer in plaets van Hangen eenen mirte- en granaetetak, die beide bloeien, met zeer fchoone zwieren om gekringkelt zyn, in de flinke hant. Boven aen den g#zeiden ftaf zyn in plaets van vleugeltjes twee menfchetongen. Hy buigt zich een wei- nigh, en trekt het eene been wat achterwaert, alsof hy iemant eerbiedig- I heit bewees. Den rechter arm ftrekt hy geopent vooruit, als om iemant [ met omhelzingen te ontfangen. Ten leften heeft hy in de rechte hant een papier» waerop gefchreven ftaet, v& soli, dat is, JVeei denmenfch, die alken is. De omgang is een gemeenzaeme verkeering van vrienden en perfoonen ondereen, die malkander kennen, en wegens eerlyke oorzaeken, en ook om onderling vermaek, beminnen: en daer is in 't menfchlyk leven geen aengenaemer noch genoeglyker zaek, dan een zoete omgang. De omgang, zeit zeker wys man \_ AJ, is een gemeenfchap der menfchen, en een liejlykefa- menfpreking, ivaerdoor de gemoederen onderling verquikt worden. De beeltenis vertoont eenen man, omdat niet alleen de omgang den mannen beter dan de vrouwen paft [B], maer ook inzonderheit omdat het j. woort homo, 't geen in 't Latyn wel een' menfch in 't algemeen, maer in 'c Italiaenfch met weinigh verandering huome, en in 't Franfch homme, beide afkomftigh van 't Latynfche homo, in 'tbyzonder een' man betekent, door fommige [A] Wien de Italiaen beoogt, weet ik niet; en 't is pok van weinig belang. Hy geeft ons de plaets in 't Latyn aldus op : Converfatio, efi hominum ficietas, & grata confabnlatio, qua. mediante iifivicem animi recreantur. [B] Geen wonder, da,t dit cm Italiaen fielt. De jaloersheit van die natie zondert hunne vrouwen gaern af van alle verkcerjnge, om geen andere reden als uit een wan- trouwen aen haere kuisheit, in naervojging van Grieken en Romeinen in vorige tyden. Zie onze aenmerkingen Qj�� R over 't eerfte bcclt der Eerbaerheit, IDeel, bl. 368 en 369. Gellukkjgc Ho�landfche vrouwtjes, wier toegevende en min achterdochtige rnanijep hacr generlei verkecring weigeren \ ,.

-ocr page 208-



		OMGANG. 207 fommige Geleerden [C] wortafgebragt van'tGriekfchewoort-�^(hor&ovi) dat is, te gelyk, te zanten: en niemant kan zonder omgang te recht een man zyn_} want die onder de menfchen niet verkeert heeft, ontbeert ervae- renis en oordeel, ja men magh byna zeggen, dat hy zonder verftant is. Hoe het zy, Ariftoteles zeit (1), dat de menfch die alleen leeft, ofmeerdan^^f"' een menfch ₃ of een beef moet zyn. toe. it. Hy is jong, omdat de zelve Ariftoteles (2) zeit, dat de jongelingen j^.^i."" grooter liefhebbers van vrienden en gezelfchap zyn, dan iemant van eeni- gen anderen levenstyt. Zy zyn gaerne by elkander, geen ding naer de nutbaerheit fchattende, en denkende dat hunne vrienden van den zelven aert en natuur met hun zyn. Dat hy lachende, vrolyk, en in 't groen gekleet is, gefchiet omdat, gelyk men in kruiden, boomen, weiden en bergen niets aengenaemers voor 't gezigt kan wenfehen dan deze lachende en vrolyke verf, die door haere lieflyke fchoonheit alles een leven byzet, en de vogels beweegt, dat ze hunne zangerige keelen op 't lieflykft en vrolykft doen klinken ■, alzoo ook de vriendelyke omgang met de uiterfte genegentheit de gemoederen onderling opwekt en verluftigt, het welk de betaemlyke plicht van een deugtzaem gezelfchap is. Een deugtzaem gezelfchap, zeg ik, en om die reden heeft het beelt ee- nen lauwerkrans op 't hooft [Dj 5 want wy vertoonen den eerlyken en deugtzaemen omgang, en niet den lafterlyken en fchendigen, dien men met allen ernft haeten moet; fchuwende den zelven met alle naerftigheit als verfoeibaer en verderflyk. Hiervan zeit Ariftoteles in zyne Oecommie ofHuisbeftierhag, Een wys man moet niet overal verheeren, dat is, in geen oneer! yk gezelfchap. En Seneka geeft deze les [E]: Verkeer, zeit hy, met zulken, die ti beter zullen maken. De bloeiende takken van mirte- en granaetappelboomen, die met zeer fchoone zwieren door malkander geflingert zyn, beduiden dat de eensge- zintheit en oprechte vrientfehap in den omgang ten hoogften wel paft, als ook dat beide de partyen een' goeden reuk van deugt behooren van zich te verfpreiden [F] , en zich naer den aert dezer boomen te voegen, die, volgens Pi�'rius zeggen, malkander zulx beminnen, dat, al ftaen zy ook verre vaneen, de wortels des eenen zich echter naer die des anderen toe- wenden; omhelzende deze planten malkander, tot befchaming van hun, die den omgang haten of misbruiken. De haters van den menfehlyken omgang zou men wel mogen zeggen, dat met den verkeerden geeft van den'filozoof Timon bezeten zyn, die zeer vermaert was door denhaet, F ff 2 dien

			[C] Zie het TLtymologicum van Vqffius in 't woord homo: daer hy echter een andere afleiding voor beter houdt. Gelyk voorts de Italianen en Franfchen hun woord httome en hoptme, akyt ftellen voor een man; alzoo hebben ook de oude Latynen, Grieken en Hebreen die woorden, die by hun eigentlyk een menfch in 't algemeen betekenen famtyts in 't byzondcr geftelt voor een man, gelyk Voffius ons ter zelverplaetf� leert.' [P] Betekenende de Deugt, om redenen in 'teerfte beelt der Deugtgemelt, IDeel bladz. 238. [K] Epift. 7. Cum his verfare , qui te meliorem faSluri fint. \F] En dat niet alleen, maer daerenboven ook dat zoodanig een ommegang vrugt- baer eii voprdeelig is: gelyk wy de reden daervan uit Pi�rius hebben aengewefcen over het beek Akademi, I Deel bl, 54. aenm. K.

-ocr page 209-



		2o8 O M G A N G. dien hy allen menfchen toedroeg [G]. Deze had eenen vrient^ genaemC Apemantus, wiens aert en natuur met die van Timon overeen quamen. Als deze twee eens te zamen aen eenen difch, die wel verzien was, zaten j en Apemantus zeide, Dat dit eenfchoongafimael was ₃ antwoorde Timon _tDathet ivaer zou zynjndien hy (Apemantus) 'er niet tegenwoordigb was [H]. De tongen [I] aen den ftaf, boven de gezeide takken, beduiden, dat d� Natuur de fpraek aen den menfeh gegeven heeft, niet opdat hy met zich zelven fpreken, maer opdat ze ons dienen zou, om daerdoor de genegent- heden van ons gemoet aen anderen uit te drukken^ door welk middel der fprake de menfchen tot het beminnen van eikanderen en tot de onderlinge verbintenis der vrientfehap gebragt worden. Dat hy een weinigh gebogen ftaet, en 't been wat achteruit fteekt, als- of hy eerbiedigheit aen iemant betoonen wilde5 alsook met den open arm, als wilde hy iemant omhelzen en pntfangen, gelyk altemael boven gezeic is, zulx beduit dat by den omgang de gefchiktheit van hoflyke zeden en goede manieren zeer wel voegt , mitsgaders eene goetdadigheit en be- leef theit, [G~] De reden die hy daervan gaf, was, dat hy de boozen haette, omdat Zy zulks verdienden, en de overigen, omdat zy geen haet toonden tegen de boozen. Behalvcn d)Plut. in Apemantus maekte hy veel werks van Alcibiadcs (1), die toen nogh jong was, omdat Antonio hy in hem voorzagh, zeide hy, dat hy den Athenienf�n t'ecniger tydeen oorzackzou- cap. 90. Je _Zy_n _van _vec]_e rampen. Hy klom eens in een talrykc vergadering der Athenienf�n op de aenfpraekplaets, en elk verwondert, en in verwachting zynde wat hy zoude (1) idem zeggen, was dit zyne reden (2.): Dat hy een klein ftukje lands hadde, daer een vyge- ibid. boom op Mondt, aen welken zich tot dus verre veele Athenienf�n hadden verhangen: dat hy voor hadde op dien akker te timmeren, en hen nu opentlyk verkondigde, dat, zoo iemant zich aen dien vygeboom nogh wilde verhangen, hy zulks doen konde, eer hv wierde uitgeroeit. Blyken van een wonderlyke gemelykheit en afkeerigheit van alle menfchen, en een algemenen haet tegen elk! Tamquil Faber(3)nochtans ondcr- (3) Ad Lu-neemt dezen Timon te verdedigen als een vroom man, en zeer bequaem tot den om- ciani Ti- gang met menfchen, en daerom verkeerdelyk den naem van Menfchenhater dragende; anonem. _1Tlaer fa g_Ccn rnenfehen vindende, daer hy mede konde verkceren, gcene beeften, daer die eeu van overvloeide, konde beminnen. Wy ontkennen niet, dat Timon ook goede deugden zal hebben bezeten, nochtc ook de byna algemeene boosheit van die tyden, en Faber bewyft dat ook uit Plato en Ariftpphanes; maer ik meen nochtans, dat de <iengehaelde ftaekjes gcnQegzame bewyzen geven van een meer dan bitteren haet tegen alle menfchen, of ten miniten een onvergelyklyke afkeerigheit van allen omgang zonder onderfcheit; alzoo 'er ook geene mannen ontbraken, die de deugt beminden, waer mede hy zoude hebben kunnen verkeeren, als onder anderen, die wyze bemin- naer van de deugt Sokrates. De zeer geleerde Menagius fchynt in zyne Aenmerkfngeri (4l Lib. IX ^over Diogenes La�'rtius f4) te twyfelen, of deze Timon wel een Filozoof geweeff. zy; § 11 z. en wil daerom in Suidas, die zulks getuigt, eenige veranderinge maken: wacrover wy ons des te meer verwonderen, omdat hy ons wyfl: na Lucianus (�), die hem op meer (0^DialoS°dan eene plaets uitdrukkelyk voorftelt als een Filozoof. Timoms. [H"] Tc kennen gevende, dat hy niet liever was, als alleen, en zelfs dien haette, die hem in inborft zeer gelyk was. Zoo zeer was die man (zoo men Faber gelooft) .voor den omgang met menfchen! Dit was de eenigfte, reis, en zulks nog wel ter ge- legenheit van een zekeren feeftdag,dat hy met iemant aen de zelve tafel at, f�dertdathy (�) L. L. dien algemenen haet tegen allen hadde aengenomen; en uit Plutarchus (6) fchynt men te moeten afnemen, dat Apemantus by hem te gaft was, omdat die dezemaeltyt prees. [I] De {taf van Merkuur is van zich zelven een beek der welfprekentheit (gelyk na- derhant in een afzonderlyk beek zal worden aengewezen onder de letter W,), zynde eene bequaemheit die de harten ftreelt en inneemt. De tong beduit hetzelve, waerom pok outtyts tongen aen Merkurius, den godt der welfprekentheit wierden geof��rt, g:lyk wy te voren hebben aengetoont over het beek Hof, z Deel, aenm. D. bl, 25. e tongen dan met dien ftaf tezamengevoegt, drukken de uitwerking der welfprekent- heit des te krachtiger uit.

-ocr page 210-



		OMGANG.
			20C


lecftheit, om met allen eerbiet de geenen, die een'oprechtenen deugtly- ken omgang waerdigh zyn. te omarmen en te ontfangen. De woorden xm soli, die hy in derechte hant ten toon houdt, zyn uit Salomons Spreuken genomen, daer hy Wee [K] uitroept aen die al- leen is. Laet ons dan vlytigh toezien om ons met anderen te vereenigen_}zeggende met David in den CXXXIII. Pfalm, volgens Vondeli btry- ming, Ai zie, hoe zoet en lieflyk is 't Dat broeders dus eendragtigh Te zamen woonen zonder twifil Dat leven nekt waerachtigh Gelyk de geur die 't hart verbijt, � Wanneer d' Aerts^riefter wort gewyt. [K] Hier komt de fpreuk van Zenodotus te pas, e'? «W? *«'? »^e, een man geen mans en Plutarchus zegt zeer wel (i), dat een vriend noodzaeklyker is dan vuur en t_T\* j)_ewater: welke noodtzakelykheit van ommegang en vriendfchap, fommigen hebben Dii'cr. willen afbeelden door twe molefteenen, om dat zulk een fteen alleen zonder behulp Amici& van een anderen diergelyken niets kan uitrigten. Zie P��rius Hierogl. I. 49. c. 10. Adula- .Het nutte voorts van den zoeten omgang van een getrouw en waerdig vriend, vint^tor' men in enige zeernadrukkelykeen heerlyke vaerzen befchreven door den ouden Dich- ter. Ennius, by A. Gellms Noft. Attic. lib. ia. c, 4. alwaer de tadkundige Lezer die vaerzen kan naleezen, � .

	ONACHTZAEMHEIT. SLOFHEIT. E Ene Vrou wiens klederen geheel flordigh en gefcheurt zyn. Zy is ganfeh onthult, en leit ter aerde uitgeftrekt» In haere hant, of op den gront nevens haer, legt een zant- looper overdwars. Zy is onthult en lelyk gekleet, omdat de onachtzaemen ruw en ganfeh //. Deel, Ggg niet

				!

-ocr page 211-



ixo ONACHTZAEMHEIT. SLOFHEIT. niet net in alle hunne handelingen zyn, en in't gemeen van elk mispre- zen worden. Dat ze op d' aerde legt, is om 't vennaek 't welk ze in 't Icdigh zyn fchept -, en hieruit komt de Hof heit voort. De dwarsleggende zantlooper, in welken het zant by gevolg ftil i$₃beduit het verzuim des tyts: welk groot verlies [A] een zoon der vad- zigheit en traegheit is, of ten miniten eene vrucht, te gelyk met haer geboren. Men zou de beeltenis ook wel eene fchildpadde , op 't kleet kruipende, kunnen byvoegen_; omdat de flofbeit traeg [B] en cnacht- zaem ia al haer doen is, wegens de zwaerte van haer' groven en flechten g< eft, die haer niet totlaet zich uit haer ingebore vadzigheit en flordig- heit op te beuren. [Al Het verlies des tyts is het fckadcljkjlt aller dingen j zegt Antipho by Plutarchus (0 In (�). Andere zaken, die wy verliefen, kunnen op de een of andere wyze wederom Amonioworden gewonnen, altoos het is mogelyk: maev de fchade, die men aen den tyd ^c- 3⁶- lydt, is onherftelbaer, gelyk de tyd onherroepclyk, en geenerley geluk kan den zelvcn oit wedergeven. Omtrent deze verquiftinge behoorde men des te omzichti- ger te zyn, om dat de natuur, gelyk Seneca zegt, (2) ons z.o gunfiig en mildadig niet (i)Epiftgeweeft is in het fchenken des tyds, dat wy V kunnen wagten , daer iets van te zer_m¹¹7- quiflen. �BJ Zie de beelden Traegheit.

		.

	ONBEDACHTZAEMHEIT. TpEne in bleekgroen gekleede Vrou, die ongegordt en ook -"-< ongehult is. Op haer hooft zit een uil of koppelletje, en onder den rechter voet ziet men een'paffer en eene ry. Voorts ftaetze op eene fteilte, waervan ze den flinker voet afzet. Deonbedachtzaemheit fpruit uit een gebrek van oordeel, in zulk ee- nen die van verfcheide dingen , het geene niet onderkent, 't welk hy nochtans volgens een goede en behoorlyke bepaling uit andere diende te onderkennen.

-ocr page 212-



		ONBEDACHTZAEMHEIT.
		ONBEDACHTZAEMHEIT.	si t
			si t

	Zy heeft een uiltje op 't hooft, omdat dit dierrje z;'ch zelven door on- bedachtzaemheit in den doot fWt, vliegende zoo lai.g roiitom de vlam der kaers, totdat het daerin verongelukt. Een bleekgroen kleet heeft ze aen, omdat de kenkracht, dit in den menfeh vm natuure gefchikt is om de dingen aen te nemen en te vatten, zoo als ze zyn, door flofheic en onbedachtzaemheit, even als door eene ziekte verzwakt wort [A]. De ry en pafler onder haren voet, verbeelden des menfehen reden en oordeel [B] , dewelke onderdrukt, en als met voeten getreden, dat is do r de kracht der verkeerde driften vermeeftert wordende, zoo leiden die als heerfchende den menfeh tot onbedachte en onverftandelyke dingen, ge- lyk ook het itaen der beeltenis op eene fteilte, te kennen wil geven. TA] Gelykde kruiden en planten, wanneer ze aen 't quynen raeken, een bleek- groene en zaeluwe l�eur krygen. Zie aenmerking N. over 't Beek Einde 1 Detl hl. 590. [�] Zie de beelden Befcheidtnhcit, Beftiegeling, en Oefening of Praktyk,. en'tgee- ne over dezelve gezegt is. < < � �

ONBESCHAEMTHEII TN de gedaente eener Vrouwe met opgefpalkte oogen , een ^A groot voorhooft, en bloetachtige oogleden vertoont men deze. Men trekt haer een kleet aen dat dartel en wulpfch ftaet, en men doet ze haeren rok met beide de handen oplich- ten , zulx dat ze haere knien en een gedeelte der billen ont- bloot. Nevens haer fchildert men eenen aep , die zynenaers laet zien. ■ "De onbefchaemtheit, die tegens de eerbaerheit over geftelt wort is een fchandelyke zaek, en brengt door haere fnode uitwerkfels den menich groote oneer aen» G g g 2 Wyd*

-ocr page 213-

ONBESCHAEMTHEIT.

212

Wydgeopende en roode oogen beduiden, riaer Ariftotcles ftelh'ng [A]
onbefchaemtheit.

Het dartel en lichtvaerdigh gewaet beek het verlangen uit dat haer aen-
zet, om haere werken flechts loshoofdigh hcene, tot fchade van haer zei*
ve , en verkorting van haere eer aen te leggen.

Zy ontbloot ook de deelen des lichaems, die de fchaemte gebiet bedekt
te houden, omdat een onbefchaemt menfeh de eer niet acht, die andere
luiden hoog waerdeeren, en met groote zorgvuldigheit bewaren.

De aep is een zinnebeelt van onbefchaemtheit, naerdienhy de leden die
men door eene natuurlyke geneigtheit behoort verborgen te houden, ont-
dekt, en aen ieder, zonder eenige omzigtigheit, vertoont [B].'

[A] Phjjiogn. cap. 6. Om de zelve reden ftelden de Egiptenaren een Kikvorfch als
een beelt der onbefchaemtheit, gelyk wy over de nieuwsgierigheit hebben aengewe-
zen, aenmerk, B. Insgelyks om dat ook de honden doorgaens ogen hebben met bloct


	(I)	Lib.
	2. C	. 101
	W	L.
	L.
	(5)	Ili-
	ad.	lib.
	21.	V.
	394 421	. &

belopen, kan dit dier mede voor een beelt der onbefchaemtheit (trekken: gelyk Ho-
rus zelf, (1 ) of liever deszdfs vertaler Philippus, wanneer hy zecht dat de Kik-
vorfchen om de bloedigheit van hunne ogen in de beeldenfpraek onbefchaemtheit be-
tekenen, tot beveiliging van die reden een vers van Homerus aenhaelt, waer in A-
chilles, kyvende met Agamemnon, hem fcheld voor een hontsoog, dat is, eenen on-
befchaemden. Zie Joh. C-orn. de Pauw over Horus, (z) en Pi�rius Valcrianus Hie-
rogl. lib. f. cap. 33. al waer hy ookaentoont, dat de zelfde Homerus eenen onbefchaem-
den niet onaerdig noemt met den naem van Kw�/Avia,, (3) zynde zamengeftelt uit een
woort dat eenen kont en een ander dat eene vlieg betekent, gevende de Dichter (ge-
lyk ook de oude uitleggingen over hem, bekent op den naem van Dedymus, aenwy-
zen) door deze twe beeften van de uiterfte onbefchaemtheit, de ovcrmaet van die on-

deugt te kennen. Want ook de vlieg is by de Egiptenaren een beelt geweeft van
onbefchaemtheit, namentlyk van de zulke welke beftaet en iemant telkens laftig te

(4) Lib. vallen en allcfins te verveelen: om dat,ztgt Horus, (4) de vlieg, alwortz.e telkens weg
i.Hie- gejaegt, echtergeduurigly\ weerkomt. JLnde vliegen en bonden, zegtyElianus (j), Zj/n
^r°^ ur \' onbefchAemt en laflig , en laten zich niet licht wegjagen. Zie Pi�rius Hierogl. lib. z(. c. 34. en
v'. ' David Hcefchelius over de aengehaelde woorden van Horus, als mede nog een naem-
]ji_� ₇ ' loos fchryver over den zelvcn, uit wien wy niet kunnen nalaten deze aerdigheid den
c, 19. Lezer mede te delen: � De onbefchaemtheit der vliegen toont zich overal, zejfs in
� de allerheerlykfte paleizen, en 't is een wonder, indien men dezelve ergens nicc
� ontdekt. Gaudcntius Meruia fchryft evenwel, dat'er in de Stads-huifen der Tucht-
� mcefters te Venetien geenerlei foort van vliegen komt: en Leo Baptifta Albcrtus
� verhaelt, dat in de zeer vermaerde Stad Toledo in Spanj-n alleenlyk eene vliegzon-
� der meer in een geheel jaer lang in de Stads-vleefchhal gezien wort. Gy,die dit te
(6) Ca- _n Venetien en te Toledo t'eniger tyd zult kezen,
tullus Ridete quicqiud domi eft cachinnorum (6)

Epigr. Lacht om dit nieuws, z.o z.oetenaerdig,

3».v.ult. Lacht dat het fchater*, 't is het waer-dig.

[B] Ja ook met dezelve fpeelt. Zie Pi�rius Hierogl. I. 6. cap. 20. Wy hebben el-
ft) In 't ders gezegt (7), dat de oude Digters en ook Filofofen hebben verziert, dat de boo-
1. Deel zen na hunne doodt door Rhadamanthus verweezen wierden om over te gaen in zulke
bladz. beeften, aen welkers natuur zy, nog levende, meeft gelyk waren. En in overeen-
J49- komft met dit verdigtf�l wyft Pi�rius (8J aen uit Plato , hoe dat dezelve verhaelt,
(») **� dat Therfites, de allerquaetfprekenfteenonbefchaemtfte van alle de Grieken, die voor

^c' Trojen zyn geweeft, zodat hy den Koning Agamemnon zelfs al zo weinig verfchoon-
de, als de overige Vorften, in een aep zoude zyn verandert. In die gedaente oef-
- fend hy zyne oude natuur nog, en ontziet zig niet den Koning der dieren zelven,

f�>I" den Leeuw, onbefchaemdelyk te tergen: gelyk wy ook al te voren hebben gezegt (9 ).
�f <ta * ^^ ^vorc^^er de Egiptenaren den Krokodil gebruikten tot een beeld der onbefchaemt-
*»^,a ' heid,enhoezommigendaertoe denEzel hebbenbequaem geagt,en hoeeindelyk de fabel
?** yan de klip Scylla door anderen mede op deze vuile ondeugdt \yord toegepaft, moe-
ten

-ocr page 214-



		O N B E S C H A E M T H E I f. 213 ten wy kortheits halven overflaen. 'T eerftc kan de Lezer vinden by Klemens den Alexandriner Stromat. lib. f. het twede by Pi�rius Valerianus Hierogl. I. 12. cap. 3. en 't laetfte by Alciatus Embl. 68. en by Heraclides Ponticus in Allegoriis Homeri fub f- mm. Dog dit kunnen wy niet voorbygaen te zeggen, dat de Athenienf�n, die byna van alles Goden en Godinnen maekten, ook de Onbefchaemtheit als een GodinnehefaU(i) Hi(ti ben ge�ert, en haer een altaer en tempel opgericht: gelyk Gyraldus ( 1) ons met het Deor. getuigenifTe van Paufanias, Theophraftus, Cicero en anderen aenwyft uit Erasmus ( z).fynt. 1.' Voorts zecht hy, dat de onbefchaemtheit verbeek wiert door een Patrys, om dat deze">'� 37' ₍vogel zeer onbefchaemt zoude zyn. Wat bewys hydaer toe gehad hebbe, weet ik niet: ~-^&�^o1". dog van de geilheit van dien vogel, waervan hy eenbeekis, zal naderhant gefproken fcjchii� worden over de beelden Ontucht. g. Cent. i.ad.63. ONDANK BAERHEIT. 'Iervan zullen we drie beeltenilTen opgeven. Vooreerft ee- ne Vrouin een roeftverwigh gewaet [A]. Zy heefteene (lang [B] op haer' fchoot, die ze ftreelt en liefkooft. Op haer hooft heeft ze den kop van een Nylpaert, het overige van wiens huit haer tot eenen mantel ftrekt. Zie het volgende beelt. [A] De roeft is in de beeldenfpraek een zinteken van alle quaet, dat fchade aen* brengt, om dat het alle metalen, daer't vat op krygt, verteert. De ondankbaerheit nu vergenoegt zich dikwyls niet met de ontfange weldaden enkelyk te vergeten, maer vergelt ze ook menigmael met quaedt. [BT\ Hy oogt op het fpreekwoort Colubrum injtnufovere, dat is, een adder in zynett boezem kgefteren, zynde het zelve genomen uit de fabel over het twede beek hier na volgende bygebracht, doch eigentlyk hier beter paffende. Zie Erasmus Chtl. 4. Cent. 2. ad. 40. Diergelyk is ook de fabel van de hennc, die op flangen-eiers zittende van de fwaluwe gewaerfchouwt wierd, dat ze die niet wilde uitbroejen, welke groot ge- worden zynde, haer dat tot een loon van dankbaerheit zouden vergelden, datze haer allereerft zouden doden. Op het zelve komt ook het flnnebeek uit, dat Alciatus ons opgeeft, naergevolgt uit een Grieks Dichter; zynde eene geit, die zich beklaegt door den onvoorzichtigen harder gedwongen te worden tot het opzogen van een jongen wolf, die haer, vermits de boosheit zich door generlei goeddoen iaet temmen, fterk genoeg geworden zynde zoude verflinden; Embl. 64. Capra lupum non fponte meo nunc ubere la�to J Qyod male paftoris provida cura jubet, Creverit ille fimul, mea me poft ubera pafcet: Improbitas nullo fie��itur pbf�quio. ANDERS. TEn tweeden een out Wyf [A], dat twee klaeuwen vaneen Hippopotamus of Nylpaert in de hant heeft. II. Veel. H h h Men [A] Out wort dit wyf gemaekt of om dat de ouderdom in de beeldenfpraek wort gebruikt als een finteken van allerlei gebreken, als inhalendheit, eigenbaet, gierighei� (daer de ondankbaerheit veekyts uit voortkomt) en andere, gelyk telkens op zyn plaets isaengewefeni of om dat de ondankbaerheit beftaet en eenevergetenifl� (aen welk ge- brek de ouderdom veel is onderheevig) van genote weldaden: zo men 't anders eene vergetelheitmag noemen, aen eenezaek niet ten goede te willen gedenken: hoedanig een foort van ondankbaerheit wel de fhoqdfte is onder alle, volgens de bepalinge, die Senec«

-ocr page 215-



		914 ONDANKBAERHEIT. Men leeft by Horus Apollo, dat de ouden, om de verfoeilykheit der ondankbaerheit uit te beelden ₃ cok de klaeuwen van het gezeide waterdier al gebruikt hebben _} waervan de reden in de befchryving der Godtlocs- heit [B] gegeven is. De ondankbaerheit weit ook wel door Akteon afge- / beelt (0 De Seneca maekt van deze ondeugt, zeggende (i): fngratusef�, qui beneficium fe accepife liener. negat, quod accepit: ingratus, qui diffmulat: ingratus, qt-ti non reddit: ingratiffimus '3' omnium, qui oblivifcitur: dat is, ondankbaer is hy, die eene weldaet ontkent te hebben ontfangen, die hy ontfangen heeft: ondankbaer is hy, die ze ontveinfl: ondankbaer is hy, die ze niet vergeld: maer de ondatikbaerfie van allen is hy, die ze vergeet. Ook kan de opfteller van dit beelt gezien hebben op het fpreekwoort der ouden, doedgeen wel- daet aen eenen ouden: om dat'er namentlyk weinig hoop is om van de ouden, die te na aen de dood zyn, vergeldinge te zullen ontfangen. Anderen hebben by dit fpreek- woort nog gevoegt, nogte aen een kind: te weten, om dat het zelve, eer het tot die jaren zal zyn gekomen, dat het dankbaerheit zal kunnen betonen, de ontfange weldaet , , �_ a� lang zal hebben vergeten (2). Maer dit fpreekwoort is in beide die opzichten boos: rasmus want'een weldaet, uit geen ander oogmerk gedaen dan om daer voor beloont te wor- Chil. i.den, is geen weldaet, maer eenfbort van uitlenen op woeker. Een weldoendcr heeft Cent. recht om vergeldinge te eisfehen, als hyze van noden heeft, en die de weldaet ontfan- ¹⁰- gen heeft, tot de vergeldinge in ftaet is. Maer die een weldaet na laet, om dat die Adag. gene, aen wien ze zoude gefchieden, onmachtig fchynt tot vergeldinge, of onkundig f²" van het goede, dat hy zoude ontfangen, te gelyk ook onkundig zoude zyn van zyne verplichting, zodanig een is, indien zo boos niet als een ondankbare, ten minftei� een gierige wockeraer. fJ3J 1. Deel bladz. $if. Aerim. B. Eigentlyk betekent dat ondankbaerheit tegen de ouders. Maer nu een weldoender treet in plaets van een ouder, gelyk ook de bo- ven gemelde en nog volgende fabelen van de hen op de Slangen-eiers, en de geit metden wolf, Akteon met zyne honden enz, te kennen geven: en derhalven is de on- dankbaerheit tegen zyne weldoenders in zeker opzicht de zelfde als die tegen zyne ouders. Een duif, als een beelt van dusdanige ondankbaerheit, hebben wy op de boven gemelde plaets, met de reden van dien ook opgegeven. Lucretius vint dit beelt in de ontmande Priefters van Cybele, de Godinne des Aertryks, dat de gemeenc (3) Lib. Moeder en Vbedfter is van alle fterve�ngen, gevende daer van deze reden: ( 3) 2.V.�I4. Gallos attribuunt, quia, nuraen qui violarint, Matris, & ingrati Genitoribus inventi fint, Significare volunt, indignos efTe putandos, Vivam progeniem qui in oras luminis edant. dat is: * Cy- Ontmande Priefters geeft men haer , op dat men zoi* kele. Te kennen geven zou, dat al wie boos en Jhoo, De heilige eer biedt fchent, waer toe hy is verbonden, Aen zyne Moeder, en ondankbaer wort bevonden, Aen zynen Vader, moet onwaerdig zyn geagt, Ooit krooft te teelen. Volgens Plato zoude men deze ondeugt ook door een jong veulen kunnen afbeelden, dat de oude merrye flaet met zyne hoeven: want om dat de veulens gewoon zyn, als ze met de melk van de merrye zyn verzadigt, dezelve te flaen, zo noemde Plato, (4)Var. zegt Eliaen, (4), zynen ondankbaren leerling Ariftoteles, die door hem met de Hift. melk van zyne leeringe opgevoed in de kennifle der Filofofi, hem naderhant verdreef lib. 4. uit de plaets zyner oefeninge, met den naem van7toAo©-[poolos] dat een jong veu- xth' \ ^en betekent. Als een beelt eindelyk van ondankbaerheit niet zo zeer in 't beledigen, Dioze- ^a'^SWe^ⁿ 't^niet vergelden van zyne weldoenders, meenen f�mmigen, dat Pythagoras nem La- ^^e ^zwa^^uwe heeft gebruikt, in zyne zinfpreuk, laet geen zwalttwe met u onder 't* �rt. L. z-^el^ve ^^aK wonen, willende daer mede te kennen geven, dat men zig moet wagten 3. §. 2. voor de ondankbaren, om dat deze vogel, na dat hy in ons huis veilig heeft genef- telt en zyne jongen opgebragt, met dezelve wegvliegt zonder enige vergeldinge. Zie Erasmus Chil. 1. Cent. 1. ad. z. Hirundinem fub eodem te�o ne habeas.

-ocr page 216-



			ONDANKBAERHEIT. ai> beek [C], daer hy van zyn eige honden verfcheurt wort: op welke fabel het fpreekwoort ziet dat men by Theokryt vint [D], en door Vondel al* dus is nagevolgt: Wdtr is de dankbaerheit te vinden ? Voedt wolven op: voedt honden opi Opdat ze u fel verf linden. [C] Zie deze en andere uitleggingen .by Natalis Komes My�ol tib. 6. cap: nttl en by de uitleggers van Palefatus over deszelfs derde Hoofdftuk, en Erasraus Chil. 2. Cent. I. Adag.* 86. [D] In Viatoribus v. 37. <T * <x&$is is rt iroStfi�ti'. ©fj'if'DSi k»i KvxiStTr, Srgtyxi kvV#c> tig tv Cpdywi'll Zie wederom Erastnus ter zelver phctw

		ANDERS. HPEn derden verbeelt men de ondankbaerheit door een Wyf -■ dat met klimop verfiert is, en in d'eene hant twee adders- een mannetje en een wyfje, houdt 5 van welke 'tmannetje zy- nen kop in 's wyfjes mont fteckt. De ondankbaerheit is een vrywillige" quaetwilligheit in een fnood en v�rachtlyk gemoet; makende den menfeh onerkentlyk omtrent Godts en 's naeften weldaden [A]. Zy doet hem de tegenwoordige weldadigheit Hhh 2 altyt [A] Van de verfoeilykheit dezer ondeugt zie Gyraldus in zyne twe verhandelin- gen, de eene adverfits ingratos,* en de andere, quomodo quis ingrati nomen & crime» ejfugcre poflit, Petrarcha de Remed. Vtr. Fort. Dial. z8, Car. Pafchalius de F�rtut.& Vit. e. 50. In de ondankbaerheit zyn alle ondeugden begrepen, zegt Cicero (i)j en/¹). ^A<- de fpreuke van Publius Syrus is, Dixeris maledi�a cuntta, quttm ingratttm hominem �^�tl\|' dixeris, dat is als men iemant ondankbaer noemt, dan zegt men hem allerlei fiMd-�vitt'4' -waardeni en Auzonius (a) uit Menandcr,iv�/ himint terra pejus ingrm (rm₃ dat is,(₂)Epi- ^ gr. f40.'

-ocr page 217-

ONDANK BAERHEIT;

2,16

ONDANKBAERHEIT.. tif

altyt terftont vergeten, en met een onmatige begeerte naer de tockomendf , . , , ^ , r- .r\ ^ . , / % i

verlangen chttiende des vierden boeks van Fedrus Ezopiiche Fabelen heft ook van.

Het veil of klimop is een zinteken van ondankbaerheit, vermits hef^ne ^�m% ^aer,> ^en ^ko�¹ °P ^de ^zeer ^ °?^dcuS^t ^der ondankbaerheit ₃zelve den boom of muur, waeraen en tegens het opklimt en walt, eindd^aer ^de ^taling van Hoogltraten, aldus neder:

Die goet doet aen de hozen, heeft berou
Te zyner tyt. Een Slang, verftyft van kou,
Lag op den gront , en kon zich niet bewegen.
Dit zag een Man, die aenquam, en genegen
Tot hulp, neemt hy het dier op van den gront_sEn koejiert het, zoo veel hy kan, terjlont,
En warmt het in zyn¹ boezem vol m�dogen.
Maer hy vondt zich te jammerlyk bedrogen.
Want zy, her (lelt door warmte en nieuwe kracht _bHeeft aenfionts haef weldoener omgebragt.

lyk, in plaets van dankbaere vergelding , verteert en ter aerde doet val
len [BJ. Het zelve uitwerkfel der ondankbaerheit wort ook door de adg
der verheelt, omdat zy, ten loon der vermaeklykheit, met haeren gadf
in de onderlinge vermenging genoten, niet zelden, zyn hooft in haerej
montnemende, hetzelve afbyt [C], en hem aldus omhals helpt. Dl

achttiend!

de aerde brengt niets voort, dut bozer is dan een otidankbaer men/cb; en wat diergelyll

Ipreuken meer zyn by anderen, Sommigen hebben aengemerkt f i), dat de wetten der oJ

den geene ftrafte geftelt hebben op de ondankbaerheit, uit oorzake, zo zy willen, dj

(r) Zie
Claudi-
tts Mi-
nos
over

zy die misdaet oordeelden zwaerder te zyn, dan dat ze van de menichen behoorly! ,

konde geftraft worden, en dat men daerom de wrake daer van moeit overlaten ao ^e*- ^ons ^nu voortgaen tot net

Alciatus God. Dog dit zeggen heeft meer fchvn dan waerheid. De ware reden is, dat op ee| , . '

J^mW" onbepaelde misdaed geen bepaelde ftraffe kan geftelt worden, zynde de trappen d� grote kittehnge van haeren welluft.

Lees Plinius Hifi. Nat. Lib. 10. cap. 6z. �tf

⁴" ondankbaerheid zeer ongeyk. Daer heen wil ook Seneca, wanneer hy zegt. Zfcjtanus Hifi. Anim. Lib. i. c. 2A. En zie vorder de ondeugd der ondankbaerheit in-

ficilis rei eff�t afiimatio; odio tantum damnantur ingrati: & inter fielerofis Mos relinqu9°^^v� dit tafereel met behoorlyke verwen afgefchildert door de nette pen van den
mus, quos ad vindices deos dimutimus. De bovengenoemde Gyraldus tekent _nogta#^esfluisf^chen ^Dlg^ter Hendrik Schim, in zyne onlangs uitgekome Bybel-en zede» ,
(i) Ad- ^aen (^z) dat de misdaet der ondankbaerheit zeer ftreng wierde geftraft by de Perfeif 'S^tcn bladz. %z.
verfus dat de Athenienf�n en Macedoniers ook regt deden op die genen, die over ondank
ingratos baerheit wierden aengeklaegt; dat ibmmige volkeren die misdaet hebben geftraft, doojj
vv? ^'^^e ^or,d^ankbaren een fcherpen ftok in den ftrot te flaen; dat de Romeinen en die va

Claudi-
um Mi
noem
3. I.

Marf�ille de vrygelatcnen, die ondankbaer waren tegen hunne Heeren, wederom ver
oordeelden tot de flaverny: en door de burgerlyke wetten, zegt hy, is het nog hel

dendaegfeh geoorloft, dat een vader zynen ondankbaren zoon, ja een zoon zyn�a

ondankbaren vader mag onterven: daerenboven is 'er door de wetten der Hebree!

bevolen geweeft, dat de kinderen, die ondankbaer waren tegen hunne ouders, zot!

den worden geftenigt enz. Aenmerkelyk is de ftrafte die Filippus de vader van Alexj

ander den Grooten eenen van zyn Krygsluiden aendeed. Deze was door febipbreuf

half dood aen land geworpen, en van een man, daer omtrent wonende, in huis gi

nomen, en op allerhande wyi� gekoeftert, tot dat hy herftelt was, en toen met re»

geit voorzien, en vertrokken. Dikwyls had hy tegen zynen weldoender gezegt

zal u vergeldinge doen, zo ras als ik tot mynen Koning zal zyn wedergekomen-:

Maer dit was zo ras niet gefchied, of hy doed zyn beklag aen Filippus, dat hy dooi.

Schipbreuk alles verloren hadde* verfwygende'boe hy was geholpen: en verzoek!

vorder, dat hy hem de landeryen van een zeker man (en dat was zyn weldoender

die hem zo onthaelt hadde) wilde fchenken. De Koning, die veel van delen KrygsJ

man hieldt, om dat hy zyne braefheit in den ftrydt dikwyls hadde bevonden, ftaea
C3) De hem zyn verzoek toe: gelyk de Koningen, zegt Seneca (3), veele dingen, voorna]
Benefic. mentlyk in den oorlog met geflote ogen weg fchenken. De Man, die van zyngoej
Z¹ ' * was berooft, ichreef aen Filippus over die zaek een vryborftigen brief.- welke de
" ³⁷' Koning ontfangenhebbendezo vertoornd wierdt, dat hyaenftonds bevel gaf de goederen^**-r^p-p nnTTfTT tFAXT f^f^TT'T* FXf OTTA P'T* ^!

aen den eerften en regten eigenaer weder te geven, en dienanderen ondankbaren metw'iNJL/Ji.lv jV^riJtLl 1 V A1N KJKj�li l XllX v^y �\L^ L 4

letters voor den kop te branden, de ondankbaere geherbergde. Zo iemant verder bei

geerig is voorbeelden te zien van verfoejelyke ondankbaerheit, die leze Valerius

mus ~Lib. �. c. 3., iElianus Var. Hifi. Lib. 3, cap. uit. en Gyraldus adverfus
tos col. 698.

[BJ Zie onze aenmerking over 't beeld Einde 1 Deel bladz. 591

M^jnEne Vrou, bedaegt van oudde, en deftigh van gewaet
^^rJH Zy houdt eene zeef in de rechte _i en een klou in de flin-
: hant.

^H�e- ^wel ⁱⁿ '^l ^by^zonder ^om ^een ^vrouw ^te kennen te geven, die haerenman dodelykhaette,|ieleefryt bequaemeren beter geftelt is, om door de reden 't goede uit het
roei 7� ^en ^zyⁿ ^levcn ^Jag^en ^leide' g^ety^k ^Horus ^ons ^melc (S)> ^en ^m overeenkomfte met hem|uade te onderkennen, dan de ftokouderdom en groene jongkheit -_y zyn*
(6) Lo.ookPi�rius(6): hoewel de Natuurkundigen fchryven, dat de adder zulks doet dof L _inden _een�n _egn _Ver(�&h�ii des verftants, en in d' andere een overtal

co laud. "^ci

in brandende begeerlykhe�n en driften.
fl Deel. ^& I i i

-ocr page 218-

ONDANK BAERHEIT;

�\6

ONDANKBAERHEIT.

tt?

altyt terftont vergeten, en met een onmatige begeerte naer de toekomende» , , , _n - . ■< �

verlangen' chmende d.s vierden boeks van Fedrus Ezopiiche Fabelen heft ook van

Het veil of klimop is een zinteken van ondankbaerheit, vermits hi^ne ^flan8 ^ae^ ^en ^ko^ °P^de ^2eer J^^ke °f^deug^c ^der ondankbaerheit ₃zelve den boom of muur, waeraenen regens het opklimt enwaft, einde|^er ^de ^taling van Hoogitraten, aldus neder,:

Die goet doet aen de boozen, heeft berou
Te zyner tyt. Een Slang, verftyft van kou,
Lag op den gront, en kon zich niet bewegen.
Dit zag een Man, die aenquam, en genegen
Tot hulp, neemt hy het dier op van den gront ₉En koeflert het, zoo veel hy kan, ter/lont,
En warmt het in zyn' boezem vol m�dogen.
Maer hy vondt zich te jammerlyk bedrogen.
Want zy, her fielt door warmte en nieuwe kracht _%Heeft aenjlonts haef weldoener omgebragt.

lyk, in plaets van dankbaere vergelding , verteert en ter aerde doet valf
len [BJ. Het zelve uitwerkfel der ondankbaerheit wort ook door de adl
der verheelt, omdat zy, ten loon der vermaeklykheit, met haeren gadi
in de onderlinge vermenging genoten, niet zelden, zyn hooft in haeref
montnemende, hetzelve afbyt [C], en hem aldus omhals helpt. Dl

achttiend!

. de aerde brengt niets voort, dat bozer is dan een ondankbaer menfch; en wat diergelylf

Claudl- *P^reuk^enmeer zyn by anderen. Sommigen hebben aengemerktfi), dat de wetten deroJ
us Mi- den g^eene ftrafte geftelt hebben op de ondankbaerheit, uit oorzake, zo zy willen, dj

nos Zy die misdaet oordeelden zwaerder te zyn, dan dat ze van de menlchen behoorlyf, .

over konde geftraft worden, en dat men daerom de wrake daer van moeit over laten acf^et ^0fls nu voortgaen tot het
Alciatus God. Dog dit zeggen heeft meer fchvn dan waerheid. De ware reden is, dat op ee{ . , _A ~ \... . .,� _s _ > ,. .

*^mbI- onbepaelde misdaed geen bepaelde ftraffe kan geftelt worden, zynde de trappen difgrote kittehnge van haeren welluft. Lees Plmius Hifi. Nat. Lib.io.cdp.6Z.eti
⁴' ondankbaerheid zeer ongeyk. Daer heen wil ook Seneca, wanneer hy zegt. Di^nus Hifi. Amm. Ltb. i. c. 24. En zie vorder de ondeugd der ondankbaerheit m-

ficilis rei efet «fiimatio; odio tantum damnanmr ingrati: & inter fielerofis illos re/in?#?^o]g^cvm dit tafereel met behoorlyke verwen afgefchildert door de nette pen van den

mm, qms ad vindicet deos dimittimus. De bovengenoemde Gyraldus tekent nogratf^esf]uisrchen ^Dlg^ter Hendrik Schim, in zyne onlangs uitgekome Bybel-en zede»
(1) Ad- ^aen (^z) dat de misdaet der ondankbaerheit zeer ftreng wierde geftraft by de Perf�rjFE^tcn "ladz.. %z.
verfus dat de Athenienf�n en Macedoniers ook regt deden op die genen, die over ondank
�ngratos baerheit wierden aengeklaegt; dat fommige volkeren die misdaet hebben geftraft, doo-

Vide &
Claudi-
um Mi
noem
1. 1.

'^^e ondankbaren een fcherpen ftok in den ftrot te flaen; dat de Romeinen en die va

Marf�ille de vrygelatcnen, die ondankbaer waren tegen hunne Heeren, wederom ver
oordeelden tot de flaverny: en door de burgerlyke wetten, zegt hy, is hef nog hd

dendaegfeh geoorloft, dat een vader zynen ondankbaren zoon, ja een zoon zyn�i

ondankbaren vader mag onterven: daerenboven is'er door de wetten der Hebree/

bevolen geweeft, dat de kinderen, die ondankbaer waren tegen hunne ouders, zoii

den worden geftenigt enz. Aenmerkelyk is de ftrafle die Filippus de vader van AkxJ

ander den Grooten eenen van zyn Krygsluiden aendeed. Deze was door fchipbreu!|

half dood aen land geworpen, en van een man, daer omtrent wonende, in huis gei

nomen, en op allerhande wyi� gekoeftert, tot dat hy herftelt was, en toen met re»

geit voorzien, en vertrokken. Dikwyls had hy tegen zynen weldoender gezegt, il

zal u vergeldinge doen, zo ras als ik tot mynen Koning zal zyn wedergekomen^

Maer dit was zo ras niet gefchied, of hy doed zyn beklag aen Filippus, dat hy doof

Schipbreuk alles verloren hadde» verfwygende hoe hy was geholpen: en verzoek!

vorder, dat hy hem de landeryen van een zeker man (en dat was zyn weldoender!

die hem zo onthaelt hadde) wilde fchenken. De Koning, die veel van delen Krygsf

man hieldt, om dat hy zyne braefheit in den ftrydt dikwyls hadde bevonden, ftaei
C3) De hem zyn verzoek toe: gelyk de Koningen, zegt Seneca (3), veele dingen, voornaj¹Benefic. mentlyk in den oorlog met geflote ogen weg fchenken. De Man, die van zyngoedt
g�* was berooft, f�hreef aen Filippus over die zaek een vryborftigen brief.- welke de
"" ³⁷' Koning ontfangen hebbendezo vertoornd wierdt, dat hy aenftonds bevel gaf de goederen-^ »yn-pv pnnp Tt "PTT' 17 A XT f* CS TTTT* PXf OT TA PT* '

aen den eerften en regten eigenaer weder te geven, en dien anderen ondankbaren me^lNJ-ZlixvoC^riJil 1 V AIN ljrw.11 1 Hi> K�\J �\M-i 1 t

letters voor den kop te branden, de ondankbaere geherbergde. Zo iemant verder be-f

SJ7^Ene ^"^rou> ^bedaeg^� ^Van ^oudde> ^en deftigh van getyaek
**HH Zy houdt eene zeef in de rechte, en een klou in de flin-

geerig i's voorbeelden te zien van verfoejelyke ondankbaerheit, die leze Valerius

iElianus Var. Hifi. L�b. 3, cap. uit. en Gyraldus adv er fits

C4)Hie- PD ^'^e ^onze aenmerking over 't beeld Einde 1 Deel bladz. 391. |g hatlt.

n^U \ ^5» ^D*a ^gS^dgen ^PIinius'N;^^e" ^"^ ^vo]S^e^^aen7^^vf P^iAenzienlykiszegekleet, omdat het eene voortreflyke zaekish�tgoe^
Lib. 14.(4). Dog de Egiptenaren gebruikten dit beelt niet om juift de ondankbaerheit af tc� *^«ijriv « ^ ₅^i^l, "*«"* _# . 1_____ °,

c- fl beelden, hoewc! dit waerlyk een flegte beloning is voor aengedaene lieficofery, txrf van het quade te onderfcheiden : en ze is bedaegt van oudde, omdat

^ H/e ^wel ⁱⁿ ^� ^by^zonder ^orn ^een vrouw te kennen te geven, die haerenman dodelykhaettc'peleefryt bequaemeren beter geftelt is, om door de reden 't goede uit het

rogl ro" ^en ^Zvn ^levcn ^^aS^en ^,ei(3e' E^ely^Ic Horus ons melt (f), en in overeenkomfte met hemjuade te onderkennen, dan de ftokouderdom en groene jongkheit; zyn-

(6) LS.ookPi�tiu8(6): hoewel de Natuurkundigen fchry ven, dat de adder zulks doet door |_e _inden _eenen _e�n _verfuf_fheit des verftants, en in d' andere een overral

^co ^l8ud' -San brandende beeeerlvkhe�n en driften.

//. Deel lii m

-ocr page 219-



		ai8 ONDERSCHEI? VAN GOET EN Q�AET. De zeef, een boerenwerktuig , is bequaem om de onderfcheiding des goers van 'tquaet aen te duiden: tot hoedanigh een zinncbeelt Klaudius Paradinus haer ook gebruikt, met dit opfehrift, Ecqins difcernit utrim- que ? dat is te zeggen, Wie is hy die 't een van 'i ander onderfcheidt ? na- mentlyk het goede van 't quade_} gelyk eene zeef het kaf uit het koren, het nutte uit het verachte onderfcheit en uitzoekt. Dit nu doen de qua- de menfehen niet, naerdien ze, zonder de zeef der reden te beezigen, alles te gelyk Hechts ondermalkander werpen. En daerom gebruikt Pi�- rius [Aj de zeef om een' man uit te beelden, die volmaekt in wysheit is. Want een zot is onbequaem tot het onderfcheiden van 't goede uit het quade, en hy kan de geheimen der natuur niet onderzoeken. Waerover dit fpreekwoort by Galenus te lezen is, Stulti ad Cribrum, dat is, Zot- ten by de Zeef [BJ. Wanneer de Egiptifche Priefters iemant wilden uit- beelden, die kloek in't voorzeggen van toekomende dingen was, plach- ten ze eene zeef te fchilderen , omdat, gelyk die het goede van 't quade {cheit, alzoo ook een waerzegger [C] het valfche van het waerachtige moet kunnen uitziften. In dezen zin was het fpreekwoort ko<wW .juw«W&«, door de zeef voorzeggen, by de Grieken in 't gebruik , als ze van dingen fpraken die vaft en zeker fchenen [D]. De klou heeft de zelve betekenis als de zeef, wordende die gebruikt om de velden van alle fchadelyke kruiden te zuiveren, en de ftoppelen [E] en �A] Pi�rius gebruikt niet zo zeer Zelve de zeef voor zodanig een zinnebeeld, als hy welaenwyft, dat ze van anderen daer voor genomen word. Zie hem Hierogl. lib. 38. cap; 3. en 4. waer uit alles genomen is, het geen hier vervolgens van de zeef word gezegt. De zelve betekenifl� van onderfcheidinge van 't goede en 't quadewyfb hy ons aldaer ook aen in het beeld van een wan uit het Evangelium van Lucas kap. 2. v. ij. Wiens wan in zyne hand is, en hy 'fal zynen doorfchvloer doorzuiveren, en de tarwe zal hy in zyne fchuere te famen brengen, maer het kaf zal hy met onuitblujfchelyk^ vuir verbranden. [B] Ziende, gelyk Pi�rius wil, op dezulke, die enige zaek ondernemen, die bo- ven 't bereik der kragten van hun verftand is, zynde de zotten tot de zeef, dat is, tot het onderfcheiden der zaken, nogte't onderzoeken van de geheimen der natuur, geenfins bequaem. Anderen leggen dit fpreekwoort, zegt Pi�rius, op een andere wyze uit, en meenen, dat Galenus zoude hebben willen zeggen, dat, indien hy alle de dwalingen van Theflalus wilde wederleggen, derzelver getal hem zoude te groot zyn, en het fpreekwoordt op hem paffen van zotten by de zeef, te kennen ge- vende, dat het een poginge is van zotten, alle de gaetjes van een zeef te willen toe- floppen. �C] Niet een iegelyk, die kloek was in 't voorzeggen, maer een geordende waer- zegger: hoedanige onder Egiptifche Priefters behoorden: gelyk Ca�finus en andere geleerden in 't brede hebben aengewczen over Horus Hierogl. lib. 1. cap. 38. De re- den voorts die de gemelde Horus geeft van deze beeldenfpraek■, zyn deze: omdat, Zegt hy, een Waerzegger de doodt en 't leven onderfcheidt. Want de Waerzeggers hebben ten heilig boek., genaemd Ambres, waerdoor zy van iemand die zich te bedde lecht oor- deelen, of hy zal in 't leven blyven of'niet, het zelve aen '/ leggen des zieken uit zekers tekenen opmakende. . [D] Of ook als iemand zottelyk raede na dingen, die duifter en verborgen waren.' De fpreekwys is ontleent van een zekere bygelovige gewoonte, waer door men een zeef ophangende en omdraeiende, daer uit toekomende zaken wilde voorzeggen. Welke zotheid nog ten tyde van Erasmus by de bygelovigen in gebruik was, en miffchien ook nog hedendaegs niet overal ophoudt. Zie den voornoemden Erasmus Ckil. 1. Cent. 10. ad. 8. & Chil. 4. Cent. a. ad, 60. [E] Varro de L. L. lib. 4. Rafielli, ut irpices_t ferra leves: »V% homo in pratis

-ocr page 220-



		ONDERSCHEIT VAN GOET EN QJJAET. t$* �n diftcls uit de akkers wech te halen. En gelyk men nu in den lantbo� het onkruit met de klou uit de landen weehneemt₃ en met het zelve ge- reetfchap ook het goede hooi en andere nutte dingen op ho�pen en byeen vergadert, alzoo dient de menfch met de klou des verftants het goede van 'tquade af te fcheiden, endaermede ook het goede by malkander, en als in eenen hoop te verzamelen_; het welk, indien hy 'er traeg of achtloos in is, hy zich gewislyk beklagen zal. Wy behooren derhalve geduurighin onze gedachten te houden 't geen Vifgilius in het I. boek zyner JLantge« dichten zeit [F], en door Vondel aldus verduifeht is: Indien ge niet geftadigh 't akkerlant Wilt eggen, en de vlugt der voglen, [noot en �lyk) Verjaegt met molen, fop, en ratelenden molyk, ' En tak en fchaduwen verdelgt uit hunnen gront, De Gom om regen bidt ■, gy zult,, heides, in 't r�nt Een ander al vergeefs de garven in zyn fchitiire Zien la�n met overvloet, en moogt, ter q�ader unre_tWel eikels in het wout gaen fchudden in uw' fchoot _fTot boete van gebrek, en bittren hongersnood Dit behooren wy, zeg ik, in onzen zin te prenten, want Z�delyker wy- ze kan men deze akkerleflen op den menfch toepaffen, die, indien hy het onkruit der fnode begeerlykheden en verkeerde hartstogten niet uitroeit _ten met de herk of klou des oordeels, het goede niet uit het quade weet te onderfcheiden, nochte het gevogelte van vleiers, bedriegers, fchuim- tafels en diergelyk fchadelyk volk, met een voorzigtigh en helder gedruis wechjaegt, nochte de fchaduw der Iedigheit met de zeiflen des arbeits niet wechflaet, en Godtmet geene ernftige gebeden nadert -_s zoo zal hy den zegen van anderen met droef heit aenfchouwen, en zich zelven als met ei kelen, een koft der zwyneni, moeten voeden, dat is, hy zal vuil, vvalgelyk, onwetende, veracht enafzigtigh blyven, gelyk een verken. per fenifecia eo fcftucas abradit: quo ab rafpt raftelli diEli. Raftri, quibus dentalibtii pemtus eradunt terram atq eruunt^ a quo & rut abri di5li. Et de Re Ruft. lib» l. cap, 49. Turn de pratis ftipulam raftellis eradi, atq addere fen�jicu cumulum. [F] v. 157. Qyod nifi. 8c affiduis terram infectabere raftris, �t fonitu terrebis aves, 8c runs opaci, Falce premes umbras, votisq ■ vocaveris imbrem % "^K"^m"**""" Heu magnum alterius fruftra fpe�tabis acervum, Concuflaq famem in fylvis folabere quercu ONDERWYZING, E Ene Vrou, houdende met haer. rechte hant een,korFj�^ waerin eenige jonge zwaluwen leggen. <<. 21 Daer zyn'er [A], die op eenige oude overblyffels van gebouwen de figuur I i i 2 eens [A3 Al dit volgende tot het einde toe is van woort tot woort genomen uit frerius Valerianus Hierogl. Ub. az. cap. r$. Het openen van den mond der j�ng� fcwal�wen om fpys te ontfartgen ( want ik begryp, datze gapende gezien Worden) zal dart een beeld zyn dat de menfehen, nu door Ceres en �firis �htewtizeii in den i-t�dbo�w, en

-ocr page 221-



				ONDERWYZING.
210				ONDERWYZING.
210

	eens korfs met jonge zwaluwen ontdekt hebbende, willen, dat zulx een beel- defpraek van onderwys zoude zyn, en die zaek op de weldaden, waerme- de Oziris en Ceres het menfchdom begiftigt hebben ₃ t'huis brengen_; als zynde deze de goden waervan de menfchen de wetten om wel te leven, en het onderwys om het lant naer den eifch te bebouwen [B] , zouden hebben ontfangen_} gelyk dus Ceres door de po�ten wetgeeffter [C] ge- noemt wort. En wat Oziris aengaet, men leeft by Diodorus dat die ge- waende godt in de Egiptifche godtgeleertheit voor Jupiter, den Recht- vaerdigen, den Vader, den Leidsman, enden Raedgever van alles, ge- houden wiert. Welke dingen het zy men op de onderwyzing, of op de rechtvaerdigheit paffen wil, ze zullen daermede zeer wel overeen ko- men , en tot ons voorft�l dienen.

			en geleerd na wetten te leven, eerft een recht vccdzel en leven hebben ontfangen, daer hun vorige leven in der daed geen leven was: hoewel het gapen der zwaluwen ook een zinnebeeld zoude kunnen zyn van aendagt en gereedhdt tot het aennemen van onderwys, een rechte fpyf� der ziele. (TT) Zie het geene wy gezecht hebben over het twede beeld der Landbomvery Aenm. A. bl. 95". [C] Virgil. tAZmid. Ub. 4. v. 58. Vide & Ovid. Met. lib. �. v. 342.

		ONDERWYS. LEERING. E En Man, grootmoedigh en eerwaerdigh van opzigt, en met een lang kleet aen. Hy vertoont eene grootmoedige fta- tigheit, en heeft een' fpiegel in de hant, om welken gefchre- *ven* is Injpice, cautuseris, dat is, ziet'er in, engy zult wys worden. De onderwyzing is eene oefening, die gedaen wort om deugtzaeme en pryslyke hoedanigheden te verkrygen, 't zy dit door middel der levende item, of door fchriften gefebiede. Hy wort met een grootmoedigh wezen vertoont, omdat de edele gemoe- deren de moeilykheden, die hen tot de deugt leiden, lichtlyk ondergaea en dragen zonder bezwyken. Het

-ocr page 222-



		O N D E R W Y S. LEERING. fes* Het lange en uitgeftrekte klee� wyft aen, dat'er tot een voottreflyke hebbelykheit des verftants [A] een lange en geftadige oefening vereift wort: en de fpiegel geeft te verftaen, dat alle onze werken dienen befchou wt te worden naer de handeling van andere luiden [B], die in de zelve Zaeken een' algemeenen lof wechgedragen hebben: en hiertoe vermaent ons de fpreuk die om den fpiegel ftaet. [A] De Italiaen heeft hier in zyne tae'1 een zinfpeling gezogt tuflchen Je woorden kleet en hebbelyhheit, die beide in 't Italiaenfch habito, gelyk in 't Latyn habitus, zyn te zeggen. Maer die zinfpelingen in de beeldenfpraek zyn niet goed, die enkel in den klank der woorden beftaen, zonder dat'er enige gemeinfehap is tuflchen derzelver b�- tekenifl�- en die haere aerdigheid verliezen, zo ras als zy in een andere tale worden overgebragt. Ook is dit een noodzakelyk vereifch van de beeldenfpraek, dat iemand , door 't gezigt alleen van 't gefchilderde, van zelfs moet worden gebragt tot deszelfs betekemfle: Maer deze toefpeling van 't woort habito heeft betrekking op het gehoor, niet op het gezigt, en is daerom hier verwerpelyk. Derhalven kan het lange kleet liever zien op de voortreffelykheid en ftatigheid des onderwyzers, zynde de lange kle- deren outtyds gewceft een teken van deftigheid en aenzien , gelyk elders gezegt is. [BJ Terent. Adelph. act. 3. fc. 4. v. 51. Infpicere, tanquam in fpeculum, in vitas omnium, Jubeo: atq exaliis fumere exemplum fibi. Hoc facito......,. hoc fugito . . '.". Hoc laudi efr....... hoc vitio datur. Dat is: Ik, belajle myn zoon in t leven van elkeen, even als in een fpiegel, te zien, e» uit anderen een voorbeeld te trek&en voor zigz�lven, tot hem zeggende j doe dit, laet dats ditflrekt tot lof, dat tot fchande. Zie voorts onze Aenmerking A. over 't eerfte beeld van 't Genoegen* 1. Deel bl. 471. en wat de verdere ftof��, tot deze beelden betrekke-* lyk, aengaet, zie boven in de beelden Geleerdheid, 1 Deel bl, 439, en de volgende»

			ONGEBONDENHEI T. TP^Eze maelt men als eerlenaekte en ongehulde Vrou, met ■�^ den mont open en een wyngaertrank om 't hooft. Men noemt zulke menfehen ongebonden, die meer doen dan hunnen ftaet b�taemt, jaby zich zelve roemen dingen te durven wagen, die voor /Z Deel.* Kkk een

-ocr page 223-



				ON GEBONDENHEI T.
	%n			ON GEBONDENHEI T.
	%n

		een ander* van gelyken ftaet fchandelyk zyn; En dewyldeze ongebon- denheit in 't fpreken kan zyn, wort ze met den mont open vertoont: ge- lyk ook, naerdien ze wel beftaet in het nemen van de vryheit om de leden te ontdekken, die wy volgens ingeven der natuur verbergen moeten _; zoo verbeelt men haer naekt. In 't overige haerer bedryven neemt ze de vry- heit om veel te doen dat onbetaemlyk is j het welk door de wyngaeitrank uitgebeelt wort, wiens vrucht veele dingen ₃ die ongebonden en fchande- lyk zyn [A], te weeg doet brengen. En gelyk de ongevlochte hairen los in 't wilde heenzwaeien naer de drift des wints, zoo dry ven ook de ge- clachten [B] en handelingen der ongebonde menfchen naer heur' eigen zin h�rvvaert en derwaert,

			[A] Zie onze Aenmerking A. over 't beeld Dronkenfchap i. Deel bl. 287. [B] Die in de beeldenfpraek door de hairen worden te kennen gegeven: gelyk reeds is aengetoont over 't beeld Bekeering, Aenm. D. 1. Deel bl. 106. en C. over de Dem- ping der c/uade Gedachten 1. D. bl. 425. Vergelyk Aenm. B. over het twedc beeld der Grootmoedigheit I. D. bladz.. J$6.

PNGEHOORZAEMHEIT. DEze geeft men de gedaente eener in 't root gekleede Vrou, die een' toom of teugel onder de voeten heeft. Een hul- 1 el van paeuwevederen heeft ze op 't hooft, en ze heft de rech- te hant naer boven. Nevens haer legt eene flang > a/pis, die het eene oor op d' aerde drukt, en 't andere oor met den ftaert toeftopt. De ongehoorzaemheit is anders niet dan een vrywillige overtreding van> Godtlyke en menfehtyke wetten. Het rode gewaet [A] en de opgeheve hant [B] beduiden d� hardnek- kigheit, [A3 Dat is de kleur van Twedragt, Gramfchap , Oorlog, ( zie elk op zyn plaets) cn daerom wel voegende by de Ongehoorzaemheit, die dikwyls tot deze boosheden uitberft. fBJ Zynde een dreigende gebaerte, die geenzins voegt by de gehoorzaemheit, maer wel by wederfpannigheit en opftant.

-ocr page 224-



		O N G E H O O R Z A � M H E I f. \|§\| kigheit, die de oorzaek der cngehoorzaemheit is. Dq toom of breidel onder's beelts voeten, wil zeggen , dat de liefde en zucht tot het opvolgen van eige driften, den menfch tot een vrywillig� verachting vervoeren der Wetten en geboden, welke hy, gerechrigheits- halve, fchuldigh is te geboorzaemen, en die by gelykenis teugels of too- rnen [C] der volken genoemt worden. Het hooft pronkt met paeuwepluimen ₃ omdat de �ngeho�rzaemheic uit laetdunkentheit en hovaerdy [DJ voortkomr. De afpis ftrekt een zinnepop der ongeboorzaemheit, vermits zy haere ooren flopt [E] om haeren bezweerder, die haer door de kracht zynerbe- toveringe roept, niet te hooren nochte te gehoorzaemen , gelyk de Pro- feet David, volgens de beryming van den po�et Vondel, in den LVHI. Pfalm zingt: Zyn * dolk moetwil f lacht de �"lang ± * ^De� En 't loos ferpent, f_ch_en? Dat d' ooren voor den tover zang ^ En toon te floppen is gewent _iEn met geene opene ooren V Bezweerders rym wil hoorend Het -f luiftert naer geen' tover act '* f ^ser- ■Die zich verftaet ^pmt' Op guichelkunji en hos gebaer, [C~\ De toom beduit in de beeldenfpraek bedwang en gehoorzaemheit; ( zie onze acnmerking B. over de Beheerfching van zich z.elven i. D. bl. ioa. en A. over. het twede beek der GehoorK,aemheit i. D. bl. 437) en derhalven betekent het vertreden van den toom niets anders dan de verachting van alle gehoorzaemheit en onderwerping. [Dj Zie het beek Beroeming 1. D. bl. 114. en aldaer aenmerking A. en B, [E] Zie het aengetekende over 't beek Bevatting 1, Deel bladz. 186. aenmerk. Ui en vergelyk voorts hier mede ook het beek Hatfiarrigheit, hier boven op blads,. <j en de onlangs uitgekome Gedichten van Schim bladz.. 30, ~* :

			Kkk 2 ONGELUK

-ocr page 225-



			ONGELUK. RAMP.

		ONGELUK. RAM P; E En Man in een donker taenverwigh gewaet, waerop veele verwoefte en vervalle huizen gemaelt ftaen. Hy is naekt aen armen, beenen en voeten, en heeft ook niets op't hooft. In zyn rechte hant ziet men een' omgekeerden overvloetshoren, die leeg is, en eene rave in zyn flinke hant. Het ongeluk is, gelyk Ariftoteles zeit, eene uitkomft vanzaeken, die tegens al wat goet is en genoegen baert, ftryt. En zoo brengen wy de ra- ve dan hier te pas, omdat zy, naer der po�ten tael, een voorfpook van ramp en ongeluk is, gelyk dikwyls een droeve tyding tot een voorbode dient van nogh grooter ongeval, dat ons over 't hooft hangt. En had een bonte kraei, ter flinke hant gezeten Op een vermolfenrde eik, my niet by tyts geheet en Dit pleit tejiaken, daer een grooter ramp genaekt₃Menalk en Meris was al lang omhals geraekt ₃zeit Meris, inVirgyls�X.Herderskout [A], met Vondels mont. Maer men [A] v. 14; Quod nifi me quacunq novas incidere lites Ante finiftra cava monuifl�t ab ilice cornix, Nee tuus hic Mceris, nee viveret ipf� Menalcas. Maer Virgilius fpreekt hier van een kraei, en van geen rave; en bygevolg bevef- tigt deze plaets des Digters het zeggen van den fchryver geenzins. Daerenboven: komt de kraei aldaer niet voor als een voorbodinne van ongeval, maer als een trou- we waerfchuwereffe tegen aenftaende ongelukken: gelyk ook de raef by de ouden wierde gehouden voor een vogel niet zo zeer die ongeluk aenbragt, als wel die iets toekomende voorfpelde; wordende daerenboven hier ook verkeerde]yk geftelt in de flinke hant des beelts in plaets van in de rechte: zo als dit alles te zien is 111 onze aen- merking M. over de Bygelovigheit 1. D. bl. 193. daer wy dit breder verhandeld hebben. Maer als een vogel van een zeer quaet voorteken zal men ter zei ver plaets, Aenm. N. en O. vinden den nacht-uil bubo, als hy fchreeuwde. Dog indien men alle de dieren wiUie optellen, die door de bygelovige oudheit wierden geagt voor-. ' '■-■'.'' boderj

-ocr page 226-



ONGELUK. RAMP. 22; men moet met een Kriftelyk en befcheideri geioof vertrouwen, datdeon-^ gelukkige gevallen en verwoeftingen volgens Godts voorfchikking en roe- lating gefchieden_} en zoo blint niet zyn als de Oude Waerzeggers_} die geloofden, of ten minften gelooft wilden hebben, dat Jupiters wil hun door hunne wichlaery wiert te kenrten gegeven. Het is onze plicht ons Hechts de verkeerde neiging tot fnode werken quyt te maken j en de deugt te volgen, die Godts gramfchap verzoent, en de ongelukkerrdoet ophouden. boden te zyn van ongeluk, wy zouden daer enige bladen mede kunnen vullett: dat ons beftek niet toelaet. Derhalven zullen wy alleenlyk nog kortelyks iets zeggen van het gewaet en den vorderen toeftel van dit beelt, door den Schryver onverklaert ge- Jaten. Van het donker taenverwig kleet, als een tekeri vdn droefheit, is gefproken over het twedebeek Klachte Aenni. A. bladz. 69. 2. D. De naekte armen, beenen, voeten, en 't blote hooft, met den omgekeerden en ledigen overvloetshoorn, geven gebrek te kennen aen alle lichamelyke nooddruft _t zo van voedfel ais van dekfel: ge-» lyk van zelf gemakkelyk te zien is. ONGELUKZALIGHEIT. RAMPSPOET. ONGELUKKIGE STA�T. E En bleeke en magere Vrou, naekt van boezem, en mee lange en uitgedroogde borften. Zy heefteen mager kint- je in haer' arm, en is bedroeft omdat zy het, door gebrek van zogh, niet voeden kan. Haer rechter arm is zonder hant, en haer kleet op veele plaetf�n gefcheurt, 2ulx dat men groote reden heeft om deernis in alles met haer te hebben. Dit gezeide vertoont het gebrek niet alleen aen de goederen der fortui- ne [A], maer ook aen die der natuure [B], van welke beide onze ruft en vernoeging voortkomt. [A] Verbeek door het gefcheurde kleet [B] Verbeek door haere bleekheit, magerheit, uitgedroogde boriien^ en 't mager kintje ^ gevende klaerlyk gebrek te kennen aen 't voedfel, dat de natuur vereifent : en dat haer rechte arm geen hant heeft, beduit, dat zy Ook berooft is zelfs van alle middelen om den koft te kunnen winnen; en dus in de uiterfte rampfpoet en elende, Zie vorder ook de Beelden der Elende, 1. V. bl. 394. en de volgende.

			ON-
		LU
	��, D�l	LU
	��, D�l

-ocr page 227-



			<2i6 ONGERECHTIGHEIT,

		ONGERECHTIGHEIT. ONRECHTVAERDIGHEIT. M�n verheelt deze door een lelyk Wyf in een wit g�waet^ dat met bloet befprengt is. Zy heeft een' tulbant om't hooft, g�lyk de Turken dragen, en in de flinke hant .een groo- te goude fchael, op welke zy ziet. In de rechte hant houdt zee�n fabel, en onderhaerevoetenleiteengebrokeweegfchael. Zy wort lelyk gefchildert [A], omdat de ongerechtigheit j uit welke alle de gemeene onheilen der volken, en zelfs de burgerlyke oorlogen fprui* ten, zeer lelyk te achten is. De fabel beduit het kromme recht [B] ,en deTurkfche tulbant de wre�t- heit [C]. Voorts geeft het witte kleet, 't geen met bloet bevlekt is, te ken- nen , dat de zuiverheit van 't recht door omkooping is bedorven [D] j tot welke omkooping de goude fchael ook behoort, waerop haere oogen₃ dat is, de wil en gedachten des onrechtvaerdigen rechters, uit loutere gierig- heit, geveftigtzyn: en dewyl een die zelf valt, de weegfchael der reden jiiet ophouden kan, zoo wort die onder 's beelts voeten geleif, als eene Zaek daer de ongerechtigheit ganfeh weinigh achting voor heeft [E]. [A"] Zie mderhant onze Aentnerking B. en C. over de Schilderkunft. \E\ Omdat de label krom is: want de Geregtigheit wort een recht zwaert ge^ geven. [C] Omdat Wy Chriffienen de Turken doorgaens wreet noemen. Dog in di� kromme fabel en Turkfchen tulbant is niet veel kracht Van beeldenfpraek. [T>3 De omkoping word niet door het bloet betekent, maer door 't goudt, gc- lyk volgt. Derhalven geven de bloetvlekken te kennen het onrechtvaardig vergoten bloet, waer mede zig een omgekogt rechter niet ontziet te befmetten. [E] Ja die ze in tegendeel al willens vertrapt en vertreet. Vergelyk voorts hier piede de beelden Billjfyeit, Etnz.jdightit, Omktfing der Recht m_> en Gerechtigheid ANDERS * .... ■..... *<

-ocr page 228-



	ONCERECHTIGHIIT. *zij*

A N D E ft 8. WEder een ia vuil wit gekleet Wyf. Deze houdt in d� rechte hant een «waert, en in d� flinke eenepadde. Ne- vens haer leggen eenige gebroke wettafels, alsook een boek_>op d'aerde. Haer rechter oog is blint, en daerleit eene weeg- fchael onder haere voeten. Het witte doch bevlekte kleet wil 2egg�ri, dat de ongerechtigheit �ene verderfenis en befmetting der ziele is [A], door het verachten der wet ^ die de quaetdoenders verbreken en met voeten tre�n: en daerom heeft he^ beelt de gezeide dingen [B] in de gezeide hoedanigheden by zich. Zy ziet alleenlyk met het flinker oog [C] , omdat de ongerechtigheit flechts alleen op het voordeel en welzyn van 't lichaem let_} de dingen ter zyde (lellende, die ongelyk heerlyker en volkomenerzyn, en zich uit- ftrekken tot het welvaren der ziele, die inderdaet het rechter oog is$ oni het goede en befte te zien, en het helderde gezigt van den geheelenmenfch. De padde is een zinnebeelt vari gierigheit, om reden die elders gezeit is [D], en zy leert_s dat de ongerechtigheit haeren oojfprongkinhet naertraqh* ten en behartigen van eigen voordeel en aerdfche goederen * heeft: en derhal- ve is ze niet flechts een gebrek alleen in 't by zonder j maer zy is een quaet. aerdigeondeugt, die a�e fchelmeryen in zich l?qgrypC^ m Waerin ajle boosheden en gruwelen zyn vervat ea als opeen gehoopt ^x [A^ Wiens zuiverheit ariderfins dooft de z�iverbcit van. 't witte kleeiw�rtf te jreij? ncn gegeven. Zie onze Aenrtierking P. oiver de Ger�ehtigheit. [BJ De gebroke wettafels, het wetboek, en de weeglchael onder de voeten. [Cf Zie paderharit het beeld Gereehtigh�ii Haer de befchryvinge var\| §hryffop«s J>y A.GelJiuV "' [D] Zie onze Aanmerking A. over het derde beeld der Gimghtit 1. JD. tkf��.

			"" ^

		hu
		hu		QN4

-ocr page 229-



		*sa ONGERECHTIGHEIT. ZONDE, ONGERECHTIGHEIT. ZONDE. E En Wyf wiens gewaet rol viervlammen is, en die fnellyk vlugt.** i Het lefte hiervan, namentlyk het vlugten, gefchiet omdat de werkers der ongerechtigheit nergens zeker zyn, en zelfs voor de fchaduw van een riet, en voor 't allerkleinfte gerucht verfchrikken en trillen [A], mitsga- ders zich altyt door de vlugt uit de vrees, die hen echter geftadigh ver- zelt, trachten te redden. Het kleet is met vlammen bemaelt, omdat de ongerechtigheit de fnode zielen als verbrant, gelyk het vier de drooge kneppels. C^A3 Zie Juvenalis Sat. 13 v. 191. & fef� dr 4�o ad 435". al$ ook de beelden Geweten, Bekommering van't geweten, enWroeging van Vgeweten, 1. �>. blad.486. en de volgende.

			ONGER�STHEIT des GEMOETS. E En droeve Vrou , die overeinde ftaet, en in de rechte hant een hart heeft, waerop 't onruft van een uurwerk geftelt is. In de flinke hant houdt ze een' weerhaen pf vlag. Deze toeftel dient om te vertoonen dat, gelyk onfuft, weerhaen en ylag, door gewigten wint, geduurigh bewogen worden, alzoohet hart �n gemoet van een ongerufl; menfch ook noit ruft of verpoozing heeft, alg yindende geftadigh ftoffe om zich te quellen [A]. XAJ De Egiptenaers iemant willende afbeelden, dieingeduurigebeweginge is,crjf alryt uigefpannen van gedagten, zodanig, dat hy zelfs niet ruft als hy eet, fchilderden een kraei met deszclfs jongen daer by.* omdat deze vogel zyne jongen onder 't vlicW f en voedert: en niets geeft groter bezigheit te kennen, als te gelyk doende te zyn me� et verrigten van enige zaken, en tefiens iets te eten. Zie Pi�rius Valerianus Hierogl\ f. zo. #. 3« ^w Horus Apolb Hierogl.* /. z, cap. qj, en aldaer de aentekening van

-ocr page 230-



		ONGERUSTHEIT des GEMOETS. ai^ den Heere de Pauw. Dog dat is eigentlyk een andere ongeruftheit, dan die door ons tegenwoordig bcelt word vertoont, zynde dezelve een geduurige bekommeringe des herten; en die andere Egiptifche, een geduurige werkzaemheit des verftants en der gedagten; behorende gevolglyk liever tot het beeld Onwft, een weinigje hier na vol* gende, hoewel het ook daer enigfins van verfchild.

			ONK�ISCHEIT. GEILHEIT. E En Meisje met gekrulde en kunftigh getooide vlechten. Zy is bykans riaekt, zulx echter dat een linnen kleet 't geen verfcheiden van verwen is, haere fchaemleden bedekt, en tef- fens eene groote fchoonheit vertoont. Voorts 2it ze op eenen krokodil, en lief kooft en ftreelt een velthoen of patrys, dat ze in de eene hant heeft. De geilheit of onkuifcheit is een heete en ongebonde g�negentheit tQt vleefchlyken welluft_; zoodanigh heerfchende dat men op wetten, natuur, orde noch geflacht paft. Met gekrult en kunftigh verfiert hair, alsook met het linnen, gelyk ge- zeit is, wort ze gemaelt, omdat de geilheit tot quaetaenhitft, mitsgaders een wegh naer de hel, en eene fchool van alle ondeugden is �AJ. IL Deel M m m Zy [A] Hoe deze dingen door de gekrulde en kundig gefi�rd haireft, en 't linnen kleet kunnen worden te kennen gegeven, begryp ik niet. Dat de hairen in de beelden- fpraek een zinteken zyn der gedagten, is dikwyls gezegt. Zie aenm. D. over 't beelt Beheer ing i. D. bl. 106. en C. over de demping der quade Gedagten bl. q�f. Dus zou- den dan de gekrulde en kundig opgetooide hairen een beelt kunnen zyn van de flinkf� en liftige gedagten, waer mede de onkuisheit fteets is beladen, en van die kromme en bedrieglyke wegen, die ze pleegt in te flaen om tot het bereik van haere boze be- geertens te geraken: ten zy iemant het eenvoudiger wilde begrypeh van de gewoonte* waermede de onkuifchen door optoifelen van 't lichaem, anderen tragten te verlok- ken en totzig te trekken: waerop ook de naektheit van 't lichaem kan zien,-ont- blotende de onkuifchen dikwyls een gedeelte des lichaems om door deszelfs gezigt ook

-ocr page 231-



		1230 ONK�ISCHEIT. GEIL HEIT. Zy is byna naekt, omdat het eene eigenfchap der geilheit is, niet alleen de goederen des gemoers, als deugt, goeden naem, vrolykheit, vryheic enz. maer ook de gaven des lichaemSi als fchoonheit, fterkheit, wakker- heit en gezontheit te verftroien en ten gronde te werpen -, daerbeneven ook de goederen der fortuine [B], aK geit, juweelen, huizen, vee, landen enz. verfpillende en lelyk verquiftende. Zy zit op een' krokodil, omdat de Egiptenaers dit dier voor een zinte- ken van geilheit hielden , waerin ze geen ongelyk hadden, want het is niet alleen zeer vruchtbaer in't voortbrengen van jongen, maer ook, ge- lyk Pi�'rius Valeriaen in 't XXIX. boek zegt [C] , zocdanigh heet cnbe- fmetlyk van geilheit, dat men gelooft, dat wanneer de tanden uit deszelfs kinnebakken aen iemants rechter arm vaftgebonden zyn, de zelve dan dien perfoon tot geilheit aenzetten en voortdry ven. Ork leeft men in de Schry- vers der zwarte kunft, dat, als men den bek en de pooten van een' lant- krokodil _T ook anderen aen te prikkelen tot ontuchtige driften. Zo dede Julia, de ftyfmoeder Carac* ^van ^^en keizer Karakalla: die haer lichaem, na 't verhael van Spartianus (i), even cap. 10. ^a'^s ^mt onagtzaemheit voor een groot gedeelte ontbloot hebbende, den jongen Vorft door deszelfs fchoonheit zodanig ontftak, dat hy zig deze woorden liet ontvallen, Ik, wilde wel, zo 't my vry flont. Waerop die onkuifche antwoordende, Indien 't H lufl, zofiaet het tt vry. Weetgy niet, dat gy Keifer zyt, en wetten geeft, niet ont- fangt; zo kreeg die ontftoke drift ook zyne uitwerkinge, en de ftyfzoon beftont de gruweldaed van met zyn ftyfmoeder te trouwen. Het linnen kleet voorts over de ('2) A- (chamele delen van het beeld, moet niet begrepen worden dezelve geheel te bedekken, mor. i. (_Want:dat is tog het oogmerk der onkuisheit niet) maer doorlchynende te zyn, zo j, ' ^v" dat het gezigt daer door niet word geftuit. Dusdanige klederen droegen de galante (3) Lib. Dames eertyts te Romen, zynde zo dun geweven van zyde, dat men'er alles konde I Sat.2. doorheen zien, byna zo wel als ofze naekt waren, volgens het getuigenifl� van Ovi- v. ioi. dius (z),* Horatius (3), Marcus Seneca (4), Plinius (?) en anderen: Waerom (4) De- Martialis (6) zegt, dat de lichamen der Vrouwen door zulke klederen zo klaerheen r^Vn? fcheenen, als de fteenijes door het water van een klaere beek. Varro (7) noemt zo- Nat J' 6 danig een gewaet om dezelve reden glaf� klederen : en L. Seneca zegt (8), dat een Vrouw, c. i7.'&^zo ^ee" gewaet aen hebbende, met geen goet gewifl� zoude kunnen zweeren. dat ze ii.c.22. niet naekt was. Gelyk dit de zeer geleerde Torrentius over Horatius (9), en J.Brock- (6) Lib. huifen in zyne Aenmerkingen over Propertius Lib. 2. El. 1. v. f, uit de meeftc der �.�p. i3 bovengemelde Schryvers, en meer anderen bewyzen. iV iⁿ [B] In beide opzigten zo van de goederen des licbaems, als van die der fortuine ftoDe' ^word ^de ^onkui^sneit vergeleken by een bloedzuiger. Ten aenzien van ^jt eerfte zegt Benef�c. Theocritus( 10). (�)L.L. 'Ai'eti, �futcmygi, t! /Atv \xi\«,v ex xqals »i(4x (io)Pha 'E/ACPvf, tSt Ai^wi?, certxv ex. ftSihhat, Ttbrux.K';; maceut» dat is: ^v- 55' Ach wrede Min, ach, ach! wat zuigt gy al ntyn bloedt, "Uit d'aderen, en hangt vyandig en verboet, Als een b loetzuiger aen myn uitgeteerde leden! �ri in betrekking op het hetfte nemen zommigen de woorden van Agur, Spreuk. 30. V. i$. De bloedzuiger heeft twe dogters,geeft, geeft: deeze drie dingen worden niet ver- zadigt s ja vier e z�ggen niet, het is genoeg: het graf', de geflote baermoeder, de aerde die van water niet verzadig wort, en het vier zeit niet, het is genoeg. Hierogl Collc�t. ex Vett. & Neot. Lib 4. tic Libido cafnis. [C] Cap. 7. Waer uit dit alles, vanden krokodil en Schincus van woort tot wo�rt is ontleent. Maer dat Pi�rius def� beeldenfpraek toefchryft aen de Egiptenaren, daer in is hy misleit door een bed�rve lef�ng van Horus Apollo Hierogl. Lib. 1. c 69. ver- fcheidentlyk verbetert door Gefnerus, Crufinus en de P4uw. Zie de aenmerking van den laetften over de aetigewcfe plaets van Horus. >

-ocr page 232-



		�NK�ISCHEIT. GEILHEIT. i^� krokodil, dien eenigen Scincus noemen, ih witten wyn legt, en van deri zei ven drinkt, men daerdoor geweldightot geilheit zal �ntfteken worden. Iet diergelyks zeggen ook Dioskorides Lib. II. caj>. 9, en Plinius Hift: Nat. Lib. VIII. cap. 25. Zy houdt en lief kooft een velthoen, vermits 'er geen vogel bequaemer is om den ongematigden welluft en de toomlooze geilheit te verbeelden$ wordende de zelve vogel doorgaens van zulk een doldriftigh�it om te ver- Zamen, bezeten en aengehitft, en door zulk eene ongemanierde geilheit �ntfteken, dat het mannetje dikwyls de eieren, die 'twyfje broedt, breekt ; opdat het zelve door het broeden niet belet en verhindert zou blyven om met hem te vergaderen [D]. [D~] Waeromze, zegt Plinius (1) en uit hem Pi�'rius ( %)(uit wien dit wederom ge-z-jsujA- coegzaem woordelylc is overgefchreven) haer eieren dikwyls, op dat zy dezelve mo-jgj(t j_# """ gen behouden en bare mannetjes bedriegen, van de ene plaets overbrengen na de an-10. cap. dere. Meer zaken van de overgrote geilheit der Patryzen, zie by Hbrus Apollo/ZiV-S?. roghph. L 1. cap. 95-. en Pi�'rius Valerianus /. i\. c. z8. en vooral Plinius ter aenge- C²-) Hie- haelder plaets, Ariftotelcs Hift. Animal. I. 9. cap. 8. & de Generat Animal. lib. %. cap.°& ^°' ;. iElianus Hifior. Animal. lib. 3. cap. 16. en Athenasus lib. 9. c. 10. Maer als een^' ^ca*' beelt van geilheit uit de Egiptifche beeldenfpraek kunnen wy hier niet vooibygaeri (3) Hie- dchuismufeh: dien de Egiptifche Priefters Schilderden, wanneer ze een man wil-rogl. 1.2 den verbeelden, die vrugtbaer was en geneigt tot vleefchelyke vermenging: om dat cap. »15. een mufch zig in den tyd van een uur z.evenmael* met zyn wyfje vermengt, gelyk(4) In Horus (3) wil: by wien echter de Heer de Pauw meent, dat dit getal bedorven notis ad is, en verandert moet worden in dertigmael: het welke hy zegt dikwyls in dezen vo- ²5« Cr- gel gezien te worden, en gelooft niet te veel te zyn in een mufch, die zyn* dingen ^m^ⁿwel Kan doen. Maer Kaspar Scioppius, die een groot kenner en Liefhebber van zul- uliy ke zaken geweeft is, verhaelt(4), dat hy te Ingolftad tegen over zyn ftudeerkamer cum.¹" een mufch heeft gezien, die het tot twintigmael toe dede achter malkanderen , en daer (5) Hie- door zo verQapt was, dat hy weg willende vliegen ter aerde viel: en alzo ontbreekt 'er rogl. 1. z aen het bovengenoemde getal van dertig nog een derde deel. Maer eer het uur ten ^caP 38. einde was, zal men zeggen, zou de mufch al lang weer zyn bekomen, en van vo- ()^^eiP ren af aen hebben kunnen arbeiden. Om deze natuur der musfchen is het, dat de ge-^nosI'^" neesmeefters, na de aenmerking van Pi�'rius (^), uit Athen�us () zeggen dat HttftjVV�de eten van het vleefch of de eieren der muflchen aenprikkeld tot vleefchelyk vermaek: Diony- enomdezelfdeoorzaek meent de voornoemde Athen�us, dat Sappho (6) verdigt heeft ,�um dat de wagen van Venus door muflchen wort getrokken, zo wel als door duiven enHalican» zwanen. Vorder fchryft hy (7) dat de mufch, gelyk ook de quartel, en patrys, als ze ]r^ibJ? ^degeil zynde zig zelven in een fpiegel zien, zaet fchieten: en datze zulks ook doen, als o^U7'.^ur3ze het gcluit van haere wyfjes horen: het welke hy ook van den haen zegt. niT�c* Apulej, ONKUISCHEIX &* '' (7)Eo- TEr uitbeelding van de onkuifcheit maelden de Ouden ee-^demlib« nen Faunus, met Eruca of raket bekranft, en een' drui- ventros in de hant. De druiven, die den Faunus zelve geil vertoonen, �n de raket komen hier te pas om 'er eenen prikkel tot het Venuswerk door te verbeelden. En zy zyn eigentlyk geil die in de lief kozerye der min zich zelven te veel toegeven, 't welk door den wyn, die verhit * en door andere hulp- middelen van dartelheit v�roorzaekt wort [A]. [A] Zo als dit beelt hier wort befchreven komt het voor by Alciatus (8; behalven uf ?j^ de dr�Jve tros, in deze verf�n: * ⁷ ' M m m a ErucS

-ocr page 233-



	231 -.ONKUr SCHEI T. Eruca capripes redimitus tempora Faunus; Immodicae Veneris lymbola certa refert. . . . Eft eruca lalax, indexq libidinis hircus, Et latyri Nymphas f�mper amare folent. dat is: De bohsvoet Faunus met een krans om 't hooft gevlogten, Van '/� kruit raket, verftrekf een beelt van minnetogten. De bok^is geilheit, de raket geeft Venus kragt, En V z.aterdom maektfteets op teere Nimfjes jagt. De aentekening van Klaudius Minos over deze woorden luit aldus. � De eruca, of � raket(dragende zynen naera vznurere, dat is, branden, prikkelt aen tot den welluft, � als zynde van een zeer heete kragt» Plinius lib. 19. c. 8 En de Satyr of bok bete- . . y. � kent vuile en Hinkende onkuisheid. Want de Saters zyn zeer geil: waerom men crob Sa- " ^meent C¹) > dat die naem afkomftig is van <rd$n [ fith�e ] dat de mannelykheit bete- rurn. » l^tent> Hy* geeft dan dit te kennen, dat de onkuisheit in de gemoetsbewegingc libi. � zeer hevig brant, en in de uitwerkinge zelf ftinkende en vuil is, om een iegelyk cap. 8. ₀ van de kittelingen van ongeoorlofden welluft af te manen. Dus verre Claudius Mi- * Alci. _n _nos. Van de geilheit der Satyri en Fauni (die eigentlyk onderfcheiden zyn, dog
atus
		bier vermengt worden) zie Gyraldus Hifi. Deor. Sjnt. ij. col. 443. & 444. Van den bok en wyn wort naderhant geiproken in een van de beelden der Welluft: waer mede deze tegenwoordige zinnebeelden dienen te worden vergeleken. Van de Eruca af raket is reeds iets gezegt over het twede beelt van 't Huweljk., iD. aenm. F. bladz.. 48. ANDERS. OOk plachten de Ouden Venus, op eenen bok zittende, tot een zinnebeelt van onkuifcheit of geilheit te (lellen : ver- toonende dit, dat de Reden [A] door de uiterlyke zinnen en door de ongeoorloofde begeerlykheden was overwonnen en t'ondergebragt. f_A] Deze uitlegging kan ik al wederom in de uitgebeelde zaken niet vinden, als niet begrypende, hoe de reden door den bok kan worden afgebeeld: die tnyns be- dunkens aen Venus, dat is, de Liefde, niet anders is toegevoegd als een dier van een bekende geilheit, gevende aldus geile en onkuifche Minnarye te kennen. Datditbeelt van Venus in den tempel te Elis ftont, hebben wy reeds gezegt over't twede beelt der Eerbaerheid 1. D. blad. 368. aenm. Q. Zie voorts de beelden der Welluft Dat het verken ook een beelt is van geile luften, hebben wy aengeroert over 't 6 beeld der Culz.igbeit i. deel. bl. j6f. aenm. E. en wort breder aengewezen door Pi�rius Valeri- anus Hierogl. lib. 9. cap. 13, & 16. Dat de herten een zinteken zyn van geile manlie- den, toont hy aen lib. 7. c. 10. En eindelyk, dat de Katten worden genomen als een zinfehets van ritfige vrouwlieden, zulks is by hem te lezen lib. 13. cap. 41.

			ONLEERZAEMHEIT. zie DOMHEIT.

				O N-

-ocr page 234-



			OHNOZELHEIT. ONSCHULT. 133

		ONNOZELHEIT. ONSCHULT. �En in 't wit gekleet Maegdeke, dat eenen bloemkrans op �- 't hooft , en een lam onder den arm heeft. Men fchildert ze als een maegdeke met een' bloemkrans op, omdat het gemoet der onnozelen onbefmet en zuiver is [A] : want de onnozelheit wort bepaelt te yn een rein en vry gemoet van eenen menfch, die alle zy- ne handelingen, zonder quetfing des zelven [B], verricht, en in alle op- rechtheit van geeft zyne gedachten beftiert. Il Veel* N n n Het [Al Het welke ten deele door de witte kleur ( zie Aenmerking F. over de Gereg- tigheit) wort te kennen gegeven, en ten deele door de jongheit van het Maegdeke, zynde de kinderen eenvoudig en onnozel in zonden. Waerom ook de Zaligmaker zegt tot zyne discipelen (1): Foorwaer zegge ik, u, indien gyu niet verandert, en wort (i)M_ak gelyk. de kinderwens, z.o zult gy in het Koningryk^ der Hemelen geenjins ingaen. En Pau-th. 18.3. lus (l) : Broeders, zvort geen kinderen in het verbant: maer zjyt kinderen in de boosheit, {%) 1. en wort in 't verftant volwaffen. Vergelyk 1 Petr. 2. 2. Zo iemant Pi�rius (3) en zy- Cor. 14. ne voorgangers wilde volgen, in te geloven, dat in de H. Schrift het mannelyke een^⁰- bedt is van onfchuld en zuiverheid, ( waer op zoude zien, dat de offerhanden ^manro�l lib" nelyk moeiten zyn, zonder vlek) en 't vrouwelyk van zonde; om dat de vrouwen-A' ₂₃* ligt vallen en tot zondigen geneigt zyn ( dien 't luit, kan de reden verder uitgebreit zien by hem zelfs) zo zoude by hier in dit beelt een knegtje moeren ftellen en geen maegdeke. Ondertusfchen zien wy, dat de Schryvers der zinnebeelden deugden en ondeugden doorgaens, uitgezonden: in enige omftandigheden, door vrouwen verbeel- den ; meeften tyt om geen andere reden, als om dat men een vrouwenbeelt gemeen- lyk meer kan verfieren als dat van een man. Dat nu dit maegdeke een bloemkrans op het hooft heeft, gefchiet daerom, om dat de onnozelheit en onichult een fieraet zyn voor de ziele, gelyk de bloemkrans voor het hooft, dat de woonplaets der ziele is. Zie onze aenm. B. over het twede beelt der Grootmoedigheit 1 D. bl. f56. [B] Hierom menen zommigen, volgens Pi�rius f4), het beelt van onfchult te vin-(4) H�e- denin een vifch: omdat deviffchengeen'menfchquaed doen, en niet uit hun Element rogl.Jib. komen om anderen te verongelyken, of lagen te leggen : en daerop willenze de zin-^?I,cap-fpre�k van Pithagoras gepaft hebben, dat men z.ig onthoudenmoeft van \- eeien der vis-¹' fihen, evenals of hy dacr door hadde willen leeren, dat men den onfchuldigen niet moeit vervolgen. Zie Gyraldus in Interpret. Pythag.'Symb, pag. 6fz.* en Erasmus **Chil. 1. Cent. 1. Ad. 2, uit.**

-ocr page 235-



	₂\|4 ONNOZELHEIT. ONSCHULD Het lam Verbeek onnozelheit, vermits het geene gedachten noch krach- ten heeft [C] om iemant te misdoen, ncchte iet om te wreken, dat aen 'c zelve misdaen is. 't Verdraegt alles geduldigh, en zonder tegenftnbbe- ling, het zy men't fcheere of doode_} hoedanigh ook doen moeten die Kriilus, Godts Lam, gelyk worden willen _} want die deed zynen mont niet open tegens zynen fcheerder, gelyk de H. Schriftuur getuigt, en in hem is het alleredelfte envolmaektfte beelt der onnozelheit te vinden [D]. [C] Dit maekt het lam niet onfchuldig: want al hadde het grote kragten, de wil- le nogtans en natuur om niemant te beledigen, zouden het even onfchuldig doen zyn. [D] Zie Pi�rius Hierogl. I. 10. c. 20 & XI. ONNOZELHEIT of ZUIVERHEIT.

		w	Eder een Maegdeke. Dit ftaet met eenen palmtak om
		w
't hooft bekranft, en fchynt beide de handen in een bekken te willen walfchen. Hier is mede een fchaep of lam bygevoegt. De onnozelheit of zuiverheit in 's menfchen ziel,is te vergelyken by de klaerheit van 't water dat uit eene levendige bron vloeit, en in dat opzigt paft haer de naem van zuiverheit zeer wel. Daerom als de Ouden zwee- ren wilden, dat ze aen eenigh fchelmftuk of imsdaet, waermede zy betigt werden, onfchuldigh waren, en deswege hunne zuiverheit begeerden te doen blyken, zoo plagten ze hunne handen in 't byzyn des volx te waf- fchen, om door het reinigen der zelve en de zuiverheit des waters, de rein- heit en zuiverheit huns gemoets te vertoonen [A]. En hier komt het van- daen, f A~] Het voorbeelt van Pilatus is bekent uit Mattheus 27. 24. hebbende moge- lyk naeevolgt de gewoonte der Joden (of andere volkeren die ook gehad hebben, weet ik niet) by welke zo een plegtig waflehen der handen ftrekte tot een betui- ging van onfchult. Zo zien wy Dotter, zi.v. 1�8. bevolen, dat, wanneer'er een verflagene zoude worden gevonden, waer van de moordenaer onbekent was, de Oudften van de naefte Stat zouden uitgaen, en hunne handen over een geflagte jonge koe waflehen, met deze betuiginge: onze banden hebben dit bloet niet vergoten, en onze ogen hebben 't niet gezien enz. Namentlyk door de handen worden allerlei da- den en werkingen afgebeelt, om dat die door de handen gefchiedcn: en daerom is derzelver reinheit een zinfehets van de reinheit der werken. Pier. Valer. Hierogl. t, 55. c. 5. Met die gewoonte der Joden heeft veel overeenkomft het gebruik der Hei- denen van hunne handen en ook voeten te waflehen, voor dat ze hunnen Goden offer- den : niet alleen om dat ze meenden dat het water een zekere kragt hadde om hun te reinigen van de befmettinge hunner misdaden; maer ook om door die afwaflehing te kennen te geven, en als voor de Goden te betuigen, dat ze onbefmet waren van bof� bedryven en gruweldaden, en tot den Godsdienft naderden met voeten, die zig niet gefpoeit hadden tot het quade, en met handen, die geen booshcit hadden gewerkt. Waerom ook de Priefters in den aenvang van hunnen Godsdienft gewoon waren een opentlyke waerfchuwing vooraf te laten gaen, dat alle die geene zig van de oflahande zouden hebben te onthouden, die geen reine handen hadden, dat is, niet alleen die hunne handen niet hadden gewaflehen van lichamelyke vuiligheden, maer vooral die zig be- fmet vonden met moort, kerkfehendery, of andere di�rgelyke grove misdaden. Zie Pitif�i Lexic. Antiq. va. Manns,* en Danid Heinfius over de gemelde plaets van Mar- theus. Van deze plegtigheit nu van waflehen voor den Godsdienft zyn by de Grie- ken

-ocr page 236-



		ONNOZELHEIT of Z UIVERHEIT. 2₃j daen, dat men outtyts op een Hieroglififche wys twee handen maelde die malkander wiefchen, als men de onnozelheit en zuiverheit uitbeelden wil- de. Wat het fchaep of lam belangt, dat byons beelt ftaet 3 de zelve zyn mede beelden der onnozelheit: en hierom vermaent ons Cyprianus [BJ ali tyt te gedenken, dat Knftus zynen volke den naem van fchapen en lam- meren geeft, om hierdoor aen te wyzen, dat de Kriftlyke onnozelheit moet zyn gelyk die der fchapen, en dat de eenvoudigheit hunner harten de eenvoudige natuur der lammeren moet naervolgen. De palmkrans wort door Ambr�zius,over deze plaets der H. Schrift, Deze uwelengte istevergelyken by eenen palmboom, Hoogl. VII. v. 7., uitge- duit op de onnozelheit en zuiverheit, die Godt ons fchenkt zoodra wy door den heiligen Doop herboren zyn [C]. ken en Latynen gekomen de fpreekwoorden van met ongewajfche handen of ong�was- fche voeten, zig ergens toe te begeven, wanneer men wil te kennen geven, dat ie- mant enig werk oneerbiedig aenvat, en het zelve, niet voorzien zynde van de voor- bereidfelen daer toe vereifchr, meer zalbezoetelen en beftnetten, dan verbeteren. Zie Erasmus Chil. 1. Cent. 9. ad. 54 & ff. [IV] Libro de Livore: Meminijfe debemtts, quo vocabulo Chriflus plebem fuam ap- pellet, quo titulo gregem fttum nuncttpet. Oves nominat, ut innocentia Chrifiiana ovi- bus acftiemr: agnos vocat, ut agnorttm naturam fimpl�em, fimplicitas mentis imitetur. Pi�rius Valer. Hierogl. libr. 10. c. 20. [C] Dci� beeldenfpraek dus voorgeftelt zynde is duifter, en de Italiaen heeft of de mening van Ambrofius, zo als ze ons Pi�rius opgeeft, uit wienhy ze zekerlyk getrok-, . _H- ken heeft, niet begrepen, of al willens verdraeir. De woorden van Pi�rius zyn deze (1^: J^jL, ^le" � In die plaets, alwaer ftaet, rfwe /engte is te vergeleken by eenen palmboom, zegt Am-jjb. 50. ₅, brofius, dat te kennen gegeven Wort, dat wy de groenheit van onze kindsheit, ene. n_f� deszelfs natuurlyke onnozelheit, die wy van den aenvang onzes levens hebben ont- $, fangen, moeten bewaeren: en dat wy worden vermaent, t'zyner tyt rype vrugten, � zonder bladeren te laten afvallen, voort te brengen: en dat daerom de vergaderinge _f� der Godvr�gtigen zingt van onzen Zaligmaker Pf. 92. (2) De Rechtvaerdige zal ^ZJ ^vei� � groej�n als een palmboom.* Namentlyk de Palmboom vordert langzaem, maer vol-*** � hart langen tyt in zyne groenheit, zege Eucherius: alzo komt de heilige kerk door � veele zwarigheden tot een vallen ftaet desgelobfs, en zal, nu vermeerdert en voort» � geplant zynde, lange blyven ftaen. Dit fcheen ons nodig by te brengen, niet om dat wy juift in deze uitlegginge tre- den, die wy gehelyk niet aennemen, maer om dat'er, zonder dit, ganfeh qualyk een begrip was te maken van de reden dezer bygebragte Beeldenfpraek. Van de altyt- duurende groenheit des palmbooms door't behouden zyner bladeren, en van deszelfs lang leven en fterkte, hebben Wy in 't brede gehandelt over 't eerfte beelt der Eer aenm. B, 1. D. bl. 321. ONRUST. E En jong Vroumenfch in een veelverwigh kleet. Het houdt een papieren molentje met de hant in den wint, gelyk de kinders. Dit is eene uitbeelding der onruftige menfehen [A], die zich noit op eenige zaek beftendigh veftigen_; welke geftadige ongeftadigheit ook doof 't veelverwigh gewaet wort aengeduifc �A] ,Zie het geene wy een weinigje hier voor hebben aengetekent over het beelt Ongerttftheit. N n n % ON-

-ocr page 237-



		236 ONSTANTVASTIGHEIT.

			ONSTANTVASTIGHEIT. E En Vrou die haer eenen voet op een grooten kreeft zet^ gelyk die des Dicrenriems of Tekenkrings, aen den hemel, gefchildert wort. Zy heeft een zeekleurigh gewaet aen, en eene maen in de hant. De kreeft [A] kan ia een gelyke geftalte voor- en achteruit gaen, en ftrekt derhalve een teken van het doen der menfchen, die, los van zinnen, nu de befpiegeling, dan de werken j nu den kryg, dan den vrede ₅nu de wetenfchap, dan de onkunde; nu den omgang der menfchen, dan weer de eenzaemheit pryzen en verkiezen. Zulke onftantvaftige luiden zyn ook aenftonts klaer om het geene zy gifteren koozen en nu verwerpen , geweldigh te laken en te lafteren, en fchier niets in zyn geheel te laten; tot welk bedryf hunne fchendige tong fchynt geboren te zyn. Dat zyn de alverniel�nde uitwerkfels der onftantvaftigheit. Wyders berifpt Kriftus de onftantvaftigen door het voorbeelt der geenen, die, de hant aen, den ploeg flaen en te rug zien. Het zeeverwigh kleet wort ter gelykenis van de zeebaerengeftelt, die by uitftek ontftantvaftigh zyn, en van tyt tot tyt ontfteltenis onderhevig. De maen is , voor zoo veel ons gezigt daervan oordeelen kan, ook zeer veranderlyk, en wort daerom in 's beelts hant gezien. En men zeit ook dat de zotten veranderen [B] gelyk de maen, die zich niet een uur in den zei ven frant en geftalte vertoont. Menmagh om de zelve reden ook wel eene CA] Pi�'rius Valerianus Hierogl Ub. 15. c, 24. Dat onze Schry ver hier den Kreeft zo groot wil hebben, als die des Dierenrings is, gefchiet enkel, op dat hy zich des te zichtbaerder vertone, zonder dat daer enige bctekenifl� in leit opgefloten, immers voor zo verre ik belpeuren kan. [B] Zie onze Aenmerking C. over 't 1 beelt der Eetiwigheh 1 D. bl. 37^,, en Aentn. B. over 't 4. beelt der Dwaeshtit 1. D. bl. 297. Vergelyk vorder hier wede de beelden Wifytltmtrigheit.

-ocr page 238-



			ON STANTVASTIGHEIT.
			ON STANTVASTIGHEIT.	²1?
				²1?

		�ene vleermuis by 't beek voegen, vermits die zeer ongeftadigh nu naer d' eene j dan naer d' andere zyde vliegt j gelyk Bazilius zeit, De Qonfi, Monaft. ONSTERFLYKHEIT. NEem twee verbeeldingen hiervan: de eerfte als eene Vrou met vleugelen aen de fchouders, en een' gouden kring (cirkel) in de hant. De wieken beduiden de opheffing van de aerde, op welke geene andere dan fterflyke en aerdfche dingen blyven. De gouden kring verbeelt d' onfterflykheit_} zynde het gout onder de metaelen 't alleronverderf lykfte [A], en het ronde [B~] heeft geene bepae- ling daer het eindigt.

	[A] Zie onze Aenmerking B. over 't beek Heerljtyeit of Luifler van een goede» Naem, boven onder de Letter N. bladz. 15-9. en vergelyk voorts de beelden der Eeu* wigheit met deze tegenwoordige der Onfierfelykjpeit, [B] Zie de gemelde beelden der Emwigheit,

A N D ER S. DE tweede fchildery der onfterflykheit kan men t�eftellen als eene in gout gekleede "Vrou, met eene bloeiende a- maranteplant in haere rechte, en eenen Fenix in haere flinke j hant. De reden waerom het gout hier te pas komt, hebben wy in 't �eftvoor- gaende beek gegeven > en wat den amarant betreft, die dient tot een be- quaem zinnebeelt der onfterflykheit, dewyl hy noit van verf verandert, en ook noit verwelkt of verderft [A]. II. Deel. O o o Men [A] Zie onze Aenmerkingen T. V. W. over het bedt dchtfaerbe�t 1 �>.>/.,7.

-ocr page 239-



		i₃8 ONSTERFLYKHElT. Men zegt van den Fenix, dathy zich zelven op 't einde zyrs levens totafch verbrantj uit welke afch dan een andere Fenix voortkomt [Bj : en daerom is deze ganfch zeldzaeme vogel een beek der onfterf lykheit, die eene eeuwigheit is , ten aenzien van den toekomenden tyt. [BI Omtrent de doot nochtans van den ouden Fenix, en de geboorte van den jongen, gelyk ook in andere omftandigheden, verfchillen de Schryvers zeer. Het luft ons niet derzelver vertellingen hier op te halen: die nieuwsgierig naer deze ftoffe (r) Hie- is. kan nalefen het gene de Geleerde Uitleggers over Horus Apollo (i) uit de oude rogl.L.i. Schryvers aengaende defen vogel hebben bygebracht; als ook Pi�'rius Valerianus Hie- c. 34. & rogl. lib. 20. cap. 1. 2. 3. 4. 5 & 6. en Jonfton in het derde Hoofdftuk van het aen- 35« ^& hangfel &yner Hiftorie van de Natuure der Vogelen: met wien ik den Fenix, wat'er �� ^c' anderen ook van zeggen, voor een verdichten vogel houde. De Egyptenaers gebruik- ten hem niet zo zeer als een beek der onfterfelykheit, als wel van weder opbou- wing ei* vernieuwing. Zie Horus. Voor de onfterfelykheit fielden zy liever den Bafiliskus, als dien ze voo» Qnfterflyk hielden, en daerom ook gebruikten als een beek der Eeuwigheit: gelyk in de gezeide beelden der Eeuwigheit reeds is aenge- wezen. ONTHOUDING VAN QUADE WERKEN. E En flaende Vrou, diebedaegt is, en een gering kleet aen heeft, het welk met eenen gordel om 't lyf is toegehaelt. Zy houdt een wit armelyntje met een' zeer bevalligen zwier in haer eene hant. Verfta door de onthoudingeene genegentheit des gemoets, die zich met en door de reden fchrap zet om tegens de uitwendige zinnen en vleiende aenlokfels der vleefchlyke luften te ftryden, en de zelve te overwinnen. In dusdanigh eene genegentheit beftaet de onthouding, en die wort daerom llaende gefchildert: ook taemelyk bedaegt, omdat die oudde de volmaek- fte is; want men doet dan alles met oordeel, en kan in dezen tyt des le- vens alle aenvallen die ons zouden mogen bejegenen, met grooter dapper- heit tegenftant bieden en overweldigen, dan in een'anderen. Het geringe kleet met den gordel, beduiden het inbinden der toom- looze luften. In het armelyntje heeft men een helder exempel van onthoudingen rein- heit} vo�reerft omdat het maer eenmael 's daegs eet_; en ten anderen, ver- mits het zich liever laet vangen , dan zyn zuiver wit met modder te be- zoedelen} want de jagers zyn gewent, als ze op het verftrikken van dit diertje toeleggen, zyn hol rontom met flyk te bezetten [A]. De ridder Katszingt aldus op: Gy ziet in dezen ring een van de netjle dieren _yRein over zyn gewaet, rein over zyn manieren: Gy ziet in dezen ring den witten armelyn, Genegen uit den aert om niet befmet te zyn. *Het* "i [A~] Van deze natuur van 't armelyntje is al gefproken in 't derde beek der Eer- baerheit 11^/^.371-enin'tlaetftebeeltderKww^w'fzI) bl. 81 Aenmerking. D. Vergelyk met dit beelt ook de beelden der Matigheit, met welke het veel gemeenkhap heeft.

-ocr page 240-



		ONTHOUDING van QUADE WERKEN. 239 Het flyk omvangt het beeft, daer is niet uit te raken, Of zyn geprezen bont moet tot den drek genaken -, Doch_} mits het reine' dier dit bovenal ontziet, Zoo valt het in de praem van honger en verdriet. De keus ts wonder fcherp ₃ het moet voorzeker fierven > Of anders zal het flyk zyn witte vacht bederven. Ziet, wat een reiner aert. Bet beeft in dezen noodt, Gaet met een vafi bejluit, en kiefi de bleeke doot. Men ziet het evenjlaeg zyn reine leden myden, Om, als het neder valt, met in het flyk te glyden: Daer leit bet kleine dier ter aerden uitgefirekt, En geeft zyn lefie zucht om niet te zyn bevlekt. Boven ftaet OF NET OF NIET. ONTHOUDING VAN SPYZE. BEquaemlyk wort deze als eene Vrou afgemaelt, die met de rechte hant haeren mont toehoudt, en in de flinke eenige lekkere fpys vertoont, nevens dit byfchrift: Non uur ne abutar, dat is , Ik gebruik ze niet, opdat ik ze niet misbruiken zoude. Tn dezen toeftant brengt men dit beek te voorfchyn, om aen te wyzen dat de menfch door het eeten van lekkere dingen lichtlyk en dikwyls in eenige zonde vervalt [A]_; gelyk in tegendeel hetgemoet, als men zich van de zelve onthoudt ₃ veel bequaemer tot befpiegelingen [B], en het lichaem veel vaerdiger tot deugdelyke werken wort. Daerom wort de onthouding die wy hier meenen, bepaelt te zyn eene welgefchikte matig- heit der fpyze, dat is te zeggen, een gebruik daervan zoo veel tot dege- zontheit, nootdruft en hoedanigheit des perfoons nodigh is-, en dit geeft verlichting van den geeft, vlugheit des verftants, en vaftheit van geheu- gen , mitsgaders gezontheit des lichaems_; gelyk dit Horatius in het twee* de Berifpdicht van zyn tweede Boek zeer wel aenwyft. 's Mans vaerzen behelzen, volgens de vertaling van den Heere Balt�azar Huidekoper, de- zen zin [C] : Leer nu van my, welke en hoe groate voordeden eenfyaerzae- .:■ » l'q .: me [Al Vooral die van onkuisheit. Zie Pi�rius Hierogl. l�fr. 9. c. 16. en onze aen- merking D. over 't eerfte beek der Gttlz.igheit 1. D. bt. f,60. fB] Zie onze Aenmerking F. over 't laetfte beek der Gulz.igheit 1. D. bl. f66. Als een beek van onthoudinge van fpys en drank, ftek Pi�ri�s (1) ons den Kameel voor,. �; om dat'er geen beeft is, dat zo een groot lichaem heeft, het Welke van zo weinig _& "?^e" voedf�l leeft en zo lang zonder drinken kan zyn als de Kameel, kunnende hyzicktot ©p den _Ia;_G> «1 twaelfden dag toe fpenen van drank. Plinius (2.) echter zecht alkenlyk van vier dageivfz),Hi/f_t[Cl v. 70. �:-.* Nat. U' Accipe nunc, vi&us tenuis qux quantaque fecum, 8. c. iS, Afferat, in primis valeasbene: nam, var�eres, Ut noceant homini, credas, memor illius esc®, Qyse fimplex olim tibi f�derit. at fimul affis, Miscueris elixa, fimul conchylia turdis; Dulciafe in bilem vertent, ftomachoq�e tumultum", JLenta feret pituita. Vides, ut pallidus omnis, Coena defurgat dubia. Quin corpus onuftum₅ Ooo t . Hcftcf-

-ocr page 241-



		2₄o ONTHOUDING van SPYZE. me tafel medebrengt. Voore�rfi zult ge'er uwe gezontheit lang by bewaren: want dat verfcheide fpyzen, op eenen tyt genuttigt, den menfeh fchadelyk zyn, zult ge befi begrypen , wanneer ge u ermnert, hoe wel gy u eertyts by een' enkelen fchotel gevonden hebt. Maer zoo rasgy gekookt en gebraden, fchelpvifch en kransvogels ondereen wilt mengen, verkeert zich het zoet in bitter , en een dik flym zal uwe maeg ontftellen. Ziet ge niet, hoe bleek 'er de meefien uit- zien, wanneer ze van eene tafel opjlaen, daer ze niet wijlen, wat ze.eerjiof lejl eeten zouden ? Daerenboven bezwaert een lichaem, dat nogh om fielt is.door de over daet van den voorgaenden dagh, zjne ziel zelve ook, en werpt dat ge- deelte vangodlyke kennis, waermede wy natuurlyk begaeft zyn, glat ter aer- de: terwyl een ander, die 's avonts alleenigh iet eet, om geen' honger te lyden ₃'s nachts geruft legt te flapen, en 's morgens frifch en luftigh opfiaet, om zyne bezigheden waer te nemen. Hefternis vitiis animum quoque pr^gravat una, ,. Atque affigit humo divina; particulam aura;, Alter, ubi di<5fco citius curata fopori, Membra dedit, vegetus prasferipta ad munia furgit. ONTSTELTENIS, BEROERTE, W A N O R D E. 'Ael deze als eene Vrou, met een mengelverwigh gewaet aen 't lyf, en eenen blaesbalg in de haht. "De ontfteltenis fpruit in't leven des menfehen uit de wanorde van de eerfte hoedanigheden der ziele j en inleen ftadt of landt ontftaet zy uit de wanorde van de gedachten derOverheden en des volx: zulx dat door die wanorde de verwarde orde der ontfteltenifle veroorzaekt en vernomen wort_; zynde de wanorde niet anders, dan eene oneenigheit en ongelykheit. Uitdeonge- lykheit dan komt de ontfteltenis voort, 't welk door den blaesbalg uitge- beelt wort j die door te overvloedigh een' wint, de hette des viers aenwak- kert en krachtiger maekt: En waer geene tegenftrydige oorzaken zyn ₅ daer kan ook geene ontfteltheit wezen [A]. Het mengelkleurigh gewaet ver- toont dan de verwarring der zinnen en hartstogten. \JC\ Ik zie niet veel kragt of aerdigheit in deze geheele Becldenfpraek. Ah een (i) Hie- heelt ran iemant die eens anders ruft ontftelt en beroert, neemt Pi�rius (i) den-Hor-J rogl.1. fel in deze woorden van Virgilius (2). 26. cap. Eft lucos Silari circa ilicibufque virentem, 3*_ Plurimus Alburnum volitans &c. org. 1. dat is raer Vondels vertaling. 3«v. 146,* Om 't ekelryke Alburne en Silar, zjivart van wouden, Daer grimmelt heen en weer de hor fel, by d' ael onder,.. Af lus in Latyn, en Oifiros by den Griek, Genoemt. zy {leekt z,o fcherp als 't punt van ene piek., En bromt luidtruchtig , dat al V vee, en paert, en offert. En fchapen al verba�ft verflroien door de bofjehen. De bojfchen en de lucht, en waterkanten van Tanager, droog van kjl, en al wat galmen kan, Op dat gebrom alom een luiden weergalm geven. Toen funo toeteide om het geil en dartel leven

-ocr page 242-



		O N V E R S A E G T H E I T. »4*

	P"an ld, door fupyn herfihapen in eelt koe_yTe plagen, ftetde z.y uit wraekzjtcht, nimmer moe_t' Haer boosheit door dit dier te werk. in de oude tydett. De ontftelteniflen vorder des gemoets, benaeuwtheden en hertzeer, kunnen door een doornbos, als welke een fcherp en flekelig gewas is, algebeelt worden volgens den zelven Pi�rius Hier�gt. I. ff, c. 6.

E�h Frifch en fterk Jbngkman, gekleet in wit en root. Hjf toont zyne naektc armen, en zet zich fchrap omdenaen- val van eenen ftier te wederftaen. De oRvcrfaegtheit is eene oyermaet van dapperhait i en ftaet recht te- gens m�edloosheit en blooh�ir over: en men noemt zulk eenen een onver- faegtman, die namentlyk nier., in overeenkom ft der reden, voor her geene vreeft > daer zelfs vroome en ftantvaftig�j mannen gewoon zyn voor te vrezen. De bloote armen vertoonen het betrouwen op eige kracht �AJ $ en hei gere�t ftaen or� met eenen fti�r te kampen JTTJ, die, getergt zynde, by- fter wreet wort, waerdoor het dan vry wat voeten in de aerde heeft oni hem af te keeren en 't leet te myden> daerdoor; zeg ik, wort alleenlyk een. IL Deel. PjJp pr�ef- [A] Zonder wapenen, of enig dekzel ter befcherminge. Maer. waerom is't k-jeet ■wit en root? Hier moet ik haer de mening des;Schryvers al wederom raden, nademael hyze zelfs niet heeft gelieven te verklaren, Wit dan vat ik hier op als een beek van vreugde en genoegen ( zie onze Aehm. A. over het 2 beelt van 't Genoegen 1 D. bl. 471) alzo een onverfaegde met vreugde in d� gevaren loopt,' daer de vrees droefgee- ftigheit pleegt te verwekkeh. De rode kleur vertoont fto�tm�edigheit en cpurapie (zie een weinigje hier voor onze Aenmerkifig A. over de Ongehooriaembeit) waerom zy ook in 't byzonder aeh de Krygsluiden pleegt te worden toegefchreven: gelyk wy naderhand over 't beelt der Gerechtigheit, Aenm. F. uit Alciatus zullen aentonen.' [B] Vergelyk de beelden^ Standva/iigheit, Stoittheh �n Stoutmoedig befia�n.

-ocr page 243-



		�₄3 ONVEIUEGTHEIT. proefituk ten toon geft�lt van een reukelooze dapperheit of onverfaegt- heit [C],

		ONVOLMAEKTHEIT. E Ene in 't geel gckleede Vrou, die in beide haere handen kilo vorfchen heeft. Nevens het beelt is eene beerin , die haere jongen likt. De geele kleur ziet men in veeledingen, die nogh onvolkomen zyn, of door den tyt beginnen te vergaen j en in dezen zin nemen wy ze hier. En de kikvorfchen, die uit modder en vuiligheit voortkomen, zyn bydic beelt gevoegt, omdat ze Horus Apollo [A] tot zinnebeelden der onvol- maekt- �A} Hierogl. Lib. I. eap. 15. Maer men moet wel begrypen, dat de Egiptenaren den kikvorfch niet fielden voor allerlei onvolmaektheit, maer vooreen nog onvolmaekt menfeh in de baermoeder, dat is, voor een nog ongebore en onvolkome vrucht: om- dat, zegt Horus, de kikvorfch uit het Jlyk,der rieviere voortkomende, h�t dikuyls ge. beurt, dat men hem met het eene gedeelte een kjkvorfch, en met het andere een klomp derde z.iet: z.00 dat het water wegrakende, hj z,elft ool^vergaet: en dus tot geen vol- maektheit komt. Zie ook Pi�rius Hierogl. lib. 29. cap. 97. Dit nu moet men ver- ftaen van de kikvorfchen, die, gelyk uit de aengehaelde woorden blykt, uit het flyk voortkomen, en met die hunnen oorfpronk aen de voorttcelinge zyn verfchuldigt. Van

-ocr page 244-



		ON VOLMAEKTHEIf. m$ ' maektheit ftelr. Het be�rejong [B] kan ook onvolmaektheit verbeelden, P p p 2 dewyl Van deze laetfte fpreekt Plinius, Hifi. Nat. lib. 9. cap. fi. aldus : Pariunt minimas, carnes nigras, quas gyrinos vocant, oculis tantum & cauda infignes : mox pedes figuran- ' tur, cauda findenm, fe in pofieriores : dat is : Zy brengen zeer kleine zwarte fid\Jes vleefch voort, die men Gyrini noemt, waeraen men allecnlyk_ oogen en een (laert kan zien: daerna zvorden de poten gevormt, en de fiaert fplyt zich in de acht�rfte. Van de eerfte fpreekt Ovidius op deze wys: Met. lib. if. v. 375". Semina limus habet virides generantia ranas : Et gcncrat truncas pedibus. mox apta natando Crura dat. Utque eadem fint lohgis faltibus apta Pofferior partes fuperat menfura priores. Het welk Vondel aldus vertaelt heeft: Het zaet van Jlym in jlym'tg kroos, . ' Baert groene vorfchen, in het eeffie voeteloosi Dan groeien beenen om te zwemmen, en de lefle Zyn langer dan de voorft�, en dienen hun ten befl� Om hoog te huppelen. Van nog een derde fbort, in de lucht voortkomende, 'fpreekt Diodorus Sikuluslib. 3. rnaer die komen ons hier niet te pas. Dat Horus van de kikv�rfchen in 't byzonder gezegt bcefr, fchryft Ovidius ook van andere dieren, wanneer de Nyl de landen van �gipten overftroomt hebbende, en wederom binnen zyne boorden gekeert zynde, de zon door de hette van haere ftralen velerlei dieren in 'de flymige en doorvochtigde aerdcvoortteelt, waer uit hy dan tragt te.bewyfcn, dat na den watervloet van De�ka- lion het aerdryk allerlei beeften van zelfs heeft kunnen voortbrengen. Zie hem zelf Metam. lib. 1. v. 416 &[ecjq. Boven dit alles tekent Pi�rius (1) nog aen, dat de kik-(i;L.L. vorfchen, hoe zeer ze ook mogen geraken tot hunne volkomenheit, egter altyt een onvolmaekte natuur hebben, voornamentlyk aen de tong, die voor aen vaft zit, en agter in de keel los is. [B] Deeze beeldenfpraek is ook eriigfins Egiptifch: dewyl deEgiptenareh, iemant willende te kennen geven, die lelyk en ongefchikt Van gedaente ter werelt gekomen zynde, riaderhant fchoon en wel geftelt van lichaem was geworden, een beerin fchil- derderi met jongen in 't lyf; om reden door onzen fchryver hier bygebragt. Zie Horns Hierogl. lib. 2. cap. 83. En dit kan ook toegepaft W�rden, gelyk Pi�rius (z) (₂)�lic- doet, op iemant, die van der jeugt af aen, een onordentelyk en wanfchikkelyk leven rogl. Jib. hebbende Beginnen te leiden, allengskens door een goede tucht is beter geworden en 11. c. 42. een goet gedrag heeft arhgenomen. En zo gebruikt Ambrofius, volgens de aenhaling van den zei ven Pi�rius, dit voorbeek om ons te vermanen, dat wy onze kinderen, die ten opzigte van de redelykheit des verftants iri den beginne als beerejongen ter werelt komen, zoo ongefchikt niet laten opgroeien j maer door hen even als te lik- ken met de tongen der wetenfehappen (de tong is een. beek der.welfprek�nheit) en eerlyke opvoedinge bezorgen, dat ze tot een menfchelyk, dat is» nedenmagtig beek worden gevormt. By dit likken van de beerejongen vergeleek Virgilius zyne ver- f�n, zeggende, dat hy de vrugt van zynen geeft eerft ruw en wanftaMig uitworp- maer naderhant, vlyt en zorg daer aen beftederide, dezelve een goede gedaente en fraeier aenzien deet krygen; na 't f�bryven van Gellius Noft. Attic. I. ij. c. 10. Wat voorts dat werpen en likken der beerinnen belangt, zie daer van behalven Horus eri Pi�rius, ook Ovid. Met. lib. ij. v. %fc). Plut. lib. de Amor. Prblis cap, 4. Arifiot..6. Anim. 30. Oppian. 3. Cyn&get. Plinius lib. 10. cap. 63. Ons alle aeng�wel�n door He- fchelius over Horus. Dog Julius Cazfar Scaliger, (3) door den zei ven ook bygebragt, (3) De. hout dit voor een fabel, getuigende, dat een beerin met jongen in 't lyf door de Subtil. jagers gevangen en opgefneden zynde, de jongen, die daer in wierden gevonden ,^^Car" �hunne volkome gedaente hadden: en Dak-kamp getuigt over Plinius, (4) dat hyp^anum_�, zulks met zyn eigen ogen heeft gezien, zynde voorts van meeninge, dat de fabel zyr_u�^erC' nen oorfpronk daer van daen heeft, dat de jonge beeren, eerft gevvorpen zynde, met (4;Hift. ¹ een zeer dikke nageboorte zyn omwonden j die de oude beerin niet anders als met lang Nat. lib. likken, kan los krygen; en dat ze daer door een ruwe klomp Vleefch fchynen. Het 8- c. jj«.. zelfde hebben meer andere gefchreven. Zie Jonftons Hiftorie der Viervoetige dieren 1 Opfcbr. f Hoofdfi.

			*■ ■■

-ocr page 245-



			ONVOLMAEKTHEIT.
		144	ONVOLMAEKTHEIT.
		144

	dewyl h�t zeer onvolmaekt _s en flechts als een klomp vleefch; die deg�ftal- te van een dier niet heeft, geboren wort_; maer door het likken en de ge- ftadige naerftigheit der beerinne zyn bequaeme gedaente krygt. Aldus wordeo ook alle onze werken, die in den aenvang onvolkomen zyn; door de kracht van een gbetbegi'rif�l, volmaekt, indien wy 'er flechts geene naetf. ftigheit aen fparen. Bet Ukken, zeit Vondel in zyne Hekeldichten* Het likken der beerimetong Bootfeert allengs 't wanfchape'n jong, Den hals, en achterlyf, en hooft, En poten: eer min 't nam gelooft Ontdekt zich 't oor, dan bek en fnuit_s Dan f uilen bei zyn oogen uit: Zoo krygt dat mg�ftaltigh <vhfih Ten lejien zyn gedaente en eifch; En zoo men 't aenzie, heen en we�r_t Het zwymt zyn moeder: 't is een been

ONVR�CHTBAERHEIT. ^jTAratino Kaftellini befchryft en verklaert ditbeeltalsvolg�. «* Eene Vrou met eenen krans van apium, (eppe, jofFrou- t�erk) dooreen gebreit met het kruit Climene, om 't hooft. Zy zit op eene muilezelin, en houdt met de rechte hant den toom en te gelyk een' wilgentak. In de flinke heeft ze eene fchael met wyn, waerin den vifch Trigla. Gelyk de vruehtbaerheit een geluk is dat genoegen en blyfchap aen- bfengt, zoo is in tegendeel de oiivruchtbaerheit eene onfpoet die moeilyk- heit en droefenis ver��rzaekfi waervande blyken inSara, Abrahams huis- vrou, in Anna, de huisvrou van Elkana, en in Zacharias huisvrou Eliza- ber, te zien zyn: en hoe iemant ryker en vermogender is _y hoe de droef- heit

-ocr page 246-



		ONVR�CHTBAERHEIT. 24 j heit over de onvruchtbaerheit zyner gemaelinne, en zyn eige, doorgaens grooter zyn zal_; als miflende men daerdoor erfgenamen van bloet en goe- deren. Het is, zeit Menander [A], een moeilyk ding, dat een rykmmgecne erfgenaemen in zyn huis heeft. Dit ftaet echter by Euripides zoo vaft niet, want die fpreekt aldus [B] : Ik twyfele en durf niet verzekeren, of het beter zy kinders te hebben, of onvruchtbaer te zyn. 'k Zie wel dat zyi die 'er gee- ne hebben, elendigh zyn, maer die 'er mede zyn bedegen, zie ik daerdoor met te gelukkiger. Want het is, indien de kinders ondeugtzaem zyn, voorwacr de hartjle elende: en zyn ze deugt zaem -, zoo veroorzaeken ze echter een groote zwarigheiti Want zy maken hunnen vader elendigh, terwyl hy vreefi dat hun iet zorgelyx overkomen zal. Maer hoe dit iemant ook begrypen magh_} ik meene dat het veel beter is kinders te hebben, dan niet. Altoos daer is noit zoo quaet een zoon, of hy ftrekt zynen vader nogh toteenigen trooft -, als wordende een zoon, al is hyjuift van 't befte flaeh niet^ natuurshalve hartlyk door zynen vader bemint _b diej eenige gebreken in hem befpeu- rende, hoopt, dat ze door den tyt veranderen en in deugden vcrkeeren zullen, en vermaek vint in hem, door het geven van goeden raedt en va- derlyke onderwyzingen, tot voordeel te (trekken en op 't rechte padt te ■ helpen. Ja de kinderliefde is in veele vaders zoo groot, dat ze door de zelve als verblint, de gebreken, zoo weides gemoers als de lichaemlyke, in hunne kinders niet zien kunnen, of als z� die al b�fpeuren, dezelve, zoo veel hun mogelyk is, voor de menfcheh bedekken, en zeer ongaerne hooren, dat men berifpender of lakender wyze daervan fpreekt. Heeft dusdanigheen vader eenen fcheelzienden zoon; hy zal zeggen, dat hy een vriendelyk en lodderachtigh gezigt heeft, dat is zulk een gezigt gelyk de Po�ten Venus toedichten. Is zyn zoontje uitnemend klein_} hy noemt het zyn kuikentje. Is 't'er eentje met kromme beenen, hy is klaer met zeggen, dat de zoon in't gaen wat wyde fchreden maekt, enz. gelyk dit Horatius in zyn 3. Schimpdicht van't eerfteBoek omtrent altemael zeit [C~\|. II. Veel. Q, q q En [A] Apud Stobamm Flor. Tit. 75. [B] In zynen Enom'aus, welk Treurfpel, met veele andere van riem, verlorenis, uitgezondert enige (lukken, ons in de (chriften van anderen bewaert, gelyk deze vaerf�n door Stob�us: 'KiAYiyjzvu 8' tyuye, %' �'k t^o (AxStiv* �>' t' xk ct/Auv�v t?i ytyvurS-mt tskv» ©vtt&o�ftv , it t' aTraiSa. K,f!r2B-xi fifov, 0(a> y&g, 'oir /Atv i ttpvtrxv, &9rbtvs* < O eoifi S' ii<r!v, 8 JeV tvrvx,i<;(gx?. Kal yxg xmkoi yiy�rtf^ ix.rl<s^,B^,n v�foc. Kxv xu ytmvrxt <rc�(pgovtr, �au.k.ov \iy. AvirSet rov <pv<r#vr«, \in Tt�&ufl ri. [C] v/43. At pater ut gnati, fic nos debemus amici, Si quod fit vitiutn non faftidire. Strabonerri Appellat pa:tum pater: Sc pullum, male parvus Si cui filius efl:: ut abortivus fuit olim Sifyphus: huncvarum, diftortis cr�ribusj illum, Balbutit, fcaurum; pravis, fultum male, talis. Onze goede Dirk Pieterfcn Pers hadde uit deze woorden van Horatius, en derzelver uitleggingevanZaratino, iets wonders weten te halen, het gecne de ganfche Geleerde Wereld

-ocr page 247-



		2₄� ONVRUCHTBAERHEIT. En dewyl der ouderen liefde tot hunne kinders blint is, zoo verblyden zfch vader en moeder over de zelve , al zyn ze vry wat wanfchapen en mis- maekt. Ja gelyk een minnaer [C] wel in zynen fchik is met zyne vryfter, al is ze lelyk; zoo merken ook de ouders hunner kinderen gebreken niet, die, al zyn ze lelyk vanhchaem, hun nochtans fch�oni en al ftellen ze zich heel los en ondeugend aen, hun evenwel deugtzaem en prys�yk fchy- nen te zyn. Myne moeder zeit, dat ik Pollux zelf overwin* , zegt het fpreekwoort by de Latynen [DJ. Zoo brengt de kinderliefde in den va- der te weeg, dathy zich over eenen zoon verblyde [E], hoewelhyquaet is. En wat den goeden kinderen belangt -, het genoegen der ouderen ever dezelve, gaet de vrees van dat hen eenigh quaet zou mogen bejegenen, te boven. Ik durf dan vaftftellen dat het beter is kinders, ze mogen dan goet of quaet zyn [F] , te hebben, dan onvruchtbaer te wezen j want de onvruchtbaerheit is noit oorzaek van vrolykheit, maer altyt van fmarte;, door de geftadige begeerte om met kinderen gezegent te zyn. Nu volgt de verklaring der beeltenis. Het apium [G], waervan haer krans ten deele gebreit is, voedt in zynen fte�leenigewormpjes, die gegeten zynde , beide mannen en vrouwen ter voort- Werelt t�t nog toe was onbekent geweeft. De Po�ten zeggen (zyn de woorden van den man: luifter toe) dat P~enus een uitnemen klein z.oontjen hadde, dat zy Kieksken noemde: en alz.0 hy krom en mank,was, zo noemde z.J hem grootvoet. Dat zal gewif- fclyk een echte zoon van haer echten man Vulkaen, het mankepootje geweeft zyn! Maer dat wift ik nog niet, voor dat het my Dirk Pi�terf�n leerde. Toen ik het Jas, was ik 'er zo mede in myn fchik, dat ik hartelyk lachte: en om dat ik van die na- tuur ben, dat ik aen anderen 't vermaek niet miigunne, 't geen ik zelfs hebbe geno- ten , hebbe ik niet willen nalaten defe fraeiheit hier in te voegen: hoewel ik my an- ders nu al lang gewent hebbe diergelyke aerdigheden van onzen baes ftilfwygende voorby te gaen. [C3 Horatius in 't zelfde Gedicht, v. 38. ........... amatorem quod amicee Turpia decipiunt caecum vitia, aut etiam ipfa hasc Dele�tant: veluti Balbinum Polypus Agnas. [D] Me tjHoqtie Pollticem mea mater /vincere dixit.* Maer de Latynen en wel de Latere, hebben 't ontleent uit Theokritus, by wien het aldus voorkomt (1): " 't Wort gebruikt, Wanneer iemant wort geftelt boven die gene, by welken hy niet eens is te v�rgelyken; gelyk niemant by Pollux in 't vuiftvechten. Zie Erafmus Chil. 4. Cent. 4. Adag. 14. [E] Dat gaet wel aen* als de gebreken gering, of middelmatig zyn; maer zo ze zwaer zyn, gcenfins. Dan wort een Vader wel genootzaekt met Auguftus op het horen van den naem zyner kinderen te zuchten, en ze te noemen zyne zweeren en kankers, en uit te roepen, h&' o<pi\ov ocy&jA�s t' �fAiv�i, ctyow r etTroteird'ct.i dat is iy Och of ik_ of nooit was getrouwt geweefi, of zonder kinderen gefiorven: gelyk Suetonius van dien Keizer verhaelt in defzelfs leven, kap. 6$. [F] Dat is gehelyk mis: want nooit kan de fmart over de onvrugtbaerheit des huwelyks zo groot zyn, als over kinderen van een boos gedrag, by welk zeer we- zentlyk hertzeer geen andere fmart kan worden vergeleken. [GJ Van dit kruit zyn'er verfcheide fborten. Plinius befchryftze in bet 11 en 12 hooftftulcvan zyn 2,0 boek. 'T is in f�xen onderfcheiden, zynde mannelyk en vrou- welyk. Van het vrouwelyke melt hy onder andere dat gene, dat'er hier van gezegt wort. Caule foemina vermiculos g'gni: ideoque eos, cjui ederint fierilefcere, mar es fos- minafqae. In een ander opzigt hebben wy van dit kruit in 't brede gefproken over 't \ beelt der Droefheit Aenra. A. 1. ibeel. hl. 278. en 279.

-ocr page 248-



		ONVR�CHTBAERHEIT. *_a#.* voortteelingeonbequaem maken. En het kruit Climem,, A� a u f mm gevechten , den krans der beelteniffe hX voS t '* &" zeer geijkt, geneell, ingedronken wordende* S�ϣf^eweeS^ nu,s[H] maermaektteffens de mannen onvrtSbaer n ^ S ^W'" krans dacht dan Zaratino aen dit beelt niet ZlT^o^ °'^gh "" Zy zit op eene muilezelin. �mdar ri,. ff.»T ■ ^P[I] i dezen gevalle met ��taSJg Se^vf'"t^W7°"^ natuure onvruchtbaer is. Te weten Se 1 «5 ^ovf ^reenk°�, dat van voorrteelen, de corzaek W^J^ttS 7" T?" ^C°^Cgrepen hebben. D'een hunner lk$3Z� ^1J ** ^WeI ^be" de baermoeder dezer dieren toe, ^^^^11^?^ zaets van den eenen, en hetteweeke JSZS5, / ^dlkkemengiel des Jyk cUcdemu�ezelinzoonaeu ^�i�ir�^'Sf^'�^ ! nogh dwrwya verkeert[L] in 't lichaem zoude leggS dat " het J, r? zaet metontfangen kan_} zoo neemt evenwel AriiKs 11Z ^T^ voor vol aen, maer fchuift de fchulr _vr,L tT Y ^de2e ^reden ^niet0; ^De len op de koutheit h^^SdbT t"^ ?"-«& van welke de muilezels voortkomen, zvn beide SS?2 «errypaert,j� ₂. ,en kouden aert behoudt het veulen ^n Kffi�T"^ «f ^ * mudezel, en wort daerdoor, wil Arifto^S^S' t�k «r.� f ^ ^devoortteelinge. MaerPliniusO) komt watnadeff^eitfr� ^qUaem ** men heeft, hoede dieren, die van tweederldW^ho " ^waerg^eno"W Ub. de flach uitmaken dat geen v,n U^tS^Stt^³ « ^ ⁸' ^C" «* die zoo geboren worden, niet Voortteelen. �Tt zeit hv falt^ �^ onder alle foorten van dieren» _en dat deswege m.nl ^P1 ^te ^hebbenren, en zoo dat echter fomtyt al eens Xlt if 2 ! f ^ *** ^ba" derlyk voorteken, d-^l�!^1i�^2^ viert. En zoo verhaelt Julius Obfequens , als een wondt-T f^houden . vreemt voorfpook dat 'er'onder 't BurgU�ftelh?_? � �%SS M Herenmus, m'tjaer naRomes opbou DCLXV eett muileX�in p gha een veulen geworpen heeft: en zulx was J^teSSET^� waerdigh indien het niet een ganfch on^woon w2ffl�? "I' het voortbrengen van ongen is aen diediLii zoo gehed ZelL� ,< ^} gelykzeker �«��& d^^f_&»« **»

	eens toefchoot, toen die vorft de ftad7 R.M ? ^den ^k°ⁿ'ⁿg �h Perzenm, Vertrek., van ^^^ZS^^t			(3; He- 'dotus


			^S² ■ gewelt²⁵


J^l^' ?' ^L� ^2f- ^C 7- ^ ^hic i^iemdum efi, duin ineieotur* /rW/7 LIJ Lleze beeldenfpraek is Eeiptifch, wordende hv A* p�;�_t�vrouw afgdx.lt doo/een _muiletL kdS^ffj^S? ^ ^ugtbar� hier voorts van de muilezelinnen geredeneert wort, i_s bvnaf^^«1� �' S^te^�Valenanus flferg-/. t�. _�a. ^. ₂\|. & ₂g. ' ^1S ^Dy^na ^alles genomen uit Pi�rius [K] De Placitis Philofoph. lib. y. cap. ia. h�Ai ^Het ^ZeK^de ^S¹ ^ook ^Horus' ^en ^Di�kles ⁱⁿ zyne Ontledin0r»n K, �i * beide ter gemelder plaetfen. ? ontledingen by Plutarch�si CM] Andere diergelyke voorvallen telt Pi�rius uit de ondp M;n-� � haeldeplaetfe, ook ee/nieuw, <^ hy raa ^^t^^^ ^Ki 0&

-ocr page 249-



		248 ONVRUCHTBAERHEIT. gewelt krygen als de muilezelinnen baren, 't Geviel niet lang daerna , dat dusdan.gh een beeft, toebehorende aen Zopirus, een zeer groot vrient van Darius, een veulen worp_} de tyding waervan den vorft moedt en hcop gaf om de gemelde ftadt te winnen, gelykhy ze oukeindelyk ingenomen heeft. Het zelve fpreekwoort ontmoet ons ook by Suetonius Tranquillus in 't leven van Galba kap. 4, en wert by deze gelegentheit geuit: De grootva- der dezes Keizers of�erhande doende, zoo komt 'er een arent aenvhegen, en grypt het ofFenngewant uit des gezeiden offeraers handen, vliegende'er m� op eenen vruchtdragenden eikeboom: waeruit wanneer voorzeit wiert dat een zyner nakomelingen met den tyt, dochfpade, het Keizerryk ver- Icrygen zoude, zoo antwoorde hy daerop : Als eene muilezelm zal baren. Enjuift zoo een wonder gefchiede'er niet lang te vore eer Galba den toom der heerfchappye in handen kreeg. Theofraftus zeit wel, dat d m uil- dieren in Kappadccia en Arkadi� baeren _} maer de ezels dier landen zyn een by zonder geflacht [M] van beeften op zich zelven, en niet gemengt uit twee foorten , maer van een ander flach dat geen rechte muilezels zyn, maer den onzen Hechts gelyken. Zulx dat Theofraftus woorden niet be- letten j dat de muilezelinnen, alsonvruchtbaer, met recht tot zinnebeel- den der onvruchtbaerheit dienen. Befalix of wilge in's beelrs rechte hant, beduit ook onvruchtbaerheit, niet tegenftaende fommigen willen, dat deze boom teg�ns de onvrucht- baerheit der vrouwen dienftigh zoude zyn. Want zy bedriegen zich, ze- kere plaets van Plinius in het 26. hooftftuk des XVI. boex zeer qualyk yerftaende ₃ daer hy zeit, dat het zaet der wilgen de vrouwen een middel is van onvruchtbaerheit [O]. Waermede hy niet anders zeggen wil, dan totonvruchtbaerheit, of om daerdoor onvruchtbaer te Worden. En zoo waren'er veele, die, kinders genoeg hebbende _$ en vrezende daerin al te ryk te zullen worden , middelen hebben gaen te werk ftellen, om hunne vrouwen onvruchtbaer temaken, geiyk ook de vryfters en weduwen dit kunftje bezigden, om haere geilheit te voldoen, en echter onbezwangert te blyven. Dan zulx is een zeer vuile en fnode zaek, die niet alleen de Kriften�n, maer ook de heidenen verfoeit hebben. Dit volgende vint . men onder anderen by den Griekfchen Schryver Muzonius: Waerom zy zegt hy j de vrouwen een verbodt hebben gegeven, dat zy de vrucht niet mo- gen afzetten-, een firafgeftelt hebbende voor degeene, die daerin niet gehoor- zaemden: insgelyx hebben ze verboden middelen te gebruiken, die onvrucht- baerheit vero&rzaeken, en het ontfangen beletten. Om de zelve reden hebben ze voor beide de kunnen (fexen) op de veelheit der kinderen belooningen, en op de [N] Zulks zegt Theofraftus zelve. Zie PHnius lib. 8. c 44. Ariftoteles verfoeit (1) Lib. (0 het '«"lfde ook van de muilezelinnen in Syrien. I de [O] Senten falicis mulieri fterilitatis medicamentum ejfe conflat. ^s Porfirius zeit dat Nat. hetjinn met wyn moet worden ingenomen. Andere willen dezen boom voor een Amm. bedt nemen van onvruchtbaerheit, om dat hy zyn zaet laet vallen, voor dat het ^y'_v' ^ryP ^ls: waerom Phnius(2) zegt, dat hy van Homerus(3) genoemt is vruchtvemie- Wtidtjende; dat echter de gezeide Porfirius op het innemen van 't zaet paft. Zie Pier Fa- �� 'c 2� "■' ^Hierol^l-^ltb- ?²' ^c-* ^2�- ^& ²7- Didimus, of ten minften de Schryver der uitleg- (3) �- '§^,n.S^en ^van Homerus, die op den naem van Didimus bekent ftaen (hoewel ze door dvff. lib. ?ⁿ frf ^a^ⁿ,^den ^2elven Porfirius worden toegefchreven, dog beide verkeerdelyk � zie 10. v. J- Alb. Fabncms Biblioth. Gmc. Lib. 2. cap. 3. §. 1.2.3.4.) brengt beide die redenen 407. te berde: alleenlyk met dat onderfcheit dat hy in plaets van 't zaet de bloem noemt

-ocr page 250-



		O N V R � C H T B A E R H E I T. 2₄p de onvruchtbaerheitJlraf g�ftelt. Maer om weder by d�n wilgeboom te ko* men: Dat hy onvruchtbaerheit aenbrengt, getuigt Dioskorides, Lib. I. cap. 16, klaerlyk; zeggende dat in des zelven bladers, zaet, fchil en fap, altemael een famentr�kkende kracht zit* en dat de bladers, kortgewreven en alleen met water ingedronken, maken dat de vrouwen niet bezwangert kunnen worden [P]. Ja zy benemen dus niet alleen de vrouwen de be* quaemheit tot voortteelen, maer ook den mannen , zeit men. Izidoor fpreekt van dezen boom aldus [Qj : Ve wilge draegt dezen naem omdat ze willtgh wuft. Men zeit dat haer zaet van dien aert is, dat wie 't zelve inge'dronken heeft, geene kinders kan teelen, en 't maekt ook de vrouwen on- vmchtbaer. De Trigla, in eene fchael m�t wyn leggende, en in 's beelts flinke hant vertoont, wort ook voor een teken van onvruchtbaerheit gehouden. Athe- ne�s verhaek (1} vreemde dingen van dezen vifch, fchryvende uit Pla-(i)Lib.7 toos [R] Faon dat de zelve zeer kuifch en zuiver, en ook daerom Diana^caP* ²¹* toegeheiligt is. Doch Hegezander van Delft zeit [S], dat 'er een Trigld op het feeft van Diana geoffert wiert, omdat hy den venynigen en doot- lyken zeehaes vervolgt en doot, 't welk dan veroorzaekt zou hebben _t dat deze jagtvifch aen de Jagtgodin voor de behoudenis van den menfeh wiert geoffert. Apollodorus [T] brengt een andere reden by, willende dat, vermits Diana ook Hekate rflyxws [trigle�nos] Triformis [VJ of Drie- vormige Hekate, of Hekate met drie aengezigten genoemt wiert, ook de IL Veel. Rrr " Trigla, [PJ Zie ook het geene reeds is aengetekejid over het vierde beelt der Kuisheit jienmerk. A. bl. 80. LQ3 �rigin. lib. 17. cap. 7. Salix dicitur, qttod celeriter faliat, hoc eft velociter crefcat ctfjtts feminis hanc die/ent ejfe naturam, ut fi qnis illud infocnlis hattferit, libe- ris careat: fed & fceminas infocemdas efficit. [R] Verfta hier door niet dien beroemden Filofoof Plato, maer een out Griekfch Komedie-fchryver van dien zelfden naem. Athene�s geeft zyrie goorden zelfs op, luidende aldus: _r Ylap&tvis 'AfTtfAiSof y»f t<pu, ««< ervaar» \avs3. Zy zyn wat te onbefchoft, dan dat wy ze op Nederduitfch zouden durven overbren* gen, en geven daerom alleenlyk derzelver Latynfche vertalinge: Trigla noH amai vi» rilia : eft enim Diana virgini facra_t at que ide� arre�um vndendum odit. [S] By den zelven Athen�us. Zie Gyraldus Interfr. Sffobol. Pphag. col. 6$f> en Pi�rius Valerianus Hierogl. lib. 30. cap. 14. [T] Een Athenienfer Taelkundige, aengehaelt wederom door Athen�us. [V] Zie Gyraldus Hiftor. Deor. Synt. ia. col. 359 & 360. Dat wy Voorts het Woord tffytyvof \_trigle�nos~\* uit Athen�us in den text van onzen Schryver hebben ingevoegt, en het zelve, daer 't eigentlyk betekent drieegig, hebben vertaelt drie varmig, of liever drie aengezjehten hebbende, daer in hebben wy naergev�lgt den gr�- ten K Cafaubonus in zyne Aenmerkingen over Athen�us lib. 7. cap. ±1. alwa�r hy reden van die uitlegginge bybrengt. En nu is die gelykheit der namen van Hekat�y en de Trigla voor den Lezer klaer, dragende de Vifch den naem van r^lykn (trigl�e) en de godin den toenaem van rfiykmt [_ trigl�enos 1, en dat heeft aenleiding gege- ven om dien vifch aen Diana te heiligen. En op dat deze reden niemant vreemt fchyne, zo wete de Lezer, dat de nu dikwyls genoemde Athen�us verfcheide andere vif�chen opgeeft, die aen deze of geene Goden waren toegewyt, om dat derzelver naem enige overeenkomfl hadde met den naem van die Goden, of van iets dat betrekking tot die Goden hadde- als by voorbeeld de vifchCitharmaen Apollo, omzynen cither; en de vifch C«>MaenBacchus,omdat wo-croV ( ciflus) of xirroV ( cittus) veil ofeiloor betekent, dat aen Bacchus heilig is. Zie Cafaubonus ter plaetfe boven gemelt.

-ocr page 251-



		ONVRUCHTBAERHEIT.
	*5°	ONVRUCHTBAERHEIT.
	*5°

TrtgU, om de gelykheit dier benaeminge [W} haer wiert geoffert: gelyk 'er ook te Athene eene plaets was die Trigla hiette, omdat aldaer het beek van Hekate Triglanthina pQwas. Van de offerhande der trigla aen Dia- na fpreken ook de Po�ten Chariklides en Naufikrates [Y]. Dezen viich noemen de Latynfche Dichters ook Barbatus Mtdlut [Z] : trouwens de Griekfche Sofron noemt hem m� zoq. Doch wy nemen den zelven even- wel Ci) De �W1 ^° ^zeS^E °°^ Furnuttis (i) ffiana hebben ze de trigla toegewyt om des naems M_at. witte. Ariftoteles zegt(a), dathy dien naem draegt, om dat hy driemael (in 't Grieks Deor. k fk, tris, driemaelte zeggen) in't jaer voortteelt: het welke hy zegt dat de vif- ^caP- 34- fchers daer uit befpeuren, om dat men op fommige plaetf�n driemael in 't jaer jonge (2JHiit. triglaes verneemt» Van die drievoudige voorttelinge getuigen ook Oppianus (3), Eu- Ub^f'* ft^ar"^us»Aitemidorus (4) en andere, naer de aenwyzing van Gyraldus Interp. Sj/mb. Pyth.* caa 9 ^f"'� 6ff- ^en Meurfios Le��ion. Attic. lib. 4. cap. 30. Om dat nu de naem van dezen M Ba-vifch ^van ^ecn woort komt, <fat driemael betekent, zo wilde Pithagoras, behalvendat He�t. Ki hy in 't algemeen geboot zich van vif�chen te onthouden, in 't byzonder ook, dat (4) Lib. men zulks zoude waernemen omtrent der trigla: dewyl hy een groten eerbiet voor het 2. c. 14. ^_ri_et:ai badde» en daer "va wondere verborgentheit wi�fc te vinden .� gelyk elders is ge- zegt. Andere nogtans willen,, dat dit- gebot zynen oor/pronk daer uit zoude ge- had h�bben,, om dat de trigla heilig was aen Hekate. Zie wederom Giraldus. '5) Chil. PQ D� pas gemelde G�raldusnoemt haer ook Triglanthyna, Erasmus (f) Triglan- 4. Cent. tma, Meurfius Trigtathma. Of zyi� hunne drukken van Athen�us en Euftathius, 5-Adag. ^ ze acnhalen, zo gevonden hebben,'-weetikniet. fnden Athen�usvanCafaubonus, *� gedrukt te l^ons .1657. lees & Triglanthina:* en Cafaubonus tekent daer niets anders over aen, 'als dat zy by Euftathius genoemt wortTp/yA#9-j}i»j, daer de Latynen voor zouden * zeggen Triglathene of Tiriglathena ; voorts melt hy van gene andere 1c- finge, nog zegt, . wat hy van beiden verkieft Triglanthina, of Triglathena. Mif- fehien is't-ftout en reukeloos, daer zo een groot man zwygt, te willen fpreken: zo nogtans de keur aen my ftont, zoude ik den naem van Triglathena voor Hekate kiezen, als de rechte: en zal dit woort, myns bedunkens, famengeftelt zyn uit den naem van de plaets Trigla, en dien der Stad Athene: en dus zoude Hekate Trigla- thena zo veel te kennen geven, als of �men zeide Hekate op de Trigla van Athene�, of wiens beelt op de Trigla te Athene flaet. De famenftellinge van dat woort, is even regelmatig als Hermathena: hoedanigen naem zeker fbort van beelden droeg}, die beneden de gedaente van Hermes, dat is Merkurius, hadden, welke was een vierkante fteen; en boven die van Athena, dat is Menetva, of van een gewapende Vrouw. Zie Paulus Manutius over den vierden brief van 't eerfte boek van Cicero aen Attikus. ... � nn Beide aengehaelt wederom door Athen�us. [7T\ Zaratino drukt de mening van Giraldus hier qualyk uit, welke zegt, dat, gelyk de Latynen dezen vifch, dien zy mu/lks noemen, den toenaem geven van (6) A- barbattts, dat is, gebaert of met een baert voorzien, de Griekfche Sofron (6) den zelf- pud A- den vifch ook zo noemt rfftfm yin»�, of gebaerde trigla : namentlyk, om dat hy thene- _Qnderaen zynen bek aen weerkanten een fbort van een baert heeft. Zie Plinius Hifi. ^nmlL nat. tik 9 cap. 17. en Jonflons beicbryving der Vif�chen 3 Opf. \. Hoof dj. 1. Lid. bladx.. 45. Daerenboven noemen hem niet alleen de Po�ten met den toenaem van gebaert, maer ook andere, ak Cicero Paradox, f. c. %. & ad. Attic. Lib. %. �p.* 1. In ons Nederduitfch wort hy gemeenlyk vertaelt barbeel of barm. In Italien heeft hy tegenwoordig zyn Latynfchen naem verloren, dog den Griekfchen behouden, wordende aldaer met invoeginge van eene letter genoemt triglia. Hoe veel werks de oude lekkerbekken der Romeinen van dien vifch maekten, hoe ze den zelven uit andere geweften tot fig lieten over voeren, hoe'er geweeft zyn, die voor eenen viich alleen vier, vyf, ja fes hondertgulden betaelt hebben, hoe ze hem in de eetfalen onder d� taiels zelfs hadden fwemmen, over tafel zittende daer van daenhadden, ineenfchael leiden en wogen, deszelfs gewigt, dat zelden les pont was, opfehreven, om het met yorige en naderhant met andere te vergelyken, hem in glafe vlefl�n wierpenen daer in doofc deden,, zidi wonderlyfc verheugende ia 't beicheuwen van de veranderinge der verwen.

-ocr page 252-



		O N V'R.U C H T B A>'E R H E I T. 251 wei hier niet, omdat hy, wegens zyne eerbaereonthoudentheit, de kuifche Diana roegeheiligt zoude zyn, gelyk wy Zoo even Athene�s hoorden zeg- gen j maer omdat wanneer een man van den wyn drinkt, waerin deze Tri- gla geftorven is, hy dan tot het plegen des minnewerks niet in ftaet zal zynj eninsgelyx eene vrou,daervan gedronken hebbende, als onvrucht- baer, niet zal kunnen ontfangen: gelyk de meergemelde Athene�s uit Terplikles fchriften beveftigt. verwen, die de vifch, nu met de dood worftelende, aennam; zie dit alles by Meur- fius in zyn werkje de Lhxk Romanorttm cap. 14. hoewel de uitrekeninge van 't Ro- meinfche geit aldaer niet zeer wel gefchiet. En merk hier uit aen, dat deze quanten niet zeer bevreeft waren, dathetcetenvan dien vifch hun tot hetVenuswerk,daer ze niet minder liefhebbery in hadden f want eten, drinken en hoereren gaet wel te zamen) zoude onbequaem maken: want al is het, dat ze dien viich juifl niet in den wyn de- den fterven, zy begoten 'er hem naderhant echter niet karig mede, en deden hem in hnnne maeg ruim genoeg zwemmen, ^v

			ONWETENHEIT. ^? " ' � ■ , ' ■ '.,■,- .- r>_+^ ■■ . ■■ 1 ■' � -'. ■* : . I " -.""■..., " -...-' ■-,- ■ ■■'■■* --■..�■■� - . ''■ "" ; - ' ■'.■""'": 'T '\f ;* * , ■ \ .'..■ ,,'. J.<~ ■ _f >. * . - i - * DE Grieken verbeeldende onwetenhe�tdoor een naekt Kiat^ dat met de oogen toegebonden , en een riet in de han- den , op eenen ezel rydt. Zy maken 'er een naekt kint van, omdat een onwetende geheel verftant- loos, of kintfeh van verftant is, en daerbeneven naekt en bloot van we- tenfehap en al dat voor goet geacht moet worden. Het zit op een' ezel [A], omdat dit dier van geene reden weet₃ gewel- digh onleerzaem is, en de onwetenden zeer wel gelykt. De toegebonde oogen beduiden hier blintheit des verftants, en dat roea Rtn niet [A] Zie het vierde beelt hier na.

-ocr page 253-



	iya O N W E T E N H E I T. niet weet wat men doen zal: Hiervan zeit Izidorus [BJ , Niet te <weteh waer men heene wili is eengroote elendigheit. Het kinderbeek heeft een' riethalm in de hant, omdat dit holle gewas Ci) Lib. byfter bros is, en naer Pi�rius Valerianus zeggen (i)₃ zeer wel �p zul- 57- cap. k_en ^ (jj_e ]_eeg _Zyn van verftant, dat is ₃- op de onwetenden paft. Zoodat
		19- 20. Z2.
		19- 20. Z2.		dan de Grieken door deze beeltenis heimelyk te verftaen geven ₃- dat een
onwetende flecht en kintfch verftant heeft, en geheel naekt is ₃ dat is, zonder eenigh manlyk fieraetj mitsgaders beftiert wort door de uitwendi- ge zinnen ,■ die grover zyn dan die der ezelen -, maer bovenal blint is, en leeg van harfenen, gelyk een riethalm, die hol is. �BJ J�litoq. lib. 4. c. f)'. Stimmd miferia aft nejcire, quo tendas. Die blintheit des verftants hebben de Ouden ook te kennen gegeven door de blintheit der ogen, wan- neer ze van een menfch, die ganfch geen oordeel hadde, zeiden, dat hy blinder was dan een mol: welk fpreekwoort nog bekent is: hoewel zy 't ook van de eigentlyke (2) Hie- blintheit der ogen gebruikren: gelyk ook de Egiptenaren een geheel blint man door rogl. een mol betekenden, gelyk Horus Apollo getuigt (2): om dat de mol, zegt hy, geen Lib.2. ogen heeft, nogte gezicht: doch dit wort van anderen ontkent. Zie Erafmns Chil. 1, ^c-^�3' c«nt. 5. Ad. ff. daer- hy nog enige andere diergelyke fpreekwyzen laet volgen.

			ONWETENHEIT. E Ene Wou, bol van troni, blint en mismaekt. Zy is met mankop bekranft, en gaet bloots beens en buiten 's wegs in een velt vol diftelen en doornen. Wyders is ze wel prach- tigh, zega daer ze gaet, met gout en koftlyk gefteente ver- fiert, en nevens haer vliegt eene vleermuis. Wy beelden hier niet enkelyk het niet weten, maer de fchande der on- wetenheitaf, welke door het verfmaden van de wetenfehap der dingen, die de menfch behoort te leeren , veroorzaekt wort: gelyk ze daerom ook barvoets en vry wiiligh tuflehen diftels en doornen, buiten den wegh wan- delende, wort uitgefchildert. Ook laten wy haer blint zyn [A], omdat de onwerenheit eene domheit en verblintheit des gemoets is, waerop de menfch een groot gevoelen van zich zelven bouwt, en gelooft dat hy in alle dingen, de geene is , die hy niet is, waerom hy als een onwetende, ge- lyk hy is, wegens de menigvuldige zwarigheden, in welke hy zich in dit leven beving van het rechte-padt der deugt afwykt, door 't quade begrip <yan zyn verftant. _t -r Gy ziet eene vleermuis by 't beelt, omdat de wysheit, volgens Pi�rius {3) Lib. zeggen (3), by het licht, en d' onwetenheit by de drifternis wort gele- 5- c- is ken* fB], waerin de vleermuis geftadigh verkeert. "'"■ ■■ ^ �'■ ^ - ■.' ;'."■'� ■vrl"-""'.-'/,' ■ ^zy � [A"\| Zie de Aenmerking B. over 't vorige beek. [B] Zo fpreekt Ariftoteles van de Zwakheid en onwefenheid van 't menfchelyk ver- (4) Me- ^^ant ^ln 't algemeen: Getik, het, fc�gt hy, ( 4) met de ogen der Fleermu�fen geftelt is taphyf itt� a�nzjen van het licht des middags, alzo is het ook, gelegen met het geficna van ons Jib. x. verfiant ten opzichte van die dingen, die door haer eige natuur "t allerklaerfi zyn. Zie C I« voorts onze Aenmerking A. over 't 1 beelt der Geleerdheit 1. Deel, bl. 439. en Aenm. P. over 't beeld Heerlykheit vanNaem onder de Letter N.tn D. over 't eerfte beelt der Dwaesheitl D. i>l. 29%.

-ocr page 254-



	ON WElENHElT.
	ON WElENHElT.	²5j
		²5j

Zy is lelyk van gelaet, omdat, gelyk de fchoonheit der wysheit den menich een' uitnemenden luifter byzetj alzoo ook de onwetenheit hem zeer flordigh, lelyk en onbevalligh maekt [C]. Het koftlyk gewaet is als een zegeteken der onwetenheit; gelyk dan de onwetenden zich gaerne zeer fchoon oppronken, en zich daerin benaerfti- gen .; miflchien omdat men den vuilen reuk van de onwetenheit der ziele allerbeft onder een fchoon kleet kan begraven. De mankopkrans vertoont den elendigen flaep [D] van 't onwetende gemoet, [C] En bol van aengezigt wort ze geftelt, om dat de Galaetkenners het zelve ftel- len als een teken van domheit. Zie voorts andere tekenen in �nze laetfte Aenmerking _ over 't laetfte beek der Domheit i. D. bl. 2,58. tegen welke beelden deze tegenwoor- dige dienen te worden vergeleken. f_D] Zie het beek Geleigeefi 1. D. bl. ^. en naderhant de beelden des Slaeps. ONWETENHEIT IN EEN' RYKAERT. ALciatus [A] beelt deze onwetenheit door Firxus af, die op een' gulden ram 2ich midden door't water laet voeren. Hierdoor verftaet hy eenen die ryk [B], maer teffens ook bot en on- wetende is ₃ en zich laet regeeren naer 't goetdunken zyner vrouwe, of ook wel van zynen knecht. [A] Embl. 189. Tramt aquas rel�dens pretiof� in vellere Phryxusj Et flavam impavidus per mare fcandit ovem. Ecquid id eft ? vir fenfu hebeti ^ fed divite gaza $ Conjugis aut f�rvi quem regit arbitrium. [B] Den rykaert verfta door den Rgm, en de vrouw of den Knegt door dieper op zit: want of fchoon Frixus daer heen moeft, daer hem de Ram wilde brengen j 7: zo wort nogtans hier in tegendeel de ram aengemerkt als geregeert wordende van zy- nen ruiter. Dit nu zo zynde, komt het beelt wel uit: want door de goude wol wort de rykdom verbeelt; en dat door den rara de domheit gemakkelyk kan worden .. " te kennen gegeven, is Jicht af te. nemen uit het geene wy over 't ,4 beeltderDwaes* heit Aenmerking A. 1. D. bl. zy6. gezegt hebben van 't Schaep, de weergade vanden Ram. Den oor/pronk nu en verlcheidene uitleggingen van de fabel van Frixus zoeke de Nieuwsgierige Lezer by Claudius Minos over Alciatus, en die geene, di� hy al- daer aenwyft. Maer nog een ander beelt van Onwetenheit , of liever Onkunde van zich zelf, levert ons de zelve Alciatus op, uit de fabel van Sfinx in deeze vaerl�n: Mmbl. 187. Quid monftrum id ? Sphinx eft. Cur candida' virginis ora, Et volucrum pennas crura leonis habet? Hanc faciem affumfit rerum ignorantia: tanti ", Scilicet eft triplex caufa & origo mali. Sunt quos ingenium leve, funt quos blanda voluptas, Sunt 8c quos faciunt corda fuperba rudes. At quibus eft notum, quid Delphica litera pof�it, < Prascipitis monftri guttura dira l�cant. Namque vir ipl� bipefque, tripefque 3c quadrupes idem eft, Primaque prudentis laurea, nofl� virum. Kortheids halven zal ik deze vaerf�n niet van woort tot woort vertalen, maer 'er al- leenlyk den beknopten fin en finnebeeldifche meningen van ter nederftellen. Die fa- belen gelezen hebben, weten, hoedanig een monfter Sfinx wort verdigt geweeft re zyn, en wat raetfel den reifeaden te hebben voorgeworpen enz. Dat paft Alciatus al- II Deel.* S s s les

-ocr page 255-



			ONWETENHEIT.
		^l54	ONWETENHEIT.
		^l54

	les op de onkunde toe, voornamentlyk van zig zelfs, zeggende dat die uit drie oorza- ken fpruit: namentlyk de menfehen vergeten zich zelven ce kennen of door de vleie- ryen der welluften, die door het (chone en aenlokkend maegdegelact der Sfinx, wor- den te kenne gegeven: of hunneligtvaerdige en ongeftadige aert en altyt vliegende gedagten, verbeelt door de veeren der vogelen, die 't licnaem der Sfinx bedekken, laten hun niet toe te komen tot eene beftendige overweginge van hunne eige hoedaenigheic: of de hovaerdy, afgefchetfl: door de Leeuwepoten van de Sfinx, doet hen zich verheffen boven de menfehelyke geringheit, en alzo tcfl�ns boven de kennifl� van zig zelfs. Welkers verftant dan door deze drie gebreken verblint, niet kan komen tot de kenn�l� van het raetfel der Sfinx, dat is, niet begrypt wat een menfeh, dat is, hy zelf, zy; die wort door de Sfinx omgebragt, dat is, die gaet door 't gebrek van zig zelven niet te kennen verloren: maer al wie dat raetl�l oploft, dat is, zich zelven leert kennen, die overwint de Sfinx, dat is, dar verderfelyke quaet der onkunde van zig zelven, en hy blyft zelfs behouden. Voorwaer een zoete uitlegginge, en zinipelinge. Alcia- tus fchynt ze te hebben ontleent uit het tafereel van Cebes, gelyk Claudius Minos aentekent, die van alles door den Taelkundigen breder kan worden nagezien.

ONWETENHEIT. WEdereenekoftiyk gekleedc Vrou gelyk wy pasboven ge- zien hebben. Laet haer gewaet ryklyk met vifchfehub- ben bezaeit zyn. De vifchfehubben brengen wy hier te pas ₃ omdat de viflchen rechte beelden der onwetenheit zyn _; wezende de zelve zeer bot en zonder be- grip [A] , uitgezeit den dolfyn en eenige andere [B], die daerom ook verwonderens waert zyn. En gelyk de fchubben [C] gemaklyk van de viflchen afgefchrapt kunnen worden ■, zoo kan ook het oefenen der kun- ften den menfeh ontdoen van den groenen bolfter der onwetenheit. (i)Hier. C^l ^ⁿ ^om die redenen, zegt Pi�rius, (i) waren de Egiptenaren gewoon een lib.31. nienfeh, daer geen wetenfehap nog ook bevalligheit by was, met den toenaem van cap. 11. vifch te noemen. Andere nogtans zyn'er, die de viflchen zo dom niet willen heb- (2) J. 1. ^n, en die befchuldiginge tegenfpreken, om redenen, by den zelven Pi�rius (2) bv- gebragt. ^J [B] Zie Plutarchus verhandelinge aengaende de Schranderhek der Dieren. [C] In die betekenifl� vat Hefichius van Jerufalem de Schubben finnebeeldifcher C3)Ibfd. wyf� op in fommige plaeti�n van den Bybel. Zie wederom den zelven Pi�rius (z) cap. 17. * ³

				ON-

-ocr page 256-

ONWET E N H E I T_a

-SS

ONWETENHEIT IN ALLE DINGEN.

OM iemant die iti alles onwetende was [A] af t� f�hetf�n,
vertoonden de oude Egiptenaers een beelt met een'ezels-
kop [B], die naer de aerde toe zagh.

Hiermede wilden ze aenwyzen, dat een oflwetend menfch zyn gezigt
noit naer de zon der deugt opheft, zynde het zelve in de liefde tot hem.
zelven verwart _i en hy met zyne eige dingen veel krachtiger ingenomen,
dan met die van anderen: gelyk ook de ezel zyne geflachtelingen tederer
bemint, dan eenige andere dieren de hunne» Zie hiervan Pi�rius Vale-
riaen.

�A] Voornamentlyk, indien zodanige onwetenheit ofjtftaen was uiteen eenzame
opvoedinge en afgezondert leven; want eigentlyk, gaven zy door dit beelt te kennen
een man, die nooit uit zyn vaderlant was gereift naer vreemde geweften, naer Horus
zeggen (i); hoedanig een zaek het verftant voornamentlyk fcherpt. Zie in *t brede (i)Hto\
aengaende de Zinnebeeldiiche betekenifl� van de domheit des Ezels, Pi�rius Valerianus Kfc. u
Hierogl. lib. 12. cap. i. j. & 8. en onze aenmerking A. over het twede beelt der Dom- ^a^' ²³'
heit 1. d. bl. 257. en D. over 't beelt Gemeen Vol\ 1. d. bl. 466.

[B] Horus gebruikt het woort 'Owx�cpaAar, dat door f�mmigen verkeerdelyk is op-
gevat als een byzonder ras van Ezels: en anderen hebben 't ook te eng vertae�r dat de
ezelskop alleen, zonder op een menfch te flaen, door de Egiprenaren in dit geval
wierde gefchildert; hoewel wy die vertaling behouden hebben over h bovengemelde
beelt Domheit. Maer *t is beter, zo als wy over 't beelt Gemeen fb/^met Pi�rius
hebben geftelt, een man met een ezelskop s en indien men wel op de zaek let met den
Heer de Pauw, zal men bevinden dat hst ook noodzakelyk zo moet wefen: nademael
de ezelskop alleen zo uitdrukkelyk geen onkundig menfch kan betekenen, als wel,
wanneer hy op een menichenromp ftaet; want de romp betekent den menfcfi zelven,
en de ezelskop zyn dom verftant. Maer of die ezelskop juift naer de aerde is gekeert
geweeft, gelyk de Italiaen hier bepaelt, hoewel zulks wel waerfchynelyk is, zo weet
ik egter het zelve met geen vaft befcheit. De reden ook, die hy van de Beddenfpraek
geeft, is nog in Horus, nog in Pi�rius, hoewel hy ze op defzelfs naem zet, niet te
vinden.

OORDEEL

3SS �

-ocr page 257-



		2$6 O O R D E E L. OORDEEL, BEQJJAEMHEIT OM TE OORDEELEN. E En naekt en hoogbejaert Man, die op eenen regenboog zit, en een'winkelhaek, ry, pafler en paslootin dehanf heeft. Het oordeel is niet anders dan eene kennis, die door de overweging der behoorlyke maete, beide inde werkingenen in de dingen die uit het ver- ftant voortkomen , veroorzaekt wort: en vermits de gereetfchappen, die 't beelt in de hant houdt, door de kunftenasrs zyn uitgevonden om een gelyke kennis te hebben in de werken der Geometrie (Meetkunft), zoo wort dan door de zelve niet onvoeglyk de overweging en ook de verkiezing uit- gebeelt, die 't menfchlyk verftantbehoort te gebruiken, om alerleiedin- gen te mogen kennen, en 'ervan te oordeelen > want hy oordeelt niet recht, die alle werken op eene en de zelve wyze wil afmeeten. Den regenboog brengen wy hier te pas, omdat, gelyk de zelve uit de verfchyning van veele en verfcheide verwen, die door de kracht der zon- neftraelen daer te gelyk naer toe trekken, voortkomt $ alzoo ook een ieder, die de trappen der menfchlyke handelingen, hoedanigh die ook zyn mo- gen, wil beklimmen, van node heeft, dat hy door veele ondervinding oordeel leere krygen₃ het welk uit de ondervindinge fpruit [A]. fJA] Zie het beek Ervarenijfe; en aldaer aenmerking A. t. d. hl. 402. OndertuC- fchen zie ik niet, dat die menigvuldige ondervindinge bequamelyk door de velerhande kleuren van den Regenboog kan worden uitgedrukt. Mag men zo zinnebeelden ma- ken , dan valt 'er niet veel werks aen. Zo men de Egiptenaren wilde volgen, zoude men een muis moeten fchilderen, en rondom de zelve enige broden kunnen ftellen, aen een van welke zy knaegde: nademael deze Priefters, oordeel en onderfcheidin- (1)Hie-ge willende te kennen geven, een muis fchilderden: omdat, zegt Horus (1), als'er rogl. 1. _veel_e broden, en van verfcheide foorten liggen, de muis het befte zal verkleien, en ^i,c'°'daer aen knagen: zodat ook de bakkers dat broot voor het befte houden, daer de (2) Hie-^mu^ⁿ ^aen geknaegt hebben. Het zelfde heeft plaets, voegt Pi�rius (2) 'er by, in rogl.3ib.de vrugten en voornamentlyk in de meloenen: dewyl de lekkerbekken die voor de i3- cap. befte plegen te houden, daer de muif�n aen hebben beginnen te eten. OORDEEL. [RECHTVAERDIGH] RECHTVAERDIGH* GERECHT, E En ftatigh Man met een lang kleet aen [A]. Hyheeftaen eene keten om zynen hals, een naergebootfl: menfchehart hangen , waerin een beekje der Waerheit [B] is gefneden. Voorts CA3 Het welke ook ftatigheit betekent, die een Regter vooral paft. fB] Diodorus noemt enkel een beekje van koftelyke fteenen, en Elianus een beekje van fepphierfteen j en beide zeggen ze, dat dit beekje den nacm van Waerheit droeg, niet dat het beekje der waerheit op een naergebootfl: menlchenhart gefneden was.

-ocr page 258-



		O O R D E E L> 2_J7 Voorts flact hy rnet gebogen hoofde en nedergeflage oogen vaft* lyk op h-et gezeide hart ftaerende [C]. Voor zyne voeten leg- gen eenige opengellage wetboeken [D], Dit alles wil zeggen^ dat een oprecht en volmaekc rechter vroom is, en om geerie zaek ter werelt zyne oogen van de heilige wetten , noc'hre van de befchouwing der zuivre en blanke waerheit afwendt. was. Zie wat wy aentckenen over 't beelt Gerechtigheit Aenm, G. Hor�s ApolJo zegt, s jr. (i), dat de Egiptenaren, alsze een menfchen hart, aen den hals hangende, ichildei- _ro^i. den, daer door den m�nt, dat is de reden, van een vroom en opregt man vei ftonden, Lib. 2. of gelyk Pi�rius (2) het vertolkt, de waerheit; dat ten enen uitkomt: door ditc. 4. menfchen hart nu, meent hy, dat verftaen wort zodanig een bolletje, als de kinderen (2) H ie- der Romeinfche Edelen van gout om den hals droegen, het welk hy met veele ande- ^r�S--Lib. ren gelooft degedaente van een hart te hebbengehat(hoewel wederom anderen (3) zulks t** c.j^ tegenfpreken, menende* dat'er een hartje binnen in is befloten geweeft) en voor zog^._uscj_eeen hart of bolletje ziet hy dat fieraet aen, het welke men outtyds binnen in de heer-Torqui- lyke graftombe van den Egiptifchen Koning Simandius, gelyk Pi�rius hem noemt, bus,c. 5. of liever Ofymandis, hoedanig Marsham (4) zynennaemfchryft, verbeelt vont om den (4) Ca- hals van een Opperften Rigter, op een der muren van dat graf uitgehouwen. �ndemuTchen ^nonevat hy de bovengenoemde Egiptifche beeldenfpraek op een andere plaets (5) op van een khron. eigentlyk genoemt hart, en verklaert het ook voorde reden van een oprecht man, die, j^a_um^e�"~ gelyk men zegt, zyn hart op de tong draegt, zonder dat hy iets melt van dat bol-r, ₄₂₈_' let je der kinderen. Nu kan men wel zien, waer onze Italiaen wederom te markt is^J Hie- geweeft, en wat waere hy ons te koop veilt: namentlyk, vervalfchte en verbafterderogl. outheden. Maer wat nu dat bolletje belangt, behalven dat het niet zeker is, gelyk wy �k 34- 20 even hebben aengeroert, dat het zelve de gedaente van een menfchen hart hebbe^c' ** gehad by de Romeinen, zo is het nog veel onzekerder, dat het beekje der Waerheit om den hals van dien opperften rigter in de bovengemelde graftombe, zo een bol- letje zoude zyn geweeft; of men moeft de enkele giffinge van Pi�rius willen gelo- ven , die niets ter werelt t�t zyn grondfteun heeft als alleen de. bovengemelde beelden- fpraek van.Horus: uit welke zodanig een gevolg geenf�ns kan worden getrokken: en allerminft bewef�n, dat 'er aen denhals van den Egiptifchen �pperrigter (want daer na heeft dog de Italiaen zyn beelt opgemaekt) een menfchen hart zoude hebben gehangen, daer een beekje der Waerheit in was gefheden. [C] Diodorus zegt, (6) dat de ogen van dien �pperrigter in't bovengemelde graf, t₆\ l�j, gefloten waren: voorts dat hy in 't midden was geplaetft van nog dertig andere rig-j. n. oj] ters, en dat 'er veele houte beelden ftonden van menfchen die twiftzaken hadden, opc. de rigters ziende. Van de gefloten ogen der Rigters zie onze bovengemelde Aenmer- king G. over. de Geregtigheit. [DJ Dat 'er by dat zelve beelt in de voornoemde Graftombe ook zeer veele hoeken , lagen; getuigt de zelfde Diodorus (7). Dat zullen 'er zek�rlyk agt zyn geweeft in fetal: dewyl hy elders (8) van den �pperrigter der Egiptenaren aldus fpreekt: J^ f7; Ibid. adde met een goude keten aen zynen hals hangen een beekje van koftelyke jieenen, het(8)lbid. Welke zy den naem gaven van Waerheit: en alle de wetten, in agt heken befchreveti;, p. 48. b. lagen by de Rigters.

			tl. Veel T tt OOR*

-ocr page 259-



				OORLOG H. KRYG.
		258		OORLOG H. KRYG.
		258

			OORLOG H. KRYG.

	DEze fchriklyke zaek vertoont men in de geftalte eener Vrouwe, toegeruft met panfier, helm en zwaert. Haere vlechten zyn bloedigh, en zwieren in 't wilde , en haere han- den zyn ook bebloet. Onder haer harnas heeft ze een root [A] onderkleet , tot uitbeelding van gramfchap en verwoetheit. Zy zit op een gewapend paert, en heeft in haer rechte hant eene �piets gereet om de zelve van haer te werpen. In haer �inke hant ziet men een brandende toorts , en eenen pilaer omtrent de beeltenis. [A] Zie het twede beek der Gramfchap 1. D. bladz. 570. De rode kleur kan ook het bloet te kennen geven, dat'er in den oorlog wort geftorr. Zo weet men, dat de Romeinen, wanneer zy den vyant wilden flag leveren, opeen piek boven uit des Veltheers tent een fcharlaken onderkleet of ftandaert ftaken, hebbende die gewoonte ook by Grieken en andere plaets gehad (1). Namentlyk dit deden zy, op datde Sol- daten aen dat teken zouden zien, dat'er bloed moeft worden vergoten. Ook kan het rode onderkleet enige betrekking hebben op de gewoonte der Romeinen, (2) by wel- ke de Veltheer, zich nu ter Stat uit zullende begeven na den oorlog, een fcharlaken Krygsmantel aendede; niet alleenlyk orn dat die kleur aenzienelyk is en ontzach verwekt, maerook om op een finnebeeldifche wyf� teverftaentegeven, dat hy nuuit- trok om bloet te vergieten: waerom ook Silius Italikus Lib. 4. v. f19. zo eenen krygsmantel bloedig noemt. By de Lacedemoniers beval de wet den krygsluiden rode klederen te gebruiken, dog om een andere reden: namentlyk, opdat (3) de vy- anden, indien ze het bloet der gequetften op derzelver klederen konden zien, daer door niet des te meer moets zouden fcheppen. En zeker dit hadden ze beter gevat dan de Galleciers by Livius(4), die gewoon zynde in den flryt hunne lichamen te ontbloten, wanneer'er nu verfcheidene gewont wierden, door het bloed, dat op hunne blanke lic- hamen zeer afftak, zo deerlyk'er begonnen uit te zien, dat hen zelfs de menigte der gequetften daer door te groter fcheen, en zy verfchrikt wierden, en de Romeinen de$ te heviger, om dat de ovcrwinninge naby fclieen, op hen aenvielen.
(i) Zie tip f. de Militia Roman. Lib. 4 Dial. 12 (i) Ibid Lib. 2. Dial. 12 (3) Val. Max. 1. 2. c. 6 exemp.2 (4) Lib. 38. C.2I


					'

-ocr page 260-



	OORLOG H. K R Y G.
	OORLOG H. K R Y G.	²5?
		²5?

Zy wort als eene gewapende vrou [B], en op een ten ftryde toegeruft paert afgebeelt, welk laetfte gefchiedt in naer volging der oude Eg�ptenae- ren [C] : en zoo zeit ook Virgyl in het III. boek van zynen Eneas, als die eerft aen Itali� belandde, volgens de verduitfehing vag zynen grooten naervolger Vondel [D], > Hier zagh ik 't eerfie merk en voor/pook op het lant, Vier wittepaerden, wytvan een, het gras affnyen. Anchifes riep terftont � Uitheemfche landeryen, Gy zegt ons oorlogh aen. men recht de paerden af Ten, oorloge, en dit dier fchynt ons met oorlogsjiraf Te dreigen. Wat den pilaer omtrent het beek aengaet, dien hebben wy daer geftelt, omdat 'er voor Bellonaes tempel te Rome [E] een kolom ftont, die de T t t 2 Ro- [B]De reden hier van is van zelfs klaer. Maer de in 't wilt hangende en bloedige vlechten, als ook haer bebloede handen vergeet de Schryver te verklaren. De eerfie be- tekenen haere wilde en woefte en bloetgierige gedachten ( zie onze Aenmerkingen over de beelden der Bekeering en Demping van cjnade Gedachten) en het laetft� beduit haer� bloedige werkingen: dewyl de handen beelden zyn der werkingen. [C] AI wat onze Italiaen leeft by Pi�rius, het zelve fchryft hy toe aen de Egip- tenaren: en nogtans zecht Pi�rius in de voorreden van zyn vierde boek, uit welks eerfte hoofdftuk de Italiaen het paert hier heeft te pas gebracht, dat de Egipte- naren in hunne beeldenfpraek zeer weinig van het paert hebben gezegt, maer de Grie- ken , Latynen, en ook Hebreen, zeer veel. Enny geeft voor reden van het eerfte, dat de Egiptifche Priefters van het paert, als een onheilig beeft, waerom het hen ook niet was geoorloft daer op te ryden, afkecrig waren: en in het twede hoofdftuk zecht hy, dat de enigftebeeldenfpraek, die men van 't paert vind by Horus (i), is,dat (i) Hi'e- zy Wespen willende te kennen geven een doot paert fchilderden, omdat uit deszelfs rog. lib.' kreng veele Wespen voortkomen. Hoe is onze Italiaen in de Beeldenfpraek geoeffent � ^c< 44» geweeft ! en hoe kan men ftaet maken op het geene hy zecht, en zelfs ftout ter neder ftelt! Echter hebben de Egiptenaren de ftrydbaerheit des paerts en deszelfs nuttigheit in den oorlog zeer wel begrepen: nademael Plutarchus ons, volgens de aenwyfing van Pi�rius, verhaelt, hoe dat ze vertelden , dat Horus na zyn doot was verfchenen aen Ofiris, en hem veele dingen hadde geleert: dat hem Ofins onder andere hadde gevraegt, welk dier het nuttigft was tot den Oorlog, en dat Horus hadde geancwoort, het Paert: en als Ofiris meende, dat de Leeuw daer b:ter toe was, zo hadde hem Horus onderrigt, dat de Leeuw wel bequaem was om te helpen, maer, als hy eenmael aen 't vlugten was gekomen, niet weer aen 't ftaen konde worden gebragt: daer een braef krygsman fbmtyds wel eens genoodzaekt wierde tewyken, maer egter ook fbmtyds van Zyn deynzen moeft wederkeeren ten ftryde, en den vyant aen vallen, en dat daerom het paert tot den Oorlog veel bequamerwas. Die ,^\ jj^* van Karthago, zo men Juftinus (2) en Virgilius (3) geloven mag, hielden het paert !§_ _c [ ook vooreen zinnebeelt van Strytbaerheit: want als zy de fondamenten van de muren (3) JE.* hunner Stat delvende, den kop van een runt hadden gevonden, en het zelve wiert ge-neid. houden voor een voorteken, dat ze wel een vrugtbaer lant zouden hebben, maer al- '&� '�^v* tyt flaven van anderen zyn, hebbzn zy die plaets verlaten: en elders op nieuws gra-⁴*³' vende, en aldaer een paertskop vindende, zyn ze met het bouwen der Stat voorrge- gaen, vaftftellende, dat dit een teken was, dat de inwoonders dier Stat een ftrytbaer volk zouden zyn. [D] v. 537. Qyatuorhic primum omen equos in gramine vidi, Tondentes campum late, candore nivali. Et pater Anchifes, beflum o terra hofpita portas; Bello armantur cqui, bellum hsec armenta minantur. [E] Eigentlyk buiten Romen, en wel buiten deKarmentaelfchepoort, indeRen- bien van Flaminius.

-ocr page 261-



			l�o OORLOGE K R Y G.

		Romeinen de Krygszuil noemden, vermits, wanneer men befloten had eenigen oorlogh aen te vangen, een Burgermeefter, nadat hy Janus tem- pel [F] had geopent, by de gemelde zuil ging, en vandaer eenelans naer dien kant toeworp [G], daer der vyanden lant lagh, tegens welke men ^v oorlogen zoude. Hierdoor verftont men, dat de oorlogh nu opentlyk te- gens (i) Lib. [F] DienFlorus (i) en Livius (2) een kenteken van vrede en oorlogh noemen; waer- 1. o 2. om men denzelven hier by ons beek in 't verfchiet zoude kunnen vertonen met opene (2) Lib. ,j_eurcn. 2,yncie het een bekende zaek, dat deze tempel in vredenstyd gefloten was, en i- c. 19. ^_n _tvc]_en _van _oor]₀gh ₀p_en ft₀nd: waerom wy ons hiermede niet ophouden. Aileen- Jyk weete de lezer, dat Romen in zulke geduurige oorlogen geweeft is, dat die tem- pel van deszelfs ftichtinge af tot aen de heerichappy van Auguftus (zynde een tyt van zeven hondert jaren) niet meer dan tweemael is gefloten geweeft; en dat aen Auguftus alleen het zelve driemael heeft mogen gebeuren, Sneton. Aug. cap. 22. [G] Wie die lans geworpen hebbe,. bepaelt Ovidius hier niet, en men zal miflehien bezwaerlyk eenig out febryver vinden die zulks duidelyk doet. Veele bepalen het tot een der Burgermeefters, gelyk hier ook onze Italiaen , die 'er nog die omftandigheit by voegt, dat hy 't deed na 't openen van den tempel van Janus. Vanwaer zy datge- haelt hebben, weet ik niet. Niet dat my onbekent is, dat een der Burgermeeftcrende plechtigheit van het openen van Janus tempel verrichtte, wetende uit Servius over Vir- giliuszAlneid. lib. 7. v. 614, dat zulks gefchiedde door dien der twee Burgermeefteren; die eerft was verkoren. Maer dit is my onbekent, dat na 't verrichten van die plech- tigheit , de Burgermeefter over ging tot die andere van het werpen der lans: hetwelk ook naaulyks te begrypen is , als men overweegt, dat die lans dikwyls heeft moeten geworpen worden ten tyde als de tempel reeds open ftond, gelyk uit het bovengemel- de gemaklyk is af te nemen, vallende de Romeinen telkens in nieuwe oorlogen eer de oude af waren, en eer de tempel van Janus had kunnen gefloten worden, die dan ge- volglyk ook niet kon worden geopent: en echter wiert de voornoemde lans by 'taen- kondigen van alle nieuwe oorlogen geworpen. Ik meen derhalve dat die plechtigheit is \'erricht, niet door een Burgermeefter, maer door een ander. En voorwaer, indien 1 fp wy d^e woorden van den gemelden Servius over een andere plaets van Virgilius (3) in- neid l�b. ^z'^cn' ^Zo° fchy^nt ^men liever te moeten geloven, dat deze lans door eenen vandeFeci- 9. v.53. ^al^es ("vrederechters zou men dezelve kunnen vertalen, gelyk de Grieken hen i^nvolUou (4.) Dio- noemen (4), alzo zy alleen �uttyts het recht hadden om te oordeelen of men met eenig nif. Ha- volk den vrede moeft houden of den oorlogh beginnen) is geworpen: ten ware men lic. Ant. wilde geloven, dat het gezagh der Feciales allengskensvermindert, en derzelver bedie- nt ^0I1Q7 ⁿⁱⁿ� ky^na B^e^^eel weggeraekt zynde, deze plechtige gewoonte van het werpen der lans verricht zy door den Burgermeefter, of wat voor ander Vekheer het ook mogt wezen, die den oorlogh was aenbevolen. Van deze Feciales dan zegt de voornoemde Servius, dat wanneer de Romeinen iemant den oorlogh wilden aenzeggtn, de Pater patratus, dat is, de opperfte der Feciales, vertrok tot aen de grenzen der vyanden, en aldaer den oorlogh, nadat hy dertigh dagen te voren voldoening ge�'ifcht, dog niet gekregen bad, met een harde ftem verkondigde om deze of gene redenen, die hy 'er dan by voegde, en dacrop een lans wierp in het lant der vyanden, en dat alzoo de oorlogh wierde ge- rekent voor begonnen. Dat voorts ten tyde van Pirrhus, wanneer de Romeinen nu tegen een vyand over ze� zouden oorlogen, en geen plaets konden vinden, daer ze de- ze plechtigheit van het aenkondigen des oorlogs konden verrichten, zy gemaekt had- den, dat ze eenen van het krygsvolk van Pirrhus gevangen kregen, en dat ze dien een plaets hadden doen kopen in de renbaen vanFlaminius, opdat zequanfuis op 'svyands grond het recht van het aenkondigen des oorlogs mogtcn vervullen: en dat eindelyk op die zelfde plaets voor den tempel van Bellona de krygszuil gewyt is. Uit deze woorden dan van Servius blykt, dat die plechtigheit van het aenkondigen des oorlogs eerft gefchiede aen de grenzen der vyanden door de Feciales, en dat het zelve in't ge- val van den oorlogh van Pirrhus niet kunnende geichieden, is verricht in de renbaen van Flaminius; ongetwyfl�lt door de zelfde Feciales, die 't anders aen de grenzen van Pirrhus ryk zouden hebben gedaeri; en dat 'er eindelyk op die zelfde plaets de oorlogs- zuil is opgericht, vanwaer die plechtigheit naderhant gefchiede, wederom, meen ik te mogen befluiten, door de zelfde Feciales, die de acnkondiging des oorlogs altyt door het

-ocr page 262-



			OORLOGE KRYG. 261

		gens den vyant verkondigt en uitgeroepen was. Ter oorzaeke van dit ge- bruik der Romeinen ftaet deze beeltenis ter zyde van eenen pilaer gereet om eene fpiets van zich heene te werpen_; van welk fehichtgooien ookNazo in zyne Feeftdagen gewagh maekt [H]. Met haere flinke hant zwaeit ze een brandende fakkel, omdat Silius Ita- likus de Krygsgodinne dusdanigh een fakkel toefchrylt in deze woorden [I]: De fakkelflmgrende Beltoon, Wiens geek, loffe en wilde hairen Alom mei: blo et hefprengkelt waren, Draeft, Utffchen levenden en doon^ Nu zelve in d' oor logs orden heene En weder. IL Deel. V v v Te riet fchieten van de lans hadden verricht: altoos rriy dunkt, dat ^Jer meer redenen zyn om dft te ftelleri, als om te zeggen, dat het de Burgermeefter gedaen hebbe, zonder dat nien ecnig bewys daervan bybrengt, of aentoont, dat 'er veranderinge omtrent de perfonen, die dit werk deden, is gemaekt. Of nu die gene, die de lans wierp, het zelve deed na dien kant daer zyn 's vyands lant lagh, gelyk wel waerfchynlyk is, dan of hy ze enkelyk altyt zoo wierp, dat ze uit den tempel van Bellona' fcheen te komen, weet ik niet dat ik ergens by de Ouden hebbe gevonden. Daer wort getwy��lt�fhy het deed, ftaende by de zuil, of op dezelve; doch die twyf��ling neemt Feftus weg, als hy zegt (i), dat het gefchiedde fepra col�mellam, hetwelk geen andere uitlegging Q\fⁿ .. kan lyderi, als b�v�n op het pilaertj� .� hetwelk te gemaklyker kon gelchieden, omdat ^a' het kl�in-erilaeg was, gelyk tiit de Woorden van Feftus lichtlyk is af te nemen. Maer ook buiten dit alles is de lans by de Romeinen een zinnebeelt des oorlogs geweeft. Zo verhaelt ons Gellius (z), dat Quintus Fabius, veltheer der Romeinen, aen die van/-^j^n. Karthago hadde gefchreven, waer in ftond, dat het Roomfche volk een' lans en �en Attic. vredeftaf tot hen hadde gezonden, zynde twee tekenen van vrede en van oorlogh: zylib. 17; zouden kiezen, welk van beide zy wilden: die zy verkozen, zouden zy rekenen alsof cap. 27. alleen was gezonden. De Karthagenienl�n gaven tot antwoort, dat ze geen van beide verkoren, maer die ze medegebragt hadden, konden laten blyven, welk van beiden zy ivilden; dien zy lieten blyven, zoude men rekenen voor gekozen. Markus Varro nu iegt, dat de vredeftaf nog de lans niet zelfs waren gezonden, maer houtjes, beentjes, of iets diergelyks, daer een lans en vredeftaf op gefneden ftonden. Wat vorder belangt dat werpen va'rt een lans in 's vyands land, by den eerften aenvang des oorlogs, zulks is ook by anderen in gebruik geweeft. Zie Demfterus ad Rojini Antiq. Rom.Lib.IJI. tap. zi. En dat ze aen brave krygsluiden by de Romeinen wiert gefchonken tot een belooning van hunne dapperheit, het zelve is reets aengetoont over 't eerfte beek der Edelheit, aenm. B. I. Deel, bl, 208. [H] Lib. VI. v. zo,-. Profpicit a templo furrim�m brevis area Circurri. Eft ibi non parva: parva columria nots�. Hinc iblet hafta manu, belli pra;nuncia, mitti; - In regem 6c gentes quum placet arma capi* f~\ Dat is, naer de vertaling van Hoogvliet: Van dez.en tempel is �en kleine plaets gebleven '■ < Tot aen de renbaen, daer een muiltje ftaet verheven, ' ^x* j: <" Wel klein, maer wiens gebruik^ is van "een groot gewicht. � "� � fi'J Men plagt van dien pilaer, door 't werpen van een fchichtj■■■■ Een koning of een volheden oorlogh te verkonden, ,~ ■'■-� Wanneer men't bloedig zwaert had op de z.y gebonden,* � [I] Lib. V. v. Ut. " ;,'■■'■ Ipfa facem quatiens ac flavam fanguine multo Sparfa comarn, m�dias acies Bellona pererrai

-ocr page 263-



		₂tfz OORLOGE KRYG, Te weten, voor het uitvinden der trompet was het een gebruik by de Ouden [K.]^ dat ze* gereet ftaende om flagh te leveren, eenigen met fak- kelen voor de heirlegers lieten aentrekken; welke als die hunne fakkels opftaken, en gins en weder flingerden, zoo begon men vervolgens mal- kanderen met de wapenen toe te varen en aen te vallen. [Kj Ik wenfchte dat onze fchryver hadde aengewezen, waer hy zulks heeft gevon- den. Ik weet wel dat fommige volkeren wel eens met een ongewonen toeftel in den ftryt zyn verfchenen met fakkels, (zie Florus, Lib. I. cap. 12. en LiviusLib. ir. cap. 33. en Lib. FI1. cap. 17.) ma'er dat gefchiedde om den vyant door die vreemde wape- nen te eerder te verfchrikken en in wanorde te brengen; niet omdat ze geen trompet- ten hadden. En ik geloof, dat de fakkel aen Bellona om geen andere reden wort in de hant gegeven, als om de verwoeftingen, die in den oorlogh voornamentlyk door 't (OEu- vuur gelchieden, te verbeelden: gelyk haer Klaudianus (1) wapent met een zeifl�n, u-op. 2. _om daermede de vernielingen des zwaerts te kennen te geven, die in ons tegenwoor- v. 244. jjg fo_ce\_t (Jqqj. j,_et _zwaert _zei_ve worden afgefchetft. Daerenboven voegt Silius op de hier aengehaelde plaets haer ook een trompet toe: zoo nu de fakkel de zelfde betekenis had als de trompet, dan zoude ze by Silius anders geen gereetfchap hebben als om aen te moedigen, en in 't geheel geen geweer om te quetf�n. Maer 't is, gelyk wy gezegt hebben; de fakkel geeft brantftichtinge en verwoefting met vuur in den oorlogh te kennen; eensdeels omdat, gelyk het eigentlyk genoemde vuur niets onverteert laet, alzoo ook het vuur des oorlogs alle dingen verflint. (Zie nootwendigh onze aenmer- king B over het eerfte bedt der Lafiering, 2 Deel. bladz. 98). En ten anderen, om- dat zy outtyds gewoon waren de huizen enz. met fakkels in den brand te fteken. Zie Florus Lib. I. c. i^- §■ 14. Sc c. 18. §. 10. Hoewel men ze ook dikwyls als een gereet en licht voor handen zynde geweer, den f�ldaten vint gegeven. Zie Lipfius Poliorc. Lib. 4* Dial. 4. Om beide deze redenen nu, worden ze door Virgilius in oproer aen het woedende graeu toegefchreven, «j�neid. lib. I. v. ifz. Ac veluti in magno populo, Sec. Daf is, naer Vondels vertaling; En eveneens gelyk^-, daer 't volk_ rae\t op de beert Met grooten toeloop, en het woefie graeuw aen't hollen � ■ '� Men branthom, fieen en puin niet wentelen en rollen, En vliegen j een geweer, waer me� de raaerny Haer bende wapent, enz. Eig�ntlyk f�aet'er �»��?/�, daer Vondel branthom beeft; dogh fakkels is, om de boven-» gezeide reden, beter. Of men moert liever willen zeggen, brandende houten; dat het zelfde zal zyn als fakkels: dewyl de fakkels der Ouden niets anders waren, als houten die men hakte van bomen die harsachtigh waren , en daerdoor de vlam konden hou- den; om hetwelk b�ter te bevorderen, men dezelve aen de zyden veeltyts zodanig in- kliefde, dat de fpaenderen daer van afftekende, haer eenigfins de gedaente deden hebben van een koornair; waerom men zulk klieven noemde infpicare, komende van het woort fpica, dat een koornair betekent.; Zie Tan. Faber , Marq. Gudius en andere Geleer- den over Phadrus lib. I. Fab. 28. .Ook Statius Thebaid. lib. III. v. 142. Seneca Med. v.iix. Ovidius Metam. Ub. Vlieg-159. enServius over Virgilius, Geor. lib.Lv.%91., OORLOGH. I E Ene gewapende Vrou, die een ipecht op haeren helm- kam voert. In de rechte hant heeft ze een bloot zwaert, en in de flinke eenen fchilt [A], in wiens midden een wolfskop gefchildert is. fJA] De beeldenfpraek is ten deele Egiptif�h: alzoo de Egiptenaren, een flagorde ; ten ftryde vaerdigh, willende afbeelden, twee handen fchilderden, (zieHorusApollo Hierogl. lib. II. cap. j). waervan de eene een fchilt, en de andere een boog vafthielt. Namen�-

-ocr page 264-



			OURLOGH. KRYG!
			OURLOGH. KRYG!	*i6$*
				*i6$*

	Namentlyk door het fchilt worden de wapenen verheelt, die men gebruikt tot verde- diging; en door den boogh diegene, welke ftrekken tot beichadiging der yyanden. Hier vinden wy in plaets van den boogh , het zwaert geftelc, hetwelke van h zelfde gebruik zynde in den oorlogh , ook tot het zelfde gebruik kan dienen in de beelden- fpraek. De fpecht (Pers had hier qualyk exter_i picas voor fpecht, pico) is door onzen ichryver op de helmkam geplaetft _t en de wolfskop op het ichilt gemaelt, omdat de fpecht de vogel, en de wolf het dier is van Mars, den god des krygs: waer�m defa- beleuze hiftorie ook zegt, dat Romulus en Remus, Mars zoonen, zyn in 't leven be- houden en gevoedt door een fpecht en wolvin. Zie Ovidius Fafi. lib, III.* v.* 37. & 5-3. en Plutarchus in Fit Romttli_t cap. f.*

ANDERS, . ,.. , "En kan den oorlogh ook gevoeglyk verbeelden als eene jLtjL Vrou die een fehriklyk gezigt heeft, en een vlammen- de fakkel in de hant 5 fchynende zy voort te gaen. Laet by haer veel gouts, zilvers, en edel gefteente zeer verftrooit op de aerde leggen j waeronder ook een gebroken beelt van Plu- to, den godt der rykdommen. Dit zal vertoonen, dat de Kryg a�e rykdomrnen verftroit, verwoeften verflint [A], niet alleen daer hy gevoert wort, maer ook daer fay Hechts zyne doortogten doet. [A] Zie onze aenmerking K over het tweede beelt hier Voor. 06 reft ia dit beel� heeft geene opheldering nodig.

		OORLOGSTREK. KRYGSL�ST. Iov. Zaratino Kaftellini heeft hiervafi dit beelt opgeftelf � Een gewapend Man, op wiens helm deze fpreuk #aet: V v v a A�r

-ocr page 265-



	i64 O O-R L O G H. KRYG. ' Aut Mar te aut Arte, dat is, Of door Lift of door Ge-welt. Hy lieeft een rapier op de flinke zyde, en aenden flinker arm ee- nen fchilt, op welken een kikvorfch gemaelt is, die een riet overdwers in den bek heeft, en tegens eene waterilang over zit, die toeleit om den kikker op te Hokken. Het gezeide Mansbeelt zet de rechte hant op een zeer moedige wys in de zyde j '�n nevens het zelve ftaet een luipert die zynen kop by- fter vreeslyk opfteekt. Het beelt draegt eenen dolfyn op den helm. Van deze verbeelding zou .Alexander de Groote geweldigh weinigh ge- houden hebben, naerdien hy een zeer gr^ct vyant der oorlogstreken was, gelyk hy deswege,, wanneer Parmenio hem riedt zynen vyanden op 't envoorzi�nffe by nacht te overrompelen, den zelven antwoordde [A], dat het jchmdeiyk was de zege te ftelen , en dat het Alexander voegde voor v:i t-::1 .n :.;"! vj ^de* *» » f\ '. .-** .. ' '--LA] Maer dit antwoordde hy niet z�� zeer omdat hy de krygsliften ongeoorloft achtte, "als wel uit een zekere edelmoedigheit, en v mouwen op zyn eige dapperheit; Laet ons in dit* ftuk horen de gedachten van dat voorname f�eraet van ons vaderlant, Hugo de Groot, die dezen naem, indien hy hem van zyne voorouders niet was nage- laten, waerdigh was geweeft. door zyne menigvuldige bequaemheden eri verdienden teftens met de daer door verkregene �nfterflykheit, allereefft te ontfangen. Deze dan fpreekt in zyn wel doorwrocht werk, aengaende het Recht des Oorlogs en der frette,, 0) Lib. op deze wyze (i): � Wy weten ook, dat 'er f�mmige fooiten van bedriegeryen, die 3-cap. i._&- wy gezegt hebb\|n dat natu�fl/kei! \tfyze gcpqrlooft zyn, door jommige volkeren of §� ²⁰- � menfehen zyn verworpen : maer zulks is niet gefchict uit eene verbeelding van orr-; � rechtvaerdigheit, maer uit een zekere uitmuntende grootheit van mo�dt; iomtyds � ook uit een vertrouwen op zyne krachten. En wat verder beveftigt hy dit zyn zeggen met deze voorbeelden : � Zoodanig is, (vaert hy voort) bySofoklcs in zynen ,, Filoktetes j Neoptolemus, vmf�oLhhwv oinhtTtirt xa.� ivya-tx, uitmuntende in eenv�u- � digheit en edelmoedigheit, die Ulifl�s, wanneer dezelve hem tot liften acnmoedigt, � aldus antwoort: (Philoctet. V. 85. & f�qq.) Die dingen, V lijfes, die i\ met fmerte � hoore, zoude ikjnog veel meer haten om met myne daden te volbrengen : Want indien � noch te myn aert ftrekt om bedriegeryen te f legen, noch te die van mjnen vader, gelyk_ ,, men verhaelt, voormaels zoodanig geweeft is ; zoo ben z'^ bereit om met enkel gewelf, ,, met met lift _t roof te halen. Horatius zegt van Achiiles, Carm. Lib. IV. �d. 6. � vs. 13. ,j Ille non inclufus equo, Minervae � Sacra mentito, male feriatos � Troas, & lsetam' Priami Choreis � Falleretaulam. � Sed palam captis gravis, Sec. 9, Dat is, Hy zoude zigh in het f aert dat de Grieken gemaekt hadden, onder een valfch � voorgeven van Minerva door 't zelve te verzoenen , niet hebben laten op/luiten, noch

		35 3'	de Trojanen, die tot hun ongeluk^de hrygszorg lieten varen, en het hof van Priamus, dat zigh verheugde in reidanfen, door bedrogh verraft. Maer hun met openbaergeweli

,, hebbende vermeeftert, zou hy era. Alwaer de oude uitlegger zegt, dat Achiiles � niet met bedrogh deed, maer altyt voor de vuifl, uit een betrouwen op zyne dapperheit, � vogt. Merk die woorden, uit �en~vertfa�w'en op zyne dapperheit i hetwelk zeer wel (i)Plut.� overeenkOrnt met dat gene, dat'wy in't begin van deze pa ragraef zeiden. Euripi- Alexan. _M des zegt ook in, zynen J^hefus, V. «0� f 11,, Een edelmoe digh man kan niet van zigh* r^f T h ir^klgMV^-yHen vyant. doof lift'te dooden.* Alzo zeide Alcxandcr fi), dathy de over^ j\|^_Cj �-winning niet-wilek fteelen. En Polibius (§) verhaelt, dat de Acht�rs een af/keer ¹ " '"* �^hadden van" allerlei bedrogh tegen de vyanden, om reden dat-zy zodanige overwin- *M ' � � ' �' � ning

-ocr page 266-



		OORLOGSTREK. KRYGSLIST. 165 de v�iji, en zonder krygsltfl, te winnen. Dit verhaelt Arrianus. Maer wy hebben, zonder ons aen deze hoogmoedige tael [B] te ftooten, (gemerkt Alexander al te voorbarigh in zyne bedryven was [C] _; gemeenlyk meer reukloosheit en floutheit, hoewel die doorgaens gelukkigh uitvielen, dan kracht van dapperheit, die altyt met voorzigtigheit en goeden raedtfamen- gevoegt is, gebruikende) deze beeltenis hier onbefchroomt willen ten toon voeren -₃ als zynde de krygslift eene zaek die eenen Veltheere niet alleen nut en dienftigh, maer dikwyls ook noodzaeklyk is: want het is zyn poft, niet zoo zeer den vyant door gewelt en ftoutheic te verwinnen, als wel in den voor vallend en noodt, ter behoudenifle des Vaderlants en zyner eige heirkracht, door kloeken raedt en verftant (en daerin beftaen de krygs- II. Deel. X x x treken) ., ning eerft voor beftendigh hielden, dewelke (om zyne mening m�t d� woorden van � Klaudianus (ij uit te drukken) ^ j_n > � .... confeflbs animo quoque fubjugat hoftes. Conf. Dat is, de vjanden zodanigh onderbrengt, dat ze ook\ door 't verliezen van hunnen moedt Honoi. bekennen overwonnen te zyn. � Zodanig zyn de Romeinen geweeft, byna tot het ein-vs. 248. � de van den tweden oorlogh tegen die van Karthago. Elianus fpreekt 'er aldus van � (2): �ireuri Vo/ax�gi ciyxS-oi itvtxi, k»1 »' jAnv Sust ri%viK nat! imftuxiit xxrxyuvlfowS-ou t&M Var. � %&?!% dat is, den Romeinen is V eigen dapper te zyn, en niet door lift of loosheithunneVISi�.. is; � vyanden te overwinnen. Weshalven wanneer Perzeus (3) de koning der Macedoni- 33- . � ers, bedrogen was door hoop van vrede, zo zeiden de ouden in den Raed, dat iy ?) tJI' � daerin de gewone praktyk der Romeinen niet ontdekten: dat hunne voorouders de � oorlogen nooit zo gevoert hadden, dat ze roemden 't meer gewonnen t� hebben door � lift dan door dapperheit; door geene Karthaginienf�fche f�halkheden , noch Griek- � fche loosbeit, by welke het voor roemruchtiger wierd gehouden den vyand te be- ,, driegen dan door dapperheit te overwinnen. Ook voegden zy 'er dit by, dat men � fomtyts wel voor h�t tegenwoordige meer vorderde door lift, dan door manhaftigheit, � maer dat het hart van die geene eerfi overwonnen wier de, die de bekentenis wierd af- ., geperft dat hy nochte door lift, nochte by geval, maer nadat men zyne krachten onder' � ling van naby tegens malkander had aengevoert, iti een rechtvaerdigen en'eerlyken oorlog was � overwonnen. Ook lezen wy by Tacitus(4), van later tyden, dat de Romeinen gewoon (4) Art- ,, waren zich niet met bedtogh nochte heimelykj, maer voor de vuift en gewapender hant nal. 2. ,, aen hurine vyanden te wreken. Zodanig waren ook de Tibarenen (5% die zelfs tyd^caP-^⁸* j, en plaets van 't gevecht ftelden: hetwelk Mardonius ook van de Grieken van zyrienf.^_fl^S ° � tyt verhaelt by Herodotus, Lib. VII. cap, 9. ^ ^_ (_B] De Groot heeft het zoo even, niet aen zyne hoogmo�digheit, maer edelmoedi-pollonii gen inborft toegefchreven. Wat'er zyne veltheeren van oordeelden, verhaelt ons Plu- Rhod. tarchus, in Alexand. cap. 57. Sommigen fcheen het toe, dat hy met d� tael van een /<w-Li]b. H- fen jongelingh ganfch ongerymt in zoo een groot gevaer (het was toen dat groote en laetfte gevegt tegen dat machtige leger van Darius aenftaende was by Gaugamela) boertte: en fommige waren van gevoelen, dat hy en voor het togenwoordige wel bedaert was van zin- nen , en voor het toekomende een zeer goet overleg maekte s willende aen Darius ge�ne ge- legenhei t overlaten , dat hy wederom overwonnen zynde, den oorlogh van nieuws zoude hervatten, deze nederlaegh aen den nacht en de dmfternis, gelyk\de Vorige aen de bergen _ten^tens, en aen de zee, wytende. Want dat Darius, een koning van zoo een groote heer* fchappy en zoo veele landen, niet door gebrek, aen wapenen of aen volk\, den oorlogh zoude ft aken, maer dan, als hy in een opent lyken veltflagh en door dapperheit overwonnen ztnde, en moetende bekennen, dat hy moefle onder doen, zyn moedt en zyne hoof zoude h�bben verloren. [C] Dat is den goeden naem van Alexander onverdiend een vlak aengewreven. Die zyne Hiftorie weet, weet ook, dat hy in zyne zaken niet te voorbarigh, maer wel overal rafch by geweeft is, en den gelukkigen uitf�ag van zyne ondernemingen meeft aen zyne fnelheit heeft te danken gehad, gelyk ook naderhant Julius Cezar. Vraeg hem zelf, hoe hy in zoo eenen korten tyt zulke groote zaken heeft kunnen uitvoeren ? en hy zal u antwoorden, by Plutarchus, meen ik door niets Hit teftellen Zie* &!««* diusMimos over Alciatus, Embl. 3.

-ocr page 267-



		i66 OORLOGSTREK. KRYGSLIST. treken) te overwinnen [D]. Zoo is dan , zeggen we , een oorlogstrek niets anders dan eene dappere krygsdaet, die meer met raedt en overleg dan met magt en gewelt wort uitgevoert. Want dit is dapperheit, wanneer iemant zynen vyant in denjlryt met magt en fierkheit overwint: maer dit is kloeke raedt, als iemant buiten denjlryt de overwinning van zyne vyanden weg- ^(I) ?^I0-draegt doorgoet beleit en lift , zegt Polixnns (i), een deftigh Griekich Operis. Schryver, die ten tyde der Keizeren Antoninus en Verus leefde ■, en hy voegt 'er by, dat het de eerfte en voornaemfte wysheit van treflyke velt- heeren is, de overwinning zonder gevaer te behalen: doch dat het ook zeer goet is in den ftrytte overleggen en uit te vinden, hoe men door be- leit, eer de flagh ten einde is, de overwinning zal wechdragen. Dien (�) Ibid. raedt fchynt Homerus, gelyk Polisenus (2) verder opmerkt, ook te ge- ven, dewylhy zoo dikwyls zegt, n Ma«> fe /3.yj><, dat is, of met lift, of met gewelt, 't welk ook de woorden zyn, die wy by den helm des beelrs gevoegt hebben. Maro fchynt mede op die fpreuk van Homerus te heb- ben geoogt, daer hy in het tweede boek van zynen Eneas, volgens Von- dels overzetting, zeit [E], Dat gaf Chorebus moedt, toen hy hen overmogt. Hy ff rak braveerende, of die zege dapper gaende .- Ofpitsbro�rs, volgt den wegh, dien't avontuur onsbaende: Verandert flux van fchilt: fchiet Griekfche wapens aen. 't Zy lift_i of vromigheit, en mannelyk beftaen-, Watfchaet het, hoe men hier den vyant demp ten lefte ? Over deze plaets van Virgilius tekent des zelven Uitlegger met ronde woorden aen [F], dathettegenwoordige gevaer, alsook het voorbeelt, 't geen ze aen de Grieken zagen, den Trojanen diende te leer en, dat het geenfehande was, den vyant met lift en laegen te overweldigen. Ja dat is niet alleen geen fchande, maer ten hoogften prysbaer_} gemerkt het verftant eneenmedigh overleg {jy\ De overwinning is het eenigfte dat door den oorlogh wort gezogt: en dewyl die overwinning zonder tegenfpraek de befte is, die men met het minfte gevaer en de minfte bloedftorting der zynen verkrygt, hetwelk beide door de krygsliften wort te wege gebragt; zo is het zeker, dat de krygsliften geoorloft en zelfs te pryzen zyn, in- - . j n. dien ze maer zodanig zyn, dat ze tegen eenen gegeven eedt, plechtige belofte, of de Lib. I. ' �^oe^^e ^trouwe niet ftrydcn: hoedanig die krygsliften waren, waermede Zopyrus (3) de cap.' 10. "^ad Babel voor Darius, en Sextus Tarquinius (4) de ftad Gabii voor zynen vader Tar- §.15. quinius Superbus, hebben gewonnen: waervan de voorgenoemde De Groot handelt in (4) Li- zyn bovengemeld werk, de %ure Belli ac Pacis, Lib. III. cap. 24. §.2. viusLib. j-_E-j v. 386. ^.^c"53\ Atque hic fucceflii exfultans animifque Ghnrcebus, O focii, qua prima, inquit, fortuna falutis Monftrat iter , quaque oftendit i� dextra, f�quamur: Mutemus elypeos j Dana�mque infignia nobis Aptemus: dolus, an virtus, quis in hofte requirat? [F~\ Dit wort hier zeer qualyk bygebragt ter beveftiginge dat de krygsliften geoor- loft zyn, dewyl deze woorden het tegendeel leeren : want wel ingezien zynde, zal het blyken , dat zy het tegendeel te kennen geven , en alleenlyk de tegenwoordige krygslift om twee redenen ontfchuldigen, namentlyk de grootheit van 't gevaer, en't voorbeelt hunner vyanden: alsof'er gezegt wiert, deze krygslift zoude moeten gehouden worden voor fchandelyk, indien ze niet daerom konde worden verontfchuldigt, dat de grootheit van 't gevaer hen nootzaekte dit ongeoorloofde middel te gebruiken , en dat zy in allen gevalle gelyk met gelyk mogten vergelden, ziende dat zy door de krygs- lift der Grieken zoo deerlyk waren verraft.

-ocr page 268-



		OORL.OGSTREK KRYGSLIST. 267 overleg boven de ilerkheit te fchatten zyn , en een wyslyk beleidde oor- logstrek, de groote menigte der krygsluiden in goede uitwerkfels over- rreft. Euripides komt hiermede omtrent overeen, zeggende in zyne An- tiope[G], een raedflagh, wyslyk aengegaen, overwintgroote benden , maer de onbedachtheit met een grooten hoop volks _t is een groot quaet. En in zynen Eolus laet hy zich aldus hooren : De magt des mans ts wel klein-, maer zyn overleg ts groot. Ik vrees minder voor een grof ', Jierk en onervarenman, dan voor een zwak man , die loos is. Men zie Stobseus, by wien veele fpreuken tot voordeel der oorlogstreken te vinden zyn. Lizander keurde ook de krygslift voor goet₅ want als hem verweten wiert, dat hy veele dingen met loosheit en bedrogh uitvoerde, gaf hy 'er dit antwoort op, dat wanneer de Leeuwehuit niet helpen kon, men dan bet Voffevel mofi aen- trekken [H], waermede hy zeggen wilde, dat men krygstreken gebruiken moft, daer de magt te kort fchoot. Polisenus verhaelt, dat de eerfte der Grieken, die zich met oorlogstreken beholp [I], Sizifus , de zoon van Eolus, was. Voor den tweeden oefenaer der zelve [K] ftelt hy Autoli- Xxx 2 kus, [G] Welk Treurfpel, gelyk ook het volgende Eolus, met vele andere van Euri- pides al lang verloren zyn. Deze ftukken zyn ons bewaert door Stobeiis. By deze plaetfen van den Grieklchen Dichter voeg dit aenmerkelyk zeggen van Ulifles tegen Ajax by Ovidius, Metam. Lib. XIII. v. 360. Quippe manu fortes (me f�int tibi Marte f�cundi) Confiliis ceff�re meis &c. Dat is, naer Vondels vertaling : Gy ziet de kloeken, die in oorlogh u niet wykenl J/oor myn raetjlagen gaerne en ongeweigert ftrykett. In florm en veltflagh geldt uw moedt en dapperheit, Alaer uw verftant behoeft ons brein en hloek^beleit. Gy zyt een Krygsman, maer geen raetsman: ik. voorzichtig y Ontrade, reukeloos y wat zwaer is en gewichtig, Te wagen zonder noot. Gy weet den vyant aen Te grypen : Atreus zoon komt zich met my bera�n, Wanneer men vechten zal, Gy vecht om t' overwinnen Met uwen arm ; maer ik. met overleg en zinnen. Gelyk^de fluurman den matroos te boven gaet, De veltheer grooter is dan een gemeen foldaet s Zoo verre ga ik^u door myn verftant te boven. Verjlant regeert de hant: het meeft is meeft te loven: Hier komt het al op aen. [H] Zie onze aenmerking A. over 't beek Argliftigheit, /. Deel, bladz. jf. [I] Poli�nus zegt enkelyk, met bedrog en lift, en daerdoor is hy (Sizifus) berucht in de fabelen. Van zyne oorlogstreken is my niets bekent. [K] Dit zegt Poli�nus wederom niet; maer wel, dat hy een bedrieger en dief ge- weeft zy: en daerin heeft hy zeer uitgemunt, hebbende die kunften van zyn vader meefterlyk geleert. Hoor eens, wat een heerlyk getuigenis Ovidiushem geeft, Met. Lib. XI. vs. 311. Ut fua maturus coroplevit tempora venter, Alipedis de ftirpe Dei verfuta propago Nafcitur Autolycus, furtum ingeniofus ad omne: Qui facere afluerat, patriae non degener artis, Candida de nigris, & de candentibus atra. ■ Dat is, naer Vondels vertaling: Toen nu de zwangere na aP uur Des arbeits baerde, quam Autolikus in 't leven \ > Eenfchalke vrucht des godts_% van mts gewoonte'Zweven Op

-ocr page 269-



			�6$ OORLOGSTREK. KRYGSLIST.

		kus, Merkurius zoon-, voor den derden Proteus [L]j en als een vierde voegt hy 'er Ulifl�s by ₃ dien Homerus dikwyls de hfiige en loozeheet, ge» lyk by dien Helt zelf ook aldus doet fpreken [M] : Ik ben La�rtes zoon Ulijfes, die door loosheit Van allerleie foort, ben overal bekent, Enmetmyn' lof bereik des hemels blaeuwe tent. De Op zyne hielpen. Dees was afgerecht en loos Op Me dievery, en wijl, zoo fnoot als boos, Gelyk^zyn vader, oog en oor en zagt te [meeren, En kpn het wit in zwart, en zwart in wit ver keer en. (f)Chil. Had hy iemant een koftelyk paertontfutzelt, zowifthy,verhaeltTzetzes(i),hemeen' 8 Hift. ezel die van de fchurft was opgevreten, wederom in de plaets te geven, zonder dat het de -02. man eens merkte. Had hy aen een tweden een zeer fchoone bruit ontichaekt, hy gaf hem een oude rimpelige en tandeloze bes in de plaets, die den anderen niet min fchoon toefcheen, als zyn rechte liefje dat hy verloren hadde. Dat is eerft kunft! Evenwel kon hy den zoo even genoemden Sizifus niet bedriegen. Want hebbende dezen eeni- ge rundeven ontftolen, en zoo verandert dat ze onkenbaer waren geworden, brandde Sizifus, dit merkende, zynen naem met een letter onder tegen de klaeuwen van zyn rundvee: waervan hem wederom een gedeelte ontftolen zynde, en op gelyke wyze verandert, behalven onder de klaeuwen, daer Autolikus geen nadenken op hadde ge- had, zoo bragt dit de dievery uit, en Sizifus kreeg zyn vee weder. Dat was regt dief- je voor diefjes deur! Luiden van eenerlei hanteeringverftonden malkanderlichtelyk, en Autolikus oordeelende, dat hy zyn dochter, Antiklea genaemt, niet beter kon be- lleden dan aen zoo een gaeu man, gaf ze hem ten huwelyk. Uit dit paer volks quam een dochter te voorfchyn, ook Antiklea geheten, en deze was de moeder van Ulifl�s. En wie behoeft nu te vragen, waer Ulifl�s zyne kunftjes geleert heeft ? Zie Hygin. Fab. 101, en Nat dis K�mes, Mythol. lib. VI. cap. 17. Andere nochtans zeggen, dat Antiklea, de moeder van Ulifl�s, is geweeft, niet de dochters dochter van Autolikus, maer de dochter zelve: en ,dat zoo zynde , zoude hem Sizifus niet raken, en hy zyne loosheit van zyn grootvader Autolikus alleen hebben overge�rft. Belangende dat in- li) Lib branden van den naem in de klaeuwen der runderen, zulks verhaelt Poli�nus (2) een igs- 6- c. 52.fi^ns anders: namentlyk dat Sizifus loode platen onder de klaeuwen der runderen hadde gelegt, en dat daer op ftont, Autolikus heeft ze geftolen, enz. [L] Zaratino! Zaratino! wat fpreekt gy hier orakels! Wift gy niet, dat de fabe- len Proteus een natuurlyken god maken, en gevolglyk ouder dan Sizifus en Autolikus ? (3)Apudja dat Orfeus (3) hem noemt den fchepper van de eerfte beginfelen der ganfche natuur ? Nat.Co- jj_oe ftelt hem Poli�nus dan voor den derden onder de Grieken, die de krygstreken Mvtrf ^^ee^ g^eoerF^ent? Hy ^noentt hem wel op de derde plaets, maer zegtdaerom niet, dat Lib. 8. hy na die twee anderen heeft geleeft. De eer/te (zoo zyn zyne woorden) die enz. is cap. 8. geweeft Sizifus, - - - De tweede enz. Autolikus, - - - En Ongeloof ook^,, dat Proteus j die gewoon was zich zelven te veranderen in alle foor ten van dieren enboomen, nok dier of boom is gewerden: maer de veranderingen van zyne liftigheden heeft Homerus tot een fabel gemaekt, omdat hy door zyn bedrogh konde overwinnen wien hy wilde. Dus toont dan Poly�nus alleenlyk zyne gedachten aen wegens den oorfprong der fabel: ge- lyk 'er. noeh vele andere zyn verzonnen en voortgebragt, te vinden by Natalis Komes Mythol. Ub. VIH. cap. 8. die wy hier niet kunnen inkfl�n. Hoewel nu Poli�nus in die uitlegging Proteus aenmerkt als een menfch, gelyk hy zekerlyk zal geweeft zyn, 200 moet men nochtans zynen leeftyt, daer men nergens in de hiftorien iets van vint, niet lager ftellen dan dien van Sizifus: maer hoe veel te ouder godt hem de fabeldich- ters maken, van des te ouder tyd moet men hem rekenen. Maer wat nu de outheit der eigentlyk genoemde en hiftorifche krygsliften belangt, tot den eerften vinderdaer- (w>trat. _Van {j._ej_t _ons poli�nus (4) zelf Pan, den veltheer van Bacchus. Zo dat men zich met ^�,,c'^a reden kan verwonderen, hoe Zaratino hier zo mifl�lyk heeft kunnen fchryven uit Po- li�nus, tegen Poli�nus zelven. [M] Odyff. lib. 9. v. 19. ^vTLi[a OSuJ�uV h#i$rid$n:, os ff$<r' SoAaww 'AcS^wVeis-i jUs'Aw, Keil fAiv Khioi ')tgxvov i�cu.

-ocr page 270-



	OORLOGSTREK. KRYGLSIST. _?6₉ De Veltoverfte der Karthageren Hannibal was ook een liftigh krygsman, en zeer geeftigh in het uitvinden van oorlogstreken, getyk Emilius Pro- bus [N] in zyn Leven getuigt : want als hy zich tegens zynen vyant te zwak van kracht bevont, vocht hy met vernuft en loosheit_} en wie zal zeggen dat zulx niet loflyk was [O] ? Maer om tot de verklaring van het II. Deel. Y y y ' beelt [N] Of liever Kornelius Nepos: want hoewel de bekende Levens der Doorluchti- ge Peldoverftens door dezen op den naem van ts�milius Probus, door genen op dien(_f>jf_an. van Kornelius Nepos geftek worden, zo zyn nogtans de meefte Geleerden en ook re- nib. cap, denen voor de laetften. De woorden, daer onze Scbryver hier op oogt, zyn (i):io. Superab at ur navium multitHdine: dolo er at pugnandttm, quum f ar non effet armis. (2) de [O] Dit geding aengaende de loflykheyt der krygsliften, en of ze geoorlooft ²y^h»^^U&p^ zullen wy, behalven 't gene Zaratino hier gezegt heeft, en Wy o�k boven uit de_cisj^ _" Groot hebben bygebragt, met de woorden van dien zelven voortreffelyken fchryver_c. ,.§. $\ afhandelen en befluiten. Hy fpreekt dan aldus (x) : � Gewelt en verfchrikkinge, \ - � zyn voornamentlyk eigen acn de oorlogen: of men ook liften mag gebruiken, _eft_ver_ � zulks lvt onderzoek. Want wat Homerus belangt, dezelve zegt, dat men denfasHo- � vyant moet nadeel toebrengen mericus, (3) H �oAm ni j3h, v eiutpaUt,* »?e P»$nUv. ^fed pars ' j�. :.. ' ' ejus le- aai is, giturO- _t Het z.y met lift of met gewelt* dxff. o '_t Of heimlyk^ of in 't open velt. 119, & ', En 't zeggen van Pindarus is {ifthmiac. 4. 82.) lib. 1. v. ,, $ovt K/sa,vfo><roLt tov i%B(�n Barbey- � dat is : men moet alles doen om den vyant te verdelgen. By Virgilius wort ook dat rac. J, zeggen, (4) Plu- _j} ..... dolus an virtus, quis in hofte requirat ? tarch.in ,, dat is; of men lift of dapperheit gebmike, wie zal in een vyant daerop z.ien$ gevolgtg,? ^ ₅, zelfs door ^ j^. .......Ripheus juftiffirous unus !j, _v_ Qui fuit in Teucris & f�rvantiffimus asqui. 327. �dat is, (6)Vhu _t ... Rifeas, onbevlekt van wandel, die een leffe iopfeud. ' *t/-»» r»rL, ...* *Ull.ll..:. ��* ■ -- ■ " -**
>' ran recht en btllykheit alleen in Troje ftrekt p-326. � En van Solon, zeer beroemt door zyne wysheit, leeft'men U) fat hi, a »* 1 327-Ed. � heeft naergevogt. S.hus fprekende van de daden van ^fa^�?�&% . _n Exm virt�ti placuit dolus. "«mus, zegt (j)_: (7) Cyn � dat is, vervolgens behaegde het dien dapperen helt lilt te rebruA� R, tr . � «Ju* � Ulifles, die aldaer een%oorbeelt is Jeen wys ma Cr��t,! JSSK?»^ � den tegen den vyant: waeru.t Lucianus (6) een regel trekt faILS ^gfc^ c._?. � dig zyn, die den vyant bedriegen. Xeno on (7 ) ftf da t'e'r In de? ⁷ 7* ^ ⁿ' '� � nuttiger is, dan lift; en Brafidas zegt by Thuc4des t8)fa,H ?l Ta°^� ^metS(8) ^Lib' � namentlyklofaenbrengen: en Agefilaus;bv PWh�s ^ �i, '^7gSi^,ften ^voor-^ ^CA⁹" � looft is de vyanden te bedriegen: en Polibius fio) dat'n^?,??" ^recht � g«»" «J A- . oorlog gefchieden door kragfvan wapenen "rn^ag^n 2^32»^? Sf" ^P" � als die men, goede gelegenheit waernemende en zi\| van krveslift SZJi ^?' («o) Hb. ,, voert: en uit hem voert Silius, Korvinus aldus fprekend� ,,) ^C' ^m^-* c- n. i, Bellandum eft aftu: levior laus in duce dextra ('0 lib. ' in dkievoe,e� »�geweeft, Li. SSS JaSSSSSS� ^^'" � de overwinninge door een krygshft, dan die ze voor de vuift hadd h? ^dle3ii. B. � zelfde Schryver (15) pryftLizander «vdrtutTd mhhd htTroiKi'MovTa, tS* . de. die e^digc l 5d«4 wyfe �^^&^g:f i\|
		ffiin³⁶³
		ffiin³⁶³

-ocr page 271-



		2₇o OORLOGSTREK. KRYGSLIST. beelt te komen j wy hebben het zelve een zwaert op de zyde gegorde _somdat een Veltoverfte, het zy hy groote of kleine magt by hem heeft, ten einde om met openbaer krygsvermogen of met oorlogsloosheit te (rryden, altyt noodwendigh het zwaert als opzyn zyde moet hebben hangen, en -vechtgereet ftaen: waerom ook de Latynen den naem van cinBi, accmBi enpracmEiimihtes₃ dat is, aengegordde foldaten, aen zulke krygsluiden ga- ven ₃ die wakker en dapper �P] ₃ en met hunne wapenen aengegordt waren: want elk braef krygsman behoort zyne wapens nefFens hem [Qj klaer te hebben, en den degen op zyn zyde} ftaende voorts ftrytvaerdigh, gelyk wy zoo even van den Veltoverften zeiden. In tegendeel der waere oor- logsharten ₃ noemden de Romeinen zulken, die quanfuis foldaten waren, en echter tot den kryg niet dogten, difcinfti, dat is te zeggen, ontgord- dm-_t verftaende daerdoor bloets en bloodaerts, gelyk Servius , de uitleg- ger van Virgyl �K], aentekent. Waerom Auguftus de foldaten die quaet gedaen hadden, als een fchandelyke ftraf opleide, dat ze een' geheelen dagh (i) lib. _M liften en oorlogstreken. Ammianus is van gevoelen (i): nullo difcrimine virtutis ac ij. c. 5.,, dolt projperos omnes landari debere bellorum eventus» dat is, dat men, zonder onder- � febeit te maken tuffchen dapperheit en fyygslift, alle voorfpoedige mtkomften der oorlo~ _ ,, gen moet pryfen. De Romeinfche Regtsgeleerden noemen (z) het een goede lift, jx' � indien iemant de zelve ondernam tegen den vyant: en elders (3) zeggen ze, dat 'er D.ded�-» ^een onderfcheit tuffchen is, of iemant rnet gewelt of door bedrog de magt der lomalo.,, vyanden is ontkomen: Wm' ^«jctoV, bi» ffomurmfc, dat is, de lift moet men niet (3) L. ,, laken, als z.ynde een hrygslift■, is de aentekeninge van Euftathius over het 15 boek nihil 16. _n der Ilias van Homerus. Onder de Godgeleerden zegt Auguftinus: (4) cum jttftum- ^' .. � bellum fufcipitur, vi aperta pugnet quts, aut ex inpdiis, nihil ad juftitiam intereft,* captivis.^ ^_at j_s^ _aj_s ,_e), _een _reg_tvaer(Hg_e _oorl₀g _wort ondernomen, of dan iemant met openbaer lorna; " �^ewe^^t � dan of by met lift vegt, zulks brengt geen onderfcheit aen ten opzigte van de Quffift.' » Geregtigheit. En Chrizoftomus, (5) dat die veldheeren 't allcrmeeft geprcf�n wor- 10. � den, die de overwinninge door bedrog mogten hebben behaelt. Macr daerontbre- (5) �- ^I� ken ook geene gevoelens, die het tegendeel fchynen te raden, waer van wy 'er be- deSacer-^ _necjen enige zullen bybrengen. " Tot dus verre de Groot. Die gevoelens nu voor ^ono' het tegendeel hebben wy uit hem reeds boven opgegeven. fjPj Die woorden nogtans drukten niet zo zeer een lof uit der foldaten, als wel der zelver tegengeftelde -woon difcinttus, ongegord, een fchande te kennen gaf. Want alle de foldaten moeften wapengordels of draegbanden hebben, dewyl hunne de- gens daer in hingen, en die geen gordel aenhadde, ook geen degen op zyde konde fielten. Waerom ook alle foldaten met den naem van CinBi, gegorde, wierden ge- noemt; en cingi,gegord worden, wierde geftelt voor'» den hrygsdienji aengenomen wor- den. Brodasus Mifc.* 10. 19. & Bn'flbnius Selett. ex Jur. Civil. Ant. 11. 7. Maer in een ander opzigt wierden cinBi, accin�i, pracintti, aengegorde, geftelt voor allerlei menfehen, die hunne zaleen wakker en fnedig deden; omdat al die enig werk vaer- dig en onbelemmeit wilden verrigten, hunne klederen, die ruim om 't lyf en lang nederhingen, en hinderlyk waren, moeften opgorden en hoger binden. Zie Servius over Virgilius ts�neid. lib. 1. v. 214. & lib. 8. v. 724. en de aentekeningen der Ge- leerden over Petronius Satjr. cap. 87. en over Phasdrus /. 2. fab. 5-. dog zulke gordels waren verfchillende van de wapengordels: alzo de eerfte alleen dienden om de klede- ren toe te ftrikken, en de laetfte ook om den degen te dragen. [0.1 Wanneer Alexander de Groot ten ftryde vaerdig en in flagorde ftont by de rivier Granikus tegen Darius, zag hy juift een foldaet, die den riem aen zyne lans vaft maekte, en terftont joeg hy hem voor ombequacm uit de flagorde, omdat hy Zyne wapenen toen eerftgerect maekte, toenhy ze rnoeft gebruiken. Plutarck.Apophtk. Reg. & Duc. cap. 38. \Quis credat militem bellicofum, zegt Vegetius de Re Milit.L, %. c. 14, cujus diffimulatione, firn ac rttbigine arma foedantar? dat is, wiekangelovi'X,, . dat een zjildaet firytbaer is, die zyne wapens laet vervuilen en verreefirnt fR] Over defzelfs zo even gemelde 8 Boek. v. "zq..

-ocr page 272-



		OORLOGSTREK. KRYGSLIST. 171 dagh lang, zonder wapengordel [S] moften ftaen fchilderen; hen onwaer- digh achtende de wapens te dragen. Maer de geenen die al willens door onachtzaemheit of luiheit hunne wapens, doch inzonderheit hun zydge- weer, van hen afgelegt hadden, werden zeer ftreng geftraft: gelyk al- dus Korbulo , een veltoverfte van Keizer Klaudius, twee foldaten, waer- van de een zonder zydgeweer, en de ander alleenlyk met eenen pook op zyn zyde, fchanfen groeven, naer Tacitus verhael [T], met de dcot deet ftraff�n. En hoewel dit dezen Hiftorifchryver veel te vreemt, en ook al te wreet fchynt [V], zoo houde ik 't echter daervoor, dat Korbulo, bezigh in 't herftellen der vervalle krygstucht, wel gedaen heeft, en niet naer de ftrafheit van zynen aert, maer volgens de ftrengheit der oorlogstucht en krygswetten heeft gehandelt �, dewyl het de plicht der foldaten was, wan- neer ze graften en wallen om hunne legering groeven, het rapier op de zy- de te hebben_; hunne fch�den en bagagie (reistuig, gepak) afgeleit heb- bende in een' ronden kring by de velttekens daer ze onder behoorden_; als ze, zeg ik, groeven omtrent of aen dat deel velts , 't geen met de voet- maet voor ieder bende om uit te graven was afgetekent, gelyk dit Vcge- tius aentoont [W], die wel zeer veele jaren na Tacitus [X] van de Krygs- Y y y 2 kunft [S] Zie van deze en andere flxaf��n der krygslieden by de Romeinen Lipfius de Milit. Rom. lib. f. Bid. 18. Ook Suetonius zelven Aug. cap. 24. en aldaer de aen- meikingen der Geleerden; en Livius lib. 2.7. cap. 13. en Pitifci Lexicon Ant. Rom. in Milites vol. z. p. 199. a. Onder de ftrafl�n der krygslieden was ook geheelyk van dien gordel berooft, en vervolgens uit den fcrygsdienft wechgejaegt te worden: gelyk het in tegendeel tot eere ftrekte, indien iemant roet een gordel wierde befchonken. Zie Stewechius over Vcgetius lib. z. c. 3. Het laetfte, en miflchien ook het eerfte, is insgelyks in gebruik geweeft by de Grieken. Want als Ajax, uitgedaegt van Hek- tor, langen tyt met hem gevogten hadde, zonder dat de een den anderen kondequet- i�n, en zy nu het gevegt ftakende roalkanderen, als brave krygshelden zouden be- fchenken, gaf Hektor aen Ajax een zwaert, en Ajax aen Hektor een gordel of wa- penriem : gelyk Homerus verhaelt, lliad. lib. 7. v. 303. [T] Annal. lib. 11. cap. \ 8. Ferunt militem, quia valium non accin��us; atque a- lium , quia pugione tantum accinElus foderet, morte punitos. [V] Tacitus zegt enkelyk al te zwaer; namentlyk naer mate van de mif�laet: waeruit dan ligtelyk is af te nemen, dat de gewone ftrafte van diergelyke nalatigheit veel min- der was: en Tacitus twyfelt zelfs, of dat verhael wel waeragtig, of altoos de zaek niet wat vergroot zy. Voor de reft veroordeelt hy de ftrengheit van Korbulo geen- fins, maer pryftze veel eer, zo dat ik niet weete, waerom onf� fchryver de verdedi- ging van Korbulo hier opvat tegen Tacitus: die zelfs zegt (1) j Sed Corbuloniplusmo. , . . lis adverfus ignaviam militum, quant contra perfidiam hoftium erat, dat is, maer Kor- _n^ j-I bulo hadde meer werk met de vadzigheit zyner foldaten, als met de trouwloosheit der* 12, _co<- vyanden. Waer tegen hy hulpmiddelen , gelyk de f�hryver verder zegt, gezogt heeft aen de ftrengheit. Wantden eerften entweden misflag vergaf hy niet, gelyk^ wel in andere legers pleegt te gefchieden: maer al wie van zyne bende was wechgelopen, wiert terftont met de doot geftraft. En het bleek^by de uitkomfte, dat zulks heilzaem en beter Ms me- delyd�n was: alzo 'er weiniger van dat leger verliepen, als van de zulke, by dewelke vergijfenijfe wierde verleent. f_W~\ De Re Militari lib. 3. c. 8. SinguU centuria, dividentibus campido��oribus & principiis accipiunt pedaturas: & fcutis ac farcinis fuis in orbem circa propria ftgna difpo- Jitis, cinSli gladio fojfam aperiunt, latam aut novem_y aut undecim, aut tredecim pedi~ bus &c. [X] Namentlyk in de vierde Eeuw na de geboorte van Kriftus, waerfchynelyk onder Valentinianus den II. Tacitus heeft geleeft onder Trajanus in 't laetft van de eerfte en 't begin van de twede Eeuw.

-ocr page 273-



		2₇z oORLOGSTREK. KRYGSLIST. kunft fchreef, maer echter zyne zaeken uit ouder Schryv-rs [Y] heeft ge- trokken. Daerenboven waren de krygsluiden_} die hun zydgeweerverkocht, vervreemt of verloren hadden, door de wetten halsftrafbaer [Z]. Zy hielden ook gewapent het middagmael_; maer als ze daerna met den Velr- heerten avontmael zaten, waren ze ongegordt en on gewapent [Aa], ge- lyk �Y] Dat gaet niet altyt vaft : alzo hy dikwyls de oude inzettingen en gewoonten heeft vermengd met die van zynen tyt, en ze onder malkanderen verward : gclyk Lipfius oordeelt De Milit. Rom. lib. i. Dial. z. [Z] Zie Stewechius over Vegetius de Mil. Rom. lib. z. c. 14. alwaer hy deze wrt te voorfchyn brengt uit den Regtsgelecrden Paulus lib. 49 ff. tit. 16. I. 14. qui com- meatus &c. Arma alienajfe grave crimen efi, & ea culpa defertori exequatur, utique Ji tota alienavit: jed & J� parten* eornm: tiiji quid int er efi. Nam fl iibiale aut hume- rale alienavit, caftigari verberibtts debet: fi vero loricam, fentam, galeam, gladium, defertori fimilis efi. Paulus bepaelt dan de ftraffe hier niet alleen tot het t.ytgeit,eer_fmaer daerenboven tot het harnas, het fchilt en den helm. En uit Modeftinus Eod. lib. 49. ff tit. 16. 1. 3. def�rtorem auditum &c. $. 13. Miles, qui in bello arma amifit, vel alienavit, capite punitttr: humane, militiam mutat. [Aa] 'T is byna naeuwlyks te geloven dat dit beek van Zaratino is: zo zeer wort de bal overal rhifgeflagen. Voor eerft, wie kan uit een gewoonte, die 'er kort voor de regeering van Gallienus Saloninus mogte geweeft zyn, van 's middags met zydge- weer en 's avonds zonder het zelve by den Keiler te eten, bewyfen, dat die gewoon- te ook buiten 's Keilers hof, (daer ze zelfs niet algemeen was, alzo Julius Kapitolinus zegt, dat de metfte hun zydgeweer op de ure der maeltyt afleiden) en by alle fbldatcn hebbe plaets gehad, en 'van oudts af (gelyk hier wort te kennen gegeven) een ge- gewoon gebruik in de Roomfche krygstugt geweeft zy ? Ten tweden moet men we- ten, dat julius Kapitolinus, of liever Trebellius Pollio (gelyk wy in onze volgende aenmerkinge zullen aenwyf�n,) uit wien Zaratino zyn zeggen tragt te beveftigen, niet fpreekt van gemeene foldaten, als gaften van den Feit heer, gelyk hy 't woorc Imperator fchynt op te vatten, hoewel Jhy dat zelve woort in 't Italiaenfch behou- dende ook den Keizer zoude hebben kunnen meenen,) maer van der zelver hooftlui- den van rang, als gafteri van den Keifer of fchoon hy die onder een algemeen woort van militantes, dat is, luiden die in krygsdierift zyn, of, gelyk wy zouden zeggen, mannen van den degen, begrypt. Maer dat woort Wort zo gebruikt ineentegengeftelde betrekking op togati, dat is, mannen van den tabbaert. Voor het derde komt hier ook by, dat de gemelde fchryver het opkomen der gewoonte van met degens aen de tafel te komen, niet paft op het av�ntmael, maer op het middagmael: behalven dat het geval van Saloninus den oorfpronk aen die gewoonte, zo als Trebellius meent, niet heeft gegeven"; en dat de woorden, die men by hem vint ten opzigte van 't av�ntmael ^ niet even eens door alle geleerden worden gelef�n en verklaert. Wv zul- len de zaek zo kort afhandelen als mogelyk isi en eerft onderzoeken op wat maeltyc Trebellius ziet, als hy van 't opkomen der meergemelde gewoonte handelt. Hy fpreekt eerft enkel van een Convivium, gafimael, daer zy van den Keizer op wier- den genodigt. Of fchoon nu, gelyk Cafaubonus zeer wel aenmtrkt, de Romeinen doorgaens de gewoonte hadden gaften te nodigen op het av�ntmael, en niet op den middag, 20 is het nogtans klaer, dat doordat gaftmael, op het welke Trebellius wil, dat de krygshoofden zich zonder Zydgeweer aen de tafel zouden hebben neergezet, totdat het geval van Saloninus verandering daer in veroorzaekte, verftaen moet worden het middagmael, niet het av�ntmael. Dit blykt genocgzaem uit de red<.n?n, die Trebellius zelve zecht, dat andere tegen hem inbrengen om te bcwccrcn, dat die gewoonte haeren oorfpronk uit die vertellinge aengaende Saloninus niet gehad heeft: welke redenen zo bondig zyn, dat men zich moet verwonderen hoe dat Trebellius dezelve niet hebbende kunnen wederleggen, echter nog van gevoelen heeft willen blyven, dat de meergemelde gewoonte �erft van Saloninus zoude zyn afgekomen. Die dan Trebellius tegenfpreken, gebruiken deze bewysredenen : dat de krygsluiden (gevolglyk ook de hoofden) van outs af de gewoonte hadden hun middagmael te houden met het zwaert op hunne zyde gegort, zig alzo door het fterken van hunne lichamen

-ocr page 274-



		OORLOGSTREK. KRYGSLIST. 37J �Iyk Jtilius Kapitolinus in 't leven van Keizer Saloninus Gallienus [Bb] mekj ten wiens tydede geenen die by den Keizer ten avontmaelgenoudt waren, ook met hun gewoonlyk zydgeweer aengegordt zich begonnen ter tafel te begeven: want Saloninus, nogh een kint zynde, ontnam den ge- nooden Krygsluiden, terwyl zy het gaftmael hielden, heimlyk de wapen- gordels , die overal met goude dopjes verfiert waren : en omdat het wat IL Veel. Z z z lo_mp lichamen met fpys bereidende tot den ftryt: waer�m zodanig een maeltyt by de Ro- meinen den naem droeg vmprandium, (als of men 'zeidcparandium) komende vari �een woort, dat bereiden betekent, parare, om datzy de foldaten tot het gevegt be- reide, om aenftonts na 't eten ten ftryde te treden: want de ouden begaven zi<* noit tot een gevegt, uitgezondert in fchielyke gevallen, ten zy dat zy hunne lichaemeri vooraf wel verzorgt hadden met fpys, en drank, (welke of op den middag, of vroe- ger genomen zynde echter den naem hielt van prandium (i)- drukkende, gelyk (i) Liv. Wy gezien hebben, niet zo zeer uit het middagmael, als wel,om zo te zeggen het �t>. 28-' bereimael) en gezalft met olie enz., om des te meer in ftaet te zyn om den zwaren ^c- ^J4^: & arbeit van den ftryt uit te harden, en de koude des te beter te wcerftaen (2); wel- ^fP.^e ^a" ken ganfehen toeftel zy dan noemden curare corpora* of de lichamen bezorgen (2] ( \\t'A Deze gewoonte nu met 's middags het zydgeweer te behouden, zeggen de regenfpre- Tei kers van Trebellius, onderhielden de krygshoofden zo wel in 'sKeifers hof, als in het liwrfad oorlogsvelt zelve: waerotn ook zodanig een middagmael den naem droeg van pran- Frontini dium militare, als of men zeide, een middagmael op zyn krygsmans, wordende aen zo Stratag. cene tafel veel foberder, als anders op de gewoone gaftmalen, en meeft zulke fpys, die ^lib" ²" men in 't krygsvelt konde hebben, aengedifcht. Zie Kafaubonus over Lampndius p^P' ^?' in 't leven van Heliogabalus kap. 2,9. Dat nu de gemelde gewoonte niet kan geko- ftf'uv men zyn (zoredeneeren zy verder) uit dat voorval met Saloninus, dat blykt daer �b. 21.* uit, dat de krygshoofden het avontmael met den Keif�r houdende, geen zydgeweer cap. 54. hebben; en warenze genoodzaekt geweeft het zelve op het middagmael niet af te & 55- leggen om hunne wapen gordels niet weer quyt te raken, wel hoe, haddenze daer ook geen vrees voor op het avontmael ? Was die gewoonte om die reden begonnen op het middagmael, zy hadde om dezelve ook moeten begonnen hebben op het avont- mael. En die reden dunkt my met Kafaubonus dat onwrikbaer vaft ftaet hebbende ook Trebellius niets tot defzelfs wederlegginge ingebragt. Salmafius echter neemt het gaftmael, daer Trebellius van fpreekt op voor het avontmael: en dan de woorden van de tegenfprekers van Trebellius veranderende, zegt hy, dat Zy daer uit dat de krygsluiden gewoon waren het middagmael te houden met hun zydgeweer', zoeten te bewyzen, dat daer van daen ook de gewoonte was gekomen dat de krygshoofden liet zelve op het avontmael van den Keiler behielden; want zo wil hy dat men der- zel ver redenen ng by Trebellius zal veranderen, en in de woorden cui rei arrumentum eft, quodadifcinElisetiamcumimperatorecoenatur, dat is, tot een bewys van welke 7aek (trekt, dat zy het avontmael by den Keizer o�k^zonder zydgeweer houden, in plaets van �a discinctis, lef�n ab his cini�is, dat is, met zydgeweer. Maer behalven dat zo c�ne veranderinge in de fchry vers, zonder dat ons oude hantfehriften voorgaen, geheel ongeoorloofds, en, indien zig iemant zo veel vryheit mogt aenmatigen, alles in de Hiftorien onzeker zoude worden; zo blykt ook genoeg uit den famenhang der woor- den , dat de tegenfprekers van Trebellius hun bewys haelden uit een gewoonte van' liet avontmael tegen den oorfpronk van een gewoonte op het middagmael, en niet uit het middagmael zogten te bewyf�n iets dat 'savonfsgefchiedde. Uit dit alles dan blykt dat men met het fohandelen van de outheit voorzigtiger moet te werk gaen dan Zaratinohier doet, en uit een enkel geval en particuliere en laet opgekotne gewoon- te geene algemeine oudheit maken. Dat de krygsluiden hun middagmael of pran- dittm outtyds met den degen op hunne zydeaten, zulks is wacr, gelyk uit ons fcoven gezegde is gebleken: maer 't is onwaer, dat de oorfpronk van die gewoonte zelfs de allergeringfte overeenkomfte heeft met dat geval of met die perfonen daer Zaratino uit Trebellius hier ter plaetf� van fpreekt. ' [Bb] Cap. %. Anderen maken den fchry ver van dat leven Trebellius Pollio en 't is ook waerfchynlyker. Zie Kafaubonus en Salmafius over 't leven der twt r-' leriamn door denzelven Trebellius,*

-ocr page 275-



		274 OORLOGSTREK. KRYGSLIST. lomp geftaen zou hebben in een Keizershof onderzoek te willen doen naer 't geene wechgeraekt was, zoo lieten zy dit eerft maer ftillctjes heengaen_;doch op nieu genoodt zynde, gingen ze met hun zydgeweer aengegordt ten difch, en gevraegt wordende, waerom zy hunne wapengordels niet af- leidden _} zeit men dat ze geantwoort hebben : Dit doen <wy om Sa- lomnus [Cc]. Hier dan is de manier vandaen gekomen , dat de Krygs- amptenaers altyt gewapent met den Vekheer aen tafel gingen zitten: en hiermede meenen wy van het zydgeweer des beelts genoeg reden gegeven te hebben. Wy zullen dan gaen fpreken van de dieren die by het zelve ten toon ftaen j doch vooraf eer ik tot de uitlegging kome, dunkt my dien- ftigh te zeggen, dat een Krygsoverfte zich om twee oorzaeken van de oor- logstreken te dienen heeft_} te weten, fomtyts alleen om zich en de zynen te redden, wanneer zyne magt geheel te klein is, zonder toeleg op het verwinnen van zynen vyant} achtende dit zege genoeg voor hem, dat hy 'er zich zelven en zyn volk behouden af brenge: en ten tweeden is hem de oorlogslift dienftigh, om, eentamelyke magt hebbende, zynen vyant door de zelve vaneen te verftroien, en door dezen trek de lauren der zege ₊ _T _T wech te dragen. Deze tweezaeken worden door de natuur der voorgeftel- cap. 3. de dieren uitgebeelt [Dd]: want vooreerft verhaelt Elianus , dat de Egip- H. var. tifche kikvorfch met een zonderlinge voorzigtigheit begaeft is, vermits ze, haere f Cc] Sahnino Aeferimus.* Het antwoort was dubbelfinnig, en konde verflaen worden, dat ze het om Saloninus deden, op dat hy hunne wapenriemen niet we- derom mogte wegnemen \ of dat zy 't deden om Saloninus, om hem agting te bewy- zen, het welke door het behouden van 't geweer op de zyde konde gefchieden. Want het was de gewoonte van dietyden, gelyk Ka�aubonus en Salmafius aente- kenen, dat zo wel mannen van den degen als van den tabbaert niet anders voor den Keiler verfchenen, als met zodanig een pronkgewaet, waer aen men hunne waerdigheit konde kennen; een man van den tabbaert, met zynen tabbaert van ftaet; en een man van den degen, met zyn krygsmantel en zydgeweer. Dus ftelde hen dat dubbelfinnig antwoort vry voor berispinge, hoewel zy de degens behou- dende, zulks eigentlyk hadden moeten doen ter eere van den Vader van Saloninus, den Keizer Gallienus zelven. [Dd] Met uw verlof, Heer Zaratino, of wie gy zyt, de Egiptifche Kikvorfch is hier geen goet beek. Want of fchoon ik wel weet, dat het Griekfche woorc firatagema, dat gy in uw opftel hebt behouden, eigentlyk niet anders betekent als een fhedig overleg van een Veldoverften ,� zo is het nogtans, dat men die ruime be- palinge hier geen plaets kan geven, om dat gy hier van zulke oorlogstreken han- delt, waer van gy onderzogt hebt, of ze met regt worden geoordeelt geoorlofc of ongeorlooft te zyn: waer in gevolglyk enige loosheit of heimelykheit moet leggen, die den vyant bedriegt of misleit; maer als iemant zig met opentlyke mid- delen, hoe fnedig ze ook mochten bedagt zyn, befchermt; dan komt de vraeg § eenfins te pas, of zo eene oorlogsvont geoorloft zy. Maer zodanig is immers de )giptifche kikvorfch, die 't middel van zyne befcherminge gebruikt in 't gezigc van zynen vyant^ en is dit het zelfde, als of iemant eenen vyant, die machtiger is dan hy, ziende op hem afkomen, zich achter een wal, muur of graft begeeft die voor zynen vervolger te hoog, te diep, of te breet is om'er over te komen. En wie kan zo iets onder de krygsliften, van welke onderzocht wort of ze geoor- loft zyn, tellen ? Derhalven zyn ook enige van de volgende voorbeelden hier al zo weinig dienende als de Egyptifche kikvorfch, en men kan hier niet zonder onderfcheit gebruiken alle die krygsvonden, die by Polienus enFrontinus en ande- ren, onder den naem van StratAgemata worden verhaelt: dewyl dat woort van een veel uitgeftrekter betekenifle is, gelyk wy reeds gezegt hebben, als hier plaets kan vinden: zynde deze kikvorfch veel liever een beelt van een geringe, die zig door zyn wys beleit en verftant veilig ftek tegen de lagen van eenen magtigen. Der- halven had men een anijer beelt moeten zoeken.

-ocr page 276-



		OORLOGSTR�K. KRYGSL�ST, lyf. haere vyandin, dewaterflang, die zich in den Nyl onthoudt, ontmoeten- de , en kennende haer eige magtloosheit, gezwint een riet dwars in den mont neemt_; waerdoor het de ilang onmogelyk wort haer in te flokken, zynde deflangebek zoowyt niet als dat dwarsrietje lang is: en door deze loosheit ftelt ze de magt der waterflange te leur. Hieraen was de krygs- lift der Engelfchen niet zeer ongelyk, die, zich zwakker bevindende dan . Cezar was, een groot deel boomen afhakten [Ee], en de zelve dwars in den wegh fmeten, dien Cezar door 't bofch paffeeren moft. Een' ande- ren oorlogstrek gebruikte Pompejus tegens den zelven Cezar in Brundi- zium [Ff] , want verbaeft zynde door de aenkomft des zelven _t en te wa- ter van de gemelde ftadt vluchten willende, deet hy, om Cezars aenval te hinderen en vertragen (wiens volk hy vreesde dat, zyn vertrek merken- de, de ftadt, onder het aen boort gaen, zou trachten in te dringen} de poorcen toemecfelen, en graften dwars over de ftraten delven ₅ en in de ge- zeide grafren een menigte van zeer fcherpe paelen hebbende doen heien, deet hy over de zelve eenige lichte hordens leggen, en die met aerde be- dekken , zoodat ze met den gemeenen gront weder gelyk waren, en alles een goede wegh fcheen te zyn. Des gezeiden Pompejus zoon Sextus Pompe- jus [Gg], byAtegua in Hifpanie voor het aennaderen van Cezar ook bedugt, flopte de engtens der wegen met veele legerkarren, om des vyants krygs- heir op te houden, ten einde hy gelegentheit mogt hebben, om te rug te deizen, en zich in Korduba, daer hy naer toe toog, vaft te maken. Van Hannibal leeft men [Hh] den volgenden krygstrek te werk geftelt te zyn tegens Fabius Maximus: want als deze, tot Hannibals groot nadeel, alle de wegen had gefloten, en hem den ganfchen dagh ophielt, zoo bondt de Karthager met het aenkomen van den volgenden nacht boffen van dorre wyngaertranken [Ii] aen de hoornen van veele offen, en ftakdie in brantj de zelve offen met die brandende hoornkranffen tegens de bergen in het bofch opdryvende die Fabius bezet had $ welk ongewoon nachtgezigt de Romeinen, die de engte daer hy door moft ontkomen, bezet hielden, zulk eenen angft aenjoeg , dat ze , meenende dat het bofch in den brant ftont, alle wechvloden, en niemant uit de legerplaets zelf, harts genoeg had om uit te komen_; houdende Hannibal aldus zynen vyant op, en ont- vluchtende hem zonder eenige fchade. De tweede reden om oorlogstreken te bezigen is, dat, wanneer een veltheer zich wel redelykvan magt verzien bevint, maer echter zynen vyant meer fterkte of eenig meer voordeel van plaets, wint en andere gelegentheden ziet hebben, hy zich benaerftigen moet om het zelve door vernuft en loosheit te boven te komen, poogende Z Z Z 2 tot [Ee] Zie dit by Cezar zelven de Bello Galtico Lib. f. c. 9. en iet diergelyks Lib.z. c. 7. en by Kornelius Nepos in 't leven van Miltiades kap. j. en Frontinus Stratag. Lib. Z.c. %. ex. 9. [Ff] Zie wederom Cezar de Bello Civ. Lib. i.cap.zf. en Frontinus Stratag, lib, i. cap, f. ex. 5. 7, ^c [Gg] Zie Hirtius de Bello Hifpanienfi cap. 6. [HhJ By Livius Lib. 11. c. 16. Plutarchus in Fabio cap. 11. ScHatmib. c. 31. Po- lybius L. 3. c. 93. Frontinus Stratag. lib. 1. c. 5. Ex. 28. Cornelius Nepos Hannibl trap. 5*. en meer andere. [Ii] Hy was in't lant van Kampanie, zo berugt door zynen zeer koftelyk�rt wyn: en hier van daen zo veele takkebofl�n van wyngaertranken: want het getal^?er ofl�n was omtrent twe duif�nt.
								■:-i "I

-ocr page 277-



		v/6 OORLOGSTREK. KRYGSL�ST. tot dat einde zynen vyant te verleiden, en hem toteenen mifflagh te bren- gen daer hy niet op dacht; zich wyders van de zelve zulx bedienende, dat hy den vyant met zekerheit kan overwinnen. Dit flach van krygslilt wort door den hapert uitgebeelr, die, zyne kracht tegens den leeu mis- trouwende, zich met liftigheit weet te behelpen _; makende hy een hol met twee gaten, het eene om in, en het andere om uit te gaen, beide Ij braef wyt_} doch in 't midden tuflchen die twee uitholen laet hy eene naeu- te, en vlucht, als hy door den leeu wort aengevallen, in een dier gaten j waerop de leeu, zich de overwinning belovende, hem met zulk eene vaert vervolgt, dat hy wegens de dikheit zyns lichaems, midden in 't gat en de V\ gezeide engte vaftklemt en blyft fteken, kunnende zich voor- noch ach- terwaert wenden: het welk de luipert wetende, die, als dun van lichaem zynde, zeer ras en gemaklyk door de middel�'ngte van 't hol heengefpoeit is, zoo keert hy weder in de andere opening van 't hol, en fcheurt en ryt den vaftzittenden leeu van achteren met zyne tanden en klaeuwen_} en zoo \| wort de leeu, zeit Barthol. Anglikus [Kk], dikwyls door den luipert over- wonnen , meer met loosheit dan kracht. Met gelyke lift gaen de kloeke Krygshelden om, die den vyant weren te misleiden en in hunne hinderta gen te lokken, gelyk dit Hannibal [LI] Tiberius Sempronius Gracchus, en Cezar de Zwit/�rs klaerde, die met hem in oorlogh zynde , op de grenzen van Vrankryk en die der Romeinen, met eenen hoop van omtrenc f tachtigdujzent menfchen [Mm]j waervan twintigduizent de wapens I koften 1 [Kk] De Proprieatibus Rerum Lib. 18. cap. 6jT. Et J�c fepe arte potius, qxam �viribtts de leone obtinet viBoriam Leopardus. [LI] Zaratino moet wel zeer verlegen zyn gcweeft om voorbeelden, dat hy deze j zo eenvoudige lift bybrengt uit zo eene grote menigte die men van Hannibal leeft by Livius, Plutarchus, Appian�s, Frontinus, en meer andere fchryvers. Daerenborera I heeft dit niet Hannibal zelf gedaen, maer zyn broeder Mago, Lukanie was ten de-* lc van de Romeinen afgevallen, ten dele getrouw gebleven, Flavius, het hooft van ! dit gedeelte, een vrient van Gracchus, en die zelfs het regt van herbergzaemheit mee \| hem hadde aengegaen, veranderde fbhielyk van gedagten, en gegaen zynde byMago, I en hem zyn toeleg geopenbaert hebbende, wyft hy hem een plaetsaen, daerhyGrac- i chus ieide te zullen brengen alleenlyk met eenige weinige manfchap. Mago verbergt dacromtrent een grote menigte volks in een hinderlage. Flavius begeeft zig daerop, na Gracchus, en zegt, dat hy 't zo verre hadde gebragt by de overige afgevallene I Hoofden der Lukanen, dat ze zig wederom wilden begeven onder de gehoorzaemheiti der Romeinen, indien Gracchus hen toezegginge dede van vergiffenifl�: dat hy ze I daer toe hadde doen te famen komen in een afgelege plaets niet verre van de Romein- I fchelegeringe: indien Gracchus wilde met hem gaen, zokonde de zaek aldaer met drie I woorden worden afgedaen. DeVeltheer, niets quaets van zynen vrient vermoedende, en 1 met hem gegaen zynde, wort fbhielyk uit de hinderlage overvallen engedoot. Zover- haelt het Livius lib. zf. c. 16. Zie ook Valerius Maximus, lib. i. C. 6.Ex.8. Indien I Zaratino een voorbeelt hadde willen bybrengen, dat geheel en al gelyk was aen de E loosheit van den luipaert, zo hadde hy die krygshft moeten verhalen, waermedeHan-> I nibal den Romeinfchen Burgermeeft. Kajus Flaminius overwon en dode. Hy gelict I zigalsof hyvlugte,entrok door een naeuwen doortogt tuflchen 't gebergte heennaer de I vlakte, 's Nagts zont hy hinderlagen te rug. Flaminius vervolgde hem des anderen daegs terftont: maer zo ras was hy niet in de engte, of hy zag zig van voren, van I beide de zyden, en van agteren te gelyk aengetaft, en is aldaer met het grootfte ge- I deelte van zyn leger door 's vyants ftael gebleven. Frontinus Strat. lib. z. c. 5. txzfa I [MnV] Van dit getal verfchillen andere fchryvers zeer, en zyn miflehien de boeker» f van Pohenus niet zonder fout. Maer ook wykt deze fchry ver in alle omftandigheden I zeer af van Cezar zelf: die nagezien kan worden voornamentlyk in het ia hooftftut� \| van zyn eerfte boek van den Franfchen Oorlog»

-ocr page 278-



		OORLOGSTREK. KRYGSLIST. i₇f koftenVoeren, quamen a�nzetten. Cezar dan, om deze vyanden metee- nen krygstrek, die met de loosheit des vluchtendenluiperts , waervan wy pas fpraken, overeenkomt3 te behalen , week voor hen geduurigh zoo veel achterwaert, dat hy wel omtrent eenc dagreis voor hun te rug bleef, waer- door de Zwitfers j als uit dit aerzelen grooter moet fcheppende, hem te heviger met hunnen aendrang vervolgden ■, maer als ze nu ook de Rhofne meenden over te geraken, nam.Cezar zynen flagh waer, zyn leger niet verre vandaer nederflaende: en wanneer nu het heir der Zwitfers voor een gedeelte over deze onftuimige rivier met groote moeite gekomen was j nam men ook voor, den volgenden dagh tot het overtrekken des lant- ftrooms te belleden. Dertigduizent Zwitfers dan, die 'er al overgeraekti en daerdoor zeer afgemat waren, leiden zich ter rufte op den oever des ge- melden vloers neder. Doch Cezar fliep hier niet op: hy overrompelde hen 's nachts in dat ruften, zulx dat hy ze byna altemael doodde _; te ge- maklyker vermits ze geen middel vonden om, in zoo onverwacht en hae- ftigh eenen overval, weder over de rivier en by hunne fpitsbroeders te ko- men. Veel meer exempels van oorlogstreken zouden wyhier kunnen by- Vengen, maer dewyl deze ftof te .ruim valt, en wy ons liefft bekorten wil- ^ren j ja volgens ons bellek wel moeten , zoo zullen wy het hier by laten � wyzende den lezer, die in dez�zaeken luft vint, tot Poli�enus, Fronti' nus, Valerius Maximus Lib. VIL cap. 4. en andere Schryver�; Het beek voert eenen dolfyn op den helm, die het wapenteken van U- liffes, den vinder der krygstreken [Nn] , geween: is: en fchoon die vifch op des gemelden helts fchilt verheelt ftont [Oo], als tot een openbaerblyk van dankbaere gedachteniffe over een genote weldaet; {want zyn zoon Te- lemachus wert eens, naer't verhael van Plutarchus, uit de zee, daerhyin gevallen was, dooreenen dolfyn gebergt [Pp] ) zoo magh men echter zeg- gen, dat dit looze en rappe waterdier Ulifles evenwel wel zou mogen by- gevoegt worden als een zinteken van krygslift en gaeuheit, daer een Velt- heer of Krygsoverfte braef van onderleitdient te zyn, zoo hy anders dert roem van een bequaem oorlogshooft niet wil verliezen: en dit wort gevoeg- lyk door den dolfyn, die deswege wel by Ulifles paft, uitgebeelt, omdat hy het hooft en de koning aller zeedieren [QaJ _} en daerbeneven fnel [Rr], vaerdigh, kloek en wys is; gelyk alle koningen en veltoverften kloek ert wys moeten zyn in het ondernemen van allezwaere zaeken, en fnel en vaer- digh in het uitvoeren der zelve. De dolfyn wyders is loos genoeg, en toont groot verftant in het gebruiken van dierlyke krygslift > 't welk hienien blykt, dat hy zich met den krokodil, een wreet en dootlyk beeft, met voordeel en zonder gevaer, weet ten ftryde te begeven. Want als hy uit LX. T>eel. A a a a ^e [Nn] Ik weet niet, wat onzen fchryver hier aengaet: boven in dit zelfde beek heek hy toe den eerftea uitvinder der krygstreken g�ftelt Sififus, �n �liffes tot den vierden. Hoe komt dat met het tegenwoordige over een? Dat Polienus Pan den' veltheer van Bacchus daer voor ftek, is boven aengewef�n. ' [Oo] Gelyk ook op zyn ring, volgens Plutarchus de Solert. Animat. _c. 7* [Pp] Meer andere diergelyke gevallen of vertellingen zie by den zei ven' Plutarchus ter aengehaelder plaets, c. 71. 72. & 73. by Athena:us lib. 13. c. 8. en by Pi�rius Va lerianus Hierogl. lib.. 27. cap. 1. 2. & fiqq. en in onze aenmerkingen over t beek Be- houdenifle 1. D. bladz.* 103. [Qg] Zie wederom Pi�rius ter z�lver plaets c. 6. [Rr] Zie nogmael Pi�rius in't zelfde boek', c.f, '� * " " ' ' . ^:k"''l.*

-ocr page 279-



		278 OORLOGSTREK. KRYGSLIST. de zee den"Nyl in begeert te zwemmen, kant de krokodil zich regens dat voornemen aen, niet lyden willende dat hy zyn ryk aldus zoude komen innemen. Hy tracht dan den dolfyn te verjagen, die tegens den krokodil in kracht niet op kunnende, lift te baet neemt, en alzoo de everwinning behaelt, gelyk wy zullen melden. De dolfyn heeft fcherpe vinnen als vly- men op zynen rug, en naerdien de natuur ieder dier ingeftort heeft, niet alleen dat het weete wat hem behulpzaem, maer ook wat zynen vyant fchadelyk is en kan krenken, zoo is hem dan de fcherpheit zyner vinnenen de weeicheit van den buik des krokodils bekent, van welke kennis hy zch. aldus bedient: Hy gaet niet recht regens den krokodil aen in 't gevecht, want die heeft eenen zeer wyden bek , vol fchriklyke tanden , alsof gy kammen zaegt, ook heeft hy vreeslyke klaeuwen, alle welke dingen te ontzien zyn voor den dolfyn_; nochte hy befpringt den krokodil van bo- ven, omdat hy eenen harden ruggegraet heeft, en daer ook zeer hardt van huir, en mitsdien van boven tegens alle flagen gewapent is _; maer zynde een loos en doortrapt waterdier, alsgezeitis, veinft hy bevreeft te zyn, en vlucht fnel onder 't water �, doch fchiet pas daerna weder gezwint om hoog, en zyr�e fcherpe rugvinnen in den buik des krokodils flaende, brengt hy deri zelven aldus omhals, gelyk Solinus zeit [Ss]. Hieruit blykt klaer, dat de dolfyn zyneri vyant door een Stratagema of Krygslift overwint: en met recht hebben wy dezen vifch juift op den helm [1 't], en niet op dea fchilt, of ter zyde van dit beelt geplaetft, om de zorg en vaerdigheit aen te toonen , wa�rmede een braef veltoverfte in dringende voorvallen een krygslift dient te bedenken, en 'er een uitgevonden hebbende, de zelve m�t gelyke zorge en vaerdigheit uit te voeren. Gelyk wyders de doify- nen, zoo doen o�k de verftandige krygsoverften, die, bezorgende dat ze goede kuntfehap der orde en gelegentheit van 's vyants leger hebben, den zelven aen die zyde befpringen en aenvallen , daer hy zwakft is [Vv] en h�t ligtft valt om door te breken, enzyne iriagtte vcrdeelenen verftroien: en dewyl de dolfyn veel minder in kracht en kleener van lichaem is dan de krokodil j die gemeenlyk over de achtien elbogen lang is, zoo kan des zel- ven overwinning tot �en beelt van aenmoediging dienen voor de geenen die van minder magtzyn, om namentlyk hunnen vyant, die hen in magt over- treft, niet te veel te vrezen. De zelve zege des dolfyns ftrekt ook een le- vendige waerfchuwiiig voor zulken, die van magt en fterkheit wel voorzien zyn_} opdat ze daer niet te trots op zouden zyn, ncch hunnen minder, door vermetelheit �n hoogmoet, verachten [Ww], en den zelven gewelt en [Ss] Polyhifi. cap. 22. Zie ook Pliriius Hifi. Nat. lib. 8. cap. 25". [Tt] Omdat die op het hooft ftaet, waer in de racdflagen worden ge vormt, en het verftant zyn verblyfplaets heeft. Zie onze Aenmerking B. over het tvvedc beeld der Grootmoedigheit 1. D. bl. 556. en Klaudius Minos over Alciatus Emhl. gy. h 337- [Vv] Gelyk ook de Neushoorn (Rhineceros) doet, den Olifant ftotende nacr het weke van zyn buik , daer hy weet, dat dezelve allerJigtft kan gequerft worden. Pi- �rius Hierogl. lib. 2. cap. 21. [Ww] Sape & c�M'efhfus hofl'ii cri�enYum eer tarnen edidit, & �nclyti populi regesque perle- vimomento vii�ifunt, Zefcht Livi�s Lib. 21. cap. 43. dat is: dikp-ylt heeftooi^ een ver- agte vyant een bloedigen flryt aengerigt, �n doorltigtige Keningen en volkeren z.yn door (O eene zaek.van een neer klein belang overwonnen. Zeer goet is dan de les by Korne- Anhns Nepos (1) , Nihil in bello opor't�r� 'contetnni, dat men in den oorloa nic�s mfcet ver-

-ocr page 280-



		OORLOGSTREK KRYGSLIST. *179* en overlaft aendoen. Want zeker, daer is niemant₃ hy magh zoo groot en magtigh zyn als hy wil, die niet door eenige fchrandere locsheit van een gering perfoon, hy magh ook fchier zoo laeg leggen als hy kan, kan worden verfchalkt en t' ondergebragt [Xx]. Een kleine hont kan dikwyls in de wouden 't Groot everzwyn zoo Jireng en vaji wel houden ₃Dat het m 't kort gevangen wort, Zeit Ovidius [YyJ. En om hiervan meer dierlyke voorbeelden by te bren- gen j de tor of fchalbyter is een klein diertje, en weet zich nochtans, vol- gens Alciatus zeggen [Zz], op den arent te wreken. De Ichneumon is ook een klein beeftje, het wezeltje [Aaa] in grootte omtrent gelykende : dit dier wentelt zich rontom in 't flyk van den Nyl [Bbb], het welk door de zon tot een korft gedroogt zynde, heeft het als een harnas om 't lyf. Hiermede dan gaet dit dier den afpis te keer, des zelfs fteken op zyn gewa- pende huit latende affluiten, terwyl hy zich achterwaert keert naer den af- pis en zynen ftaertom hoog fteekt,enonderwylden kop terzyde houdende en den afpis aldus beloerende, fpringt het toe, en vat htm in de keel [Ccc]; Het zelve dier, den mont des krokodils open ziende, terwyl het vogeltje Trochikis of koningkje hem de tanden zuivert [Ddd] en daerdoor lieflyk Aaa a 2 kittelt, veragten; waerby hy voegt, dat het fpreekwoort niet te vergeefch is, matrem timidi fiere non filere, dat de moeder van eenen die vreeft niet pleegt te fchreien: nament- Jyk, de niets vreeft en met veragting van alles zig in gevaren begeeft, raekt Jigt om hals, en geeft zyne moeder oorzaek om zynen dood te bewenen. Zie Erasmus Cbil. 4. Cent. 6. Adag. 12. [Xx] Dat toont Fedrus(i), aen met de fabel van den arent en de vos: die van (i)Lib. haere jongen door hem berooft, den boom, daer hy zyn neft met jongen in hadde, -Fab� rondom beleide met brandende houten, en hem alzo noodzaekte tot het wedergeven ²^ van hare jongen. r [Yy] Rem. Am. v. 422. A cane non magno fiepe tenetur aper. [Zz] Lmbl.* 168.- Hy verbergt zig heimelyk, zeggen ze, in de veeren van den Arent: en alzo in deszelfs neft gebragt zynde, breekt hy, als de Arent van daer ge- vlogen is, alle zyne eieren. Zie een zeer geeftige fabel van den oorfpjpnk der yy- antfchap tuflchen den arent en deze tor (fcarab&us) in 't brede en rflet een zeer vermakelyken ftyl verhandelt door onzen grooten Erasmus Chit. 3. cent. 7. Ad. 1. en lees ook Klaudius Minos over 't aengewef�n finnebeelt van Alciatus. [Aaa] Naer 't fchryven van Hertnolaus Barbarus over Plinius Hifi. Nat. lib. 10 c. 74. Andere zeggen dat het zo groot of groter als een kat is, onder anderen Kafau- bonus die'er zelf een gezien heeft. Zie hem over Athen�'us Lib. 10. c. 27. daer hy dit dier verder befchryft'. Sommige geven het den naem van een Indiaenfche muis: andere van Pharaos muis enz. dog dit komt'er hier niet zeer op ien. Van deszelfs gevegt met den Aspis zie Plinius Hift. Nat. lib. 8. cap. 24. en meer anderen, aenge- wef�n door Salmafius in zyne Exercit. Plinian: in Solinum pag. 2r6. & 317, en Ka- faubonus ter plaetfe zo even gemelt. [Bbb] Tot verfcheide reif�n toe, zo dat het vele korften om zyn huit heeft. [Ccc] Met zyn bek: anders weet het hem ook te grypen met zynen ftaert.- en op Welk van beide deze wyzen het hem vaft heeft, het trekt hem dan in t water, en fmoort hem aldaer. Zie Salmafius ter gemelder plaetf�. [Ddd] Van 't geen hem van zyn opgegeten aes daer in is b�yven zitten. Zie Pii- (₂) jj_enius Hift. Nat. L 8. c. 25-, Solinum cap.* 32. Plutarchus de Soiert. Animal. c. ai. SubtiJi- & 5-9. of van bloetfuigers, waer van hy zeer wort geplaegt volgens Herodotustatead lib. 2. cap. 68. Maer men moet wel verdagt zyn dat tnen dit vogeltje niet opvatte ^Cana- voor ons Koningske,* nog ook voorden Regulus der Latynen, gelyk Plinius dpet.P^nm.^~ Daer tegen waerfchuwd ons Julius Cezar Scaliger (z), ons deze befchryvinge vanw^ci5'

-ocr page 281-



		l8o OORLOGSTREK. KRYGSLIST. kittelt, fpringt hem gezwint inden open mont, en hem de ingewanden mitsgaders den buik als met een fcherp geweer , doorreeten hebbende, kruipt het 'er zoo door die nieuwe opening weer uit. Het kleine vogeltje Egtthus, by fommigen Sfllus, Acanthis [Eee] of Carduelis genoemt, toont zyn wraekvermogen aen den ezel, dien het, als hy tuffchen de dorens loo- pende, des gemelden vogels neften verftoort, op'tlyfvalt, pikkende den zei ven in de oogen en gaten, die hy veeltyts op rug en hals heeft, dat hy naeulyx weet waer hy zich laten zal. De dolfyn zelve, dien wy de zege op den krokodil, dat groote ondier, een wcinigh boven zagen be- halen, wort wederom door een klein vifchje overwonnen, 't geenBernar- dino Rota tot ftoffe van een raedfel laet dienen , daer hy in zyn' tienden Viflcherszang aldus fpreekt [Fff] : Zeg my eens wat voor een kleinen vifch 'er in de zee woont, dewelke tegens den dolfyn vecht, en hem overwint. Wat voor eenen vifch hy hier meent, weet ik niet zeker, doch my valt in j dat de dolfyn een vyant is van den Pompilus, dien anderen Nautilus heeten [Ggg], 't welk een klein vifchje is, daer Athenseus Lib. VIL cap. 7. van zege, dat, zoo de dolfyn 't zelve opeet, hy het niet ftrafloos doet, naer- dien, zoodra hy 't gemelde vifchje inheeft, hy treurigh en magtloos wort, dierwyze dat hy moede en zwak door de golven aen den oever wort geworpen, alwaer hy dan ten prooie leit [Hhh], Maer wat dit ook voor een klein vifchje zyn maghj het helpt ons befluit goet maken, namentlyk dat de grooten door de kleenen kunnen overwonnen worden. En zoo zeit ^# ook dat vogeltje gevende: het is wit, zo groot als een lyfter, het heeft een kuif van vee- ren op den kop, die fpits is, en die 't kan neer leggen, dog het richt de zelve over einde * op dat ze tegen 't gehemelte van des Krokodils bek mag aenfteken, als hy den zelven toefluit. [Eee] De Egithus en Acanthis onderfcheit Plinius nogtans duidelyk Hifi. Nat. lib. 10. c. 74. alwaer hy een geheele reeks van dieren optelt, tuflchen dewelke de natuur een haet geftelt heeft. Van de Acanthis hebben wy reets iets gezegt over het 1. beek Haet Aenm. A. en D. en zullen'er meer van zeggen over 't beelt Vrucht- baerheit. [Fff] Dimmi, qual picciol pesce il mare accoglie, Checol Delfin combatte, 8c vincer pote. [Ggg] Volgens Plinius Hifi. Nat. Lib. 9. cap. 29. Het zyn die viffchen, die ge- zegt worden zo een groot vermaek te hebben in de zeilende fchepen te verzeilen, Pli- nius¹ ibid. cap. if. Ja dezelve den weg te wyzen naer een veilige haven: Athensus Lib. 7. c. 7. alwaer meer dingen van dezen vifch te vinden zyn. Zie ook Jonftons Befchryving der Viflchen 1. Opfch. 2. Hoofdfi. 2. Lid. Hoezyzig zelven als de zeilende fchepen weten toe te ftellen, zie wederom by Plinius lib. 9. c. 29. Ten opzigte van den Dolfyn kan hy klein genoemd worden: maer of hy zonder die betrekking den naem van een klein visje kan dragen, weet ik niet: hy is een f�ort van to- nynen. [Hhh] Voor meeuwen en andere roofvogels der zee. Maer 't is evenwel een flegte overwinning voor den Pompilus, dat zyn vyant, nadat hy van hem is op- gevreten en al lang in defzelfs buik vergaen, egter ook eindelyk moet fterven: en kan daerenboven ook geenfins ftr�kken tot een beelt van iemand, die zynen vyant door loosheit overwind. Ik meen dan, dat Rota in de aengehaelde plaets ganfehe- lyk het oog niet heeft op den Pompilus, maer mogelyk op een anderen vifcb, ge- naemt Amia, den welken men kan befchreven vinden in de zo even aengewefc plaets van Jonfton. Deze vifch dan in grote en in kragten verre minder zynde dan de dol- fyn, vallen zy met hen veelen (zy zwemmen akyt aen lcholen) eenen dolfyn alleen aen, en prikken hem van alle kanten onophoudelyk, zo lang tot dat zy de overwinninge op hem behalen. Zie dat gevegt aerdig befchreven by Oppianus Halient. Lilt. 2. v.

-ocr page 282-



		O�RLOGSTREK. KRYGSLIST. '* 381 - : ��k P. Syrus [IiQ, Zynenvyanttevreezen, hoe klein hy ook zy, isvoorzig* iigheit. 'Zulken dan die zich, zoo in het plegen van wreeiheic als in't bedry ven van allerleie fchelmftukken_} te zeer op hunne kracht verlaten en betrouwen $ moeten gewaerfchuwt zyn zich te Willen onthouden van an- deren te verongelyken_} vattftellende dat gelyke overlaft, als zy eenen an- der aendoen, hun ook wel kan gebeuren, en ook gedenkende, dat, di� niet gelyke magt niet overwonnen kan worden, echter wel in 't onderfpic raken kan door loosheit en treken_; en daerbeneven dat, die door een niet kan> nochtans door meerder wel verwonnen worden kan [Kkk]. Dezen zint behelsde-de fpreuk die op den wreden Maximinus, eenen Keizer, die, we- gens de grootheiten fterkte van zyn' pericon, zich zelven.onverwinbaer en byna onfterf lyk geloofde te zyn, toegepaft wert, en aldus luidde [Lil]: "De olifant is groot, en wort echter om halsgebragt: de leeu en tyger zynjterk,: en worden nochtans dootgeflagen. Wacht u voor veelen, indien gy geen enkel man alleen vree ft. Den nadruk dezer fpreuke heeft de gemelde Keizer, na zyne gepleegde wreet- en moetwilligheden, wel klaerlyk ondervond'. n_}want als hy in de belegering van Aqu�eaop den middagh tegelyk metzy- nen zoon in zyne tent ruftte j wert hy tefFens met den Zelven door de folda- tenvermoort, en beide hunne hoofden naer Rome gezonden. Maer een> groot Heer kan niet alleen dus door veele per�bonen, maer zelf ook door eenen en den minllen t'onderg�bragt worden, gelyk de krokodil dnor den* dolfyn met liitigheit wort verraft. In het derde hooftft. van 't Boek der Reehterett leeft men dat Ehud, gefchenken aen Eglon den koning der Mo-> ab�ten brengende, van heimlyke zaeken met hem veinsde te willen fpreken^ en dat de Vorft, d'anderen dieby hem waren hierop hebbende doen bui- ten gaen, Ehud hem met een tweefnedigh mes dv>otftak. Deze daet is in latere tyden als vemieut en naergefpeelt [Mmra] door eenen Jakob KIe» ment, zynde een uit de orde der Predikheeren: want onder denfehynvan brieven aen Henr.k den derden, Koning van Vrankryk, over te leveren l en op. de knien vallende, alsof hy hem eene zeer ootmoedige eerbiedenis aendeet, ftiet hy hem ondertuflehen ook een moortraes in den buik. Hier- uit ziet men dat de grooren zelfs ook voor eenen hunner minderen niet vei- II. Veel, Bbbb ligh f Iii^j Inlmicum, ejuAmvis httmilem, doi�i metttere sfi, [ Kkk] Gelyk zo even een dolfyn alleen door veele amiaes. � -_a - [LU"] Julius Kapitolinus zegt, (i) dat ze dooi- een toneelfpeelder �pentlyk inden . . » , fchouwburg in de tegenwoordigheit van Maximinus wert uitgefproken, dog in 'tj^ax�- Grieklch: het welke Maximinus niet verftaende, en aen zyne Hovelingen vragende,, _mino wat die kaerel zeide, maekten zy 'er wat anders af, en Maximinus geloofde her. priora Die Griekfche vaerf�n heeft Kapitolinus ons niet bewaert; maer levert ons derzelvercap.9. vertaling in 't Latyn aldus: - .1 _: . '.,.-; -''., . ' Et qui ab uno non po.teft occidi, a multis ocqiditur. j-» Bkphas grandis eft, & occiditur. " _t _r, ^ .;; v^ . Leo rbrtis eft, 8c occiditur: Tigris f�ijtis eft, & occiditur : Cave multos, fi fingulos non times. [Mmm] Met dat on ierfcheic nogtans, dat het eene was een werk des Heeren, die Ifra�l alzo wilde verloffen; en het andere een werk des Duivels door defzelfs vervloek- te Trauwanten de Paepfche Geeftelyken van dien tyt, om Gods volk des te meer te onderdrukken. Zie onze Aenmerkinge Mm. over de ydele eer 1 Deel bladz.. 343. Maer miffchien heeft onze Ooed-Roomfch-Catholyke Zaratino deze daet wel met die' yan Eh«d willen gelyk ftellen, en aenmerken als loflyk.

-ocr page 283-



		%ti OORLOGSTR�K. KRYGSLIST. �gh zyn , het geen ons hier te bewyzen ftont en.nogh verder bewezen zal worden. Het is wel waer dat de gemelde Jakob Klement 'er byfter flech� afquam, want d� omftanders doodden hem* eer nogh de Koning den geeft gaf, maer wat kon dat Vorft Henrik baten ? en het gaet Ook dikwyls an- ders, want de pasgenoemde Ehud raekte na het ombrengen van Eglon vei- ligh wech: en zoo quarri de heldhaftige weduW Judith ook behouden we- der in haer vaderlant, metfhet hooft van Holofernes, Aerrsveltheer van fi) Lib Aflyri�i Pauzanias een jong edelman, op wien niemartt ecnighquaet v�r- 9. cap.�moeden hadde, gelyk Juftiiiiis verhaelt (_i)_t hebbende dikwyls aen Filip- .?� ^& pus, koning van Macedoni�, over den hoon geklaegt dien Attalus aen hem. �ores" bedreven had, �n ziende dat de koning het zelve ongelyk niet alleen ongc- paiTun. ftraftliet, maer dathy ookmet zyneklagten fpotte, en zynen tegen party- der zelf nogh eerde > wendde de wraek van den fchuldigen af op den on- rechtvaerdigen Rechter -_} en doodde hem in een naeuwe ftraet verre van zy- ne wacht. Zekere oude vrotij ziende van het dak haeren zoon door ko- ning Pirrhus zeer benart, worp e�n' tegel van boven neder die Pirrhushec leven benam en aldus haeren zoon verlofte, gelyk Plurarchus melt [Nnnj* Een Perfiaen [Ooo] doorfchoot Julianus den Afvalligen behendigh met een werpfpiets. Stefanus een Voorfpraek, quam met den flinker arm be- wonden, alsof hem daer iet aen fcheelde, voor den Keizer Domitianus, die, terwyl hy met opmerken een gefchnft las, hem door den gezeiden Voorfpraek beftelt _s door den zei ven in 't ingewant gewont wert, zulx dat deze man$ die niet meer dan een Pleiter was [Ppp], door de gezeide lift dat monfterdier van wreetheit temde, het welk voorheene ieders fchrik was wegens 't bloetvcrgieten, en om hals brengen van zoo veele edelen. En hiermede meenen wy dan ten genoegen aengetoont te hebben, dat de Ie- lyke en fchandelyke overladen en geweldenaryen, zoo in 't gemeen als in 't byzonder, zelfs door de allerminfte perfoonen, langs den wegh der arg- �iftigheitj gewroken kunnen worden. j[Nnnj Zie 't geene reeds gezegt is in en over \ beek Bygeloof 1 D. bl. 192.' en 195. [Ooo] Dat is wat onduidelyk voorgeftelt, en hier niet zeer te pas komende. Hy fneuvelde in een gevegt tegen de Perfen, juiffc niet door de hant van den Perfiaen, die hier gemelt wort (en door wiens bedrog hy met zyn leger in een woefte plaets was gebragt) maer door een onbekende uit den hoop. Zie S�zomenus Hifi. Trip. lib. 6. cap. 7. & 10. [Ppp3 De italiaenfche fchryver heeft hier \ woort behouden, dat hy by Sueton�us vont, procurator e: dog ia Wat betekenifl� hy 't opgenomen heeft, is onzeker. Voor* fpraet^of Pleiter deugt niet. Procmwous waren een foort van flaven of vrygelatenen , die de zaken van hunne Heeren waernamen en beftierden: een 'rentmeejler, zoude men kunnen zeggen. Deze was de vrygelaten en tef�ens de Procurator van Flavia Do- tnitilla, de huisvrouw van den Burgemeefter Flavius Klemens, beide door Domitiaen om 't leven gebragt. Zie Suetonius in Domimm v. 17. en Philoftratus in vita Apol- fen. lib. 8. e. io.

			�OT,

-ocr page 284-



			O �TMO E DIG E B E JD E. jg\|

		E En Maegdeke [A] dat eenen lauwerkrans om 't hooft, er� in de flinke hant eenen korf heeft, gevalt met a�erleie f�hoone bloemen , zoetgeurige bladers en Heffyke kruiden. Men ziet ze de gemelde gewafTen, met een zeer groote eer- biedigheit, op eenen altaer ftroien, aen den Voet van welken een bed legt met verfcheide groote fieraden. Als de Romeinen hunne goden op een by zondere ootmoedige wys plecht tigh wilden fmeken [B] , waren ze gewoon eenige bedden in de tempels te fpreiden [C], en de beelden der goden daer op te plaetfen, terwyl de Raedsheeren met hunne vrouwen en kinderen in de tempels en tot de alta- ren der goden gingen. Ook plachten de edele jongelingen j vrygemaekte flaevert, en joffers, in diergelyk eene gelegentheit, dikwyls in de tempels te komen, dragende zy alle kranfen op hun hooft3 en lauriertakken m de hant, en met een groote ftaetfi by hen hebbende de heilige koetfen der go- den. Daer baden zy dan, of fmeekten de goden met heilige gedichten om heil en derzelver gunft. Voorts pronkte men die godenbedden men veele verfierfelen op, en ftroide voor en in de tempels allerlei groene en welriekende biaders eri bloemen: gelyk wy dit beelt om die reden dusda- nige gewafleri op een altaer en hetdaerby gelegen bedt doen ftroien. [_A] Zo als dit beek hier wort vertoont, zegt de Italiaen dat het verheelt ftaet op enige penningen van Nero. [B] Het zy in rampen �rri derzelver gramfchap af te bidden, 't zy om een toeko- mende zege in de oorlogen te verwerven � 't zy ook om de zelve plegtiglyk te bedan- ten voor enige grote overwinning en voorfpoet. [C] Verfta tafelbeddert 2 want de Goden wierden hier aengemerkt als gaften, zo dat 'er ook fpyfe wierde opgedifcht eri een plegtige maeltyt gehouden, wordende de fpyfe 's nagts opgegeten door een zekere orde van Priefters, Ef ulones geheten. Voorts heeft onze Schryver het gene hy in dit beelt zegt, ten meeften dele getrokken uit Gy- raldus Hifhr. Beor. Sym. 17. col. 5-04. c. Ondcrtuflehen vertoont dit beelt de Ootmoed dige Bede met een bepaelde betrekking in \ byzondcr op een geheele Stat of volk aen God: dog indien iemant een beelt wilde opmaken e�nvoudiglyk van een Ootmoedige bede in.'t algemein, die zal liet zelve ge�nakkelyk. kunnen doen Uit het gene gezegc is in en over de beelden van 't Gebed. OPEN-

-ocr page 285-



		OP ENHARTIGHEIT.

	� P � N H A k T I G M � I T. ^Ene Vrou die de borft opent en 't hart vertoont [Aj^warit ■M^ zulken zyn openhartigh te noemen, die in woorden en da- den doen blyken wat ze in 't gulle hart voeren. JTAj Zie boven onze aenmerking B. over het tweede bedt des Oerdeelu

OPRECHTHEI T, .TpEn Vrouwebeelt dat in 'jfc gout gekleet is. Het heeft in d� *- rechte hant een witte duif, en houdt met een aengenae- jme en fchoone bevalligheit in de flinke hant een hart ten toon. De oprechtheic is zuiver, en behelpt zich met gemaekten fchyn noch rein-;

-ocr page 286-



		O'P R & G H T1HL 3B: � T. : �fc jf�inzende kunftenaryen j en zuk wort door de fpierwitte duif [A] enhe\| '; Miveregout [B] uitgeb�elt; -- ,.,,.,...«,. Dat ze een hart [C] vertoont, beduit oprechtlieit, gelyk duseeri op- recht menfch geen' quaetaerdigen wil in en met zyn hart verbergt, maer integendeel het zelve en deszelven gedachten niet fchroomt aen ieder rontborfttgh te openbaeren. W {K] Van d� witte .kleur wort geipr�keri over de Geregtigheii Aenm. F. eh vaa de Dttifm onze Aenmerking B. over de �envoddigheit x deel bl. ^ij, �BJ Ovict�us Trifi. lib. i. El. 4, v. 15. Scilicet ut fulvum fpectat�r in igriibus aurum _tTempore fic duro eft infpicienda fides. dat is, naer de vertaling van Havart: : Gelykarnen gokt in V vier beproeft, of 't goet of quaet is\ Zo kent men vrienden, als men in een droeven fiaet is. Het goud, zegt If�crates (1) beproeft men in V vier, en de vrienden leeft men kennen in (j)Qjafj tegenfpoet. Zie ook Cicero Lib. 9. Fam. Ep. 16. en onze Aenm. A. over het 2 beeld ad De-' der Geleertheit 1. D. bladz. 441. monic» j �CJ Zie het vorige beelt, , �- ..._.....� r A N D E R S, E �ne zeer fchoone Dochter, wiens haken, zoo blonfcafs g��t_fkunfteloos over de fchouders nederhangen. Zy heeft eed <dun en hagelwit kleetje aen, en houdt met de rechte hanthae- ren boezem bloot, toonende bei haere borften. In de flinke hant heeft ze Merkurius Slangeftaf, alwaer een witte duif bo* venop zit [AJ. . '� f [A] De uitlegging van dit beelt zien wy wederom voor ons overgelaten. D� ich�onheit des lichaems betekent de fcho�nheit der ziele, hoedanig dezelve wort door allerhande deugden , en gevolglyk ook door de opregtheit. Zie onze Aen» rrierkingen B. en C. over de SchilderkHnft. Het hair betekent, gelyk dikwyls gezegt is, de gedagten; en deszelfs goudgeele kleur derzelver z�iverheit, gelyk uit het vorige beek is af te nemen: en dat het kunfteloos over de l�houders hangt, is een teken, dat de gedagten eenvoudig zyn, en zonder liften konftenaryen. Wat de witte kleur van 't kleet beduit, is uit het vorige beelt klaer: eh dat het dun, dat is, doorfthynende is, geeft te kennen, dat ze niets zoekt re verbergen, maer alles riaekt en klaer draegtv�or elks ogen: De witte duif op den flang�ftaf van Mer- Icurius, den God niet alleen der welfprekendheit, maer pok enkclyk der, fprake .(zie Pi�'rius H�erogl, lib. 33. cap.4,0.) betekent hier, dat de reden der ©pregten ge- paert is met de fuivere eerivoudigheit, waer van de witte duif een fintefeen is, gelyfc ^it het VQrige beelt is gebleken.

			E Veel Ccce OPROER;

-ocr page 287-



			*i$ B�KGBRLYK OPROEH'

		OPROER. [B�RGERLYE] Iov. �Zaratino Kaftellini, wiens Uitbeeldingen des Ver** ftants in dit Werelttoneel van Beeldenfpraek op verre na de geringde niet zyn, vertoont het Burgeriyk Oproer als een gewapende Vrou, met een ipiets in de rechte hant en eenen eiketak in de flinke, Hy ftelt voor haere voeten twee hon- den, die malkander vyandlyk aenvallen, en geeft van ditalle^ de volgende reden. Niets anders veroorzaekt de oproeren [A] , oorlogen en burgerlyke oneenigheden, dan het liehaem met zyne luiten en begeer) ykfaeden -, en de oorlogen ontftaen meeft alle uit de begeerte tot rykd. m [B] , dien men Zoekt om 't lichaem te dienen, en 't zelve gemak aeri te doen , mitsgaders deszelfs kiften en genegentheden , die door de uitwendige zinnen aenge- noopt worden, te boeten en genoegen te geven, het zy men dit tracht e te bereiken door het verkrygen van rykdommen j het zy in het plegen van welluft met vrouwen en anderszins_} of dat men door de ftaetzueht worde gedreven,met een brandende begeerte naerheerfchenen hoogheit, om aldus boven ieder en alles uit te fteken. Dit zyn de dingen die de burgers aen- hiffen [A] Volgens de redeneering van Plato by Plutarchus Cmjol. ad Apoltm. cap. 18. welke plaets Kaftellini heeft voor oogeh gehad, wanneer hy dit lehreef, gebruikende byna de ze Ifde woorden als Plutarchus. fjB] Tibullus Lib. i. El. u. v. 7. Divitis hoc virium eft auri, rtec bella fuerunt, Faginus adftabat quum fcyphus ante dapes. tfatis?. Het is defchuh van 't gou't: daer was nog kiygh nog twift* Toen uit een beuke fcbael de wyn w�ert aengedijt. Zie meer diergelyke plaetfen aengehaelt door Brqulihuifen over deze vaerf�n van Ti* ■\|?UlIU8. ' , ■. T ;

-ocr page 288-



				BURG ER L YK O P R O E R. hitfen tot het verwarren van den geruften ftaet des vaderlants, en het zaeien f iii 't zaet der tweedragt door de ftadt; Om en door die zaken verwekt men oproer en vliegc'men tot de wapens: en daerom wort dit beelt ook ge- Tvapent vertoont [C]. Ieder evenwel die een goet en getrou burger van zynlant of ftadt wezen wil, moet de gemeene ruft behartigen , en zich zorgvuldigh wachten van allen oproer, ja het zelve helpen dempen en ver- nietigen, indien 't gerezen is, gelyk Filoftratus zegt (i). Want zeker_} ($1$$ het is een godloos ding, dat de burgers malkander onderling quaet en on- ⁴'^c'* geval brouwen en berokkenen, gelyk 'er Homerus van fpreekt fp% En Ivaerlyk, Solons wet is ganfch nietprysryk/ daer zy een' man �ri��rlyk aicht [^#D], die zich nietby d'eene of d'ander� party voegt in een burger* oproer. Van deze wet maekt Plutarchus gewagh in zyne Befchry ving van 't Gemeenebeft (Y), doch hy is het met de zelve niet eens [E], zeggende (2) Cap,; Cc cc % 'y^: dat73- � CP] ®P d° Egiptiicbe wyf� moet ze een boogh hebben eh daer. mede fchiete�.jj alzo de Egiptenaren, oproer willende te kennen geven, een gewapent man fchilderden, die met een boog fch�ot, volgens Horus Apollo Hierogl.Ub. 2. cap. 12. [D] In 't 16 boek van zyne Odifleav. 423. ■------� � � »<$ ^K^K< 'fdmtiv d^Aoafiv.* Hoor ook hoe zeer hy de oproermakers verfoeit in het 9. boek van zyne �ias; (3) als (3} vs.6\| hy den wyf�n Neftor dus doet ipreken: ' Of icohifjta tpeirat i-�iSnfAiii, �xgv�ivroc. dat Is: Hy is een hater van de bargerlyke gemeenfehap, ��n verachter van hfit g�ddefyt^ regt, en een verdelger van zyn eigen huis, al wie een intandfehen oorlog, eeneverfchrik? ^elyhe Kdek,, bemint. Welke vaerf�n niet te onregt worden .aengeprefen door Arifto- fknes in zyne Comedie genaemd de Vrede, v. 1096. Van den zelfden inhout zyn de Woorden van Cicero: (4) nee privatos focos, nee fublicas leges videtttr, nee libertatis (4)phi]; j/era cara habere, quem difcordis, quem cades civiftm, quem bellam civile deleftat: 13. c. j* ettmque ex numero hominum ejic'iendum, ex finibus human» natura exterminandant pu- io. Dat is: zo iemant fchynt nogte zyn eigen huis, nogte 's lants wetten -, nogte de ₃i regten der vryheit voor lief en waert te fchatten, die vermaek fchept in twedragt, iri _s, 't vermoorden zynef medeburgefeh, en in een burgelyken oorlog: en ik ben van ge- _M voelen, dat men zulk enen uit het getal der mentenen moet uitwerpen, en uit de pa- ,, len der menfchelyke natuur verbannen. [DJ Cicero zegt (�) dat hy 'er doodftraffc op had geftelt; en A. Ge�lius (6), dat (5) Ad de overtreders van die wet uit ftad en lande moefteh worden gebannen, en hunne goe- Attic. 1. deren verbeurt verklaert. ^IO'w^P'^ [E] Solons oogmerk nogtans is wel te merken, en niettemispryz�n. Namentlyk(�L> men ziet dikwyls, dat velen inburgerlylee oproeren d� fhoden wel by zich zelven ver- j_ia#Ci'is oordeelen, maer echter, omdat zy dezelve zien de fterkfte te zyn, uit een al tegroote �ti het vaderlant fchadelyke omzigtigheit, zich by de goede party niet durven voegen \| en onzydig houden: en zoo gaec ondertuflehen de goede zaek verlooren : terwyl zy tich* de onheilen en gevaren van hun vaderlant even als niet aentrekken. Dit heeft S�^ Ion door zyne wet willen verhoeden � vaftftellende, dat, gelyk de bozen nooit nalaten �e ergfte zyde van zelfs te kiezen, alzoode Vromen, genootzaekt zynde zich of by den eenen of by den anderen te voegen, niet zouden kunnen befluiren de bozen te volgeril - Plutarchus zelf veroordeelt de ongevoeligheit en het ftilzitteh in de burgerlyke twee- drachten ook, maer wil, dat een eerlyk man en beminnaer des vaderlants zich zelfs buitentwift houdende,in oproerigheden tuf�en beidengae,en de tweedrachtigaitraqhte te bevredigen; waeriu wy hem gaern toeftemmen. A.Gellius (7) legt de mening van _r . S�lon anders uit, alsof zyn inzicht waere geweeft, dat, wanneer het volk door oproer ^⁷', ■ in twee deelen gefcheiden zynde, de mannen van aenzien en gezagh, zich de eene by ^C° deze, de andere by gene party voegden, het gebeuren zoude, dat de gemeene hoop van elke party zich door dezelve, als luiden van groter aenzien, allengskens Zoude laten ter #eder zetten en regeeren, en de eendragt alzoo herftelt worden*


						V' . Si
						V' . Si

-ocr page 289-



₂88 BUR.GERLYK OPRoER, dat men Biemant, die zich ontziet d'eene of d'andere zyde te kiezen om gewelt te helpen doen, moet befchuldigen, alsof hy vervreemt waere eri zich wilde afzonderen van zyne medeburgeren: en dat men zulk eenen niet moet benyden oflafteren, omdat hy aen der oproerigen elende geen deel hebben wil ■, want het blykt dat hy zich over den ongelukktgen toe- (i) Ibid fl-^ant ^van ^a^^e ^zY^ne medeburgeren even zeer bedroeft. Plutarchus (i zeit cap. 74 voorts, dat men vooral vlytigh toezien moet, om allen oproer te bchin-, deren en voor te komen, en hy rekent zulk eene voorzorg, gelyk zewaer- �ykook is, vooreen dergrootfte en heerlykfte werken, de icmant in het beftieren des burgerftaets verrichten kan. Het is dan ue plicht der Regeering zich ten eerften tuflchtn de verfchillen, al was het n.acr van amptelooze en gemeene burgers, te ftellen * om de geringftebeginfels van, oproer, dieuittwift fpruiten kunnen, onder het v<.lk te dempen> wane uit byzondere en geringe gefchillen komen niet zelden groote enalgtmee- fie voort. Zoo ontftaeteen geweldige brant juifl: niet alleen uit de groote . huizen ■, maer een verwaerloosde vonk of Hechte kaers cntfteekt dikwyls een gemeen huisje dierwyze wel, dat het een' algemeenen brant en fchade ., veroerzaekt. Derhalve, voegt 'er Plutarchus by (2), is 'ervandezaeken, ^l 'die tot den plicht eens mans, die befiier in 't burgerijke heeft, behooren, dit alleen nogh ovengh, het welk voor geen eene andere treflyke daet behoeft tewy- ken, dat hy [namentlyk] zyne burgers leere eendragt en onderlinge vrient fchap tegens malkanderen onderhouden en oefenen ■, en dat hy wyders trachtc te bezor- gen, dat alle twiften, tweedragien, oproerigheden en vyantfchappen vernietigt en uitgeroeit worden. De eiketak, in haer flinke haiit, ftrekt een zinnebeelt van burgerlyk op- roer, omdat de eikeboomen zoodanigh tegens malkander aenftooten en flingeren, dat ze breken. Van deze boomen nam Penkles, volgens Ari- f �OXib-3 ftoteles verhael [3], ook een gelykenis van oproer en tweedragt, zeggen* de, dat de Beotiers de eiken gelyk waren : want geljk die boomen malkander braken, zoofloegen, zeidehy, de Beotiers malkander ook onderling doot [F], pn gelyk voorts de eikeboomen wel groot, fterk , vaft, dik$ hardt,; zwaer, en deswege moeilyk doordebyl te houwen ofte klooven vallen J maer echter door zich onderling tegens malkander te ftooten, lichtlyk bre- ken, alsgezeit�sj alzoo zal mede een Gemeenebeft, hoehech*- het zelve ook gefticht, voorzien en beveftigt fchynt, en hoe bezwaerlyk het door 'tzwaert of andere vyantlyke magt van buiten te overweldigen is, noch- tans lichtlyk en als van zelve omverre vallen en geheel ten gronde frorren, wanneer deszelfs burgers onderling ftooten en vechten, en malkander ge» ita�g oproerigh en tweefpaltigh aenrandem De [F] Hiervan fchynt ook Alciatus zyn ao^de zinnebeelt te hebben ontleent, luiden» de aldus:

		Duritie nimia quod fef� rumperet ilex, Symbola civilis f�ditionis habet. Omdat het menigwerf gebeurt, dat de eikeboomen Zich zelve knakken door hunne ut te groote hartheit l Zoo zyn zy om die rein tot beelden van verwartheit En burger�^roer en. inlantfche twift, genomen.
	9»t is}

-ocr page 290-



		B�RGERLYK �PRO�ftj
		B�RGERLYK �PRO�ftj	**i$***
			**i$***

	. De honden [G], die voor 's beelts voeten malkander aen vallen; di�n�ti tot tekens van burgerlyk oproer, en met reden meenen we ; want fchoon 2e beide huisdieren, en van eenerlei aert zyn, zoo zyn ze echter gewoon malkander te bevechten, het zy het gefchiede om hunne fpys, of uit min- nen yt over de teef, of omdat d'een den anderen tergt met toeblafFen en de tanden te laten zien, niet willende voor malkander wyken. �ri om dier- gelyke dingen raken ook de menfehen _t hoewel ze inwooners en als h�is- genooten vaneen zelve ftadtzyn, in bitteren twift en krakkeel, en ver- wekken hunnen vaderlande fchadelyk oproer en burgertweedragt, als Verwoede honden; terwyi ze hongeren en dorften naer het goeten bl�et hunner medeburgeren, en zich waerdigh maken om\ van alle b�fcheide' luiden voor onbefchaemt, ftout en boos te worden gehouden_; gelyk dus Cicero in zyn Vertoog voorSextius zeit [H], Dezeworden voor fiout�-, quade enfehadelyke burgers geacht', d�e de gemoederen des volks tot oproer aen~ hitfen. ^ [G] Volgens Pi�rius (i) kan men 'er ook twee zeekreeften toe gebruiken \. van dat (i) Hie» Ilagh, die men locufia, noemt, zynde voor den kop voorzien even als met tweegrooterog¹-^lib- hoornen, met malkanderen vechtende.' Omdat deze viilchen dikwyls by malkanderen ²'^c' H troppen, en even als in een burgerlyk oproer, malkanderen aenvalleri en ftooten met idie hoornen, als de rammen. Zie Plinius Hifi. Nat. lib.* 9. cap. 30. en J�nft�n, van de Bloedeloze Waterdieren, lOpf. 1 Hooftfi. ilid, bladz.. iz. [H^ Kap. 66. Qrii in'citarunt aliquando populi animos ad feditiomm - - - - leves'hos J�mper nafiri bomines & audaces & malos & perniciofos cives pHtavernrit. Vergelyfc toorts met dit beelt ook de beelden der Tweedracht, ^J-\~

OPSTANT. WEDERSPANNIGHEIT, E En gewapent Jongeling, die een kat op den helm v�ett, en onder zyn harnas tot de knieri toebekleet is met eer�* ^oeftverwigen malirok. Hy lfeeft een rapier aen zyn zyde> pi- ftaet in zoo eene geftalte, dat men ook zynen rug ziet, ky- IL Deel D d d d kende

-ocr page 291-



		3^a OPSTANT, WEDERSPANNIGHEIT. kende hy achterwaert over de fchouders met een hovaerdigh ^ trots en dreigend gelaet. In beide zyne handen houdt hy met wreede mynen een Ipiets, aen wiens beide enden een fcharp yzeris. Daer leiteen kroon, als tot verachting, op deaerde, en onder zyne voeten heeft hy een juk. De oorzaeken daer de rebelly of opftant uit ontftaet, zyn zeer verfchei- den, en deze 'er een van, die wegens de tieranny vaneenen Dwingelant, om de booze, wreede en ongerechtige wys zyner regeeringe met recht ge- haet, haer begin neemt, ten aenzienderondraeglykeiaften en andere han- delingen vanfnode hoedanigheitj gelyk by voorbeelt de regeering van Ka- ligula, Vitellius, Domitianus en zeer veele anderen, bekent ftaet ■, welke , vorften, van wegen hunn'tierannigen aert, niet wel langer kunnende ver- dragen of gedult worden, zoo waren zy zelfs de oorzaek der wederfpan- nigheit hunner onderdaenen. Maer de opftant komt ook dikwyls by de on- derzaten toe, namentlyk als ze hovaerdigh en opgeblazen geworden [A] , onder de gehoorzaemheit van hunnen prins ni�t ftaen willen j want dan verachten zy hem, en ftaen 'er tegens op. Van deze foort der wederfpan- nigheit zullen wy hier alleen fpreken. Het heelt wort jong vertoont, omdat de jongelingen byfter noode onder een' ander ftaen j en dit komt door de wakkerheit en kracht des bl« ets by, die ze in zich gevoelen, en het welk hen ftoutenft�rk, alsook onbevreeft vooreenigen tegenftant,maekt. Ariftoteles zegt derhalve, Rhet. lib. 2, dat een jongeling de overwinning bemint, en gaerne uitmunt boven anderen. Men fchildert den opftant gewapent, omdat'hy, van wegen het geduu- righ quaetvermoeden van onvoorziensaengerant te zullen werden, zyne wapens geftadigh klaer heeft j of ook omdat hy gereet is cm anderen te o« verrom pelen. Op 's beelts heimet ziet men e�n kat, omdat dit dier een zinteken is van �emant die onder eens anders dwang niet begeert te ftaen, maer in tegen- deel vry wil zyn: en daerom voerden, naer 't zeggen van Methodius,' de oude Alanen, Burgundiers en Zwaben een kat in hunne banieren: vertoo- nende hierdoor dat zy, gelyk de katten [B], ten gebiede en bedwang van iemant te ftaen, onverdraeglyk achtten. De roeftige malirok onder het harnas wil zeggen, dat, gelyk de roeuV wacr hy ook legt, altyt wil boven zyn 5 alzoo ook de oproerige geduurigh jcoekt boven te dry ven, en alle onderdanigheit verzaekr. Dat het beelt voorts met den rugge in 't verfchiet ftaet, en over de fchou» «Jers ziet, geeft de verachting te kennen, die een wederfpannige aen zyne Overheit betoont, meteen opzet om haer geduurigh tegen te zyn $ 't welk door het achterwaert keercn van zyn hovaerdigh, trots en dreigend gezigt yfort uitgebeelt. De degen 4 en de fpiets die aen beide enden met een fcherpe yzere punt vor« [A] Hoedanige na.de dool van Alexander den Groten geweeftzyndie benden, die hy in zyn leven voor zyne befte krygsluiden gehouden, en gewapent hadde roet fchil- den, verfiert met zilver; waervan zy den naem droegen van Argjrafpdes\ gelyk ook {�)Eu- <j_e _olK}_e foldaten der Romeinen (veterant) ten tyde der burgerlyke oorlogen; van wel* ^"1 ke beide Kornelius Nepos getuigt (1), dat z.e overhunne Veldoverfitm wilden *gebiedt^ .�:* 0' _u-_et fan gehoorzamen.** JTET] Zie Coglius Auguftinus Curio, Hier eg. lib. z. c<tj>. 4,

-ocr page 292-



OPSTANT. WED�RSPANNIGH�IT. 2pt voorzien is, beduiden, dat, al wie vervait iii die zeer zwaefe dwaling en boosheit van opftant tegens zyn wettige Overheity altyt yaerdigh en ge- wapent dient te ftaen, vermits hy nergens veiligh is. Wat de kroon, en 't geen zy betekent, belangt, Pi�rius zegt [C] da� ze een zinnebeelt der wetten is, omdat, gelyk de kroon als uit een' zeke- ren bant beftaetj alzoookde wetten ₃by manier van fpreken, een bant zyn, waeraen ons leven gebonden is en mede beteugelt wort. Ook wil de zelve Schryver [D], dat de wetten door het juk verheelt worden, omdat by Dar vid door het zelve den zwaren laft der geboden zoude verftaen zyn: ge- lyk ook Virgilius, wanneer hy zegt [EJ$ Hy zal den mannen wetten op- leggen, daerdoor verftaet, dat hy ze onder 't juk zyner heerfchappye zal brengen: want de geenen die de wetten onderdanigh zyn, buigen, o�t zoo te fpreken, hunne halzen onder 't juk > en iemant die zich aen 't wel- gevallen van een' Prins of Magtigen onderwerpt, kan gezeit worden het juk op te nemen. Maer het ftaet met een oproerigh menfeh geheel anders; dewyl hy _b van natuure hovaerdigh en opgeblazen zynde, zich een verach- ter der wetten toont te wezen > en op de ruft des burgerlyken levens niet paffende 3 zynen wettigen Heere end'opperfte Magt, daer hy nevens an- deren , mitsgaders aen de wetten verplicht en verbonden is, weigert te ge- hoorzaemen.. Wy dan, de fnoode natuur der wederfpanmgheit ten toon willende ftellen, zeggen, dat ze de kroon met verachting t�raerderukfc en 't juk der wetten vertreet. [G~] Hierogl. lib. 41. cap. 23. Doch Pi�rius {preekt aldaer niet van een kroon, rnaeF van een krans van bloemen en kruiden: en die is inderdaet even als meteenige banden aen malkanderen gehegt. Dat Pi�rius het woort corona (het welk beide een krans en een kroon te kennengeeft) in deze laetfte betekenis heeft opgevat j blykt daeruit, dat. ^. . hy er byvoegt, datHieronirous (1) dezinfpreukvanPithagoras, s($w P fym�fS'M, W ^' pluks geen krans in fluk^en, uitlegt dat men de wetten der lieden niet moet verbreken, Ruffint³maer in hare kracht en volkomenheit ongefchonden bewaren. En omdat (voegt hy'er by) de heiningen of tuinen door een zekere famenvlechting en omtrek eeniguns aen kraaien gelyk zyn, zoo is het daer by toegekomen, dat omtuiningen in de H.Schrift ook een zinteken zyn der wetten. Op wat plaets der Schrift hy, ditlchryvende, het oog gehad heeft, is d�i'fter j en 't komt 'er hier ook niet open: alle�nlyk blykt 'er des te klaerd�r uit, dat hy van een krans, en van geen kroon {preekt. Wat echter die zinfpreuk van Pithag�ras belangt, Erasmus, die dezelve in 't brede verhandelt Chil. 1. Cent. 1. Ad. 2. verftaet o�k daer geen krans , maer een kroon: door welke hy meent dat de wetten der fteden zouden worden te kennen gegeven, omdat de veften der fte- den met toorens voorzien zynde, de gedaente eeniguns hebben van kroonen. Maer �rn nu niet te zeggen dat het woord plukken by een kroon �iet wel te pas komt, zo� zie ik ook niet, wat bequame eigenfehap het zoude hebben, indien men de wetten der fted�n wilde vergelyken by kroonen, omdat de vellen der fteden �uttyts torens had- den, die dan do�� de takken der kronen zouden verheelt worden ; derhalven verkies ik de mening van Pi�rius. Giraldus brengt nog een andere uitlegging by, verftaende ook een kroon, en wil, dat Pithag�ras zyne leerlingen daerdoor zoude hebben ver¹- maenty dat ze de�Vcrighedcn der fted�n, daer ze in woonden, niet zouden tergen �f eenige onruft aendoen; wordende de �verighedcn, vooral Koningen, aen hu�rt�k'r�* aen en tulbanden gekent. Dog, gelyk gezegt is., by het woord kroott paft- pinken niet* [DJ Zie hem Hierogl. Ub. 48. cap. 50. [E] J�neid. Lib; I. v. 267. " V Bellum ingensgeretltalia, p�pulolgue fer�c�i Contundet, morelque virisS� �lcenia-p�nff./ nb -. p.

		GPV�Ei
	Dddd z

-ocr page 293-



		OPVOEDING.
	2$l	OPVOEDING.
	2$l

OPVOEDING. E Ene Vrou van rypen ouderdom , en in 't gout gekledf, Daer komt een ftrael uit den hemel die haer helder om- fchynt. Zy toont haere borden, die vol melk zyn , den boe- zem geheel bloot gemaekt hebbende. Ook zit zy, en houdt een roede in de rechte hant, terwyl zy met groot opmerkeii een jongske fchynt te leren lezen. Aen haer flinke zyde ftaet een ftaek in de aerde , waertegens een jong boompje opge* bonden is, om 't welke zy den flinker arm fchynt te leggen. De opvoeding beftaet in ieraant onderwy^ in de leering te geven, en hem in de goede manieren en zeden te onderrechten j zoodat ze een onderwy- zing des levens is, beide langs den gemeenen en den byzonderen wegh der deugt, en ook in de lichaemlyke werkingen en die der ziele: gelyk de va- ders aen hunne kinderen ,- en de meefters aen hunne leerlingen doen. Zy wort in een' rypen ouderdom geftelt, naerdien een opvoeder, die zelf langen tyt [A] in d� kunften en goede manieren geoefFent is, de meefte bequaemheit heeft orh den rechten wegh aen te wyzen, langs wel- ken men tot de waere gelukialigheit komen kam Het gouden kleet beduit de waerdy en volmaektheit dezer edele zaeke. De ftrael, die, uit den hemel nederfchietend�, dit beelt doet blinken,' geeft te kennen, dat de opvoeding Godts genade van noode heeft, naer defpreukdes Apoftels, Ik hebbe geplant, Apllos heeft nat gemaekt ■, maet Codt heeft den wasdom gegeven. I Kor. III. vs. 6. De melkvolle borften en bloote boezem verbeelden een zeer voornaent deel van de opvoeding_; beftaende in openhartigh de oprechtheit des ge- moets [B] te doen blyken, en zyne eige deugden door ondefwys [G] me- de te deeien aen dien men opvoedt Men \_A~] zie de Ervarenis, aenm. A en B, bladz. 40a, l Deel. [~B] Door de bloote borften betekent. . XCJ .Betekent door de melk: zie pnzc aenmerking B over 't eerfte beelt der Ge* Jtetrthett, 1 Deel, bl, 440.

-ocr page 294-



	*P V O E B �* N G.**
	*P V O E B �* N G.**	*?3
		*?3

Men vertoont ze zittende, vermits de opvoeding de gront is [D"], cm^-de deugt te verkiezen en de ondeugt te fehuwen. ; "�: . Zy houdt een roede in de rechte hant^ omdat de roede en beftraff�ng wysheit in ons brengen> gelyk Salomon, Spreuk. XXIX. vers if, zeit$ en Seneka fchryft in zyn boek over de Zeden [EJ, dat de og-voeding en het kafiyden,"goede ^zeden maken. :��..,] Dat ze met naeukeurige oplettentheit een kint leert lezen, vertoont dat dit het betoogende deel is j door 't welke men de wetenichap leert vatten -, zynde dit de e�rfte hebbelykheit van't befpiegelende verftant, die de Godtlyke, natuurlykeen noodwendige dingen, in hunne waere oorzaekejx en beginfeJs, kent en overweegt. Daerftaet een pael, waeraen een jong en teder boompje gebonden is_$om 't welke zy den flinker arm fchyrit te willen flaert, nevens haer in d'aer- de_; om aen te wyzen, dat de opvoeding niet alleenlyk toeleit om iemant in nutte kunften ert wetenfchappen te onderwyzen , maer ook om den zei* Ven in goede zeden en manieren tefiabilieren ofvaft te ftellen en beveili- gen: bezorgende aldus vlytigh , dat die jonge plant [F~] (verfta dejonge- jingfchap) rechtop \vafle, dat is te zeggen, gefchikt en beleeft worde: welke jeugt of jongelingfchap, als zynde, om zoo te fpreken, een vrucht- II VeeL E e e e baere^ �D] Een andere reden zie 'm oiize aenmerking A over dat zelfde be�lr. , [\L~] Educatio & difciplina mores faciunt: doch dat boek wort te onrecht aen Sene~ jka toegefchreven. Zie Fabricius in zyne Btbliothe'ca. Latiha, Gelyk �ndertuflchen de ftrenge tucht de zeden verbetert, alzoo doet in tegendeel de flapheit en al tegroote toe- ge ventheit de jeugd overflaen tot ondeugden en godtloosheit, en brengen hen eindelyk tot hun verderf. Een doorluchtig voorbeelt daervan ziet men in de H. Schrift in den Priefter Eli en zyne zonen, i Sam. x en 4. Te recht, derhalven, vermaent Salomon Spr. 13. vs. 13. Weert de tucht van den jeng�n niet: disgy hem met de rpede z.ult Jlaen, zal hy niet fierven. Vergelyk Spr.^.vs. il. en 19. vs. 1% Wat onheilen de verwaer- lo�sde tuchtiging aenbrengt, toont Pi�rius (1) (opdat mep de vertelling van Ezopus, (1) Hie«' aengaende den jongen die zyne moeder het oor afbeet, voor geen ongelooflyke fabel rogl. lib* houde) met deze gefchiedenis aen �it Bo�thius, of wie het Wezen mag, die het werkje¹7- ^e-* aengaende de Schooltuchf, onder den naem van Bo�thius valfchelyk heeft uitgegeven: dat een jonge, qualyk opgevoedt, na't bedryven van veelefnode (lukken door de toe» geventheit van zynen vader, gegrepen en ter doot gedoemt zynde, denzelven verzogt te (preken, veinzende dat hy hem om vergiffenis Wilde bidden van zyn boos leven: maer genadert zynde, alsof hy hem den laetften kus wilde geven, beet hy hem den «eus af, tot een verwyt, dat het aen den vader was te wyten dat de zoon zoo boos .was geworden, en niet aen des zelfs fnode natuur. Want dat de natuur niet altyt de �oorzaek is der deugden of ondeugden, zulks heeft Likurgus, gelyk de zelfde Pi�rius^ aentekcnt (i) uit Plutarchus (g^J), zynen Lacedem�nieren, wanneer hy dezelve had doen (2) Ibid. vergaderen om met hen te handelen over de Opvoeding der Kinderen en het maken iB) De van wetten, zeer nadrukkelyk aengetoont door't voorbeelt van redenlooze honden. ~j'^3erisHy hadde twee jongen genomen uit een en het zelfde neft, maer ze zeer verfcheident-^;_s^u�^a3" Jyk opgebragt; den eenen lekkertjes en weelderig voedende, en den anderen gewen- ' nende tot de jagt. Deze honden bragt hy te voorfchyn in het gezigt der Lacedemo- niers, en liet een pot met eeten op den gront zetten en te gelyk een haes lopen. Waer op als de eene hont aenftonts naer 't eten en de ander naer den haes liep, zoozeide Li- kurgus ; ziet, Lacedemohiers, zo veel vermag de opvoeding en tucht: deze honden, uit een nelt, maer op verfcheide wyzen opgevoedt, zyn genegen de een om den buik te vullen, de ander om 't wildt te vangen; om dat hun zulks geleert is. Meer andere Jezenswaerdige dingen, aengaende de kragt der opvoeding van de kinderen, .lees by den 2clfclen Plutarchus in zyne Verhandeling, die hy daerover heeft gefchreven.. . , * [F] Zie de gemelde Verhandeling v;an Plutarchus, kap. f. waeruic dit merf� alles genomen is: en vergelyk voorts dit beek met die der Gtherthtit, iDeel, bl.^�y.

-ocr page 295-

O P V O I P I N G.

**'*

baere, doch havelooze en onbearbeidde aerdej zoo veelte meejrdiftelsen
dorens voortbrengt, als ze vetter en vochtiger is [G]. Galenus zeithier-
over, Dat de opvoeding der kinderen gelyk is aen het bearbeiden [cultive-
ren/] dat we omtrent de planten gebruiken.

�G] Volgens het zeggen van Dante in zyn derde boek van 't Vagevuur?
Ma tanto pi� maligno & pi� filyeftre
Si fa il tcrren col mal feme non colto,'
Quant' egli ha pi� di buon yigor terreftre;

OVERDAET. VERQUISTING.

Ene geblinthokte Vrou met een lachend wezen [A]. In
¹ elke hant heeft zy een' hoorn van Overvloet, waeruit
zy gout en andere koftlyke dingen heeneftort.

Men noemt zulkeri, die hunne middelen en goederen, buiten hetbeftier
der reden, wechfchenken en zotlyk hefteden, verquifters. En daerom
zyn dezes beeksoogen geblint, omdat ze oordeelloos, aen die't niet ver-
dienen , geeft i en aen die 't verdienen, niet geeft. En voorwaer het is groot-
lyx te mispryzen, dat men zich gene maet weet voor te ftellen, aengaen-1
de 't hefteden van onze goederen en rykdommen, die ons anders een deur i
en middel zouden kunnen wezen om wel en gclukkigh te leven.

[A] Dat drukt de weelde en verkeerde vreugt uit, waei�n de verquifters altytzyn,¹zoo lang ze hebben, waervan ze verquiften kunnen. Het uitftorten van de hoornen I
des Overvloets,' en al het overige in dit beelt is van zelfs klaer.

ANDERS.

En dartele en koftlyk gekleede Vrou, bepronkt met een
' fchoon hooftfierlel vol koftlyke fteenen, en hebbende 't

-ocr page 296-



		OVERDAET. VEROyiSTJNG. \|\|� liair weeldrigh opgetooit, (gelyk Dante dit beelt beichryft) dragende aeti haerezyden twee groote beurzen met gek, waer- Van zy een groot deel heenewerpt [A], Men ziet omtrent dit beelt ook twee Harpyen of Roofvogels, die 't geit bedektlyk wechftelen,' om te betoonen dat die geenen, die by de ver- * quifters verkeeren [B], terwyl de zelve bezigh zyn om hun geit als wech te werpen, hun een vriendelyk gelaet toon en, eri ichoone woorden geven ; door het vrouwenaengezigt der Hat- pyen uitgebeelt: maer inderdaet verachten zy hen, als men- jfchen die voor zich zelve niet deugen; en derhalve gelykert wy haer doen by 't overige deel van 't lichaem dezer monftersy 't welk als vuil en ftinkende befchreven wort [C]* [A] De verquifting gefchiet vo�rnamentlyk op tweederhande wyze₅ namentlyfc, isdeels door 't onnut verteeren en vvegbrengen van geit, dat hier door 't.heenewer- tjuit de beurzen wort te kennen gegeven; en ten anderen door 't zelve al re onma- jte befteden aen onnodige zaken, hoedanig het oppronken des lichaems, en dierge* ke dingen meer'zyn, hier Verbeek door de koftelyke klederen, edeli\|fteenen enz. [_B] Als pluirrjftrykers, teljoorlikkers, en zulk volkje. - [C]* N iet,zoo zeer vuil en ftinkende, als wel voorzien met giereklaeuwen, waer- jmedc zy heteeten wegroofden van de tafel van Firieys, zoo veel als zy kqnd�p gry>~ ;3pen, het overige bevuilende en befchytende. Zie de fabel en deszelfs uitlegging by j-JNatalis Komes, Mythol. lib. 7. cap. 6. en Klaudius Minos over her 32 zinneljeelt van/ �Alejatus, en meer andere uitleggers der oude fabelen: Dog by deze twee beelden der. I Verquiftinge kan men als een dei de, en wel als van een Vcrquijflcnd� Vrou die alles door-. Itrcngt dat door den naerftigen arbeit van haeren man wort gewonnen, bcquamelyk .. voegen de fchildery van Polignotus en Sokrates, zoo als Plinius (1) en Pauzanias (2) (/ ,//"�' Qons die opgeven: Namentlyk zy fchilderden een man, die zat, en zeer yvqrig qen ~.^at_c '_Ir* \|?';quw fpon van hennip, of vlocht van biezen: achter hem ftelden zy eerte ezejinne, (vj Lib. ff Jie al wat hy (pon, van het touw wederom af knaegde en opvrat. Men wil, dat de- 10. c.21. \|�e fchilders door die ezelinne zouden afgebeelt hebben het luie en verquiftende wyf ■Van een zekeren Oknus, die alles doorbragt wat haer arbeitzaeme man door zynenaer- ftigheit won. En dacr van daen is by de Grieken ook het fpreekwoort Qnftaen, Hjt- \�pint het touw van Oknus, of, Oknus [pint het toutv^ wanneer men een naerftigh man 00 Ad wilde te kennen geven, die een alverquiftend wyf had. Zie Pi�riusValerianus, /�/>-. . ^H' rogl. lib. 12. cap. 17, Alciatus Emblem. 91, en over t zelve Klaudius Minos, Eras-f^'rj_emus Chil.* 1. Cent. 4. Ad. 83, Natalis Komes Mythol. lib. 7. cap. 16. Kuhnius (2) Tranq. fneent, dat Polignotus alzoo heimelyk zyn eigen wyf heeft willen te verftaen geven, animi e. IjPlutarchus (4) en Suidas (j) zeggen dat men versiert, das 'er zoodanige {�hildejy was ²4- �jn kt JM van Pluto. ... .. - f�^ln, -. m " ■' - - � � eva kok% �■� ;..;* - ■ , . . *. 1, .«- ,

			Zeeez PV�R«

-ocr page 297-



		P VE R. D E N KI N G.

OVERDENKING. DEze verheelt men als eene Vrou in de kracht haerer ja- ren, en ftatigh en zedigh van opzigt. Zy zit op eenen hoop boeken, en houdt de flinke hant, die op de flinke dye ruft, onder 't hooft. Men ziet haer zeer aendachtigh peinzen $ hebbende in d' andere hant op de rechter knie een byna geflo- ten boek, tuflchen wiens bladen zy eenige vingers houdt. Dewyl de overdenking een b�ftendige overweging is, die de eenvoudi-' ge kracht der zaeken gadeflaet en in acht neemt, zoo betamen haer ook d� gezeide hoedanigheden en geftaltes. Want in den rypen ouderdom is het ver-. ftant bequaemft om het waere van 't valfche te onderfcheiden: en de ftatig* heit en zedigheit kunnen van 't geen die jaren en de letteroefening wel paft, niet gefch�iden zyn. Haer aendachtigh wezen, en 't onderfteunen des h�orts met de hant, beduiden het gevvigt der gedachten [A~] die 't gemoet hebben ingenomen met de dingen, die men met ordentlyk overleg moet uitvoeren, en niet naer het lofle beftier des gevals. Hierover zegt Auzonius [B], Daer is niets dat meer zorg vereifcht, dan het overleggen van 't geen ons te doenjlaet, want de onbedachteti worden door het geval, maer niet door raedt of overleg befiiert, Dat

	\_K\ Omdat die, volgens f�mmigen, hunne plaets in 't hooft hebben, gelyk meer- malen gezegt is. Dog ik zou dfc liever opvatten, als de gewoone gebaerte der gener, die in diepe gedachten en overpeinzing zitten: die ook daerom bequamelyk door iemant worden afgebeek die op de nagels zyner vingeren knabbelt: omdat dit mede de gewoon* te is der zulken die fterk peinzen en als verrukt zyn in gedachten. Zie Pi�rius/#«�<�/. t�. 56. cap. 3. en vergelyk hier ook mede de beelden der Gedachten m 't geen over de Zelve gezegt is, /. Deel op de 42ofte en volgende bladzyden. �Bj De Indo feptem Sapientum, in Periandro: Nihil eft, quod ampliorem curam poftulet, 1 _.,-%, Quam cogitare, quid gerendum fit: dehinc «■�, "- . .� Incogitantcs fors, non confilium regit.

-ocr page 298-



		OVERDENKING) *nfy* 'Dat ze op een' hoop boeken zit, kan de g�duurigheit [CJ haerer wer- kingen vertoonen, die op de boeken gegrorit zyn_} als welke deeerftena- tourlyke beginfels inhouden, waerdoor men voornaemlyk voortgaet to% de naerfpeuring van 'c waerachtige. . Het byna gefloten boek, daer eenige vingerstuffchenzyn [D], beduit dat ze opmerkingen over de kennis der dingen maekt, om goede en tf�l- maekte gevoelens klaer te krygen, uit welke eer en alle g�et voortkomt j gelyk deze vaerzen aenwyzen [E]: .....;;.,_:, '^^_mm^_tm^_m .;'....._w.�^_� �,' [fel hem! die, onbekt van 's werelts kommerftaten, Het edel werk bepeinft en oefent van den geeft. ,: Vees kan de volgende eeu iet zekers achterlaten, 't Geen 't padt der wa�rh�it wyfi aen ieder die h�t leeft. Dies blyft de frijfche lof van zulk een' onb�derffyk, En met zyn¹ goeden na�m geduurzaem en onfterflyk. [C] De zittende geftalte betekent beftendigheit en ruft. Zie.onze aenmerking C over 't vierde beeld van 't Gebed, i Deel, bl. 414, en B over 't beeld des Heils, % D. bl. 11. en D over de Lankmoedigheit, 2, Deel, bl. 93. jw [D] Dit is ook de gewoone gebaene der genen, die met opmerking overpeinzen het geen zy lezen, en op het zelve met hunne gedachten eehigen tyd ftil ftaen. [E] Van wien ze gemaekt zyn,. weet ik niet; maer by den Italiaen vindeik ze aldit� i� 't Latyn: Felix, qui viras curas exut�s in.in�s Exercet meditaris nobile mentis opus! Hic potuit certas venturis linquere f�des, Unde homines verum difcere rite queant. ~r~~ "% , Hunc ergo merito seterno dignatur honore, , Et celebi� cantu fama per aftra vehit. . OVERDENKING. [GEESTLYKE] E En ter aerde geknielde Vrou, met gevouwe handen en geflote oogen. Een �uchtigh lynwaet bedekt haer geheel , maer echter dierwyze,, dat men de gemelde geftalte van dit vrouwebeelt daer doorlieene ziet. De geeftlyke overdenking is niets anders, dan een inwendige werking* die aen de ziel, door liefde met Godt vereenigt, zulke dingen te overwe- gen geeft, die haer dienftigh zyn tot volmaektheit en zaligheit. Zy leir derhalve geknielt [AJ, en vouwt haere handen famen [B], om het bedryf van aendacht en nedrigheit uit te beelden, hetwelk de menfeh, die zich geftadigh met geeftlyke overdenkingen bezigh houdt, beoefent. De geflote oogen verbeelden de innerlyke werkingen, die van de zigf-' baere en wereltfche dingen afgefcheiden zyn; gelyk dit ook door het lyn- waet [C], dat haer bedekt, wort aengeduit. Het zelve dekfel kan ook IL Deel Ff ff te [A] Zie de beelden des Gebedts. [B] Zie de zelfde Beelden. _ �C] Klederen die geheel bedekken, en ⁵t gezicht van anderen uitfluiten, betekenen in de beeldenfpraek gemeenlyk valsheit, veinzery , bedrogh en diergelyke: maer die doorfchynent zyn, gelyk hier, beduiden oprechtheit, openhartigheit en wat diesmeer is. Zie onzen bladwyzer ia 't \voort klederen. . ".■> ----v �'»N

-ocr page 299-



			OVERDENKING.
		298	OVERDENKING.
		298

te verftaen geven, dat de geene die geeftlyke dingen aendachtigh over- denkt, zich gaerne in een eenzaeme plaets verbergt, om alle gelegenthdt teontwyken, die anders de zinnen lichrlyk Van dat goeten wigtigh voor- werp afleidt [DJ. [D] Zie het bcelt Eenzaemheit, en 't gene daerover gezegtisj i>«�, bkck.^iGl* en Aenmerking G. oyer de Schilderkuoft.

	OVERREDING. iEze wort vertoont als een ftatige Vr�� in fatfbenlyk g�- waet, en met een fchoon huliel op 't hooft, alwaer ee- ne tong bovenop ftaet, beneden aen welke men een oog ziet. Het beek is omwonden met verfcheide gulde touwen en ban- den. Het heeft in beide de handen een koort, waeraen een dier met drie hoofden, 2yndehet eerfte een honts-, hec tweede een kattehooft, en het derde dat van een aep, gebon- den is. Men ftelt eene tong op 't hulfel dezer beeltenis _i omdat dit Mt het voor- naeipfteen nodigfte werktuig ftrekt, waerdoor iemant overreedt wort: en de oude Egiptenaers [Aj plachten het afbeekfel der tongeook aloverlang te laten dienen, om de fpraek en overreding, die .zonder kunfl- van wel- fprekentheit, en alleen door de hulp der natuur gefchiedde, te kennen te geven. Doch om het fpreken, dat door veele oefeningenen kuofr gehol- pen wiert, beeltfpraeklyk te vercoonen, maelden zy onder dusdanigh eene tong, eenoog, 't geen eenigszins met bloet beloopen was; omdat, gelyk het bloet, volgens de Helling eeniger Filozoofen, de woonplaets der zie- le is j alzoo ook het kunftigh fpreken de woonftede van de werkingen en. uit- �A] Zie Horus Apollo Hierogl. lik 1. cap. 2,7. en Pi�'rius Valerianus HierodJiki-i cap. 7. uit wien dit alles van de tong en ?t oog is overgefcfareven.

-ocr page 300-



	,.
	,.
OVERREDING. ?jf uitvoeringen der ziele verftrekt. Want gelyk h�t oog, om zoo te fpre- ken, een venfter is [B], waerdoor de ziel ziet_} zoo kan men ook de fpraek een venfter noemen, door wiens opening de ziel van anderen gezien wort. i De goude banden wyzen aen, dat de overreding niets anders is, dan eert ander gevangenen gebonden te hebben door de behendigheit en 't zoet gewelt [C] van 't welfpreken. I Het driehoofdige dier geeft de drie geftelth�deri te kennen \| Mie iemant noodzaeklyk hebben moet, om door een' ander te kunnen overreedt wor- den: namentlyk, hy moet goetaerdigh zyn, 't welk door het hpntsh�oft, vermits de horit vriendelyk van aert is j wort uitgeduit. Ook moet hy leer- zaem wezen, opdat hy't geene, waervan men hem overreden wil, moo- ge begrypen: en dit wort door den a�pekop , dewyl geene dieren de mee- ning der menfchen beter bevatten als de aepen, te kennen gegeven. Teil leften moet hy ook welopmerkende zyn > 't geen door het hooft van de kat verbeelt wort, gemerkt dit dier zeer naerftigh en oplettend in zyn doen is. Het beek houdt de koord, aen welke dit driehoofdige dier gebonden is, met beide de handen vaft, omdat, indien de overreding deze vereifchte geftelteniffenin den geenen, dien ze begeert te overtuigen, niet vint en ter deeg vaft heeft, zy alsdan niets of byzonder weiriigh zal-verrichten. pT] Zie onze aenmerking Dover 't eerlte beelt Arbeid, i Deel, bl. 75. [C] Dat zeer wel wort uitgebeelt, niet alleenlyk door de banden, maef cfa�rdoor voornamentlyfc, dat dezelve zyn van gout, hetw�lke krachtiger bint dan de allerwel- fprekenfte tong in de wereld, zoodat, als dit metael aen 'tfpreken raekt, generlei-wei- fprek�ntheit iets v�Tmag; Akro loquente, nihil pollet ^navis oratio. En niets anders was het, dan het gout, dat aen de roede van Merkurius zulke gr�te kragten gaf, als'er te vo- ren in het tweede beelt der Amptverkoopinge, i Deel, bl. 67. aen zyn toegefchreven. ; ,�. � Voorts wil Pi�'rius (1), dat in de H. Schrift het net een zinneb'eelt van overreding zou- j^ ^" de zyn, omdat, zegt hy, door dezelve de menfchen gebragt worden tot de kerinifl� 45, �.5,7 der waerheit, en akoo fchynen gevangen te worden: en Eucherius paft daerop toe de woorden van den Zaligmaker, in het Euangeli : Pt erft uwe netten hit om ie vangen^ %MC. V, VS. 4.

		Fff f 2 OVER.

-ocr page 301-

©VERSNEL.

3©o

O V E R S P E L.

E En zittend Jongeling, die prachtigh gekleet en vet van l�-
chaem is, Hy heeftin de rechte hant een Murena of Lam-
prei tefFens meteenen adder, die a�rdigh dooreen gekrultzyn,
en wel zoo of zy zich te zameh vermengden. In de flinke
hant houdt hy een' gulden trouring, dien men de bruiden
placht te vereeren; doch die is aen dat deel, daer de. twee
hantjes famengevoegt 2yn, gebroken.

Door overfpel [A] verftaet men een' ongeoorloofden byflaep van een'
getrouden man of vrouj gelyk Thomas zeit [B]. Het is, Levitikus kap.
XX vers 10, op dootftraf verboden [C]. Dit verbodt wordt met de ge-
melde

■'

\_k~] Offchoon elk weet wat overfpel zy , zoo begint nogtans onze Schryver hier,

f;elyk hy ook in vele andere beelden doet, het opftel van dit beek, met deszelfs bepa-
ing, en zulks naer de les van Cicero (i), zeggende: Omnis, qua a ratione fufcipitur
de aliqua re infiitutio, debet a definitione proficifci : ut intelligatur, quid fit id, de quo
diffutetur.

[BJ Sec. 2. q. 154. art. 8. Adulterium efi illicitus concubitus conjugati vel conjugata.

[CJ Hoewel by veele Heidenen de zonde van overfpel weinig wierd geacht, en
geen zware ftraf door de wetten daerop was bepaelt, zoo is ze nogtans by anderen voor
zeer zwaer gefchat, en zoo door de gevoelens van wyze mannen veroordeelt, als door
de byzondere gewoontens en ook wetten van treden en volkeren geftraft. Om de voor-
beelden niet te herhalen, die de Heer Zaunslifer daervan heeft bygebragt,. hoewel niet
geheel zuiver van mi��lagen, uit het grote Florilegium Langiien AlexanderabAlexan-
dro, wyzen wy den lezer naer dezen laetften fchryver zelven, Gen. Dier. Ub.A. cap. 1.
met de Aenmerkingen van Tiraquellus, alwaer de ftrafl�n van 't overfpel in 't breede
worden verhandelt. Voeg'er ook by Celius Rhodiginus Antiq. Lm. lib. 11. cap. 25%
& 79 & 82. Schefl�rus ad iAlliani Far. Hifi. lib. 12. cap. 12. A. Gellius NoU. At-
tic. lib. X. cap. 23. en Marcus Senecci Controv. 4. & 24. Maer dit kunnen wy niet
overflaen, omdat het by de beeldenfpraek behoort, dat', ter oorzake van de gewoonte,
volgens welke by fommigen den betrapten overfpeelders de ballen wierden ukgefheden

(gclyk

<!)De

Offic.
�b. i.
cap. *

-ocr page 302-



		O V E R S P E, Lr 301 ' '.■...■ V .'■'-■ ^:* ■ ... ■";■■ '5 . ■:'■> melde ftraffe, Deuter. XXIIvers 22, herhaeltj En 't is even fchandelyk en ftrafbaer, of een man of een vrou zulx begae, hoewel, de mannen zich ten onrechte meer vryheit dan de vrouwen toefchryven [DJ. Ambrozius _;« zegt, dit belangende [E] : Bet is den man niet geoorloft, 't geen der vrou-^ i&eniet geoorloft is. Men leeft ook in Ariftoteles Huisbeftiering, dat de man zyne vrouwe geen ongelyk moet doen, opdatzy geene corzaek heb>» fee, om 't zelve met'gelyken fmaet betaelt te zetten. � � :.. \ Prachtigh gekleet [F] en jong wort hy gefchildert, omdat een jonge-% ling heetef van aert■; en welgefte'der van leden is, tot het plegen van den minn�luft, dan te oude of te jonge menfctien..- u f* : Hy zit, omdat de ledigheit d�orgaens de oorzaek der geilheit [G], en een moeder van quade gedachten is. Aldus is Tobias, kap. 2 * in zyn bed_adat is _s in ledigheit leggende, door den heeten drek eener zwaluwe, blint geworden j verfta, door de heete neiging d�r ongeoorloofde gedachten. _:.j Hoe ook David door de ledigheit en der zelver gevplgen tot overfpel zy vervallen, kan men 2 Sam. kap. XI vers 2 en volgende, lezen. Men vertoont hem vet, omdat de brafiery^ (zie hare beelden onder letter B j en dit der Gulzigheit onder G, in 't eerfte Deel van dit Werk) di� eene ff Peel. (�gg g zufter Cgelyfe wy reeds over't 1 beek derMfnyver, aenm. D hebben" gezegt.) Pic'rius Wil (l),(i) Hie« dat de Egiptenaren daerom een geftraften overfpeelder zouden hebben afgeb�ek door rog! lib. een Bever \ omdat dit dier, ziende dat de jagers het op hem gemunt hebben, zich zelf'S- ^c-²9 de ballen (daer de muskus van komt) uitbyt en vallen laet, wetende, dat hy om dezel- ve gezogt wort: h�ewei anderen dat uitbyten der ballen ontkennen (2),,en zeggen,(²) �^mdat men den odrfprongk van dat gevoelen daeraen moet toefchryven, dat hy die zoo ? 5°� _&Zorgvuldig verbergt. Zeker ik geloof, dat een overfpeeler outtyts, toen die ftraf in 'tSenti�s gebruik was, in 't naeuw zynde en gejaegt wordende, ook nergens meer voor bevreeft_ap. Pi in. was, als voor 't verlies van die koftelyke waer. Maer wat 'er ook van dat uitbyten Hift. der beverballen zy, of niet; dat het gemeene gevoelen en bekentfte gerucht zoodanig Nat. lib, is, zulks is genoeg om een zinnebeelt te zyn van een betrapten en geftraften overfpee-3² 5- 5 hv; nagejaegt en gegrepen om hem dat te benemen, daer de jagers de bevers om ver-^?⁰^^on"Volgen en vangen. Dat evenwel Pi�rius zegt, dat deze beeldenfpraek Egiptifch is-,Befcar. daeraen twyf��l ik, of zulks wel op zekere gronden is fteunende, alzoo ik by HorusderDie"¹Apollo (3) niet anders vinde aengetckent, dan dat de Egiptijche Priefiers een man willen- ren, \ de betekenen die nadeel leedt door fchade die hy zich zelve» toebragt, een bever fihilder- (3) P\| den, omdat die (gelyk gezegt is) vervolgt wordende, zyne eigen ballen uitbyt en weg-^�O&' ^J. werpt. Want hoewel de Griekfche woorden zodanig zyn, dat men ze ook kan verta- ' ^c' ^ len, een man die zich zelven beledigde door zyn eigen ontucht, zoo kan ik echter niet ^:''�;' �Zien, dat die vertaeling plaets kan hebben by Horus ; niet zoo zeer, omdat de bever �.zyne ballen niet verheft als eene ftraf�� van onkuisheit, als wel, omdat myns wetens, ,de bovengemelde ftraffe der overfpeelers den Egiptenaren niet is bekent geweeft, gelyk wel by de Grieken. Aerdigh was eens het zeggen van Diogenes Q'nikus: 'die hoo- rende (4), dat zekere Didymon op overfpel betrapt was, zeide, Hy is waerdigh aen t,\Ty._Q~ zynen naem opgehangen te worden. Didymoi nu betekent in 't Grieks de ballen. La�'rt [DJ Zie A. Gellius Noc�. Attic. lib. 10. cap.23. ^en ^a^aer de aentekeningen der Ge-lib. o"." leerden. §� 51. & f E] Regift. Cap. Nemo flbi 32. q. 4. Nee viro licet, quod mulieri non Heet. Theon. [F] Een blyk van overdaet, waeruit de welluftige begeerter�s ontftaen. Zie een p°^plliftsW«nigje verder. _ » tmMm» �G] Zeer bekent zyn de woorden van Ovidius, Remed. Amor. v. 161, � cap. f. ° Qtiseritur, iEgifthus quare fit factus adulter: In promtu caufa eft, defidiofus erat. Zie de beelden der Ledigheit, en het twede beek der Eerbaerheit, aenm.D. En voff "gelyk voorts hiermede ook de beelden der Welluft en Onkuisheit.

-ocr page 303-



		OVERSPEL.
	302	OVERSPEL.
	302

zufter. der ledigheit, en van gelyke uitwerking [H] als zy is, vet�yvigh gefchildert wort. Zatheit van broot, enft�le gerujiheit hadden zy. . . . . * Godts En zy v�rhieven zich, en deden gruwlykheit voor mjn aengezigt,* zegt E- zechi�'1, kap. XV'L vers 49. 50. En hieruit kan men gevoeglyk de ge- zufterfchap van ledigheit , en braffery afnemen, en zeggen, dat deze fpreuk ook pp het overfpel ziet, als begrepen onder den alge- meenen naem van onkuifcheit. Dit is dan ook eene zeer groote ondeugd om welke te vermyden, dit een bequaem middel is _t dat men zich nament- lyk met alle vaerdigheit in nutte, edele en deugtlyke werken en betrach- tingen bezigh houde [I] , en de quade gedachten, die ons zouden mogen inkomen, met allen yver wechdryve en dempe j als zynde die niet alleen fchadelyk aen 't lichaem, maer, 't welk van meer belang is, ook aen de ziel. De fchoone les van Auguftinus is ook zeer dienftigh hier waer te ne- (0 De men en op te volgen- Zy luit aldus (1): Overlaedt uwen buik niet boven Dom?ni den nootdruft, want het te veel, is de fioflyke o�rzaek der zonde» en elk weet,; Serm.22 dat zonder fioffe geen ding voortgebragt wort. Hy houdt een Murena [K], met eenen adder vereenigt, in de rechte hant 1 ten [H] De drie alhier bygebrachte oorzaken der onkuisheit, namentlyk de jongkheit, ledigheit en weelde, begrypt Seneka , of wie de maker magh zyn van de Tragedie OSiavia, ook te famen in deze woorden, vs. 561. Vis magna mentis, blandus atque animi calor Amor eft: juventa gignitur; luxu, otio ' ^/;' Nutritur inter laeta Fortunas bona. Dat is: De min is een groote drift des gemoets, en vhiende brant des herten. Zy wort « geteelt door de jongkheit, en opgequeekt door de weelde en ledigheit , in 'f midden van de goederen der gunfiige fortuin. De twee laetfte oorzaken melt ookPetrareha inzynTri^ omf der Liefde, kap. 1, Ei nacque d'ozio, e di lafcivia umana. En in zyn Triomf der Kuisheit zegt hy zeer wel: La gola, il f�no, e 1'ociof� piume Hanno dal mondo ogni virt� sbandita. Men weet wat men zeggen wil, wanneer men 't fpreekwoort gebruikt fme Cerere & Libero friget Venus, dat Venus verkleumt, als ze is zonder Ceres en Bacchus. Aen* (1) In merkelyk is het antwoort 't geen Plutarchus verhaelt, dat outtyts een zeker Spartaen, Lycurgojien hy Geradas (2), of Geradatas (3) noemt, aen zyneli vrient gaf: dewelke hem vra- ?a?Arn §^cn(^^e» ^wat ^^ra^ '^er ^te Sparta geftelt was tegen de overipelers, waer van hy verwon- phth. dert was niets in de inzettingen van Likurgus te vinden; zoo antwoorde Geradas, bj \ Lac�n. ^ms doet niemant overfpel. De vreemdeling daerop verder vragende, hoe zou het even- pp. 92 wel gaen, indien H iemant eens deed'? zoo antwoordde deze wederom : dan zoude hy \ een os moeten betalen, die zoogroot was, dat hy zyn kop over den bergTaigetus kon heen" ftek$n, en alzoo uit de rievier den Eurotas drinken. Syn vrient nogmaels met verwon- dering vragende, hoe '? mogelykjwas zoo een groot en os te vinden? zoo antwoordde Ge- radas met een lach: al zoo mogelykj, als het mogelyk. "> dat men te Sparta een overfpeler f vinde, alwaer rykdom, weelde en pronk^voor fchande wordengerekents dogh eerbaerheit I tn zedigheit tot lof. [I"] Zie het tweede beek der Eerbaerheit, aenm. D. [K] Een fbort van ael, doorgaens in onze tael overgebragt door lamprei, prik\, tte« gendog. Zie onze aenmerking E, over 't vierde beelt der Gulzigheit, 1 Deel, bl.j�ol ^lDe overzetting van Dirk Pieterf�n Pers hier hebbende murena of lamprei, fchynt den Heere Zaunshfer een aehleiding te zyn geweeft tot dwaling, hebbende door de lamprei verftaen een jong kpnyn : altoos zyn Eerw. melt niets tot waerfchouwing, dat men in I dit beelt door de lamprei een vis moet verftaen, en zegt alleenlyk, dat de lamprei wort I vereenigt met deflange, omdat de Egiptenaren daerdoor te kennen gaven, dat deze twee I dieren van een geilen aert waren. Tenminften, zynEerws. plaetfnyder heeft diewoc-r- I dera \|

-ocr page 304-



	O V E R S P E L, j�j fen toon, omdat Bazilius�I/j hetoverfpel byz�odanigh eene vereen iging vergelykti den overfpelers voorhoudende, dat ze eens willen gadeflaenaen welke beeften zy zich gelyk maken, fchynende de verzaming des adders met de Murena een zeker overfpel der natuure te zyn; En dit is 't geen? ook de Egiptenaers door zoodanigh een beelt hebben willen te kennen ge- yen [M]. ^; De gouden trouring, die gebroken en open is, wil zeggen \ dat de H. Wetten, het Huwlyk en de Trou, die 'er tufTchen Man en Vrou wezen moeten, gefchonden en in ftukken zyn. En zeker, deze zonde is zeer fchandelyk, omdat ze tegens de huwlyxtrou ftryt, die door den ringuit- gebeelt wort: dien men ook daerom aen den vinger, die een ader heeft [Nj welke naer 't hart loopt, gewent is te fteken, om te toonen dat men zich met het innigfte en, allerbemifttfte deel des lichaems, 't welk het hart is, Verpartt en plichtigh maekt tot de onderhouding der beloofde trouwe. En waerlyk die belofte moet heiliglyk naergekomen worden j want alle andere misgrepen kunnen gebetert en nogh eenigszins ingefchtkt worden} maer die tegens de Trou gefchieden ten uiterften bezwaerlyk of ganfch niet. Dit merkt Q. Kurtius, in 't Leven van Alexander den Grooten, met re- den aen > daer hy deze woorden ter neder ftelt [O] : De trouloosheit kan door geen� verdienjleft geboet worden. De Ridder Hooft zegt over den echtbreuk, O Godt, hoi licht vergrypt een uur* door 't radeloos- Beftaen van moedwil flinks, 't geen eeuwigheits verlengen Met alle wysb�its raedt niet weer te recht kan brengen ! %ie Ger. van Velzen I. B�dryf. den, hoedanig de Heer Zaunslifef dezelve dan ook magh begrepen hebben, ve�ftaeri van een jong konyn, en het zelve daerom ook vertoont op de hant van den �verfpee- Jer j en een flang om dat konyn geflingert. O f�culum infipiens & inficetum ! (i). ₍ » � , �L] Zie zyne woorden in duidelyker famenhang by Klaudius Minos over het 191 [_ujj g^ zinnebeelc van Alciatus. pjgj, ^ [MJ Zie Hor�s Apollo Hierogl. lib. 1. cap. 111. Pi�rius Valerianus Hierog. lib.%$. capi 24 & 26, en de Verzameling der Beeldenfpraken uit oude en nieuwe Schryvers, achter hem gevoegt, Lib. I. tit. "ADVLTER1VM, pag. 14. Enhoedanigeandere Zinnebeelden deze vermenging van de mursena en adder (het gene echter anderen ont-« kennen: zie de gemelde Schryvers) kan uitleveren * is gezegt in onze aenm. G, over het laetfte beelt des Hqwlyks, % Deel, bl. 48. [N] Een zenuw, zegt Pi�rius, en te recht, Hierogl. lib. 41. cap. 9. uit Makrobius "Saturn lib. 7. cap. 13. daer hy dit in 't brede verhandelt, wel waerdigh om nagezi�n fee worden; gevende ook andere reden, waefom men �e ringen juift plagt te dragen �oen op-een-na den laetften vinger. Zie ook het 1 beelt des Huwlyks, bl. 45-. f_Oj Lib. VII. cap. f. §. 10. JStullis meritis perfidia mitigari potefi. Hoe voorts "een man, die een overfpelige vrouw heeft, op een beeldfprakige wyzc wort te kennen 'gegeven door een bok^ rie by Pi�rius Hierogl. lib. 10. cap. 13. En de woorden van een onkuifche vrouw, by Salomon Spr. 19. i/s. 17. Degeftolen wateren z.yn zoete, en ■het verborgen broot is liefyk,, kan men op het overfpel vinden toegepaft, en geleerde- > lyk verhandelt in de zoo ftrax genoemde Verzameling der Beeldenipraeken, tit. god* M> 13 & 14.
■




		,Gggg* OVEJU

-ocr page 305-



					O Y I R V L '07E -T\

		O V E R V L O E T. E En bevallige en fchoone Joffer, hebbende eenen krans oni 't hooft, die van verfcheide fchoone bloemen gefchakeert �s. Zy heeft een groen kleet met goude franjes aen, en inde rechte hanteen Overvloetshoorn v�� vruchten, als druiven, olyven enz. �n den flinker arm houdt ze een bos van koorn- airen, geers, rys, peulgewaffen en andere diergelyke; van welke men verfcheide airen op den gront ziet vallen, en hier en daer geftroit leggen. Men vertoont ze fchoon en bevalligh, omdat de overvloet een goet en zeer behaeglyk ding, en aen een' ieder aengenaem is: gelyk in tegendeel I de Diere Tyt lelyk is en afgryslyk, als regelrecht ftrydigh tegeris den o-^!vervloet. Zy draegt een'bloemkrans, naerdien de bloemen, om zoo te (preken," de verkondigfters en voorbodinnen zyn der aenftaende vruchten [A], die j den oveivloet uitmaken. De zelve bloemkrans kan ook zien op de vro* lykheiten geneugte [B], die de waere gezellinnen des overvlo�ts zyn. De groene verf en de goude franjes van haer gewaet beduiden, heteer» fte de fchoone groenheit der bloemryke velden, die een overvloedigh ge- was belooft [C]: en het andere, namentlyk de goude franje wegens haerj geele kleur, de rypheit [D] des koorns en der andere vruchten, die den' overvloet veroorzaeken. In [A] Zie onze aenmerkingen over 't beclt der Hoop, z Deel, bl.rp. [B] Zie het gene wy gezegt hebben over de Dronkenfchap, aenm. D.'i Heel, #1 2,90, en A over het tweede beek van 't Genoegen, i Deel, bl. 472, en 't bedt def \| Huwlyxtrou, aenm. C, zDeel, bl. 42. J'i [C] Zie wederom de beelden der Hope, met onze aentekeningen; als mede onze aenmerking B over 't eerfte beek des Arbeids, 1 Deel, bl. 72. [P~\ Ik weet niet waerom de Schryver hier her gout te pas brengt meeromdeszelfs- kleur, als om zyne waerdy: want wat kan 'er grooter overvloet aenbrengen dan het:
<l)Ou- daens Room- fche Outhe- den, bl.
			gout	, daer alles voor te koop is? En daerom wort dit beek op fommigepenningen(*K


	S^S <pok ver&ont _als gek uit den Hoorn des Overvlo�ts Hortende.

-ocr page 306-

O V E R V h O % T,

'f%

In haere rechte hant ziet men den Hoorn des OveKvloets, in naervol-
ging der fabel van Amalthea, die Natalis Komes uit Alcimus, Hermoge-
nes en anderen, verhaejt: welke hoorn een blykbaer teken van een ryk ge-
was en overvloei van zaeken is [E]. Achelo�s melt in't negende boek
der H�rfcheppingenvanNazo, naer de vertolking van Vondel, die vari
den zyncn [F]:

De v�ltgodinnen flux aen 't floppen met haer bloemen $
� En vrucht, enapplen, engewaffen, waert te roemen«

Gelyk een heiligdom, myn horen met der fpoet
,.-, Begrypt eert ryken fchat van vollen overvloei.

�n om aen den naem dezer beelteniffe [G j wel te voldoen, hebben we Kae-
ren flinker arm, zoo wel als de rechte hant, zulx geladen, dat 'er koorn-
airen als van afvloeien en op d'aerde nedervallen.

Dominikus Ankajanus heeft den ov�rvloet met eenige Latynfche va�r-
zen afgefchildert, die op dezen zin �itlooperi [H] : Zte daer, de goede Ce'
res vervult de geelt velden aen alle kanten m�t een' veelvoudig�n oogfl. De tak-
ken hangen krom door de zwaerte van 't ooft-, en dewynflok is vol van 'troode
Bacch�s-nat. A�nfchowwt de kudden van runderen en fchaepen; Hiervan-
daen komt de zoete room: hiervandaen komt het, dat de vette kaes gewrongen
'Wort. Het bofch geeft wilt, de zee brengt vtffch�ri voort, en de vogels zwie*
ren vrolyk door de lucht. Al watgy tot uw gebruik zoudt kunnen wenfchen_r(Ut weigert u* oflerflyk menfeh, noch hemel noch aerdes, ,

[K] Zie wat wy van dien Hoorn nebben gemelt in onze aenraerking B over het
tweede beek der Eer, i Deel, bl. 313, en voeg daerby uitOudaen (1), datAntonius (1) Ibic�?
lAuguftinus in een grooten koperen overvlbetshoorn, te Rome gevonden, niet alleenW. 35$
Appelen, druiven enz., maer ookkoornairen, en vooral een ploegkouter heeft gezien i
jhet geen zeer krachtig beveftigc de uitlegging van Sdkratcs aengaende dezen noor�^
"toegepaft op den landbouw, en op de bovengenoemde plaets door �ns bygebragt.
[F] Vs. 87. Najades hoc pomis, & odoro flore repletum

Sacrarunt, divesque meo bona copiacornu eft.
[G~\ De naem van dit beek wort in de H. Schrift zeer wel beantwoort door 'tzin�
nebeelt van wateren, dien 't eigen is over te vloeien. Zie de Verzameling der Zinne-
beelden uit oude en nieuwe Schryvers, nu meermalen aengehaelt, Lib. 1. rit. ABVJV*
■JDANTIA, pag. 9. alwaer ook z.ant, fiof^ fidrren enz. alszinfchetf�n van Overvloei;
jiit de H. bladeren worden bygebragt. * 1 Z * U^;-

^H^ Adfpice, terrarum flaventes undique campos -'

Multiplici complet mefle benigna Ceres. .2 �;�,� jt ;] WJ'�L��t
Pomorum vario curvantur pondere rami,
>■-'� Et Bromio vitis plena liquore rubet. _:, h '
Cerhe bourn pecud�mque greges i hinc la�"teus humor}..■)
Hinc pingui fiidant vimma vin�ta lacu.
,»' * Sylva feras nutrjt: producunt aequora pifces: ,.� , ,_vt\f «_.ct# k*

A�riis campis laeta vagatur avis.
Quidjarn depofcas propnos, mortalis, inu&s?' . 3n';fi * - -
_m%- N^ec coelumquicquam^ nee tibiterra negat,*.., , _; ^iMnlv*t>'vf!l

j�Mtt

*$$�

IL D�el�

-ocr page 307-



				₃o<S O V E R V L O E T. ANDERS. P eenen penning van Antonius Pius vint men den over* vloet verbeelt als een ftaende Vrou, in' 't gout gekleet [A], en met ope armen; houdende voorts beide haere handelt wederzyds op eenige airryke korenbondels. [A] Dit is een byvoegf�l van den Italiaen t want wie kan op den penning zien Ixt wat ftof�� dit beelt gekleet zy ? Diergelyke byflanfingen van onzen helft hebben wy, meer gehad. Wat hy ondertuflehen met dit gouden kleet wil zeggen, blykt gen�eg«\| faem uit het vorige beelt. Dog deze penning ziet niet op den overvloet, maeropden voorraet van leeftogt, vo�rnamentlyk hoorn, Boor den Keizer bezorgt, gelyk deze woor- den ^ op dien penning geftelt, t� kennen geven, ANNONA AUG. COS. IIII. S.CJ dat is, Bezorging der leeftogt door de». Keizer, in zynvierde Bxrgermeefierjchap, gemunt door bevel van den Raedt. Dezelve wort ook dikwyls met een overvloetshoorn, koorn- maet, en andere diergelyke dingen op de oude penningen verbeelt, die de nieuwsgie^ j'ige lezer kan nazien by Oudaen in zyne Roomfche Oudheden, bladz. 362, of 300.; OVERVLOET van over zee komende; MAel Ceres met korenairen in de rechte hant, en ftaende op den voorfteven vaneen aenkomend fchip. Laetze voor haere voeten een korenmaet hebben, daer korenairen ia ftaen [A]« [A] Dit en 't volgende beelt hebben gene verklaring van noden. �k gifle, dat z� mogelyk op eenige oude penningen zo,o verbeelt ftaen : altoos zy hebben veelgemeen- i�hap met eenige penningen van de Keizeren Nero, Vefpafianus, Alexander en ande- ren, vertonende de bezorging van leeftogt, en te vinden mdesbovengemeldenOudaens Roomfche Oudheden, bladz. 330 of 491. en 363, 0f321.cn 30a, of z66. ANDERS. Niet quafyk beelt men dezen ook uit als eene Vrou, die ir* de rechte hant een fcheepsroer en in de flinke eenige ko* renairen houdt. OVERVLOET. "�Ene Vrou met korenairen bekranft,- houdende in de recht§ ■*-« hant een bos kennip met de bladeren, en in de flinke den Overvloetshoren nevens eenen tak van een braemboompje, aen veele bondelkens zyde hangen [A]. CA3 't Is moeilyk de uitlegging te maken van beelden , waerin derzelver opftellei geen behulp ter werelt toebrengt; gelyk onze Italiaen al dikwyls gedaen heef t. Of hy nu deze beeltenis op eenigen ouden penning aldus gevonden, en tot de uitlegging zelfs «iet veel kans gezien heeft, dan of hy zelfs waerlyk de opfteller van het beelt zy, weet ^k niet. Wie 'er ook de vinder van zyn magh, ik zou denken dat het zelve zoo, als
		f: V

-ocr page 308-

O VER V L O E T.'

kct hier vertoont wort, is opgemaekt om tweederlei Overvloei te kennen te geven;
iiamentlyk den eenen van levensmiddelen, die door de korenairen en denhonrn desover-
vloets wort aengcduit; en den anderen der kledinge, die doordenhennipftruikenbraem-
bofch met zyde kan worden te kennen gegeven; zynde de hennip, gelyk men weet,'
bequaera tot grove, en de zyde tot fyne klederen. Dat nu deze zyde op een braem-
firuik hangt, is daerom, omdat dit gewas, gelyk ook andere bomen, in verfcheide
geweften, wol en zyde, op de bladeren, fchorf�, en anderfins, voortbrengt: over
al het welke (zoo iemant verder bericht mogt begeeren) zeer uitvoerig wort gehandelc
door dien veelwetenden Salmafius, in zyne Exercitatimes Pliman* ad Solinum, ftsjpHsA
fag. zocj� aiz. Korter roert ze Virgilius aen, als hyfpreekt van (i) (O Ge.'

� - - - Nemora ./Ethiopum molli canentia lana, org. Hb;

Villeraque ut foliis depectant tenuia Seres. i. v. ja©

Dat is, naer Vondels vertaling:

De Maorfche bojfcben wit van boomwol, %agt in ⁹t fak^Hs

D$ Seres , die de zyde afkemmt» van hun takj^n*

; OVERWEGING. OV�RL EG
R E D E N E E R I N G.

''�"' ■' � -» '" � -■ ..... � �'■".' _t 's. '. ■ '■.�'■"■;. ' ■ � "■'■ '■;■■'� ■;■; -.>.:,.,

.■' _M ,,-j . > ; � . . .-■ ; *?�"■-' .

'I A Ls eene Vrou, op 't beft van haer leven vertoont zich dit*
-*■*■ Zy is in violetpurper gekleet, en zit in ernftigh gepeins;¹Op haere knien legt een boek, dat een weinigh geopentis,
endaer ze den voorften vinger der rechtehant in houdt. In
de andere hant heeft ze een rol," Vaerin gefchreven ftaet, n*
�erfecto ouiesciTj dat is, Zy ruft in't VolmmHe.

De reden die wy hier overweging noemen, wort door den Filozoof, in
het derde boek van de Ziele, verftant genoemt * en hy onderfcheit het zel-
ve in tweederleie foort, waervan d' eene pojJlbiUs * dat is kunnende g en dd
andere agens, dat is bedryvende of werkende wort geheten. Het kunnen-
de verftant dan is dat, het welk de geda�htens en beelden der dingen door
* de verbeelding aenneemt: het bedryvende Verftant is het welke maekt dat
dedingen, die verftaen kunnen worden, nu inderdaet zelve worden ver*
»ftaen. Het kunnende verftant wycters heeft driederlei ftaet, d'eerfte waer-
-i " Hhhh z va»

rf»i

-ocr page 309-



		O VIE R W E G I N G.
	₃o3	O VIE R W E G I N G.
	₃o3

van is wanneer het flechts alleen mogcntheit heeft om te kunnen , dat is te zeggen, wanneer het riogh niets heeft van de verftaenbaere dingen, maer enkelykin zyne natuur en wezen tot het ontfangender zelve bequaem is. De tweede ftaet des gemelden verftants is, wanneer het zelve de verftaen- baere zaeken nu op een zekere wyze heeft, maer nogh niet werkt, en dat Wort genoemt h�t verftant in habitu ■, dat is, in een bequaeme hebbelykheitj De derde ftaet is, als het werkt, en redeneert, en dat noemt men het ver» , �, itant in ac~ftt,* dat is, in de werkzaemheit. Uit dit gezeide blykt danj Iclaer, welkeehe zaek de overweging of de reden of redenering is, die van ■de verbeelding af hangt. En volgens Ariftoteles ter gemelde plaetfe, zod valt een zelve ding tuflehen de verbeelding en redenering voor, 't geen'eu gefchiedt tuflehen de zaeken, die door de uiterlyke zinnen begrepen wor- den j en tuflehen de uiterlyke zinnen z�lfs j uitgezeit dat de beelden, die de; verbeeldende kracht aen de redenering toebrengt, geene materie of ftoffe hebben _s dat is > geen ftofFelyke dingen, of die in eene ftoffe beftaen, zy% Zoo is dan de overweging niets anders dan het oordeelen en een redene** ring over de beelden en gedaenten, die door de verbeelding worden aen? gebragt: welke verbeelding , gelyk wy in 't beelt der Inbeelding gezeit hebben [A], gevormt wort in 't eerfte harfenvlies, en de overweging of't overleg in het tweede, dat is in het middelfte, gelyk de memorie of het geheugen in het derde vliesje, naerhet achterhooft of den nek toe₃ haere plaets heeft; Zie hierover Galenus in 't VIII. boek Ve ufu partium, en Andreas Vezalius Ve Humani'Corporis Fabrica in het twaelfde hooftftuk; des zevenden boeks. Met violetpurper [B] bekleet > en middelbaer van bejaertheit is ze [Cj} om de ftatigheit der zeden en manieren uit te beelden* De fpreuk in perfeffo quiefcit vertoont niet alleen de volmaektheit der o- verweginge of redener�nge, maer teifens ook, dat die geene plaers heeft ^ dan jn4e volmaektfte fchepfels, verre onderfcheiden van de verbeelding, die ook in de onvolmaekte dieren wort gevonden [D]: want de overwe- ging pf redenering is^eene mogentheit van de yerftandelyke ziel, die over de einden "der dingen redeneert, om aldus het quade te �ntwyken , �ri het goede te volgen; / [ * f Het beelt wort zittende, zeer peinzende, �n .met een byna toegefloteri boek vertoont �E~J, omdat de overweging, of redenering dat deel van 't jfnelle verftant is, 't geen met b�zadigtheit en bedaertheit over de zakken; 'redeneert en de zelve overweegt.; ".� '■ l'IEAJ Derhalve dient dat beek met dk,tegenwoordige te worden vergeleken.* '. ^ . ,[B] Zie het beelt Befcheidenheit, aenm.A, IDeel. bl. 122, en het eerfte beeltd�l D�ftfgbeit, <*«?». A, IDeel, bl. �kf,* ; �C] Zie het tweede beelt der Deftigheit, aenmh en B, bl. 226. i 'i t i. pS .-Zje aenm. B over de Inbeelding. De fpreuk kan ook te kenneri geven, da� de redenering dan eerft ruft, wanneer zy de volmaekte kennis heeft gekregen van da� gene,'waerover zy redeneert. , �' [E]". Zie van alle deze dingen ook\ een weinigje hier voor, het eerfte beelt der CW, verdenking', met onze aenmerkingen over het zelve. Als een beek vorder der Over^ CO Hie* .Weging of Redenering ftelt Pi�rius Valerianus (1) een vos voor, die met het oor op logl.Iih. den gvoht, of liever (om Plutarchus, (2) wat naeuwer te volgen) vooraen opeeribevro?' M De'* ⁿ ^water ^e^ti ^omdat dit dier, wanneer het over eenig toegevroren water wil gaen* Solert.^ ^en ^a�n d^e fterkte van het'ys twyffdtj zagtjes en voorzigtiglyk tot het zelve nadert, en. &p. ?& tyn ^ee5 °or op het ys nederleit, om te hooren,' of hy ook eenig geruifch kan verne^

-ocr page 310-



					OVERWEGING 'f, Jq\|

		■'■■■■.� - ■■(■ PELGRlMAEDJE. PELGRIMSCHAP; - En Man met peigrimsklederen acti, en wien 't halve hooft, alsook de halve baert gefchorcn is. Aen de rechte 2yde heeft hy lange hairlokken, die hem met den gezeiden halven baert, welke ook lang en f ruw is, �ver de fchouders hangen. Dezen toe�aut verkiezen I wy in dit beelt, omdat de Egiptenaers het reizen naer vreem- I¹ de landen op deze wys plachten af te fcheti�n. De reden hiervan was, dat Oziris, regens' de Giganten [A] of Reuzen \| uitgetogen, in tien jaren tyts die hy uitlandigh [B] was , zynen baert en I hoofthair altyt had laten groeien, doch daerna weder in Egipte gekeert zyn- de, de zelve beide deet affeheeren. De Egiptenaers dan verbeelden wik IL Deel. liii lende* [Al Zekere gedrochten, voorzien met draekvoeten en vele handen. ZicdeFabet- fchryyers. [B] In Italien,

-ocr page 311-



		310 P E L G R I M A � D J E. lende, dat zyne uitiandigheit en wederkomft gelukkigh [C] was geween^ maelden hem af, gelyk ia 't hooft dezer beeltcnifle verrekent is 3 en deze wys [D] hielden zy zelve ook als ze buiten 's lanrs reisden. Het beek heeft voorts in de rechte hant eenen pelgrimsftaf [E] op welken eene zwa- luw zit, omdat dit vogeltje, naer het zeggen en de naeukeurige waerne- mingder Ouden, zoodra het vlug is, zich van zyne ouderen affcheit, en naer andere ftreeken heenevliegt [F]. f_C] Zy hebben dat zskerlyk gedaen ter gedachtenifl� van deszelfs uitiandigheit: maer wat is dog het gene waeiuit men zien kan, dat ze gelukkig is ge weeft? Ik geloof dan, dat enkelyk zyne uitiandigheit verheelt wort door de eene helft desho�ftsmeton- gefchooren hair" en baeit, omdat hy in zyne uitiandigheit wort gezegt zodanig geweeit te zyn; en dat ook enkelyk zyne wederkomft wort afgeichetft door de andere gefcho<* ■ re helft, omdat zy zeggen, dat Oiiris zoodanig is geweeft na zyne wederkomft: zoo- dat ik hierin allcenlyk de gedachtenifl� vinde van de uitiandigheit en wederkomft van �firis, zonder de betekenis van geluk hierin te kunnen ontdekken. En zoo heeft het (i) Hie-Picrius (1) ook begrepen, zynde, zoo 't f�hynt, niet te recht v�rftaea van onzen rogl.lib. Schryver. 32.. c. 39 ^vji ]\;i_ct _met een half gefchoren hooft en baert, gelyk men uit de bewoording van onzen Scb�yver zoude moeten afnemen , maer beide met het hooft en den baert onge- fchoren. Zy deden dat in naervolging van de uitiandigheit van den zelfden Ofiris, gelyk licht te zien is. (E'J Zynde een lange re�sftok, hoedanige de Roomfchgezihde pelgrims plachten te gebruiken op hunne bedevaerten naer verre geweften, hebbende boven aen den zelven een kalabasflesje hangen, om'er water in te dragen tot hunnen drank; en daertoe veel gebruikt van bedelaers en lantloopers, zynde een looit van geduurige pelgrims. Men kan dan ook een kalabasfles aen dezen ftaf hangen. Zie het voortreff�lyke werk der Nedcrlandfche Hiftoripenningen van den Heere G. van Loon, 1 Deel, bl. Sf. [FJ Daerom wort het van de oude droomverklaerders, als iemant droomt dat hy't hooft heeft van een zwaluw, verklaert^ dat hy zal reizen naer vreemde landen : zie Pi�rius Valerianus, HierogL lib. 22. cap. 31, P E S T. LAef dit eene Wou zyn, gekleet in duiitere taenkleur. Zy * dient 'er dootfeh, bleek en vreeslyk uit te zien, en haer hooft bewonden , maer de armen en beenen naekt te wezen. Haer kleet moet aen de zyden open zyn, zoo, dat men door die (pleeten haer hemt met etter bevlekt, zien kan. Laet hae- j f e borften, vuil van lelyk dragh ₃ dierwyze flechts met een' \ dunnen fluier bedekt zyn, dat men ze gemaklyk befchouwen [ kan,- en ftel nevens het beelteenen wolK De peft: is een befmetlyke ziekte, en wort veroorzaekt door bederf der lucht [A]. Wy behoeven van deze deerlyke quael hier niet veel te zeg- gen , vermits het jammerlyk beelt daervan, zich zelven [B] fchynt te ver- klaren. Laet ons flechts Godt bidden, datwy van deze zeer droevige ziekte geen andere kennis mogen krygen, dan die wy uit de Schryvers, of de mondelyke overlevering der ouden ontfangen. De \| fj-V] Zie Fernelius de abdttis rerum caups, Lib.z. cap, 11, en andere Schiy vers der ! Geneeskunde. f_B] Waerom wy daerovcr ook niets zullen zeggen ^ behalveh dat het beelt eendui- ) ft�r taenkleun kleet aenheefr, omdat alle donkere verwen droefheit betekenen, gelyk elders gezegt is.

-ocr page 312-



		P E $ TV' *$i�* De wolf wort by Filoftratus voor een rarripzaligh bediiitfel der pefte ge» fielt; verhalende, dat Palamedes, ziende dat 'er telkens wolven van deri berg Ida quamen aenvallen op hen, die 't leger voor Troje bedien- den, den overigen Grieken riedt, dat men ofFerhande aen Apollo, wel- ke die wolven, als voorboden der peft, hun toezont, doen raoft; biddende dat hy die dieren metzyne pylen wilde doodenj opdat zy alzoo de peft mogren ontgaen , 't gevaer der welke hy vreesde [C] dat hun boven 'c hooft hing en naby was. En het is bekent, dat 'er in pefttyderi meer wolven op 't lant gezien worden [DJ, dan voor of na die qtiaeL [C] Zie Pi�'rius Valerianus, Hierogl. lik 19. cap. 19. Maer waerom hielt hy diq wolven voor een voorteken van aenftaende peftilentie ? Miflchien omdat de wolf een vcrflindent beeft is: en wat is 'er meer vernielende dan de peft ? Of hy moeit het om die reden gedaen hebben, die onze Schryver hier laet volgen. [_D] Om te aezen op de lichamen der fchapen en ander aen de peft geftorven vee i hoewel ik niet onkundig ben, dat de Po�ten en Hiftorifchryvers in 't vermelden van de elenden der peft, doorgaens van de wolven fpreken, als te lufteloos om fchapen aen te raken. Zoo doe Ovidius, Met. lib. 7. vs. jjo. Virgilius, Georg. lib. 3. vs. 5-37. . Seneca, in Oedipo, vs. 149 &c. En alzoo zegt ook Thucidides (1) van de peft, die (i) lib. 3 in zynen tyt over 't lant van Athenen woedde, dat de vogelen en viervoetige dieren, die gewoon waren anders op de doode lyken te aezen, dezelve nu niet aenraekten j of zoo ze 'er van aten, dat ze 'er dan aen ftorven : het gene ook Lukretius, die zelfde peft befchryvende, uit Thucidides,dien hy in dezelve geheellyk volgt, heeft overge- nomen in zyn 6 boek (z). Dog Thucidides /preekt daer van een algemene peftilentie (_?) Vsi over menfehen en beeften: hoedanig de Po�ten dezelve doorgaens ook maken om de i213. zwaerheit der elende in zulke tyden, des te meer te vergrooten: daer dezelve nochtans veeltyts alleen het rundvee, gelyk de droevige ervaringe nog onlangs in onze landen heeft geleert, veeltyts alleen de verkens, veeltyts alleen de fchapen enz., en veeltyts ook alleen de menfehen vernielt: gelyk de bovengenoemde Fernelius zeer wel aen» merkt, ter plaetf� aldaer gemelt. . Derhalvcn zou dit deoorzaek kunnen zyn, waerom, de wolven zyn gehouden als een voorteken van peft, omdat ze door een ingeevingder natuur, kunnen fchynen in grooter getal af te komen naer de landen daer een peft aen- ftaende is, als zy anders alJaer gezien worden. Alzoo zeitBaf�lius van de gieren, dat ze met groote hoopen de legers der krygsknechten navliegen, om op de lichamen der gefheuvelden te aezen: ja Flinius en vele anderen zeggen, dat de natuur hen die voor- kennifl� heeft gegeven, dat ze wel twee of drie dagen daerheene vooruit vliegen, daer doode lichamen zullen komen. Zie Erasmus, Chil. 1. Cent. 7. Ad. 14. De Egipte- haeren zeggen van wel zeven dagen¹, en voegen daer by, dat zy zich naer dien kant van 't leger begeven, daer 't meefte volk zal fneuvelen : waerom ook de oude koningen, ^! '�. - zegt Horus (3), befpieders plachten uit te zenden, om te zien naer wat kant der legers (3) «».?? �ich de gieren 't meeft hene begaven, om daeruit te weten waer de nederlaeg voorna-^v°^' ~'■* raentlyk zoude vallen. Zie wat een zeker naemloos Geleerde over Horus (4) heeft (^l, f aengetekent, en Pi�rius Valerianus Hierogl. lib. 18. cap. 8 & 9. Op de eigenitewys dun heeft de wolf miflchien iets natuurlyks, dat hem vooraf doet weten, waer doode lyken zullen komen: en mogelyk is hy daerom by de ouden voor een dier van een /'\"p quaet voorteken gehouden, nederlaegh en 'verderf voorfpellcnde; gelyk Alexander abj3jj_en^en* Alexandro (�) met vele voorbeelden aenWyft, alsook Pi�rius Valerianus Hierogl. /.,ii. j.^ c.13 cap. 18. daer hy onder anderen verhaelt, dat omtrent den tyt van die nederlaeg, die de vide ibi joden onder den Keizer Hadrianus hebben geleden, de wolven en hi�nen overal indeTiracj. fteden quamen indringen, en met een naer geluit door dezelve heen liepen. Maer (fj)�«ad* miflchien fchuilthier een verborgener reden �nder, en heeftPalamcdes de wolven daerom l"V i\.^v" aengezien als een voorbeduitfel van peft, omdat de wolf het dier js niet alleenvan Mars, _T⁷₀'� ^ maer ook van Apollo, dat is de Zon, die de peft verwekt. Want dat Apollo, by^.'c. 17 Homeras (6) het leger d�r Grieken cf� peil toezendende, een groot gedeelte,derzelver.(8) Hift. met zyne verborge pylen d�otfehiet, zulks wort daerom verziert, omdat Apollo met.Keor. - zyne pylen, da: is de zon met hare ftraelcn, het verderf, 'm de lucht verwekt,� overWW'Jh de aerde verfpreit: gelyk het Pi�rius (7) en anderen, zeer wel verklaren : en Klean-_E° '²~^s>thes wil, gelyk Giraldus (8) aenmerkt, dat Apollo daerom den tbena�m vari Ir"'*. X i i i � (welk

-ocr page 313-



		₃it p �; s t, (welk w�ort van een ander afftamt, dat een w�f betekent) zoude hebben gedrag4nj; omdat, gelyk de wolf het vee rooft, alz�o ook de zon de vogten naerzich trekt: en nu weten wy, dat de peftilentie veeltyts na veel regens, en daeropvolgende grote hitte der zonne > en langduurige droogte, ontftaet. Zie de uitleggingen over Homerus, bekent op den nacm van Didimus, Iliad. lib. i. vs. 5-0, by ons aengehaclt over 't vol- gende beek. En in zekere ftad in Egipten, genaemt Lycopolis, dat is, Wolfsftad,eer- de men Apollo om de cigenfte reden, (hoewel wy wel weten, dat 'er ook andere van Worden gegeven, mderhant te melden in onze aenmerking Y over 't beek Raedflagh) onder de gedaente van een wolf j en waren de inwoonders dezer ftad de eenigfte der Egiptenaeren,die daeram fchapcn nuttigden. Zie Pierius Hierogl. lib. II. cap. 2. Ea Gualdus Hifi. Beor< Spt. 7. Col. 223. C. D. A ND E R S. I ^/TEn kan de peft ook uitbeelden door een oude, magere lyX en vreeslyke Vrou^:, duiftergeel van gelaet, geheel ont- hult, met eenen krans van donkere wolken om 't hooft, eri in een afchverwigh gewaet �. iynde voorts het kleet hier e� daet met quyl en andere vuile vochtigheden, die geelachtigh van kleur zyr�, b�lpreit: 2ittende ty op eenige fchaeps-, lammere-* en andere vellen, en houdende in d� eene hant een geelfel .met bebloede knoopen. Naerdiendepeft, wegens haere vreeslyke en ganfeh deerlyke uitwerk* fels, geheel affchuwlyk en yslyk is, zoo beelden wy ze uit als eene vrou , die om haere outheit en ongemeene magerheit, lelvk en vervaerlyk is om aente'zien. De geelheit des aengezigrs verbeelt debefmetting des liehaemsj vertoo* Kende die kleur zich in' luiden die ongezont zyn. De wolken om's beelts hooft, geven te kennen, dat deze zeer deerlyke ziekte uit de venynige en bedorve lucht voortkomt [A]. En dewyl in pefttyden de lucht ook veeltyts een afchgraeuwe kleur heeft, zoo hebben wy deswege dit beek ook een gewaet van die verf aengetogen. De verfcheide beeftevellen daer de vrou op zit, beduiden de fterfte ooi? �nder; �A] Donkere, zwaere, betrokke en dampige lucht heeft men altyt in pefttyden! en uit die tekenen verneemt men dikwyls allereerft het nakende quaet. Ovidius Met) lib. 7. vs. 528. Principio ccelum ipifla caligine terras Preffit, Sc ignavos inclufit nubibus sftus. _ti Pat Vondel aldus vertolkt: Een dikke lucht hing in 't begin op alle kampen: De hitte wert gebroeit uit dikke en vuile dampen\ Te dicht opeen gepakt. geneca in Oedipo, vs. 44. Obfcura ccelo labitur Phcebi foror, Triftifque mundus nubilo pallet novo: Nullum ferenis no�tibus fidus micat, Sed gravis & ater incubat terrls vapor: Obtexit arces Ccelitum ac fummas domos Inferna facies. Vergelyk Lueanus Lik 6, vu 89. Statius Theb. lib. 1, v/i'631 ] en Silius ItaM I tik, 14. vs. joi, _;i ,*"" -"�" ~

-ocr page 314-



		P B S Ti 313 onder de dieren: zynde de vergiftige quac'taerdigheit der lucht niet alleeri den menfchen, maer ook den heeften [B] fchadelyk, omdat ze uit de zel- ve ook hunnen adem en leven fcheppen moeten. De bloedige geefiel wyft aen, dat de peft, als zy gaende is, haer woe- de op een ieder oefent; verfchoonen.de noch ouderdom noch kunnej ryk noch arm, ftaet noch waerdigheit- Ja daer is niets, als�gy Godts goetheic uitzondert, dat haer wederhouden kan in het vervolgen van den menich met haere ftrafFe [C]. [B] Waerin de peft zich doorgaens a�ereerft openbaert: gelyk �vidius in 't brede beichryft in liet zoo even 'gemelde zevende boek zyner Herfcheppingen, vs. 5^5, Strag� canurn prima, voluerumque, oviumque, boumque, Inque feris fubiti deprenfa potentia morbi. Dat is: De kracht van 't cjua�t wiert e�rft in honden, fchapen, fileren , En vogelen ontdekt, en in de wilde dieren, �)ie fchielyl^fneuvelden. Waermede overeen ftemmen de bovengenoemde Seneca Oedip. vs. 133, en Silius Ita-« lic�s Lib. 14. vs. fyf. Alle hebben zy Homerus hierin gevolgt, die in 'teerfte boek van zyrte Ilias, vs. jo, in 't leger der Grieken door de peft doet fneuvelen de muil- ezels en de henden Godvruchtigh is daerover de aenmerking van Didimus., of wie hy zyn magh, welke ons die korte uitleggingen over Homerus heeft nagelaten, die men doorgaans die van Didimus noemt. Waerom, vraegt hy, begon de peft met de honden en muilezels, en niet met de Grieken, of e enig ander dier? En hy geeft 'er twe- derlei antwoort op : De rcdenaers, zegt hy, dit oploffende zeggen, dat de Godtheit, menfchlievend zynde, den Grieken wilde tuchtigen, en niet geheellyk, verdelgen : en dat zy hierom allereer ft met dusdanige dieren had begonnen, tyd van berouw gevende aen de zondaers. Het tweede antwoort is dit : Doch anderen, dit meer in overeehkomft der waerheit, en meer filozofifch oploffende, ft ellen , dat alle peft ontftaet uit ontfte\mge, en uit de aerde opkomt door uitdampinge: en zy zeggen, dat Apollo daer om de oorzaekjiaer- van is, omdat men hem houdt voor den zelfden als de zon, die het aerdryk^ ontfteekt. Het quaet nu uit de aerde ontjlaende, zoo kan 't niet anders zyn, of de honden moeten het zelve allereer(i voelen s eensdeels omdat de redenlooze dieren van natuure meer natrekken* de zyn dan de menfchen ; en ten anderen, omdat zy voorover naer d''aerde bukken en langs dezelve fnuffelen; en de muilezels, niet om het bukken voorover, maer omdat ze hunnen oor [pronk, uit verfchiller.de lichamen hebben ontfangen: want alles dat zoodanig is, is het verderf lichtelyk^onderworpen. Anderen (1) voegen hier nog een derde reden by; dat(i) Ffe namentlyk de bceften heeter van herfl�nen zyn, dan de menfchen. 't Is waer, dienabius ketfte reden van Didimus is meer filozofifch dan de eerfte, maer daerotn niet waerach-^ac* Se^nel' tiger; anders moeft het altyt vaft gacn^ dat in alle zoodanige peft de beeften eerder? ftierven dan de menfchen; daer dat quaet dezen fomtyts wel alleen treft. Het is dan jrj. '* godtvruchtigh, dat men de ftraf in 't vee aenmerke als een voorbode van Godts toorn, ons bedreigende , dat, indien de ftraf in onze goederen ons niet brengt tot berou en bekeering, hy ons ook ftraf��n zal in onze lichamen. Wat voorts het ontftaen der peft uit de aerde belangt, het zelve ftelt ook Lukretius (z), willende dat de aerde door on- (1) Lib. tydigen regen doorvochtigt, en even als rottigh geworden, en daer�ia door de fterke�- vs, hitte der zonne gebraden, die befmettende dampen opgeeft _t die de lucht bederven en ^l09%>. de peft verwekken. Atque ea vis omnis rnorborum peftilitafque .'' Aut extrinfecus, ut nubes nebuteque fuperne ^! /; ^: Per ccelum veniunt, aut ipfa fiepe coorta Z: De terra furgunt, ubi putrorem humida na�ta eftj Intempeftivis pluviis Sc fblibus i�hn [C] De geefl�l als een beek van ftrafFe, hebben wy reets gezien over 't eerfte beek der Herftelhng, aenm. A, z Deel, bl. 19. Vergelyk voorts deze beelden in foinmi» ge deelen ook met dat der Befmeuing, 1 Deel, bl. 129, enz. �r:~r: IL Deel: Kkkk f R O

-ocr page 315-



		P R O F E C Y.
3H		P R O F E C Y.
3H

	PROFECY. VOORZEGGING. E Ene Vrou wiens gezigt bedekt is. Zy houdt in de rechte hant een bloot zwaert en een trompet ten toon $ en grypt met de flinke een keten, welke uit een zon , die ook aen de {linke zyde boven haer ftaet, nederhangt. Op 't hooft heefc ze eene duif [AJ. _t , > [A] Zoo als de Profecy hier.Verbeek is, zegt men, dat ze te Rome gefchilder� ftaet op een voormuur der z�ogenaemde Boekzael onzes Heeren, ophetVatikaen. De uitvinder, geloven wy, heeft 'er. dit'mede willen te kennen geven : Het gezigt der vrouwe heeft hy bedekt, omdat vele-dingen der H. Profecyen duifter zyn voor onze oogen, en even als onder een klept verborgen. Het blootc zwaert betekent de kracht van Gods woort, dat fcherper is'dan een tweefhydent zwaert; en met eenen ook de be- dreigingen van ftraf��n tegen de overtreders van Gods wet, en de ongehoorzaemen, die zich op de prediking van zyn Heilig woort, en de verkondiging zyner beveelen, in de Profecyen gefchiedende, en haere ftem alom verfpreidende, niet bekeeren; wor- dende die verkondiging en prediking door de bazuin betekent; omdat de Koningen en Vorften, by welkers handelingen de werkingen van God, die een Koning aller Ko- ningen is, op een menfchelyke wyze worden vergeleken, gewoon zyn hunne bevee- len, en tefi�ns de ftraf tegen derzelver overtreders, te doen afkondigen by het gefchal van bazuinen: en alzoo leeft men in de Openbaringe van Johannes, kap. 8. dat de ze- ven Engelen, voor dat God zyne oordeelen op de aerde zent, t'elkens eerft bazuinen. En hierom wort de ftemme der Propheten ook by een bazuin vergeleken , Jef. 5-8. r. Roep uit der keele, en hou met in: verhef uwe flemme als eene bazuine, en verkondigh mynen volke hunne overtredinge, en den huize Jak°bs hunne zonden. Zie ook Hof 8. vs. 1. Dat voorts ons beek met de flinke hant een keten grypt, die uit eene zon ne- derhangt, zulks, beduit de gemeenlchap der Profeten met den Hemel, werwaertszyin den geeft worden opgetrokken , en daer zy door de Zon der Gerechtigheit, Jefus Kriftus, tot wellcen zich alle Profecyen uitftrekken, in genade beftraelt, den invloet van zynen openbaermakenden geeft ontfangen. En hier wort gezi'nfpeek op de be- ruchte Goude Keten by Homerus, waervan wy gefproken hebben in'teerfte beek der Kennis, aenm. B, z Deel, bl. fii. en 't eerfte beek van 't Nootlot, aenm. Ai kun- nende het geen aldaer gezegt is , ook hier ten deele worden te pas gebragt. Dat ze eindetyk eene duif op t hooft heeft, wil zeggen, dat de H. Geeft, die door eene duif wort verbeelt, gelyk elders is aengewezen, de gedachten der Profeten (zynde het hooft een zinnebeek der gedachten, gslyk ook al dikwyls te voren getoont is) regeert en beftiert. Zoo vorder iemant niet de Goddelyke Profecy wilde afbeelden, gelyk hier gefchiet, maer een beek maken der Foorzegginge, op zyn heidenfeh, die zou met de Egiptenaren een hont moeten fchilderen met een zeef by hem, ennaerdebygelovig- heit der Grieken en Latynen, een laurierkrans om dezelve vlechten. Waeromdezeef hier plaets kan hebben, is te zien uit het gene reeds gezegt is in en over 't beek van Cnderfiheit van goet en e/uaet: en hoe de laurier in dezen te pas komt, zullen wy aen- wyzen over 't beek der Dichtkunft, aenm. D. En eindelyk om welke reden de E- giptifche Priefters een Profeet affchetften door het beek van een hont, zie de taelkun- dige Lezer by Horus Apollo, HierogL lib. 1. cap. 39. en Pi�rius Valerianus Hierogl. lib. 5. cap.* 1 & z. Want wy zouden te verre moeten afwyken, indien wy dit alles bier wilden invoegen.

			QUA E TC

-ocr page 316-



			Q.U AE T S PR, EKE NTHEI T. 31$

		QUAETSPREKENTHEIT. N de gedaente eener Vrouwe met ingevalle oogef�, en een koperroeftverwigh kleet aen, verfchyntdeze. Zy houdt in elke hant een brandende fakkel; haere tong, als die van een adder , ondertuflfchen uitfte- I kende. Op de zyde van haer kleet hangt de huit van een yzerverken. De kleur van het gewaet, en de holle oogen beduiden quaetfprekent* heir. Zie over 't lefte Ariftoteles [A] in zyne Gelaetkunde. En het qua- lyk fpreken van iemants goede bedry ven komt enkel voort uit de boosheid die afleen naer eens anders oneer verlangt, zonder voor zich zelven daer eenigh voordeel uit te halen: alleenlyk vreezende en zich diets makende_sdat eens anders lof den zynen zal hinderen en verkleinen. De twee ontfteke fakkels betoonen, dat de quaetfprekentheit het vier der tweedragt [B], dat den haet voedfel geeft, aen 't branden helpt. En de tong, fchoon van natuure vochtigh, is niet zelden ook een werktuig door't welke, om zoo te fpreken, een vier ontfteken wort dat niette bluflchen is: en om die fchadelyke uitwerking te verbeelden, maken wy haere tong als die van een adder [C]. Door de ftekelige huit [DJ van het yzerverken wort te kennen gegeven ₉ dat fJA~l En over t eerfte lees onze aenmerking F over het twede beek des Achterklaps, t Deel_% bl.* 2.6; met welke beelden dit tegenwoordige dient te worden vergeleken. [B] Zie onze aenmerking B over \ eerfte beek der Laftermg, v.Deel, bl.cfi. fC] Zie onze aenmerking A over 't eerfte, en C en D over het tweede beelt des Achterklaps; en 't geene wy aenftonts verder zullen zeggen. fD] Al wat fcherp en ftekeligh is, betekent in de beeldenfpraek quaetfprekentheit:* en daerom hebben wy ook by de beelden des Achterklaps gezien een mes, eenponjaert, een roskam en een muis . en zoo wort ze ook verheelt door een zaeg, by Pi�'nus Hierogl. lib, �p., cap. 78, en by den zelven, lib. 28. cap, 69, door een purpervifch; K k k k % omdat

-ocr page 317-



		^r6 (VU A-E-T SPREKE TST'TH E I T. dat het der quaetfprekentheit eigen is, eens anders eer en achting, door hem met veel moeite en arbeit verkregen, te priemen en te quellen, gelyk het ftekelzwyn de lichaemen prikkelt en leet aendoet. omdat deze vifch zoo een fcherpe en tef��ns fteikc tong heeft, dathy, dieuitftekende., (r)Athe-de fchelpcn van allerlei andere ichelpviflchen met dezelve kan doorbooren (i), en hen iikus I. alzoo verflinden. Op de zelfde wys betekent de wefp, om zyncn fcherpen angel, ook 3- .^c-.^ir- quaetfprekentheit: en daerom zeide Antifthencs van Diogencs Cinikus,dat dezelve gc- Cr>v^S ^^c ^was ^acn ^^e ^weiP^en» ^a^^s welke geen groot gebrom maekten met Hare vleu gels, maer Hut Nat _ZC�1, j'_cj_ierp ft-_afc_en^ gevende alzoo zync quaetfprekentheit, en bitfe fchimpwoorden on- ~�. ^�- der duims te kennen. En van Archilochus, die zynen toekomenden fchoonvader Li- rafmus kambes, welke hem zyne dochter Neobule eerft verlooft, doch naderhant trouwloos- C'hil. 2. lyk aen een'anderen gegeven had, met zulke biti� en quaetfprekende verzen dien hoon Cent. 3. vergolt, dat hy door de zelve tot die fpyt en uitzinnige razerny wiert vervoert, dathy Ad. 84 zichzelvenverhing, verzierteenoutGriekfch dichter, dat 'erop zyn graftombewefpen zitten; den wandelaer daerom vermanende, dat hy van 't zelve flilletjes afwykc, en die gramfteurige bceften niet gaende make, en van de zelve geftoken worde. Welk verdichtfel Alciatus in zyn ^riite Zinnebeek, met eenige verandering, aldus navolgt: Archilochi tumulo infculptas de marmore veipas Efle ferunt, linguss cert'a iigilla make. Waervan.de, zin hierop uitkomt: ...,.,,....,, « .i. ... Z. '-.* i. Dat deze tvefpen hier aldus ■ Op '/■ graf ft aen van Archilochus, .. -.,'■:', r;,..... ..; Beduit, dat die- 'er onder leii, ■ , , ";'..'""t,^! Verwoet'was 'inqttaetjprek�niheit. Zie akker de aent�keningen: van; Klaudius ;Mipos.,-, �; �, '■'■■■ ' Q. ^:�\e':L L I N G. ^: VErtoon deze als een in 't zwart gekleede Vroti, met los om 't hooft hangende hairen. Geef haer in de rechte hant drie hamers, en in de flinke een hart. Men klcet ze in 't zwart, omdat ze, by manier van zeggen, vol zwarte en durftere gedachten is [A3, die 't hart en de ziel geftadigh quellen, beu- ken , plagen en pynigen ■, niet anders dan of het hamers waren, die 'er ge- duurigh op iloegen. De lofle hairen verbeelden, dat de gedachten zich onderling verfpreiden en verwarren [B], tot verdubbeling der moeilykheden en quellaedjen. �A] De gedachten plegen in de beeldenfpraek verheelt te worden door het hooft- fcair, gelyk hier ook volgt, en niet door de kleding: waerom ik de zelve hier liever om haere zwarte kleur, als een teken van rouw en droef heit zou opvatten; gelyk ze ons ook te voren al dikwyls is voorgekomen. Zie eender anderen, onze aenmerking A over 't eerfte beek der Elende, 1 Deel, hl. 394, en B, C en D over het tweede beelt der Droef heit, 1 Deel, bl. 2,83, en vergelyk die beelden met dit tegenwoordige. Waerom het beek juift drie hamers in de hant zyn gegeven om op het hert te klop- pen, daervan is my de reden onbekent. Het gene de hamers hier ter plaetfe beduiden, liet zelve betekent by anderen een dorfchvlegel. Zie de Verzameling der Zinnebeelden uit Oude en Nieuwe Schryvers vergadert, en achter Pi�'riusValerianusgcvoegt, lib.6. tit. TRIBVLATIO utilis, pag. 187. [J�\ Ook dat bedroefde menfehen gene zorg hebben voordeopficring deslichaems, jen zich dacr weinig over bekommeren.

			ANDERSJ

-ocr page 318-



		Q.� E L L I N Gf 31? A N D E R S. OOk kan men de quelling uitbeelden door eene Vrou die 'er droevigh en bekommert uitziet, zynde aen handen en voeten gebonden [A], en hebbende aen haere zyde eenen hongerigen wolf, die haer dreigt aen te randen en te verflinden.

	[A] Omdat de droef heit een beletfel en verhindering is van alle werkingen, enden menfch, dien zy quclt, den luft beneemt om iets te doen; hem even als gebonden hou- dende aen handen en voeten, zonder 't gebruik van welke men genoeglaem niets kan uitvoeren. Zie ook het eerfte beek der Droeiheit₃ /. Deel, bU Z79. De reft in dit beek verklaert zich zelve.

QUELLING over eens anders welvarenj T> Fquaemlyk wort deze vertoont als een mager Wyf, in 't ■■ zwart gekleet, en met lolTe vlechten: trekkende met de rechte hant het hair uit, en wordende door eene flang in de flinker borft gebeten. Voor 's beelts voeten ziet men een' ma- geren kuikedief. Het gewaet is zwart, omdat de gedachten [A], die des riaeften fchade begeeren, droef en doodelyk zyn, en hem die de zelve voedt, geduurigh vol rou maken > zynde ook zulk een als in eene duifternis, die de ziel verdonkert, en 't hchaem plaegt. En hierom trekt het beek zich de los- hangende vlechten uit, 't geen ook verheelt dat zulker luiden gedachten verwildert en gebroken zyn [B]; loopende de zelve averechts en verkeert II Deel. L 1 1 1 tot [A] Zie onze Aenmerking A over het tweede beek hier voor. [B] 't Kan ook enkel aengemerkt worden als een teken en uitwerking der droef- heit. Zie onze Aenmerking B over't eerfte beek der Klagte j II. Deel, bl. 6j_t en de plaetfen aldaer verder aengewezen.

-ocr page 319-



		SiS CL U E L L I N G. tot hun eige fmart en hartzeer. Dan dit wort nogh ruim zoo klaer door de flang [C], die het beelt in de borft byt, aengeduit: Want gelyk dit ondier door zyne �eeten een zeer koudt venyn naer 't hart fchiet, en daer- doorde natuurlyke hette, by welke de menfch in't leven gehouden wort, verdooft j alzoo plaegt en doot dit harteleet ook de ziel_} ftortende zyn vergift in de zelve door de iiiterlyke zinnen, die, eens anders welvaren merkende, het zelve benyden: en hierom wort dit wyf ook mager [D] vertoont. De kuikedief heeft zulk een droef heit over eens anders welvaren , dat die zich 00)5 uitftrekjt over zyn eige jongen [E]_} daerom wort hy by deze beeltenis geplaetft. [0~] Zie wederom het eerfte beelt der Droef heit, Aenm. B. Madz.,zSi. [Dj Zie de beeld-n der Nydt. (i)Hift. [E] Welke indien hy ziet dat vet worden, zool begint hy de zelve uit nydt en a� Anim. gunft te byten , opdat zy door de pyn en wonden mogen mager worden; 200 men «�12! ^Franzius (1) magh geloven. pag. joo

			RAEDSLAGH. BERADING. �ervoor wort een out Man met lange roode klede- ren geftelt. Hy heeft een gulde keten, daer een menfehehart aen hangt, om den hals, en in de rechte hant een gefloten boek, met een' uil daer bovenop. Met de flinke hant houdt hy drie hoofden, die aen eenen hals ftaen, ten toon; namentlyk eenenhontskop, die ter rechter; eenen wolfskop, welke ter flinker zyde,- en eenen leeuskop, die in 't midden geplaetft is. Onder zyn en rechter voet leggen twee dierehoofden, zynde het eene dat yan een' beer, en het andere dat van eenen dolfyn. Ben

-ocr page 320-



		R A E D S L A G H. §t? ■Eengoede raedflagh, ofbcrading, zegt Ariftoteles in zyne Zedekunft (i), (r) Lib. 'is iet datgoet en recht is met betrekking of datgeene dat nnttigh is tot het berei-⁶- ^caP 9' ken van zeker einde, waervan de voorzigtigheit de rechte keurmeefleres en waerdeerfter is. Doch de raedflagh of berading is, gelyk de zelve Filozoof wil, geene wetenfchap: wantnaer dingen die men weet, zoekt men niet, Zy is ook geene gisfmg, omdat het giffen haefiigh en zonder gront van reden ge- fchiedt; daer integendeel tot de berading of het raedflaen type bezinning en, ruimte van tyt gebruikt wort. Men kan ook niet wel zeggen, dat ze eene opinie \ of meening zy ■, naerdien de meening of opinie, iet is het welk air ede is bepaelt: � daer \ l dogh de berading iet te kennen geeft, datnogh onbepaelt en pnv�lmaekt ; is [A]. Wat is ze dan ? Dit zullen we wat onderfcheidentlyker gaen bezien,, Wy zeggen derhalve, dat de raedflagh of berading eene overweging en I overleg zy, welke men maekt omtrent onzekere en twyfelachtige dingen \ die te doen flaen: zulx dat de raedflagh met oordeel verkieft en befluit \| werkftelligh te maken 't geen men voor 't nutbaerfte acht, en 't welke ftrekt om de deugdel ykfte, dienftigfte en befte uitwerking voort te brengen. Dit - - , jaengaende den raedflagh in't gemeen. Wat nu belangt de raedflagen, die jftadts-of lantszaeken in't byzonder betreffen, deze zou men, wegens de ■ i zaeken, daer over geraedflaegt wort, volgens 't onderwys van den meer- i genoemden Ariftoteles (2), vyfderlei kunnen noemen -, als namentlyk I.(»)Rhef< (Die 's lants of der ftede tollen en inkomften bezorgen. II. Die over oor-^Lib- ^xjlogh en vrede gaen. III. Die op de bewaring van landen en tteden het 'oog hebben. IV. Die de inkomende en uitgaende goederen gadeflaen, en ; V- die de inftelling der wetten in acht nemen. Zoo heeft men dan hier, [om zoo te fpreken, verfcheide foort van raetflagen, om dat 'er verfchei- ; Iden flach van zaeken is. Maer om tot het beek zelf te komen: Het wort out gefchildert, omdat de oude mannen doorgaens de befte raedsluiden zyn. Ve ouden , zeit Ambrozius [Bj, zyn bequaemfi tof Llll 2 raedjlagen. [A] ⁹t Is ook, volgens den zelfden Filozoof, ter zelfdeplaetf�, geene fnedigheit, om \dat fnedigheit alleenlyk, is eene goede gi�ing. [B] Iii Hexamer. Senellus eft in confil�s utilior. Zie. onze Aenmerking A over 't beek lErvarcnis, f. Deel, bl. �pr. en A over 't beek Gewoonte, I. Deel, bl. 492,, Zoo zegt ook Euripides by Stobe�s Dat is: Het ts een oude fpreu]^; de daden der jongen, en de raedt der ouden bebbm kracht. En Efchines getuigt in zyne Redenvoering tegen Ktefifon, dat dooi-de wet-» ten van Solon was bevolen, dat in 't raetplegen die gene, die de outfte van jaren was, allercerft moft fpreken; en dat het by de Athenienf�n in vorige tyden de gewoonte was geweeft, dat een uitroeper, nu vryheit zullende afkondigen om opentlyk te fpreken, aldus riep : wie wil uit die geenen die over de vyftigh jaren z,yn, tot den volke fpreken ? gelyk dit alles is aengetekent van onzen Erasmus, Chil. 3. Cent. 5. Ad. 2. Het geen hier van den raet der ouden gezegt wort, daer tegen is geenfins ftrydende het bekende versje by de Grieken, dat, naer de aenwyzing van Erasmus ter gemelder plaetf�, aen Hefiodus wort toegefchreven, luidende aldus: ''E^y* v��iv, /3aA«< S� /Aitrtov, iv%»l Se yigivruv, Dat is, de daden der jongen, de raet der mannen, en de gebeden der ouden. Door Wel- ke laetften hoogbejaerde luiden worden verftaen, die niet alleen de krachten van hun lichaem, maer ook eenigfins die van den geeft hebben verloren, en het vaderland ner- gens meer dienft mede kunnen doen dan met hunne gebeden, welke daerom in de ou- den te meer worden aengeprezen, omdat de menfehen in hunnen ouderdom doorgaens godsdienftiger zyn dan zy waren van te voren.

-ocr page 321-





			₃2o RA.E_DS.LAGH. raedfldgen. Ons fpreekwoort komt hiermede overeen, luidende, Der ouden raedt, Der jongen daet, Der mannen mocdt, Is al te goet. Of, Men magh d' ouden ontloopen, maer niet ontraden. Te weten, de rype ouderdom baert, door de ondervinding der dingen, die men gezien en gedaen heeft, de grootfte volkomenheit van kennis en verftant. Aldus ftaet het met de jongelingen niet_; als kunnende die, ter oorzaeke des korten tyts dien ze nogh maer beleefden, geen ryp oordeel hebben: en daerom behooren ze raedt by d' ouden te halen. Koning Agamemnons Raedsheer I wort in den perfoon van Neftor afgebeelt als een oudt man van driehondert jaeren[C]j en men hoort hem, daer hy de jonge helden der Grieken, en I by naeme Agamemnon [D] en Achilles (die geweldigh op malkander ver. I gramt (i)Iliad. CC] Homerus (i) zegt niet, dat Neftor drie hondert jaren heeft geleeft, maer dat i lib. L v. Zyn leeftyt is uitgerekt tot in het derde gejlacht der menfchen, na dat 'er al twee geflach- XfO. & ten, die met hem opgevoedt waren, en geleeft hadden, waren geftorven. Dit is de vol- Odyff. 1. komen zin der woorden van Homerus: dewyl echter het woort ytnd, het welke die; ³* ^V'^ZV Dichter gebruikt, en wy gejlacht vertaelt hebben, eigentlyk geen bepaelden tyt bete-1 kent, al zoo weinig als de woorden avum, <ctas, fecnlum, met welke de Latynfchs f dichters het woort ymx doorgaens vertalen als zy van Neftor fpreken; wordende die I woorden dan eens genomen voor een geflacht der menfchen s dan eens voor den gewoo-1 /2)Sca- nen leeftytvan een menfeh, dat is 70 jaren (z) j dan eens vooreen eeuw ofhondert jaren �> liger de zoo willen wy den Lezer de bovengemelde vertaling van geflacht der menfchen niet op- Emen- dringen, indien hy zich niet van zelfs zal overtuigt vinden, datzewaerlykplactsmoeu- datione h_eDben. Voor ons gevoelen zyn ook de oude groote en kleine uitleggingen over Ho-1 J^L \ jmerus, die men aen Euftathius en Didimus toefchryft, en Akron over Horatius (5)»\| (3)L.�Ija ook Plutarchus zelf (4) met meer anderen, opgetelt door Raderus in zyne Aenmcr-\| �d. 9. kingen over Martialis (5), welke alle te famen de voorgenoemde woorden opvatten in \| v. 13 de betekenis van een geflacht der menfchen, zoo als wy Homerus zoo even vertaclden, (4) In _en bepalen dat volgens 't gevoelen der ouden, op dertig jaren; omdat namentlyk del Catone meefte menfchen voor hun dertigfte jaer kinderen geteelt hebbende, en wederom;) op^J°2o. ^an<^^ere rnenfehen, en alzoo een nieuw gedacht, beginnen te leven : en zoo zoude <5)Lib.8 N^eft°^r dan alleenlyk negentig jaren zyn oud geworden: en dat de mening van Ho-; Ep. a.p. merus zoo is, blykt genoeg uit den iamenhang zyner woorden, zoo als wy de zelve^s544. Zie boven hebban bygebragt. Andere Po�ten nochtans, den ouderdom van Neftor, boven Brouk- dien van alle andere menfchen, naer den gewoonen loop der natuur willende vergroten, "^u"^eJI. hebben van drie ge/lachten gemaakt drie eeuwen : even alsof hy reets een dubbel getal bullus'~^van ^h?^ndert 3^aren afgeleeft hebbende, in het derde was ingetreden: hctwelke Ovidiusj lib. 4/ ^met uitdruklyke woorden melt, als hy zegt (6) : Carm. r - - - Ac fi quem potuit fpatiofa fenectus v. 5©,en Spectatorem operum multorum reddere, vixi die gene Annos bis cenmm : nunc tertia vivitur artas. ^^iehya\|Namentlyk fbmmigeFabelfchryvers hebben verdicht, dat ten tyde als Pilus, de vader- hadt¹⁶ ^^ze* ^^ac* ^van Neftor, door Herkules wierd ingenomen, en zyn vaderNeleus metalle <6) Met. deszelfs zoonen, uitgezondert alleen Neftor, die elders ter opvoeding befteltwas, wierd lib. 12 gedoodt, de Goden uit eenc zonderlinge goetheit, de jaren die van het leven zyner v. i86_ broeders waren afgefneden, by dat van Neftor hadden bygedaan. Nu had hy elf broe- f7) Ovjd ders (7), uit verfcheide moeders geteelt j die alle nog jonge kaercls waren, en gevolglyk Met.hb.k_onden ^ _overjg_e j_aren _van deze, gevoegt by die van Neftor, gemakkelyk tot verre *� '"3_over de tweehondert opklimmen. Of dit nu ftryt tegen de waerfchynlykheit of niet, Zulks is onverlchillig, alzo men in fabelen, dat is, leugenen, geen wacrheit moet zoeken. [jy\* Horatius Lib. I. Ep. 2. y. 11. - ----- Neftor componere lites Intcr Peliden feftinat & inter Atriden. Hunc amor, ira quidem communiter urit utrumque.

-ocr page 322-



	RAEDSLAGH,
	RAEDSLAGH,	321
		321

gramt en gebeten waren) naer zynen raedt, als die een out man was, ver- maent te luifteren , dit zeggen [E] : Hoort my, gy beide die jonger zyt dan ik. Ik heb voortyts met al veel Jlerker helden dan gy zyt, ge- meenschap gehadt, en noit hebben zy mynen raedt veracht. Want ik heb nimmer zulke helden gezien, noch zal 'ergeene zien, gelyk Pirithous, Dry- as, Ceneus enz. waren. En een weinigh verder zeit hy [F], En noch- tans volgden zy mynen raedt, en deden 't geen ik hen zeide. Daerom, laetgy 0 ook door my overreden, want het is beter zulx te doen, dan onderling te twiften. Elders [G] biedt hy zich aen, om de Griekfche Ridders met zy- nen raedt te helpen, kunnende't zelve niet doen met zyne krachten, die eigen zyn aen de jongelingen. Deze inzigten bewogen Plutarchus [H] te zeggen, Dat zulk eenejladt zekerfi bewaertis_y die der ouden raedt, m der jongen wapens gebruikt: naer dien de ouden tot gebieden, de jongen tot gehoor- zamen gejehikt zyn. Ook wort de vinding van Homerus bovenal geprezen, daerhy, in het tweede boek vanden Ilias (1), den Koning Agamemnon(i)vs.?3 in Neftors fchip eenen Raedt doet vergaderen van d'alleroutften onder de Grieken. De Spartaenen voegden hunnen Koning [I] eenen Raedt toe, beftaende uit edele oude Heeren, die van Likurgus Gerontes genoemt werden, dat is, Ouden. En de Roomfche Raedsheeren werden S�natores, dat ook Ouden betekent, geheten, omdat men aldaer in oude tyden niet dan bejaerde luiden in den Raedt bragt, gelyk Ovidius zegt [K]. Het dient Agamemnon tot geen geringe wysheit toegefchrevcn te worden, dat hy zoo veel werks van Neftors raedt maekte, en wel wenfehte tiendierge- lyke Raedsluiden [L] te hebben j noemende Neflor een man, die in't ge* ven van nutten raedt alle d'andere Grieken te boven ging. IL Detl. M m m m Het [E] Zie deze woorden van Homerus door ons bygebragt over 't beek Ydcle Eerj\| Acnm. Mmm, /. Deel, bladz. $ff. [F] Uiad. Lib. �. v. 273. * K«< [�v (Aiv fixteuv %vviov, inlSrcvri* r� jMu'S-oi. [G] Iliad. lib. IV. v. 321. . » - . vvv ol�Tt fte ytjfxt ix,Uvu, BxA? Kxi jAvSoKriy ro yxg yifXs i<;\ yif�vruv, [H] In zyne Verhandelinge, waerin hy onderzoekt, of een out man zich met de regeering behoort te bemoeien of niet (2): uit welke verhandeling alle het gene hjer(2)Capr volgt, tot daer toe daer onze fchryver van 't lange kleet fpreekt, genomen is. ²°- [V] Koningen, hadde hy moeten zeggen met Plutarchus: want de Spartanen hadden 'er altyt twee; zynde echter meer koningen in naem, dan in gezag, en niet anders dan oppervekheeren in den kryg. Zie Juftinus Lib. III. cap. 3. § 2, en Kornelius Ne- pos, in 't Leven van Agefilaus, cap. 1. § 2. en aldaer de aentekeningen der Geleerden. [K"] Zie onze Aenmerking A, over't laetfte beek der Eer, /. Deel, bl. 325, en A over 't beek Gezagh, /. Deel, bl. 494. Zie ook Juftinus, Lib. XLIIJ. cap. $. $. 2. en 't gene wy reets boven gezegt hebben in onze aenmerking B. Maer wat hebben wy Heidenfche inzettingen van noden, daer het doch den waeren en alwyzeft God I- fra�ls zelfs behaegt heeft zyn volk een Raedt te geven, beftaende uit fcventig der Oud- ften Ifra�ls, en der zelver Hooft, Mozes? Zie Numeri XI. vs. 16. _t [L] Homerus Iliad. lib. II. v. 371. O Vader Jupiter, zegt hy, en PallasmApollo, och of il^ tien zulks Raetsluiden mogt hebben onder de Grieken: da» zott de fiad van den kpning Priamus wel haeji nederflorten i wordende door onze handen verovert en verwoefl. (>) De Op welke plaets Cicero ziende , zegt (3) : Dux ille Gr&cia nufyuam optat* ut Ajaeis _Q^z^^ Jimiles habeat decem, at ut Nefloris: tjttod fi acciderit, nondubitat, quin breyiTroj fit* peri'

-ocr page 323-



			3!Z RAED'SLAGH. Hei lange kleet voegt dit beelt , omdat outtyts (gelyk trouwens thans ook n�gh wel gefchiedt) de Raedsheeren [M] op veele plaetfen met eenen tabbert en lang gewaet bekleet gingen, tot vertooning van des te meer fta- tigheit. En 's beelts kleederen zyn root , omdat het purper [N] den Raedsheeren wel paft, en zy ook het purper wacrdigh zyn: want die kleur beduit liefde [O], door welke een Wyze, met een'brandenden yver be- hoort bewogen te worden , om den radeloozen en twyfelmoedigen met goe- den raedt te dienen enby te ftaen; zynde dit ook een van de zeven wer- j ken der geeftlyke barmhartigheid Het beelt heeft een hart aen den hals hangen , omdat Pi�rius in 't XXXIV. boek zyner Hieroglyphica zeit, dat de Egiptenaers [P], als ze eenen raed' { aen anderen gegeeveri j wilden uitbeelden , een menfehehart fchilde den₅ hangende het zelve aen een ketentje of bantje om den hals van e * niansbeelt: en zulks deden ze, omdat een waere en oprechte raedt uit ..." harte voortkomt, 't welk zuiver en eerlyk wezen moet, zal het eerfgtfa raedt_t dien Suidas een heilige zaek noemt, te voorfchyn brengen, ja e Raedsman zelf, die eenigen nutten raedt verfchaft, wort ook �ett heih zaek geheten: gelyk Zenodotus aentekent uit Epicharmus .* welken z ven byriaem ook Plato aen eenen Raedsman [QJ toeeigent. Ter naervv ginge wyders van de Egiptenaeren, lieten de Romeinen hunne edele ki ders een gouden bolletje �R], op de wyze van een hart toegeftelt, om d. hals en op de borft dragen, gelyk Makrobius getuigt: en dit gefchied niet alleen opdat zulke jeugdelingen zouden gedenken, dat ze dan eer* terecht menfehen zouden zyn, als ze met het harte, dat is, door hui verftant begonnen uit te munten, gelyk de zelve Schryver wil [S]$ mae ook om aen te duiden» dat zoodanigh eene oudde door raedt van ande luid

		peritura': dat is: Dat �pperhooft der Grieken (Agamemnon) wenfeht nergens (by H merus) dat hy tien zulke mannen hebbe (in zyn leger) als 'A'jax , maer als Nefior : bet I welke indien hem mogt gebeuren^ z.09 twyjfeh hy niet, of Troje zjaude in 't kort verweeft worden. [M] Zie onze Aenmerking A over 't beelt Geloof of Goet Vertrouwen, eerfieDeel,] bladz. 455. (jN] Zie onze AenmerkingAover het eerfte beelt der Deftigheit, /. ZW, bl.zs,$_t\ jen de Schryvers aldaer aengewezen. �OJ Zie onze Aenmerking A �ver 't I beek der Lietde. (Plf Zaratino (want die is de opfteller van dit beelt) dwaelt hier zeer. Pi�rius zegt j aiiet,- dat zoo een hart (zoo het maer een hart geweeft is) een beelt by de Egiptenaers lil geweeft van een goeden raedt, maer wel van een oprechte en openhartige reden: geMl wy reets hebben aengewezen over het tweede beelt Oordeel, Aenm. B, welke breder Ican worden nagezien. De plaets van Pi�rius, hier vermeit, is te vinden Hierogl. Hb\ 34. cap. 1 en 1. Voeg 'er by, Ub. 41. cap. 1,1,5,4 & S- (Qj Zaratino had onzen Erasmus hier qualyk verftaen, en lelyk verdraeit. Wy hebben 'er uitgefmeten 't gene weg moeft, en voorts de nodige verandering gemaekt, 'Zie dien groeten Man zelvenj Chil. z. Cent. 1. Ad. 47. en aldaer de verlcheide rede^ nen, die van deze benaming kunnen worden gegeven. [R"j Zit het einde van onze Aenmerking B over 't laetfte beelt der Edelheit, I. Ded I l>l. 514. Voorts is byna alles wat hier volgt, tot daer gefproken wort van 't boek in de nant des beelts, genomen uit de bovengemelde plaetien van Pi�rius. {&} Saturn. Lab. I. cap. 6. Nonnulli creditnt, ingenuis pueris attribuut�, ut cordis figuram in bulta. ante petlus mnetttrenf, quam infpicientes ha (e demum homines co"i-'■ tar ent, fi eerde praftarent.

-ocr page 324-



		R A E D S L A G H> ^₂\| luiden beftiert moet worden , gelyk S; Pompejus zeit [T] > di� zyn zeggen hierop gront, dat bulla ^ het welk in t Latyn zoo een bolletje betekent, af komftigh zoude zyn van 't Griekfche woorc bule_t* dat is j ra�dt: of omdat zulk een bolletje op de borft hing j die de raedt en het verftant tot hunne natuurlyke woonplaets hebben. En aldus zegt Horatius [V] ook niet on- aerdigh van Tibullus, dat hy geenlichaem zotid�r borft was-, te kennen wil- lende geven > dat hy Tibullus een man was, die wyzen raedt en overleg be* zat, welke in de borft woonen. Makrobius [W] zegt bok $ datdeTriom- feerders dusdanige goude bolletjes in hunne triomfen plachten voor hunne borft t� hebben : 't geen zonder twyfel [XJ gefchiedde om te verto�n�n* "dat ze niet alleen triomfeerden wegens het oeferten der lichaemlyke dap- :^;>erheit, maer teffens en voornamentlyk wegens het gebruik van wysheit, 'oorzigtigheit en goede raedflagen. #» Het boek, in'sbeelts rechte hant, beduit, dat de raedt en 't overleg �it � fe oefeninge der wetenfchap voortkomen: en om dat zinnebeelt wat meer ^! 'rachts by te zetten ₄ hebben wy 'er eenen uil by gedaen, omdat de heide- nen dien vogel aen Minerva, die voor de godin van wysheit en raedt ge- -^; M m m m z Kouden

				(.;»

�T] �n bulla. �ulla aurta infigne erat puerorum pr&textatorum, qti& depcndebat eis 'hpeflore, ut fignijicaretur, eam atatem alteriits regendam confilio. Dii�a autem efi 4 riSrtco jermone /3xKv\ quod confilium dicitur Latine. Vel quitt eam partem corporis bulla \:ontingat_y id efi, peElus_i in qtto nxwrale manct confilmm. Welke reden nochtans vcr- , worpen wort door Plutarchus, Quafi. Rom. jqi. I [V] Lib. L Epift. 4. v. 6. '^?' Non tu corpus eras fine pector�. ^!Tn die betekenis gebruiken de Po�ten dat woort zeer veel: als �vidius Met.Lih.X��t. �3?s. 290, daer Ulifles zynen mededinger Ajax noemt rudis & fine pettoni milei $ eert rygsman die plomp is, en zonder borft, dat is, zonder verftant: en in dat eigen -oek, vb. 569. Pettora funt potiora manu, de borft is beter dan de hand of fterkt�, dat .,, Verfiam regeert de hant: gelyk Vondels vertaling luidt. Overvloet vandiergelyke Voorbeelden komt overal voor* Zie de Schryvers der Woordeboeken; f W] Ter bovengemelde plaets: doch hy geeft aldaer een andere reden van dit Cc- raet, zeggende, dat 'er eenige hulpmiddelen in dat bolletje beflotcn waren, die fnen geloofde dat het kragtigft v/aren tegen de nydt: alzo het een bygelovigheit der ouden was, dat men zelfs door een nydig oog konde worden betovert: gelyk elders is aen-

			gewezen
			gewezen
	[X] Dat is Zoo vaft niet: gelyk uit het voorgemelde reets is gebleken. De �dm- ken en de beeldenfprakige betekenifl� van de fieragien der ouden, zyn veeltyts duifter en onbekent. Dat zelfs daer uit blykt j dat de ouden zelve al verfcheide uitleggingen daervan hebben gemaekt; daer nochtans alleenlyk eene de waerachtige kan zyn. Ook zie ik geen zwarigheit te geloven, dat veele zulke fieragien uitgevonden en gebruikt zyn, zonder dat men 'er de een of andere geheime Betekenis in hadde; en alleenlyk omdat de uitvinders oordeelden, dat ze mooi en fierlyk ftaen zouden * of omdat Ze met hunnen rykdom wilden pronken. Makrobius, dien wy zoo even reden hebben hoo- ren geven, waerom hy meende, dat de edele kinderen zo een bolletje droegen, brengt in dat zelfde hooftftuk een geheel andere by : namentlyk, dat de vyfde koning van Rome Tarquinius zynen zoon, die maer veertien jaren out zynde₄ een Vyant ia den flag met eigen handen hadde gedoot, in zynen triomf onder anderen had befch�nken met zoo een bolletje, dat toen ter tytal de dragt der zegepralenden was: endatinnaer- volging van dien, de edele kinderen vervolgens zulke bolletjes hadden begonnen te dragen, als tot een goet voorteken, en om daerdoor te kennen te geven, dat men ver- wachte en wenfehte, dat zy t'eeniger tyd in dapperheit mogten gelyk worden aen den _(i)q_u^ genen, die zo een gefchenk allereerft verdient hadde. En behalven de reeds bygebrag-R^ te oorzaken, fielt 'er Plutarchus (l) nog vier andere voor: een gen�egfaem blyk van _I01t� ' onzekerheid

-ocr page 325-



				RAEDSLAGH.
			3H	RAEDSLAGH.
			3H

		houden wert, toewydden. Hy vliegt, om zynen koft te zoeken of anders- zins, meeft by nacht $ en heeft alsdan, gelyk veele Natuurbefchryvers, en inzonderheit B. Anglikus [Y], getuigen, een helder en fcherp gezigt: zoodat hy een bequaeme zinfehets ftrekt van de naerftigheit en 't nacht- waken , in welke 't gemoet van een' Prins of Raedsheer, die fteden en vol- ken met raedt te bezorgen heeft, moet bezigh zyn_} dienende zulke luiden zelfs des nachts met hunne zinnen te werken, en te bedenken ent'overwe- gen, wat 'er dienftigh is 's daegs uit te voeren. En de gemelde vogel komt hier nogh des te meer te pas, omdat het inbeeldende vermogen des gemoets in de ftille duifterheit van de nacht fcherpft [Z] en krachtigftis, gelyk de uil [Y] Lib. X. capi 2,7. alwaer hy ook Wil, dat het woort noSiuA, in 't Latyn een tiachtuil, zoude famengeftelt zyn uit de woorden de notie acute tuens, dat is, by nacht fcherp ziende. Dicitur nollua quafi de notie Acute tuetts: de notie auttm videt. In welke afleiding hy zelf al te fcherpziend� is geweeft, en detoeftemmingdervoornaem- fte Geleerden niet zal hebben; zynde dit woort niet famengeftelt, maer enkel, en af- komftjg alleenlyk van nox, nacht. Indien voorts de uil om zyn fcherp gezigt bynagt, een beelt 'kan zyn vari fchranderen raedt, zo kan ook de wolf tot dat zelfde voorwerp dienen, als welke gezegt wort zoo fcherp van gezigt te zyn, dat hy zelfs in de aller- dikfte duifternifl�n van den nacht zeer klaer kan zien, en daerom ook voor het opko- men van 't licht uitgaet op roof. Om dit zyn fcherp gezigt was hy by de Grieken hei- lig aen Apollo, dat is, de Zon, den ooriprongvan het licht; gelyk by de Romeinen, om zyne roofzucht, aen Mars, den god des krygs : zynde het de gewoonte der Hei- denfche volkeren geweeft, verftheidene dieren toe te wyen aen zulke Goden, metwel- (i)Serv. kers natuur zy geloofden dat die beeften eenige overeenkomftige eigenfchappen (1) of ad Virg. gelykheit hadden. Alzo heiligden de Perfen (2) aen den zelfden god de Zonne, dien jfcueid. zy Mithres noemden, het paert, om deszelfsfnelheit; en de Romeinen (3) het eigende 118 ^V' ^c'^15r ^om d&idk ftrytbaerheit enz., aen Mars. Wy hebben reets te voren over'teer- (2) Juft. ^^c keelt der Peft gezegt (4), dat ook in .^Egypten in de ftad Licopolis, Apollowierd l.i.c. loge�ert in de gedaente van een wolf, het zy om de reden aldaer bygebragt; het zy om §. f, 6c zyn fcherp gezigt; het zy ook omdat hy zoo vroeg om zyn prooi opftaet, en zich op Ouid. wegh begeeft, gelyk de zon haeren loop ook vroeg begint. Zie Pi�rius en Giraldus, Faft. 1.1 _ter pi_aet:f_e _D0Ven over de Peft aengewezen. {^�es- y^i Daerom noemden de aeloude Grieken, volgens't getuigenis van Plutarchus (5) tus in den ⁿ»cht tucjjprfinj Euphrone�] dat is, verft andig, wys. En Plato maektgewagh van Equus. zekere Raedsvergadering (by de Lacedemoniers, meent Erasmus (6") die 'snagts wierd (40 Aen- gehouden, en beftont uit de allerdeftigfte en verftandigfte mannen in ftaetszaken; in wei- merk. D ]j_e vergadering de allerzwaerfte zaken, en waerover voornamentlyk diende raedt ge- (f)Syrn- pi_eeg_t _te _worcjen, in overweging werden genomen: gelyk de zoo even genoemde E- Sujefi. 9 ^rasmus (7) ^mt den zelfden Plutarchus aentekent. En hierop ziet het fpreekwoort der (6)Chil. Grieken, dat men zich beraden moet by nacht. Theon de Sophift (8) fpreekt 'er vol- ». Cent. gens de opmerking van Gilbertus Kognatus (9) aldus van: Wie weet het alom bekende 2. Ad.43fpreekwoort niet, het welke zegt, dat men raedt moet plegen by nacht? en wat wil de (7)Ibid. wyz.c Sofokles ons leer en, als hy den Nacht Euphrone, dat is, Verftandig noemt\? is het v») An niet daerom, omdat het verftant der menfehen alsdan voornamentlyk,krachtig is? En nog

?9)Ada�^eens: ^^aerom ^wort de Nacht door de Poet<?» Euphrone�, ofverftandiggenoemt, en heef					t

	Cent. ^.het fpreekwoort veroorzAekt, dat men den Nacht moet fchikk.cn tot dentydz.ynerraedft.agen. Prov.221 .�00 ook de ftraks genoemde Plutarchus (10), Die hun verftant het allermeeft gebrul- fiojDej^», gebruiken hunne uit erlyke zinnen zeer fpaerzaem. Want de Grieken bonden hunne Cunof. ftfideerplaetftn zeer verre buiten de fteden, en noemden den nacht Euphrona, of Verftan- ' dig, oordeelende dat de rufte, en afzonderinge van aenvallende beletfelen en van aftrek: kingen tot iets anders, zeer nuttig waren tot de befpiegeling der zaken, en het uitvinden (ii)LX "» die dingen die men zoekt.* Erasmus is van gedachten (11), dat in het bygebrachte fpreekwoort der Grieken ook eene vermaning is opgefloten, dat men niet al tehaeftig en driftig moet zyn in 't maken van een befluit, macr het zelve uitftellen totdennagt, wanneer de driften door den flaep bedacit zynde_} de menfeh beter in ftaet is om zich te

-ocr page 326-



		RAEDSLAGH.
		RAEDSLAGH.	*3t**
			*3t**

	uil in dien tyt de dingen ook beter dan by dagh onderfcheidt. Altoos ₃ Het. betaemt gcenen Raedsheere, dien de la/i en zorg des volks bevolen is ₃ ganfcb e nachten teflapen ₃ zeit Homeer [Aa]. En zeker, die iet goets beratdflaegt, dient, om zoo te fpreken, het gebruik des lichts al te hebben, als't voor anderen nogh donker en nacht is > want hy moet het goede van 't quade,en 't wit van 't Zwart, fchiften , en dat alles zonder vooroordeel of zucht; Door zulk een' rechtmatigen raedflagh worden de dingen in hunn' rechten ftant gezien en ontwonden, hoe duifter en verwart ze ook wezen mogen. En als men het donkere leugendekfel van 't gemoet heeft afgeligt, zoo dringt men met het gezigt des verftants tot de waerheit door. Om nogh meer van den nachtuil te zeggen. De Raedt van Rome deet hem, ter ecre van Domitianus, op penningen munten j hierdoor te kennen willende ge- ven [Bb], dat die Keizer rykelyk van goeden raedt en wysheit onderleit was; want dus fcheen hy in 't begin zyner regeeringe te zyn. Doch daer- na zagh men, hoedanigh een hy was, en hoe gruwlyk hy, na een goet be- gin , of dat ten minften zoo fcheen , van zyn' braven Vader en Broeder , zyne Ryksvoorzaten, ontaerdde. Het ftellen wyders Van den uil (die by donker nacht klaer ziet, en alles opzoekt wat hem nodigh is, gelyk wy gehoort hebben) opeen gefloten boek, kan ook bequaemlyk verbeelden, dat de raedflagh, dien men met nachtwaken en in het donker heeft geno- men en overleit, o^k donker, dat is, verborgen of geheim moet b�yven, en het beraedflaegde ongeopenbaert. Met dit inzigt hebben de oude Ro- meinen aen Konzus, den godt der raedflagen, by den grooten Circus of Renplaets, aen den voet des Palatynfchen bergs, eenen tempel onder de aerde toegewydt, om te betoonen, dat de raedflagen bedekt en verborgen II. Deel, N n n n behoorer*

te beraden, dan in de eerfte fchielykbeit: waertoe hy ook brengt ons bekende fpreefc^ woort, waermede wy, onze gedachten niet willende bepalen, maer ons nader beden- ken, zeggen, dat wy ons op de saek eerft zullen beflapen. De andere uitlegging fchynt mv verre de befte. (_Aa] Sprekende van Agamemnon (i): fftfliad v~ ~ , ' . "i a v Ai' ^J � , Kb. 2. v. Ou ^pn ■zctvw'Xtov tSnv leiSAtjqiofov «vffpaS, ^4&6r ^rCL. XcmIt' t7rirsrpc\|)i»T«i, x«/\ToV<r# Liilinht.* �Bb"] Of dit zoo is, dan- aen twyffel ik, en zou veel liever geloven, dat de nacht- uil, np de penningen van Domitianus, van een anderen oorfprongk is. Altoos Karel Patin (z) merkt aen, dat de meefte Roomfche Keizers, hoe godloos ook, echter eenige f2) Ad godheit in 't byzonder, boven alle andere goden hebben ge�ert, en de zelve op hunne Sueton. penningen doen ftempelcn: als Auguftus, den god Apollo; Antoninus, den god Ef- Dom�'. culapius en de godin Hygyia of der Gezontheit; Kommodus, den god Herkules; Se-^caP- $ .verus, den zelfden Herkules en Bacehus; Heliogabalus, de Zon; Domitianus, Mi- nerva, die hy, naer 't getuigenis van Suetonius (3), zeer bygeloviglyk diende; ja, (3) l. L; wiens zoon hy, naer 't zeggen van veelen, wilde gelooft worden te zyn. En hiervan daen meent de gemelde Patin, datmenMinerva, met haren vogelden uil^zoodikwyls op de penningen van dezen Keizer ziet. Doch als een beclt van Wysheit vindt men dezen nachtvogel op eenen Penning van Conftantyn den Groten, by Oudaen in zyne .Roomfche Oudheden, bl.* 331, «�x92. En dat op de lans van Hiero, eer hynog ka- tting was, in zyn eerften veltflagh een nachtuil ging zitten, zulks wierd door de ver- Idaerders der Vogelwichlary uitgelegt, dat hy in zyne raedflagen voorzichtig en wys Zoude Zyn: gelyk het ook naderhant heeft gebleken, dat hy zulks in der daet was* Pi�rius Valerianus Hierogl. lib. 20. cap. 14. uit Juftinus, Lib. 23. caj>. 4. §. 10.

-ocr page 327-



		RAEDSLAGH.
	3*	RAEDSLAGH.
	3*

bcho�ren te blyven j waervan Lilius Giraldus [Cc] breder kan worden naergezien. Dedriediereh�ofden, die't beek in de flinke hant houdt, namentlyk een honts-» een leeus- en een wolfshooft, gelyk in 't begin dezer beeltenis gezeit is, zyn zinfchetfen der drie voornaemfte tyden, te weten van den verleden, tegenwoordigen, en toekomenden tyt, gelyk Makrobius [Dd] hiervan fpreekt. De leeuskop, in 't midden geplaetft, geeft, naer 't zeg- gen []Cc1 Hifi. Deor. Synt. y. col. 161. da�r hy ook andere gevoelens aengaendedeoor- zaelc, waerom deze onderaerdfche tempel aen den afgod Konfus zoude zyn toegewydt, uit verfcheide Schryvers ophaelt: dogh het hier voorgeftelde is het waerfchynlykfte. De meefte oude Schryvers zeggen, dat deze afgod de zelfde is als Neptunus, en Co»* fits genoemt, van Confilmm, dat Is ^ Raedt: omdat hy aen Romulus den raedt zoude hebben gegeven van het fchaken derSabynfchemaegden: welke koning ter gedachtenis van 't geheim blyven, en de daerop gevolgde goedeuitkomft van dien raedflagh, dien onderaerdfehen tempel zoude hebben gefticht, nevens eenen altaer, die niet gezien w�rt, dan wanneer men de renfpelen ter eere van dezen godt Confits, dietepaerdeenmet wagens wierden gehouden, en ingeftelt waren, om deSabynf�he maegden, tot de zei* ve gelokt, weg te voeren, jaerlyks vierde; blyvende den overigen tyt verborgen onder . _ de aerde: gelyk dit alles breder door den voornoemden Giraldus wort verhaelt. Askonius rnent* inP^ec^^^nus W noemt hem, niet enkel den God der raedflagen, maer, der geheime raed- &Et.i.mft^lf�^ef'^: ^en den beroemden Gisbertus Kuperus meent <2), dat hy de zelfde God is ge- Ven, weeft} als de Egiptifche Harpofcrates, den god def Stilzwygentheit, van welken na- cap.io. derbant breder zal worden gehandelt: altoos hy brengt oude glofl�n by, in welke de- <2) In ze �ohftis* genoemt word den moon van /fis, wiens zoon ookHarpokratesgeweeftis: en Harpocrora'de �aedflagen geheim te doen blyven, is ftilzwygentheit ten hoogften nodig; want ?'^_lu.het'g�he'er veele weten, blyft zelden verborgen : en daerom zeide Metellus, toege- tarchus ■naemt'3e Macedoni�r, eens zeer wel (3), dat, indien hy dagt dat zelfs zyn onderkleet Aphth. kennifl� had van zyne raedflagen, hy het zelve zoude uittrekken en verbranden. Men Rom. c.meent ook,dat de Romeinen, onderde verfcheide dieren, die zy tot hunne velttekens ?7'i m ^^eoru'^^en> d� beeltenis hebben gehad van eenen Minotaurus, zynde een monfter dat .j" half man en half ftier was, hoedanig een wangedrocht Pafifa�' in de Fabelen wortver- c!!�. dicht uit de vermenging van een ftier, ter werelt te hebben gebragt: met welk velt- ij. j.& teken Feftus wil (4) dat de Romeinen zouden hebben willen te \erftaengeven, dat de Front. Raetflagen van Vorften en Veltheeren in hunne gangen al zoo verborgen en onnafpeur- 1.1.c i.lyk moeten zyn, als de wegen waren in dien doolhof, waerin de koning Minos dat (4) V- monfter had opgeQoten. Zie Alciatus Embl.* 12. en over het zelve ook KlaudiusMi- r^m0" nos: hoewel Lipfius (5) zwarigheit in die uitlegging maekt, en den Minotaurus niet (O De gaern onder de Romeinfche velttekenen wil toelaten. Dat ookPi�rius (6)* meent, dac Militia dit veltteken juift dan wierd opgeheven, als men op een geheimen tocht zoude gaen, Rom. I-en dat het daervan een teken was voor de foldaten; het zelve, geloof ik, is ontbloot .Dial.j van alle bewys, en een enkele giffing. Hoe eindelyk geheime Raedflagen wierden V⁵) Hie- afgelchetfl; door het beek van Pluto, met een helm op 't hooft enz. zulks is reets ge- ^-Sj'^'zegt over het beelt Aenroeping, aenm. A, 1 Deel, bl. 40. Zie ook Celius Augurti- ** ³' nus Kurio, Hierogl. lib. /.cap. 9. En van de Nuttigheit der geheimheitin Raedflagen,' lees Frontin�s Stratag. lib. I. cap. 1. [Dd] Saturn. lik I. cap. 10. en uit hem Pi�rius Valerianus, Hierogl. 32. cap. 27. �welke beide, in de uitlegging der leeus- en hondskop hiergeheellyk worden gevolgt, en de laetfte ook in de verklaring van de wolfskop; wykende daerin af van Makrobi- us (gelyk w'y in de volgende aenmerking zullen aenwyzen: het zy dat 'hy deszelfs me- ning niet t� regt gevat, het zy dat hy ze niet voor goet gekeurt heeft. Voorts leeren Wy uit den voornoemden Makrobius, dat men t� Alexandrien in Egipten, zoodanig een driehoofdig beelt zag ftaen by dat van hunnen afgod Serapis, door wienZydeZo'n betekenden, die de tyden door haren loop afmeet, en even als regeert: waerom ook het beek van Serapis dat driehoofdig beelt met zynen rechter hant fchcen vaft te hou- den en te bedwingen. Zie onze aenmerking C, over 't eerfte beelt d�r Efcuwigheit, \| Deel, 'il. 374. De kop van den leeu was de grootfte (m�gelyk omdat de tegen- woordige

-ocr page 328-



	RAEDSLAG.H. 327 gen van dien Schryver, den tegenwoordigen tyt te kennen; omdat de zei* \| ve, geftelt tuflchenhet voorledeneen het toekomende, gelyk de lceuskop I hier tuflchen het wolfs- en hontshooft, deze eigenfchap heeft ₃ dat hyin ' eene tegenwoordige werking fterk is en fnellyk voortrukt: gelyk de keu geweldig is en driftig. De wolfskop verheelt den verftreken tyt/ omdat een wolf zeer kort van onthoudt en geheugen is[Ee], welke zaeken tot verlede dingen behooren. Door den hontskop wort den toekomenden tyt bete- kent, omdat, gelyk de honden vleiende en lief kozende dieren zyn, alzoo ook de hoop des toekomenden tyrs, hoewel onzeker, ons pleeg te vleien, en een goede uitkomft van zaken te beloven. Wy Rellen dan de gemelde drie dierehoofden, als beelden der drie tyden , in de hartt des Raedts% om- dat de Raedflagen, gelyk Flatoby La�rtius zeit [Ff}, in drie foorten verdeelt zyn_} wordende de eene raedflagh genomen met aenmerking van den verleden > de andere met opzigt op den toekomenden -_y en de derde ; met achtneming op den tegenwoordigen tyt. De verftreken tyt verfchaft ons voorbeelden van gevallen, en leert ons met aendacht letten op 't geene eenige natie, volk of perfoon al overgekomen is , en om of doorwat oor- zaek. Hy leert ons voorzigtigh zyn, en uit eens anders ongeval ftaetma- ken, wat men te myden en t'ontvlieden heeft, en z�o ook integendeel. Aldus ftrekt de voorgaende tyt met zyne toevallen en gebeurteniffen een regel en rechtfnoer [Gg], als men 'er wel op let, jiaer welke men de voor- Nnnn� val- ; woordige tyd het grootfte is in vermogen) en die van den hont vertoonde een vleiend wezen. Voorts wierden deze drie koppen even als aeri malkander gebonden door een flang, zie zich om de zelve heen kronkelde ; willende zulks, waerlchynlyk* vertoo* \| nen , dat die drie tyden zyn beflooten in de eeuwigheit, die dikwyls door een flang , I in 't ronde gekrult, verheelt wort, gelyk te voren is aengewezen. Men zie de beel» ^ den der Eeuwigheit, voornamentlyk bladz. 377, 378 en 379. [Ee] De reden van Makrobius is anders, en genomen van de roofzugt, en den ver-' ! flindenden aert des Wolfs. De voorleden tyt (zegt hy) wort deer den kop t>an dm Wolf uitgebeelt, om dat de geheugenijfe der voortgegane Kjtken wort weggerukt (weggerooft ftaet'er eigent lyk) en verjlonden: en daerom had hy te voren in de befebryving vandac \ driehoofdig beelt den wolf met nadruk genoemd roofgierig. Van de korte geheuge- ! nifl� des Wolfs, ftaet my niet voor elders iets zonderlings te hebben gelefen* dogaen dat dier, dat de Latynen Lupm Cervarius noemen, en van fommigen wort vermeit een \ lofeh, van anderen een wolf hert, en gelooft te zyn geteelt uit een wolf en hinde, of uic \| een hart en wolvin ; weet ik dat een byzonder kort geheugen wordt toegefchreven: Waer over breder zal worden gehandelt in het beelt Plergetelheit. [Ff] Lib. 3. §. 106. al waer de redenen hier bygebragt van die verdelingen Gokten meeften dele te vinden zyn , en wel ruim zo duidelyk. Het gene vorder hier ver- I eifcht wort in een goet raedsman, het zelfde hebben Homerus en Hippokrates ook ver- _;eifcht in een goeden Waerzegeer, en in een goeden Medicynmeefter , keurende de 'eerfte geen Waarzegger, en de laetfte geen Geneefheer voor goet, ten zy * Of >jS)) tx T eovr«s, rel t' iffipiw, irp� t torr». , dat is , die het tegenwoordige , het toekomende, en het voorledene wijl. Gelyk Home- [/^^I'^iaci rus (1) van den Pricfter �talchas, en Hippokrates (zj met byna dezelfde woorden ,_7o> " ^v' i van een Geneesmeefter fpreekt. U)Apud C^G� Livius Prefat. operis fui. Hoc illud e/t praeipue in cognitione r�rHmjkimre Macrob. dcfrugifernm, omnis te exempli documenta in iltnftri pojtta monimento intueri: in�etibi Saturn. tfttqreipitblic&eiuodimitere, capias ; indefasdumincepw. fadttm exittt quodvites. �atis, l¹⁵-¹;?- i pit is het gehe, dat in de kenniile der Gefchiedeniflen voornamentlyk heilzaetn en h&foaser ® �■ -is, dat men in de zelve de leerftukken van allerlei voorbeelden, even als op eenaenzienlyk Hje_ro^ gedenkteken geplaetft, befchouwe: dat men daer uit trekke voor zicrrze�venciivoor.zyni. i<s._c. s ; Vaderlant, het gene men naervolge ; dat men daer uit gade'fla^I wat rchanddyk is'te < beginnen, en fchandclyk in zyn uiteinde, opdat men het zelve vermyde.

		r

-ocr page 329-



		- pS RAtDSLAG IL * vallende zaeken inzien en overwegen kan en moet, eer men iet van belang aenvange. Hy waerfchuwc en raedt den menfch zyne gedachten te veilin- gen op dingen dievoorheene door anderen wyslyk en met voorzigtigheit zynuitgevoert, ten einde men zulxookzoo trachte te doen. De tegen- woordige tyt dient om aendachtig gade te flaen 't geen wy onder handen hebben, orn. daeruit te befluiten niets te ondernemen van 't gene ons Hechts behaeglyk voorkomt en de zinnen ftreelt ■, maer om te doen 'c geene waer- uit wy naer de reden oordeelen kunnen, dat ons in tyt en wyle geen quaet maer goet zal kunnen wedervaren en toekomen. Dit wift Demofthents zeer wel [Hrfj, zeggende: Men moet zoo zeer niet zien op't geene dat voor bet tegenwoordige vleit en aengenaem is, als op 't geene in vervolg van tyt nut- tigh zal zyn. Om deze reden dan raedt de toekomende tyt ons vooruit te zien, opdat men niets reukloos ter hant ila, maer alles doe met rypen en welbedachten raedt -, ten einde onze eer, goede naem en faem enz. niet verloren raeke. Pi�rius ftelde om de gezeide redenen deze drie hoofden als eenbeelt der voorzigtigheit [Ii] , die op de drie gemelde tyden ziet, en waerover Seneka aldus redeneert [Kk]: Indien uw hart voorzigtigh is, zoo laet het tot deze drie tyden bejieet worden-, regel h�t tegenwoordige, voor- zie het toekomende, en herdenk het voorledene: want wie op den verleden tyt geen acht geeft, verliefi zyn leven [LI] > en wie den toekomenden tyt niet te voore overweegt, zal in alles onvoorzigtigh invallen. Al dit is begrepen in de drie hoofden [Mm], als eene afbeelding der tyden, en een zinteken van ... , \ (i'D'o� -l-^ⁿ3 En lang voor hem ook Solon, wiens lefTe was, (i) dat mentor zynraedfit- La�rt. �^en ^'^e dingen moeft beogen, niet die'tallervermakeljk.fi, maet die^,t allerbefi waren. l.i.S�o [Ii] Of wys beleit, verftandig beraet: want dat betekent het woort Prttdemin, & Stob. door Pi�rius gebruikt. Zie hem aengaende deze beeldenlpraek Hierogl. Lib. f. cap. 8. Scrrn.il dr Lib. \6. cap. 5. als ook onze Aenmerking F. over't 1. beek deTGeheugenife.I.Decl, bl. 430;- [Kk] In de zogenaemde vcrhandelinge over de vier Hooftdeugden , Si prudent efi animus tuus tribus temporibtts difpenfetur : prafitttia ordina , fttturapro vide, prateriti recordare : nam qui nihil deprateritis cogitat, v'ttamperdii: qui nihil de futttro prame- ditatttr, in omnia incautus incidit. Dog het is al lang bekent, dat dit werk valfchelyk op den naem van Seneka is geftelt, en gefchreven door enen Martinus Brakkarenfis, die omtrent den jare �60 gebloeit heeft. Zie Joan. Alb. Fabricius Biblioth. Lat. Lik z. cap. 9. §.8. [LX] Dat is dien tyt dien hy reeds geleefd heeft, om dat hem dezelve tot geen nut- tigheid verftrckt. [Mm] Men zoude de Beeldenlpraek dezer drie hoofden ook zo kunnen opvatten,! dat daer door wierde te kennen gegeven , dat de krachten niets vermogen, ten zy dej zelve aen alle zyden zyn verfterkt en bewaert door een fnedig beleit, en fchrandcrej raedflagen. Het eerfte wort verbeelt door den Leeuw, gelyk elders isgezegt, �nhd ander door den Hont, om de fijnheit van zynen reuk , en door den Wolf, om dej fcherpheit van defzelfs gezicht, waer van boven in onze Aenmerking Y gefproken isj En alzo moet een wys en gacuw raedsman de aller verborgende zaken kunnen ontdek- Zien, en opfporen, en dezelve even als ruiken, en met het gezicht van zyn verftantiii' dringen tot in de allerduifterfte geheimenifTen. Om deze vruchteloof heit der krach-} ten zonder beleit af te fchetf�n, doet Homerus den dapperen krygsheltDiomedes nooit; eenjge onderneminge van gewigt beginnen, of hy kieft den wyzen en doortrapten U-t liffcs tot zynen metgezel: net welke Alciatus gelegenheit heeft gegeven, om ditgezei-1 �c op te maken in het zinnebeelt van deze twe Grieken. Zie hem Embl. 41. en ovefj liet zelve ook Klaudius Minos. En zodanig een helt, die zyne krachten paert ntfl Jwyzen raedt en beleit j wil Fulgentius hebben afgefchildert in Bellerofon: gelyk vtf �ects hebben aengeroert over het vierde beelt der Dengt Aenm. C, I. Deel bl. 447.

-ocr page 330-



		R A E D S L A G H. 329 van voorzigtigheit [Nn], zonder welke geen raedflagh voor volmaekt ge- houden kan worden j gelyk Bernardus zegt. � Ariftoteles befchryft, in het 9. hoof tft. van het I. boek zyner Redenkunde, de voorzigtigheit als ee- I ne gemoetskracht die teweeg brengt, dat men over goede en quade zaeken, 1 welke een gelukkigh en zaligh leven betreffen, verftandiglyk kan raedple- ; gen, en een goet befluit opmaken. Zulx dat tot een' goeden raedt, be- � halve de wysheit, door den uil op het boek verbeelt, de voorzigtigheit I ook noodigh is, die door de gemelde drie dierehoofden , aen eenen hals ftaende, wort aengeduit, gelyk wy gezien hebben. Door het beerehooft en den dolfyn, die 't beek onder de voeten heeft j wort uitgebeelt, dat men in de raedilagen de gramfchap en verhaefting [OoJ . moet ter zyde Hellen. Want (wy fpreken nu van 't geen de beerekop ver- \| beek} het is een zeer lelyke zaek, in gramfchap en oploopentheit zich te buiten te gaen, wanneer men over iet raedflaen en befluit nemen zal [Pp"]. Zulx moet zonder opftuiven, z< nder toornigheit en gramfchap gefchieden; I van welke dingen de beer, als zyndeeen bylter grammoedigh en d�lkop- pighdier, een zinnebeclt is. Doch hiervan hebben wy in 't beek der ¹ Gramfchap breder gefproken [QaJ. Wat nu den dolfyn acngaet,^: die \| ftaet bekent voor een' byz< nder gezwinden of fnellenvifch [Rr], en wort ; derhalve hier tot een teken van voorbarige fnelheit en verhaefting geftekj \|. welke dingen, beide in gemeene en byzondere raedilagen, als zeer gevaer- plyke gebreken, moeten gemydt en ontvloden worden, gelyk Bias fJSs^Jj, i een der zeven Griekfche Wyzen j wyslyk en wel begreep; Aldus raedt of I beveelt ook Gregorius in zyn' vyfden Brief [Tt], Dat men in gewigtig� I zaeken niet haefiigh noch voorbarigh moet zyn. Waerom niet ? De reden is i7. Deel. O o q o *4czs*:

			FJNn] Die ook afgebeelt wort door de twe hoofden van Janus", betekenende den toe- komenden en voorledenen tyt: welke in acht te nemen wel h�t voornaemfte deel is def: Voorzichtighcit: want het geene de tegenwoordige tyt opgeeft, en medebrengt, het Zelve zien wy lichter _T en dwalen daer in zo ras niet. Van deze betekenifl� Her twe hoofden van Janus zie Pi�rius Valerianus Hierogl. lib. 32. cap. 18. uit Makrobius Sa- tnrnal. lib. 1. cap. 7. f_Oo] Avo [Atv ivioiTi�ToiTa, rj? �«/3«Xi'os, r�,%(& re x«') �pyt?, zegt Th�cidides (f), dat/^ jj^ is , twe dingen zyn'er zeer firydig tegen het nemen van een goeden raet, verhaefting pi.�, _c. i₂° gramfchap. "" (2) Lihl, [Pp] Hier van daeri noemt Livius (2), de hoop �n de gramfchap bedriegeljke a�nra- i- o 41/ ders, en Saluftius (3), de begeerte en gramfchap zeer fnode Raedgevers. (3) -"el. [Qg] Zie aldaer onze Aenmerking A /. Deel, bl. 5-49. " � . � � jipcap [Rr] Zie de beelden der Sn�lheit. Ook hebben wy reets iets gez'egt op de tweede ⁴' bladzyde onzer voorreden. [Ss] By Diogenes La�Vtius L�b. 1. f 87, en Stobe�s Sermen. 1 en�, en Erasrnusr Chil. 2. Cent. 3 Ad. 70. item Chil. 2. Cent 1. Ad. i. ■�..... . . ... (+) De [Tt] Confilmm in rebus arduis non debet effe praceps: Zoo is ook de vertnaninge van Garruji- Sofokles by Plutrachus (4) : 'o� _y'_P _r< /3xaZ? rdurb kx)* S^o'/ua t4a@> dat is, hetraed^mec.z^ f legen en 't hopen hebben niet een �n^t zelfde einde. Want in'tloopen wint het.de gene # Eras: die»t fnelfte is, maer in 't raedtpleg�n is de langzaemheit veiliger, eri de fnelheit gevaer- J�j� � lyk. Daerom zoude men ons b�elt niet qualyk in eene zittende geftalte hebben kun- _M ^* nen vertonen: omdat het zitten beda�rtheit bed�it, om welke oorzaek hier voren het (5)Hier.; beelt Overdenking ook zittende vertoont is. En zoo wi�rt ook, volgens de Aenteke-l.43x.16" ning van Pi�rius (5O, in de leerc der Egiptenaren het zitten genomen voor raedpl�gen: (6) Var- want door't zitten en ruften, zegthy, wort de ziel verflandiger, naer'tfchryven!vanden^r°°l^^eFilofoof: en dat van de Romeinen zegt* (6) , dat zy hunne vyahden hebben overwon. ^ " ' ■�len met ftilzitten,. zulks brengen de geleerden t'huis op der zelv�r raedjlag�n: g�fy^m�h*

-ocr page 331-



		R.AEDSLAGH.
	33»	R.AEDSLAGH.
	33»

deze: Gelyk de wanbedry ven en fchelmeryen door dolle drift en driftigh gewelt kracht krygen, zoo ontfangende goede raedflagen door langkzaem, ea als voet voor voet voomreden, kracht en klem, zeit Tacitus [ Vv]. Men moet, volgens Ariftoteles raedt [Ww], de raedflagen wel vaerdigh en rafch uitvoeren �, maer de zelve eerft met langkzaemheit, en nadat men ze met een gezont oordeel wel heeft overwogen, nemen en befluiten. Ze- ker, dees volgende is een heerlyke fpreuk [Xx] : Deltberandum ejl diu, quod jtatuendum efi femel, dat is, Men moet zich lang beraden over 't ge�nt maer eenmael kan worden bef loten. Patroklus, door zynen koning Deme- %nm gevraegt, waerom hy zoo lang draelde, en niet aenviel op het leger yan zynen vyant Ptolemeus, die toen veel zwakker was dan hy; gaf dit afitwoort: Tot eenezaek, in welke bet berou geen plaetsheeft, moet men met bpdefcho�nmgaen. Treflyk gezeit, en eene fpreuk, die een wys krygsoverfte betaemdcj want na de daet helpt het berou niet. Agezilaus, de Veltheer 4er Laeedemoniers verftont dit niet min wyslyk; 't welk hieraen blykt: D.e Gezanten van Thebe verzochten, dat hy op ftaenden voet befcheit Sou geven op 't gcene zy hem quamen voorftellen. Dan hy zeide tot hen, Weetgy niet dat het uitftel allerzekerft. is om nutte zaeken te beraedflaen ? Is de langkzaemheit dan hier zoo dienftigh en raedza�m_; zoo kan menlicht- Jyk oordeelen en zien, hoe zeer ze dooien, die Arioftoos gevoelen pry- zm, daerhy den raedflagh der vrouwen, die fchielykgenomen is, met deze woorden roemt [Yyj: Veele raedflagen der vrouwen, ylings gefmeedt, zyn beter, dan die lang overdacht zyn: En dit is een byzondere, en aen haer $&&> gaef» haer _t onder zoo veeleen zoo groote andere gaven, vandenHemtl (r)Mo-^y rtHtta eenzekere Slaef zegt (i), dat hy veel meer wysheit heeft in 't raedplegenj Hel.Act wanneer hy zit, dan wanneer hy ftaet: en dat Tuinusb^rirgilius(z)inecnvakie2a.t, �. fc, i. wanneer Iris, door funo afgefouden, tot hem quant, zulks legt Servius uit, dat hy toen be�f J* 54; wat met zig te btraden en zyne zaleen t� overleggen. Ja die Taelkundige wil (5), datb./ neidl�b ^wo°tt <>»/5#< » raedflagen, moet afgebragt worden vaafedere, zitten,� evenalsofm .yi my.A. 'fccide» confidia, nederfittingen j want de gemoederen, zegt hy, der zittenden worden ^\| (3)Ibid. daerder. En hierom is het, dat men doorgaens aen de Rechters een zittende gefh. _;toefchryfi; gelyk een weinigje verder zal worden gezegt over het beelt Rechter. fVvJ Hiftor. Lib. I. cap. 31. Scelera impetit, bona conjilia mora' valefcere. fWw] Ethic, ad Nicom. lib. 6. cap. 9. Bekent is de fpreuk van Saluftius (4); (4) Bel. Priuscfuant incipias , confulto ,� ubi confulueris , mature facto opus efi. Dat is, eer mei, « !i ^C' ^'&^inty " ** ^M0<%' ^at ^men r'dplegei en als men zulks gedaen heeft, dan is het nodig, 'V«�- dat men de zaken Jpoedtg te werk^flelle.* En zoo was ook de les van Bias , boven ten dele aengehaelt. Zie een menigte andere oude Schryvers, dewelke zich van die fpreukj bedient hebben, en de Aentekeningen van Gottlieb Kortius over de gemelde plaets van Salluftius. fXx] Men ftelt die op den naem van Seneka, dog te onregt, in een zekere verza» imeling van fpreuken , die valfchelyk met den naem van dezen Filofoof pronken. Ztt, Joh. Alb. Fabrieius Biblioth. Lat. lib. %. cap. 9. §. 8. �Yy3 , Molti configli delle Donne (pne Meglio improvifo, che a penforvi usciti, Che quefto � fpetiale e proprio dono Fra tanti e tanti, lor dal ciel largiti. Ma pu� mal quel degl' huomin' efl�r buono, Che maturo discorfo non aiti, Ove non s'habbia ruminarvi Sopra _t Spefo alcum tempo, e molto ftrudio opra. Hy heeft het ontleent uit het vierde boek der Ethiopifche gcfchiedenifl�n vaoHeliod^ rus,

-ocr page 332-



	RAEDSLAGH. gefihonken. Doch de raedflagen der mannen kunnen qualykgo�t Zyn, ttnzy ze door een ryp overleg geholpen worden, en �eri langen tyt, en met veel vlyt en moeite zyn herkaeuwt. De ridder Hooft fpreekt van den vrouwenraedt ge- lyk Arioftoj zeggendein zyne Granida 't Is onder zoo zeer veel fier aden e�l en braef Van 't vrouwelyk geflacht, geenszins de minfie gaef Des hemels, dat zy licht ter yl een' raedt verzinnen» Dien, na veel overlegs, eenmannaeu zoude vinnen. Dit zy hoe 't wil j de zaek wel ingezien zynde, zal men ecliter moeten toeftaen_} dat de geenen die 't met Hooft en Ariofto houden, dooleri > ja wei tweezins dooien j vooreerft, omdat ze dus doende een' haeftigh g�no* men raedt loven en voorftaen, 't welk getoont is mis te zyn: en ten an* deren, omdat ze den raedt der vrouwen hoog ophemelen, 't geen ook niet, raek is: want in vrouwen moogt gy eenen raedflagh van eenige kracht of nadruk zoeken -, doch gy zult 'er geen' anderen dan een flappen en zwakken vinden [Zz]. Altoos , zoo oordeelt 'er Ariftoteles van, die den raedt dei vrouwen veracht, zeggende in't I. boek zyner Staetbeftieringei Der vrouwen raedt is zwak, en di� der kinderen onvolmaekt. Hierop flaet ook Terentius zeggen [Aaa], De vrouwen hebben doorgaens , gelyk de kinders, een flecht overleg. Doch dit in zyne waerde latende, zoo is echter kenlyk, dat de Romeinfche Raedt weleer door eene wet verbaden heeft, de vrou- wen, om wat zaekehet waere* mdert Raedt te laten komen [Bbb]. Eri men hielt voor zeer onbetaemlyki dat Heliogabalus zyne moeder daer in wilt te voeren _$ om ook haere ftem te geven. Zie hiervan Elius Lampri- dius [Ccc]< Zoo wert het ook q�alyk genomen, dat Nero zyne moeder Oooo z Agnppma [ZzJ Dat het doorgaens zoo is, bekennen wy; maer men moet dit niet als �rifcil- )aer (lellen. De reden fchynt te zyn niet e�n gebrek en �nbequaemheit in de natuur � %s�t* omdat zy doorgaens afgezonden zynde van alle behandelinge van zaken, geeneon- » -rvindinge hebben , eri het beftier van alles op de mannen alleen ruft , aen welke f�f�d gcwilt heeft, dat de vrouwen onderdanig zouden zyn. Anders hebben deze ook pare deugden .< gelyk aengeroert is over het beelt der Tdel� EER y Ainm�rking Z ! i. Deel, bU 2io. " ■ ■� . r* j � [Aaa] Hecyr, Act. %. fc. i. v, 32,. mitlieres fmt ferme ttipueri, levifcnt�ntia. Totde j'zwakheit van beleit van zaken behoort ook , dat de Vrouwen al van �uts af geweert \|:-zyn buiten alle regeeringsaffipten, en niets konden doen, gelyk ��fcn� nog, zonder ¹ Voogden. ..... ..^ [Bbb] Dit hadden ze ook gemeen met de Kinderen; welke wel eertyts door de Va- ders mede plachten genomen te worden in den Raet, maer ter gel�genheit van de nie�wsgi�righeit der Moeder van Papirius riaderhant daer wierden uitgeweert door een Raedsbefluit, volgens'tverhael van Auius �ellius.ivo«. Aitic. lib. r. cap. 23. eri Ma-* krobius Saturtial. lib. 1. cap. 6. 2�ie ook de beelden der Stilz.wyg�nthe�t. [Ceel Of Spartianus, dien anderen den Schryver maken van't Leven van Hihoga< baks. De plaets is te vinden in't 4 hooftftuk van dat'Leven. Maei* aldaerwo�tduide-- lyk gezegt, dat H�fiogabalus de eenigft� der Keifefen is geweeft, onder tierreen vrouw- plaets hadde m den Raet: hoe kan dat zyn', indien zulks van Agrippa_al zo lang.van te vooren is waer geweeft , gelyk Zaratino tefftorit zal zeggen. Dog demisflag^ die deze Schryver hier begaet, is onverfchoonlyk, en uit een misvattingcvan zekere plaets" van Tacitus ontftaen, over welke ik niet weet �f men zich meer m�et verwonderen, of ^Za- ratino van onkunde in de Latynfche Tael befchuldigen.. Tacitus verhaelt deziaelczoo: opdat Nero zyn moeder mocht doen hooren alles, wat 'er inden Raedt �mgingv deedt. hy (wel wetende, dat die eerwaerde Vaders geene vrouw met g��de ogen in hunne yer- gaderinge zouden zien verfchynen i en het zelve echter met geehgewelt willende door- dringen,'

-ocr page 333-

33^:

Agrippina in den Raedt bragt : gelyk dan ook de Raedt wilde ,' dat ze
achterwaert en afgezondert zoude ftaen, en met een kleet bedekt zyn_}vermits hun onbetaemlyk voorquam, dat onder zoo veele oude Heeren,
te zamen geroepen om te raetflaen, eene vrou zoude gezien worden.

dringen , omdat het nog in den beginne van zyn heerfchappye was, als wanneer hy
de hoedanigheden van een treff�lyk Vorft meefterlyk heeft weten te veinzen) om deze
reden deedt hy, zeg ik, den Raedt vergaderen op den Palatynfchen berg, het zy in den
Tempel van Apollo , gelyk Lipfius gift (i), waer in ook Auguftus (t), toen hy
oudt was geworden , den Raedt plagt te doen beleggen j 'tzy in zyn Keizerlyk Pa-
leis aldaer. Hier nu, zegtTacitus, was achter de plaets, daer hy zat, een heimelykt?
deur, die men wegens een voorhangend tapyt of gordyn niet kondezien, waer achter
Agrippina ftontj als de Raedt was vergadert, die van dat bedrog geheelyk niets wift.
Maer zie hier de plaets van Tacitus (3) zelfs , en oordeel dan van de grootheit der
milHagen. ]Q&i (Patres) in Palatium ob id vocabantur, ut adftaret (Agrippina) abdim
a tergo foribus , velo difireia, quod vifttm arceret, anditus non adimeret: dat is, welke
(Raedtsheeren) daer om op het Palatium ter vergaderinge werden geroepen, opdat z.y (Agrip-
pina) van achteren in een verborgene deur mogteftaen; zynde z.y (van den Raedt) afgefchei-*
den met een voorhangJel (of tapyt) dat het gez.*gt wel belette, maer httgehoor niet benam,

(i) Ad.

Tacit.
Annal.
1.13-c. 5
(2)Suet.
Auguft.
c. 29.
(3) An-
na!, lib.
13-c.f

RANG. [UITSTEKENTHEIT VAN]

KAftellini vertoont deze zaek aldus : Eene Vrou , ftatigh
van wezen, en hebbende op haer hooft een vogeltje dat
©en koningkje noemt. Met haer rechte hant reikt ze naer
eenen arent, die voor haere voeten moedigh, recht over�'ndtj
©iet den kop om hoog, en als gereet ftaet om op te vliegen,
en het gemelde vogeltje van haer hooft te rukken.

Van die verbeelding geeft hy deze reden : Het vogeltje dat op 's beelts
fc�oft geftelt is, draegt by verfcheide volken een' naem die een' Koning be-
duit , en ftrekt ook ten zinnebeelde eenes konings. Suetonius verhaelt in
^wt Leven van Cezar, dat 'er onder andere voortekens, die men op den veer-
tienden van Maert [Lentemaent], dat isdaegs voor den m oort van dien
Jforff, vernam, ook een koningkje met een lauwertakje quam vliegen in't

Stadhuis

-ocr page 334-



	I -. ^R *^A' -^ND- � ' %-.** I Stadhuis van Porhpejus; en dat allerlei flach van andere vogelen uit het ; naefte geboomte het zelve vervolgden en verfcheurden. Uit welke ver- ! telling men ziet, dat het koningkje voor een hooft der regeeringe , ja voor eenen koning [A], omdat het ock diennaem draegt, genomen, en boven I alle andere vogels geftelt wort. Men zegt ook, dat de arentdikwyls met [.': dit vogeltje kampt, gelyk Ariftoteles melt in zyn boek over de Dieren (i). (j) ub. 'Het vogeltje trochilus, zeit hy, wort vorfi en koning geheten, om a'dfolX.c.ii \tjtels~\ men zegt, dat de ar ent daermedefiryt. Dit wort ook zoo door Sa- bellikus [B] ₃ over debygebragte plaets van Suetonius, aengetekent. Gelyk iu de arent, wetende dat hy van grooter mogentheit i9 dan de trochilus, zeer qualyk neemt, dat de zelve, door het toevoegen van dien koningk- I lyken eernaem, boven hem verheven wort; alzoo ziet men ook, dat veele Heeren en Prinfen, alleen omdat ze magtiger zyn, niet lyden willen, dat edeler perfoonen en geflachten voor hen gevordert, verheven en ge�ert I worden, juift omdat die van geringer vermogen zyn. Doch laet zulke magthebbers zich inbeelden en laten voorftaen wat hun behaegt> de voor- II rang, dit ftaet vaft, behoort te blyven aen die hem met recht heeft. Om dit uit te drukken zetten wy het koningkje, hoewel het klein en onver- mogend is, op Xhooft der beefteniffe, die met haer rechte hant den arent, fchoonhy in grootheiten magt uitfteckt, beneden houdt ftaen. f_A~\| Dit voorval zal dan te zeggen zyn geweeft , dat de Koning , dat is , Ju�iuS ��far , die een koninglyke' magt, hoewel zonder den naem van Koning, hadde be-, ' k�men , na dat hy de overwinning op Pompejus hadde behaeld ,»op wiens Stadhuys � dit vogeltje met een Lauriertakje, een beek van overwinning, duam vliegen � doojf [ andere vogels van ve'rlcheiden flag verfcheurt, dat is, door verfcheidene zyner raedss-; I heeren omgebracht zoude worden. De plaetsvan Suetonius is in Caef. cap. 18. Pridit utcm easdem Idus, avem Regaliolum, cum latireo ramul�Pompejau&curi&feinferentem'_f ■olucres varii generis ex proximo nembre p�rfequuu, ibidem difcerpfermt. Dirk Pieteri�r* ■Jers hadde dit beek zoo wonderbaerlyk verkrabbelt, dat ik verzekert ben_r dat diege- I ne, die't zelve tegen het tegenwoordige mogt willen vergelyken, zal twyf��len, of de I man, toen hy het vertaelde, wel by zyne zinnen geweeft zy. [B] Uit Plinius Hiftor. Nat. Lib. 10. cap. 74. Dijfident aqmU & trochilus (p ere'.* ' dimus) cjuomam rex afpelUtur avium , dat is , de Arenden en de trochilus zyn vyanden : (z.00 wy 't geloven) omdat hy (trochilus) den koning der vogelen genoemt wordt, Paulus I Egineta fchrytt in zyn derde Boek, volgens de aentekening van Kafa�bonusoverdez� I even aengeweze plaets van Suetonius, dat het vogeltje, by de Grieken genoemt fixo-itowoc, het kleinfte was van alle vogelen, die de o�dheir kende: het welke indien waer is, zoo kan dan deze trochilus dezelfde niet zyn, als die vogel, die den kroko^ \| dillen de tanden zuivert: hoewel Plinius ook dezen voor het koningsken houdt, dog ( te onrecht : gelyk kan blyken uit dat gene , het welke wy aengaende defl�lfs ge- daente uit Scaliger hebben bygebracht over't beek Oorlogslifi Aenmerking Ddd«

		*IL Veel* �PPP *%ZCm*

-ocr page 335-



		KI C H T E R.
	334	KI C H T E R.
	334

RECHTER. E En bedaegt zittend Man, met eenftatighgewaetaen. Hy houdt in de rechte hant een roede, om welke ceneflang geflingert is. Ter eene zyde ziet men eenige opengeflage wet- boeken, en eenen arent; ter andere zyde een uurwerk en ee- ��n toetsfteen, op welken goude en kopere munt geftreken ftaetj zulx dat men de toets dier twee metaelen onderfchei- d�ntlyk zien kan. Een rechter wort dus genoemt van rechten, dat is, oordeelen en uitvoe- ren van de gercehtigheit: en dezen naem is men gewent te geven aen man- nen , die in reeht en wetten, het zy door vorften, het zy door burgerlyke regeeringen ingeftelt, wel ervaren zyn, en de zelve ook wel trachten te oefenen. Men vertoont dit beelt als out, zittende, en ftatigh gekleetj omdat men, naer Ariftoteles berecht, geen jonge luiden tot rechters verkiezen moet, vermits die weinigh ervarentheit hebben, en hunne driften [A] niet matigen kunnen. De �A") Waer van het tegendeel door het ftatige kleet en 't zitten w�rdt te kennen ge- geven. Want het ftatige kleet beduit deftigheit en beftendighcit van zeden ; gelyk wy meermalen hebben gezien; en het zitten betekent ruft en bedaertheit des gemoets� vry van drift , en voorbarigheit: waer van wy ook iets zullen zeggen over het beelt der Gerechtigheit Aenmerking M en N , en airede hebben gezegt over het 4. beelt des Gebedts Aenmerking C. en ook iets aengeroert in het beelt Raetjlag Aenmerking Tt, Cl) Ad _(c gdyk aentonende, dat zitten by de Latynen ook is genomen voor raedplegen: waer- Embl. °^m ⁰⁰'^c ^^e heelden van Minerva , gelyk rtlaudiusr Minos (1) aentekent uit Euftathius _I4<4 ' ^ovcr Homerus (2), in de alleroutfte tyden , zittende wierden gemackt, als zynde zy (2)Iliad. ^^e Godin des Raeds , en der Wysheit: en tot het nemen van een goeden raedt word lib. 6. nift ^cn bedaertheit der zinnen vereifcbt : en de geeft kan beter ingelpanncn zyn en werken, wanneer het lichaem ruft, en niet vermoeit wort door het ftaen. Hier van daen

-ocr page 336-



RECHTER. 33J De roede in 's beelts rechte hant ₃; beduic de heerfchappy, die de rech- ter over de misdadiger) voert. Door de flang, om de gemelde roede heenegekringkelt, wort de voor- zigtigheit [B] uitgebeeltdie in de rechters vereifcht wort, naer defpre�k* Weeft voorztgtigh als de f langen. De openleggende boeken [C] willen zeggen, dat een waer en oprecht rechter wel ervaren [D], omz'gtigh, vroom en wakker zyn moet: en het uurwerk wort aen zyn zyde gevoegt, omdat hy zyne oogen noitvan het rechten de billykheit moet afkeeren [E].' Q�k ziet men een' arent by't beelt, omdat dien vogel door d' ouden een zeer fcherp gezigt [F] toege- schreven wort; moetende alzoo ook de rechters fcherp zien[G}_a en als «iet hunne oogen doordringen tot de verborge waerheit, die door den toetsfteen met de gout- en koperproef, verbeeldende de kennis van't wae- re en valfche, betekent wort. daen zal men by de oude Romeinen altyt lezen van in of over een zaekje zitten, of te uitten als Rechter , wanneer men te verftaen geeft , dat een Rechter over een zaek erkent; gelyk wy ook het zelfde in onze moedertael door die fpreekwyzen verftaen : en zoo ipraken ze ook van dies fejjlonum , of zitdagen_t dat is, gerechtsdagen. Zie de Aentekeningen der Geleerden over Petronius Satyr, cap. 14. over Fedrus Lib.Lcap. 10. en over Plautus Moflell. a�i 5. ft- 1. vs'. 54.. ook den Thefaurus van Baf. Faber in fedeo. )a de Wetten van den Keizer Juftinianus bevelen een Rechter wel duidelyk neder te gaen zitten , als hy over eenc zack zal oordeelen: gelyk de boven genoemde Klaudius Minos over Alciatus (1), aentekent. Behalven dit alles is de zittende geftal- (1) Ad te veel achtbaerder en ontzachelyker dan de ftaende, waerom ook van outs af de min-L, L. dere voor de meerdere plagten op te ftaen , en die te laten zitten : gelyk wy hebbert aengewezen over't 4. beelt der Eer, Aenmirking A. bl. 326. en achtbaerheit en ontzag voegt voor al eenen Rechter. [_B] Dus zal de Slang om de roede ge�ingert ftrekken tot een vermaninge voor den Rechter , dat hy zyn gezag , en ook de tucht en ftrafte (want de roede betekent dit beide; zie onze Aenmerlung B over ⁵t 4. beelt van't Ge/op/, '-^i ^-S^l9> ) moet matigen door voorzichtigheid Hier toe diende ook het binden der Roeden, die voor de Romeinfche Burgermeerters wierden heen gedragen: waer van gehandelt zal wor- den in't beelt der Gerechtigheit, Aenmerk. I, K en L. [C] Dit is naer de Egiptifche afbeelding, waer van wy gehandelt hebben over het tweede beelt des Oordeels Aenmerking D. [D] De ervarentheit en kennifl� word uit de boeken verkregen; en iets dierg�lyks gaf Plato (%) te kennen, wanneer hy zeide, dat Minos de zoon van Jupiter de fanfi der ffApnd Recbtvacrdigheit haddegeleert, te kennen gevende, zegt Plutarchus (3) , dat niemantchurrn�e het recht wel kan bedienen, en des zelven rechts beft�ering wel verftaen, tenzydathySeraNu- die wetenfehap hebbe verkregen door leeren. minum f_E] De reden van deze beeldenfpraek is duifter. Ik geloof, dat hy zeggen wil ,vi"ndic�a. dat , gelyk een uurwerk den tyt afdeelt in gelyke deelen , en aen elke uur de be- ^caP ⁶; hoorlj'Ke uitgeftrektheit geeft, alzo ook een Rechter aen een icgclyk zyn beicheiden ^) Ibid. deel moet geven, dat hem toekomt: waerom ook aen de beelden der Billykheit en Ge- rechtigheit eene weeglchael word in de handen gegeven. [F] Zie het beelt Gezicht, onder de PJf zinnen in ons volgende deel. [G] Zie naderhant het beelt Rechtvaet-digheit volgens de Befchryvinge , genomen �itGellius.

	.. \

		Pppps RECHTS

-ocr page 337-



	3J6 RECHTSGEBIED!. RECHTSGEBIE D.T. "�En Man, in purper gekleet [A], en houdende een' fchep- ■- ter in de rechte hant. De fchepter is een natuurlyk zin- nebeelt van rechtsgebiedt en heerfchappy [B]: en voegt men het beelt in d'andere hant de Fafcis Confulares ofBurgermeefters- roeden [C], om de bylen gebonden, zoo zal dit beelt zynen naem volkomen beantwoorden.

		[A] Zodanig een kleet geeft achtbaerheit en ontzach te kennen, en is van outs af de dragt geweeft van Vorften en Koningen en Opperfte Regenten. Zie onzen bladwyzer in 't woort Purper. f_B] Zie wederom onzen bladwyzer in't woort Schepter. [Cj Van deze wort geiproken in het beelt Gerecbtighett, Aenra. I en L.

REDEN. Schilder hiervoor een gewapende Jongkvrou, met een gou» I de kroon op 't hooft, en bloot van armen. Laet ze ia de rechte hant een zwaert, en in de flinke eenen toom hou- j den, breidelende met den zelven eenen leeu. Omgord haer\| voorts met een' witten bant, die vol cyferletters is. De Godtsgeleerden noemen deze deugt, der reden namentlyk, eenfi kracht der ziele, omdat ze als eene koningin is [A], die alle menfehen billytel TA] Cicero Tufcul. Quseft. lib. i. cap. zi. prafio efi (hominc) domina omnium & k 'JRegina ratio , qua connixa per fe & progrejfa longius, fit perfetta virtus: hac ut imperet \| *file* parti anima qua obedire debet , id videndum efi viro: quonam mode, inquies f Ve- I *fut* Dominus fervo, velut imperator militi, velut parens filio. Dat is: De menfeh wort & geholpen door de Beheerfcherejfe en Koninginne aller dingen, de Redens dewelkedoorzjeh

-ocr page 338-



		R E DEN. 3J7 ; billyke en oprechte [B] wetten voorfchryft. Zy is gewapenr, omdat ze befchermt en verdedigt wort dcor de kracht der wysheit, dieby d'Ouden dikwyls [C] door d'uiterlyke wapens verftaen wort, welke die betekenis zoo hebben in 't beek van Pallas j en in veele andere zinnebeelden. De goudekroon op haer hooft, betoont, dat de reden alleen bequaem is om hoogwaerdige mannen uit te leveren, en de zelve luift�r, glans, prys, doorluchtigheit en een' goeden naem by te zetten. Ja het gout is zoo uitftekend onder de metaelen niet, fchoon het zelve in de hoogfte vvaerde gehouden wort ₅ als de reden onder de andere vermogens der ziele. Deze reden heeft haere woonplaets in het edelfte deel des lichaems [D]j en daer de ziel haer grootfte kracht heeft om te werken. De bloote armen verbeelden de daden of bedryven, die, hun begin van de waere reden nemende, fmetloos, en vry zyn van alle verdachte heirne- lykheit [E], die de zelve zoude kunnen bedekken of bewimpelen, zulx dat men niet onmiddelyk der zei ver waere en volmaekte deugt zoude zien. Het zwaert betekent de ftraf heit, die men oefenen moet om volgens d� reden [F] te werken , en om het velt der deugt tegens de zonden, die IL Deel C\ q q q booze zelve met alle poginge werkende , eh al v�rder voortga�nde , een volmaekfe deugt warf. Dat deze heerfchappy voere over dat gedeelte der ziele, dat gehoorzamen moet, daervoor behoort een braef man te zorgen. Op wat wyz� doch, zult gy zeggen, moet de reden dart heerfchen over de ziele ? Even als een heer �ver zynen flaef, een veltheer �ver zyn volk^ een vader over zynen zoon. Zie Barthius over Klaudianus in 4 Conf. Honorii vs.i27.en den lof der Reden uitgebreit door den Maesfluisfchen Dichter Hendrik Schim, hl. m [_BJ Manilius Aftron. Lib i.' ' Nam necjue decipitur ratio, neb decipii unquanti '' t � dat is, de reden wort niet bedrogen, en bedriegt ook^ noit.* [C] Zie het volgende bcelt. [D] Namentlyk het hooft, waerom het zelve hier ook met de g��de kroonverfierf is. De navolgers van.Plaro deelden de ziel in drie fborten , namentlyk in een reden- fnachtige ziele * en die plaetften zy in!'t hooft; eene ziele, daer de gramfchap in huis- vefte, en die plaetften zy in d� bbrft;- en eindelyk cene ziele, die de woonplaets was van de begeerlykheit en welluft, en die plaetften zy onder't middelrif ofte in den lever. De redenraachtige ziel nu, Zeiden zy, heerfchtc over die tw�� andere, cri hadde daer» om , even als een Koningin , haere woning in het hoogfte gedeelte des lichaems , en even als op deflelfs kafteel. Zoo fpreekt'er onder anderen ook Klaudiaen van (.i).(i) De 4 - - - - hanc' alta capitis fundavit in arce Conful. Mandati�cem operum, profpecturamque lab�ri.' Honoru Dat is: vs.235. Hj plaetji� deze ziel in '? opperfie kafteel Des hoofts, opdat ze daer verheven, zou regeeren, En ont in al ons doen en handelingen leereh, Wat dat �ns dient g�daen. Zie de plaets breder by den Dichter zelven, eh lees �adovet de weldoorwrochte Seri- merkingen van Kafpar Barthius, die u meer dan voldoen zullen. Ook,wil Martianus Kapella(2J, dat de Ouden daerom de kafteelen der fteden aen Pallas, die by hem een (2) Lib. beek is der reden, zouden hebben toegewydt, omdat de fteden, die door dereden-enVI.ex het verftant worden beftiert, tot hoogheit en aenzien worden verheven. , ._TTJ . [E] Vergelyk het eerfte beelt der Amptverkooping, 1. Deel, bl. 64. [F] Die dikwyls tegen hare boze en wederfpannige onderdanen, de gramfchap eh" begeerlykheden, genoeg heeft te ftryden, en niet zelden ook wort overwonnen. Dus- danig een ftryt der reden met de driften befchryft Ovidius zeer heerlyk in de perfoon ^�van Medea, toen ze, bevangen met de liefde van Jazon, de zelve te vergeels zogt tegen te gaen. Zie dien Dichter in het begin van het zevende boek zyner Hcrfcheppingcn,

-ocr page 339-

8 REDEN.

booze roovere��en van de goederen der ziele, veiligh en zuiver te houden:
en in dit opzigt zeit onze Heer Kriftus [G], Ik ben niet gekomen om vrede
ep de aerde te zenden, maer het zwaert. Want hy heeft zyn geheele leere
nergens anders toe gericht en befteet, dan om de zonden, die airede in
'smenfehen ziel veroudt waeren, langs't middel der door zyn genade ver-
lichtereden, van de deugt tefcheiden.

De toom in den leeuwemont [H] verbeeltde hartstogten, door de reden
t'ondergtbragt en aen de zelve onderworpen: welke hartstogtenvoorhee-
ne zeer weeft en ongetemt waren, en in zich zelve ook zoo blyven.

Men ftelt veele cyferktters op haer' gordel, omdat door de zelve in de j
rekenkunft de reden wort opgemaekt door welke men de waerheitderzae-
ken beproeft en bewyft: even gelyk men door de reden, die in onze ziel
woont, alles wat t' onzen befte dient toetft, kent en waerdcert.

[G] Matth. X. vs. 34. Maer de famenhang der woorden van den Euangelift kunnen
deze uitlegging niet lyden: zie derhalven een gepafter verklaring derzelve by van Til
over die plaets.

[H] Zie het beelt Beheerfching van z.ich zelven , /. Deel, bl. 102., en aldaer onze

(1) Tn Aenmerkingen. Met diergelyk zinnebeelt heeft Plato (1) de begeerlykhcden, diezich

Phcedro aen de reden onderwerpen of niet onderwerpen, afgefchetft door een getemt en onge-

vide & temt paert : want indien iernant zyne driften niet beteugelt, die wort door de zelve

^!^ntar', wechgerulct en ten verderve gevoert, even als door een wilt en hollent paert: en inte-

5,. ^m gendeel, gelyk een welgetemt paert, al is het dat de voerman den teugel niet regeert,

MorJi echter van zelfs voortgaet op den rechten wegh; alzo zullen ook de hartstogten, zegt

Plutarchus, indien ze door de reden ter deeg zyn beteugelt, en gewent aen de zelve

te gehoorzamen, zelfs nochte in den flaep, nochte in ziekte, wanneer de reden niet j

werkt, niets ondernemen het gene fchandelyk zy, Hierogl. Col/, ex Vett. & Neott. |

Lib I.titt. AFFECTVS COMPESCENDI: item AFFECTVS & RATIO,

t*& '7-

ANDERS. I

WEder eene Jongkvrou. Deze 2y met hemelsblaeu, en
ook met een' gulden wapenrok bekleet. Laet ze met
de rechte hant eene Jfpiets, en met de flinke een' lauwerboom
(waeraen een fchilt hangt, in 't midden van welken het hooft
van Meduza gefchildert is) omvatten. Zet haer eenen helm
op 't hooft, en mael eene viervlam boven op den zei ven.

Van 't heme'sblae� kleet wort hierna, en van't gout is al voorheene re-

den gegeven. En dewyl de fpiets heerfchappy [A] en regeering betekent,
200 geeft de zelve hier te verftaen, dat de reden als koningin het ganfche
ryk van het maekfel des menfehen geheel en al regeert en beftiert.

De laurier die den fchilt met Meduzaes hooft ten toon houdt hangen,

beduit

^A] Zie onze Aenmerking B over het eerfte beelt der Edelheit, 1. Deel, bl. 308.
<2)Hier. Maer de fpies by het beelt van Pallas is liever, volgens Pi�rius (2), een zinteken van
lib. 42- de fcherpzinnigheit des verftants, en van beleit, zonder hetwelke geen kragten iets ver-
(3?Lib. ^moS^en> ^zy^fide vrugteloos» onnut en fchadelyk, zoo ze niet door de reden des verftants
6.cap. i. ^wP^r(^^cn beftiert. Zie onze Aenm. C. over dat zelfde beelt der Edelheit, bl. 309. D^c'fpies', zegt Martianus Kapella (3), ook die aen Pallas gegeven wort is een beelt van
de doordringentheit des verftants.

Hafta etiam vibrans penetrabile monftrat acumen,

-ocr page 340-



		REDE N. 33P bedait de overwinning [B], die de reden op de vyanden der deugt behaelt j de zelve als zonder bewegen en verfteent makende, gelyk het hooft van Meduza gezeit wert allen die 't aenzagen ₃ gedaen te hebben. En men leeft dat de keizer Domitiaen het zelve altyt op zyn borltharnas droeg ^ en tot zyn gewoonlyk zegelmerk gebruikte, om zich hierdoor overwinnend en zeegbaer [C] te betoonen. ., Qqqq 2 De [B] Dat de laurier een beek der overwinning is, hebben wy elders aengewezen. Het fchilt, in het beek vanPallas, wil de zoo evengenoemde Martianus (i), dat een (i)Ibid-' zinieken is, dat de werelt, verbeelt door de rontheit van 't fchilt, door de Wysheit, Waervan Pallas de godin is, moet worden geregeert, of dat de �orlogh, ook door 't fchilt afgefchetft, de hulp der reden en des verftants van noden heeft, gelyk wy zoo even zeiden. Want zoo (preekt hy tot Pallas: Hinc tibi dant elypeum, fapientia quod regat orbem, Vel rationis opem quod fpumea proelia pofcunt. En de kop van Medufa, wil hy, dat voor haer borft wort geplaetft, omdat, gelyk deze de menfehen in fteen deed verfty ven, alzoo de wysheit en 't beleit het domme (2) p,^-^.- volk in verbaeftheit doet verftommen. Hierogl. Pectorc faxificam dicunt horrere Medufam , J- 4-^c- 6. Quod pavidum ftupidet fapiens folertia vulgus. 1^'fi'v [C] Of, om te kennen te geven, dat alles wat hy deed, elkeen in verwondering^' '^ verrukte, en door de zelve even als deed verfty ven, gelyk het fommigen (i) verklaren. (₄j rj₀. Maer wy willen 't liever met anderen by Pi�rius (3) daerv�or houden, dat dit vnn Do-mit. c.ij mitianus gefchiet is ter gedachtenifl� van Minerva, die wy te voren uit Stietonius (4) (5)^ln ^vi- hebben aengewezen, dat hy zeer bygeloviglyk diende; en uit Fil�ftratus (5-), dathy^^aAP^o1" voor haer zoon wilde gehouden worden: en hierom droeg hy waerfchynlylc tot een ^1o"^ui , bewys van zyn geflagte, het zelfde teken in zyne wapenruftinge, als zy: even gelyk t�.iE- de koning Latinus, by Virgilius (6), tot een teken dat hy van de Zon af kotnftig was,ffie�d. lib. een kroon droeg met twaelf takken; Zynde een beeltder twaelf maenden des jaers, hetia.v.idr welk deze afgod door zynen loop maekt: of van de twaelf tekenen des dierenriems,(7) Ib�d. die hy in een jaer ront loopt: en by den zelfden Dichter (7) ziet men op het fchilt van ⁿ^- ⁷- Turnus de fabel gegraveert van Io, de dochter van Inacbus, om daerdoor te doen zien, J''fs?.,. dat hv uit deszell's bloet was gefproten (8) : en wederom geeft hy (cf) aen AventittuSy_# �j een fchilt, waerop het vcelhoofdige ferpent gegraveert flont, dat van Herkuks wasvideibi overwonnen, om te ftrekkert tot een bewys, dat hy de zoon was %>an dien groten helt _?Servi�m" in wiens naervolging hy hem ook bekleet( 10) met een leeuwevacht. �rtEuripides(ii)(9)Ibid. wapent Parthcnope�s met eeii fchilt, waerop men Atalanta, wiens zoon hy was,' hetJS^f^ wilde zwyn in Etolien zag dootfehieten, enz. Evenwel kart ook de giffing vanarideA¹^ ren waer zyn, dat Domitiaen den kop van Medufa heeft overgenomen van zyn vader^_Iry j_nVefpaf�anus, van wien Pi�rius getuigt (iz) een beelt te Romen te hebben gezien, h�fPhpenifr.' welke Medufa.es hooft voor de borft had. Vefpafiaen kan dat gevoerthebben voor een acl:. 2. zinteken van voorzichtigheit en beleit; hoedanig fommigen het ook opvatten in het borft-t") Libi wapen van Minerva, omdat de v�orzigtigheit en 't beleit, waervan de flang een beelt¹^-⁰-33i is, gelyk elders is aengewezen, haere'plaets zoude hebben in de borft; en omdat die genen, die daer mede begaeft zyn, anderen lichtlyk kunnen-verbaeft rnaken, endoor fchielyke verwondering en ontfteltenis evenals in fteenen veranderen 5 gelyk wy zo0 . , even uit Martianus hebben aengewezen, en ook van Pi�rius {13) zeer wel is aerig�-C'3) K>Jd" merkt: die daerenboven uit de hiftorien van den Scftryver der Q�thed�ri, TB�ogne-^0, ³⁴" tus bybrengt (14), dat Medufa, de verftandigfte van'-de drie dochtersvartForku.szynr^^I')Ibid de, het ryk,- door haer vader nagelaten, zeer bloeienden welvarende had gemaekt, c'n^S¹ dat de po�ten, ter oorzaeke van dit haer goet beleit, hadden verdicht, dat ha�rhooft, welk gedeelte by fommigen wort gehouden voor de woonftede des verftants, met flan- gen was omhangen. Ondcrtuflchen dat de Italiaenfche fchryver wil, dat Dbmitianus den kop van Medufa ook tot zyn zegelmerk zoude hebben gebruikt, daerin vrees ik dat een mif��ag is, gehaelt uit een quaet begrip van de woorden van Pi�rius(15)!, ver-faj'�bid halende, dat hy een zeer fchoon beekje van den Keizer Domitiaen heeft gezien, het^c,33» welke het hooft van Medufa voor de borft droeg. Het woort heitje nu is in'tLatyri van

-ocr page 341-



		₃₄o R EDEN. De helm verheelt de fterkre en wysheit [D] der reden, zynde de zelve die voorzigtigheit in de verftandelyke ziel, die de einden der zaektn over- weegt _} volgende die zy goet oordeelt, en mydende 'c gcenezy quaet keurt. De viervlam wyft aen, dat het een eigenfchap der reden is, zich hemelwaert te verheffen, en zich, zoo veel mogelyk zy, Gode gelyk te maken [E], van wien alle onze voortref lykheit afdaelt. van Vi�r'ms Jtgillum, dat wel een fignet of zegel betekent, maer ook een klein heitje: welke betekenis den Italiaen fchynt onbekent te zyn geweeft, en waerin het echter door Pi�rius in dit verhael geftelt is. Altoos ik hebbe dien kop nergens anders, tenopzigte van Domitiaen gevonden, behalven in deszelfs borftwapen: en daerplaetft hetdeszelfs i tytgenoot en vleier Martialis, Lih-VII. Epigr. i. & a. In ons beek echter wort dit ! hooft niet qualyk op het fchilt gegraveert, omdat de Po�ten en Fabelfchry vers het zel- ve dan eens ftellen op het fchilt, dan eens op het borftwapen van Minerva: gelyk in t brede kan gezien worden in de geleerde Aentekeningen van Broukhuizen over Pro- pertius, Lib. II. El.* 2. vs. 60. [D] Omdat de helm het hooft, de woonplaets der redelyke ziele, gelyk te voren gezegt is, bedekt en befchermt voor vyandlyke flagen: en alzoo bevryt het ver�ant cn de wysheit den menfeh tegen de aenvallen zynervyanden. Anders betekent de helm op het hooft heimelyke en verborgene raedflagen : gelyk wy hebben aengetoont over j het beclt Aenroeping, i.Deel, bl. 40. Aenm. A,by welke aentekening men nog kan byvoegen, dat de Ouden verdicht hebben, dat de helm van Pluto den geenenonzigt- feaer maekte, die hem op \ hooft hadde: waerom ook de Fabelfchryvers verdichten dat Perf�us, wanneer hy Medufa den kop affloeg, met dien helm was gewapent, en wanneer haere twee zufters quamen toefchieten om dien moort te wreken, het gevaer door hulp van dien helm was ontvlucht: welk alles wel te zien is dat op het geheim houden en wel verbergen en bedekken van zync raedflagen moet worden tocgepaft. Zie Erasmus Chil. t. Cent. 10. Ai. 74. r_E] Claudjan. Conful. Manlii v. zajr. ....... Dis proximus ille eft, Quem ratio, non ira, regit. Dat is: Hy is den Goden 't naeft, al wie z.ich door de reden, Niet door de gramfchap, laet regeer en. De reden van deze beeldenfpraek hier gegeven, is goet; en de viervlam, omdat de na- tuur van 't vier is zich in de hoogte te verheffen, is dikwyls een zinteken van harts- \ iogten en andere dingen die naer den hemel opklimmen. �ndertuflchen fchynt het my toe, dat dit beek voornamentlyk is opgemaekt (uitgezonden eenige weinigebyvoegfe- len, van het hemelsblaeu kleet, den lauwerboom, en dat de wapenrok van gout is) uit de befchryving die ons Martianus geeft yan Minerva, daer hy de wysheit, reden en 't verftant door verftaet, en ons de uitlegging opgeeft van deszelfs wapenrufting en toeftel: waermede ook die van het tegenwoordig beek dikwyls overeenftemt. Men vint dan by hem ook een viervlam, of liever een drieftraeligen blixem op den helm van die godin, welke hy uitlegt als een teken, dat ze de Godin des oorlogs is, of ook, dat ze de magt heeft om den blixem te werpen; welke haer door de Fabelfchryvers ook wort toegegeven. Maer Minerva aengemerkt zynde als een beek van wysheit enz., zoo kan deze uitlegging in haer geen plaets hebben, en is ganfeh niettoepaslyk, Derhalven kan het blixemvuur op dien helm liever een beek zyn van de kracht en door- dringentheit des verftants en der gezonde reden, waeraen niets kan weerftaen, al zoo geinig als aen het blixemvicr.

			ANDERS.

-ocr page 342-



		R E DE N. U* A N D E R S. E En edele Vrou, zeer fchoon van wezen [Aj In de rechte hant houdt ze een geeflel, en in de flinke eenen toom. Dit wil zeggen, dat, gelykhetpaert metden toom, en de kinders met de roede in plicht gehouden en beteugelr worden_} alzoo ook de reden d� woefte en lhode hartstogten en driften der menfchen temt en beftiert. [A] Dat de lichaemlyke fchoonheit een beek is van de fchoonheit der ziele, zulks wort aengetoont over 't beek der Schilderkunft, Aenm. C. En wat is'er dat de ziele fchooner en heerlyker maekt dan de reden, als welke de ziele der menfchen onderfcheid� van die der heeften ? De reft van dit beek verklaert zich genoegzaem zelve. j A N DER S. MEn kan de reden ook bequaemlyk uitbeelden door eene�ti hemelsblaeu gekleede Vrou, ftaende op eepige gevleu- gelde en zeer lelyke {langen, die ze nogh daerenboven me� eenen toom gebreidelt houdt. De reden is eene kracht der ziele, waerdoor de andere zfelverniog�ns ("die door de oorfprongklyke zonde, en het queeken en voeden der zelve, in ons bedorven en ten quade geneigt zyn) geregeert [A] en ten beften beftiert worden. Haer kleet is hemelsblaeu, omdat de reden altyt den Hemel gelykvor- migh [B] moet zyn, en glans en klaerheit hebben. De toom is een teken van den dwang en de magt der reden, door wel- ke geteugelt en betoomt zyn [C] alle de aerdfche gemoetstogten, die on- der de beeltenif�en van flangen hier voorkomen, omdat ze de ziel byten [D], en de zelve tot zondigen aenhitfen; uit de uitwerkinge van hunn' eerft�n aenvalj op Adam gedaen, hoop fcheppende tot onzen ondergang. Dus lang van de reden in 't gemeen gefproken hebbende, komen we in 't by- zonder tot de beeltenis der [A] Wat gevoelen de Hcidenfche Filozofen gehad hebben van de heerfch'appy der ziele, hebben wy boven verhandelt in onze Aenmerking A over't eerfte dezer beelden?. [B] Of omdat zy den menfeh tot den Hemel verheft, en meft aen God brengt: gelyk in en over het tweede beek hier voor gezegt is. [C] Zie het beek Beheerfihing van z.ich telven, en aldaer Aenmerking 2?, �.JDteli bladz.. 102. .�'... [U] OF ook omdat de flang�n op de aerde kruipen, en zich nooit hemelwaerts ver- heffen, en een vrucht der aerde zelve zyn; en van Godt veroordeelt het ftof der asrde te eeten. Zie Pi�rius Valerianus Hitrogl. Lib. Xir. eap. %$. & Lib. XF, cap. 44.

					il Veel .' Rn-� . -.......... REDEN

-ocr page 343-



		REDEN VAN STAET.
	It*	REDEN VAN STAET.
	It*

REDEN VAN STAET. DEze wort vertoont door eene Vrou , gewapent met pan- fier, heimet en fabel. Onder haeren wapenrok heeft ze een blaeu onderkleet vol oogen en ooren. In haere rechte hant houdt ze een roedje, waermede zy achterwaert flaet naer de rechte zy de, daer eenige mankoppen of heulzaetgewaffen ftaen, van welke men de grootfte met het gezeide ftokje ia ftukken geflagen, en de bollen der zelve op d'aerde leggen zietj zulx dat alleen de bloote ftruik en eenige kleine mankop- pen overfchieten. Haere flinke hant legt ze op eenen leeus- kop, en heeft aen d'andere zyde een boek, daer men het woort JUS, dat is 't Recht op leeft, onder den voet. Zy is gewapent, omdat iemant, die zich met de reden van ftaet, wel- ke wy hier meenen, behelpt, indien hy krachten genoeg heeft, alles wil regeeren, al was 't met de wapenen of andere middelen van gewelr. Men doet haer een blaeu kleet aen [A], dat, vol ongen en ooren gewe- ven , den ftaety ver of jalouzy van regeering verheelt dien ze in 't argwanigh, hart voert, en die haer overal oogen en ooren van verfpieders doet zoeken en open houden, om haere aenflagen te beter werkftelligh te maken en uit te voeren, en die van anderen te leur te ftellen en te verydelen. Het ftokje wort haer ter hant geftelt om uit te beelden, dat de reden van ftaet, zoo goet, zoo quaet als zy is, alleenlyk eigen is aen de geenen die regeeren LA] Verfta geen hemelsblaeu (want dat is eigen aen het beelt der reden, of der re» deneermge van de rcdelyke ziele, gelyk kort te voren is gezegt) maer blaeu kamelot of A ,^ng: ^want ^dat betekent eigentlyk het woordt dat de Italiaen hier gebruikt. De reden daer van kan de Lezer zien in het twede bqclt der Minyver, �/ Deel bl IT7- gelyk die der ogen enoren, in't t, beclt, op de zelfde bladzyde. Voeg daer bv ook E- rasmus CbiL i. Cent. 2, Ad, 2. 8 - »y ^u

-ocr page 344-



		REDEN VAN STAET. 343 ¹'- , regeeren en heerfchappy voeren [B] ₅ hen heerfchzuchtigh en ftr�ng ma- kende: hoewel het ook waeris, dat elkeen, fchoon prins ncch.vorft zyn- de, wel een zekere reden van ftaet kan hebben, volgens welke hy de be- ftiering en beheerfching zyner eige goederen aenftelt en regelt_} fchikkende alles naer en tot een by hem voorgenomen einde: � V-'.r,. .. , rb : 3 De in ftukken geflage en ter aerde leggendemankoppen willen zeggen^ dat de geenen die zich van de gemelde itaetreden dienen, niemant oit zoo hoog in magt laten opwaflen, dathy hun hinderlyk kan wezen: volgende hierin het ftomme antwoort van Tarquinius, den bode zy nes zoons mede- gegeven _} hetwelk dusdanigh was: De koning ging, eveneens alsof hy zich beraden wilde, naer den tuin achter zyn huis? en wert [door zyns zoons bode gevolgt. Aldaer zegt men, dat hy, ftdzwygens gaende wandelen, de hoog- Jle bollen der mankoppen met eenen fiok affl�eg\ gelykdit zoo in Livius ecrtte boek te lezert ftaet. Dan wel hondert jaren voor de regeering van dezen Tarquinius, heeft Thrazibulus �C], met een' ftok de hoogft� korenairen Rrrr 2 ■■ ■ � �� af- [B] Waer van de roede fbmtyts een beek is : g�lyk ook van tuchtiging en ftrafte. Zie Pi�nus Valerianus Hierogl. Lib. ij. eap. 49 & j�. & lib. 41. cap. 29. [_C] De tiran van die van Mileten , gclyk Periander was van die van Korintheri. Maer hier zegt onze Schryver , dat Thrafibulus dien raedt gegeven heeft aen Perian- der : en te voren in'teerfte beelt der Gelykheit I. Deel, bl. 451. heeft hy integendeel verhaelt, dat ze Periander zoude gegeven hebben aen Thrafibulus. Het verichil komt daer van daen, dat hy aldaer andere Schryvers heeft gevolgt, dan hier: dewyl Arifto-(,yp₀iJ, teles (1) als den gever van dien raedt aenmerkt Periander ; daer Herodotus (2) in te- ticor. lib gendeel, gelyk ook Dionifius van Halikarnaften (3), en Diogenes La�rtius pt)i zeg- 3-cap.ii gen , dat ze aen Periander gegeven zy door Thrafibulus. De ketftgenoemde Schry- & '">. 5» ver brengt ons zelfs een brief by, dien Thrafibulus aen Periander �ver dit ftuk zoude /??Vj?' hebben gefchreven, hoewel {om'mige geleerden meenen, dat hy valfch en eerft nader-1 _c ₉₂[ hant op den naem van Thrafibulus verdigt is. hy luidt aldus: . (3) Lib. ,, Thrafibulus wenfcht heil aen Periander: ,4. p.2ff' i, Uwen bode hebbe ik niets geantwoort : dog hem gebragt hebbende in een ftuk (4) Lib. ,, met ftaend hoorn , hcbbe ik de airen , die boven andere waren uitgegroeit, met � §'� ¹°° � een ftokje geflagen en afgeknot, terwyl hy my volgde: hy zal u verhalen, indien � gy'them vraegt, wat hy gehoort of gezien heeft. Gy dan, indiengy deheerfchap- ,, py beftendig wilt bezitten , zo doe aldus : help de hoofden der burgery van kant, � het zy dat zy u vyanden fchynen te zyn, of niet: want aen een man, die alleen wil ,, heerfchen , zyn ook die geenen verdacht, die hy heeft tot zyne metgczell en. Of Zy die dezen brief voor verdicht houden, daer in niet wel oordeel�n, zulks leert de re- den zelfs. Immers hoe onvoorzichtig zoude het gewecfr hebben zoo een gevaerelyke zaek te betrouwen aen een brief? en wat zotheit, door zulke bedekte omwegen te kennen te geven, het gene men duidelyk wilde melden in gefchrift? Wat nu belangt, dat onze Schryver zegt, dat Tarquinius dit loos bedryf zoude ontleent hebben van Thrafibulus, daer in volgt hy Dionifius den Halikarnaflcnzer (5-), die van't zelfde gevoelen is. En (j-)L.Ity indien zich icmant mocht verwonderen , hoe de Romeinfche Koning konde weten , wat'er zo lang voor hem was gebeurt in Griekenlandt, m�t welke natie de Romeinen toen ter tyt nog geen gemeenfehap hadden, en van welkers hiftorien zy geheel onkun- dig waren , zo diene hem tot onderregtinge , dat ons de reden niet onwaerfchynelyk voorkomt, die Dionifius Petavius daer van heeft uitgedacht in zyne Aenmerkingeri over (6)* Therriiftius: Dat namenflyk Tarquinius Superbus , in zyne voorouders oor- (6) Ad fpronkelyk zynde van Korinthen, hem deze gefchiedenis zeer gemakkelyk door over- Orat. leveringe heeft kunnen bekent zyn. Ja zo men het gene Dionifius de Halikarnafler (7) ?� P- ?⁷' verhaelt van de arkomft van Tarquinius met na�ukeurigheit vergelykt met'het"'verHa�U"L; ,gV- van (8) Herodotus , zo wort die gifiing van Petavius zeei' waerfchynlyk.' Tarquini- ^ Lib.' us Superbus was een zoon, ofte een zoons zoon f want daer in verlchillen de Schryvers) �. c. 9;. van Tarquinius Priskus: en deze wederom was een zoon vanDemaratus, een Kon'n- . ■' thier,

-ocr page 345-



		REDEN VAN STA E T.
	344	REDEN VAN STA E T.
	344

afflaende, daerdoor aen den Tyran Periander al hcimlyk geraden, dathy de voornaemften der ftadt zoude aen een' kanc of omhals helpen : eene zaek die door¹ veelen, wegens de ftrengheit der reden van ftaet, en om zich ont- zaglyk en gevreeft te maken, naergevolgt is. Maer zeker, dus trekt men aen 't rechte endt niet_; en het voegt en dient eenen Prins zich door de bii- lykheit liever bemint [D], dan door de ftrengheit en een' ftraffen handel, gevreeft te maken; want de vrees baert haet, en de haet opftant en weder- fpannigheit. Hy kan zyn geluk en gezagh niet beter bevorderen en vaft- ftellen, dan met zyne onderdanen, naer de billykheit, te beminnen, en zich door een rechtmatigen handel aengenaem te doen zyn, ook by de gee- nen , die geweldige rykdommen bezitten. Op het wel bejegenen der meeftvermogende onderzaten flaet de raedt .dien Apollonius, in het XIII. hooftftuk van Filoftratus vyfde boek van Apollonius Leven, aen Vef- pazianus geeft, luidende aldus : Gy moet den ryken het veihgh genieten hunnermiddelen toefiaen ■, de uit/lekende air en, die zich boven andere verhef- fen , niet afflaende. Want in deze zaek is Arifioteles reden onredelyk. Maer roei degeenen die onhandelbaer en boos zyn, veeleer uit, juifi gelyk dijiels uit het koren. Toon u fchriklyk tegens hen die nieuwe aenf lagen maken j nochtans meer ■met dreigen dan met ftraffen. By 't beelt ftaet een leeu, omdat dit beeft van natuure of aert degeenen gelylcis, die, de reden van ftaet, dat is, den zwygenden raedt van Thra- zibulus en Tarquyn volgende, altyt Heeren en Meefters [E] boven alle anderen willen zyn: alsook om de wakkere wacht [F] en toezigt uit te beelden, die zulke luiden met hunne fterkte houden moeten, om hunnen ftaet te bewaren. Het boek met het woort Jus onder 's beelts voeten, vertoont, dat men 's Lants rechten dikwyls te rug zet en overtreedt, zoo wel alleenlyk om ilechts te heerfchen, als fomtyts ook om dienft te doen aen den gemeenen ftaet thier, uit het doorluchtige geflachte der Bacchiaden, die van lange tyden afhetopper- bewint te Korinthen hadden bezeten. Maer als dit geflacht door Cipfelus was uit de regeering geligt, en by zich tot tiran had opgeworpen, hadde Demaratus, buiten hoop zyndc van ooit in de regeering te komen, Zyn vaderlant verlaten, en zich met der woon begeven naer Tarquinius inHetrurienofToskanen. Cipfelus nu was de vader van dezen Periander, en door hem ook opgevolgt in zyne heerfchappy. Wat wonder nu, dat Demaratus zyne zoonen, en deze wederom aen hunne kinderen, en zoo vervolgens, de oorzaek verhalende, waerom hy zyn oude vaderlant had verlaeten, daer ook by vertelt heeft, door welke looze treken de zoon van Cipfelus zich in zyns vaders heer- fchappy hadde beveftigt? (ODi- [D] De les van den ftraks genoemden Periander zelfs was (i), dat die genen, die og. La- -veilig wilden heerfchen, tot hunne lyffchuttinge moefien hebben degenegentheit van hunne ert. Lib. onderdanen, en niet de -wapenen van hunne trauwanten. En zeer wel zegt Kornelius (11 In ^^eP^0S (⁴)' ^M '^er �^ee>K beerfchappj veilig is, tenzy de zelve door de liefde der onder- Dione danen is verfihanft. Zie meer diergelyke Spreuken, verzamelt door Gebhardus en cap. f. Lokcenius over die plaets : alsook onze Aenmerking B, over 't beelt Dwinglandy, i. Deel, bl.ioi. En Teer wel merkt de evengenoemde Themiftius aen, over dat af- flaen der uitftekende koornairen: Belachlyl^, zegt hy, was de leermeeftervande geruft- heit der Tirannen, die de uitftekende koornairen met een ftok^je afftoeg: want hy kon 'er z.00 veele niet afflaen, of daer bleven 'er onder diegene, die niet cfgeflagen wierden, al-^ tyt eenige overigh, die hooger waren dan de andere. [E~] ZiePi�rius Valenanus, Hierogl. Lib. i.cap.6. [F] Waervan de leeuw een beelt is. Zie onze Aenmerking D. over het beelt Kerk* voogdy, z. Deel, bl. 6jr. en naderhant de beelden Wakkerheit.

-ocr page 346-



		REDEN V A N 'S T A E T. 34$ fcaet des Lants. Zoo kan, by voorbeelt , een prins dikwyls veelen per- foonen het leven, 't geen ze, naer de burgerlyke wetten, door misdryf verbeurt hadden, fchenken, om zich van hun in een' rechtvaerdigen oor- logh te dienen, en dappere en moedige mannen aen hen te hebben. Maer behalve alle andere zaeken, wort door het boek met zyn opfchrift, dus onder den voet leggende, gedoeltop de woorden die Cezar, uit Euripides gehaelt, endoor Cicero, en Suetoniiis in 't Leven van dien Vorft(i) by- (1) Cap, gebragt, in den mont placht te hebben, en dit inhielden : [G] Indien V⁵°" recht gefchent worden moet, zoo Jchent het om te heerfchen. Onderhoud in andere zaeken de godtvruchtigheit. Of, gelyk Vondel �ie plaers uit Eu- ripides in rym vertaelt ■, . :. ■ Indien men voor geen rechtbretik fchroom' j Bedryf gein-elt;, ' ." � ....... Als 't kroonen geit: In andre zaeken hou 11 vroom. Doch deze fpreuk (een heiden magh 'er van oordeelen [H] gelyk 't hem, goet dunkt) behoort onder de Kriftenen voor godloos geh< uden te wor- den. Ja ieder prins, en wel inzonderheit een Kriftenvorft is fchuldigh de rechtvaerdige reden in recht te doen, boven alle eigenbaet, en vooral ook boven deze vervloekte reden van ftaet te (tellen > de welke zoo iemant op- volgten 't billyk en heiligh recht vertreet, die zal zich in 't end verlegen', en onder de ftrafbyl van Godts rechtvaerdigheit bevinden. \G~\ Nam fi violandum eft jus, regni gratia Violandum eft, aliis rebus pietatem colas. Zoo zyn deze vaerzen uit het Gnekfch overgcbragt door Cicero (z). Euripides zelf (a) De heeft ze aldus (3): _rf _< ^ . , pffic KaiAAijav oLlix.��v. tccXXx $ iufzf�t�v 'Xfioin. . , ; .' , PhcEnifT Seneka mackt die fpreuk nog racer tirannifch, en doet zynen Polinices zeggen (4): v. 527. ._..-__ Pro regno velim . (4) In« Patriam, Penates, Conjugem, flammis dare. Phceniff. Imperia pretio quolibet conftant bene. . ^v-o<52. Dat is, Om koning te z.yn, z.oude ik myn vaderlant, goden, en huisvrouw Aen de vlam opofferen. Hcerfchappy, hoe dier ook, gekogt, is altyt een goede koop. ■ . , > * [H] Maer de Heidenen zelfs hebben deze godtloosheit. ook ten uiterften veroordeeld M?n zie de zoo even aengeweze plaetfen van Euripides en Cicero. R Y K DO M. LAet dit eene Vrou zyn die out �n blint is, en in gouden laken gekleet. Ariftofanes vertoont in zyn Blyfpel, Plutus genoemt, den Rykdom blint j omdat hy me�ft in de huizen der geenen gaet die hem onwaerdigh Zyn, en die hy, indien't hem aen geen goet gezigt [A]faelde, zonder II. Veel. S s s s eens L^A1 Dat wil Ariftofanes (5) dat hem door Jupiter zelf zoude benomen zyn, omdat, . j Plutus, ofdeRykdom, toen hy nog een kint was, gelyk Ariftofanes hem zelfs in-p_lutovoert vertellende, eens hadde gedreigt, dat hy de rechtvaerdigen, wyzen en vroomen_v. gs.' alleen wilde bezoeken, en geene anderen: maer Jupiter, den deugtzaemen dit beny- dende. hadde hem blint g�maekt, opdat hy de zelve van geen anderen zoude kunnen onder-

-ocr page 347-



		R Y K D O M.
	34^	R Y K D O M.
	34^

eens aen te fpreken, wel voorby zou wandelen. Of, omdat de rykdom den menfeh, ten opzigt der kennis van 't goede, blint maekt door een' val- fchen glans, die hem het genot en de vermaeklykheden der werelt ver- toont, maerniet deheerlyke envolfchoone geftalte der deugt, tenzy hy de neiging zyns gemoets door een zonderlinge genade hebbe verwonnen. Het beelt wort out vertoont, omdat het geftadigh denken en verzinnen om rykdom te verkrygen fommigen ■, en anderen de vrees [B] van de ver- krege goederen te zullen verliezen, out, ja als voor den tyt, out maekt [C]. Het gouden kleet geeft te kennen, dat de rykdommen uitwendige goe- deren zyn, die den menfche geen inwendige ruft nochte verquikkend ge- noegen [D] kunnen aenbrengen. onderkennen. Dewyl hy nu uit blintheit dwaelt, en het getal der boozen, volgens de (i) Di- ipreuk van Bias (i), verre weg het grootfte is, zoo is het ook geen wonder, dat hy ogenes meer boozen aentreftdan goeden: die hy nogtans zelf daerom des te minder bemint, Lacrt. omdat hy van de zelve veel weiniger geacht en geliefkooft wort dan van de boozen. « 8 ^I ^waerom ⁿy °°k» indien wy Lucianus (x) geloven, behalven zyne blintheit kreupel Aufon S^aet» ^2,0° menigmael hy naer de vroomen wort gezonden, daer hy anders zeer fnel ter inSapi. been is. Zie Ariftofanes en Lucianus zelve, en uit hun ook Erasmus Chil. 1. Cent. 5-. etnibus -dd. xz. Maer de oude Uitlegger van Ariftofanes, deze po�tifcheen fcheri�ndeoorzaelc (2) In van de blintheit en verkeerden gang des Rykdoms voorbygaende, zegt, datjupiter Timone daerom heeft gewilt, dat de Rykdom door de betrachting der deugt niet zou te beko- men zyn, omdat dan elkeen de deugt zoude behartigen, niet om de deugt, maer om de fchattendie 'er mede te winnen waren: maer nu den rykdom van de oefening der deugt hebbende afgezondert, en gewilt, dat de deugt om zich zei ven alleen zoude be- mint worden, heeft hy niemant eenige oorzaek overgelaten om de deugt te oenenen, dan de deugt zelve. [_B3 Juvenalis Satyra 14. v. 303. Tantis parta mahs cura graviore metuque Servantur. Mifera eft magni cuftodia cenf�is. (3) Mat. ^) ^^e ^rec^^lt daerom ^nee{rt ^onze Zaligmaker de rykdommen in het �uangelium (3) cap. 13.'vergeleken by doornen, omdat ze het gemoet door bekommerlyke en zorgelyke ge- v. 7. en dachten geduuriglyk prikkelen en fteken, gelyk doornen. Juven. Sat. X. v. 12. 22. Sed plures nimia congefta pecunia cura Strangulat, & cuncta exfuperans patrimonia cenfus, Quanto delphinis balama Brittannica major. {TT) Gelyk ook geen inwendig fieraet der ziele: waerom Diogenes Cinicuseenon- wetenden Rykaert een ram noemde met eengmde vacht: gelyk te voren gezegt is i� het derde beek der Onwetenheit, Aenm. B.

			RYKDOM.

-ocr page 348-



	R. Y K D O §t 347

R Y K D O M. E Ene Vrou ia koningklyken gewaede, en verfiert met ve�i diefbaer en edel geftcente. Zy houdt in de rechte hant een keizerlyke kroon, en in de flinke eenen fchepter. V�ot haere voeten ftaet een gouden vat. De rykdom is eene bezitting van gout, zilver, edel geft�ente, ftateri» treflyke gebouwen, velden, beeften, koftlyk� klederen en zoo voort: �n daerom is zyri beelt met een koningklyk gewaet en edele fteenen verfierr. De kroon en fchepter in haere handen , en 't gouden vat voor haere voeten, beduiden dat de eerfte en vo�rnaemfte rykdom beftaet in meefter van der menfeherr wil te zyn, gelyk de koningen [A] -_t en de tweede, in veel gelts te bezitten, [Ag-* Welkers macht door de kroon en fchepter wort verheelt j gelyk het geit doof �iet gouden vat. Ik zie niet veel kracht in deze uitvinding : en wilde fchepter en kroon hier liever aenmerken, als een gevolg des rykdoms, het welke ismachtenheer- fchappy over alles, waerom het geit by de Po�ten ook den eernaem heeft verdient var» &oninginn�. Zie het beelcGeit, /. Deel, bl. 46a, en aldaer onze Aenmerl^ng A.

		f SS s 1 _v ANDERS.

-ocr page 349-



		₃₄S R Y K _: D O M.

			E En ryklyk gekleede Vrou, zittende op een' gouden zetel, j met veele zilvere en goude vaten, kiftjes vol edel gefteen- te, zakken met geit, enz., omringt. Inde rechte hant houdt \| ze eene keizerskroon, en in de flinke een' fchepter, gelyk de \| leftvoorgaende. Ter zyde leit een fchaep. Koftlyke klederen, goude ftoelen , goude en zilvere vaten, edel ge- fteente, kroonen en fchepters, zyn dingen, die niet verkregen worden of dienen om den menfch gemak toe te brengen of edel te maken; maer alleen om ryk te zyn. En daerom zullen ze, als eene uitwerking of gewrochte des rykdoms, hier bequaemlyk dienen om den rykdom te doen kennen, 1 gaende, in het kennen, van het gewrochte voort tot de oorzaek, gelyk in 't begin van alle onze kennifTe gefchiedt. De fchaepen (en daerom wort'er een by 't beek ge voegt) betekenen, nevens meer dingen, waervanzezinfchetfenzyn, ook rykdom, omdat uit I alles wat by hen gevonden wort, gek en rykdom te halen is: zynde hun' I vleefch, huit, wol en melk den menfche zeer goede en voordeelige zaken. Hun eten zelfs brengt dubbele winft aen -, want behalve dat het hen vet maekt, zoo doen zy, het jonge koren af knabbelende, 't zelve met meer kracht voortfpruiten. Met hunne meft maekt men het lant vet en vrucht- [ baer, en wat dies meer zy. Om al d�ze hoedanigheit hielden d'Ouden, behalven een groot getal van ander vee, zeer veele fchaepen, en reken- j den hunne rykdommen [A] naer de menigte der zelve. De groote nut- baerheit der fchaepen heeft ook oorzaek gegeven tot het verzieren, dat de Zelve outtyts gulde vliezen droegen. En Herkules, van zyne overwin- ning in Afrika, te rug keerende, en een groot getal van fchaepen met hem voerende, . [AJ Zie onze Aenmerking E. over het beell^Gelt, x. Deel, bl.* 464,

-ocr page 350-

34?

voerende, \vert₃ om de zelve reden, gezeic gulde appels [B] uit de hoven
der H�fperides te hebben medegebragt, gelyk zulx Pi�rius verhaelt*

f^B] De oorzaek van dit verdichtfel wil men dat de dubbelzinnigheid zoude geweeft
zyn van het woort ia�aov [me�lon] dat en eeafchaep en een appel betekent. Wanneer
nu Herkules gezegt wi'erd pA*, dat '\ifchapin\ mede te hebben gebragt, z�o zouden
de fabelfchryzers, meent men, dat woort in die andere betekenis hebben verdraeitvan
appelen: en omdat die lchapen geele oft goutldeurde wol hadden, zoo zouden 'er die
zelve fabellchryvers goude appelen van hebben gemaekt. Andere uitleggingen van die
goude appelen flaen wy over, en laten die den nieusgierigen Lezer zoeken by de Uit-
leggers der Fabelen, onder anderen Natalis Komes Mythologie'Lib. ril. c. 7. Zie ook
Pi�ruts Hierogl. Lib. X. cap. 22. Maer dit kunnen wy niet nalaten hier byte voegen,
dat Strabo (1) en Appianus (2) menen, dat de fabel van het Gulden Vlies van Frixus (*) *■&�
daervandaen is gekomen, dat 'erin 't landfchap Kolchis beeken waren, die zeer kleine "'P^aS*
goutftofjes onder haer zant voerden, en dat de inwoonders, omdatgoutoptevuTchen,7_a<j}_egewoon waren (chapevachten met dewolle in die beeken te laten zinken, opdat het gout Bell.
indew�llemogt blyven hangen, en te gelyk met de huiden worden opgehaelt. AlseenMithr.
beelt vorder van rykdom vindt men by Pi�rius (3) demiervoorgeftelt: niet, zegt hy,p-242.
volgens de Egiptenaeren, maer volgens de uitleggers der voortekenen; willende, dat(3)^Hier'
aen die gene> by dewelke de mieren hunnen voorraet verzamelen, �vervloet van ryk- ' ⁸"
dom voorfpelt wort: gelyk zy aen Midas den Frigier, toen hy nog een kint was en ^cap' '
lag en fliep, tarwgranen in den montdragende, eenvoorbeduitf�lmaekten, dathyzecr
ryk zoude worden. Zoodanig beelt nu, zegt de zelfde Pi�rius, kunnen tefl�ns onze
mieren uitleveren, en ook die der Indianen; de onze, omdat ze �vervloet van die din-

fen verzamelen, die tot 's levens onderhoudt dienen; en die der Indianen, omdat ze
et gout en andere koftelykheden uit de aerde halen. Zie dacrvan Strabo lib. XT,
pAg\ IOJI & 1046. edit. Amft. 1707. .?

ROEDE OF GEESSEL. [GODTLYKE.]

E En man in root gewaet. Hy houdt in de rechte hant een
geeffelroede, en in de flinke een'blixem. De lucht, ront-
t>m hem, is zeer duifter, en't aerdryk zwart van lpringkhaenen.
Van de manlyke kunne wort hy gemaelt om zyne fterkte en magt tegens
de fchuldige en booze menfehen te kennen te geven.

//. Deel. Tttf De

-ocr page 351-



		GODTLYKE GEESSCL.
	35<	GODTLYKE GEESSCL.
	35<

De rootheit des kleets betekent toorn en wraek [A]. Hy heeft een geeflclroedc in d'eenehant, omdat, gelyk de misdadigen die geenedootftraf verdient hebben, dikwyls ter geefl el� n ge verwezen wor- den ' om ze te verbeteren [B] en op den rechten wegh te brengen , Godt ook alzoo de geenen die 't hem belieft op den wegh der deugt en godtza. ligheit te helpen, niet ten ftrengften, maer uit heide ter verbetennge ftraft, volgens zyneige woorden, Zoo wie ik �efhebbe, diebejlraffeen ka- Jijde ik. Openb. III. 19. � ■ . Donr den blixem wort de ftraf verheelt der geenen, die hardnekkigh in - de zonden voortvaren en volharden ■, zich. zelven diets makende, dat ze in 't einde des levens gemaklyk vergiffenis van Godt zullen verkrygen. Ook beduit de blixem den val van fommigen, die langs kromme en onrecht- vaerdige wegen ten hoogften toppc der eer geklommenfchynen_} vanwaer, indien ze daer hovaerdighen trots [C] meenen te blyven zitten, zy als een blixem van boven nedervallen, of door Godts rechtvaerdigheit neer- geblixemt worden in armoede en elendigheit. De fpringkhaenen [D], die de aerde en lucht vervullen, geven de alge- meenekaftyding te verftaen, die Godt dikwyls zent over geheele volken; en dit ziet op de hiftori van de geei�els over de Egiptenaers, hun, wegens Faraoos hardnekkigheit en quaetwilligheit, op den hals gezonden. [A] Zie het tweede beek der Gramfchap, I. Deel, hl. 570, en beneden ook de beelden der Wraek. . [B] Zie onze Aenmerking A over 't eerfte beek der Herftelling, II. Deel, bl. 19, en L. over 't beek der Gerechtigheit, in het volgende Deel. [C] Gelyk Kapaneus by Euripides (1), roemende dat Jupiter zelf hem niet zoude �2 -ff beletten Theben in te nemen, door den zelven, nadat hy reets tot boven aen den muur Aft � was opgeklommen, boven van den ftormladder met den blixem wierd neergdlagen en gedoot: welk verdichtzel een bequaem beek is van het gene hier gezegt wort. Hoe vorder de quytfchelding der ftraffe, en de goedertierenheit verheelt wort door eenwech- geworpen, of ook op een kufl�n leggenden blixem, is aengewezen over 't eerfte beek der Goedertierenheit, /. Deel, bl. 532, Aenm. C. [D] Zie Pi�rius Hierogl. lib. 2.8. cap. f6. en vooral Klaudius Minos over het liyte Zinnebeelt van Akiatus.

			ROOF.

-ocr page 352-

35*

- ■

Hier maelt men een gewapende Vrou voor, voerende eert'
kuikendief tot een kam op haeren helm. Men geeft haer
een bloot zwaert in de rechte nant, en eenen fchilt, in wiens
midden Pluto, roovendeProzerpina, verheelt ftaet, in de flin-
ke. Ter zyde voegt men eenen wolf.

De roof [A] is eene wechncming van eens anders goederen door gewelt:

en daerom ftaet de beeltenis gewapenten met een blootendegen inde hant.

De kuikendief is een zeer roofgierige vogel, gelyk ookzynnaemmelt;

en omdat hy altyt van eens anders goet leeft [B], zoo dient hy tot een

zinncbeek van den roof, en geeft dien deswege alhier te kennen.

Dat het beek Pluto, Prozerpina weehroovende [C], tot een fchiltte-
ken voert, en een' wolf nevens zich heeft, beduit het zelve gezeide. By

T t 11 2 Ti-

�A3 Volgens de bepaling van Thomas 2. 2. q. 66. art. 8.

Eft autem rapina rei aliena: per vim injufta ablatio.

f_IT| Hierop paft het 128de Zinnebeelt van Alciatus, met eenige verander inge ont-
leent uit de Fabelen vanGabrias: alwaer de jonge kuikendief, te gulzig gevreten heb-
bende, en aen't braken geraekt zynde, en meenende, dat hy zyn ingewant begon uit (i)A'en-
te fpuwen, door zyne moeder vermaeht wort niet te vreezen, omdat hy alleenlyk uit- merk A
braekte het gene hy van een ander hadde gerooft, waervan hy leefde. Op eenandere ^ovcr '^fplaets Ci) hebben wy gezegt, dat de oude Filozofen hebben verdicht, dat de ziel der l,^beelttnenfehen na hunne doot verhuisde in zulke dieren , aen welke zy zich door hunne f L^am"
gebreken en ondeugden meeft hadden gelyk gemackt: ert alzoo merkt Pi�rius (2) ook- �DJjI.
op uit Plato, dat Sokrates by den zei ven (3) beweert, dat de zielen der rovers overgin- 5-49.
gen, of in wolven, of in kuikendieven. Behahen derr kuikendief fielt Pi�rius ook U)Hier.
den havik tot een beelt van roof, omdat hy Levh. XI vs< 12.. voor onrein Verkkert^lib- '⁷wort, en zulks, (zegt hy) om zyne roofachtigheit. Uit welke aenmerkinge men uit ^F'_T³⁹datzelfde hooflftuk nog meer andere vogels, als zintekens des roofs, zoude kunnen phcedo-
voortbrengen. Maer ook herfchept de evengenoemde Sokrates, by Plat�, de �Werene.
na hun doot in havikken.

[C] Doch dit ziet eigentlyk op de fchaking, oi maegdertroof. 1

-ocr page 353-

Tibullus vint men op dit beelt paffende vaerzen, van dezen zin [Dl;
Gy dieven, die om buit bljft loopen-,

En wolven, laet toch in haer vree

Ve kleine kudde van myn vee,
En haelt uw' roof van groote booten.

[DJ Lib. L El. i. v. jj.

At vos exiguo pecori furefque lupique
Parcite: de magno eft prceda petenda grege.
Ovidius Amor. Lib. I. El. 8. v. yy.

Certior � multis, nee tam invidiola rapina eft.
Plena venit canis de grege prasda lupis.

(i)Hie-
rogi.lib

I.c.<J7.

Van de roofgierigheit des wolfs vorder zie 't eerfte beelt der Eigenbaet, / Deel, bl.
2,86, Atrm. E, het tweede beelt der Gierigheit, /. Deel, bl. 502, en t eerfte beelt
derGramfchap, /. Deel, bl. �49, Aenm. A. Maer waerom onze Schryver de Egip.

Vide ibitifche beeldenfpraek hier voorbygaet, daervan zie ik geen reden. Deze ftelden vol»
J. Corn. gens Horus (1) tot een beelt van den roof, den krokodil, omdat dit dier zeer roofach»
dePauw tig en verflindend is van aert: en als zy een menfeh van een roofachtigen inborft wil«
Hieroal ^^cn ^te kennen geven, dogh dien de magt om te rooven was belet, dan maelden ze,
lib. 2.9. ^S' ^^c wlfde Horus (a) een krokodil met een vleugel van den Egiptifchen vogel Ibi»
c. 6. &9°p den kop: omdat dit roofdier, met dusdanig een vleugel aengeraekt,'naer zyn zeg*
(2)Hier. gen, onbeweeglyk en roereloos zoude worden; en alzo geen quaet kunnen doen, nochte
J. 2. c. Si �emant befchadigen. Van de natuur des krokodils zie Plinius Hifi. Nat. lib. 8. e. 25.

V S

E Ene Vrou, ftatigh en eerwaerdigh van wezen, en in 't zware
gekleet, vertoonende dat kleet in zich eenige tekens van
Codsdienftigheit. Zy heeftop haer hulfel een neft, waeria
eenojevaer, door ouderdom ganf�h kael en naektzynde, ruftj
wordende gevoedt door de lierdadigheit zyner jongen.

De waerachtige ruft is hier ter werelt onmogelyk volmaekt te vinden:
evenwel noemt men dit ruft [A] als men zich ontflaet van alle wjgtig*

{h"} Zk he� volgende beelt j Aenmerking A,

-ocr page 354-



				\_

		R � S f. *s�i* handelingen en bezigheden, om het leven door te brengen zonder zulke overdenkingen en gepeinzen, die 't gemoet met bekommering bezet hou- den. Dan zulx is flechts een' ander laten varen, om alleen op zich zelven te paffen , en derhalve in onze burgerlyke famenleving en ma�tfchappy ganfch mispryslyk en wraekbaer. Want wanneer in de menfchlyke �a- menwooning die onderlinge behulpzaemheit, welke d'een van den anderen' geniet, ophielt, zoo zoude alles zeer verwart gaen^ en gefchapen ftaen om geheel en al te vervallen en weeft te worden. Het voegt dan elk zyn va- derlanc en zynen evenmenfeh nut en vcordeeligh te zyn j het welk niet gefchieden kan met zich van alle zorge te onttrekken , maer integendeel met alle fchade en hindernis, zoo wel des gemeens, alszyneige, te hel- pen weeren en afwenden: ren ware dat iemant zich van alle bezigheit af- zonderde tot eene eenzaeme vtilce ter oorzaeke en met inzigt van godts- dienftigheit [B] , welke betrachting alleen het voorrecht verdient om alle andere zaeken re laten varen: en da�rom wort dit beek in een godf sdienftigh gewaet, en ftatigh en eerwaerdigh van wezen vertoont; zynde ieder menfeh niet bequaem om zodanigh een leven naer den eifch te volbrengen_; want daertoe is een rtaeukeurigh oordeel en fcherp verftant noodigh, welke door het Voorzeide gelaet vertoont worden, gelyk Ariftoteles (1) wil. ^ \ _D� De Zwarte kleur des kle�ts beduit de vaftheit der gedachten en ruft d�s Phyiio- gemoets ; w�zende het zwart onbequa�m tot het aennemen e�ner andere S^nomi3- vervve, gelyk elders gezeit is. Ook kan de zwarte kleur hier' uitbeelden dat een menfeh di� voor zich zelven de ruft zoekt, duifter is voor de w�- relt, dat is ± onbekent en zonder roem_; zich niet verrriaert makende door het overwinnen der tegenfpoeden en wederwaerdigheden van dit leven, tot zyn eigen en zyns naeften voordeel. De ojevaer leert ons, dat men voornamentlyk in den ouderdom [C~] Sc IL Deel. V v v v we�- [B] 't Is wel te zien, uit wat gronden dit zeggen van Ripa opwelt: hyziet op het Monnikken- en eenzaem klooftcrleven. Matr of hy de voorrechten van zodanig een leven niet'al te verre uitrekt, en byna verandert in een luie vadzigheit, daerover veile de verftaridige Lezer zelve zyn oordeel. fC] Waeria de ojevaer gevoedt wort door zyhe jongen: van welke zaek gehand�lt is' over het derde.beek der Godl�osheit, /. Deel, hl. fijT, Aenm. B, en over 'r vierde en vyfde beek der G�dvruchtigheit, /. Deel, bl. 5I8. en 5-30, Aenm. A. en F. Hy had ons beek ook zittende kunnen vert�oneri', alzoo de zittende gcftalte een beek der rufte ie; gelyk wy reeds meermalen hebben aengeroert. Zie onzen bladwyzer 'm de woorden zitten, zetel, (loei. Ei� hiervaridaen is het, dat men �p fbmrnige oude graf- tomben zittende beelden heeft gevonden met de beerien over malkanderen; beduidende de ruft der overledenen, gelyk Pi�rius ons vermeit, Hierogl. Ub.tf. cap.fz: diedaer- enbovcn ook acntekent (2), dat de Egiptenaers een Cinocefalus afmaeldcn in een zit- (2) Hit» tende gcftalte, als zy de ruft en gelykheit der Nachtevening wilden te kennen geven,rogUib. welke ruft nootzaeklyk daer moet zyn , alwaer niets opryft dat het andere ontruft, 6. cap; 5 maer daer alles vaft en beftendig ruft in gelykwichtigheit: en zoo hebben zy de godt- &hb.-p heit ook zittende afgebeelt, omdat generlei �nruft de zelve kan ontroeren of bewegen : ,^aP_T??\ gelyk wederom Pi�rius (3) aenwyft uit Jambl�cbus �ver Porfiri�s. By dezelfdeEgip- S^xderri tenacren (4) was een rundt aende kribbe ftaende, een beek van ruft na den aibeit, pi�rius omdat men narhentlyk de runderen na het ploegen was gewoon te zetten aen de kribbe, h"b. 3. en akker te voederen en te doen ruften: waer�p ook h�tfpreekwoortderGriekenziet,cap.28. als ze van iemant {prekende, die nu het werk zyner bedieriinge en bezigheden afge- daeri hebbende, zich tot ftilte en ruft begeeft, hem noemen een rundt by de kribbe. Zie �rasm�s Chil. 2. Cent. 1. Ad. 39. en H. Stcfanus �ver den zelven. Een rundt aen de

-ocr page 355-



		_3?4 RU S T. weinige ruft moet zien te hebben, welke men kan vinden, wanneer men dezer aerdfche en vergangklyke dingen zat en moede zynde, met grocter vierigheit en vafter geloof naer de hemelfche en eeuwigduurende ruft ea goederen kan uitzien, en de zelve verwachten. _L�, de kribbe ftelt Tibullus ook voor een teken van ruft, in deze vaerzen (i): jj �l' j Luce facra requiefcat humus, requiefcat arator, v. 5. Et grave fufpenfb vomere cefl�t opus, Solvite vincla jugis: nunc ad prsel�pia debent Plena coronato ftare boves capite. ANDERS. MEn kan de ruft [A] ook gevoeglyk uitbeelden door eene Vrou, ftaendeopeen vierkant of c �bicq\#]_y en hebben- de een pasloot in de rechte hant. De taerlingsvorm of vierkantige figuur beduit (gelyk Plato, naer 't ge- voelen van Timeus den Lokrenzer, eenen leerling van Pithagoras, die zyne wetenfehap meerendeels van de Egiptenaers had geleert [C], zegt) Jiet Aerdryk, van wegehaere vaftheit en zwaerheit: omdat, gelyk een cubus, vvaer hy ook heengerolt wort, altyt leit, en niet ligt wort bewo- gen j al zoo ook de Aerde door zich zelve onbeweeglyk is₃ en, zoo ze ge- valligh door eenigh gewelt bewogen wort, terftont daerna w��r ftil leit en ruft. Zoodat dan de cubus of 't vierkant, gelyk het wegens zyn ftil- leggen d' Aerde betekent -_t ook om de zelve reden de ruft bequaemlyk kan verbeelden. Het pasloot wil zeggen, dat de ruft en ftilftant aller dingen, het einde en de volmaektheit der zelve is. Doch omdat zelfs de enkele hooftftoffen, die zonder famenftellinge zyn , in geene ruft kunnen worden gehouden} en f_A] Deze Ruft nogtans is een andere dan die van't vorige beelt. Daer wort doof ruft verftaen eene ophouding van arbeit en wereltfche bezigheden, gelyk uit de gan- Iche befchryvinge van dat beelt kan worden afgenomen : doch hier is de ruft op een Filofofifche wyze te begrypen in tegenftellinge der beweeginge , hoedanig een ruft bepaelt wort te zyn een afwezen van beweginge in zaken , die van natuure bequaem ayn eene beweginge te hebben. Zie de Logici of Schryyers over de Betoogkundc. En dat hier de Ruft in deze betekeniflc moet worden opgevat, zulks blyktovervloe- diglyk uit het geene in de verklaring der dingen , dit beelt toegevoegt, wort byge- bragt. (~B] Dat is, een vierkante fteen, blok, enz., hebbende acht hoeken en fes zyden,' . _., gelyk een dobbelfteen. t. § 3. tp] Volgens het getoigenifle van Diogenes La�rtius (%), Cicero (3.), Plinius (4),¹ (3) De Juftinus (5) en anderen. Al het geene hier vorder tot uitlegginge van den Cubus, ge- Finibus ftelt voor het Aertryk, gezegt wort, hetzelve is genomen uit Ccelius Auguftinus Ku- t f. c 4. rio Hierogl. lib. x. cap. i%. Voorts zegt Plato niet, dat de cubicque figuur het aertryfc M) Hw- beduit, gelyk deze Schryver wil, maer fprekende van de vier hooftftoffen als lichamen * Nat.lib- _m _ejj_c derzelver een figuur toefchryvende, wil hy, dat die van het element der aerde («) Lib« ^cu^^c^ ²y» ^om dat de aerde het alleronbeweeglykft is van alle lichamen, en die dingen 2o.c-4- ^^el ^a^^ervaftft en veiligft ftaen , die op zulke grontfteunen ruften: gelyk hy het vierde Q. 3. gedaente geeft van een piramide omdat het vier het fnelfte element is in beweginge, en die dingen lichtft kunnen bewogen worden die op de allerweinigfte grontfteunen zyn geveftigt. Zie den Filofoof zelf breder redeneren in zyn werk genaemt Tim�ttt, of tcftgaendc de Natuur, omtrent in't midden.

-ocr page 356-



		RUST. 355 en nogh veel minder de dingen, die geteelt worden en bederven tot onder- houdt en bewaring der famengeftelde zaeken, welke op de eigenfte wyze ge» duurigh famengeftelc en ontbonden worden; en wy ook klaerJyk een eeu- wige beweging zien in de hemelen, die onverderflyk zyn₅ zoo is dit de reden, dat we, de ruft niet inderdaet kennende, haer eehe ophouding der beweginge zeggen tezyn : 't welk echter, met de uitwendige zinnen niet kunnende voor goet toegeftemt worden, zoo gaen we ons het zelve oiet het verftant verbeelden. En aengezien wy hier van de ruft fpreken ten aenzien van den menfeh , zoo zeggen we, dat hy dan ruft, wanneer namentlyk de bewegingen zyner gedachten en handelingen welgefchikt en recht zyn; zulx dat ze ordentlyk en onderfcheidentlyk voortgaen om de plaets zyner rufte aen te treffen, welke het toekomende leVen is, voor de zaligen bereit om eeuwigh te ruften: gelyk hetpasloot, dat, vermits het zwaer en buiten zyn natuurlyke en eige plaets is, rechtlynigh neerhangt _som door zyn natuurlyke beweging, tot het verzierde punt van den Hori* zont, alwaer deszelfs ruft is, te geraken. SCHADE. EnlelykMan, wiens kl eet roeftverwigh is. Metzy- ne handen houdt hy eenige ratten of muizen ten toon, en nevens hem gaet eene gans grazen. Daejf valt omtrent hem een geweldige flagregen, vermengt met groote hagelfteenen, die een' groenen en vruchtryken wynftok, alsook de korenairen, in een fchoon velt ter zyde des beelts ftaende, ten gronde flaen en vermorfelen. De kleur des gewaets is roeftverwigh, omdat de roeft geheel fchadelyk is, gelyk wy elders genoeg zeiden [A]} en wat de ratten of muizen be- langt, deze ondieren vertoont hy, omdat ze een recht beelt van fchade en verderf zyn ■, naerdien de muizen, gelyk Cicero [B], en uit hem Pi�'rius [CJ Vvvv� Zeggen, [Al Zie onder anderen onze Aenmerking A. over 't eerfte beelt der Ondankbaerheit. \��] Zie onze Aenmerking M. over het tweede beelt des Achterklaps, i. Deel, bl. z6. en B. over het tweede beek der Laftering, 2. Deel, bl. 99. [C] Hierogl. Lib. XIII. cap. 51. Alwaer hy met een onbegryplyke bygel�vigheitin zoo een verftandig man, als hy waerlyk is, tracht ftaende te houden, dat het knagen der muizen, hoewel van heidenen zelfs, Kato en Cicero, befpor, gelyk over't aenge- haelde beelt des Achterklaps is gezegt, mef terdaet iets quaets zoude voor/pellen; brengende daertoe by, dat Cicero zelf, ten tyde toen de Roomfche vryheit al begon te wankelen, ten zynen huize het boek van Plato, genacmt Bmgerljke Regeering, Jelyk van de muizen vondt in ftukken geknaegt : hetwelke dan het verderf en de verbreking van de Bur- gerlyke Regeering van Rome, als die in 't kort ftont te veranderen in een Eenhoof- dige Opperheerfchappy, zoude hebben vooripelt. En van hem zelf verhaelt hy, dat, wanneer hy eerft te Rome quam, de muizen hem een fchoon exemplaer van Horatius, hetwelke hy zeer hoog fchitte, van achteren zoodanig hadden in ftukken gebeten, dat alle de bladeren los, en het boek onbruikbaer wasj en dat ze daerna ook'"Pindarus op de zelfde wyze hadden begonnen te bederven: en deze dingen, zegthy, dat de uit kom ft hem leerde, dat tot een voorbeduidinge ftrekten, dat 'er toen ter tyd geen p�aets voor de Geleertheit en befchavende Wetenfchappen te Rome was; hebbende hy zelf zulks met groote fchade van zyne ftudien, en verlies van tyd, ondevvonden geduurendedei� tyd van twintig jaren, wanneer hy eindelyk door de mildadigheit van zynen leerling Hippolitus de Medic�s wierd geholpen en uit zync zwarigheden gcredt.

-ocr page 357-



			^6 SCHADE. zegden , de dingen nacht en dagh zoo zeer knagen[D] en beknabbelen, dat ze nergens toe deugen. Men ziet eene gans by 't beelr, omdat ze zeer fchadelyk is_} want daer de ganzen haere vu�igheit loozen , wort de grent aenftonts als verbrant: en daer is fchier niets fchadelyker voor gras en bezaeide landen, dan dat 'er ganzen op komen weiden. Ja wat meer is, haer drek, in pekel geroerten op velden en kruiden gefprengt, doet alles verwelken en uirgaen [E]. Het onweer van flagregen en zwaeren hagel brengt fchade toe [F], die zeer blyklyk en openbaeris, vooral wanneer het wynranken, koorn en an- dere vruchten treft: zulx dat de geenen die deze fchade bezuurt hebben, wel weten wat ze inheeft: inzonderheit vernemen het de armen in diere tyden. [D] Allerlei byten betekent fchade , voornamentlyk aen iemarits goeden naem: waerom ook de oude droomuitleggers die voorbeduidinge hebben gevonden in de tan- den. Zie Pi�rius Hierogl. lib. XXX'III. cap. 46, en Rigaltius over Artemidorus, fg 15 & 16. [E] Dit alles is genomen uit Pi�rius Hierogl. lib. XXIV. cap. 34. [F] Zie Aenmerking C. over 't eerfte beeit der Elende; /. Deel, bl. 395.

		SCHADE. SCHADELYKHEIT. WEder een lelyk Man. Deze legt zyn rechte hant op een verken dat met zynen fnuit in d' aerde wroet. In de flinke heeft hy een bos netels. .De fchade, of wel fchadelykheit, wort lelyk gefchildert, omdat'er geen lelyker noch affchuwlyker ding is, dan 't geene tot fchade en nadeel van 't menfchlyk leven ftrekt. Hy houdt de hant op een verken, omdat de Egiptenaers [A]\| een fcha- delyk en verderflylc menfeh door dit dier plagten re verbeelden, vermits de menfehen, die verkensmelk drinken, daerdoor lelyk befmet worden_}makende de zelve melk henmelaets, fchurft en vol etterbuilen. Ja die veel fpek eeten, krygen 'er een bot verftant [Bj door. Ook is, behalve dit, het zwyneen fchadelyk beeft, doende waer het kan den bezaeiden lan- den, en by gevolg ook den menfehen, groote fchade -, het tedere graen in zyn [A] Zie Horus Apollo Hierogl. lib. IL cap.yj. en Pi�rius Valerianus Hierog.lib.IX. cap. 1. uit wien wederom dit alles is ontleent. [B] Daerop zag de boertery van Diogenes, ter aengehaelder plaetl� bygebragt door (i)Ex Pi�rius (r): wanneer hy gevraegt zynde, waerom de worftelaers ongevoelig waren, na- Diogene_rnent]y]_{> voor de flagen hunner tegenpartyders ? tot antwoort gaf; omdat zy met het Lib. 6 ""keft" van verwens en runderen zyn opgevoedts alsof hy de vraeg, die hem van 't lig� §. 49.' haem gedaen wierd, verftaen hadde van het verftant: dewyl het woord van ongevoelig zyn, dat de vrager in'tGriekfch gebruikte, ook betekent boten dom zyn: hoedanig de worftelaers, die gewoon waren nun lichaem te meften, en niet hun verftant te oefe- (2) In ^nen > doorgaens waren. Wam zich altyt een menigte van vleefch en bloed vergaderende Protrep- (zegt Galenus (2) van de worftelaers) houden zy hunne ziel even als onder een menigte tico. Jlyk^gedompelt, yoodat de zelve niet in fiaet is cm iets ord(ittl)'k,te overwegen, maer en- verftandig is, gelyk^die der redenhoze beeften.

-ocr page 358-



			SCHADE. 3J7 zyn opfchicten afrukkende [C], en daerenboven het zelve nogh vertrede»^ de , terwyl het alles omwro^t. De netelbos brengt zyne beduidenis van zelf mede j want zoodra men dit onkruit aenraekt, fteekt en fchaedt het ons, en men gevoelt daervan geen gering ongemak. Ook zyn de netels ganfch fchadelyk in hoven en lande- ryen [D]. [C] Hierom verdichten de Po�ten, gelyk Pi�'rius.(i) wederom aenmerkt, dat het(i)L.L. verken het allerecrfte beeft is geweeft, het v/elke men aeri ecnige godtheit tot een o� ferbande heeft geflagt. Ovidius Met. Lib. XP, vs. 111. - ------ prima putatur Hoftia fus meruifl� mon, q�ia f�mina pando Eruerit roftro, fpemque inierceperit anni. Dat is, naer de vertaling van Vondel: ------- Elk_ achtte Het billyk., dat men Gode een vette zeuge (lachtte\ Gelyk^ een offerhand'', dewyl ze fnode en vuil Het zaet omwroette met den hongerigen muil, En 's Idndmans ahlterhoof en vrucht te leure zette. Die godtheit was Ceres, welke deze fchade allermeeft aenging. Zoo zegt wederom' Ovidius, Fa/t. Lib. f. vs. 349. Prima Ceres avidas gavifa eft fanguine porese,¹Ulta fuas merita casde nocentis opes. Nam fata vere novo teneris lactentia fulcis Eruta fetigera: comperit ore f�is. Dat is, riaer de vertaling van Hoogvliet: Aen C�res heeft men eer/t het gretig zwyn geflagt] En met den d�ot geftraft den fchenner van haer kooreit. Want in de lente, als 't gr aen goeide uit de vrugt&re t)ooren\ Vond zy het omgewroet, ten grondt toe uitgeha�lt Door 't borftelachtig zwyn. Dat nochtans dit dier by fommige Egiptenaren in oude tyden gebruikt is tot den land»¹' bou, zulks hebben wy reets aengeroert over het derde beek desLandbouws, A�nm.C. 2. Deel, 61. 96. ' ; , [D] Derhalven ziet dit beek voornamentlyk op de fchade iri den akkerbou: gelyk ook het vorige bequaemlyk zal doen, indien men de muizen aldaer aenmerkt in debe» trekking van de fchade die zy den landman aenbrengen, wanneer ze dikwyls alles zo= danig vernielen, dat ^Jer niets overblyft.

		SCHADE EN VERDERF ALLER DINGEN. N�gmaels een 1-elyk Man.' Geef hem een roeftverwigti kleet aen, en een' falamander in zyn beide handen. Laet ^?ef voorts een' wolf met den mont open by 's beelts voeten leggen. Van den roeftj die alles verteert, en daerom zyne kleur aen 't gewaet van dit b�elt laet zien, is elders verfcheidenmael gefproken. Hy houdt een' falamander in zyne handen, om hierdoor een quaetaer- digh menfeh _s die een ieder befchadigt en quaet doet, en de geenen by wi� hy verkeert₉ ook eenigh quaet aenzet ,- te verbeelden. , , Nam�htlyk de fa- lamander wort gezeit zoo groot eene kracht om te befchadigen van de na- XL Deel X x x x tuur

-ocr page 359-



		₃₅S SCHADE. %rur- ©ntfangen te hebben, dat zyn venyn zelfs alle aerdvruchtcn en hoo- rnen befmet [A] ₃ zulx dat de geenen, die van deze befmetrx of vergiftig- de vruchten eeten, door de koude kracht des gemelden venyns het leven verliezen; niet anders dan ofmenakonit of eenigh ander vergiftigh kruit gegeten had. ' De wolf met den opgefparden muil by 's beelts voeten _a betekent fcha- de, gelyk ook alle andere verfcheurende roofdieren [B]_; waerom wy nu van den leeu, beer, tyger en huns gelyken niet behoeven te fpreken^ heb- bende zy al te zamen kracht om anderen te befchadigen. [A] Waervan de vrugten zouden befmet worden, als de falamander alleenlyk tegen fjxHie-derzelver ftamraen opkruipt: gelyk Pi�rius (i) aentekent uit Plinius(i), dicnogver- rogl. lifa, fchcide andere dingen, aengaende de kragt van het vergift des falamanders, verhadt. is. c. 26 Vreemt is het, het geene de zelfde Pi�rius bybrengt uit Eliaen: datnamentlykdezwy- (2) Lib. nen den falamander opvreten zonder eenige fchade: doch dat die geene» die van zulk 19.0.4. _een z_Wyn, het welke een falamander heeft ingeflokt, komt teeeten, daerdoor, als door het allerfterkfte vergift aengetaft , fterft. Om de fchadelykheit vorder van het vergift, ftrekt ook de �ang tot een zinteken van vernielinge en verderf: (want dit is't eigentlyk dat door ons tegenwoordig beek wort afgefchetft) en alzoo zagh men by de godfpraek te Delfi, een flang, die Apollo fcheen uit te dagen : beduidende dat het ver- (3) Hie-derf zich altyt kant (gelyk Pi�rius (3) het uitlegt) tegen de gezontheit, diedoor Apollo -rogl. lib. _WOrt betekent. 16. c. 16 r-gj �)_c Beelden/praek is niet goet, die men aen veelerhande dingen te gelyk geelt, barende zulks onzekerheit en verwarringe : en het is beft, dat men eene beeldenfpra- kige betekenis aen een dier of aen eene zaek alleen , of ten minften aen eenige wei- nige, hechte; niet aen veele, ofte aen een ganfeh geflachtin'talgemein; gelyk hier de betekenis van verflindinge, aen alle roofdieren. Wy volgen dan liever den Egiptena- (4) Hie- ren: die, gelyk Pi�rius (4) aentekent uit Diodorus, door hetafmalenvaneenKroko- rogl, lib. dil allerlei quaet, fchade en verderf, aen anderen toegebragt, te kennen gaven: waer- �? ^c,e- omze ook , volgens den zei ven Pi�rius (5) , een afgeweert en vernietigt verderf bete- Aenm. kenden door een horfel : omdat die, volgens hunne ftelling, zyn oorfprongk hadde D. over uit het dode en verrotte lichaem van den Krokodil : hoewel de Grieken en Latvnen 't beek zeggen , dat hy voortkomt uit het kreng van een paert. Zie Plntarflj. in Cleom'. cap. Roof. uit, & Ovid. Met. Lib. 15. vs. 368. & Farro de Re Ruft. lib. 3. cm. 16. Dezelfde on 'b �Lgip^tenaren fchetften ook een algemeen verderf en vernielinge af door't F«#r _i waer 2.�^§c 19' ^van ^wy ^de ^redcn hebben gezegt over't 1. beek der Laftering Aenm. B. 2. Deel, bl.cfl. ~' ' gelyk ook deszelfs ftrydige element de Zee, en deszelfsinwoonders de Fifchen, om re- den , te vinden by Pi�rius Valerianus Hierogl. Lib. 31. cap. 4 0- 7, & Lib. 38. cap. 24. en ook eenigzins af te nemen uit het geene wy reets gezegt hebben over het twee- de beelt Haet, Aenm. A. z. Deel, bl. 4. Zie ook Horus Apollo Hierogl. Lib. 1. cap. 44. en aldaer de Aentekeningen der Geleerden,

			3CHAEMTE.

-ocr page 360-




	S C H A E M T E.
	S C H A E M T E.	3J?
		3J?

SCHAEMTE. [EERBAERE] E�ne Vf�u met een b�valligh wezen. Zy flaet haere oogeri nederwaert, en haere wangen en de tippen deroorenzy� fchaemroodt. Haere kleding is ook roodt, en ze heefteen naergebooti� olifantshooft op 't haere. In haer re�hte hant ■ziet men eenen valk, en in de iiinke een letterr�l met dit �p- fchrift, Dysopia procql, dat is , Verre zy de al te groote Jchaemte. Hoewel de fchaemt� eigentlyk geene deugt is', zoo wort z� nochtans: door Ariftoteles geprezen ₃ en hy redeneert 'ervan als van eene zaek die nacft aen een deugt komt j haer, even gelyk een deugt, tuffchen twee qua- deuiterften, namentlyk de onbefchaemtheit eri vrees, ftellende. Met de- ze twee zaeken is het aldus gelegen: de fchaemtelooze fchaemt zich niets , en de vreesachtige fchaemt zich in alles. Tuffchen deze beide wort dan de rechte fchaemt� geftelt, want zy fchaemt zich in 't geene daer ze zich in behoort te fchamen. Men tic Ariftoteles in zyne Zedekunft (jQ aen^Lfb,- \ Nikomachus. De zelve Ariftoteles ftelt, in zyn groot werk der Zeden- q^ : kunde, de fchaemt� tuffchen de onbefchaemtheit en bedeeftheitin, en^^yj, 'noemt baer de middelmaet dier twee, beftaende zoo in woorden als int- c. 9. werken. Zeno zegt de fchaemt� eene vrees voor fchande te zyn: waerin hy overeenftemt met Ariftoteles, zeggende deze [A]: De fchaemt� is een zeke» re moeilykheit en ontjleltenis des gemo�ts, voortkomende uit zulke quade voor" vallen, diedenmenjeh fchandefchynen aen te brengen, het zy ze tegenwoor- digh, verleden, of toekomende zyn. Sommigen hebben onderfcheit gemaekt X x x x i tuf- [A] Rhetor. Lib. 2. Maer nogh klaer'der in zyn vierde boek derZedekundc, in't laetfte hoofdftuk: de Jchaemte, zegthy, wort bepaelt te zyn een zekere vrees voor fchar.<* de. Dit drukken de Latynen zeer wel uit met het woort, daerze dusdanige fchaemt� mede te kennen geven (verecundia) zynde afkomftig van een anderwoort, {verer>)dst vrezen, omzien en befchroomt zyn betekent,

-ocr page 361-



		3<S₀ SCH-AEMTE. tuflchen fchaemtCj pudor, en befchaemtheit, verecundia. De befchaemt- heit, zeggen ze, is die vrees en zorg, welke mendraegt, om niet iet te doen, waerdoormen in fchan'de en oneer zou kunnen geraken : dcor de Jcbaemte willen ze de fchaemrootheit, die men gemeenlyk na hetbegaen der feilen krygt, verftaen hebben. Doch over dit verfchil behoeft men geen harnas aen te fchieten. Meeft alle de Schryvers gebruiken deze twee woor- den zonder onderfcheit, om eene en zelve zaek uit te drukken: en de be- fchaemtheit, verecundia, heet men zoo. wel die befchamende gerncetsge^ ilalte, welke na het bedryven der feilen komt, als die de zelve vcorgaet en dik wyIs verhoedt. Zoo bezigt men ook het woort pudor, fchaemte, on- verfchilligh. Ik zou welfpreken, maer de fchaemte, pudor, belet my, zei- de Alceus [B] tot Safrb, en dit was eerde zaekgefchiede, of eer hy fprak. "* Op de zelve wys noemen wy die loffelyke zedigheit en eerbaerheit welke in gefchikte dochters en jongelingen befpeurt wort, die uit eerbaerheit zich fchamen door eenen hoop volx te gaen, met den zelven te fpreken, en van zoo veele menfchen gezien te worden, befchaemtheit, hoewel 'er geene feil begaen is. lnsgelyks wort ook derootheit, de inwendige fmart en dat berou, die wy in ons gewaer worden als we iet quaetsbedreven heb- ben, befchaemtheit geheten [C]. Doch deze leftgefioemde befchaemtheit is op verre na zoo prysbaermet als d'eerftgezeide, want die onthoudt zich van zondigen, uit vrees voor fchande, en is die deugtzaeme befchaemt- heit, welke Valerius Maximus [D] eene moeder van alle eerbaere beflui- ten en goede raedflagen, eene befchermfter der onderlinge plichten, en eene leermeefteres der onnozelheit noemt: zeggende 'er by , dat ze aen bloet- [B] Dit bewys komt niet te pas, alzo Alceus een Grieks Dichter zynde, de kragt van eenig Latynfch woort uit hem niet kan bewezen worden; en zou hy alleenlyk kun- nen plaets hebben , indien men hier fprak over de woorden, die de Grieken in dezen gebruiken. De zaek is echter waerheit. Zo zegt Cicero, zullende pleiten voor Sex- (0 C.4. [_US Rofcius (0, dat hy zeer belemmert wort door de vrees, die door eene natuurly- kc befchaemtheit in hem verwekt wiert, huc acced.it fummus timor qticm mihi natura tyC.zSpudorquemeus attribmt. En in zyne verdediging van Cecina (z) zegt hy , dat hy be- fchroomt zoude zyn Cajus Aquilius in deszelfs byzyn te pryzen , omdat hy zelfs bc- fchaemt zoude worden door het hooren van zyn eigen lof, "en dat hem ook de zelfde reden van befchaemtheit zoude weerhouden hem in zyne tegenwoordigheit te pryzen , ipfo prafente, de virtute ej�s & prudenna timidius dicerem, quod & ipfe pudore quodam afficeretur & fita laude , & me ftmilis ratio pudoris a pr&fentis lande tardaret. Zie de Woordebo�ken. (TT] In dit geval evenwel kan men in'tLatyn , dat nogtans onze Schryver boven gezegt heeft, verecundia niet gebruiken, het welke myns wetens nooit anders geno- men wort dan voor een zedige en eerbaere gemoetsgeftalte die dat geene vermyt, dat quaet fchynt te zyn. In't Italiaenfch weet ik nogtans, dat vergogna in dezen zin ge- nomen wort, en �nze Schryver bewyft het uit Petrarcha, daer hy zegt, dat hy zich fchaemt over de dwalingen zyner jonkheit, op deze wyze: Ma benveggio hor, fi eom al popol tutto Favola fui gran tempo: onde fovente Dimemedesmo meco mi vemoeno. E del mio vaneggiar vergogna � il frutto E '1 pentirfi, e'1 conoscer chiaramente Che quanto piace al Mondo � breve fogrio ._ [D] Lib. 4. cap. 5. Verecundia pareus efi omnis honefti conj�lii, tutela folmni�m of- ficiorum, magijlra innocentU, chara proximis, accepta alienis, cmtii loco , omni tempore fafombilem pra fe ferm vultum.

-ocr page 362-



		S C H A E M T E; jfrt bloetvenvantcn lief, en aen vreemden behaeglyk en aer�gcnaem is, en in alle plaetien en tyden een bevalligh en lieftalligh wezen vertoont. B�r- nardus noemt ze [E] eene zufterdcr onthoudinge; Ambrozius [F] eene ge- zellin der eerbaerheit , door wiens gezelfchap de kuifcheit zelve zeker en veiligh is. Deze is dan de nutfte, lofly kfte en prysbaerfte fchaemte■, doch de fchaemte die ons aenkomt wanneer'er airede eenige feil begaenis, is daerom zeker ook ganfeh niet onpryslyk; integendeel, zy is mede lof- lyk, maer, gclyk wygezeit hebben, zoo loflyk niet als de fchaemte die de feilen voorkomt en belet. Namentlyk, het is veel nutter en beter be- . fchaemt tezyn, opdat men niet dooie, dan zich te fchaemen, omdat men ge- doolt heeft: want fchoon die lefte befchaemtheit een teken van deugt is, zoo is echter de zack, welke die befchaemtheit aenbrengt, eene ondeugt. Wanneer de bovengemelde Alceus tot Saffo zeide. Ik zou wel fpreken, maer de fchaemte bekt my■, antwoordde SafFo hem, Indien gy iet eerlyks te zeggen hebt, zoo moet gy u niet fchaemen. Het is dan loflyker noit iet te doen, waerover men zich behoeft te fchaemen, dan daerna befchaemt te worden: en echter is zoodanigh eene befchaemtheit, gelyk pas gezeitis, niet zonder de ver we der deugt; want het is goet wegens bedreven quaet zich te fchaemen, droevigh te zyn , berou te hebben en root te worden. Diogenes La�rtius [G] noemt de fcha�mrootheit een kleur van de deugt. Ambrozius zeit [HJ, dat de fchult, door het verdedigen der zelve, aeri- waft, doch door de rootheit en fchaemte vermindert. Maer laet ons tot de verklaring der beeltenis komen. Men geeft haer een bevalligh gelaet, omdat Bernardus over 't Hoog�- liedt zeit [I], De fchaemte brengt bevalltghe.it aen , en vermeerdert de liep talligheit. Zy flaet de oogen nederwaert, omdat de befchaemden zoo gewent zyn te doen. Sokrates, eens over de Liefde zullende redeneren, fchaemde, als een f�atigh en bedaert Filozoof, zich des, en deed eenen doek voor zyne oogen. Myne dochter, zeit Euripides, inde oogen wort de fchaemte der men- fchen geboren. Athenarus [K] zegt uit Ariftoteles, dat de minnaers geen een liehaemsdeel hunner beminden meer befchouwen, dan de oogen, waar- in- de zetel der fchaemte is. Plinius ilelt (i) de plaets der fchaemte in de (i)Hii}/ \| wangen, om de rootheit die ze daer alom op verfpreit 3 en daerom hebben - J'P ! wy de beeltenis met roode kaeken vertoont. De tippen der ooren zyn ook IL Deel. Y y y y roor, [K] Slip. Cant. Sefm. 86. Ventundia firor efi contitienti�. [F] De Offic. lib. 1. cap. 19. Efi eriim verecttndia pudicitU c�nres, cujus focietate cafiitas ipfa tutior efi. [G] Of liever Diogenes Cynikus by Diogenes La�rtius : hoewel andere dit zeg- gen toefchryven aen Theofraftus Erefius. Zie onze Aenmerking P. over de Achtbaer- heit 1 Deel bl. 12. f H] De Abel & Cain: pudore culpa minuitur, defenfione cumulafur. [1} Sermon. 23. Verecundia venufiatem ingerit , & gratiam auget En Lykofro- n�des zeide, volgens het getuigenifle van Klearchus by Atheiieus (%) , dat het gelaet, ^ . nogte der Jongelingen , nogte der jonge Maegden, nogte der Vrouwen, fchoon was^_ y^¹" uit de natuur , maer zodanig wiert door derzelver eerbaerheit, wanneer de fchaemte 13.'_c. 2 iet zelve even als beftrooide met bloemen. En Ariftoteles zeit in't eerfte boek zyner(3)Cap^ Huiswetten (3), dat nogte klederen, nogte fchoonheit, nogte rykdom eene vrouw zoo- danig verfieren en aengenaem maken aen haer man, als wel goede zeden en een eerba- re fchaemte en kuifch gedrag. [K] Ter plaetfe zoo even gemelt;

-ocr page 363-



		SCHAEMTE.
	₃6₂	SCHAEMTE.
	₃6₂

root, omdat Ariftoteles de fchaemte te gelyk met de vrees zekere kende ind'oogen zegt te veroorzaeken, door welke de hette, uit d'o< gen ver- trekkende, zich naer de tippen der ooren begeeft* zynde deze de plaets die haer kan ontfangen, vermits 't overige deel der ooren even als van been is. 't Gewaet des beelts voorts is almede root, omdat de rootheit de eige verf der fchacmachtigen [L] is, en als een teken hunner zedigheit, den jongelingen en jonge dochteren zeer wel voegt. Ariftoteles dochter Pithias d)Apud gevraegt wordende (i) welke de Jchoonfte kleur was-, antwoordde: deze, Stobas- j_ie _zi_cj₀ _am fa jerfraere dochters uit fchaemte vertoont. Wat den jongelingen aengaet, Kato prees ze veel meer die root, dan die bleek werden [M]; en (2)Apud Menander zegt (i): Al die fchaemroot wort, fchynt my vroom te zyn. Stobs� ^Wy ^ftelIen ^een ^olifantsno°ft °P 't^nooft ^der beelteniflc > om wit te druk- um Flor ken, dat de menfehen een fchaemachtigh gemoet behooren te hebben; tit.31. _Want de olifant is, naer Plinius zeggen [N], byzonder fchaemachtigh: zulx dat hy, wanneer hy zich overwonnen ziet, zich dierwyze voor den overwinner fchaemt, dat hy vliedt voor des zelven ftemme. Ook ver- richten de olifanten hunne voortteeling noit in 't openbaer [O], maer gaen tot {U] Uit die oorzaek hebben f�mmigen ook willen afhalen het gebruik van het dra- gen van den rok met purper bezoomt door de vrygeborene kinderen te Romen: om namentlyk door die verwe te verbeelden, dat den jongen jaren voornamentlyk de eer- bare fchaemte betaemde. Zie Makrobius Saturnal. Lib. 1. cap. 6. [M] By Plutarchus Apophth. Rom. cap. 16. en de Vitiofo Pudore esp. i. Hy wilde zeggen, dat het beter was, dat een jongeling root wiert uit eerbare fchaemte, dan dat hy bleek wiert uit overtuiging van bedreven quaet, en de daer mee gepaerde vrees voor verdiende ftraf��, waer uit de bleekheit haer oorfprongk heeft. De reden daer van on- derzoekt Ariftoteles aldus. Waerom zegt hy, worden diegeenen root, diezich fchamen; en bleek., die vreten, daer nogtans deze hertstogtenmalkanderengefakjzyn? Is het ookdaer- e?n , omdat zich bet bloet van bun , die zich febamen, uit bet harte naer alle de dee~ len des lichaems verfpreit, zo dat het zich in de opperhuit vertoont ? en het bleet van hmi die ontfielt worden door vrees , te zamen wort getrokken naer het hart, zodat het uit de overige gedeeltens wegvlugt? Dog de Filof�of Taurus, gevraegt zynde door Gellius (3), (3)No�. wat ny van die reden oordeelde, antwoorde, dat zy wel naer waerheit vermeldde, wat Attic. 'er gebeurt, wanneer^tbjoet zich verfpreidt of te zamen trekt; maer niet, waerom dat zulks Jib. 19. gefchiedt: alzo men nu ook nog kan vragen, waerom de fchaemte het bloet verfpreit, U[?Sa- ^en ^^e ^vrccs ^hct ^Ze^vc ^tc ^zamen ^tre^^t: ^aer de fchaemte een foort is van vreze, en be- turn.�b. P^aeIt ^wort ^te ^zyⁿ* ^een ^vrees ^voor regtmatige beftraffinge. Makrobius redeneert'er op ?.cap. i� deze wyze over (4�: De natuer zegt hy, wanneer haer iets voorkomt, dat eerbare fchaem- te verdient, dringt door tot het b'tnnenfte des bloets: bet welke beroert wordende en zich verjpreidende, zo wort de buit geverft: Want de Natuurkenners zeggen, dat de Natuur, I getroffen zynde door fchaemte , het bloet even als een kleedt voor zich trekt op de zelfde \ wyze, gelyk.wy diktyyls zien, dat iemant, die fchaemroot wort, de handt houdt voor zjn\ aengezigt: en bier aen kan men niet twyfelen, dewyl de roodtheit niets anders is dan de 1 verwe des bloets. Die zich verheugen , worden ook. root: omdat de vreugt eene zaek'h f die van buiten kpmt, naer dewelke de natuur zich gretig haefi om dezelve te ontmoeten, .wordende verzelt door het bloet , dat de buit verft: gelyk\.in tegendeel de natuur, waft' Heer zy iets van die dingen vreefi, die van buiten komen, geheetyk.w�gduikt in de diepte: gelyk* ook^wy , wanneerwe vrezen , zoeken naer fchuylhoeken enplaetfen die ons verber- gen. Derhalven geheel neerzinkende ? om zich te verbergen, trekt �� bet bloet mttzicb, waer op zy altydt, even als op een wagen gevaert wort. Het bloet nu wechgedohen ZJV' ** , blyft het dunne vocht over in de buit, en daer van daen wort dezelve bleek.. Zl^cook Plutarchus de Homero cap. 69. Servius in Virg. Mneid. lib. 3. vs. 30. Hen»- $US Regius philos. Natural. Lib. 5-, cap. o. DS S%** ^Nac- Lib. VIII. cap. f. (Oj Pluuus ibid.

-ocr page 364-

S C H A E M T E. ₃6₃

tot dat einde in verborge plaetfen. Aldus behoort ook de menfch , als het
volmaektfte aller dieren, niet alleen in 't openbaer, maer ook in 't verbor-
gen een eerbaere fchaemte te hebben. Pythagoras, die zeer zedige Filo-
soof, geeft deze goede leering (i): Doe, zeide hy, noit iet fchandelyks, (i)Carro
noch by anderen, noch by u zelven alleen -, doch heb vooral ontzagh en wees be-^�Ureisfchaemt voor u zelven. Demokritus fpreekt eveneens. Al zytgy alleen, ^v'^,f"
zegt hy, zoo doe echter nochte zeg iet dat quaet is, maer leer u zelven meer
ontzien dan anderen. Hieronimus zeit met korte woorden [P] : Wat gy u
fchaemt te zeggen, fchaem u dat ook te denken. Van Theofraftus kan men
dezen zeer fchoonen raedt halen (2): Schaem u byu zelven, indien gy niet (2) Rur-
root ofbefchaemt wilt worden by anderen. Maer om al vaft voort te flappen. ^fus ^aP^U(*

Het beelt heeft eenen valk in de rechte hant, omdat hy een zeer fchaem- ^Stob'
achtige vogel is. Hy is zoo edelaerdigh, dat hy zich fchaemt van aes ge-
voedt te worden, liever honger Jydende. Hy fchaemt zich insgelyks over
zyne feilen, gelyk B. Anglikus (3) uit Gregorius verhaelt, daer hy zegt,(₃)D_edat de valk, indien hy in den eerften of tweeden aenval den buit niet be- Propric.

tatibus

magtigt, zich fchaemt op de hant des valkeniers te komen, en vervolgens ^X^~

12.

al befchaemt, verre uit het gezigt des zelven, in de lucht opvliegt. Zoo cap. 20',
zeer vreeft hy, door het niet behalen der overwinninge op de prooi $ die
hy dacht te vermeefteren, van zyne wakkerheit ontaert te fchynen. Uit
de natuur dan van den edelaerdigen olifant en van den valk, die zich over
zyne misgrepen fchaemt, en daerom het gezigt der menfehen ofltwykt,
alsgezeitis, kan men opmaken, dat edelmoedige luiden, diende glori
meer ter harte gaet dan ze anderen doet, zich , als ze eenige feil begaert
hebben, ook meer fchaemen dan de geenen, die gering, flecht, laegen
veracht van gemoet zyn. Dit blykt hieruit, dat de leften, hoewel grove
feilen en zelfs fchendige of fchandelyke ftukken bedreven hebbende, zich
echter niet eens fchaemen, maer zich nogh, alsof'er niets gebeurt waere,
overal vertoonen. Keizer Auguftus, een vorft die grooter achting voor
alle eer had, vergramde zich zeer toen hem de hoerery en fnoodheit zyner
dochter Julia ten ooren quamen_; gelyk hy ook in de hitte dezes toorns
een gefchrift opentlyk in den Raedt liet aflezen, behelzende het zelve de
fchandelyke ftukken van Julia, daer de Keizer haer over dacht te doen
ftraffen en dooden, Doch na wat verkcelens [Qj dier gramfchap, fchaem-
de hy zich over het doen ingeven van dat gefchrift. En zeker, niet zonder
reden: want zulk' eenen Prinfe gelyk hy Was, betaemde niet zoo zeer de
hoerery zyner dochter te openbaeren en te ftraffen, als wel de zelve te ver-

Yyyy 2 zwygen

[P] Ad Pammach. Quicquidpudet dicer�, pudeat etiam cogltare. Zo�bklzokfates/.NQ ,,
(4) : Indien gy ooit iets fchandelyks mogt doen , denk niet, dat het verborgen zal_aci De- *
blyven. Want al bedekt gy't voor anderen , ten minden zult gy u zelven daer vanmon.
bewuft zyn. En Auzonius: i

Turf e quid aufurus te fine t�fi� time.

L QJ Suetonius (5O fchryft de oorzaek van zyne fchaemte niet t�e aen een beroU(^ 'St�
over't inleveren van dit gefchrift, maer wel aen het fchendig misdryf van zyne Doch- cap; �fJ
ter, onthoudende zich daerom langen tydt van'tgefelfchap der menfehen. Doch on-(6) De
ze Schryver volgt hier Seneka (6), welke meent, dat Auguftus is aengedaen geweeft ^B"ie�
met fchaemte over het inleveren van dat gefchrift , om redenen bier vermeldt. . Maer ⁶'
hoe konde Auguftus bedekken het geene elk wift, en niet verborgen konde gehouden (₇v"j|^^:Worden , zynde 'er byna geene plaets in Rome , die geen getuige kon zyn van ha-
re onkuisheit en overfpeleryen ? gelyk uit den zelven Seneka (7) te zien is,

-ocr page 365-



		S C H A E M T E.
	3⁶4	S C H A E M T E.
	3⁶4

zwygen en te bedekken. Want de lelykheit enfmet vanfommige zaeken, komt dtkzvyls, zeit Seneka [R], op dengeenen die zejiraft. Auguftus dan, denmifflagh, by hem begaen, daerna herdenkende, dat hy namentlykde lelyke daden zyner dochter niet had verzwegen, was daer zoo befchaemc over, dat hy zich, zegt Suetonius [S], veelen dagen lang niet vertoonen dorft. Doch dit zynde gelyk het is, zoo ftaet ons echter toe te zien, dat men niet tot een ander uiterfte vervalle, dat is, niet al te befchaemt zy. En om ons dit met nadruk te leren, heeft de beeltenis ook eene letrerrol ia de hant, waerop de fpreuk Vyfopia procul, dat is, De overtollige en fcha- delyke fchaemte zy verre van ons. Namentlyk eene eerbaere fchaemte i$ elk , nut, en ftaet niemant qualyk -, maer die moet in geen kinderachtige be- fchaemtheit [T], by de Grieken Vyppia genoemt, veranderen: welk woort zoo eene bejehaemtheit te kennen geeft, die den menfeh belet op te zien. Zulk eene befchaemtheit gaet de paelen der waere fchaemte te bui- ten ■, doende den menfeh het gezigt teffens met den moedt dierwyze ter ne- der werpen of naer d' aerde wenden, dat hy 't hart niet heeft om een' ander aen te zien: gelyk de zelve Grieken zoo eene droef heit, die d' oogen ter aerde flaet, xciniQeia [kat�pheia] noemden. Deze fchaemte gaet veel te verre, en is al te teder, ja verwyft; en 't helpt niet de zelve met den eer- lyken naem van fehaernte toe te dekken en op te pronken ■, verfchoonende de geenen , die met deze fchaemte behebt zyn, zich hiermede, dat ze quanfuis eerbaere fchaemtshalve gedwongen zyn voor zulken, die hen met hunne redenen onbefchaemt op'tlyf vallen, te wyken_} daer ze inderdaet geen' moedt of hart hebben noch befluiten durven, om zich regens zulken te verzetten of aen te kanten, en, om zoo te fpreken, hun in 't openbaer eerlyk flagh te leveren en voet by voet te zetten_} ftaende altyt te rug ge- deift: in den ftommen pruilhoek der kintfche befchaemtheir, daer ze geen vingerbreet uit te krygen zyn, tenzy hen een ander daertoe krachtighaen- noope. D'Atheenfche' Redenaer Izokrates had twee leerlingen, waervan d' een, Theopompus geheten, in 't fchry ven al te vrypoftigh of ftout, en d'ander, genaemt Eforus, veel te draelende, en even als fchaemachtigh was; van welke twee ongelykaerdigenhy plagt te zeggen [V], dat hy aen den eenen een' toom of breidel, om hem terug te houden ■, en tot den an- deren fporen raoft gebruiken, om hem voort te krygen, en uit die gebrek- kige fchaemte te jagen. Deze overtollige fchaemte wyders is wel eenen ieder nadeeligh of fchadelyk, doch meeft aen d'armen, die eens anders hulp en onderftant van nood� hebben. Men leeft in Homerus XVII. boek der Odyf�ea, dat U�iffcs, eindelyk van zyne reizen byhuis gekeert, en zich [R] QUarandam rert�m turpkudo etiam ad vindicantem redit, De Benef. liB. 6. cap.^z. [_S] Suetonius zegt dit niet, gelyk zoo even is aengemerkt. f_T] Al dit volgende , tot daer hy fpreckt van Izokrates, is genomen uit Plutar- Chus in deszelfs verhandelinge Over de verkeerde befchaemtheit. ) De [y~] By Cicero (i): CUjm efi vel maxime infigne ilhtd exemplum, qaod dicebat Ifo* ¹ ' ₀ crates , doctor Jingularis, Je calcaribtts �n Ephoro, contra autem in Theopompo frenis uti 'folere. Altemm enim exfitltantem verborum audicia reprimebat: altertim cunctantem, & e/nafi verecttndant�m incitabat. Aen 't gebrek voort �van al te groote befchaemtheit in opentlyk te fpreken toteene vergaderinge, was Izokrates zelf zeer onderhavig volgens 'tgetuigenifle van Plutarchus in deszelfs Leven , en van Dionifius den Halikarnaner' in zyn werk over de oude Redcnaers.

-ocr page 366-



		S C H A E M T E. 3⁶S zich in een arrn en fchamel gewaet als een bed�laef verkleet hebbende, zich qua�fuis onrzagh in 't galt mael der Vryers te komen: zoodat Tele- machus, mcenende dat het waerlyk een arm man was, tot Eumeus zeide : Zegt dien armen, dat hy niet befchaemtzy, maervrylykbykomeomfpys van de Vryers te verzoeken -, Want, veegde hy 'er by [W],- de fchaemte is den armen luiden fchadelvk. Doch dit in 't byzonder den b�hoeftigen menfehen aengaende, zoo is't in't algemeen nochtans ook waer, dat,^; ge- lykde befcheide en gematigde befchaemtheit pryslyk en nut is_; alzoo ook de fchaemte die te verre gaet, integendeel mispryslyk en nadeeligh is. Zoo zeide Hcziodus [X]: De befchaemtheit is den menfehenzeer vorderljk en zeer fchade�jk �> te kennen willende geven, dat de eerbaere en betaemly ke fchaem- te, gelyk wy al gezegt hebben, nut en voordeeligh* maer de overtollige en kinderachtige wraekbaer en fchadelyk is. Van de quade of gebrekkige fchaemte handelt Plutarchus wyslyk in een zyner Zedenwerkjes 't geen dien naem voert, en welwaerdig is hierby naer te lezen. [X] Homerus, geloof ik, meent hy, wiens woorden zyn (1) (i)Tliad. "■�y 'A%iAsuV �teov uiv «x/rwAstrev o'uSe �i csiS&jV «D Uit. _/ -r . ,1 «. ' , _f ,r > . / V 44~ Ttvzro�i , nr c&vogccir fAiyx <rmr<xt, i)T a\nty\st. ^TT^ cn alzo worden ze ook aengehaclt door Plutarchus in zyn bovengenoemde werkje over de Befchaemtheit. SCHANDE. ONEER. SPOT.- 'En Man meteenen nachtuil op 't hooft, en met een flor- digh en loshangend kleet om 't lyf. De fchande is een fnelle krenking der eere: en heeft een' nachtuil op 't hooft, omclat liy, volgens de zotte inbeelding der Heidenen , vooreen' vogel van quade voorbeduiding [A] en ongeluk gehouden wort_; vliegen- de hy in &m nacht, die de menfehen Hcbtlyk tot fnode gedachten aen- fpoort [B], f_Al Zie onze Acnmerking N. over het beek.Bygetoof. 1. Deel, bl. 104. [Bj Volgens het bekende versje van Ovidius (2): (2)A- Nox & amor vinumq�e nihil moderabile fuadent: mor. lib. lila pudore vacat, Liber amorque met�. . � El> 6- Dat, is, de Nacht, de Liefde en dd Wyri'raden tot niets goets: want de nacht beneemt^v- 59- de fchaemte , en de Liefde en Wyn de vrees. Wat vorder de kleeding aehgaet, de florgdigheit daer in, en dat ze los hingen, is van oudts voor fchande gerekent. Zie het beek Oorlogstrek^,* en aldaer onze Aen merking P. alsmede het beek Achtbaerh'eit I. Deel, bladz,. 14, 15", i� en 17. en het gene wy aldaer hebben aengetekent. Vocg^ hier ook by de reden, gegeven over het vojgende beek. * SCHANDE. ONE E R. E En lelyke en qualykgekleede Vrou, houdende liaerehan- den tegens malkander aen; Den middelften vinger der beide handen fteekt ze rechtuit, tcrwyl ze de andere vingers in. de handen buigt. Il JM. Z z z 7. telyk

-ocr page 367-



			S 'C H A N D E.
		l66	S 'C H A N D E.
		l66

Lelyk van wezen en beroit van gewaet wort ze vertoont, omdat 4e fchande inderdaet en waerlyk zeer lelyk is_} voerende zich z�lve tot armoe- de, en makende zich afzigtigh, ja tot eene bedekeres. Plautuszege,'dit ' betreffende, in zyne Perza [A]; Hoewel, o vader, onzezaeken jkcht e»iir- tnelykjlaen, zoo is 't nochtans btfi wel te leven-, want de armoede vak zwoer, der en laftiger, als ze met oneer [B] enfehatjde vermengt is. Den middeliten vinger op te fteken was by d'Ouden een Hkr,ogl)fBfch beelt der fchande [Cl. [A] Act. 3. fc. 1. v. io. Quanquam res noftra: f�nt, pater, paupercuke, Modice & modefte melius eft vitam vivere. Nam fi ad paupertatem admigrant infamias, Gravior paupertas fit, fides fubleftior. [B] Derhalven kan ze ook van oneer en fchande zyn gefcheiden , en is het waer- lyk" ook meermalen , dan de rykdom. Een menigte voorbeelden in de hiftorien <kt Grieken en Romeinen en andere volkeren leeren dat: die te bekent zynde het onno- dig is op te halen. Zie een gedeelte by Valerms Maximus Lib. 4. cap. 4. enby/��- anus Par. Hifi. Lib. z. cap.* 43. & lib. z. cap. 9. [C~] De reden daervan , door den Italiaen hier bygebragt, doch door Pers over- geflagen , zullen vvy uit den zelven hier by voegen , zoo als wy ze vinden by hem , I (i)Gen. (nochtans met uitlating der begane misflagcn ,) by Alexander ab Alexandro (1), by:* Dier. Caelius Rhodiginirs (z) en Pi�rius (3), uit welke hy dezelve heeft getrokken, en die l.+.c.i�foy oofc aenhaelt. De middelfte vinger dan wert by de Atheners genoemt Kata-\ tfaLed Py%°^n,> betekenende dit woort een Onkuifcbe, een Scbandjonge. Dat uitfteken van den lib.'<t.c.8 middelften vinger tot een teken en verwyt van fchande noemden de Grieken «dujussa/^i» &lib. 17 betekenende dat woort eigentlyk eene henne den vinger in den aers fteken om te \| en. voelen, of ze een ei inheeft. De middelfte vinger daerenboven rechtuit geftoken \| (3)Hie- _Zyndc, terwyl de overige in de hand zyn getrokken _i maekt eenigzins degedaente van' rogl. lib. fj_et _mannelyke teellidt: en dus was het uitfteken van dien een verwyt van de boven- ' ' ^c'^I7 genoemde onkuisheit. Wanneer te Athenen eenige vreemdelingen zich begeerigtoon- den om dien grooten en beroemden Redenaer Demofthenes te zien , wees Diogenes I (4)ApudCynicus (4) op hem met den middelften vinger, in plaets van met den voorften, diep La�'rt. _men daer, gelyk nu, alzo ook outtyds toe gebruikte, zeggende, zie daerditisdieRe-4, i-o-y-34_cj_enaer j_er Athenienf�n , om door dat gebaer te verftaen te geven , dat Demofthenesp: (V)Ibid.^een vcrwyft en onkuifch man was. De zelfde Diogenes zegt by La�'rtus (<r) , dat de II §. 35. meefte menfehen gek waeren om een vinger: want zoo iemant den middelften vingert vooruit ftak , dan zoude hy gek fchynen,,- maer indien hy den voorften uitftak, dan I niet. Perfius noemt in zyn tweede Schimpdicht dezen vinger digitrn infamis , of den

	'⁶)^v* 33 fchttndvinger (6): Infami digito cc luftralibus ante falivis Expiat.

	Martialis geeft hem in't/ofte Puntdicht van zyn 6. Boek , den naem van onkuifchen (7)* v. 5. vinger (7), Oftendit digitum, fed impudicum, Alcunti, Dafioque, Symmachoque. - . _ gelyk ook een van de Schryvers der onkuyfche gedichten, of Priapus-vaerzen (8),' �,;� ^T » Derides quoque fur, 6c impudicum ^J Uitendis digitum mihi minanti. Tot dus verre ten naeftenby de Italiaen. Zie ook Lilius Giraljdus w Criticis Dialog. zl Het bygebragte zeggen van Diogenes, dat de meefte menfehen gek waren om cen vinger, is duifter, en lydt verfcheide uitleggingen, gelyk ook de Griekfche woorden zelfs, die Ibmmigen , zoo opvatten, dat men ze in plaets van om een vinger, moet uk- leggen ep een vinger na , alsof hy wilde zeggen , dat ze niet verder van de z�th�it af- waren dan de middelfte vinger van den voorften, dat is, 'eralleraaeftaen. Men zie de uitleggers van La�'rtius zelve. ANDERS.

-ocr page 368-



			S C h A N D E. 367

		ANDERS. E En lelyke Vrou met zwarte wieken aen de fchouders, en tot den gordel toe met reigersvederen bedekt. Van den gordel af nederwaert hangt een geele en gefcheurde voor-, fchoot, met koperroeftverwige boorden. Zy houdt den vogel Ibis onder haeren arm. De fchande is een nadeeligh gevoelen 't geen men van eenen menfch 1 heeft, die een quaet le\^ren leidt. Men fchildert haerdaerom met zwarte vleugelen af, om te kennen re geven, dat zulk een leven eene vlugt van een ongelukkige [A] en elendige faem heefr. ■ De reigerspluimen beelden uit , dat de fchande meerendeels uit onftant- vaftigheit voortkomt -, want de reiger is een teken van dwaesheit, en men ziet in hem, dat hy zeer onbeftendigh is. Hierom geeft Martialis aen zoo I iemant, die van het eene tot het andere werk overgaet, zonderiet deug- delyx uit te rechten, den naem van Ardeola [B] of Reiger. IZ z z z 2 Het [A] Zwart betekent in de beeldenfpraek niet alleen ongeluk , maer ook al wat ■ boos en quaet is. Zie het 1. beek Elende en aldaer Aenm. A. I.Deel, ^.394. en't 1. beek der Boasheit Aenm. B. I. Deel, bl. 213. [B] Voorwaer wederom een belachelyke en teflfens zeer botte misflag , gewif��lyk gefproten uit eene onkundige vermenging van de woorden ardeola, en ardelio, die de Schryver verkeerdelyk gemeent heeft, dat beide het zelfde waren , en een reiger be- rekenden , daer dog het laetfte geheel iets anders beduidt, en een albefihil^, een wind- buil , die zich met alle zaken bemoeidt, en echter weinig uitvoert, te kennen geeft: en dit is het woort, dat onze Schryver gevonden heeft by Martialis (1) en niet arde-(i^fo 2. da, dat is, een Reiger. Daer zyn'er, die dat woort ardelio, albefchik, willen af bren-Epigr- gen van het woort ardeola, reiger (men zie Voffii Etymologicum, in Ardea: hoewel 7- & h'b. men aldaer ook een andere afleiding vind ) om dat deze een vogel is, die in 't vliegen 4-Ep-79 veel beweginge maekt met zyne vleugelen, maer weinig voortfpoeit; en dan hier, dan daer heene vliegt, maer niets uitvoert; zynde ook de natuur der albefchikken zoda- nig , da� ze wel veel boha maken , en overal heene draven , en van't een op't ander vliegen-

-ocr page 369-



		.-38 " S C H A N D E. Het geel [C] en de koperroeftkleur worden gemeenlyk voor bedrogh en fchandely kheit [D] genomen. De Ibis,* die een zeer vuile vogel h> [EJ, wort ook gebruikt als een zinnebeek van fchande. En gelyk een gefcheurt kleet (en daerom draegt dit beek een' gefcheurden voorfchoot) den menfch by anderen onteert, zoo nemen ook de ondeugden des gemoers 's menfchen achting by alle verftandigen wech , en maken hem ook walgelyk voor j Godt, by wien de goede naem anders inzonderheit onderftut wort. vliegen j rnaer weinig uitrechten. Men zie hen aerdig befchreven by Fedrus in de5, Fabel van zyn tweede boek. Met opzigt nu op deze afleiding, en op de gezeide na- tuur dezes vogels, kunnen de Reigerspluimen nier eenigzins plaets hebben, zynde de albefchikkery en windbuilery (opdat ik het zoo noeme) geenzins pryslyk, maer wel Jaekenswaerdig en fchandelyk. Het heeft den Italiaen miflchien bedrogen, dathyby (i) Em- Alciatus (i) beide die namen in een en het zelfde zinnebeek heeft gevonden, daer hy bi. 83. een albefchik vergelykr by een reiger, zeggende dat zodanig een door de oude Po�ten gcnoemt is arde/io,* dat de Italiaen verkeerdelyk heeft opgevat, alsof Alciatus zeide, dat zy een albefchik reiger noemden. Van de fabel, dat zekere luie flaef in een reiger zoude verandert zyn, hebben wy gefproken over de verachtinge der Deugt Aenm. B. i. Deel, bladz. 249. [C] Zie onze Aenmerking A. over het tweede beek van 't Genoegen 1. Deel, bl. 47¹- f_D] Omdat de fchande den goeden naem verteert en even als opeet, gelyk het roeft de metalen. Zie het 1. beelt der Ondankbaerheit Aenm. A. en het 2. beek der Godt- loosheit Aenm. A. [E") Als welke zynen krommen bek ftekende in zynen aerts zich ontlaft van zyne vuiligheit, hebbende den menfchen alzo aenleiding gegeven om het klifteeren uit te (z) Hift. vinden, gelyk Plinius (z) wil. Het is een foort van een Egiptifchen Reiger of Oje- Kat. lib. vaer. Zie hem befchreven by Cicero de Natura Deor. lib. I. cap. 26. 8.C.27 A N D E R S.

			VOor 't left zullen wy de fchande vertoonen als eene Vro�, zonder eenigh dekfel voor haer aengezigt, dat geheel melaets is. Zy heeft, als de leftvoorgaende, zwarte wieken aen de fchouders, en deze ftaet met uitgefpreide hairen, ge- feet fchynende om een' hoorn te blazen. Op haer voorhooft ftaet het woort T�rpe of Schande gefehreven, en met haer . een-e hant ontdekt ze d'eene heup. Zy is melaets, omdat die quael ten tyde des Ouden Verbonts een af- beeltfel der zonden was, en wel voornamentlyk van zulke zonden, die fchande en oneer aenbrengen. De hoorn daer ze op blaeft, vertoont dat haer geluit den menfchen droef heit en ongeluk [A] verkondigt, als zeer lelyk en onaerdigh klin- kende. Het [A] Hierom het Virgilius de helfche Furie Ale&o, willende twift en oorlog fb> (3) JE- &en tuflchen de Trojanen en Rutilers, blazen op een krommen hoorn (3): neid. At feva e fpeculis tempus dea nacta nocendi &c. iib. 7. dat is, naer Vondels vertaling: ^v' ^^ll De fchendende Godin, die uit haer tuachttrans lag, Zoo jas z_y nu den nt en d? uur geboren z.agh ■ �m

-ocr page 370-



					SCHANDE. $6₉ Het woort Turf e op 't voorhooft [B], beek uit dat de quade en oneer- lyke naem der fnode menfchen, eenen ieder kenbaerder is dan de fchande, die iemant op den rug draegt . Een Zy ontdekt haere heup vry willigh, tot een teken dat ze haeren gebreken ^bran';- den loden toom viert [C], zonder eens te zien of te denken op defchade- lyke gevolgen, belangende haere eer en achting. Om quaet Ie (loken ,^vfieeg ten dake op, uit een ftulpe\ E» gif den Herderen de lens, enflal^, om huif e Te halen van alom, den horen van het lant± Zoo luide uit al haer magt, dat flux aen eiken kant De wildernis en 't wout, wiens toppen overleunen, Op zulk. een helfch getoet nu daveren en dreunen. Het fiaende water van Diane fchrikt van phroom. De bronnen van Velyn, en Nar, de zjwavelftroom, Verfchrik&�n wydt en zyt. de bange vrouwen gruwen\ Verfchrik^en dat z.e V kint aen hare borflen duwen. Alle akkermannen wo�n, van bant ontflaekt, entzintl Zy grjpen naer geweer, en geven "%ich gezjwint Op dit geluit dat heen, daer dees vervloekte horen Vaft toet en onraet blaefi. [ET] Hy ziet rriogelyk op de gewoonte der ouden, brandende letters op fiet'voorhooft van die geenen, die ze een fchandelykc ftraf wilden aendoen; waervan wy gehandelt hebben over't i. beek der Gierigh�it, Aehm. B. I. Deel, bl. joi. De uitgefpfeide hai- ren betekenen de verwarde en verwilderde gedachten det gener , die zich aen .fchande en oneer overgeven. Zie onze Aenmerking C. over het beek Demping van quade Ge dachten, i. Deel, bl. $1.$. [C] Ontblotende haer lichaem , dat de fchaemte eh eerbaerheit belaft te bedekken.¹Het ontblote aengezicht betekent hier ook fchande, omdat de eerbare Vrouwen byde ouden nooit te voorfchyn quamen , dan met gedektcn aengezichte: gelyk mede al te vooren is aengewezen in het eerfte beek der Eerbaerheit, en onze Aenmerkingeh over hetzelve, i. Deel, bladz. 305 en 366. SCHELMERY. BOOSHEIT. SCHALKHEIT.



				E En lelyke, f�ordig�i gekleede en onthulde Vrou, wiens hai- ren in 't wilde, en zeer onordentlyk verwart ftaen. Zy houdt eenen aep onder den arm. Zy wort lelyk van gedaente [A] en ganfeh onfier�yk gekle�t vertoont₃^:omdat 'er niet affchuwlykers noch verfoeilykers kan uitkomen, dan dat een merifch zich tot fchelmftukken begeeft en verloopt in ondeugende wer- ken -, niet handelende naer de reden die hem de natuur ingeftort heeft, en hem van de onreclelyke beeftem* onderfcheiden moft. Het hair op de wys als gezeit is, verbeelt de booze gedachten [B] ₃ die zich tot ondaden en wanbedryven ftrekken, en over de zelve zich bezigh houden. II. Deel, A a a a a Zy \_K] Dat de lelykheit des lichaems een beek is van de lelykheit der ziele, en aller- lei ondeugden, is aengewezen in het beek Eenzydigheit, 1. Deel, bl. 319. en zal bre- der gefchieden in de Aenmerkingen B. en C. over de Schilderkunfl. Zie ook het vol- gende beek. [TB] Zie Aenm. B. over't vorige beek. \

-ocr page 371-



				SCHEL MER Y.
		37o


	Zy heeft eenen aep onder den arm, omdat [C] het een bekende zaek is, beveftigt door de getuigenis der Schryvers van alle tyden, dat door dit beeft iemant betekent wort, die by elk veracht is en te boek ftaet vooreen' fchurk en fchavuit. Zoo noemt Demofthenes, in zyne Pleitreden voor Ktezifon, EfchineseenTragedyaep_} willende daermedezeggen, dathy zich door de deftigheit van woorden zoo wat vermomde, daer hy onder- tufleheneen guit in zyn hart was. De HiftorifchryverDion Chryzofto- mus zegt ergens (1): Ik acht degeenendie quaet van my/preken, niet meer dan (gelyk het fpreekwoort zeit) een party aepen. In Ciceroos brieven (2) komt de aep ook te v�orfchyn om eenen man te betekenen daer niet vee' op zit, en die ondeugend is.* Om nogh meer van den aep , als een zin nebeelt der fchelmery, te zeggen: Plautus noemt hem in zyne Blyfpekn, dan eens (3) een beeft van geene waerde , dan eens (4) een fchelmachtigh dier: en elders (5) gelykt hy den aep ook zeer aerdigh by eenen roffiaen [hoerenwaert], aengezien men geen fchelmachtiger en ondeugender foort van menfehenvint dande roffiaenen₅ die, gelyk hy'er van zeit, by Goden en menfehen gehaet zyn. [C~\ Al wat hier volgt, tot het einde des beelts toe, is ontleent uit Pi�rius Valeria- nus Hierogl. lib. 6. cap. 18. Doch zie vooral het geene Taubmannus uit Meurfiusby- brengt over Plautus in Trucul. a& ,z.fe.z. vs. 14. en onze Aenmerking B. over de Arglifligheit, i. Deel, bJ. 76.
(i)Libro deTroja non cap- ia. (i)Fa- mil. lib. 5-Ep.io &lib.7. Ep. 2. (3) In Mil. Glor. Aa. 2. fC2.V.24 (4) I" Rud. Aft. 3- fc. i. v. 18. Cf) In Rud. Aa. 3. fc. i. & �.4.V.64


			CHELMERY, B�EVERt ONDEUG�NTHEIT.

		"^t 7*Erbeeld deze door een fcheel, bruinachtigh en mismaek� T Dwergje met root hair₃ omarmende by de zevenhoofdi- ge Hydra. De wanfehapenheit des l�chaems betekent de gebreken van den geeft ■, onv dat, gelyk in eenenmenfeh , die, bequacmzyndeom goet te doen, zich nochtans

-ocr page 372-



		S C H E L M E R Y. 371 nochtans ten quade neigt j datquaet ecne feil en gebrek geno�mt wort, verin; :s zulx van zynen wil afhangt, en bykomt door een mistaftende ver- kiezing: alzooook alles 't geen in een lichaem niet iia�rzyneproportie., ge- lykmatigheit of evenbi deeling geftelt is, den naem van feil of gebrek draegt : en wort derhalve dit beek dan vertoont met de uitwendige wangeftalte en gebrekkigheit der natuure: gelyk men, om de deugt te verbeelden,-' inte- gendeel een fchoon en welgemaekt lichaem fchildert: want de nette propor- tie of gelykmatigheit der leden en fchoone trekken des lichaems is, naer 't peggen der Filozoofen, een uitbeelrfel van een fchoon en heerlykwerkend -gemoet: achtende zy, dat, gelyk het laken van een kleet zich om des �menfchen rug fchikt, a�zoo ook de trekken en hoedanigheden des lichaems aen de volmaektheden der ziele gelykvormigh zyn [A]. Zoo was ook Sokrates [B] van gevoelen , dat de hoedanigheden van lichaem en ziele een onderlinge overeenkom!! hebben. Hyisdan een dwerg,, en daerenboven fcheel van gezigt, lelyk vanlyf, en root van hair, omdat deze hoedanigheden doorgaens in den menfeh als tekens van de gebreklykheit der ziele zyn aengemerkt. Aldus zeit Mar- tiael [CJ , 't Is vreemt, Zo'il, zoo g.y zyt degelyk van aert -, Daergymdnk, zwart van vel, fcheel zyt, enrootgehairt. Het dwergbeelt omhel ft de zevenhoofdige Hydra [D], en hiermede worden de Zeven Dootzonden uitgebeelt: want gelyk het met de Hydra gelegen was, te weten, dat'er, als een haerer hoofden afgekapt wiert, aen itonts weer andere in deszelfs plaets aenwieffen, en 't morifter hierdoor grooter kracht kreeg om zich ter weere te ftellen; a�zoo ftaet het ook met de lichaemlyke of vleefchlyke boosheit, die, fchoon ze door de deugt hef- tigh beftrederi , en ter neder geworpen wort, echter, naerdien 2e veele hoofden in of aen haer heeft, door dat de wil in 't quade ingewortelt is_sterftont weder met meer kracht �pftaet, en in haere verkeerde werking hardnekkiger wort dan ooit t� voore. Het is dan ten hoogften noodigh,, dat men de boes-heit geheel overweldige en verwinne, hetzy met haer te- gen teftaen, ol met van haer af te vluchten, als zynde zy de geehediein den aenvang der werelt onzen eerften vader bedroog, �n heden het ver- derf nogh is der elendige menfchen. 1, . A aaaa'2 Ek�idsgh

			f A] Zie onze cerfte Acnmcrking over ^st vorige beek. [B] Hoewel hy in zyn eigen perf�on het tegendeel ondervont, zynde hy zeer lc- lyk: dog geen regel zonder uitzonderinge. Zie onze Aenm. D. over'teerfte beeltder Grootmoedigheit, L Ded, bl. �53. en AenmerldngE.over't^ beelt derD«^f, I.Deet, hl.i�fl. Trouwens hyzeidezelf, dat zyne natuur boos was, maer dat hy dezelve temde door de kvagt der Reden en oeftening der Filof�fie: gelyk aengewezen is in ^?t �. beelt der Domheit, 1. Deel, bl. ajj. en aldaer Aenm. D, E en F. [C] Lib. \%. Epigr. 5-4. Crine ruber, niger ore, brevis pede, lumine luscus, Rem magnam prseftas, Zo�le, fi. bonus eft. Doch Martiael zegt hier nier, dat Zo�lus fcheel ziet, maer dat hy allcenlyk een oog heeft: want dat betekent Ihschs. . [D] Zie daervan onze Aenmerkihg G. over het beelt Bekeering , I.Deel, bl. 107. Vergelyk vorder hiermede de Beelden der G�dloosheit alsmede die der Boosheit,

-ocr page 373-



		_37i SCHEL MER Y, Elendigh menfch, gy Jlaef der zonden, Door kracht van qud gewoont gebonden Met zulk een' fierken taeien bant, Hoe kreeg die fchennis d'overkant! Of voelt gy 't leet niet van haer fmartet Haer voeten wortlen diep in 't harte. Haer handen werken 't quade werk. Al doende wort ze fiout en fierk. Maer veiligfi wort ze ras verwonnen. Terwyl gefire�n wort, of geronnen, Daer kroon of krans in 't midden kit» Hangt d' uitkomfi in onzekerheit. Maer, 't ende van volfiandigh firyden Zal met den prys des loons verblyden. Slis dan dien firyt door geen verdragh-, En gun dien vyant tyt noch dagh. Wat zu�t ge uw dwaesheit dier betalen Indien gy hem zyn' a�m laet halen! Dan rukt hy al zyn magt byeen. Hy zal � op den boezem tre�n. Dan Jiaet 'er zwaerder kryg voorhanden} Hy ryt met klaeuwen, fcheurt met tanden. O Godt, wat naekt 'er dan verdriet ₃ Zoo ons uw hant geen byflant biedt! G. Brants Po�'zy, bladz. 64, 66 en 67* SCHERPZINNIGH�IT des VERSTANTS. JH\|E fcherpzinnigheit heeft eene gelykheit met de' voorzig- -»--* tigheit i want gelyk een voorzigtige alle dingen door- ziet, zoo dringt ook de fcherpzinnigheit door tot in 'tbinnen* �te stilet zaken. Daerom wort ze als eene Vrou afgebeelt, di� eenen muur van d'eene tot d'andere zyde doorboort [A]. [A] tiet geene hier door de fcherpte van't boor, wort te kennen gegeven, hetzefv� <Wert by de ouden verbeelt door Herkules fchietende uit zynen boog een driepuntigen pyl, verftaende zy daerdoor , dat de fcherpzinnigheit van het menfehelyke verftant, tot hemelfche , aerdlche, en onderaerdfche dingen doordringt: of ook, dat wy door het verftant de wiskunftige weten fchappen, de oorzaken der natuurlyke dingen, ende Goddelyke geheimeniflen naerfpooren: of eindelyk omdat wy, volgens de verdeling der Schole van Sokrates, het verftant dnezins gebruiken, namentlyk inde fynheit van redene- ren , in de duiftere geheimeniflen der natuur , en in't richten van onzen levensloop en'tbeftieren onzer zeden; zodat de driepuntige pyl of de drie deelen van 't geheel al, of de driederlei befpiegeling des verftauts, of de drie deelen der filofofie betekent. Cos- , Iiks Augufiinm Curio Hierogl. Lib. 1. cap, 15% Vcrgelyk vorder de beelden des Ver- ftants.

			SCHERP3¹

-ocr page 374-



SCHERPZINNIGHE1T des VERSTANTS. _Vy SCHERPZINNIGHEIT des VERSTANTS. En Sfinx, die in een out ftantbeelt tan Minerva, 'tgeeri Plinius zeit [A] _y dat te Athene opgerecht was, onder by de punt van de ipiets der godinne lagh , kan men, gelyk Pi�rius Valerianus [ B ] doet , duiden op de fcherpheit des verftants: want daer is ter werelt geene zaek zoo bedekt en verborgen , of ze kan door de kloekheit van 't menichlyk ver- nuft ontdek en voor den dagh gehaelt worden j gelyk wy iri de uitbeelding des Verftants, onder de letter V zeggen. Mael dan, om de f�herpzinnigheit te vertoonen, Minerva op de gevvoonlyke wys, doch zoo, dat op "clen gront by haere ipiets een Sfinx legge, gelyk wy boven zagen. [A] Hifi. Nat. Lik 36. cap. 5. Minerva Athenis fa&a-cubitorttm viginite fix. Pe~ riti mirantttr & Serpent'cm', & fttb ipfa cuspide ttream fphingem. [B] Hi�rogt. lib. 6. cap. 12. Waeruit dit alles genomen 15. Minerva dan Verbeek het verftant, als zynde de Godin der wysheit; de punt der piek ( verfta net bo- veneinde, daer men mede queft, niet het ondereinde, gelyk onze Schry ver fchynt te doen) betekent om haere fcherpheit, (zie onze Aanmerkingen over het tweede beek der Reden) de doordringendheit, waermcde het verftant doorboort zelfs de allerdui- flerfte verborgentheden, door den Sfinx verbeelt: of ook wil dit beekzeggen,- dat de kragt des verftants verwint en doot de o'nwetenheit, die mede door den Sfinx Worc afgefchetft, van welk dier als genoeg bekent zynde , zelfs uit de fabelen der Po�ten ,^:wy hier niet meer behoeven te zeggen, dan reeds gefchiet is in het derde beeltderOw- wetenheit, Aenm.B. Maer fommigen meenen, dat men by Plinius, in plaets van d� woor- den/»^ ipfa.cufpide, dat is, onder de punt z.elf, moet lezen fttper ipfameafiid�m, datis,^!boven op den helm zelf. Zoo dan de Sfinx op den' helm van Minerva geftaen heeft, zal het betekenen _t dat wyze raedflagen , die in't hooft geformeert worden , moeten worden verborgen gehouden; zal men daer een goeden uitflag van verwagten: welke zelfde zaek wy elders hebben aengewezen dat ook betekent wiert door den helm van Pluto. De zelfde Pi�rius (1) tekent ook aen, dat men in de Tempelen derEgiptena- (1) Li- ren , (of liever voor derzclver deuren , volgens Plutarchus de If. 8c Ofir. cap. ,io.)bro 1. 6. beelden zag van Sfinxen , en dat daer door wiert afgefchetft , dat men de grondieere ^caP-^I2- van Godtsdienft en heilige inzettingen (waermede de Egiptenaren byzonder geheim zyn geweeft boven alle andere volkeren) moeft bedekken en verbergen onder" durftere raedfels , en den gemeenen man niet toelaten tot derzelver verftant. En deze beteke- nis van geheimenifle en verborgentheit hadde eertyts ook de Keizer Auguftus inzynen zegelring , wanneer hy daer op hadde gefheden de gedaente van een Sfinx, waervoor (2) In hy echter naderhant het beek gebruikte van Alexander den Groten, (gelykPi�rusme- Aug. c, de aenwyft uit (z) Suetonius) en eindclyk zyn eigen. S°' ■f

	IL Deel B b b b b SCkYN-

		s

-ocr page 375-



		SCHYNHEILIGHE�T.
J74		SCHYNHEILIGHE�T.
J74

	SCHYNHEILlGHEIt GEVEINSTHEJT. E Ene Vrou, melaets van aengezigt en handen, en in witte fchaepsvellen gekleet. Zy heeft een groen riet vol bla- deren en pluizen in de hant. Haere voeten zyn ook melaets en bloot, en daer kykt een wolf onder haere klederen uit, Ter zyde ziet men eene zwaen. 't Geene Kriftus by Matth. kap. XXIII zeit, ftrekt een genoegzaeme verklaring dezer beeltenifle: want als hy den Schriftgeleerden en Farizeen hunne geveinfthcit en fchynheiligheit wil verwyten, gelykt hy onder an«* dere hen vers 27 by witgeplaefterde graven ₃ die van buiten wel fcheonfchynen* maer vati binnen vol dootsbeenderen en alle onreinigheit zyn. De fchynheilig- heit dan is eene veinzery en voorwending van goetheit en heiligheit in lui- den die boosaerdigh en vol fchelmery zyn. Het beek wort daerom ook melaets �n in v/itte klederen, vertoont; want die kleur verheelt de deugtj onder welken dekmantel zulke menfehen de rnelaetsheit der zonde, die hun in lichaem en ziel gewortelt zit, kunftigh verbergen. Het groene riet is, gelyk Hektor Pintus over het veertigfte hooftftuk fyan Ezechiel zeit_} een beelt der fchyndeugt en geveinftheit, omdat het f echt opwaert, fchoon en met veele bladeren opwaffende, echter geen� vrucht, en anders niet dan ydele pluizen, voortbrengt; zynde ook van binnen hol en leeg. De gemelde fchryver zegt ook, dat de zwaen de zelve "betekenis heeft, omdat haer zwarte buit met witte vederen verflert en ge- dekt is. De wolf onder hetkleet van vellen, doch van andere dan het zyne, heeft geene uitlegging van noode, aengezien Kriftus in't Evangeli hier reden genoeg van geeft [A]. ANDERS. [A~] Zie bet volgende beelt: in bet tegenwoordige is niets, dat opheldering nodig hecfr. Vcrge'Iyk ook de bedden Bedrog en Gcvei�jthcit,

-ocr page 376-



			SCHYNHEILIGHEIT. 375

		ANDERS. MEn beelt de fchynheiligheit of geveinsde godtsaligheie ook gevoeglyk uit door een magere en bleeke Vrou, in half linnen en half wol, welk famenweeffel afchgraeu van ver- we, en op veele plaetfen gefcheurtis, gekleet, 't Hooft hangt haer naer den flinker fchouder toe, en zy heeft op 't zelve ee- nen fluier, die't voorhooft byna geheel bedekt. In haer flin- ke harit houdt ze eenen Tater nofier [Geb�deketen] en een Brevier [Getydeboek], daer ze in leeft. Met haer rechte hant₃wiens arm ontbloot is, geeft ze aen een nootdruftigh menfeh aelmoefen in 't openbaer. Zy heeft beenen en voeten gelyk een wolf. De Hjfocrifie of Schynheiligheit is, naer Thomas zeggen [A], eene zonde, door welke iemant zich in Zyne uitwendige handelingen ₃ woor- den en gebaeren , geheel anders veinft te zyn, dan hy inderdaet is, en- kel uit eene ydele eergierigheic, en om voor goet en vroom geacht en aen- gezien te worden, daer hy ondertuffchen loos en boos is. Mager en bleek is ze, omdat de fchynheiligen, gelyk Gregorius [B] zeit, zich niet ontzien hun licha�m uit te hongeren, als ze zich flechts voor vroom en heiligh mogen'doen houden- Zoo ftaet 'er Matth. VI. 16. En wanneer gy vaft, zoo toont geen droevigh g�zigt ₃ gelyk de geveinsden: �want zy mismaken hunne aeng�zigten , opdat ze van de menfehen mogen ge- zien worden, als zy vafi�n. Bbbbb 2 Hec [A^:j Sec. 2. q. 2j. art. 2, . ,... [P.i Moral Lib, 7. Omriis Hypocritet corpus fer abft�ticmitvn afficit, fed tarnenant'�r� ,%'sfjit mund�'vivit.

-ocr page 377-



		SCHYNHEILIGHEIT.
	*17&*	SCHYNHEILIGHEIT.
	*17&*

Het kleet dat half linnen en half wollen is, beek, naer Gregorius zeg- gen [C], de werken uit der geenen, die met woorden en handelingen, wel- ke beide geveinft zyn, hunne inwendige lift en boosheden zoeken te be- dekken _; vertoonende tot dat einde van buiten eene eenvoudige onnozel- heit. Die voorgewende deugt wort door de wol, en de boosheit der ge- melde fchyndeugt door het linnen aengeduit. Het nederhangende hooft dat met eenen fluier gedekt is, mitsgaders de Pater nofter, en 't Getydeboekje waerin ze leeft, geven te kennen, dat een fchynheilige zich quanfuis verre van de eer en goederen der werelt afge- fcheiden houdt, en eenen weerzin daertegens laet blyken _} fchynende altyt met geeftlyke gepeinzen, aengaende Godts werken, bezigh te zyn. Dat ze eenen armen openbaerlyk eene aelmoes toereikt, verbeelt de yde- leglorizucht der fchynheiligen, die, om by de werelt in goede achting en eer te wezen, hunne aelmoefen opentlyk doen, gelyk 'er by Mattheus te lezen is. Wanneer gy dan aelmoes doet, ftaet 'er in het bovengemelde VI. kapittel, vers 2, zoo laet voorn niet trompetten ₃ gelyk de geveinsden in de Synagogen, en op de Jiraten doen, opdat ze van de menfchen ge'�ert mogen worden. 's Beelts voeten en beenen zyn als die van een' wolf, om uit te drukken 't geen 'er aengaende de fchynheiligen by Mattheus, kap. VII. 15, ftaet: Maer wacht [ti] van de valfche Profeeten, die in fchaepsklederen tot u ko~ men, maer van binnen zyn zt� gijpende wolven [D]. Onder het bedrieglyk mom- [C~] Hoor zyne woorden zelfs Moral. li'b. 8. Non indues Fefiem ex lana linoqut'con- text amper lamen fimplicitas, per Unum fubtilitas defignatur. Etnimirumveflis, qua ex lana linoque contexitur, Unum interius celat, lanamque exterius demonfirat. Veftem ergo ex Uno lanaque contextam indiut, qui in locutione vel aElione, quautitur, intusfubtilitatem malitids, eooperh , & fumplicatem foris �nnocentU oflendit. Dat is: Gy zult geen kleet aendoen , dat uit wolle en linnen is famengeweven : door de wol wort eenvoudig- heit, en door het linnen worden fyne ftreken te kennen gegeven. En een kleet, da� van wolle en linnen wort famengeweven , verbergt het linnen van binnen , en toont de wol van buiten. Hy trekt dan een kleet acn , van linnen en wolle famen- geweven, die in zyne woorden of werken, die hy gebruikt, de liftigheit zynerboos- heit inwendig verbergt, en de eenvoudigheit van onnozelheit uitwendig vertoont. Van de reinheit der linnen , en onreinheit der wollen klederen , zie Apulejus Apol. pag. 135. [Dj Anderen hebben het beelt van Schynheiligheit meenen te vinden in den (1) Lev. Nachtuil , en willen , dat deze vogel daerom door God aen de Kinderen �fra�is (ij �I.v. i�_a]_s _onrei_n 2,_oude zyn verboden te eten , even als op een zekere beeldenfprakige wyze een zeker f�ort van menfchen te kennen gevende , die wel opentlyk geen geraes ma- ken, noch eenige beroerte verwekken, maer in ftille fchynhei�ighcitallezachtmoedig- heit, zedigheit en goedwilligheit vertonen; doch heimelyk onkuisheden, brafl�ryen en dronkenfehap �n andere fchandelykbeden najagen : alzo de Nachtuil zich by dag ver- borgen houdt, maer by nacht door zyn onaengenaem geluit de menfchen ftoort in hun- (2) Kap. ^ne ^m&^e> ^enz« Pi�rius Hierogl. lib. 20. cap. 24. Voorts zegt Eucherius, dat Jefaias (2) 34- V. 13 ^van ^^e fchynheyligen zoude gezegt hebben , Het z,al een woninge der draken zyn, een zale voor de jongen der flruiffen: omdat gelyk de ftruisvogel wel eieren kit, maem�g- te dezelve broeit, nogte de jongen opbrengt; alzo een fchynheylige, hoewel hy ande- ren goede vermaningen geeft, en hun den weg om wel t� doen aenwyft, nochtans door'tvoorbeelt van een goet leven te leiden, geene kinderen voortbrengt. Idem Pier. Lib. 25. cap. 7. Doch deze twee beeldefpraken fchynen my vry verre gezocht te zyn ,^:en veel eerder een zinfpelingtuflchen de natuur van die beeften, danweleenbeeldelpraekJ Anderen nemen voor een beelt van fchynheiligheit, en wel van iemant die zich zeer be- droeft v�inft te Zyn over de rampen van een ander, dien hyze ondertuflehen zelfheeft

-ocr page 378-



		SCHYNHEILIGHEIT. 377 momgewaet der fchynheiligheit fpeelden al van' outs de Kerkelyken hunne perionaedje vei�gh, gelyk deze vaerzen uit Vondels Palamedes te verftaen geven: Ook heeft m er in betrokken Het kerkelyk gefchil, de magt van 't wichelhof, En 't geen den dtenfi betreft der goden, deze Jief Zoo kttligh is van aert, dat allerlei krakkeelen, Dat zucht tot eigenbaet en (iaet hieronder Joelen: En alle fchelmery, die jlechts een fchyngeftalt' Fan he�ligheit ontleent, licht door dien trechter valt. Men hitjt 's volks harten op tot razerny door 't kryten, En d' allerfterfte paft den zwakften uit te byten. Al hebt ge 't heiligdom met vader moor t bevlekt, Uw zuftersfchaemteontbloot, in'taenzigtvanuw'zwager, ■Den blix�mdrager zelf gekroont tot horendrager, Verkracht zyn bedgenoote, en fchenker Ganimeed ₃ Het wort niet eens gemerkt, als maer een outerkleet Die gruwelen bedekt, hetftrekken dan geen zonden. aengedaen, een fchreiende Krokodil, waer by men dan niet ongevoeglyk zoude kun- nen ftellen het hooft van een menfch. Want f�mmigen fchry ven, datditdier, �enmenfch van verre ziende , begint te fchreien , en hem Kort daerna opflokt: en anderen, dat hy den menfch opgevreten hcbbenae , behalven het hooft, het zelve nat maekt met zyne tranen, en daerna ook inzwelgt. Hier van daen het fpreekwoort, Krokodiltra- nen voor geveinsde en bedrieglyke. Een aenmerkelyke plaets ten dezen opzichte leeft men by Fotius (i), Gy zyt navolgers, zegt hy_5- van de Krokodillen des Nyls, die men* (i) In zegt dat de hoofden der menfchen , welke zy hebben opgevreten , befchreien, en de over- Eclogis.¹blyffelen der gedoode befproeien met tranen , niet omdat ze berouw kjygen over'tgeene zj gedaen hebben, maer omdat zy droevig zyn, naer mynegedachten, dat'ergeenvleefckge- noeg aen V hooft is , zynde daerom geen goet aes. Deze beeldenfpraek gebruikte weleer de Kardinael Si'gismundus Gonzaga , nadat hy Leo den X. totiden Pauzelyken Stoel hebbende Helpen verheffen , naderhand daervan berouw hadde , met byvoeging der evengemeldefpreuke, KROKODILS TRANEN,naer 't verhael van Jovius. Zo- danig waren ook de tranen van den Keizer Baffianus, die hy uit een geveinsde liefde gewoon was te ftorten zoo dikwyls 'er gefproken wiert, of zoo dikwyls hy eenig Deelt zag van zynen broeder Geta , die nochtans op zyn bevel was omgebragt, naer 't verhael van¹ �lius Spartianu's- Hierogl. Colletl. ex Ven. & Neoter. Lib. 3. cap. uit, & Erasmus ChiL a. Cent, 4. Ad. 60. De afchgraeuwe kleur van'tgewaet, dat hier vergeten is tn't te leggen, paft by de Schynheiligheii, als die berou veinft over de zon- den : en aen't berou is te voren zodanig een kleet toegefchreven. Zie het tweede beelt van'cBerou, Aenm, A, I. Deel,bl. 117.

			IL Deel Gcccc ... . SCHIP-

-ocr page 379-



		S C H I P V A E R T.
	378	S C H I P V A E R T.
	378

S C H I P V A E R T. VErtoon deze als eene Vrou, die met d' eene hant op een zeer bevallige wys een zeil houdt, waervan de touwen over een fcheepsroer hangen. Laet ze opmerkelyk naer een wou of kuikendief kyken, die in de lucht vliegt. Schilder voorts een fchip dat met volle zeilen van verre uit de zee komt aenloopen. Het zeil, de touwen, 't roer en 't fchip brengen hunne beduidenis van Zelf klaer genoeg mede. Wat den wou of kuikendief belangt_} d' Ouden worden van den zelven, naer Plinius zeggen [A], gelooft het ftieren van 't roer te hebben geleert; hebbende aengemerkt, dat, gelyk deze vogel in de ruime lucht omzwaeiende, en nu hier- dan daerheen vliegende , met een groote aerdigheit zynen ftaert weet te bewegen , om zich zelven in zyne vlucht te helpen, en te draeien en keeren gelyk hy wil; dat, zeg ik, al- dus ook een fchip door een roer, achter aen 't zelve gehecht, indien men ⁷i keerde endraeideopdewyze als de kuikendief zynen ftaert deet, met hulp van Zeilen de zee zou kunnen bevaren, hoe verbolgen de zelve ook Wezen mogt. En hiervan eene proef hebbende genomen met een' goeden uitflagh, zoo wilden ze [B] , dat deze vogel voor een Bieroglif�ifch beelt der fehipvaert zou worden geftelr, ANDERS. [Af) Hift. Nat. Lib. 10. cap. �o. Iid�m (milvi) vident�r arttth navigandi dowjft 'taude flexibfts in ccelo mtmfirante natura, f ttid opus ejfet in profmdo. [E] Hy ipreekt hier , als of de bygebragte oorfprongk van de uitvinding van 'c roer genoegzaem zeker was , en dat de ouden de geheugenis daer van hadden willen bewaren door dit Hierogliphifch beelt, daer het doch eene verzinning is van laterety- den , bedacht om het gemelde verhael van Plinius. Pofidonius en Seneka waren van (x)De mening , naer de aentekening van Gyraldus (i), dat het roer was gevonden naer't Wavig. voorbecit der viflchcn, die door't bewegen van hunnen ftaert zich gemakkelyk keer ^f' den naer wat kant zy wilden. Maer dat zeggen heeft meer fchyn (omdat het niet on» �?"'" aerdig

-ocr page 380-



		S C H 1 P V A E R T.
		S C H 1 P V A E R T.	379
			379

	aerdig bedacht is) dan wel waerheit. Want zoo men't roer naer'tvooibceltvanden Wou of der Villchen hectt uitgevonden, waerom hebben dan de oudfte Schepen der Keide- nen daer men van leeft, of daer men de afbeeldingen van vint op oude penningen of andere gedenkftukken, twee, drie of vier roeren, hoewel'er ook zyn geweeft met een? o� hebben die oude wouwen of vnTchenzoo veeleftaertengehad? Eenzaek, voorwaer, die zoo licht te vinden is gewceft door het gebruik der reden, heef t het voorbeelt van re- denloze beeftcn niet nodig gehad. Zie over de roeren en andere gedee�tens en gereet* fchappen der Schepen, voornamentlyk Schefferus de Militia Naval� Veterkm, en meer andere Schryvers, waer toe dat Werk den Lezer aenleiding zal geven.

A.N D ER S. KOrtelyk kan men de fchipvaert uitbeelden door een naek- te Vrou, die op d'aerde uitgeftrekt legt, en zeer lange hoofthairen heeft, welke mede op d' aerde gefpreit zynde, zich vertoonen als zeebaren. Zy houdt met d'cene hant een' riem ^ en met d' andere eene paskaert en een zeekompas [Aj Vatttvaer de Zeevaert eer ft genoten heeft haef htfter Tot nogh hangt in gefchil, en d' outheit maekt het duifier. Wat volk de zeekufi vryt, en handelt aen het firant ₅Trekt uit dees vinding lof, byzonder Griekenlant, Dat op zyn Argotrotft, en op zyn Argonouten* En Tifis, die de zee te kruiffen zich verjtouten C c c c c 2 �fd [A] De riem, de paskaert en't zeekompas verklaren zich zelfs, als gefeetfehappen, ten hoogften nodig tot de Scheepsvaert. Dat door de hairen van d� vrou de zeeba-»" ren verftaen w�rden , zegt de Schryver zelf : maer waerom mclt hy ook niet, wat het overige lichaem der ter aerde uitgeftrekte vrou betekent? Zal ze mogelyk het Schip verbeelden ? maer dan hadde ik wel gewenfcht, dat de reden daervan warege- melt: of moet men door de geheele vrou Amfitrite of eenige andere Zeegodin verftaen, en die de Po�ten dikwyls nemen voor de zee zelve ? Hoe't ook zy , de vinding b�- haegt my niet met allen. Wat voorts den eerften vinder van de Schipvaert, waer van het bygebragte gedicht van Vondel handelt , betreft, de fabelen brengen die tot de Goden � de meeftc Heideniche Hiftorien tot de Feniciers; die de H. Schrift voor de allerbefte wegwyzerefl� houden, menen dat het Noach �s. De bovengemelde Schef- ferus wil'er de Feniciers wel voor erkennen , doch met di� mits, dat men zulks van dat volk begrype, voor datze dien naem droegen, en door hen verftae Japhet met zy- ne nakomelingen : of liever is hy van gevoelen, datze herftellers zyn der Schipvaert _shebbende die kunft al voor Noach, dien hy meent dat niet zoo zeer de uitvinder is ge- weeft der Schipvaert, als wel de eerfte, die een beter flag van Schepen hadden geboud dan men te vooren kende , in gebruik geweeft by de menfehen , maer zynde nader- hant door den Zondvl�et te gelyk met de menfehen en de gereetfehappen der fchipvaert vergaen: welk zyn gevoelen hy fterkt met dat van Plato, die ook meent dat de fchip- vaert voor den algemeenen watervloet is bekent geweeft, maer dat de weinige menfehen, die'er over waren gebleven, nog luft n�g gelegenth'eit hebbende om die te oeifene�i, die konft was uit de werelt geraekt. Die vermaek fchept om dit en andere gevoelens yan de fchipvaert breder te zien beredeneert, die leze Schefferus zelf, v�prnamentlyk (i)Koor>. in 't 1. en 2,. hooftft. van zyn bovengem. werk: d�g ik hpudc het met den Geleerden handel Huet (1) daer voor, dat alle gijfingen en verzjerjelen , gehaelt uit d� ivereitf�he�fliftoritnznZee- , en Fabeldichteren , vervallen en verdwynen ,- wanneer z.y tegen het li�ht en de w&rkeit^vJ'^t�^^t de H. bladeren gehouden worden: welke dewyl ook van geen fchipvaert iets ter werelt vnike aen de hant geven voor de tyden van Noach, zoo houde ik hem voor denallereerften _ren 3^ die de wateren met een fchip heeft bevaren, en de nakomelingen gelegenhejt gegevenhooftR,* �ia dat nacr te volgen. - . " '

-ocr page 381-



		₅So
				CHIPVAERT.
			s



	Om winnen 't Gulden Vlies: doch Tyrus hierom lacht, Die eerft een' hollen balk te water heeft gebragt. Egipte geeft niet toe, dat vroeg het lant verliezen Dorjl met een riete fchuit, en met gevloekte biezen. Britdnje moedigt zich, dat lange wint en weer ■Dorjl tarten met een boot van barjiigh bokkenle�r. Voorts 't ankerfmeden zich aenmeeten de Tyrrhenen. Uranie eerft is aen Fenicie verfchenen, En leert hen gadejlaen, in 'tongeftuimigh meer. Des aspmts zinken, en het klimmen van den Beer. En Rhodus is befatmt_i vermits voor veele jaren, ._:- Zynjagtm van den wint gefleeft zyn door de baren. ... - . Cefiztis voelde eerjl fla�n met riemen zynen vliet. Eet zeil vondt Ikarus, en Dedalus den fpriet. Men plukhaert om den f lach van veelerhande fchepen: Des eenes brein heeft dit, des anders dat begrepen. Zoo dingt men naer dien vondt: een ieder roept vajimyn, En niemantwil de lejle, en elk wil d'eerjie zyn. Vondel inden Lof der Zeevaert. Lees vrylyk₃ by deze beelden dej Schipvaert, dat ganfche gedicht.

SCHOONHEIT. \|Eze beelt men uit doof eene Vro�, wiens hooftkruin in de wolken verborgen is, zulx dat de reft van 't hooft een weinig gezien worde, ter oorzaeke van den rontom haer wezenden glans. Zy fteekt met d'eene hant, buiten den ge- melden glanskreits eene l�lrop, en met d'andere eenen klooi; en paffer. De kruin van haer hooft ftelt men tuflehen de wolken en onbefchouw baer,

-ocr page 382-



		5CHOONHEIT. j8x baer, omdat 'er geene zaek ter werelt m$ daer de fterflyke tong bezwaer- lykcr van fpreken, en die men minder mee het menfchlyk verftant bevat- ten kan, dan de fchoonheit: welke in de gefchape dingen (om by gelyke- rtis te fpreken) niets anders is dan een glans, die, volgens de bepaeling der Platoniften [A], van 't. licht van Godts aenfchyn afdaelt: zynde de eerfte of hoogfte fchoonheit een en zelve zaek met Godtj welke Opper- fchconhek het beek van zich zelve daerna uit goedertierenhek haeren fchep- felen eenigermate medegedeelt hebbende, is dit de oorzaek, dat ze eenigs- zins verftaen en begrypen, wat Schoonhek zy. Doch het is met dit yer- ftaen en begrypen z >o gelegen , dat, gelyk iemant die zich in eenen fpie- gel befchouwt, daerna aenftonts zyne gedaente vergeet, Jak. I. 23. 24. darwy, zeg ik, ook aDzoo, de fchoonheit der fterflyke dingen aenfehou* wende, niet zeer hoog kunnen opklimmen ter befpiegelinge van die zuive- re en eenvoudige kfaerhek, waervan alle klaerheit haeren oorfprongk heeft. Het geene niet fierft» en¹ v geene fierven km, is niet anders > zeit Dante �B], dan de glans van dat be�lt, het welk de liefde Godts baert. Het beek der fchoonheit moet dan toegeftelt worden op de wyze als ge- zeit is; beduidende de hant, die ze met de leli[C] ukftrekt, de fchoon- heit der trekken en verwen van een vroulyk lichaem, in welke fchoonheit een groot gedeelte van die kleene maet der fchoonheit fchynt te zyn, die der werelt medegedeelt is, en waerin die zich verheugt [DJ. Il Deel. Ddddd " De [A] Lees Plsto in zyn gefchrift, genaemt h�t Gajlmael, of aengaende de Liefde l \ jmet het geene over hetzelve getchreven is , door Marl�lius Ficinus , vo�rnamcntlyk" ^ ' ^!_:* het 1, 2, 3, 4 en f. hooftftuk der eerfte Reden; de zes eerfte der vyfde» en het 17. ! en 18. hookft�k der 6 Reden. Zie ook de gefchriften van dien zelven Filolbof ge- I rjaetnt Fedrtts en Hippias Major, en over dezelve wederom Marfilius Ficinus : De l�ofi� is van veel te grootcn uitgeftrektheit, dan dat men'er hier zelfs een zeer kleine . fchets van zoude kunnen invoegen. [B] Nel. 13. de! Paraduo. _v ' ' � Cio che non muore, & cio che puo morire Non � f� non fplendor di quella idea, Che partorisce amando il noftro fire. fC] Zie het volgende beeit. [D] !k, �ekenne , zegt iemant by Athen�us (1), by u , o vrienden, vrymoediglyfi_t(i) Vib2 dateer nt'eis is, het geene de oogen zoo zeer v�lttjligt, als de fchoonheit van eene vrouw. ^l3- c. p By Homerus, 'riaejr de aenmerking van den zelfden Athen�us (z)zeggen deoudftendes.(^^°^'^>yolks, zich verwonderende over de fchoonheit van Helena (2) Jhr^ ^Zs Ow nuzcriir Tpaxc, iuu tvzvtijAtSxir A^a/s? ]jh. « To<ijS ducpi yuv<x.ix,i nohuv y^amv ccXyiot, 5r«sV%�<iv V. ij-tf AlKti� tx.3rot,va,T0lin Bt^f iig UTTcL toixiv. dat is: '<f is niet te laken, dat de Trojanen en wetgewdpende Grieken om Z.00 eene Vrouw langen tyt Veele rampen uitftaen: zy is de onfterfelyke Godinnen geheelgelyk^vanaengezigf. en daerom ftont ook Priamus verftek over de fchoonheit van dievrouw, en noemde haer met den vrkndelykcn nacm van zyne dochter, hoewel hy zeer wel begreep, dar hem zoo vecle rampen om harent wil alleen overquamen : gelyk reets is gezegt in 't 1. beelr, der Bevailighcit /. Deel, hl. 181. welke beelden met het tegenwoordige dienen te worden vergeleken. Hebben ook de Fabelfchryvers wel iets,anders te kennen ge- geven j dan'c groot vermogen van de fchoonheit der vrouwen op het hart van alle man- nen, wanneer zy Jupiter zelf, om eene fchoone vrouw dan eens in een gouden regen verandert langs het dak doen nedervloeien 5 dan eens onder de gedaente van een Itier loeien; dan eens als met arenwvleugelen door de lucht zweeven; dan eens als een vuur lichten ? Was het ook niet om de fchoonheit _a dat Godinnen zelfs met malkanderen ' � � in^;

-ocr page 383-



		SCHOONHEIT.
	3«t	SCHOONHEIT.
	3«t

�fe �f��t �n pitkt �ti d'andere hant, vertoonen dat alle fchocnhe�c in ma�f�n �ri pfoprftift of eVenredenheden, die met tyt en plaets net overeerir komen,- beflbet. t>�plaets bepaelt de fchoonheit in de geftalte, geilek- b�it�f fct�kkii�g�parilantfchappen,fteden, tempelen, ope pleinen, men- f�ri�n", �� alles ■f�'af hetge25igt oflderworpen is, als welonderfcheiddekleu- ren, niet een* evenredige quattt�tit �f grootte en maet, en met andere dier- gelyk�ding�fl. ��r den tyt Wordende eertftemmigneif, het geluit, de w�ofd�r�, de r�cfefiv�e�ingen, de fameitfpraken, en veel� andere dingen b�paeit, dia _y met h�d juifte maet overeenkomende, ons vermaken, en _^:- mei i»,twlffraekten> �n Park tot rechter van haer gefchil verkoren? En om niet byfebe- len 41een te blyven , in een zekere ftadt van Arkadia hielden de vrouwen e�iiyts op het fe�ft van de �k�finifche Ceres j een plechtigen ftryt over de fchoonheit r welke (i) tib. �H At�ten'gt� (i)* getuigt dat nog in zynen tyt is in wezen geweeft , en dat de vrou- 13.C.9. werf i. welke dkti ftryt aengingen Chrysephoroi, dat is , Gouddraegfiers wierden ge- noemt. Ook verhaek hy uit Theofraftus , dat by die van de Eilanden Tenedus en LesbuS rechters waren aengeftelt, om over de fchoonheit der vrouwen te oordeelen. Orri nu verder ook van de fchoonheit der mannen te Ipreken ; heeft die niet hec ze�f-d� vermogen als die der vrouwen ? �f wort zulks niet genoegzaem te kennen ge- gever* d�� de fabelen , wanneer zy Aurora op Cefalus , Klitus en Tithonus, Ceres �p^ Jafiotf,- Venu's �p" Ancfii/�s en Adonis doen verlieven? Zeggen ze niet dat Gany- medes om zyne if�hoonheit gef�haekt wierd door Jupitcr ? Ja om verder te gaen , moeft die wyze Filofbof, die alles kon overwinnen, ik meen Sokrates, niet bezwy- ken voor de fchoonheit van Alcibiades; en die deftige Filofbof Ariftotelcs voor die van zynen- leerling Theodektes van Faf�lis? Onder de beeftGn zelfs f�hatten wy de fchoon- f�lLib. "^e ^voor ^^e "^ '' ^cn ^Zou^^en ^wy die ^m den nienfeh verachten? By Athen�'us (2.) 15. c 14. ^v"^ ^�Kn ^zc^^ere verzen op den naem van Plato dien wyzen man of, liever , die hy (3) In aenhaelt (3) j van dezen inhoudt: dat het voor eenflerflyk, menfeh aller�eft is, eerfige- Gorgia zont te zyn j ten tweeden, een fchoone gedaente te hebben g ten derden ryl^ te worden zon- lub init. der bedrogi enz. Hoewel een zeker Schryver van Blyfpelen, Anaxandrides, hem be- fpotte, zeggende, dat die geene zot was, die gefchreven hadde, dat na de gezontheit het befte was de fchoonheit, en dacrna de rykdom: dewyl die in de tweede, niet de derde pfoets moeft worden geftelt, want dat een fchoone die arm was, moeft gehou- den worden voor een lelyk beeft. Maer dit daer latende, het is zeker, dat vcelc ou- de volkeren de Schoonheit niet alleen der Vrouwen , maer ook der Mannen , zeer hoog hebben geacht, zoodat men in f�mmige fteden van Griekenlant gewoon was de alderfchoonfte jongelingen uit te kippen tot het verrigten der heilige plechtigheden va"n den Godsdienft: en in Elis zelfs rechters had aengeftelt om over dcrzelver fchoon- heit te oordcelen : en dien deze verklaerden voor den allcrfchoonften , die droeg de heilige vaten vooruit, de tweede in fchoonheit leidc het offerbeeft, en den derden gaf f \ j-V ^men ^neS °ff-^rmecl ^m^t de o�erkoeken. Athen�'us , die ons dit opgeeft (4), zegt er- ': t'7¹]' gens' (�) uit Theofraftus, dat'er by dit volk over de fchoonheit wierd geftreden, v')ijib'^Cn % ^^e pkchtigheit der uitfpraek ook offerhanden gedaen ₃- en dat de overwinnaers tU-Cjt�' tot'ccr� prys kregen eene wapenrufting, die hy met Dionifius van Leuktia zegt datze r�CWydcn aen Minerva; en uit Myrtilus, dat zy door hunne goede vrienden methair- lintcfr wierden verfiert, en alzo in ftatie naer den Tempel gingen, cn een mirtekrans $ynl� �amentlyk die boom heilig aen de Godin der Schoonheit Venus) op 't hooft «Jf�Ggeii; Dy de Spartanen had men meer agting voor een Man , die in fchoonheit K'�tffiuritt�, dan voor een Vrouw, omdat de vrouwen vanSpartadoorgaenszeerfchoon gyildc , men dezelve meer gewent was te zien. En hun Koning Archidamus wort gezege d��r de Efori, of hoogfte Opzienders der Regering, in een gekboete te zyn t> " i^^⁰* ^omdtt hy eene fchoone Maegt, en eene lelyk, of (gelyk anderen (6) willen) * u" k'^ne »■ doch ryke , gezien hebbende , was overgehclt [naer de laetfte : en dat zy ifb B- ^^�tn ^fc�fefP^elyk hadden berifpt, dat hy voor de Spartanen liever Koningkjcs wilde te» duc. c"i^^ft» ^ ⁿⁱⁿ�^cn- Euripides zegt,- Dat is , een voortrejfelyke gefitte, is een Koningklykf heerfchappy waerd�?.* En indC" dae?'

-ocr page 384-



		S C H O O N H E I T. 383 met reden fchoon genoemt werden. En gelyk de Itli door de fthcrphtit van haeren geur_} de uitwendige zinnen beweegt _i en de geeflen opwekt■� alzoo beweegt en wekt de fchoonheit ook de gemoederen op met begeerte en verlangen, om het genot te hebben van eene zaek, die om haere zeer groote fchoonheit waerdigh geoordeelt wort om hoog gefchat te zyn, en ons dwingt tot het houpen op de bezitting haerer volmaektlieden. Om de lede ftreek aen deze fcluldcry te geven ₃ zullen wy de vaerzen, die �en edel vernuft over deze ftof opgeftek heeft j, in onrym, om beft by de mening des zei ven te bly ven ₉ hier by voegen [�]. De fchoonheit, zeithy, is e en licht ₃ dat, uit den a�ereerjien glans geboren, zich m duizentftra]en verdeelt, en ons, tctwyl bet fchittert, doet zien, dat het een gedeelte ts van dat eeuwige m waerachttge hebt_} 't geen in dm Hemel Jchynt. Zy verandert haere verf dikwyls, en is dan een blank , dan ten bruin licht ■, mm in 't eene» meer in 't andere deel... Geen geleerde bant boope boer op papier te kunnen affch�tfen : zy overwint alle kanji, en alle ver ft ant. Hy, die onze en d'andere pool, als tot tempels aen hem hedigh, heeft opgerecht, opdat zyne diepe wysheit, zynemagt en zynyver daerin werke, heeft flechtseen vonkje daervan aen d� werelt ver- toont , en van datgeen'e, het welke hy alleenlyk m eene fchets heeft uitgedrukt, zyn de ft arrep de ftr eken ge weeft _yen de hemel het papier. Over de fchoonheit der fchepfelen boezemt Vondel zkh, in Zyne befpicgelingen van Godt eff Godtsdienft, aMusuit: Nu openbaert zich hier de fch�onheit van 't heelal, Die my 'voor 't voorhooft flaet. aen welke leden zal - Ik 't Jchoon� lichaem van de werelt beft beginnen ^! - T'ontvouwen ? wie verrukt myn' geeft _s verftant, en zimehi In 't openfehuiven van dit goddelyk 'toontel * ¹ Ddddd 2 'En daet. hebben zcerveele volkeren de allerfehoonftcn outtyts over hen geftelt tot Konin- gen : gclyk onder andere de volkeren van Ethiopien, naer't getuigenis van Bion by Athcn�us (ij, uit wien wy alle dit bovenftaeude hebben getrokken. Namentlyk cen^P ~°- fchoone geftalte en een fchoon gelaet paft vooral eenen Vorffc» als verwekkende eerbiet ^: ' '""' en omzag. ZoJanig een geftalte noemden de ouden dacrom een Koningklyks, of eene Fehheerfch geftalte : en Xenofon zegt (2) , dat 'er in de fchoonheit van natuurc iets (i) In Koningklyks is: gelyk ook Ariftoteles oordeelt ($), dat, indien men menfehen vondt:Convi- van zoo een voortrefFelyke fchoonheit des lichaems, als hoedanig men zag in de beel-Y'^,., den der Goden, dat dan niemant zoude twyfelcn, oFdeze behoorden over alle anderen \ f p₀j_it[ teheerfchen. En die zelfde Schry ver (4)' zegt, dat niet alleen de Er.hiopiers, maer (4)Poiit' ook de Indianen in het aenftellen van Opperhoofden acht gaven op de groodieit en lib. 4. & fchoonheit. Muretus Var. Lect.liii.^. caf.%. lib. 7. [E] Zie dezelve hier ook in 't Iuliaenfch: E lucela belta, che dal pr�mier� Splendor nafcendo in niille rai fi paite. E fede fa mentre gli vibra, e parte « Di quel che in cielo fplendo eterno vero. Varia color fovente, h�rbianco, hor nero E luce in una men, che in altra parte, Ne dotta mano di ritrarla in carte Speri, fi vince ogn' opra, ogni pcsi&ejr©. Qucgli che '1 noftro, e 1 altro polo erciie Quafi tempii a lui facri, ove il profoed� Sapers adopri, e la potenza, e il zelo�' Una fcintilla fol moftronne al m�ndo f'.; '...,: .. . ; E di cio, ch' cgli imaginando csprcfB Notc fuiron ftc�c, c cara il cielo.

				!

-ocr page 385-



		384 S C H O O N H E � T. En Godts vertooningen? o werelts hfiprieeli O lantfchap, daer natuur zich zelf aen heeft gequeten, En elk om't rykfi volwrocht, voltrokken, mets vergeten! Wat ordineer der heeft die vonden uitgezocht. En elk zoo wel gefchikt, en op zyn plaets gebrogt, Ven voorgront, achterdocht, dat fiaeuwen, en verfchieten-_tHier bofch, daer korenvelt, gins weiden > elders vlieten, En ope lucht, en bron, die uit den heuvel fpringt? GmsUa�ut gebergte, en rots: hier qumk�leert en zingt De nacht egael m 't wilt. wat vliegen daer al vogels By vlugien door't geboomte, of dryven op hun vlogels B�zadigt m de lucht, of over 't effen meen De vrolyke landou, verquikt door 'tfchoone weer, ' Aen 't groeien, dat men 't kruit en groene gras hoort piepen. En een weinigh verder. , Hy ziet zich aen de zon en haeren opgang blint, In alle fpelingen van water, licht en wolken, En purperglans en gout. hier wort de koei gemolken. Daerjieekt de viffchers pink om verfchen vifch in zee. Mter ryt een heele vloot voor anker op de ree: En ginder fchoeit de jagt op 'tfpoor der hazewindm. De brakkenfnuffelen, om 'tvluchiigh hart te vinden. Het neji, vol oievaers, in top van f lot en borg, Verwacht met open bek het a�s, door 's vaders iorg Jn 't groene velt gevtfcht. wie kan de fchoonh�it noemen, Die zich in 't weeligh vee, en ooft, �n zaet, en bloemen, Enfiarren, zon en maen, �n wolken openbaert > H�e fchoon fchakeert natuur de tulpen, fchatten waert_%Gewogen tegen gout, verheven tot Auguften, Defchoonjle en dier fit bloem* waerop cit byen ruften l

			SCHOON3

-ocr page 386-



			₃8j
		S.C.H O O N H E I T.


	SCHOONHEIT. [VROUWE-] E fchoonheit van de vrou, die 't al te boven gaet, Op aerde, en nimmermeer het hart en oog verzaet] ,..; � /.}. Ontvonkt de leeuwen zelfs, ontdekt zich hier in 't leven > Vr Zoo fchoon als Godt haer fchiep , om aeit den menfcft tegevefi Een proef van weelde en hfi, �egt Vondel in het III. boek zyner Befpiegeliogeri. Di� fchoonheit dan wort vertoont als een naekte Vrou, met een' krans van liguftr�m en leli�n �p 't hooft. Zy heeft in d'eene hant een' pyl, en in d' andere eenen fpiegel � den zerf eri, z�n- der daerin te zien, naer buiten of van haer af Wendende. Aldus toegeftelt, zit ze op eenen draek, die'�r gew�ldighwre�t uitziet. De !eli is, naer't berecht -van Pief ius [A], �er� o�t beeltfprakigh teken der fchoonheit-, miflchicn omdat die puikbloem, boven andere bloemen, drietreflyke hoedanigheden heeft ₅ die een Florenrynfche Edelyrou oor- deelde in een beek te moeten zy n: wanneer zy aengaende zeker beek, door een lompen beelthouwef gemaekt, naer heur oordeel daerover gevraegt zynde, metgroote ge�ftigheit (den ftant der fchoonheit eenervolmaekte Joffer, en teffens de kunftloosheit des beelts fti�zwygeris a�ntoonende) M Deel E � e e e ant- {Xl Hierogl. Lih. ff.-cap., �. alwaer hy ook aentekent, dat tiet gevoelen van veelen ' �s, dat Sufa, die fchoone ftadt in Perfien, daer outtyts de Perfiaenfche Koningen hun hoi des winters hadden , tiaeren naem zoude ontleent hebben van deze bloem, we- gens de zagtheit van lucht, aengename lantsdouw, en anderevermakelykhedenaldaerjfO De . betekenende' Suft in 't Perfiaenfch eene UU.- hoewel Stefanus (i) liever wil, .datzc alzo Urbibus zoude genoemt zyn naer de menigte van leli�n , die daeromtrent overal zeer vrucht- v"~°�^e � baer groeien.. Zie voorts van de lelie onze Aenmerking O. over't i. beeUderEerbae'r.-"" heit i. Dgely U, 567.

*u.z*

-ocr page 387-



		*₃U S ^fC ^lU O �* N H Ei I X** antwoordde, dat hetblank, zacht, envaftwas: omdat deze hoedan ighe- den van 't marmer zelf, in een fchoone vrou zeer noodzaeklyk zyn_} gelyk Georgio Vazari dit geval verhaelt. En deze drie hoedanigheden heeft j onder alle bloemen, de leh inzonderheit. Wy voegen dit beek eenen pyl toe [B], omdat hy veel eene wonde geeft, die men in 't eerft weinigh voelt_} doch hoe langer hoe dieper in- dringende, blyft hy eindelyk in de wonde zitten, zulx dat men 'er hem niet wel, of zeer bezwaerlyk weet uit te krygen. Zoo verheelt dit dan, dat, wanneer men op een fchoone JofFrou begint te verheven, men zoo aenftonts de groote kracht des minnefchichts nogh niet op 't felft gewaec wortj maer de liefde wonde daerna al toenemende en toenemende _> zoo wort ze ten letten, indien het begeerde ons mift, genoegzaem volftrekt on- geneesbaer, De Ridder Hooft zingt hier op deze wys van: Ik poogde 't gloetje van mjn liefde Mijfchien te koelen, voor een' jlont, Kon nyftang 't fiitsje dat my griefde, Wat trekken uit de diepe wondt. Maer 't fchjnt gewe�rhaekt -, dit is 't mangel. Helaes / mjn hart Veelt maklyk inwaerts gaen den angel} T� rttg , met fmart. De fpiegelVil zeggen [C], dat de vrouwefchoonheit ook, hy manier vanfpreken, te gelyk een fpiegel is, in welken ieder zich zelven in eene beter volmaektheit ziende dan hy is, zoo wort hy door de liefde tot zyne gedaente aeng�zet, om in die zaek, waerin hy volmaekter is gezien, zyne liefde te plaetfen, en vervolgens zyne begeerte tot de genieting daervan Ut ke ftrekked. D� dfaekj �p Welken het beek zit, beduit dat de fch�onheit achter* «�enk�h, argwaen en mis ver trouwen baert, vermits inde zelve het venyn van quellaedje en minnenyt [D] Qalouzy) fchuJt. Zy -wort naekc vertoont, omdat ze met geen blanketfel overdekt wil zyn ��J, alsook omdat z� bros en zwak is [F] j en daerom ziet men li- �BJ Zie de beelden der Liefde in 't volgende Deel, en onzen Bladwyzer in't woort Schoqnheit. f_CT Watze hier zeggen wil naer de uitlegging van onzen Schryver, of liever ge» voeglyfc zeggen kan , bevatte ik niet te recht : en't mangelt aen een van beiden , �t aert de klaerheit van dezen fpiegel, of aen de klaerheit van myn verftant. CP] De Draek dan behobrt minnenyt te betekenen: doch dat is my �nbekent - en ik Zie geen reden waerom. Want het Venyn van den dra�k kan den minnenyt niet te ken- nen geven , omdat die geen eigentlyk genoemt venyn is. Ik weet dan niet, of men niet beter zoude zeggen , dat, gelyk de draek alles met zyn vergift befmet, wat hy aenblaeft , alzo ook de fch�onheit het gezigf en hert des geenen , dienze treft , be- fmet met liefde, f want de Liefde is, volgens f�mmige Filof�fen, eene befmetting : men zie daer toe het geene in het bcelt Befmetting i. Deel, bl. r§*. is gezegt, en over het zelve door ons aengemerkt) en alzo doet quynen , zo lang het de kragt van die fch�onheit blyft gevoelen. F-E-l Omdat ze dan geen ware fch�onheit zou zyn. CF] Dat door de naektheit kan worden te kennen gegeven, omdat die niets heeft» waerdoor ze kan bedekt of befchermt worden tegen iets, dat nadeel en fchadekanaen- brengen. Maer de naektheit heeft hier voomamcntlyk ptaets, Omdat van de¹ fchoofl- " heit

-ocr page 388-



		%L»,

	S G H O O 94 HEIT. 387

ligufter [G] in en door de leli�n van haeren krans gemengt. O Jchoone knaep, betrou uw verwe niet: z' is krank: De witte wint bloem valt: men leeft de bruine bezen, Zingt Virgyl, naer d' overzetting van Vondel, in zyn tweeden Herders- kout. Inzyn Minnekunft voert de geeftigfte der Latynfche Dichteren; ik meen Ovidius, deze tael [Hj : De fchoonheit is een bros goet; en hoe meer ze nadert tot den ouderdom, hoe ze minder wort, afgaende door den tyt. De Mi en violet bloem niet eeuwigh. En als de roos afgeplukt is, flaet 'er flechts een fchraele firuik. � ver d' on duu rzaemheit der menfchlyke fchoon- heit, daer we in dit bee!t nu toe gekomen zyn, luft het my Vondel [Ij in zynen Hippolytus eens te hooren fpreken. Dit zyn zyne bedenkingen: O fchoonheit, twyfelachtigh Bezit en goet der fterfelyke menfchen, Natuurg&efi die, onmagtigh Van duur, men haeft verwelkt ziet en verflenffen-, Hoe glipt ge heen « , Met fnelle tre�n > E e e e e 2 Eri heit moet geoordcelt worden door'tgezigt, en allerlei dekzel is het zelve hinderlyk , en belet het: en hierom was het ook nodig, dat Paris, toen hy zou o�rdeelen, wic van de drie Godinnen, juno, Pallas of Venus, de fchoonftewas, haernaektbefchou- de : hetwelke zy daerom , zelfs Pallas, die een maegt was, als billik hebben onder- gae-n. * [G] Zie onze Aenmerking A. over het beek Lichaem des Menfchen, z. Deel, hl. 109. Maer ook mecft alle andere bloemen en kruiden betekenen tefl�ns fchoonheit en vergangkelykheit, (zie die zelfde Aenmerking, met de plaetf�n aldaeraengewezen j en, onzen Bladfwyzer in Roos, en Bloemen, ) zelfs ook de Lelie: waerom Horatius de- zelve noemt van korten duur. Lih. i. Od. 36. vs, ij. Neu dcfint epulis rofi� ¹⁴ Neu vivax apium, neu breve lel�um." En als een zinnebeelt der vlugtigheit van de fchoonheit gebruiktze ook Ovidius in d� plaets , die onze Schry ver terftont zelve acnhaelt. Gelyk ook Seneka in zynen Hip polytusj wiens vertaling uit Vondel onze brave Dichter Poot, de herfehryver en be« fchavef dezer beelden, hier heeft aengehecht. [Hj Lib. z vs. 113. Forma bonum fragile eft, quantumque accedit ad anrios» Fit minor, & fpatio carpitur ipfa fuo. Nee f�mper violas, nee f�mper lilia florent, Et riget amifla fpma relicta rofa. P3 Of liever Seneka, dien Vondel vertaelt heeft. De plaetsis, in Hippot. vs.j6xl Anceps forma bonum mortalibus, Exigui don�m breve temporis, Ut velox celeri pede laberis! Non fic prata novo vere decentia /Eftatis calidae despoliat vapor: Saevit folftitio quum medius dies; Et n��tem brevibus praccipitat rotis^ Languefcunt folio lilia pallido, Et gratae capiti deficiunt rofa�: Ut fulgor teneris qui radiat geriis Momento rap�tur! nullaque non dies ,, .�� Formofi fpolium corporis abftulit. Res eft forma fugax. Q�is fapiens �>on� Confidatfragili? dum Heet, utere. Tempus te tacitum fubruet, horaqu� Semper praetcrita deterior fubit.

-ocr page 389-



		₃88 SCHOONHEIT. En naeuwelyx verfchenen, En nam bekeken Zoo zyt ge 't oog ontweken, En 'verdwenen. i De mijl van 't zomerzwoegen En plondert niet zoo zeer gebloemde dalen ^ Die nieuwe l�ntens voegen. Wanneer de zon in zonnejlant wet (Iralen Van boven blaekt _s_y En Jleekt, en maekt * Dat met veel kleener raden De nachten jagen, En houden, door 't vroeg dagen } Korter $aden. De lelibloemen quynen. De roos, het hooftfieraet, haer hooft laet bange»\ Gelyk het fchittrend fchynen Wort met een' blik gerukt van teer e wangen. H�e dikwyl flagh Geen heek dagh, Maer 's heeten middags bette Der fchoonjie leden, En 's aenfchyns roem f ontkleden Door een fmett�! De fchoonheit is vergangklyk. Wat wyze zal zoo bros een goet vertrouwen? Gebruik ze in 't leven dankljk, Terwyl ge moogt, enfehuwhet naberouwen, Stilzwygend glyt �n glipt de tyt, . Gevolgt van Jlimmer Jionden i Want fia�g d' aenjiaende Veel flechter dan voorgaende Zyn bevonden. Maer gelyk we met den lof der vrouwefchoonheit dit beelt begonnen] zoo zullen we het 'er ook mede eindigen [K]. Vondel zal ons hierin we^ der byfpringen, zeggende op de Afbeelding van Izabella Benzi^ Dees Schoonheit wort met recht van kenners aengebeden, Of liever Godt in haer die op de Godtheit wyft, De bron van al het fchoon. De fchoonheit en de zedm Gad \| [K] �y onze Aenmerkingen over deze beelden hebben \vy ook niets meer te voe- gen , dan alleenlyk , zo iemant begerig moge zyn, eenige mannen en jongelingen te zien opgetelt, die de fabelen voor zeer fchoon opgeven, dat hy dezelve dan kan vin*; den by Hyginus in zyn lyofte, efl l/ifte fabel: gelyk ook eenige zeer fchoone vrou- wen by Athen�us in het 9. Hooftftuk van zyn 13. Boek : daer hy ook gewag maclrt van eenige lantftreeken, daer- men geloofde, dat de fchoonfte vrouwen wierden gevofi" den.

-ocr page 390-



S C H O O N H E I T. 58? Gaen zelden dus gepaert. Waer blyft de goude lyfi ? Hier eifcht de fch�derkunfi een lyfi, bezet met /kenen, Die zullen meer waerdy ontfangen van dit heelt. Tn Izabelle is ons een nieuwe fiar verfchenen. Bezie ze door en door. Wat leden zyn misdeelt ? Zy kan van dichte by de zon en 't oog verdragen: Ja zoo de morgenfiar in haren f licht ontbrak* � Men zette ze, voor dagh, voor dau, op haren wagen. Dat leven is te fierk, of alle verf te zwak. Het overfchryt de maet der fierfelyke menfchen. Kent Benzi zyn geluk-, hy kan niet fchooners wenfch�n. De zelve Po�et doet in het I. Bedryf van Lucifers Treurfpel dit volgen- de zeggen: Belzebub. Nu pas me deze bruit * naer 't leven af te malen, A pol li on. Dit eifcht Nat uur s penfeel, geen verf, maer Zfinnefitalm. De man en vrou zyn bei volfchapen, evenfchoon, Van top tot teen. met recht fpant Adam wel de kroonl Door kloekheit van gedaente, en majefieit van 't wezen, Als een ter hcerfchappy des aerdryx uitgelezen: Maer al wat Eva heeft vernoegt haer bruigoms eifch-, Der leden teder heit, een zachter vel en vleifch, Een vriendeijker verf, aenminnigheit der oogen, Een minnelyke mont, een mtfpraek, wiens vermogen Beftaet in eedier klank ■, twee bronnen van ivoor, En wat men befi verzwyge, eer dit een' Geefi bekoof, Bejegent Engelen, ho�fchoon z� uw oog behaegden_}Het zyn wanfchapenhe�n by 't morgenlicht der maegden.' Ik heb myn Jlagve�r in dat aengenaeme vier Gezengt. het viel me zwaer van onder op tefiygen, Te roeien, om den top van Engleburg te krygen. Ik fcheide, doch m�t pyn, en zagh wel driewerf om. Nu blinkt geen Serafyn, in 't hemclfch heiligdom, Als deze, in 't hangend hair, een goude nis vanfiralen, Die fchoon gewatert van den hoofde nederdalen, En vloeien om den rug. zoo komt ze, als uit een lichte Te v�orfchjn, en verheugt den dagh m�t haergezigt. JLaet perk en perlemoer u zuiverheit beloven-, Haer blankheit gaet de perle en perlemoer te boven. Dan dit was de vrouwefchoonheit voor den Val, en komt muTchien des- wege maer tamelyk wei op dit beek te pas.

	�LDe�. F ff f f SCHRIK

		1

-ocr page 391-

SCHRIK.

3po

SCHRIK. ONTSTELTENIS.

ZOo leidt de letterrang �ns dan voort van de aenminnige
en bevallige beelden der Schoonheit tot de afzigtige en
ontfteltenisbarende Vertooningen van Schrik en Verfchrikking j
en wort de Schrik in gelaet en kleding als eene Vrou gefchil-;
dert, doch zeer ontftelt en onthutft,

Zoodanigh een fehrikbeelt wydden de Korinthers eertyts Medeaes kin«
deren toe, die zy gedoot hadden [A] omdat ze aen de dochter van Kreot
de gefchenken voor Medea hadden gebragt, waerdoor zy methaer gehec
koaingklyk huis omquam.

fi) Var. [A] Elianus fchryft (*>, dat de Korinthiers om den blaem van't vermoorden der
Hift.lib. Kinderen van Medea , die zy omgebragt hadden , uit te wiflchen , den vermaerden
5. cult. Dichter der Treurfpelen Euripides zouden hebben omgekogt, dat hy in zyn Toneel-
ftukken zoude verdichten , datze door de Moeder Medea zelf van't leven waren be-
rooft , en dat deze leugen om de voortref��lykheit van dien Dichter , en de achting
daer hy in was , metter tyt de overhant hadde gekregen boven de waerheit. Paufa-i
fz) Lib. nias (*) getuigt het zelfde , en zegt, datze zyn geftenigt om de gefchenken , dieze
2. c. 3 aen Glauce (dit was de regte naem van de dogter van Kreon , anders bekender onderi
dien van Kreufa: zie Broekhuif�n over Propertius Lib 2. El. 17. vs. 12. en Athen�-
us lib. 13. cap. 1. en Tzetzes over Lycofron vs. 1318) hadden gebracht. De oude
Griekfche Uitlegger van Euripides bepaelt de fbmme op vyf talenten , dat is, negen-j
duizent guldens. De Kinderen van Medea noemt Paufanias met de namen van Mer-
merus en Feres : en zegt , dat, nademael zy onrechtvaerdig waren ter doot gebragtj
de kleine kinderen der Korinthiers om die gruweldaet vvegftor ven, totdat men dezelve op
de vermaninge van't Orakel jaerlyks eene oflerhande dede, en een beek des Schrikstoe-
wyde. Waerfchynlyk om de ontfteltenifl� en den fchrik uit te beelden , waer in de,
(3)Hier. Moeders waeren , om haere kinderen. Pi�'rius (3) vat het zo op alsof dit Vrouwen-
cao ^1 b~z\t een fchrikverwekkend gelaet heeft gehad , en Ferfchrik^ing betekende, even als
^' een verfchrikkendc Godin. Maer behalven de gezeide reden , weet ik niet, dat het
v/oort Stiis», het welk Paufanias gebruikt ook v erfchrikhting betekent: hoewel het woorti
<t>3/3s,3os-, dat Pau�mias ook heeft, meell fchrikbarende te zeggen is: nochtans betekent
het lomtyts ook ■vretende, ontftelt. De bovengemelde oflerhande fchryftElianus, dat
noch by zynen tyt gezegt wierde te duiren : gelyk Paufanias ook verzekert, dat het

beelt des Schriks noch in zynen tyt te zien was: dog dat Korinthen door de Romeinen

','envoeft en de oude Korinthiers uitgeroeit zynde, die oflerhande door de nieuwe be-
woonders niet wierden onderhouden, noch derzelver kinderen hun hoofthair meer af-
gefchoren, of zwarte klederen droegen: zynde dit beide tekenen van droef heit en roujl
gelyk elders is aenwezen. De geleerde Engelsman Jofua Barnes, zoekt nochtans Eu«l
ripides van de bovengemelde befchuldiging te verdedigen in de befchryving van heti
Leven van dien Dichter. Zie aldaer §. 17 en 18. By de Romeinen is de Schril^ out-' I
tyts ook aengemerkf als een Godt welken hun derde Koning Tullus Hoftilius eene
gelofte hadde gedaen van eene Kapelle te zullen flichten, gelyk ook aen de Bleekheit,
wanneer zyne bontgenotcn de Albanen hem in een Veltflag tegen die van Fidenx en j
Veji begonnen te verlaten , en zyn volk bleek te worden van fchrik, en vrees. &l
Livius Lib. 1. cap. 27, Vergelyk vorder de beelden Frees.

SCHRIK.

-ocr page 392-



	H R I K.
	H R I K.	35>*
		35>*

SCHRIK. VERSCHRIKKING. E En gewapent Man die zeer vreeslyk aen te zien is , en iri de rechte hant een bloot zwaert houdt 5 wel yslyk drei- gende. In zyn flinke hant heeft hy het Hooft van Meduza, en by hem ftaet een leeu, die zich zeer wreet en vervaerlyk toont. Zeer vreeslyk van wezen en wapenen verheelt men hem, om de vrees of fchrik te vertoonen, zoo die door dreigen, als die mee doen zelf, ver- weke wort, Wy geven hem Meduzaes Hooft in de hant, om hem hierin naer Do- mitianus te doen zweemen, die het zelve Hooft van Meduza inzynborft- wapen plagt te dragen, om daerdoor den fchrik, dien hy in dermenfehen gemoederen zocht te brengen, aen te toonen [A]. By 't beek ftaet een leeu, die 'er zeer fchriklyk en wreet uitziet, om- dat de Egiptenaers [B], eenen menfeh, die alleenlykmet zyn gezigt eenen ander fchrik en vervaertheit kon aenjagen, uitbeelden willende, zulx de- Fffff* den [A] Lees onze Aenmerkingen B en C. over het tweede beelt der Reden. [B] Horus Apollo Hierogl. lib. i. cap. 20. Het zelfde bedt (mmen�yk een Leeuw) gebruiken zy om een verfchri%^elj/\ man te betekenen : omdat dit dier boven maten fierk^ zynde alle , die hetzelve zien, fchri^aenjaegt. Pi�rius (1),, dien onze Schryver hier (1)Hier. volgt, fchryft die verfchrikkende kracht toe aen de vreeflykheit en ontzachlykheit van ^1Jb- 1. zyne oogen: wacr in hy aenmerkt uit Plinius (2) dat alle de fterkte van dit dier zoda-??� «. nig gelegen fchynt te zyn, dat hy, wanneer hem iets over de oogen wort geworpen,& ,�'/* al was het maer een dunne doek, ligtelyk wort gevangen en zich gemakkelykenzon- g_� _Ct'_I(j* der zich eens te roeren, laet binden : hetwelke Plinius zegt, dat by geval uitgevonden zynde onder de regering van den Keizer Klaudius door een herder uit Getulien , die een leeuw , welke op hem quam aenvallen, zynen herdersrok over den kop wierp ; naderhant te Romen dikwyls in den Schouwburg was beproeft, en bevonden waerte zyn: waerom hy meent, dat het des te minder is te verwonderen, datLyfimachusop het bevel van Alexandcr den Groten in een en het zelfde hok met een Leeuw gewor- perf

-ocr page 393-



		S C ■ H R � K.
	392	S C ■ H R � K.
	392

den door het fchilderen van een' leeu. Zoo veerde ook Agamemnon, om aen te toonen , dat hy zynen vyandenfchriklyk en te vrezen was, een' leeu op zynen fchi�t [C] _} zynde dit dier, hoe zachtmoedigh anders, van na- tuure vreeslyk om acn te zien : zoo groot eene kracht van fchrikbarend e ontzaglykheit zit'er in des zelfs oogen. En't is bekent, dat de Po�ten, zoo Grieken als Latynen � zeer dikwyls eene gelykenis van de vreeslykheit des leeus ontkenen ter uitbeeldinge van den fchrik. pen zynde , den zei ven heeft gedoot, fchynende te kennen te geven, dat hy ook iets over 't gezicht van dit beeft zoude hebben geworpen : daer nochtans Juftinus fchryfe CO Lib. (i), dat hy een gedeelte van zyn kleet om zyn arm gewonden hebbende, denzelvenin ?� ^c-3 den open muil des leeuws zoude hebben geftoken, en zyne tong gegrepen hebbende, »� 8' hem gedoot: hetwelke, hoewel van Kurtius vooreen fabel gehouden, nogtans door anderen, zo door't getuigen iff� van meer Schryvers en oude penningen , als door't voorbeek van anderen, die leeuwen gedoot hebben, wort beweert waerachtig te zyn. Men zie Freinfhemius over Kurtius Lib.* 8. cap. i. «. 16 & \j. Maer de verfchrik- kelykheit des leeuws , beftaet niet alleenlyk in zyn gezigt, maer ook in zyn gebrul: hetwelke Pi�rius aentekent uit Arobrofius en Bafilius, zo vervaerlyk te zyn voor alle beeften, dat veele, die door hunne fnelheit hem lichtelyk zouden kunnen ontvlugt�n, door zyne ftem zo verfchrikt worden, datze byna als doot ter aerden vallen, en door hem gemakkelyk worden gevangen. Op de vervaerlykheit van de ftem des Leeuws (2) Kap.^zi^et °°k de Profeet Amos , als ny zegt (z): De Leeuw heeft gebruh, wie zoude niet 3. v. 8- vreezen. Zie ook het volgende beek. [C~] Altoos zo zagh men het verbeek op een zeekereKift, zeer konftig ingeleit met yvodr en gout, en velerhande fabelen en gefchiedenifl�n behelzende, genaemt de Kift van Cypfelius, in den Tempel van Juno te �lympia, met dit versje op het fchik. Our©- [Atv (p�ff@ i?l (d^or�v,* o S'l^av 'AyctjAt/Avuv, dat is , *Dit* is de Schrik^ der menfehen , �n de bezitter d.aervm is Jlgamemnon: naer't (3) Lib. getuigenis van Paut�nias (3): zodat Pi�rius (4) en Klaudius Minos (<r) dwalen, alszy f.c. 19 0j_erlen} dat'er dusdanig een fchik van Agamemnon zelf in een tempel te Olympia zou- ('t) Ad ' ^^e hebben gehangen, en aldaer zyn te zien geweeff. Alciati ANDERS. "�En Mansbeelt met een leeushooft. Het gewaet is veelver- --' wigh, en men ziet een' geeifel in de hant der beeltenis. Vermits het* eene eigenfehap des leeus is, den geenen te verfchrikken die hem aenz�et; zco gebruikten de Ouden h�t hooft dezes diers [A] om den fchrik of de verfchrikking aen te duiden. De geefTel wyft aen, dat de fchrik den gemoederen kracht en gewelt aendoet_; de zelve naer zyne wys voortdryvende. En de verfcheidenheic der verwen van het kleet₅ verheelt de verfcheidenheit der aendoeriingen, met welke des menfehen gemoet vervult wort, als het zich door de vrees en verfchrikking laet innemen en overweldigen. Daer zyn drie oorzaeken van de ontfteltenis d�s menfehen, namentlyk een [A] Hierom was het, dat indien iemant droomde, dat hy een leeuwenhooft had- de, de droomverklaerders wilden, dat zulks te zeggen zoude zyn, of dat hy een Heer en Vorft zoude worden, of dat hy verfchrikkelyk zoude zyn voor zynevyanden, ge- (<J)L.L.tyk Pi�rius (6) aentekent. Paufanias (j) vertelt, dat Battus, die ftom was, door het (7)Lib. fchielyk zien van een leeuw zo verfchrikt wiert, dat hy van vrees hartop begon te 10. c. 15 fchreeuwen, en alzo't gebruik der ftemme kreeg. Zie de Aenmerlungen over't vori- ge beek.

-ocr page 394-



	SCHRIK. 0j een fchriklyk gezicht■, een fchad�lyke of jammerlyke uitkomft, en eert fchielyke verandering der dingen: het eerfte daervan, kari men ook zeggen door den leeuskop > het tweede door den geeflel [B], en het derde door de veranderlykheit der kleuren van het kleet afgebeelt te worden. Papiriius Statius verziert dat Mars, van Jupiter bevel gekregen hebbende om den kryg tuflchen de Argiven en Thebaners te ftooken, den Schrik en de Vrees medenam en voor hem heene liet gaen -, de werking der zelve *van ftuk tot ftuk op deze wy s befchryvende [C]: Daerop beveelt hy* [Mars]** TL. Deel. G g g g g eenen

		[B] Als zynde een beek van ftraffe en kaftydinge. Zie onze Aenmerking A. �ver't I. beek der Herftelling z. Deel, bl. 19. als mede het beek Roede Godts. [C] Thebaides Lib. 7. vs. 108. Inde unum diva comitum de plebe Pavorem Quadrupedes anteire jubet. Non aker anhelos Infinuare metus, animumque avertere veris Aptior: innumerae monftro vocesque manusque Er facies quaecumque libet: bonus omnia credi Auctor 8c horrificis lympharc incurfibus urbes. Valerius Flaccus plaetft de Schrik ook onder het affchuwelxk gezelfchap van Mars Argon. L ib. 2. vs. 205., Accelerat Pavor Sc Geticis' Discordia deraens E ftabulis, atrasque genis pallentibus Irae, Et Dolus 6c Rabies, 8c Letki.major imago....,,�...., ,,.,. ,�,�, _t.», Vi�a, truces exserta manus. , ■..-.. Zie hier Schrik, Tweedracht, Gramfchap, Lift, Woede *en Doot.* En ZO weet Statius** in't Paleis van Mars niet min verfchrikkelyke Perfonagien te vinden , Aenval, Gru- wel , Gramfchap, Frees, Hinderlagen, Fwe�dracht, Dreigementen JRazerny en Doot � en de Deugt, zittende bedroeft in't midden van het gezclfchap. Theb. Lib. 7. vs. Ay* Digna loco ftatio. Prirnis lalit impetus amens ~ .' E foribus, CEecumque Nefas Irasque rubentes , Exfanguesque Metus, occukisque enfibus adftant �nvidice, geminumque tenens Discordia ferrum. �nnumeris ftrepit aula Minis. Triftiffima virt�S Stat medio, Ixtiisque Furor, vultuque cruento Mors armata f�det. , , \ �. De �ntftelt�nijfe, Gramfchap en Hinderlagen behoren ook tot het gezelfchap van Marg by Virgilus tALneid. Ub. ia. vs. 555'. De Frees en Aenval zyn insgelyksdienaerenvan Mars by Klaudianus Canful. Olyb. & Prob. vs. 78. gelyk de Schrik,, Frees en Ontftel-* teniffe , by den zelfden ' de Land. Stil. lib. 21. vs. 377. en in Rufin. lib. 1. vs. 334. Fer galeam , Bellona, mihi nex�squs rotarttm Tende Pavor : frena rapidos Formido jtt~ gales. De bovengenoemde Statius maekt den Schrik,elders tot den Wapendrager van Mars terwyl de Faem voor den wagen vooruit ryt. Theb, lib. 3. vs. 424. , Comunt Furor Iraqiie criftas: Frena minifttat equis Pavor armiger. At vigil omni Fama fono varios rerum fuccin�ta tumult�s- Antevolat currum, flatuque impulfa gementum Alipedum, trepidas denfo cum murmure plumas Excutit. Urget enim ftimulis auriga cruentis . _; Fa�ta infe�ta loqui, CurVuque infeftns ab ako Terga comasque dex fcythica Pater increpat hafta.' * ^r _::^ VakriusFlakkus maekt den Schrik.cn Ferfchrikkinglot paerden vanMarsArgon/#. 3.vffl. agtfoHo quant nee f era peElore Firgo Dispulerit, nee dextra Jovis, Terrorque Pavorque 1'... _r, JHartis eqtti. Dienze [tot dienaren van Mars makeri / hebben hetzelve genomen uit dien nok' uitge- putten

-ocr page 395-



				S C H K I K.
	394			S C H K I K.
	394

eenen van den vreesijken hoop zjner gezellen, den Schrik, zynenpaerden voor- uit teg&en. Daer was 'er geen een m den troep bequamer om benaeude vrees m de harten te brengen, en de gemoederen van het befchouwen der waerheit af te wenden. Het monfier heeft ontelbaerefiemmen en handen, en neemt a�erleie gedaentens aen. Het is bequaem om alles te doen geloven, en weet de Steden te verblinden door de valfche vrees voorfchriklyke overrompelingen. Maerom weder tot het beek te komen en het zelve te beiluiten i Pauzanias zegt dat men den Schrik by die van Elis [DJ, meteenen leeuskop op den fch�t van �gamemnon gegraveert zag. Doch de fchrik of verfchriktheit is in andere gelegentheden ook wel afgcfchildert geweeft als een dol en vervaerlyk Vroumenfch , miflehien ter gedachtenifle van Meduza , wiens Hooft Dom�tiaen in zyn borft wapen droeg, gelyk in 't vorige beelt gezeit is. putten bron der Dichteren Homcrus, die Iliad. lib. ij. vs. ng. aldus ipreekt van Mars: "flf Qolro K�i f �mtous KiAiTo AnjA�v Ti $t>/3�v re

		ZivyvvjA�v' dit is, ^o fpral^hy, en beval den Schrikken de Frees, datze, z.yne paerden z.ynde infpan- nen. 7Lic ook Hefiodus in Scuto. Herc. vs. 195-. & 163. Elders echter maektdezelfde Hefiodus hen de zonen van Mars Theog. vs. 933. gelyk ook Artemidorus Oneirocr.lib. z. cap. 44. en Dedimus over Homerus Iliad. lib. 4. vs. 440. [D~] Namentlylc in den Tempel van Juno te Olympia gelyk reets over't vorige beelt gezegt is. Vcrila derhalven hier het lantf�hap Ilis niet de Stadr.

			SCHULT. BANKOUEROUT. BANKBREUK. MEn fchetft dit gevoeglyk af door eenen Jongkman die 'er treurigh en zwaermoedigh uitziet, gefcheurde kleders aen't lyf, en een groene bonnet of muts op 't hooft heeft; hebbende voorts yzere boeien, als groote ronde ringen, aen armen en becnen, en een brootkorfje in den m�nt, met een lerp of geeflel2weep aen d'einden waervan loode klootjes han- gen,

-ocr page 396-



S C H U L X 395 gen, in d'eene hant. Voor zyne voeten het men eenen haes zitten. Deze beeltenis maekc men aldus op, ten deeleuit de natuur der zaeken, ten deele naerde tegenwoordige gewoontes, en ten deele volgens de ftraf- fen en het aendoen van fchande, welke de geenen, die man enmaegt, of gelyk de Hollander ook zegt, Duitfchen en Walen fchuldigh bleven, van outs te dragen hadden. Jong wort hy vertoont, omdat de jonge luiden veeltyts onbedacht en zorgloos zyn, en 't goet weinigh achten [A]. Voorts indien icmant treu- righen vol zwaermoedige gedachten [B]is, zoo is 't zekerlyk de geene die zich tot de keel toe in fchuldea geilt ken heeft. Zyn gewaet is gefcheurt, omdat hy, zyne goederen verquift hebbende, geen geloof meer vint, en deswege zoo beroit en kael moet heeneloopen gelyk een bedelaer [C]. \ Hy heeft een groene bonnet of muts op 't hooft volgens de gewoonte veeier landen [D] -, de fchuldenaers, die geen middel tot voldoening hun- ner fchulden hebben, tot een eeuwige fchande de zelve dwingende te dra- gen. En dus zeit het Italiaenfch fpreekwoort van iemant die gefailleert [achteruitgevaren of gebankbreukt] heeft, e ridotto al ver de, dat is, hy is tot het groene gebragt. Hy is aen hals en voeten geboeit, omdat de fchuldenaers die in gebre- ken van betaling bleven, door de Romeinfche wetten tot zulke boeien ge- doemt wierden. De woorden der wet die dit in 't byzonder betrof, be- fchryft A. Gellius 'm 't eerfte hooftftuk van zyn twintigfte boek aldus: <^yEris confeffi rebusque jure judicatis triginta dies jujti font o. Poft deinde manus inje�tio ejlo, in jus ducito, ni judicatum facit, dut quis endo em jure. vindicit, fecum ducito, vmcito, aut nervo aut compedibus quindedm pondo, ne major e, aut fi volet minor e vindt o. Sivolet, fuo vivito: ni juo vivit _squi cm vinEfum habebit, libras farris endo dies dato: fi volet flus dato. Dat js: Als hy * zyne fchult bekent heeft, malles door 't recht isgeoordee�t, zul-* De
		fchulde- naer.
	Jen hem dertigh dagen vry zyn. Daerna magh men de handen aen hemflaen,

	hem na deplaets des gerichts trekken, en zoo hy niet betaelt, ofniemant anders ^GSggg ² ^hm [A] Dit gebrek fchryft Horatius den jongeling ook toe de Arte Po�tica v. 164. hen noemende, XJtilium tardns provifor, prodigus itris. dat is, eenen die * \ , . Zyn oorbaer traeg bezorgt, als fiondt hem niet te vreezin Foor de oude dag; en acht het geit geen waer tewezen : gelyk het A. Pels vertaelt. [B] Zie Plutarchus in zyn werkje, dat hy gefchreven heeft, over't vermyden van 't maken van fchulden. f_Cl i/Eris alieni atque litis comes efi miferict, dat is, de metgezellinne der fihulden en procejfen is elende, volgens de fpreuk van den Wyzen Lacedemonier Chilo by Pli- nius Hifi. Nat. lib. j. cap. 32. [D] Onder anderen in de plaetfen , die onder den Rechtsban van den Raet van Parys liggen: gelyk Dei�derius Heraldus fchryft De Rer. Jadic. Auctor, lib. 2.cap.25. §.1. De Gerechtshoven van Lions, en eeriige andere plaetfen, hadden de gewoonte, (of miflehien hebben zy ze nogh) dat de fchuldenaer die niet betaelen kon, hebbende zyn goedt door de billen gelapt, met zyne naekte billen, zonder broek, opentlyk wierd neergezet op een fteen, volgens het getuigenis van JSlicofaus Abramus over Cicero, PhiL a. cap. 18. Cttido Pap&us, q. 334.

-ocr page 397-



		₃₉6 S C H U L T. hem in 't gerecht bevrydt, magh men hem medehemen, en in denftok zetten [E], of met voei boeien van vyftien ponden, niet zwaer der, doch zoo men wil, wei lichter, klutjleren. By leve, indien hy wil, van zyn' eigen koft. Indien hy van zyn eigen koft niet leeft, zoo geve hem de geen, die hem in de boeien heeft doen zetten, eiken dagh een pont meels, of meer zo hy wil. De fchuldenaers wer- den ook, na verloop van drie marktdagen [F], wel aen den hals geftraft [G], of verkocht om over den Tiber naer vreemde landen gezonden te worden. En indien 'er meer dan een fchulteifcher was, dan ftont het hun met mal- kandervry den fchuldenaer, zoo't hun beliefde, in fhikken te fnyden, en de ftukken onder hen te verdeden. Altoos de gemelde A. Gellius zegt wy- J ders, Nam f plures florent quibus reus effet judicatus, fecare fi vellent aut j portin corpus addicfi fibi hominis permiferttnt: Verba ipfa legis hacfunt: Ter-1 t�s Nundinis partes fecantoft plus mmufve fecuerunt, fe fraude efto. Dat is I te zeggen, Want zoo 'er meer als een was, aen welken de aengeklaegde door I 't gerecht was toegewezen, mogten ze hem in ftukken kappen, en onder mal- f kander deelen. De woorden der wet zyn deze: Op den derden markt dagh fny- de men hem in ftukken: 'zoo zj [de fchulteifchersj te groote ofte kleine ftuk- ken gefneden hebben, zulx zy zonder Jiraffe. Maer aengezien dit, indien; het te werk geftelt waere, al te wreet geweeft zou hebben, zoo zegt A. Gellius 'er ook by, noit gehoort of gelezen te hebben, dat die ftraf aen iemant zoo is uitgevoert [Hj. En om Gellius nu voorts over te flaen, zoo [E] Zoo is hier vertaelt het woort nervus, het gene by de ouden een foort van hou- te boeien was, die men iemant om de voeten, ook wel aen de handen, enfomtytsom den hals dede: waerom zy van Ariftofanes genoemt worden, een hout van vy�'gaten : namentlyk twee voor de beenen, twee voor de handen, en een voor het hooft. Zie Scaliger en Dacerius over Feftus, en Salmafius de Mod. Vf. cap. 18. [F] Dat is na verloop van zeventien dagen : want tufichen alle twee marktdagen fchoten zeven andere dagen in. Doch verfta niet, dat deze zeventien dagen moeten gerekent worden te beginnen terftont na die eerfte dertigh; geenf�ns: maer die dertigh verloopen en de fchult niet betaelt zynde, en de fchuldenaer dus zynde overgegeven aen den fchulteifcher, vermogt deze hem, zoo hy niet met hem konde accordeereti, nogh feftig dagen gebocit houden, van welke hy hem de drie laetfte marktdagen op het het Rechtplein bragt voor den Schout, ahvaer dan gezegt wierd hoe groot de fchuk was, tot welks betaeling hy was verwcezen : en dit alles gefchiedzynde, kondehyop dien derden marktdag voorttreden tot de itruffe. GeJ�us ibid. fG~] Miftchien ziet daerop het fpreelcw�oit ammam debet, dat is, hy is z.m leven zelf'fchuldig} wordende gebruikt van iemant die tot over zyn ooren toe in fchulden zit, en niet betalen kan. Zie Era/mus Ch�l. i. Cent. 10. Ad. 24. [H] Daer is zeer groote zwarigheit gemaekt, zelfs al by de ouden, ren tyde van Gellius, en miflchien ook al vroeger, over den inhoudt van deze Wet der twaelf Ta- felen, gemerkt defl�lfs onmenfehelyke wreetheit: en fommige onder de latere Rechts- geleerden hebben wel ernftig in bedenking genomen, of die woorden der Wet wel ei- gentlyk moeten verftaen worden van de lichamen der fchuldenaers. Wy zullen den (1) Fol. lezer dienaengaende hier een uittrekf�l geven uit de Voorrede (i) van deifHeere Pro- 23- feflor Everardus Otto, voor hc: onlangs uirgekome.derde ftuk van den Thefaurus fu~ ris Romani, een voortreflyk werk. De Filozoof Favorinus dan by Gellius oordeelen- de, dat 'er veele dingen in die wetten der twaalf Tafelen wierden gevonden, die of duifter, of te hart, of te zagt waren, of zoo niet onderhouden wierden als ze daer fton- den, en tot een voorbeelt van al te groote hardigheit bybrengende de ftraf�� aldaer te- gen de fchuldenaers bepaelt, antwoort Sextus Cscilius, een groot Rechtsgeleerde van dien tyt, hem dacrop, dat de wetten na de zeden der tyden, en na de veelheit der on- deugden, of derzelver vermindering, verfcheidentlyk plegen te worden verandert en gebogen: en dat in die oude tyden aen de fchuldenaers zoo eene wrede ftraf�e doordc wetten

-ocr page 398-



				s c n u lx- *₃₉₇* wetten met dat oogmerk wierd bedreigt, opdat de vrees daervoor aoude beletten, dat rnen ooit tot dez.MVc quam : dat men nogh dagelyks zag , dat'er veele ichuldenaers aen hunne fchuldeifchers wierden overgegeven om geboek te worden, omdat de fchur- ken de ftraffe der boeien verachtten : maer dat de ftraf van het in ftukken fnyden out- tyts aen niemant was uitgevoert; omdat niemant dezelve dorft verachten. Maer deze reden wort door Salinafius (i), als belachelyk en beuzelachtig, verworpen, zynde hetfi) Ds ganfeh niet waerfchynclyk , ja het tegendeel genoegzaem uit de Hiftorien zeker, dat Modo Ier in zo veele jaren nooit iemant zoude gevonden zyn j die zodanig zich in fchulden Ufur. hadde gedoken , dat hy geheel buiten ftact was om te kunnen voldoen: dat men der■>■^cap�^l8>halven het nooit uitvoeren van deze ftraf moet toefchryven of aen de beleeftheit der fchulteifchers, of aen de gierigheit der woekeraers, die hun voordeel beter konden vin- den by't verkopen van zo iemant, dan by 't doden s en geenszins deftrengheitderftrafte verontfchuldigen. Johannes Mabillon (2) nogtans ftclc insgelyks onderfcheit tnflehen (2)Lib.I de dreigende mening der wet, en de befluitende, of die, welke vonnift: en Libani- deRe us (3) verdedigt de volftrekte magt des Vaders over zyne Kinderen (om hen zelf te^P^1, ^c- mogen doden) op de zelfde wyze, als of aen den Wetgever, om de Kinderen in hun flyfvZi plicht te houden, de vrees der Wet meer behaegt hadde dan de uitvoering. Maer_ai^ het is onnodig dat wy hiertoe onzen toevlucht nemen, indien 'er door de Tien Wet- gevers van Rome nooit 200 eene wrede wet gemaekt is, die geheel andersgeleerthad- den van Solon (zie onze volgende Aenmerking L.) wiens wet Magnis uit het 79. hooftftuk van het 1. Boek van Diodorus, en uk andere Schryvers, heeft bygebragt, en onderzocht, in het 8. Hooftftuk van't 1. Boek zyner Mengelftoff�n: of indien zy geen lichamclyke fnyding van den fchuldenaer , maer civile of burgerlyke , dat is de publike of openbare verkopinge van zyn perfoon en goederen (want de Romeinen zeg- gen fit�io bonarum, of fnyding der goederen , in plaets van derzclver openbare verko- ping, waerdoor dezelve even als in deelen worden gefneden : hoewel andere, en met meer waerfchynelykhek, die fpreekwys afleiden van een woort dat geen fnyden bete- kent. Zie Voffii Etymologicum) of verklaring voor eerloos, hebben verftaen. Voor., j ., het eerfte gevoelen is inecrendeels Janus Gruterus over het 28fte.Hooftftuk van hetl , tweede Boek van Livius 5 want hoc meerder dat hy die dingen hadde overwogen, die & �b. 6 men voor en na het maken van de wetten der XII Tafelen leeft by Dionifius (4) en c. 2-3. Livius (j) (het welke Zaratino, deOpfteller van ons beek, terftont ook in aenmerking (f) Lib.' zal brengen) aengaende die genen, die hunne fchulteifchers om te boeien wierden over- � S"²³gegeven, zoo veel te minder kan hy geloven het geene Gellius van die menfehen ^Jfchryft,voornamentlyk omdat onder zo menige klachten van de arme en verdrukte ge-z^i Ljjjj meente nergens gerept wort van die uiterfte ftraffe; en omdat Varro zonder meldinge ,5, de van dezelve ook zegt (6) : Een Frye^ die zich overgeeft om als Jlaef te werken voor hetLing. L.' geit, dat hy f huldig is, tot dat hy betaelt heeft, wort NEXVS (een geboeide) genoemt. (7) LibJ Dit is op het voorfiel van Pmtelius in de Fergaderinge des Folk afgefchaft* , dat het met 3- ^ⁿ"^lt: meer zoude gefchieden i en alle, die met eede verkjaerden datze niet konden betalen, zyn ro^alJ. uit die boeien on(/lagen. Maer daer is al te veel werk aen vaft om zich te kanten tegen [_QL j! ! Quinctilianus (7) en Tertullianus (8), die behalve Gellius ook den zelfden zin der wet(o) De hebben bygebragt. Dcrhalven hebben Defiderius Heraldus (9) en Annaeus Rober-Au�. tus.( 10) beter gepoogt de Tien Wetgevers op deze wyze vry te fpreken van wreetheit: Rer.jud.' dat namcntlyk derzelver mening nooit zoude geweeft zyn , dat het lichaem van '■²- ^c24 den elendigen fchuldenaer in zo veele .ftukken moeft gefneden worden * als 'er fchuld- ^j^^_ �ifchers waren ; maer dat men hem met zyne goederen moeft verkopen, of zyn per-₃₍j_v _acj loon , zo'er meer dan een fchuldeifcher was , aen dezelve overgeven om iegelyk van jus Atr. hun, naer maete dat hy elk fchuldig was, als flaef te dienen. Maer als zy geen van�b.4.c beiden gezegt hadden , wat capite pcenas dure, (eigentlyk aen den hoofdegefiraft ivor-^ &<>. : den) en partes Jecare (in finnen fnyden, ) welke fpreekwyzen men hierbyGelliusvint, (^IO)^L!&- te zeggen was, zo heeft de voortreffelyke Heer Kornelis van Bynkershoek (11) geleer-²^_d"' delyk gegift, dat dit de zin van die wet is: Dat de fchuldenaer, die na verloop van(_ri) jj^ de dertig dagen, aen hem vergunt, nochte het gewysde hadde voldaen, nochfe geac-1. Obf» cordeert, op den derden marktdag, dat is den zeventienden dag daerna, verpligt wascap.f/ tot betaeling ook van de intereft der hooftfimme (want dit betekent het woort caput ook) (12) In tot welke hy veroordeelt was ; en dat hy daerna of in'topenbaer of uit de hant ver-p^rat'. ^^akocht wierd van zynen fchuldeifcher , zo hy'er maer eenen hadde, voor zo veel hy Q°!f;^nc* konde; doch zo hy'er meer hadde , niet anders dan by openbare veiling, opdat nic-_cap, h ;?iiant zoude te kort worden gedaen. In een anderen zin heeft Abramus over Ciccr9(ii) IL Deel. H h h h h i'M
		■r.

-ocr page 399-



		₃₉S S C H � L T. zoo vint men wel in Titus Livius achtfte boek , dat de onvermogende fchuldenaers zich tot Haven [1] in dienft der geenen dien ze fchuldigh wa- ren, de fpreekwyze van partes fecare, of in ftu%en fnyden, opgevat voor de goederen opcn- baer by executie verkopen , en van zyne eer beroven, omdat Cicero in zyne Pleitre- den voor Quinctius, Rofcius van Ameria, en Ccelius, die genen die de goederen van hunne fchuldenaers aenflaen, noemt �ealtn, die hunne fchuldenaers door hunnen woe- ker vermoorden, verfcheuren en van een rukken: aengaende welke fpreekwyze de Heer Otto hier by ook zegt dat hy zoude kunnen voegen Joh. Fr. Gronovius Obferv. lib. � &. cap. 24. en voornamentlyk L. 6f. $■ 12. D.profic. alwaer de opentlyke ex cuiieder goederen wort vergeleken by de doot, indien hy oordeelde dat zulks ter zakt was die- nende. Eindelyk verklaert de Heer Hofman , in zyne Aenmerkingen ovtr de derde Wettafel, de woorden capite pcenas dabant , (zy werden aen den hoofde geftraft) niet �haefdigh door geftraft te worden met verlies van vrybeit �. want het is uit veele plaetfen bekent, dat caput of het hooft ook voor de vryheit wort geftelt: en alzo fchynt '�r die keur , die 'er by Gellius aenftonts op volgt , zeer wel te zyn bygevocgt, na- tnen�yk of zy wierden verkocht om over den Tiber te worden verzonden ; wordende het -ih de keur en aen 't goetdunken gelaten der lchulteiichers, of zy den fchuldsnaer als hun- nen flaef geboeit wilden behouden , dan of zy hem liever in een erger flaverny wil- den brengen , door hem te verkopen over den Tiber , daer de flatffche dienff veel fwaerder was : gelyk het Turnebus verklaert Adverf. lib. 24 cap. 43. ^Hoewel Sal- O) De mafius(i) meent, dat die verkoping te Romen ook noit ter uitvoering is gibragt, alzo Mod. weinig als de fhyding in ftukken; omdat men ook van deze ftraf niet het aldermmfte ui. c. igg_eme],- _vj_n(. _oncj_er _a]j_e (je tlagtcn des volks , die by Livius en Dionifius voorkomen] Jidog indien die woorden die men by Gellius aengaende de hooftflraff'e leeft, behoren tot de uitlegginge van Ccecilius, gelyk ze fchynen te doen, en in de wetten der XII Tafelen zelfs niet geftaen hebben, zo blykt gemakkelyk, dat derzclvcrmtningmeene natuurlyke betekenifTe anders niet is, dan dat de perfoon, door't gerecht overgegeven aen zynen fchulteifcher , met de doot zoude geftraft worden, en dat zyn bloet zoude worden vergoten , gelyk het Tertullianus uitlegt Apol. cap. 4. De wet, beken ik, (wy gaen noch voort te fpreken met de woorden van den Heer Otto) is hardt, en on- rnen�chelyk : maer het fchynt niet minder hardt te zyn zo veele mannen, ervaren 10 ,. hiftorien en in de rechten, te befchuldigen van zo eene grove onkunde, datze getnei- ne woorden, en die dagelyks gebruikt werden, niet zouden hebben verftaen, en een yf�lyk� uitlegging daervan verzonnen , die de Rechtsgeleertheit lelyk zoude kunnen brantmerken. Miflchien heeft de ftrafte aert van dien ouden tyt, om de groote boos- heit der doorbrengers hunner goederen , die het credit door verderfelyke praktyken Z� doende deden vervallen, de Wetgevers tot deze zware dreiginge der ftiafi� ongera- den : omdat eene gepafte ftrengheit van ftrafTen eene leering is om wel en voorzich- tig te leven , gelyk'er ftaet L. 1. C. Th. cjui bon. eed. Voorts wil de Heer Oao niet te fterk dringen op de plaets vm Matth. 24; fi. daer de Heer gezegt wort den bozen dienftkriegt, dien hy over zyn huis zoude geftelt hebben, te zullen/%e«-«p�jV, darniet alleenlyk affcheiden, maer eigentlyk in twee ftukken fnyden, te zeggen is: hoewel Hen- jriais Hammondusmeent, dat met de knechten, geftelt over de huishooding, die hun plichttrouwlo�flyk hadden waergenomen , eveneens gehandek is, als made fchtil- denaers, die hunne verbinteniffe niet waren naergekomen: namentlyk, dhrze in ftnk- (1) Fol. &^en wierden gefneden. Ook heeft de Heer Otto al te voren in diezelfde voorreden 2) tl.* uit de Wetten van Solon, voorbeelden te voorfehyn gebragt van ftraffm , �ie al zoo wreed zyn, en Kafaubonus heeft over het 15. hooftftuk van het tweede boek van Sue- tonius deze wreetheit der ouden in het in ftukken kappen van menfehrm", in'thrrede -(3) Lib. foeveft�gt. Ja men leeft by Ammianus (3), dat de Keizer Valcntin�ainns, als hem ge- 7-e.7 zegt xsnesd* dat eenig fchuldenaer, in armoede vervallen, niets betalen kende, zeide, dat men hem moeft doden.Zie aldaer Lindenbrogius, als ookHotmwmIffi&jfr. �$><$■ cap. 2,6. Salmafius de modo TJfurarum cap. 19. & Spanhemms in Orb» Emm. Exere. %� cap. 2?. CO Datze zich aen hunne fchulteifchers overgaven in flaeffchen dienffi, zulks �s ze* _s J-cer: doch ofze met de daet flacven wierden, daer aen wort getwyfek� en het tegen- deel beweert door Heraldus ter plaetfe boven gemelt : van wien ik ecker verrcbiUe> �$fe �oBc is van te ruirrjen uitgeftrekthe�t omze hier te verhandelen.

-ocr page 400-



		S C H � L T. 30? ren, overgaven, en dat ze door den fchulteifcher gebonden en gegeeflelc wierden [K], gelyk Lucius Papirius aldus eenen jongeling, Kajus Publi- lius genaemt, gebpeit, geflagen, en wredelyk gehandelt hadde, wel als zyn'fchuldenaer, maer inderdaet omdat hy, namentlyk Kajus, de vuilig- heit, daer Papirius hem toe aenzogt, wederftont; d< ch meer vj'nt men daervan niet. Dionyzius van Hahkarnaf�us fpreekt ock van zulke flraffe der fchuldenaers > voegende 'er daerenboven by [L], dat ook hunne kin- dere in flaverny, ten behoeve des fchuiteifchers, overgegeven wierden : doch hy melt ook van geene zwaerder ftraffe. Maer verder tot het beelt. Hy heeft een brootkorf in denmont, omdat Alexander ab Alexandro fchryft �Ml] , dat men in 't Griekfche Boeotie den nietbetalenden fehulde- naren geene grooter fchande koft aendoen, dan dat men ze dwong op de . .- .....w ;,, _:._:� . Hhhhh 2 markten erf ■ \ /"",""'.' ' ' --.-■-. _ [K] Geboeit, en geflagen, lees ik by tiv�us en Dionifius; doch van geen binden en geefi�lcn. Dat flaen gefchiedde ook niet als een ftraf, omdat ze niet konden b�ta* len^ maer dan , als ze niet genoeg werkten of iets anders deden, dat niet naer den zin van hunnen fchuldcifcher was , aen wien zy waren overgegeven. [LJ Lib. VI. fol. 361. Maer dit blykt uit Livius zelf ook genoegzaem, in het acfat�ntwintigfte hooftftuk van dat zelfde boek, als hy zegt, dat deze Publilius zich als flaef in dienft van Papirius hadde gegeven, niet om zyn eigen, maer om zyns Va- ders fchulden : alsmede dat het volk. door deze mishandeling van Publilius , op de been raekte, vreezende voor diergelyke wreetheit zoo in hun eige perf�onen, als in hunne kinderen. Ccelius Rhodiginus wil (1), dat het zelve ook plaets zoude heb- (i)Lecl:. ben gehad in der fchuldenaers Kints Kinderen, en zegt dat zulks gefchreven wordt A?"^q; door Dionifius : het welke alhoewel wy by dien Schryver niet vinden , zo is noch- 'i?"₂\|? tans hetzelve by gevolg zeer wel op te maken uit de Romeinfche wetten, wordendede "�" kinderen en kints kinderen gerekent als een eigendom des Vaders en des Grootvaders. Vorder is dit geval van Publilius oorzaek geweeft, dat die wet aengaende de fchulden wiert verandert, en bevolen, dat men niemant in de boeien of den ftok mogt zetten, bchalven een misdadigen, zoo lang, totdat hy geftraft wierd : dat men om fchulden alleenlyk recht zoude hebben op de goederen der fchuldenaers, niet �p derzelve licha- men. Livius ibid. Nochtans is die vryheit naderhant wederom door de baetzoeken- dewoekeraers, welke de Groten en Magtigen der Stadt waren, vertreden , en de wet niet onderhouden: gelyk dacruit te zien is, dat Gellius zegt (a), dat 'er nog inzynen(2)L.�<; tyt veele fchuldenaers in de boeien en den ftok wierden gezet. Vergelyk Sallnfi, BeL ,. ,» Cat. cap. 33. f_Ml Genial. Diertim lib. Ft. cap. 10. uit Nicolaus Damafcenus de MoribnsGentiuy* by Stob�'us, Serm. 42. die echter niet uitdrukt, dat zy den fchuldenaer den brootkorf in den mont gaven, en alleenlyk zegt, dat ze dien op hem wierpen, of op zyn hooft zetten. By de Tyrrhencn of Toskaners plachten outtyts de jongens, als iemant zyne fchulden niet betaelt hadde, hem na te lopen met een ledige beurs of geltzak, naer 't verhael van Heraklides (3). Te Athenen werd een doorbrenger zyner goederen (en (3) De de zodanigen fteken zich doorgaens verder in fchulden als ze kunnen betalen) door de Politiis wetten van Solon (4) voor eerloos verklaert. By de Egiptenaeren had de koning Afy- (40 Dio- chis eenc wet gemaekt, gelyk wederom Alexander ab Alexandro, en AnnaeusRober-?^en'.f^a"' tus, Rer. fad. lib. II. cap. 6 p. 374. aentekenen uit Diodorus Sikulus (5), enHerodo-* c<-.^ tus (6), dat niemant gek mogt opnemen, ofhymoeft de lichaemen zyner geftorve./�fchi- ouders te pande geven aen den fchultheer: en dathy zelve, byaldien hy die lichaemen nes in niet weder lofte, niet zoude mogen begraven worden, nochte in het graf zyner voor-Tiniar- vaderen; nochte in eenig ander: hetwelke voor hem eene zeer ftrenge ftraf was, omdat ^c'^lum-. de Egiptenaeren de graven van hunne voorouders, en de lyken hunner vaderen altyt^ eerbiediglyk hebben ge�ert. De Perf�n fielden op de twedeplaetsonderdemisdryven ,%f^₂naer 't verhael van Plutarchus (7), het liegen; en op de eerfte, het maken vanfchul- (7) De * den: omdat dezelve doorgaens met leugens gepaeit gaen. By de Romeinen was aen Vitando de Ridders; die uit hunne goederen geraclet waren, al was het zonder hunne fchult, een ®^re ^aIr zekere plaets in den SchouWg* afzonderlyk van de overige Ridders, acngewezen,^c< 5* door.

			)

-ocr page 401-



			xji jrii " <.u ;� �u» Ji �

		markten voor't gemeene volk te zitten met een' lege» brootkorf [N] in den mont, als luiden die al hunne goederen of winning verachtelcoft en vcrfpilt hebbende, nu met den legen bedelkorf zich mollen behelpen. Men ziet een' geeflel met loode klootjes in 's beelts ha.nt. waervan de tedenis, dat de fchuldenaers die niet betaelden, met gei ffels, daer zulke Joode knoppen aen vaft waren, geflagen wierden, tot Konftantinus tyt toe, die, als een vroom Kriftenkeizer, d'eerftewas, die de onvermogen- de fchuldenaers, naer de getuigenis van Baronius [O], van zoo wreet ee- ne ftraf bevrydde. Doch dit niet tegenftaende, zoo hebben de Keizers Theodozius, Valentinianus, en Arkadius, vele jaren na Konftantyns rege- ting, bevolen, dat, zoo eenigh hooftman met 's lants middelen voor zyne buuren opftont of bancquerout fpeelde, hy, naer d'oude wys, met loode geeflelklootjcs zou worden geflagen : gelyk men zitn kan in den Codex van Juftinianus, Lik X. tit. 31. Lege 40. De tlo�r de wet van Rof�ius �, doch die door hun eigen ffchuld hun goed hadden do�rgc» 0}P°�t-bragt, (jjg _raogten, zoo Scaliger wil (1), geheel in dcnSchouburg niet komen. Maer ^I'^C'^ZI ik weet niet, of die groote Man niet dwaelt j dewyl Cicero dat onderfchcit vanicbult of geen fchult, niet maekt, en wel duidelyk zegt, dat door de gemelde wet van Rot (2) Phil. cius een afzonderlyke plaets voor de Ridders was bepaelt (a), al wai iemant mt z.jm ^:- J. c. 18 goederen geraekt door de wijfelvalligbeden van de Fortuin, en z.onder z.yn eigen fchult Ook "is my rot nog toe geen een oud Schryver voorgekomen, die het gevoelen van Sca3iger beveiligt. Die van Abdcra hadden eene wet, dat, ai wie zyne goederen hadde door- gebragt, in 't graf zyner vaderen niet mogt worden begraven. f_N] Damafcenus noemt het K�<pmt_t dat niet alleenlyk een korf te zeggen is, mm by de Beotiers ook een zekere maete was van droge en natte waren, volgens Polte, Onomajl. lib. 4. cap. 2.3. $. 168. Sc 169. Dat het juift een brootkorf zoude beteke- nen, zulks is my onbekent: en daerom weet ik niet, of het mogelyk niet al zoogtreij is, dat tnen het opvatte van een tyommate: alsof men door die ledige maet wilde te j kennen geven, dat 'er niets meer voor hem moeft te koop zyn, als die nietbetaelde. [Q~\ In Annalibus ad annum Domini 33. f.24.. Miflchien is de eerfte i�ftelb '(3) In daervan geweeft de Keizer Hadrianus, van wirn Spartianus (3) fchryft, dat hy de door-! vita Ha- brengers hunner goederen in den ronden Schouburg opentlyk deed geefl�len, en Anl driani liet heenc lopen : het woort nu, dat Spartianus aldacr gebruikt, betekent ftraften ib�e\|' ^pa^^>'¹ geeflels, fomtyts met loode klootjes voorzien (gelyk hier) en wel voornamcntlyk O��-I fchen de fchouderbladen. Zie Joh. Fred. Gronovius, Obfervat. Lib. 4. cap 13, en. Gerh. J. Vbflius in Etym. V. Catomum. Daer zyn meer andere volkeren geweeft, & de fchuldenaers aen den lyVc ftraften. De ftraks genoemde Alexander ab AlcxanJfo zegt, dat het by de Indianen de gewoonte was» indien iemant zyn fchult niet betad- de, hem te dagen voor den Rechter, alwacr hem een daggefteltzynde, indienhydan; tegen den zelven nogh niet voldeed, werd hy, na 't afkappen van zyn eene hanr. en ⁵t uitfteken van zyn eene oog, ter dood gebragt. By de Athenienfen hadden de fchult- eifchers ook recht op de lichamen hunner fchuldenaren, en om de zelve te boeien, enj met hunne kinderen tot flaven te maken of te verkopen, tot dat Solon zulks heeft af-,' gefchaft, willende dat de goederen, niet de perfbnen, voor fchulden zouden kunnen (4) In worden aengetaft: gelyk Plutarchus fchryft f4). Keizer Karel de Vyfde wilde, df Solone (j_e {fchuldenaers, die in geprivilegieerde plaetf�n hunnen toevlugt zogten, met gewf't S k2» ^van ^^aer ^2ouc^^en worden gehaelt, met de goederen die zy daer mogten hebben gebragt, item de ^cn ^^at ^zc g^etyk zouden geftelt worden met openbaere dieven. In Vrankryk wilde irf "Vit. 5ereg^etyks Franciskus de I, dat men de banqueroutiers aen den lyve zoude ftrafl�n; gcJykl, Rh o 4,. ook Karel de IX. Zie Daniel Sauterius inPraxi Bancc&rupt.part. 3. c. 3. & in Mi' fiige Fallitoram: alwaer bredelyk van het ftraften der onmachtige Schuldenaersen Ban- queroutiers wort gchandelt. Die zonder hunne fchult vervallen zyn, en niet kunnenj\| petalen, zyn deernis waerdigh, en 't zou onmenfchlyk zyn die te ftraften; doch J'^e[\| liftiglyk toeleggen op fchelmachtige banquerouten, behooren ten ftrcngften aen Inn^,»^slichacmen, zonder eenig mededogen, ten fpiegel van anderen, te worden geftwfc\|\| Zie Chriftophori Befoldi Gmjideratio Politica Fiu 6" Mortis, Lib. 1. cap. 3. $. 7.

-ocr page 402-



			O lm !�»' "\|-# S�li» ^L�l
		kJ


De haes voor 's beelts voeten, verheelt de vrees [P] j en de vrees komc hier te pas: want gelyk d� haes door't hiinfte gerucht zich bntftelt, en vreeft dat de honden op hem gaende zyn * zoo vreeft de fchuldenaer ook voor 't geruifch van citatkn ediffael, [daging of dagvaerding by afkondi- ging] of voor't fchudden'der bladeren van citatie re�el, [daging by aentas- ting, hantdadige daging of vangkenis], intimatie, [ontbieding] , en««- damenten, [daegbrieven en beveelingen] enz._} vol angft [Qj van alle oo- genblikken door den Schout gegrepen te zullen worden. En daerom be- denkt hy lift, om het, gelyk een haes, t'ontflippen, en hen die op hem toeleggen, na te laten kyken. [P] Zie het beek Bygeloof, I. Deel, bl. 201. en aldaer onze Acnmerking Kk," vergeleken met Aenm. E. over het beelt Geit, 1. Deel, ft. 464. . Lees ook Gelius Rhodiginus, Anticj. LeSi. lib. 26. cap. 29. & gi. vel Lib. 14. cap. 29. & 31. Niet '■ onaerdigh brengt Plutarchus in een' anderen zin den haes te pas by de Ichulden (1). (1) De De ha�zen zegt men (zoo zyn 's mans woorden) dat op eenen en den z.elfden tyt, als z.j^^AX- ^xi- reets jongen hebben, nog andere werpen, en -wederom andere ontfangen: maer de fchulden '^' der bosz.e en wrede woeheraers baren, eer _z,e ontfangen. Want z.00 rafch zy gegevens- hebberi, eifchen zy wederom, en door hun geit uit te z.etten, c/ueken z.y 'f aen, en zetten den woeker wederom uit op woeker. [QJ Uit angft, zegt men, dat de haezen ook altyt flapen met half open oogen; (zie de zoo even aengewezen plaetfcn van Rhodiginus) en zoo gaet het ook den fchul- denaren. By Makrobius (2) leeft men onder de geeftige invallen van Auguftus ook(2) Sa- dit : Een zeker Romeinfch Ridder, hebbende anderhalvemillioen guldens (gerekentturnal. op Hollants geit) aen fchulden gemaekr, hadde het zelve echter weten te verbergen 1.¹-^c- 4- zoo lange hy leefde. Auguftus na zyn dood dit horende, gaf order om op de verko- ping der goederen van dien Ridder voor hem te koopen de matras, die hy in zyne flaepkamer gebruikt hadde. Wacrover als men zich verwonderde, zoo gaf de Keizer dit voor reden : dat hy die matras moefi hebben, waerop een man-, die z.00 veel fchuldig was, had kunnen flapen. Voorwaer ik gelove, dat het iemant, dien zoo eene ander- halve millioen bekommering op het hart leit, vry wat zwaerder valt te geraken tot de ruft, dan wy nu, onze tegenwoordige fchult(zoo wy altoos meenen) geheel afgedaen hebbende, overgaen tot den

	IL Deel liiii SLAEP.

-ocr page 403-



				P.
			A
		4o&



	S L A E P. Filoftrat�s vertoont in het beelt van Amfiaraus [A] denflaep als een Man [B], wiens wezen bol en vaekerigh ftaet, en die een wit kleet boven een zwart [C] draegt, als om hierdoor den �A] Lib. I. Icon. cap. 27. [B] Filoftrat�s bcpack niet, ofhyeenman, kirit, jongeling of out man is. Ent rr�yns bedunkens zoude hy ook beter vertoont worden als een kint, of jongeling, om- dat die jaren meer genegen zyn tot den flaep, en hem doorgaens ook beter kunnen vatten, dan wanneer men tot volkomen mannclyke jaren is gekomen. By Boiflardus vint men hem verfcheide malen op oude gedenkftukken als een kint verbeelt: hoeda- nig hy ons ook vertoont wort by Broekhuizen over Tibullus, Lib. II. El. 2. vs. 89. Statius noemt hem een jongeling (1): Crimine quo merui, juvenis placidiffime Div�m, Qyove errore, mifer donis ut folus cgerem, Somne, tuis. Niet qualyk kan men hem ook vertonen als een out man : mede omdat de ouderdom doorgaens flaperigh is. En Jakobus Tollius (z) tekent aen uit Plato j dat die Filozoof. twee Goden des Slaeps ftelt, den eenen jong en jeugdig, en den anderen als een out en grys man: ongetwyflelt om de twee reets gemelde redenen. [Cj Een zwart of bruin kleet geeft Tibullus ook aen den Slaep ( 3): Et quum te fufco f�mnus velavit ami�hi, Vanum nofturnis fallit imaginibus. Maer wat doet hier het witte kleet boven 't zwarte? en wat doet hier de dagh, dien men wil dat door 't witte kleet beduit wort, by den Slaep, waeraen de nacht paft? die daerom van Hefiodus (4) verziert wort de moeder des Slaeps te zyn; gelyk zyook als defl�lfs voedfter of minne te Olympia in een beelt vertoont wierd; gclyk reets ge- zegt is over het derde, beelt der Doot, Aenm. D, 1 Deel, hl. 267. en nogh breder ftaet verhandelt te worden in het beelt van den Nacht. Ccelius Auguftinus Kurio (5-) geeft den Slaep het witte kleet onder, en't zwarte boven: en fchynt daerom de Griekfche woorden van Filoftrat�s een weinigjeanders gelezen te hebben dan wy dezelve 'er nu vin- den, namentlyk, Cirb /UsA«wk, onder een zjivart kleet, in plaets van iitl ^,i>.a.m boven een zwart kleet. Zoo die leezing goet was, zoude ik menen, dat by Filoftrat�s door het zwarte kleet over het witte te trekken, wort te kennen gegeven, dat de tyt des flaeps
(i)Sylv. lib. ?. Carm. 4 v. 1. (2) In Differ- tatiunc. cui titul. Ipai? Koi- &c. pag. uit. (3) Lib. 3. El. 4.. v. 5f. (4) In Theog. (5) Hie- rogl.lib. 1. c 33

-ocr page 404-



		S L A E P- 403 den daghen dep nacht uit te beelden. Hy. heeft een/ netge- fchaefden hoorn in de hant, uit welken waerachtige droomen voortkomen, omdat de hoorn, dus dun afgefchaeft, lichten doorfchynende wort: en de waerachtige droomen worden by de Latynen Somma cornta, dat is Hoornedroomen [P] , genoemt. I i i i i 2 Al- flaeps dan daer is, wanneer de duifternis des nachts het licht van den dagh heeft be- dekt, en om zoo te fpreken, overtrokken. Doch zoo 't witte kleet boven isgeweeft, zal mogelyk de beduiding zyn, dat de nacht volgt na den dagh. Filoftratus zelf geeft 'er geen andere reden van, dan die hier reets door onzen Schryver.is bygebragt. Dat nu de witte kleur het licht en den dagh ; de zwarte de duifternis en den nacht betekent, is reets gezegt over't beek Inbeelding, Aenw, D,'i Deel', bladz-5%, en Aenm. A, over het tweede beek van 't Genoegen, il�eel, bl, 472,. r_D]-D�n hoorn desSlaeps, en de hoornedroomen daeruit voortkomende, hebben de Po�ten ontleent uit Virgilius, en deze uit Homerus, daer zy in het ohderaerdfche ge- weft twee poorten verzieren, de cene van yvoor, waeruit valfche; en de andere van hoorn, waeruit waerachtige droomen zouden voortkomen. Filoftratus heeft hier ze- kerlyk op gezien, alzoo hy zelf zegt, dat de Slaep daerom een hoorn draegt, omdat hy de droomen door de ware poort heene voert. Van deze poorten dan Ipreekt Homerus aldus (1): Aoi<k< ydv n TTvAai djAivnwv ii<rh onlgav. (I) O- 'A( jAiv ydg Ki^oii<y<n. Ttri\i<yjx,TcM, di S' �^iCptnvri. oyll. �b. Twc �i jAiv % zAS-wo-i Sik nt^i iAi<pxv]®^> -/� Oi�' ite<px!govTM \iii dupdetvjet (p�povjic. O'i Se S/as tys�v Ktgdav iKB-cacri �vfoc^i , O/" 'p 'iTvfAX Kf>U,lv�<n , ftgol�v OTi KtV TH YStjTOtl. dat is, Want daer zyn twee poorten der kreupele droomen : de eene is gemaekt van hoornl de andere van yvoor. Die droomen nu, die uitgegaen zyn door het gezaegde yvoor, be- driegen , dewyl ze ydele woorden aenbrengen: doch die door t gefchaefde hoorn zyn te voorfchyn gekomen, die volbrengen de waer heit, wanneer een menfeh dezelve ziet. Zie nu vorder hoc hem Virgilius navolgt (2): (2) JEal Sunt geminas fbmni pons: quarum altera fertur �b. 6. Cornea; qua veris facilis datur exitus umbris: ^v> 894- Altera candenti perfecta niten_s elephanto; Sed falfa ad ccelum mittunt infomnia manes. Dat is, naer Vondels vertaling: de SUepgodt, die den dag En '/ licht vermyt, heeft een paer poorten, daer beneden. (3) LibT De ware geefien licht door d' eene poort uitgleden , 3- Od.2,7 Dees heet de horenpoort, en d' andere, waer door (.4JSylV. De ziel den valfchen droom omhoog zent, is yvoor , _v> 2,'gg. En ganfeh uit wit yvoor gebout, en glat gejlepen. (y) O- Van die poorten maken meer anderen gewagh, als Horatius (3), Pap. Statius (4),rat. 1. Themiftius (5-), Plato (6), en anderen, door de Geleerden over Horatius (7), Virgilius, (⁶) In _ Ovidius (8) en Filoftratus (9) aengewe^n: met welker verzameling wy ons niet op- CHarmi- houdende, liever voortgaen om de reden van die verzieringe naer te fpeuren. Tot dat (Cr t einde geven wy dan vooreerft de uitlegging van Makrobius, met deze zyne eigewoor-zg)]^^' den (10): Indien iemant megelyk^geliefde te vragen, %vaerom deyvorepoort aenvalfche lib. n.' en de hoorne aen waer e droomen is toege�igent, die zal onderrecht worden door het fchry-v. 6Z6. ven van Porfirius, die in zyne Vit leggingen over deze zelfde plaets, die uit Homerus on- (9) Kb.' der de zelfde verdeeling is uitgefchreven, dit volgende aentekent: Alle waerheit zen ' I^con« hy, is verborgen: nochtans kan de ziel, wanneer ze van haer werk^ omtrent hetlichaem ^C_f' ²1' door deszelfs flaep een weinigje bevryt is, de zelve fomtyts -wel eenszien _s en fomtyts richt Somnf- ze haer gezicht wel derwaerts, maer komt ^,er echter niet by: en wanneer zy de zelve al am* Sc�- ziet, zoo befchout zy ze nochtans niet met een vry gezicht en dirett 1 maer zodanig, aWpion. 1.x 'er ^c- 3- uit,

-ocr page 405-



		m q/l 'S 1/ A EI. Aldus fchryven ook de Latynfche Po�ten, als onder andere Sili�s Italikus [E] en Statius [F], den godt des flaeps en der droo- 'er een fchuif tuffchen beiden is , dewelke de knoop van de chiiflere natuur 'er -voortrekt. (i) JEn. En dat dit in de natuur leit, zulks verzekert de zelfde VtrgUius, zeggende (i): lib. 2. Adfpice: namquc omnem, quce nunc obducla tuenti ^v- ^6o4- Mortales hebetat vifus tibi, �c humida circum Caligat, nubem cripiam. Dat is: Zie op: wy zullen al de dampen die u delgen, En 't fierfeljk^gezicht benevlen en betrekken, Verschuiven van mi> oog. Deze fchuif, wanneer zy in de ruft het gezicht der ziele doorlaet tot de waerheit, daer het naer ziet, wortgerekent te zyn van hoorn, waervan de natuur zoodanig is, dat het, dun <remaekt zynde, het gezicht door het zelve kn heene fchieten: doch als het gezicht daer op fiomp wort, en alzoo af geween van de waerheit, dan wort de fchuif gefch at van yvoor te zyn: het welk. z.00 een dicht ineen gepakt lichaem is, dat 'er geen gezigt, hoe het ook^tot de uiterfte dunheit maggefchaeft zyn, kan doordringen. Dus verre dan Ma- krobius. Maer Servius, fchryvende over de cerft acngehacldc plaets van Virgilius, brengt twee andere uitleggingen by. De cerfte is, dat door de hoorne poort de oogen zouden worden verftaen, die en een hoorne kleur hebben, en harder zyn dan de andere ledematen, als gevoelende geene koude : door de yvorc poort zou de mont worden te kennen gegeven, wegens de tanden : dat geene nu, dat door den mont uitkomt, dat is, het geene wy horen zeggen, kanvalfch zyn; maer 't gecne door de oogen gaet, dat is, het geene wy zien, is zekeilyk waer. Zie wat wy hieromtrent hebben aengetc- kent over't i- beelt des Arbeits, Acnm. D, 1. Deel, bl.* 72. De tweede verklaring van Servius is: dat de droomuitleggers zeggen, dat die dromen, die naer den ftaet der menfchen, en de mogelykheit der Pcrfooncn zyn, wacr worden: en dat in tegendeel die droomen, die den menfehelyken ftaet te boven gacn en al te mooi zyn, op on- waerheit uitkomen. Nu heeft de waerheit een zekere ovcreenkomft met het hoorn, dat flecht en eenvoudig is ; en de leugen met het yvoor, het welke verfiert is en op- gefmukt. Nu is 'er nogh overigh, dat wy kortelyk melden het voornaemftc, dat bo- ven het reets gemelde nog gezegt wort door Didymus over Homcrus. Hy heeft dan ook vooreerft de bovengemelde toepaffing op het Gezigt en Gehoor bygebragt, met de reden daervan hier reets gegeven; brengende daer ook toe, dat het hoorn doorfchy- nend en klaer is, en't.yvoor niet. Of hy wil, dat de hoorne poort eenvoudig dromen betekent, die een klacre, duidelyke en zichtbaere waerheit behelzen; en de yvore de zulke, die duifter, verwart en bedrieglyk zyn : of ook, dat by hoornen vergeleken worden de hemelfche dromen, hoedanige waerachtigh zyn, omdat de hoornen der die- ren zich uitftrekken naer de hoogte, en by 't yvoor, de aerdfche, omdat de olifants- tanden nederwaerts zyn gebogen. Deze twecderlei f�oit van dromen toont hy aendat (2)Iliad.van Homerus zyn erkent, omdat hy van de hemelfche zegt (2): »«/ yd? t' tv»? �k Aio'� lib. 1. f'fiv, dat is, want de dromen komen ookjwel van Japiter: en van de aerdfche, ^Vp "3" n#j> S' P<r#v Llx.i«,<iS n pci»V, x«� Aeux#S<* Ttlrf'cM, 'H Se 7T»f Y_tiXioia TtvXas y Kotl Sri/Aov �vtigcav. dat is, zy begaven zich naer de wateren van den Oceaen, en de rots Leukas, en de poor- ten der Zonne en het volk^dsr dromen. De verdere uitleggingen van Didymus, als van minder belang zyndc, flaen wy over : gelyk ook het geene daervan meer te vinden is by Natalis Komes, Myth. lib. 3. cap. 14. dien de taelkundigc en nicusgierige lezer kan (3)Lib. ^naAaen; zullende aldaer uit Lucianus (3) ook zeer geeftig befchreven vinden de Stad 2.Verar.des Slaeps, zoo even aengeroert uit Homerus, insgelyks met ecne hoorne, eneene Hiftor. yvore poort, zeer konftig bewerkt. \|[E] Punicor. Lib. X. vs. 35-2. Imperium celer exf�quitur curvoque volucris Per tenebras portat medicata papavera cornu. En vs. $55. Quatit inde foporas Devexo capiti pennas, oculifque quietem Iirorat, tangens Lethasa tempora virga.

-ocr page 406-



		S L A E K 4�f droomen eenen hoorn toe. De leftgezeide dezer twee Dich* teren, van het acnbreken des dags fprekende, zegt [Gr], dat de flaep met een¹ leegen hoorn wechv/kgt: over welke woorden de taelgeleerde Laktantius aentekent, dat Sta 'tius zegt » met een' Zeegen hoorn, omdat hy, de flaepgodt nam�ntlyk, den zelven 's nachts geheel had leeggegoten. Om deze reden dienen de Schilders den flaep dan zoo te vertoonen, dat hy de droomen als een vocht �H] in eenen hoorn fchyne te gieten, en 'er de zelve op de flapenden weder uit te ftor- ten [IJ Laet 'er ook iet als een rook uit den hoorn voort- komen, om aen te toonen, dat de dampen, die naer 't hooft opklimmen, den flaep veroorzaeken [IC]-y en door 't mid- del van den flaep ook uitwaeflemen. Boven 't geenc Filoftratus zegt, kan men, op den voorgang van Ti- bullus, den flaep ook vleugels toevoegen; want die Po�et zeit in ze- ker Gedicht [L], De Slaep quam met zwarte wieken aen. Zoo magh men IL Veel. K k k k k dan [F] Theb. Lib. 2. v. 145. Illos poft verbera feflbs, Exceptamque hyemem, cornu perfuderat omni Somnus. Et Thebaid. Lib. 10. v. 103. Supraque torum niger efflat anhelo Ore vapor: manus hasc fuf�s a tempore laevo Suftentat crines: haec corna oblita remifit. [G] Theb. Lib. 6. - - - Et cornu fugiebat fomnus inani. [H] Silius heeft in de ftrax aengehaelde plaets 'er fap van mankopsbo�en in gedaen.' [I] Hoedanig hem de ouden lchilderden, gelyk reets uit de aengehaelde plactf�n gebleken is. Zie daerenboven Banhius over Statius, Theb. Lib. 1. v. 143, en den Heer Drakenborch over Silius hal. Lib. 10. -z/. 555. Hiervandaen zyn ook de fpreekwyzen, die men zoo dikwyls by de Latynfche Po�ten vint, dat de flaep de leden bedauwt, begiet en beftroeit,* en dat hy 'er de ruft infiort, en diergelyke ; te vinden by den zel- ven Drakenborch over de zelfde plaets van Silius, alsook Lib, 8. v. 121, en by Gy- raldus (1). (1) Loc. [K] ZieNatalisKomes ter plaetf� boven gemelt: doch vooral CceliusRhodiginus, ^laud> Anttf. Lei�. lib. 20.C.7.' "' ' ^coI« 3"« [L] Lib. 2. El. 1. v. 89. ^&?I3' Poftque venit tacitus fufcis circumdatus alis Somnus. Doch niet alleen Tibullus geeft hem vleugelen, maer byna alle andere Po�ten, waer- onder de zoo even aengehaelde Silius Italikus. Zie een geheelen overvloet van voor- beelden bygebragt over deze plaets van Tibullus door den zeer geleerden Broekhui- zen, nevens anderen door hem aldaer aengewezen; daer gy ook zult vinden, dat Sta- (,}The tius (2), afwykende van de andere dichters, denSlaepgodt de vleugels geeft, niet aenbaid.lib^ de fchouders, maer aen 't hooft en de voeten, naer 't voorbeek van Merkurius, dien io.v. de Po�ten verzieren dat de godt is, die den flaep gebiedt te komen en te vertrekken � V-> daer \vy terftont meer van zullen zeggen. De zelfde Broekhuizen trekt aldaer ook aen' de vaerzen van den voortreflyken Hooft; daer hy niet alleenlyk de Ouden vol°t in 't geven van vleugelen aen den Slaepgodt, maer ook geeftig verziert, dat hy die gebruikt om de menfehen in flaep te wiegen. De plaets is in den brief van Menelaus aen Hele- _na, en luidt aldus: '' '" ...>-. D

-ocr page 407-



		? fr A � P.
	*46**	? fr A � P.
	*46**

dan den flacp ook vrylyk met vleugels aen zyne fchouders fchilderen, en dan zuilen de vleugels defnelheit [M] des flaeps, mitsgaders de aenge- naemheit der uuren, die al flaepende heenflippen, te kennen geven. En gelyk het beek in d' eene hant den gemelden hoorn heeft, zoo kan men het in d' andere eene roede geven, om de heerfchappy, die de flaepovcr de menfehen heeft [N], uitte beelden. Aldus doec Virgilius, in het vyfde De Slaepgodt, op zyn luim, om vaek^in my te werken, Speelde al V gefluifter na, met rviegen van zyn vlerken, En zuyezuft zoo lang, dat hy 't gedacht verdooft: Toen viel hy toe, en floot zyn wieken om myn hooft. [M] Alswelkeopeenen�enzelventytenoogenblik komt vliegen tot een ontelbaerc menigte levendige fchepfelen: of eenvoudig, omdat hy fchielyk komt, en ook fchie- lyk wederom verdwynt. Macr hoe de vleugelen de aengenaemheit der uuren, die flapende heene flippen, kunnen beduiden, begryp ik niet: want waerom betekenen zy dit? Hy had liever moeten zeggen, dat ze ook de lhelheit der nachtuuren beteke- nen, die waerlyk fneller heene vliegen dan die van den dagh, omdat ze voorbygaen zonder dat wy't weten, en ons de helft van onzen leeftyt ontfteelen. Zeer wel komt (0 In hier te pas het geene Jacobus Tollius (i) heeft aengcmerkt, dat namcntlyk, dcwylacn Dil�er- den menfch tyt is gegeven om te ilapen, en tyt om te waken, de Egiptilche Thoyth tatiun- d_aerom _een beek van Saturnus (dat is, den tyt) hadde gemaekt met vier oogen, waer ritulus" ^van '^er ^twce ^by beurten fliepen; en met vier vleugels, zynde'er daervan msgelyks 'Eauc Koi-twee uitgefpreit, en twee ingetrokken en toegevouwen, om zoo en de ruft der fla- lAuiMv�* penden, en de wakkere en vlugge zorg der wakenden te kennen te geven. By Bois- pag.47, fardus ziet men den flaep, naer 't getuigenis van Broekhuizen, boven gemek, menig- "^ mael als een gcvleugelt kint, gelyk Kupido, leunende op een fakkel, die 't onderfte boven gekeert is,- dat mogelyk te kennen zal geven, dat de fakkel van het zonnelicht is ondergegaen, en onder dat gedeelte van den aerdbodem fchynt, daer de Slaep en de Nacht zyn. Eens ziet men hem by Boiflardus ook zonder fakkel, leggende op de (a) Lib. flinke zyde te ruften. Pauzanias (2) maekt mede gewag van een zeker beeltdesSlaep- 2.c. io.'gods te Sicyon: doch hoedanig dat geweeft zy, is onbekent, alzoo 'er al tentydevan dien Schryver niets van overigh was, behalven 't hooft. Ook (preekt hy (7,) vaneen (3) Lib. k_eei_t fe_s Slaepgods te Sparta, in den tempel van Minerva Chal'ciaecus, geplaetft nacft 3^,c,ia* dat van de Doot: maer deszelfs gedaente befchryft hy niet. Van nog twee beelden, insgelyks van den Slaep en de Dood, te �lympia, vinden wy gewagh by den zelven (4) Lib. Pauzanias (4) met derzelver befchryving: doch daerover zal gehandelt worden in het 5.c. j 8.'beek Nacht. Eindelyk verhaelt hy (5), dat'er te Trezen een oude altaer ftont, waerop de Trezencrs offerhanden deden te gelyk aen de Zanggodinnen en aen den Slaep; (?) Lib. _2egg_cncj_c jat dezelve een zeer groot vriend der Zanggodinnen was. Waermede zy on- a,.c.3�. g_etw.yflei_t hebben te kennen gegeven, dat 'er voor de zinnen, afgcilooft doorgeleerde befpiegelingen, niets zoo nuttig en goed is, als de Slaep. (6) JE- [N] Ja over alles, zelf over de allerwreetfte dieren. Zoo zegt Virgilius ^<S). neid.I.4. " Non erat, & placidum carpebant fefla fbporem v. $ z%. Corpora per terras, &c. Dat is, naer de vertaling van Vondel: - Het was nu midnacht, en d' opgaende ft arren, aen De Noortas opgevoert, begonnen neer te gaen. Wat moe was lag en jliep, al 't aertryl^ door in vrede. Noch bofch noch bare ruifchte. al't velt zweeg ftil, en mede > ' V Gevogelte en het vee. wat zich in V water houdt, ^a- Of in de fcherpe haege, en ruigte nefien bouwt, /%\* j^ Lag zorgeloos en ftil, en Jliep op zyne fteden, Hymno Vergetende in H gemak, zyn zorg en zwarigheden. Somm. Themiftius (7) noemt hem een temmer van alles, en Orfcus (8) een koning van alle (9) Lib. dieren, die de aerde voedt. Dit vermogen des Slaeps over alles, werd outtyts te Si- a. c. io. _cvon afgefchetft in 't beek van den Slaepgodt, die eenen leeuw in flaep biagt, naer't Li?'land* verhael van Pauzanias (9). En zoo heeft de ftraksgenoemdeTollius (10; een out mar-

-ocr page 408-

A E P.

4°7-

vyfde boek van zyn'Eneas, den Slaep, die Palinurus van 't fchip in de zee
deet vallen, eenen tak by hem dragen, die in den vloet Stix gedoopt'en
natgemaekt was, Dit zyn, naer Vondels vertaeling, zyne woorden [O]:

De Slaepgodt fprengkelde denjiuurman *, nu dusfpa.

* Pali-
nuur.

EnJitL denjlaep van 't hooft met eenen tak, gedompe�t
In krachtigh nat van Stix.

Kkkkk 2 Maer

mor gezien, waerin de Slaepgodt verheelt was als leggende met zyn hooft te flapen op
een leeuw : de figuur van welk marmor ons vertoont wort door den Heer Draken-
borch over Silius, ter plaetfe boven aengehaelt. Dat nu de roede heerfchappy bete-
kent, is aengewezen over't vierde beek van den Godsdienft, /.Deel, bl.519, aenm.B.
Dusdanig eene roede geven de Po�ten niet alleen aen den Slaepgodt zelf, maer voor-
namentlyk ook aen Merkurius, dien zy aenmerkten als den Beftiergodt des Slaeps,
en in wiens roede zy een zeker vermogen en byzondcre kracht fielden om den flaepte
verwekken of te verdryven : gelyk wy reets over 't cerfte beek der Amptverkooping (1) r_x\ _r 73^
hebben aengewezen uit Homcrus en Virgilius. En Athcn�us (2) fchryft, datdealou- bladz.67
den, als ze's avonds van hunne maekyden opftonden, wyn plengden, ter eere van Aenm.
Merkurius, omdat zy hem voor den Beftiergodt des Slaeps hielden; en niet, gelyk in ^'
later tyden de gewoonte was geworden, ter eere van Jupiter, met den toenaem van r_%v jb._T,
re'Asf©--, dat is, den volmaekicn, of ook Folmaker: gelyk ze aen dien zelven Merku-c.13.uk.
rius, als ze nu van hunne gaftmalcn ftonden weg te gacn, ook wel tongen offerden,
en boven op de zelve wyn goten, omdat hy ook gerekent wierd de godt der Sprake
te zyn, naer 't verhael van den zelven Athcncus (3). Dit waren de tongen sier offer- f?) Loco
dieren, die ze by hunne feeftmaekyden hadden geflacht, en tot dat einde bewaert. J� ^u°j ^v*"
Pi�rius Valerianus (4) beveftigt dit uit Apollonius Rhodius, en deszelfs ouden Griek- cafa�-

fchen Uitlegger.

De woorden van Apollonius zyn (f):

ritus eV< n yKucc^si %iorro
'AiS-ofAivMc, vTTvts Si Sicb xvityxs ijAvtana.

bonus.
(4) Hie-;
rogl. 1.'

Dat is : Ondertuffchen plengen zy den wyn op de brandende ojfertongen, en beginnen te /t\

C.4.L

, , ■ Ar-
detiken om den flaep, omdat bet reets nacht was. En die van den Uitlegger : Het was gon. lib^

de gewoonte der ouden, als zy wilden gaen flapen, een beker in te fchenken, en de tongen j,v. 517,
der offerbeeflen te offeren aen Merkurius, en boven op de zelve wyn te gieten; en zulks
mogelyk^op eene natuurkundige wyz.es want omdat Merkurius wort gezegt te zyn de
Jpraekj, en de tong deszelfs werktuig is, die, als de flaep is gekomen, ruft enfiilz.it/ygt,
zoo hebben zy de zelve met recht geoffert aen Merkurius: en zoo zegt Homerus, zy wier-
pen de tongen in 't vuur. Ik weet wel, dat 'er van dat offeren der tongen ook vcr-
fcheide andere redenen worden gegeven, waervan 'er ook f�mmigen door dien zelven
Uitlegger over die plaets worden bygebragt; dochdewylhethiergeenplaetsisomdiete
onderzoeken, gaen wy de zelve ftilzwygens voorby. Doch dit kunnen wy niet nala-
ten te zeggen, dat de laetfte beker, dien men op de gaftmalen dronk, omdat men daer
uit plengde ter eere van Merkurius, den naem droeg van Merkurius: gelyk Pollux
fchryft, Onom. lib. 6. c. z6- $. 100. Zie ook Kazaubonus over Athen�us, Lib. 1.

15. �c Lib. 11. c. 6. Gelyk derhalven Statius den Slaepgodt vleugelen aen het
hooft en de voeten heeft toegefchreven, in naervolging van Merkurius, alzo wort hem
op de zelfde wyze ook een flaepverwekkcnde roede gegeven. Zoo doet Silius, in de
piaets boven aengehaelt, in onze Aenmerking E. Zoo doet ook Statius zelf, bidden-

de den Slaepgod (6):

(6) Sylv.
lib. s,

Carm. 4.
dat is genoeg: of last uit.

Extremo me tange cacumine virgse:

Sufficit: aut leviter fufpenlb poplite tranfi.
Dat is, Roer my flechts aen met den uiterfien top van uwe roede

uw voet in 't overvliegen my alleenlyk^zagtjes aenraken.
[O] En dit zyn ze van Virgilius zelf, v. 85-4.

Ecce Deus ramum Lethaeo rore madentem,

Vique foporatum Stygia, fuper utraque quaflat

Tempora.
Doch die tak van Virgilius, en de roede van Statius en Silius, zyn de zelfde: gelyk
uit de vergelyking der plaetfcn gemakkelyk is af te nemen.

-ocr page 409-



	4o8 S L A E P. Maer om niet meer overhoop te halen, zoo weere de Lezer, dat alle de gezeide dingen een brede Poeetfche bcfchryving des flaeps zyn, ontleent van de werkingen, die de flaep ons doet zien en bevinden, zulx dat ze geene verklaring meer van noode hebben.

			ANDERS. EnMandiezwaerlyvigh en vet, en in dalTevellen [A]ge- klect is. Hy legt op een bedt van mankopsbollen [B] onder


		E


[A] Zie het volgende beelt. Voorts wort het beek hier zwaerlyvigh en vet ver- toont , omdat de onmatige flaep den menfeh zoodanig maekt. Zie onze Aenmerking A. over de Armoede van Gaven, /. Deel, b/adz.. 8i. [B] Als hebbende de kracht om flaep te verwekken. Zoo hebben wy boven gezien, dat Silius in den hoorn des Slaepgodts het fop giet van die bollen: en Orfeus (i) Locoontikekt hem in zynen Lofzang een reukwerk van mankoppen. Ovidius (i) laet ze mox voor des Slaeps paleis groeien. In een out beelt van den Siaepgodt, onderde zeltzaemheden laudan- der Fuggers, zag men, volgens het getuigenis van Tollius (%), deszelfs hooft met "^0< mankop bekranft: en het beelt van den Siaepgodt op den leeuw leggende, waervan (2)Loco^wv boven gewagh maekten uit den zelven Tollius, heeft twee mankopsbollen in de laud. flinke nant, daer een hagedis naer toe komt kruipen, zynde etn beelt der Vergetenheit, als welk^dier ganfeb geen geheugenis beeft, volgens Plinius ($ ): en in den flaep is verge- ld 1'b ^r,:'"^ie'^t ^van ^a"^es: waerom Orfeus hem ook noemt een broeder der vergetelheit en der j₀^a_c \jdoot : gelyk Tollius zeer wel bybrengt. In ons eerfte Deel (4) ook hebben wy den (4)bladzGeleigeeft of Geeft der Vrolykheit bekranft gezien met mankoppen, tcrwyl hy in zy- 44.J. ne rechte hant koornairen, en m zyne flinke druiven heeft ; wordende daervan in de vaerzen, door ons aldaer in de Aenmerkingcn bygebragt, maer niet vcrtaelt vol- gens onze verbetering, en aldus onduidelyk, voor reden gegeven, dat de menfehen door die drie gaven der goden Ceres, Bacchus en den Slatp, en door den Geeft der Vrolykheit moeften leven. Behalven de mankoppen laet Lucianus, in Zyin Bcfchry- ving van de Stad des Slaeps, rontom dezelve ook groeien het kruit Mandragoras, en YOLgt meer andere dingen daer by, tot den flaep en nacht behoorende, die wy den ■Lezer vermanen liever by dien Schryver zelven te zoeken; zullende aldaer alles zeer gceftig en levendig vinden opgeflelt. Doch wat de Mandragoras belangt, deszelfs (<;) De flaepverwekkende kracht is zoo groot, dat Plutarchus zegt (5), dat, als dit kruit om- Audien-trent een wynftok groeit, het zelve zyne kracht in den wvn, die daer van komt, over- dis Po�'-ftort, en die 'er van drinken, zoeter doet flapt 11. En Pi�rius(6)z�gt, dat de Genees- tis c,4 mcefters fchry ven, dat de wyn met dit kruit gemengt en gedronken zynde, den menfeh r 1 j'u'geduurende dentyt van vier uuren zoo fterk doet fla pen, dat men hem ondertuflehen kan .gf_c L'fnyden en branden, zonder dat hy lancet of vuur voelt. En uit Fr�ntinus (7) brengt MStrit'.hy by, hoe Maharbal (hy noemt hem verkeerdelyk HannibalJ door de Karthagmien- lib.a.c. zen gezonden zynde tegen de wederfpannige Afrikanen, een groote menigte wyns, §.Ex.12. wetende dat die natie daer zeer heet op was, hadde gemengt met Mandragoras (wiens kracht Frontinus zegr te zyn midden tuflehen vergift en een flaepdrank) en daeropeen lichte fchermutfclmg met den vyant gedaen hebbende, met voordacht was geweken, en 's nachts daeraen, even als bevreeft zynde, zyn legerplacts had verlaten, met ach- terlating van cenige bagagie en alle dien gemengden wyn: en als de vyanden den zel- ven des anderen daegs gretigh hadden uitgedronken, en als dood tcraerdc lagen te ron- ken, quam Maharbal fchielyk te rug, en floeg hen ten deele doot, en nam hen ten (S) Stra- deele gevangen. Polyenus fchryft (8) ook zoo eene lift toe aen een anderen Veldtheer tag. lib. der Karthaginienzen, met name Imilko : maer alhoewel de �mftandigheden eenigfbs 6.c.io. verfchillen, zoo geloot ik nochtans, dat de zaek de zelfde is, en een van beide deze (9)Strat.Schryvers bedrogen in zyne geheugenis. De zelfde Polyenus (9) wil, dat Juhus Ce- Iib. 8. c.zar de zeerovers die hem hadden gevangen genomen, door het geven van dusdanigen 23. wyn met mandragoras gemengt, zoude hebben dronken gemaekt en in flaep gebragt, en

-ocr page 410-



		S L A E P. 409 onder de fchaduw van eenen wynftok vol fype druiven [C]. Aldus ronkt hy geruft heene nevens eene fpelonk , uic welke een aengenaeme waterbron [D] vloeit. IL Deel. LI 111 ANDERS. en toen gedoot: waerin andere fchryvers nochtans van hem verfchillen. Zie verder Tanaquil Faber, en den Heer Heemiterhuis over den Timon van Lucianus, niet verre van 't begin. [C] Eensdeels omdat de fchaduw der boomen den flaep a�nlokt, en zulk eene ruft verquikkelyk en aengedaem is, en dikwyls als zoodanig door de Dichters geroemt wort; en ten anderen, omdat de wyn den flaep verwekt. Tibullus Lib. i.El.z.v. z. Adde merum, vinoque novos compef�e dolores, Occupet ut feffi lurnina vi�ta fopor. Ovidius Met. lib. iz. v. 316. In tanto fremitu du�lis fine fine jacebat Sopitus vinis, &c. Dat is, naer Vondels vertaling: Af das lagh verzopen Van wyn in dit geraes, en ronkende gekropen In eene beerehuit, en hield den wynkroes flaett Met zyne rechte haat, Dit veel drinken echter maekt geen gezonden flaep. De Dichter Kritias pryft by A- then�us(i), nadat hy 't quaet gelaekt heeft, dat uit het onmatig wyndrinkenfpruit, de (r)Lib; Lacedemonifche krygslieden zeer, dat ze alleenlyk zoo veel drinken, dat ze blymoe- «»� ^eaP»9* dig heenloopen om hunne wapenen op te vatten, dat hunne tong vrolyk worde, en zy zich uitlaten in een zedigen lach. Zulk drinken, vaert hy voort, is nuttig voor het lichaem en dengeeft; bevordert de Voortteelings helpt den flaep, die eene haven is der^.' rampen, en ftrekt tot gezontheit j zynde de vermakelykfte gave die de Goden aen dentff�nfcli hebben geschonken s en doet veel tot een gemat'igt leven, dat te ftellen is naefi de Godts- vrucht. [D] Wiens ruifchen insgelyks flaep verwekt, en daerom door Ovidius (2) ook niet ^ ^et; vergeten by het paleis van den Slaepgodt, in welks befchryving hy alles aenhaelt wat lib. 11, den flaep aenlokt, en alles wechdoet, wat den zelven verdryft. Wy achten't de moei-v. 591, te waerdigh de ganfche befchryving hier in te voegen, naer de vertaling van Vondel, welke, hoewel niet geheel zuiver van mifllag, aldus is � By Cimmerye legt een duiftere fpelonk\, Een hol en diep vertrek- de berg is hol van binnen. Dit 's 't huis des traegen Slaeps. geen zonneftraelen winnen Hier toegang s 't zy de zon des morgens 's aerdryx lyft Met glans verguit, of ons den fpaden avont wyfl, Of uit het hooftpunt gloeit, men lyt hier licht noch lampen. De gront baert enkel mijl en nevel, fmook^ en dampen. Hier blikkert fchemering. hier kraeit geen wakjtre haen Met zynen rooden kam Auroor om op te flaen Ten bedde uit. �eene ftem van menfehen, noch het baffen Van honden, komen hier Stilzwygentheit verrajfen, En ft oor en in haer ruft; noch 't quaeken van degtns, Meer neuswys dan de hont in V fnufflen naer een kans. Geen nachtegael, noch dier, noch zacht geruis van bla�ren, , Noch menfehentong dees plaets met hun gerucht bezwaeren. Hier woont de ftomme Ruft. uit harde fleenrots vloeit Door keizelfteentjes een vergeetbeekj, noit vermoeit Van ruifchen, 't welk. het brein heel zacht in flaep betovert. Het vruchtbaer mankop, dat des menfehen zin verovert, Bloeit voor de hofpoorte, en de Nacht, die heulzaet pluikf En bollen, hunne melk^tot flaepzucht met ft gebruikt, �td�KHt

-ocr page 411-



		₄io> S~ L A. E J ?.?. B�ddeut 'er landen mede, in fchaduwegelegen. _� , ■ '_i; , Men hoort in 'tganfche buis, 't welt^fchuilt in achterwegen^ Geen krammen kraken, in het opgaen van de poort, Daer niemant fchiltwacht houdt, noch eenige onrujl hoort. - ,-- Men ziet hier midden in het hel, uit fteen gezonken, Een ebben ledekant, en pekzwartpluimbed pronken, Met eene deken van dezelve verf, gedekt. Hier ruft de Slaepgodt op, van traegheit uitgeftrekt Met beide d? armen en de beenen van eikanderen. De lichte Droomen, die van vormen zich veranderen, , , _. . 4 E»nabootfeeren zulteen menigte en getal 'i ffan dingen, als de. herffl ons air engeven zal, __ - . Het luftbofch bladers, en het zeeftrant (lof en zanden > Onthouden zich hierin. De taelkundige Lezer kan tegen deze befchryving van het paleis des Slaeps vergelyken (i) The-die van Statius (i), welke hy als iri naeryvering van Ovidius heeft opgemaekt;.. doch baid.lib. _Waerin hy, myns oordeels, verre wort overtroffen. Dat Ovidius dit paleis plaetft in Cimmerye, is, omdat Homerus (x) verdicht, dat het aldaer altyt nacht is; zynde dit fcx lill" ^^c ^recnte ^ty^t ^^es fl'^aeP^s: waerom ook Statius het zelve fielt by de woning des Nachts, ii. v. u. ^m ^ecn diepe en donkere fpelonk, leggende in een duifter bos. A N DER S. - ,Onus- beelt den flaep uit door een* Man, die tuflehen \| twee daf��n [A] te flapen legt; en geeft hem ook i eenige ratten [B] tot gezelfchap: omdat deze dieren gewei-1 digh tot den flaep genegen zyn. �A] Omdat die 's winters in plaets van door nes, ge voedt worden door den flaep,¹ j ,j\ �jift naer 't zeggen van Plinius (1); en daervan vet worden, zoo 't fchryven-van Jonfton ! Nat* l�b* (») waer is, 8.cap.38. [B] Of liever een zeker foort van ha�g- of veldmuizen, die de Latynen g�res noe- I (i) Van men. Zie onze Aenmerking A. over 't beelt Armoede van Gaven, /. Deel, hl. 8rv de vier- j-j_et _2e\|fy_e betekent de zeehont of het zeckalf, dat de Po�et by deze haegmuis teffens j dier'eir�'. ⁿ ^ecn ^vers ^edt famengevoegt. g_oej_c> Dormitis nimium, glires vitulique marini; _a. Op- Nil mir�m, fi vos crafla Minerva tenet. fchr. 3. Dat is, gy Jlaept al te lang, o veldmuizen en zeekglveren ; en daerom is 't geen wondet Hooftft. dat gy grof en plomp zjt. Elianus fchryft (3), dat de zeekalveren zich meeft 'savonts, tl) Hifi °^mty^ts °°k °P ^^en ^middag uit zee begeven, en op het ftrant gaen leggen flapen: het Anim. l] 8^ene ^^v ^O0'^c ^met ^iet �^c}^�}EP�^s ^van Homerus (4) beveftigt : Nullum animalgraviore 9. c.j 'o.' fimno premitur, zegt Plinius (5O: dat is, geen een dier heeft vafler flaep: en hy voegt (4) O- 'er by, dat 'ervan wort geichreven, dat de rechter poot of vin van deze beeften dyff. 4, (want in zee zwemmen ze 'er mede, en op 't lant gaen ze'er op) een flaepverwekken- 7'4"trft de kracht is, en als ze onder iemants hooft gelegt wort, denzelven aenlokt tot flapen. Nat lib, ^^an ^ccn. byzonderenvaften flaep is ook de beer: waervan Plinius fchryft (6), dat hy in 9.0.13. 'de veertien eerfte dagen, na dat hy zich des winters in zyn hol heeft verborgen, zoo (6) Hift. vaft flaepr, dat hy zelfs door geen wonden is wakker te maken: waerom ook fom- Nat. lib. migen willen, datjuvenalis deze twee dieren zoude hebben te zamengevoegt engeftek 8. c. 36. _voor icmant die zeer vaft flaept (7): . . 3. v. 138. � Eripient f�mnos uffb vitulifque marinis, dat is, zy zullen iemantwakker maken ± die zoo -vaft flaept als een beer, of als zcek*l' veren.- hoewel de oude hantfehriften van Juvenalis die plaets anders lezen. Dus zoude men dan ook deze dieren by- dit beelt kunnen (tellen; Tot een toegift hebbe de lezer :,:.-...i ' dit

-ocr page 412-

S L i A E P.

:■

411

dit raetzel op den flaep, van een out Griekfch Dichter, Alexis, ons bewaeit door
Athen�us, naer de verbetering en aenvulling van Kazaubonus: Hy is nochte fterflyf^
nochte onfterflykj maer befiaet uit zeker meng fel van beide: derhalven leeft hy nochte alt
een menfch, nochte als een godt; mtter hy wort telkens van nieuws geboren, en hyfierfi
telkens wederom: en daerhy onzigibaer is van gedaente, is hy nochtans aen elk^ bekent^
�nzigtbaer wort hy in dit ractf�l verbeelt j omdat, zoo ras de flaep komt, de menfch
Mint wort j en zoo ras het gezigt van den menfch wederkeert, de flaep wegh gaet.

SLAVERNY. DIENSTBAERHEITi

EEn hulfelloos Meisje met een gewaet aen, dat kort, be-
knopt en wit is. Zy heeft een juk, of anders een groo-
ten en zwaerwigtigen fteen, op haer�. fchouders, en haere
voeten zyn naekt en gevleugelt. Aldus wandelt ze langs �n-
gemaklyke en doornachtige wegen. Nevens haer ftaet eene
kraen die een'fteen in den eenen klaeu heeft. Men zou haer
ook een brandende kaers op 't hooft kunnen geven met deze
woorden *er by: Inferviendo alm' confumor, dat is, Door dit"
deren te dienen verteer ik.

De flaverny ia, naer 't uitwyzen der Burgerlyke Rechten [A], niets
anders dan een ftant der menfehen, waerdoor d' een des anders heericharj-
py is onderworpen naer de wetten, doch niet uit de natuur.

Zy wort jong gefchildert, omdat de jongelingen beft bequaern zyn tot
het verdragen van moeite, flovery en arbeit [B]. ;:.:..

Haer hooft is ongehult, 't welk te kennen geeft, dat de geene die
in dienftbaerheit is, en ten believe zyns heeren moet gereet ftaen,

; '\LIH1 2 niet

�<.** .. <»�* ; {. --, � *■ ; f ' � ■ ■ '■, .'/' : ■■ ■ 1 '.'''''

I ' " " ' - , , (

�A] Juftinianus Inftitut. Lib. 1. Tit. 3. §. %. Servitus atttem e/} confiimio juris
> gentium, qua qms domino alieno contra naturam jubjicitur.

[B] Zife het eerfte beek des Arbeits, 1 Deel, ��73. welke beelden in fommige
1 deelen met deze tegenwoordige der Slaverny kunnen worden vergeleken.

■\

-ocr page 413-



		S L A ■ V E R N Y.
	4ia	S L A ■ V E R N Y.
	4ia

niet zeer wel op zich zei ven kan paffen: zynde de flaef, gelyk Ariftote- (t) Po- les zegt (�), een dadelyk en met reden bezielt werktuig, geheel tot eens lit.Iib.r. anders dienft, en niet voor zich zelven. Het kleet is wit, om de oprechte en zuivere [C] getrouheit uit te beelden, die geftadigh in eenen flaef moet heerfchen [Dj, opdat ook op hem pafle hetgeene Matth.XXV. v. 21 en 23 ftaet, WA_% gy goede en getrouwe dienji- knecht, over weinigh zyt gy getrouw geweeft. Het juk was van outs een beek der flavernye [E], gelyk ook Seneka in zyn'Razenden Herkules te kennen geeft, zeggende [F], �Vaerom dient hy den Koning, en draegt het juk? En om deze betekenis heeft het beek een juk op de fchouders. Of men kan, gelyk in 't begin gezeit is, in plaets van het juk, haer ecn'zwaeren fteen te dragen geven : want de flaverny vak waerlyk zeer zwaer te dragen. Zoo zegt Seneka in zyne Troades [G]: Dejlaverny is een la(l die hardt, gehaet en zwaer is. Het korte kleet [HJ en de bloote voeten [1] met wieken'er aen, be- duiden [C] Zie onze Aenmerking F, over het bcelt Gerechtigheit. [D] Plaut. Mil. Glor. aft. % Cc. 6. hominem f�rvum fuos Domitos habere oportet oculos, �c manus, Orationemque. Dat is, Een flaef moet z.jn oogen, handen en tong bedwingen. [E~] Of flaef�chen arbeit en onderwerping aen alles. De beeldenfprnelc is eigentlyk ontleent van de runderen, dien men 't juk opleit en tot allerlei zwaren arbeit gebruikt: waerom ook het rund zelf voor een zinteken is gehouden van zwaer werk en llaeffchen arbeit: gelyk wy in onze Aenmerking E, over 't eerfte beelt des Arbeits, 1 Deel, bl. 73, en 't eerfte beelt des Oorlogs, Aenm. C. gezegt hebben. En hiervandaendan de fpreekwyzen van iemant het juk. op leggen, en diergelyke, in plaets van hem brengen tot een flaeffebe onderdanigheit. Zie ook onze Aenmcrkingen C en D, over 't eerfte beelt der Gehoorzaemheit, 1. Deel, bladx,. 436. Alsook Aenmerking H. over dat der Dwinglandy, 1. Deel, bl. 306. [F] Vs. 432. Cur ergo regi f�rvit, & patitur jugum? f_G] Vs. 909. durum, & invifum & grave eft, Servitia ferre. patior hoc olim jugum Annis decem captiva. ft) An- ^°° ⁰⁰'^c Cicero (2), of een ander op zynen naem : Omnibus grave fervitutis jugum tequam ^eJT^e debet in libertate educatis: dat is, aen allen die in de vryheit zyn opgetrokken, moet in exil. het juk^der flaverny zwaer vallen te dragen. iret.cap. [HJ Omdat lange klederen de beenen belemmeren, en gevolglyk de vaerdigheit '� beletten. [I] Dat de blootheit van armen en beenen vaerdigheit betekent, omdat de klede- ren een zinichets zyn van belemmering en hindering, is ook al meer dan ecnmacl el- (?) De ^ders voorgekomen. Balduinus (3) en anderen, meenen dat by de Ouden de flaven Calceo hebben gegaen met bloote voeten, omdat men by de oude fchryvers wel dikwyls ge- c. 13. wagh vint geraaekt van de voeten der flaven, maer nooit van dcrzclvcr fchoenen. Zo dit dan zeker was, zoude men de bloote beenen van ons beelt mogen aenmerken als eene naervolging der oudheit. Doch anderen brengen echter een fbort van fchoenen (4) De of klompen, waerfchynlyk van hout, der flaven te voorfchyn uit Kato (4) fcutponea Re Ruft. genaemt. Zie Vof��i �tymol. in dat woort, en J. F. Nilant over Balduinus de Calc. c.tf. cap. 17. Zqo dat, indien mogelyk al eenige byzondere foort van flaven bloots voets' mogt gegaen hebben (het welke, onzes bedunkens, nochtans niet bewezen wort; hoe- (�) Sat. ^^e' ^m^ⁿ ^^aertoe doorgaens een zeker vers van Juvenalis (5) bybrengt, maer welles 17.T,af. uitlegging nochtans verfcheidentlyk gemaekt wort) zulks echter geen plaets heeft ge- had

-ocr page 414-



			S LA V ER N Y. 41) duiden dat de flaven altyt vaerdigh en gezwint op hunnen dienft paffen moeten: en dat het beek langs een' ongemaklyken wegh vol doornen fchynt te gaen, geeft te kennen, dat de (laven in hunne flaverny geduurigh veele ongemakken en zwaerigheden te lyden hebben [K]. De kraenvogel met den fteen in den poot, verheelt de wackzaem- heit [L], die de dienftknechten ten behoeve van hunne heeren en gebie- dende meefters behooren te oefenen. had in allen; altoos niet in die, welke men tot het verrichten van den lantbou ge- bruikte: aen wie de voornoemde klompen werden gegeven, gelyk uit den boven- gcmelden Kato te zien is. Doch behalven de blootheit zyn de voeten ook zelfs by de �roomverklaerders (i), volgens Pi�rius acntekening (z), beelden van flaverny; om-(i)Art«n. dat zy de zwaerte van het ganfche lichaem dragen : gelyk ook den laft van allerhande^Li^-^1,0« werk, zoo in huis, als op 't lant, op de flaven is gelegt; en het geen zyqualyk doen, /°)'_H- wort met boeien acn de voeten geftraft: die echter dikwyls ook buiten misdaet in de Joel. Lib flaven waren gekluiftert: waervan breder over 't volgende beelt. Hier moeten wy jy.c.43.' by voegen, dat behalven de voeten, by de Droomverklaerders (3) ook voor een be-(3) Arte- duitf�l van flaverny wierden gehouden ezslsooren; zoodat, wanneer ieroant droomde¹¹¹"¹- ^Llb' dat hy zulke ooren had, men geloofde dat hem flaverny en andere elenden boven 't^1,0",¹⁹' hooft hingen, omdat 'er onder alle de dieren geen flaefachtiger noch elendigeris, dandempl�"" de ezel. Voor een Filozoof nochtans beduidde die droom iet goeds; waervan menriumHic- de reden zoeke by Pi�rius (4). r°gl- L�>. [K] Dante nel 5. del Purgatorio: / V i'*" Tu Proverai f� come fa di fale �' ^^oco Lo pane altrui, & quanto � duro calle Lo fcendere, e '1 falire per 1' altrui fcale. [L] Zie de beelden der Waekzaemheit.

		SLAVERNY die gedwongen is [a]. "X 7"Ertoon deze door een magere Vrou wiens hooft geheel V kael gefchoren is. Laet ze blootsbeens, qualyk ge- Meet zyn, en een brantmerk op 't voorhooft hebben; zyn- de voorts met yzere kluifters om de voeten geboeit. De Latynen noemden de flaverny Servitus, komende dit wo�rt van Ser* vare, dat is, bewaren, in't leven houden, omdat, als men iemant in den kryg gevangen had, men den zelven niet doodde, maer in 't leven hewaer- de [B] en tot eenen flaef maekte: zoodat'dezc dienftbaerheit gevolglyk gedwongen was. IL Deel. M m m m m Heur [A] Dit opfehrift onderfcheidt dit beelt van 't vorige; waerdoor geeneigentlykge- noemde Slaverny wort verflaen, maer enkellyk dienftbaerheit, ofte het werk van een dienftknegt of dienftrnaegt: waerom men ook in het vorige beelt geene van alle die merktekenen vint, wacraen de flaven byd'Ouden kenbaer waren; als een kaelgefcho- ren hooft, kluifters aen de bcenen, en diergelyke dingen. Want wat het juk in't vo- rige beelt belangt, zulks was niet iets dat de flaven outtyts droegen, maer wort alleen- lyk zinnebceldifcher wyze voor allerlei zwaeren arbeit en flaefachtige onderdanigheit . geftelt; gelyk over 't vorige beelt gezegt is. [B] Volgens Juftinianus, Inftitut. Lib. i.Tit.3.^3. Servi autem ex co appellati fuut, quod Imp'erator es captivos vendere, ac per hoc fervare, nee occidere folent. Doch de Ge- leerden verfchillen in de afleiding van dit woort. Zie Voffii Etymologicum, voce Servi.

-ocr page 415-



		S^f L A Ifi � RN Y.
	*44**	S^f L A Ifi � RN Y.
	*44**

Heur hair moet kael afgefchoren zyn , omdat zulx by Grieken en Ro- meinen voor een blykbaer teken der flavernye [C] geftelt wiert. Dat ze mager, blootsbeens en flecht of armclyk gckleet dient te we- zen , is om uit te beelden, dat in deze foort van dienftbaerheit de fchaers- heit van levensmiddelen [C], de ongemakken* , en 't ontberen van 't geene wacrmede men anders zyne elende zou kunnen verlichten > afwen- den of zich daertegens dekken, wel degclyk plaets hebben. Het brantmerk op 't voorhooft [D] was outtyts een klaer teken van de berovinge der vryheit. De yzere voetboeien verbeelden de harde banden [E] die het ongeluk- kigh leven der flaven altyt drukken. [C] Want den Vryen werd het hair allcenlyk gekort met een fchaer, niet glad af- gefchoren met een fcheermes; gelyk men den flaven gewoon was te doen, ten min- iten het halve hooft; het welke echter fbmmigen bepalen alleenlyk tot de flimfte foort en ergftc boeven der flaven. Zie Lipfius Elett. lib. 2. cap. 15% en Scaliger over Ka- tullus, Carm. 59. v. 5". Doch anderen verwerpen dat onderfcheit, en geven allen Ha- ven een halfgefchoreii hooft. Want als de flaven vry wierden gemaekt, dan leeft men dat hun het ganfche hooft wierd kael gefchoren, en een hoct op het zelve gezet. Zie Junius de Coma cap. 2. En hoe kan men dat begrypen, indien ze, nogh flaven zynde, reets een geheel kaelgefchoren hooft hadden gehad? Zie Ferrarius El.2: 13. Dus waren, beide de flaven en de vrygelatenen, kenbaer acn hun hair, enonderfchei- den van de vrygeborenen; zynde de eerfte half kael en zonder hoet; de tweede geheel kael en met een hoet; de derde kort gefchoren met een fchaer, en ook ongedekt. (i)Annal. Hierom zegt Tacitus (1), gelyk Pi�'rius aenvvyft (2), dat Klemens, de flaef van A- l.i. c.39. grippa Poftumus, een flout befluit gemaekt hebbende om iets groots te ondernemen, (z)Hiero- _zj_cn _na fe ^_00t _van _Zy_nen Heer, door laft van Tiberius, zoo ras Auguftus overleden ^s ^3i> was, omgebragt, op geheime plaetfen inHetrurien had verborgen, tot dat zvn hooft- hair en baert wederom zouden zyn aengegroeit, om. zich alsdan voor Agrippa, dien hy redelyk wel geleek, uit te geven, en Tiberius het recht tot de heerfchappy te be- (3) In twiften. En by Ariftofanes (3) ziet men zich iemant verwonderen over een dichter, Avibus v. die zich een flaef der Zanggodinnen hadde genoemt, hoe hy dan zyn hair koude 91. aj,ud dragen. Pier ^Cibid. CC] Die ^aen ^^e flaven der Ouden doorgaens vry fchrael en fobcr werden toege- meten, telkens voor een maent. TTJ] Zie onze Aenmerking B, over 't eerfte beek der Gierigheit, 1 Deel, bl.toil Van de bloote beeneri, zie het vorige beelt. [E] Of de boeien zyn aen 't beelt gegeven, omdat de flaven by de Ouden veeltyts (4) Donat-geboeit gingen; niet alleen de booze, dien ze tot ftraffe dienden (4), maer ook wel �nTerenc andere; voornamentlyk-jdie genen, die men op het lant gebruikte tot den akkerbouw Phorm. gefchiedende zulks uit een nodige voorzorg, om derzclver grootc menigte, opdat zy, v. i9.^CI '^os ^zyⁿde, niet mogten famenrotten, en het juk der flaverny met gewelt affchndden: waerom men hun ook 's nachts in hunne werkhuizen opfloot. Deze foort van flaven was echter doorgaens van de flechtfte, of uit woefte nati�n, of ook wel om hunne boosheit uit de ftadt, daerze't gemaklyker hadden, door hunne Hccren gezonden naer 't lant, om door de zwaerheit van den arbeit aldacr wat tammer gemaekt te worden. Zie den voortreflyken Dukerus over Florus, Lib. 3. cap. 19. $. 9, en den groten Lip- fius, door hem aldaer aengehaelt, Ele�. lib. 2. cap. ij. SLAVERNY. DIENSTBAERHEIT. E En magere Vrou die ongehult, blootsbeens, en met ke- tens en yzere boeien aen handen en voeten gekluiftert is. Zy wort ongehult vertoont, omdat de geenen die tot den ongelukkigen ftaet

-ocr page 416-



	/ S-L'A 'V E ft%f f. % 4^ ftaet der flavernye vervallen zyn, hunne gedachten [A] zulx bezigh hou- den en infpannen, om zich uit de gewigtige ongemakken van ketens en banden te verloflen en vry te maken, dat ze het verfieren van hun lichaem niet achten. Het onopgetoide hair kan ook vertoonen, dat de gedachten der flaven doorgaens of veeltyts flccht, verachtlyk enaerdfch of laeg zyn. _ Hacrc beenen zyn bloot [B], omdat ze niets heeft waerdoor hacre hoop wort opgebeurt om zich uit haer' jammerlykcn ftaet te herftellen noch waermede zy haere lelykheden bedekken kan. ' [A] Die wy nb al dikwyls gezegt hebben, dat door het hoofthsa in de beelden- fpraek worden te kennen gegeven. Zie onzen bladwyzer in hoofthair. \|_B] De uitlegging van de bloote beenen, in de twee vorige beeldengemaekt vol- doet my beter: alwaer ook van de magerheic, en boeien is gefproken: die hier nog- tans qualyk worden gegeven ook aen de handen van het bedt: alzoo de flaven der Ouden nooit aen de handen, uitgezondert in ftraffe» maer alleenlyk aen de beenen^e- boeit werden Want hoe zouden zy anders het Werk gedaen hebben, datzymoeften verachten, als delven, ploegen en diergelyke? Zie Lipfius �k4. tib. %. cap. i_f

SNAPACHTIGHEIT. KLAPPERNY. Eze komt te voorfchyn als een jong Vro�menfch [A] dat den mont open houdt, en een veel ver wigh gewaet M m m m m 2 aen- [A] Liever dan als een man : omdat de vrouwen den mannen hierin verre over- treffen. Hoor eens, wat Eunomia, eene bezadigde en zedige vrouw, bv Plautm daervan zelf bekent (i): ^� ^� ' ' * Nam multum loquaces merito omnes habemur, Nee mutam profe�to repertam ullam efl� Hodie dicunt mulierem ullo in f�culo. Dat is: wam wy worden alle met recht voor zeer [napachtigh gehouden: en mtnz.enhe- dendaegs, dat 'erwaerljk. nimmermeer eene vrouw is gevonden die (torn was fuvenalis geett de vrouwen van zynen tyt dat getuigenis, dat, wanneerze aen't klappen qua- men,
		(i) AulaL Ad. x. fe.' i. y. y«

-ocr page 417-



₄i6 S NAP A C H T I G HEIT. aenheeft, 't geen overal met krekels en tongen bezet is. Op 't hooft ziet men eene zwaluw in haer neft o vereinde ftaen �m te zingen; hebbende het vrouwebeelt voorts eene kraci in de rechte Kant. > Men maelt ze jong, omdat de jongkheit nogh re weinig weetj Want de jongeling, zegt Ariftoteles in'c VI. boek zyner Zedenkunde, kan ge�nt wysheit hebben, vermits de wysheit ervarenis vandoen heeft, en daertoe wort een lange tyt vereifcht. Zoo kan men dan zeggen , dat de jonge luiden, de nodige ervarentheit [B] nogh niet hebbende, lichtlyk vervallen rot het gebrek der klapperny. 's Beclts men, geen taelkundige, noch redenaer, iets had in te brengen; elk moeft zwygen; geen advokaet noch procureur konde tegen haer op : dat ze zoo een gerammel maek- ten, dat men de zware Item van een kakelachtigen uitroeper daer niet tuflehen konde hooren; ja dat 'er eene alleen in ftaet was om zoo veel geraes te verwekken, dat men geen trompetten, klokken, kopere bekkens, of andere dingen van noden had om te be- Ltten.dat,de maen, �als. ze in gevaer was om door toverzangen uit den hemel te val- (i) Sat.fi. len, de woorden der tovcreflen verder hoorde, en haer alzoo te redden (i). ^r-43⁸- Cedunt Grammatici, vincuntur Rhetorcs, omnis Turba tacet: nee Caufidicus, nee Praec� loquatur, Atera nee muiier. Verborum tanta cadit vis, Tot panter pelves 8c tintinnabula dicas Pulfan: jam nemo tubas, nemo a:ra fatiget; Una laboranti poterit fuccurrere Luna2. De Joodfche Meefters vertellen ons, dat Eva, de eerftc der vrouwen, niet gefchapen is uit het hooft van Adam, opdat ze niet lichtvacrdig zoude zyn; niet uit de oogen, opdat ze niet dertel en verlokkend zou zyn van gezicht, niet uit den mont, opdat ze niet te veel zoude mappen; niet uit het oor, opdat ze geen luiftervink zoude zyn; niet uit het hart, opdat ze zich niet zoude overgeven aen jaloczy enminnenyt; niet uit de voeten nochte handen, opdat ze geen uitloopfter zoude zyn, noch bevangen met grypluft; maer uit eene ribbe, waeruit geen quaet fcheen te kunnen ge vreeft worden. Doch al die voorzorg was vruchteloos geweeft, en de vrouw deelachtig geworden aen alle deze gebreken. Dit zeggen de Joodfche Leeraers volgens het getuigenis van den Heere Balhage, in het XIII. hooftftuk van het V. boek van zyn Vervolg op Fla- vius Jozefus. Het is een fpreukje van later vinding, maer niet minder den acrt der vrouwen rakende; namentlyk dat niemant zich behoort te verwonderen, dat het haer eigen is zoo te rammelen: omdat zy gemaekt zyn uit een ribbe; en beenderen tegen malkander geflagen, by uitftek rammelen en razen. fJBl De luft tot praeten, en de begeerte om 't woort alleen te voeren, is den ouden lieden f�mtyts zoo wel eigen als den jongelingen, gclyk wy een weinigje verder zul- len zien in Neftor en anderen. Dit nochtans ni�t tegenftaende heeft deOpftellervan dit beelt zeer wel gedaen, dat hy 't zelve liever een jonge, dan een oude gedaente heeft gegeven: omdat hy niet enkelyk het veel praten willende verbeelden, maer eenonor- dentlyk gefnap en gerammel dat elk verveelt, zulks beter wort afgefchetft door jonge jaeren dan door oude; eensdeels, omdat de reden der jongelingen, wegens gebrek van ondervinding, gelyk onze Schryver zeer wel zegt, zoo ordentlyk enbefchaeftnietkan zyn als die der ouden; en ten anderen ook, omdat vele dingen," die inderdaet misprys- lyk zyn, in de ouden niet zoo qualyk genomen worden, en zoo zeer niet fchynen te misftacn, als wel in de jongelingen : gelyk zulks zeer wel is aengemerkt door Artur (i)In Ad.J^onft°ⁿ» ^m ^zvn Gedicht, genaemt Ouden mans Lof, fprekende daerin aldus (ij: inirandis Si vel parca manus juveni, vel tetrica frons eft, rerum ad- Lingua vel effrenis, nemo decere putat.
		" " Turpe feni non eft lucrum captarc, nee uti


	comiis " . . Moribus aufteris, nee fine fine loqui, pag.177. Si quid in his culpa� eft, crimen transfertur in annos, �t fene laudato f�la fencclia rea eft. , Dat is:

-ocr page 418-



		snapachtigheit: 417 's Bee�ts mont ftaet open, omdat de klappers vaerdigh en frout in 't fpreken zyn. De klappers hifieren naer niemant₎ maer fprekm altf�t zeit Plutarchus [C]. Door het veelverwigc kleet wort de verfcheidenheit van de invallen der klappers vertoont, die niet vaft noch beftendigh zyn, maer verre van, de verftandige redeneringen afgefcheiden: wezende dit ydel en los gefnap ook onbequaem om anderen met bondige bewyzen en krachtige ftellingen t'overreden. De klapachtigheit, zegt de pasgenoemdc Plutarchus (i_), (i)DeCu- is een ongebonde onmatigheit in 't fpreken zonder verftant. De krekels (en daerom worden ze op 's beelts kleet vertoont) neemt Propertius [D] voor zinnebeelden der klapperny, omdat deze diertjes II. Deel. Nonnn een Dat is : Is eens een jongeling wat k&rig, of zyn wezen Wat ftuur, zyn tong wat los, 't wort dadelyk, misprezen Van 'ieder en- veracht. Maer zoo een ouden man , , , Het geit te veel behaegt, of is hy knorrig, kan ..-. Hy in zyn reden, dl te lang, geen einde maken, Men neemt het hem ten beft. Al wat 'er is te laken In dit gedragh, men geeft zytf ouderdom de wjt : Men pryft den ouden man, en laekt alleen den tyt. [C] De Garrulitate, of Van de Snapachtigheit, in 't eerfte hooftftuk. Lees dat gatl-» fche werkje: 't is zeer goet. [D] By dezen Dichter vinde ik den krekel in't geheel niet genoemt, veel min dan als een beelt van klapperny. Maer ik zie gemakkelyk waer onze fchryver dit we- derom vandaen haelt. Wy weten door de menigvuldige ftaeltjes, die wy van hem hebben gezien, dat byna al zyne geleertheit heeft beftaen in 't uitichryven van Pi�rius Valei�anus, en, zoo wanneer hy dien eens qualyk.heeft verftaen, hetwelk hem alvry dikwyls gebeurt is, dat hy dan den bal wonderlyk mis heeft geflagen, en zich, zelven be- fpotlyk gemaekt: gelyk hem ook hier wedervaert. Namentlyk, Pi�riuszegt in dat ge- deelte van zyn Hieroglyphifch werk, daer hy van den krekel handelt {%), dat hy van /^ _Hi_c- gedachten', is, dat Propertius (3) den naem van Acanthis aen een oude koppelaerefl� roo-i. Lib. geeft, omdat Acanthias by de Grieken een poctifche bynaem [^epitheton] van den kre- ⁶- «ap. kei is; ja by Hefichius eene byzondere foort van een krekel: en dat de Po�et alz.00 ⁴+- .. door die benaming zoude hebben willen uitdrukken de fnapachtigheit en het laftigge- �j ,\'J[\* klap van die koppelarell�: hoewel wy liever willen geloven, dat Propertius haerdien naem eenvoudig heeft gegeven naer het Grickfche woort xx-ctvSa [akantha] dat een diftel, een doorn, betekent: omdatzy niets anders deed, dan zyn gelief je tegen hem op te zetten, en hem alzoo te beledigen, als een ftckelige en fcherpe doorn : waerom hy ook, haer toewenfehende, dat haer graf met diftelen en doornen begroeie, my toe- fchynt zulks te doen met zinfpeeling op haere ftekelachtige quaedaerdigheit, gelyk wy elders (4) op het graf van Archilochus wefpen hebben vertoont gezien. Op de zelfde (4) in 't wys geef:Ovidius (�) in een gedicht, dat hy ook op eene oude koppelarefl� heeft ge- teel: maekt, haer den naem van Dipfas; welke eenzekere foort van een adder is (6), die niet Q^ua"" alleenlyk zelf zeer dorftig is, maer wiens vergiftige beet het bloet van den menfeh ook jf^T^.! zoodanig verhit, dat zyn dorft onlefchbaer is, en hy daer aen derft; het geene dezen naem merk. �>, van dipfas aen dien adder heeft gegeven, zynde afkomftig van het woort h^v, (5)Amor. [dipfaain] dat dorft hebben betekent; zjnfpelende alzo de geeftige Dichter te gelyk op ^Lib-i- den inborft van die oude bes, .die zelf zeer dorftig was en't nat welmogt, en te gelyk Ff^f' op de uitwerking van haere quaedaerdigheit, die voor hem was gelyk de dodelyke n_U7Hift* beet van eenen adder, terwyl ze't hart van zyne beminde van hem aftrok envervreem- anim.1 '<s. de.enhemalzooingevaerbragt, dat hy van een onuitblufl�lyken brantenonlefchbaren cap.ji. dorft der liefde zoude moeten fterven; zynde daerover zoodanig aengedaen met wraek- ^Lucanusluft, dat hy haer een eeuwigduurenden dorft toewenfcht; zinfpeelende daerin weder- ^Jlb-* ^v' om op haeren naem en bedryf, even als Propertius op den naem en 't bedryf van A- &feqq?⁷canthis, in zynen wenfeh, dat 'er doornen op haer graf mogten groeien. Gy ziet, Lezer, de volkome ovcreenkomft tuflchen de vinding der twee Po�ten, welke fn die

-ocr page 419-



			₄i8 S N A P A C H T � G H � I T. een vefdfi�'tigh g�ichreeu maken, en d'ooren der menfehen daermede niet vveinigh Jrer\f��l�n; �n zoo doet de fnapper of klapper met zyn gerabbel ook.

				die twee Gedichten doorgaens zoo groot is, dat zy even als hun beft fchynen te heb- ben gedaen, om zich de een boven den ander gceftig uit te drukken, en den prya op malkander te behalen. Dit dan z�o zynde, kan ik geenlins zien, dat Propertius niet h�t geven van den naem van Akanthis aen de koppelarefl�, zoude g�zinlpeelt heb- ben op de klapachtigheit van den krekel: b�halvertdat ookSuidas (1) zegt, datdeby- naem van Akanthias aen dit diertje wort gegeven, omdat het tuffchen de diftelen en doornen zit en zingt: hoewel ik niet weet, ofmogelyk Suidas in het uitleggen van dien byna�m niet dwaelt; en of men dien niet liever verftaen moet van de Akantifclie krekels, dat is, de krekels by de ftad Akanthus, dieftom waren: waervan wy zullen fpreken in onze Aenmerking P. over het tweede beek der Stilzjwygentheit. Welke ftomheit der Akantifche krekels de uitlegging van Pi��ius in Propertius nogh desteon- waerfchynlyker maekt. Dat ondertuflehen de krekel, niet de Akantifche, maer in 't algemeen enkel een krekel, een bekwaem zinnebeelt van de klapachtigheit kan zyn, blykt zelf uit de Fabel van Fedrus (2,), daer de krekel den uil door zyn geduurig fchreeuwen het flapen belet: en de Filozoof Demetnus merkte het gezang der krekels ook eenigfins aen als een beek van fnapachtigheit (gelyk Pi�rius acntckent) toen hy, door Domitianus uit Rome verdreven, tegen Apollonius zeide (3), den krekfis laet men wel toe te dingen zonder ftrfijfc, maer ons is het niet geoorlcft zelfs eens te kjkkgn- Ook willen �ommigen (4), dat d� Ouden daerom zouden verdicht hebben, dat Tithonus, toen hy door zyn hogen ouderdom byna tot niet verteert was, door Auro- ra zoude verandert zyn in een krekel, omdat de oude lieden doorgaens gaern wat ver- tellen, en zoete pra�ters zyn: hoedanigh Neftor befchreven wort door Homerus (5), di� van hern getuigt, dat zync reden zoeter vloeide dan honigh: en alzoo vergelykt die Dichter (6) den koning Priamus en zyne Raden, Panthous, Lampus, Antenor, en andere oudften der Trojanen, die om hunne hooge jaren niet meer ten ftryde trek- kende, by malkanderen zaten, en over de oorlogszaken zeer drok in gefprek waren, by krekels, die in de boffclien op de boomen zittende, een zoet en aengcnaem geluit laten hooren. Zie ook Erasmus Chil. 1. Cent. 1. Adag. uit. Alzoo is dan de krekel een zinnebeelt van Snapachtigheit ,� maer niet volgens Propertius: gelyk de Italiaen qualyk uit Pi�rius had begrepen. Zulke en diergelyke fouten heeft hy dikwyls be- gaen, en veeltyts nogh veel grover; en onze moeite alzoo in het fchryven van onze Aenmerkingen niet weinigh vermeerdert: waerby komende, dat ook Dirk Pieterfen Pers, geen klein getal van zyne eige mifflagen 'er bygevoegt hebbende, onzen arbeit nogh d�s te meer heeft vergroot, zoo rneenen wy in de Voorreden van ons I. Deel, niet zonder oorzaek gezegt te hebben, dat, toen ik myne Aenmerkingen op Cadare Ripa, zoo als dezelve vertaelt was door Pers , voltooit hebbende, meende ten einde van myn werk gekomen te zyn, indien ik alleenlyk het zelve befebaefde; myne hoop zo zeer bedrogen was, dat, toen het werk in ftaet moeft worden gebragt om op de druk- pers gelegt te kunnen worden, ik wel haeft zagh, dat ik nogh naeulyks half af had, enz. Op dit zeggen bevinde ik, dat my de Heeren Schryvers van sleBoekzael, inde rnaent Januarii 17x7, bladz. iy. hebben gevat, alsof ik in een ander zulke mifflagen in die Voorrede berifpte, welke ik zelf in den eerften aenlegh van myn werk hadde begaen. Te weten, ik hadde in gemelde Voorreden my wat uitgelaten overdequade gewoontens van d�e genen, die uit de fchriften van anderen, goede en quade, over- nemen al wat hun in de zelve voorkomt, en het zelve ter neder ftellen als zekere en gewifl� zaken, uit oude fchryvers getrokken; daer ze die fchry vers veeltyts niet eens hadden ingezien: waeruit ik dan verder afleide, hoe eene (chadelyke zackzulk blinde- lings uitfehryven is, �n hoe daerdoor de mifflagen worden voortgeplant; zoodat ons dikwyls zaken worden opgedifcht voor Oudheden, die niet anders zyn dan onvergeef- lyke mifflagen, in 't vertaelen van anderen begaen; welker namen zy verzwygende, den naerftigen Lezer, zoo hy hier of daer twyf��lt, de gelegentheit benemen om tot de bron zelf te gaen, en hunnen mifflagh daeruit te ontdekken. Alzoo hadden de Italiaenfche Schryvers, in het werk van CsefareRipa voorkomende, eenige mifflagen t doch geringe , overgenomen uit Pi�rius, en zy zelfs veele grove daerby gedaen: deze all� hadde Pers insgelyks overgenomen van hun; en op de zelve wyze vermeerdert. Wilde
(i) In v. 'A)�i»V- 3-lti!.

		(i) lab-}. fab-16.

	(3) ^AP^udThiloftr. in Vita Apollonii c. 11. (4) Didy- mus in Homeri Uiad.L. 3- v. ijl. 8? Nat- Co- jnesMych. l.d-c.4. {$) Uiad. lib.I.Y. 49« (6)IItad. lib- 3 � V. ijl.*

-ocr page 420-



		SNAPACHTIGHEIT. 419 ook Euripides zegt derhalve by Stobaeus zeer wel, Bet veel klappen ii N n n n n 2 niet Wilde nu iemant dezen Pers in alles geloof geven {zoo was myne redeneeri�g;die moeft noodzaeklyk in die zelve mifflagen vervallen, en was in gevaer om er ook al wederom nieuwe by te voegen. En dit, was zoo gelegen met met het boek van Pers alleen maer ook met alle andere, die op de zelve wyze handelden. Tot een ftaeltje daerva'n had ik een Nederlantfch fchryver aengetrokken, die eenige fouten in zyn werkhaddegebragt, omdat hy, eenige oude penningen aenhalende, welke hy met had gezien zelf niet in aftekening, -en geen genoegzame kennis van zaken hebbende, het woort'ww by Pi�rius niet had verftaen , en daardoor te weeg gebragt, dat zy die hem lazen, eene verbeelding konden krygen, dat de Fortuin by de Ouden anders was afaebeelt, dan inderdaet is geichiedt, enz. Uit deze Hellingen nu trekken de genoemde Heeren fchryvers dit gevolg : Gy berifpt dien Nederlantfchen fchryver, dat hy aen de vcrraeline van Pers te veel geloof heeft gegeven, en gy bekent zelf, dat gy uwe Aenmcrkingen in 't licht zullende geven, omtrent de vertaehng van Pers «iet anders voorhad te doen , dan dat gy deszelfs befchaving overliet aen den Dichter Poot-, geen nadenken hebbende, dat die vertaeling zoo vol was van mifflagen: zoo een goet ge- loof had ay zelf, ae�gaende die vertaeling. Ergo hebt gy m den beginne den zelfden mifflV baaien, als die Nederlantiche fchryver, dien gy'er over berifpt; enzyt alleen- lyk door den tyt wyzer geworden; en hebt met gedwaelt, omdat gy ten halven ge- keert zyt Die aenmerking van deze Heeren is een weinigje aenftotelyk; en hoewel met beleefde uitdrukkingen voorgeftelt, echter een verwyt in zich bevattende van ee- nen handel die niet fraei is: want het is fchandelykin een ander te laeken, het geene men zelf docf en verwekt ook teffens een zeker nadenken omtrent ons Werk, als ruw op- ee�Ven ' en reukcloos ondernomen. Maer laet ons eeril de woorden van gemelde Heeren ter neder ftellen, en de zelve daerna onderzoeken. � De Heer Aentekenaer, zegeen zy wil geen voorbeelden in't byzonder bybrengen van grove mifflagen, op " de�-lelyke'wyze uit den Vcrta�lden Ripa overgenomen, behalven maer vaneen Ne- " derduitfeh fchryver, wiens naem van hem in zyne Voorreede, uit befcheidenheit; " eelvk hyzegt verzwegen won: hoewel men uit de bygebragte ftaeltjes duidelyk ge- !', noegkanzien, wienhymeent, en hy den zelven in dit Werk zelf, zoo wy ons niet bednegen ook uitdruklyk noemt. Wy laten het gefchil tufkhen die-twee Hee- " ren- maer' wy kunnen onze verwondering niet ontveinzen, wat toch den Heer Aen- " tek^'naer ma^ bewogen hebben, dien Nederlantfchen fchryver, aen de Vertaeling '' van~ Pers te veel geloof gevende, juift zoo te merken, daer zyn E. zelf zoo goeden ' geloof aengaende die vertaling gehad heeft, dat hy, zullende nu zyne Aenmerkin- " een aen h�t licht brengen, het genoeg oordeelde, dat de Dichter mkmJKornehs-* " loon Toot de vertaling van Pers, van welke hy geen nadenken had, dat die met zo * veel-en grove mifflagen vervult was, als hy naderhant ontdekt heeft, maer ordentlyk " befchaefde, en in goet Nederduitfch bragt; terwyl ook zyn Plaetfnyder voortging " met zynePlaeties naer de vertaling van Pers op te maken, waerdoorhetbeeltderBe- " fpiegclin^ hier in dit Werk zoo verkecrdelyk te zien is: opdat wy nu niet zeggen, " dat de Heer AentekWer zelfde proef bladen, volgens die vertaling van Pers, met " zyne Acnmerkingen heeft uitgegeven. Wy verheugen ons over de ontdekking, '' welke zyn E. naderhant gedaen heeft, en dat wy nu de vertaling van Pers, en het ' gebrek der Italianen verbetert zien. Die ten halven keert, zegt men, dwaelt niet, enz. Dit zyn de eige woorden van die Heeren fchryvers: waeruit wy meenen dat het ge- volg 't eecnw y boven zeiden in dezelve tegen ons te leggen, klaer te trekken is. Maer dit "�volg <raet zeer mank. Want ei lieve, Lezer, let eens, hoe -hangt dat te famen? Die^Nederlantfche fchryver heeft het woort temo by Pi�rius niet verftaen: en gy, die hem bedilt hebt voor dezen zett zo veel geloof gegeven aen de vertaling die Pers van Ripa gema�kt heeft, dat gy die byna voor goet keurde: derhalven zyt gy aen den zelf- den mlsflag fchuldig, welken gy in dien fchryver laekt. Want dat die.Heeren fchryvers voorgeven dat ik dien Nederlantfchen fchryver benfpe, dat hy de vertalinge van 'Pers'tc vee'l geloof geeft, zulks kunnen zy nooit uit myne Voorreden aentoneri, al zeg- gen zy duidelyk, dat ik zulks doe: en zy hebben dezelve of niet te recht begrepen, of (het geen ik echter niet geloven kan) al willens verdraeit. Wantoffchoon het een ontwvfelbare waerheit is, dat dieIchryver de Vertaling van Pers te blindelings en te ^J bot

-ocr page 421-



		₄a* SNAPACHTIGHEIT. niet alleen den toehoorder laftigh> maer 't heeft ookgeene bequaemheit om iemant (gelyk bot (men houde my die uitdrukking ten goede) heeft gevolgt, gelyk men onder an- deren zien kan in onze Aenmerking C. over het beek Verdraegzaemheit, daer wy wat uitdrukkelyker dienaengaende fpreken ; zo hebbe ik my nogtans in gemelde myne Voorreden In dezen opzichte niet uitgelaten : maer my vergenoegende met in 't alge- meen aen te merken, dat alle uitfehryvingen van zaken uit anderen, van welke zaken men zelve geen behoorlyke kennis heeft, den Schryver in gevaer brengen van grove misflagen te begaen; zegge ik wel duidelyk, dat ik geene voorbeelden zal bybrengen van dezulken, die op diergelyke wyze eenige grove misflagen uit den verraelden Ripa, dat is Pers,' hebben overgenomen. En begeert iemant de reden te weten, waerom ik zulks niet wilde doen, dien zal ik antwoorden, dat ik het zelve hebbe nagelaten om het gevolg, dat ik daerin zag, en het welke my mishaegde. Namcntlyk gelyk ik het geoorloft achte anderen te mogen wederleggen , van welke vryheit ik my ook onbe- fchroomt bediene, dezelve insgelyks aen een ander gaern gevende omtrent my; alzo oordeele ik ook, dat het befcheidener is (hoewel de gemelde Hecren Schryvers het voor geen beicheidenheit fchynen te houden) indien men �emants naem in eene voorreden Ipaert, en liever in het werk zelf op zyn plaets wcderlcgr of berifpt, dan indien men denzelven in eene voorreden even als ten toon ftelt. Nu konde ik een werk, dat ten opzichte van de beelden byna geheel uit den vertaclden Ripa is overgenomen, op ge- nerlei wyze, hoe bedektelyk ook, aenroeren, of het bleek terftont, wien ik in 't oog hadde. Om dat te vermyden hebbe ik cnkelyk een flaekje bygebragt van eenen Ne- derlant�chen Ichryver, die zesderhande penningen voortbragt (dog in welk werk, zeg ik zelfs niet met de allerminfte tekens; hoewel de Heeren Boekzaelfchry vers geene zwa- righeit hebben gemaekt om dien Schryver in hunne uittrekf�ls, die elk leeft, aen'tge- meen bekent te maken: daer het anderfins juifl elk niet zoude gekift hebben hem zoo naeukeurig op te zoeken. En wie gevolglyk omtrent dien Schryver de grootfte be- icheidenheit heeft gebruikt, laet ik aen't oordeel van anderen) welke penningen ik gifte dat hy uit Pi��ius genomen hadde, en waerin hy het woort temo qualyk haddc verftaen. En opdat het des te klaerder blyke, dat ik dien Schryver in myne Voorre- den niet befchuldigt hebbe, dat hy Pers heeft gevolgt , zo hebbe ik aldaer wel duide- lyk gefchreven, dat Pers dat woort zeer wel hadde overgezet. Wie kan derhalven hier met eenig recht zeggen, dat ik dien Schryver hebbe befchuldigt, dat hy te veel geloof aen de vertaling van Pers heeft gegeven ? Wat nu verder dat ftuk belangt, dat die Heeren gelieven aen te merken, dat ik zelf zoo een goet geloof aengaende de ver- talinge van Pers gehad zoude hebben, dat ik, zullende nu myne Aenmerkingen aen het licht brengen, het genoeg hadde geoordeelt, dat de Dichter Poot de vertaling van Pers crdentlyk^befchaefde en in goet Nederduitfch bragt s daer in ftellen die Heeren al te onbepaeldelyk voor, het geene ik bcpacldclyk gezege hebbe. Ik zegge geenfins, dat ik toen ter tyt, toen ik de aenmerkingen nu in 't licht ftont ie geven, van oordeel was, dat de befchaving van de Vertaling van Pers, zo als die lag, door den Dichter Poot zoude genoeg zyn; maer alleenlyk, dat ik, zo lang als ik bezig was myne aen- merkingen op den Vertaelden Ripa in 't ruw te ontwerpen; my verbeelt hadde, dat 'er zo veel moeite niet zoude vercifcht worden om den voornoemden Dichter in ftaet te ftellen tot die befchaving, als ik wel by de ondervinding zelve zag; gevende voorts wel uitdrukkelyk te kennen, dat ik, zo ras als ik het werk begon in 't net te brengen om op de drukpers te kunnen gelegt worden, terftont hadde gezien, dat 'er aen de verbetering van den text, die ik tot nog toe onaengeraekt hadde gelaten, en gering ge- acht, meer moeft gedaen worden, dan ik eerft hadde gemcent, en ook voorgenomen te doen; zullende de ganf�he vertaling van Pers moeten verbeteren, daer ik van te voren was van gedachten geweeft, dat my ten aenzien van den Text niets anders Zoude te doen ftaen, dan dat ik. die plaetj�n, die my in dezelve wat gefloten hadden, zo fchikte, en de misftellingen, die ik 'er in ontmoet hadde, zo verbeterde, dat 'er de bovengenoemde Dichter een behoorlyken zin in zoude vinden , en zo in fiaet zyn, on* 4 alles in een goede, verflaenbaere en Jierlyke tael voort te brengen, (zynde dit de arbeit dien ik gef�hikt hadde en overgelaten voor den Dichter Poot) en dat ik, meende, dat ik. dit zonder veel moeite of zwarigheit z.oude kunnen doen. Dit zyn byna de eige woor- den van onze Voorreden, of altoos volkomen de eigen zin. Eiken ik in dezelve niet, dat

-ocr page 422-



		SNAPACHTIGHEJT, 421 ("gelyk wy boven ook al ge^eit hebben) te overreden. En wat de tongen IL Deel. O o o o o op dat ik van den beginne aen plactfen in de vertaling van Pers heb gevonden, die my ftieten? en dat ik misftellingen ontmoet hebbe, die ik nog moeft verbeteren? En hoe kan men dan zeggen, dat ik zo een goet geloof aengaende die vertaling hebbe gehad, dat ik het genoeg oordeelde te zyn, indien de Dichter Poot de zelve flechts ordentlyk befchaefde ? En waerom wort hier zo wel niet van die voorafgaendc verbeteringe ge- iproken, als die Hccren zelfs op de 10. bladz. byna met de eige woorden van onze voorreden hebben gedaen ? De zaek is zo : van 't allereerfte begin af is het my gemakkelyk genoeg geweeft grove misftellingcn te ontdekken, en die tegen eeri goe- .rfien zin aenliepen, ot outhedcn verdraeidcn: maer behalven die, waeren 'er nog veele in, die ik niet ontdekte, en daer ik niet de allerminfte achterdocht op hadde, nog konde hebben, voor dat my, het getal der fouten van tyt tot tyt meer aengroeiende, alles verdacht wiert. Van die foort is onder andere dat belachelyke misverftant van den Italiaen in dit ons tegenwoordig beelt omtrent de woorden van Pi��ius aengaende den krekel. Wie zoude 't my kunnen aenduiden als eene onwetentheit, indien ik al geen achterdocht gehad hadde, dat het zeggen van den Schryver, alsof de krekel by Propertius ook een zinnebeelt was van fnapachtigheit, uit een quaet begrip der woorden van ecnig ander fchryver was ontflaen ? daer rog de zaek in zich zelve waer is, dat namentlyk de krekel by de ouden een zinnebeelt is geweeft vanklapachtigheit: gelyk wy uit andere fchry vers hebben bewezen. Zodanige fouten zyn 'er, behal" ven de grove, in menigte; welke na te fpeuren my eeri oneindige moeite en tyt heb- ben gekoft, en veel meer dan de allergroffte, die zich terftont van 'zelfs ontdekten; daer zich die andere onder den fchyn van waerheit verbergden. Diergelyke zyn, die wy naderhant in 't cerfte, twede en derde beelt der Kergankeljkheit ontmoetten aen- gaende de Tskegels, het Lindenhnut, en de Cicata, of"Scheerling, en een menigte an- dere, die wy koitheits halven ovcrflaen. Maer de gemelde Hecren Boekzael/chryvers dringen vorder acn, en willen > dat het ook al uit myn goet vertrouwen op de verta- ling van Pers zoude zyn voortgekomen, dat de Plaetfnyder zyne plaetjesnaer de Verta- ling van Pers heeft opgemaekt, en dat daerdoor het beelt der Befpiegelinge zo ver- keerdclyk in ons werk (daer ik my zelf in gemelde myne voorreden over beklage) wort vertoont. Die bewysreden is kragtig. Die myne woorden in de gemelde voor- reden, ter plaetf� daer ik van dat en andere plaetjei handele, flechts half met acndacht lezen, kunnen wel zien, dat de Plaetfnyder dip plaatjes nacr de vertaling vanRipaniet heeft opgemaekt uit ordre, van my ontfangen. Want wanneer heeft hy ze tog opge- maekt? toen, zeg ik, tenvyl het werk^om bovengemelde reden (lil lag; dat is, onder- tuflehen dat ik de menigvuldige fouten uit den text verbeterde. Wie kan nu met ee- nige reden denken, dat ik acn den Plaetfnyder order zoude hebben gegeven om de plaetjes op te maken naer eene vertaling, die ik reets wift dat zo vol grove misflagert was? Doe hier by, dat het bezorgen der plaetjes geene betrekking ter werelt op my heeft gehad, zynde het zelve overgebleven voor den Drukker, gelyk zulks doorgaens gefchiedt: welke echter van my tydig genoeg gewaerfchuwt zynde, dat de plaetjes niet anders moeften opgemaekt worden dan nacr de verbeterde vertaling, ongetwyfelt die or- der ook aen den Plaetfnyder, (met wien ik nooit nog mondeling, nog door brieven, noch door anderen in onderhandeling ben geweeft; ja dien ik nooit met kennis gezien heb) zal hebben gegeven: hoewel ik zie, dat dezelve niet is nagekomen, en ook op andere plactfen verzuimt: miflchien, omdat het gcmakkelyker is geweeftallcenlyknaer dien ouden druk van Pers voort te gaen, dan onze verbeteringen en aenmerkingen 'ex by te lezen. Dit heeft wederom in het be�lt Geleigeeft i. Deel, bladz.. 444. eene fchandclyke fout verooizaekt. Het beelt moet aldaer gekroont zyn roet mankoppen of papavers. In de vertaling van Pers vint men dat woort uitgedrukt maenekoppen: en dat heeft onze Plaetfnyder opgevat, als of het was, de kop of het aengezicht van de maen, en alzo heeft hy het beelt verfcheide tronien, even gelyk men de volle maen ge- woon is te fchildcren, op het hooft gezet: in welk belachelyk begrip hy niet zoude hebben kunnen blyven, indien hy de nieuwe vertaling hadde gelezen; vooral, indien ze hem was vertoont zodanig, als ik de aldaer aengehaelde vaerzen in onrym hadde opgegeven: het gene echter heeft kunnen fchynen niet nodig te zyn. Maer wat redelyk man zai ons nu vergen, dat wy de verantwoording van dusdanige misflagen op ons nemen j ja das

-ocr page 423-



	422 S N.A P A C H T I G H E I T. op 't zelve kleet belangt, die beduiden hier de volflage klapperny [E],

(O De Garrul- cap» 1'.		waervan Plutarchus zegt (i)_} 'De klappers berifpen de Natuur, omdat ze maer eene tong en twee oor en hebben. Hier komt nogh by, dat de klapper te
(O De Garrul- cap» 1'.
er^er is omdat hy veel liegt [F], of ten rninften zich veel misgaet: want Salomon zegt, Spreuken X. 19, Inde veelheit der woorden gebreekt de over- treding niet. De zwaluw op 's beelts hooft, beduit den fchadelyken en laftigen aert der klappers, welke, de zwaluwen gelykende, de gemoederen die in ruft zyn, ofbezigh metde letteroefening, (tooien en hinderen [Gj. De dat wy ze aen ons zelven toefchry ven ? Eindelyk willen de Heeren Boekzaelfchryvers hun zeggen daer mede ook fterken, dat wy zelfs de proef bladen volgcnt de vertalinge van Pers met onze aenmerkingen hebben uitgegeven. Dit kunnen wy kortelyk beant- woorden , als hebbende daeromtrent niets anders te zeggen, dan dat wy bekennen zul- len , dat wy even zo veel geloof aen de Vertaling van Pers hebben gegeven, als die Schry ver gedaen heeft, hoewel wy hem des niet hadden bcfchuldigt, dien wy zyne dwaling, begaen in Pi�rius, hebben aengewezen; zo dra ons zal worden acngetoont, dat wy in de proefbladeren , zynde de beelden AoxAkademi, Dichtktmfi, Scbilderkunfi, en Gerechtigheit, eenige verkeerde Hellingen, of fouten tegen tael of outheden; of an- dere belachelyke misflagen, en botte misgrepen uit de vertalinge van Pers hebben over- genomen, daer ze 'er nogtans niet in ontbraken: want dat wy in onze voorreden van verbeteringe in het beclt der Akademie, f�dert de uitgave der proeibladeren gemaekt, {preken, zulks bevatten die Heeren verkeerdelyk van verbeteringen die j in de verta- linge van dat beek, zo als ze door Pers gefchiet is, of in de misflagen, door den Ita- liaenfchen Opfteller begaen, zouden zyn gefchiet na de uitgave van gemelde proefbla- deren : dewyl myne mening daer ter piaets niet anders is dan aengaende de befchaeving $ en nuttige byvoegzelen, waerdoordat beek, f�dert de uitgave der proefbladeren, ver- betert en verrykt is. Het gene de ganfche famenhang van myne reden leert, dewyl ik aldaer fpreke niet, hoe verre het beek der Akademie, zo als het nu is, de vertalinge van Pers overtreft; maer hoe verre het dat geene te boven gaet,dat in de proefbladeren tot een ftaeltje van 't aenftaende werk vertoont was. Doch behalven dit alles kan ik aen mynen kant ook niet ontveinzen, dat het my wat miffelyk voorkomt, datmen my berifpt over een werk, zodanig het mogte geweeft zyn, zo lang het nog in myne handen was: ik meende, dat het dan veilig was voor alle bevegting, en dat het dan eerft ten doel ftont van elks berispingen, nadat het in 't licht was gegeven: gelyk het nu voor elks berifping bloot ftaet; en het zelfde ook in dien Heer, 'dien ik van dwa- ling hebbe befchuldigt, piaets heeft gehad, zoras hy zyn werk dcde uitkomen: die 'er nooit eenige berifping over hadde te wagten gehad, zo lang hy het had te rug ge- houden. Nu ftaen wy beide gelyk, en hy heeft het zelfde recht op my, dat ik tegen hem gebruikt hebbe: hy kan, zo 't hem belieft, zich van het zelve bedienen. [Ej Dat de tong de fpraek betekent, is zeer natuurlyk, en daeromis ze ook al van (z) Hic- outs een beek daer van geweeft : gelyk elders is aengewezen uit Horus Apollo (2). rogl.Jib, En om die reden was ze ook heilig en wert geoflbt aen Mcrkurius, den god der i.c 27. iprake _en welfprekentheit; gelyk mede te voren gezegt is, over 't 1 beek des Slaeps, Aenmerking M. [F] Daerom worden wy in de zedeversjes, die bekent zyn onder den naem van Kato, vermaent, dat wy den genen, die akyt wat vertelt en veel praets heeft, niet moeten geloven: Noli tu quasdam referenti credere f�mper: Exigua his tribuenda fides, qui muka loquuntur. (3)Chil. [G] Hier toe hebben Ariftoteles, Hieronimus en Cirillus, naer de aenwyzing van 1 Conti. Erafmus (3) en Pi�rius (4), gebragt de zinfpreuk van Pithagoras, dat men geene zwa- Pvcfi¹¹¹ ' l^Hwen moep dulden onder zyn dak., menende dat de Filozoof daer mede zoude hebben (4! Hie- willen te kennen geven, dat men zich moeft afhouden van gemeenfehap te maken iogl lib. met laftige fnappers en kakelaers, en zulk gezellchap geenfins den toegang in zyn huis ii.c 19. vcrleenen: hoewel 'er ook geen andere uitleggingen van die zinfpreuk ontbreken, te zien

-ocr page 424-

SNAPACHTIGHEIT. 42$

De kraei, in de rechte hant der. beeltenis, zegt Pi�ri�s een be�lt van
fnapachtigheit of klapperny te zyn: gelyk ook deze vogel, naer der Grie-
ken meening, door PaLlas was wechgejaegt, als zynde door zyn �nappen
en klappen flechts fchadelyk. De nachtuil, zegt Alciatus, in zyn XIX.
Zinnebeelt [H], een vogel van goeden raedt en overleg, verfchaft aen Athe-

O o o o o 2 ne,

zien by den zelfden Erafmus, en by Giraldus (i). Maer wat *er ook zyn mag van
de uitlegginge dezer zinfpreuk, dit is zeker, dat de zwaluv/ by de Ouden genomen is
als een beeft van fnapachtigheit. Zoo merkt Pi�rius aen uit de oude Hiftorien (2),
dat, wanneer Alexander de Groote in de belegering van HalikarnafTus, door veele on-
gemakken afgemat, wat tragte te ruften, en door 't onophoudelyk zingen van een
zwaluwe, die hem eerft boven 't hooft en aen alle de kanten van 't ruftbedde vloog,
ja ten laetften op 't hooft ging zitten, in zynen flaep wierde geftoort, Ariftander van
Telmeflus zulks uitleide, dat men daer door huisgenoten moeit verftaen, die den Ko-
ning lagen leiden, dog die hy ligrelyk zoude ontdekken, omdat door dat fchreeuwen
van de zwaluwe, geklap en fnapachtigheit wierd betekent, die 't verraet zoude uit-
brengen; gelyknaderhantgefchiedde, toen de toeleg van Alexander Linceftes, den zoon
van Eropus, een zyner hovelingen en bevelhebber over de Theffalifche ruitery, uit-
lekte. De zelfde Pi�rius en nevens hem Henrikus Stefanus (3) beveiligen deze beelt-
iprakige betekenis behalven anderen ook uit Nikoftratus, zeggende,

'Ei tq evvi'xi�s k»1 KoKK» Kot) Tcfx�ac A*M�v
'Hi» tS (pgovzTv Tru*obrtij4w, dl %iAi$�vtS
'Ehiyovr'av y,^�v <r�i(pgov{<;t$oii ttoAu,

dat is : Indien onophtudelyk\., en veel, en ras te /preken een teken was van wysheit, dan
monden de zwaluiren kunnen gezegt worden veel wyzer te zyn, dan wy. Anakreon be-
kyft de zwaluw aldus, met de woorden van den Heer Kempher, die echter j onzes
bedunkens, de kracht en geeftigheit der vindingen van dien Dichter dikwyls ontze-
nuwt doof aUte veel en fomtyts lamme byvoegf�ls:

(i) In
Symboli-S
Pychag.
col. 645.
(t) Ar-
rian. Lib.

I. cap.8.
§.5. Vide
& Frtins-
hemii
Supplctn.
in Curr.
Lib. z. c.

II. J.ii*

(l) ^
Erafrni
locum
modo Iau«
datums

Zeg eens, Snapfler, die zo ft out

V onthout
Onder 't dak,, ten ongelukke ■'
Wat wilt gy, dat ik u. doe ?

Zei eens hoe?
Dat ik^u die wieken plukje?

Wilt gy, Zwaluw, dat ik. haer

Met een fchaer
■slfknippe ? of uw tong van binnen
Liever uitfnyde, en geheel

Van haer Jleel
Rukks, «�/' Tereus, woejl van zinnen

Stoute Zwaluw, weet gy niet

Wat verdriet
Gy voorheen aen Itys dedel
Waerom, Snapfter, laet gy my]

Die hier vry
Lag te dromen, niet met vrede ?

Waerom hebt gy *t zoete beelt,

Dat mj Jlreelt,
Knaep Bathil my uit myn droomen
Vroeg ontrukt door morgenzang?

'4 Zal eerlang
V die jloutheit wel betomen.

[H]

No&ua Cecropiis infignia prasftat Athcnis,

Inter aves fani noclua confiliij
Armiferse mento obf�quiis facrata Minervas,
Garrula quo cornix cef��rat ante loco.

De fabel is bekent uit Ovidius (4); hoe namentlyk de kraei aen Pallas hebbende aen-^
gebragt, dat de dochters van Cekrops in den korf hadden gezien, dien de Godin haer
hadde verboden te openen, in plaets van beloning voor haere verklikking ftraf ont-

(4.) Me*
tam. 1, ij
V.S4A,'.

fing en verftoten wiert. fn dezen opzichte dan ftrekt d� kraei een zinnebeelt niet zo
zeer van allerlei gefnap, als wel van aenbrengery en verklikking: hoedanig ook de rave
voorkomt by den zelfden Ovidius (5), verzierende, dat deze vogel aen Febus ontdekt (_S) im.
hebbende, hoe zyne bemindeKoronis met een anderen boeleerde, en deze haer uit een v. 554. &
fchielyk� gfamfchap hebbende dootgefchoten; en te laet daer van berou krygende, den ^fetH-

raef, die wit was, tot ftraf van zyne verklikkinge veranderde in zwart (6). Dog de

v. 631,

klap-

-ocr page 425-



		₄2₄ SNAPACHTIGHEIT. ne, de Stadt van Cekrops, het wapen ; en is met recht gehtiligt tot dm ditnjl van defirpbaere Minerva: uit welken ftaet de fnapachtige kraei te voor e verdre- ven was. Op de fnapachtigheit meen ik dat deze Snel- of Puntdichten van den Ridder Huigens niet zeer qualyk paffen: IVelfpre- klapachtige natuur dezer vogelen, heeft gelegenheit gegeven tot deze verdichtfels, alzo die geenen, die zodanigen aert hebben, zekerlyk niet bequaem zyn om eenige ge- heimen te zwygen, maer alles navertellen wat ze weten, al fteekt 'er gevaer in voor hun eige zelfs. Derhalven kunnen deze vogelen ook tot een bequaem zinnebeelt die- nen van allerlei geklap en fnapachtigheit: en daerom hebben de Griekfche Po�ten, ge- (i) Hie- lyk Pi�rius opmaekt (i) uit Lukretius (l), verdicht, dat de gramfchap van Pallas tegen rogl.l.io. de kraei daer van daen quam, omdat dezelve, door hacr laftig geklap en gefchreeuw de ^c-i°: oefl�ningen der letteren en wysheit, waervan Pallas de godin is, hindert en ftoort. (i) Ub.6. �_n ^_us _20U(j_e _men ₀₀\_z kunnen denken, dat de rave om de zelfde reden wort verziert ^h te zyn gehact by Febus, den god der dichteren, dien vooral ruft en ftilte van no- den is, en den voorzitter in de vergaderinge der Zanggodinnen. De fnapachtigheit van de kraei geeft Anakreon te kennen, wanneer hy de duif, na een lange vertelling doet zeggen van zich zelve, dat ze f napachtiger is geworden dan een kraei. Zie Junius (3) Lib. 1. Cent. 4. Adag. 96. En op die van den Rave ziet Horatius, als hy zegt ("3). Ep. 17. v. Sed tacitus'pafci fi pollet corvus, haberet ^s°- Plus dapis, & rixas multo minus invidiaeque. dat is: Maer indien de rave haer proi met fiilzwygen kon opceten, z.y zoude meer aes hebben, en veel minder gefcholden en gehaet worden. TJiZ ook Erafmus Chil.q. Cent. 1. Adag, 94. Dog niet alleen deze, maer ook andere vogelen en dieren kunnen bequame zinfehetfen uitleveren der fnapachtigheit, indien ze van die natuur zyn, dat hun me- nigvuldig geluit en gezang den menlchen niet aengenaem is, noch ftreelt, maer verveelt en verdrietig valt. Zodanig is de exter, gelyk zelf het gemene fpreekwoort te ken- nen geeft, als men van iemant zegt, dat hy kan klappen als een exter: en om die (4) Hie- ^reden hebben de Ouden gewilt, naer de aentekeningen van Pi�rius f4) uit Plutar- rogI.l.zj. chus (f), dat de exter zoude toegewyt zyn aen den God des wyns Bacchus; omdat'er cap. 17. niets is dat den menfeh zo aen 't klappen brengt, als de kracht van dit nat. En wan- {$j Sym- _neer Ezelinus optrok tegen die van Feltre, en een extcr op zyne fchoudeis was komen Adde ' ^z'^tten' wiert zulks uitgelegt, dat het beduide, dat du volk, hetwelke veel werks rburnu- maekte van wel te fpreken, zich aen hem zoude onderwerpen: en kort daerna quamen tum de 'er gezanten uit de ftad, die zich aen hem overgaven. Ovidius doet ook de dochters Nai.Deor. van Pierus, die tegen de Zanggodinnen hadden durven beftaen een zangftryt te wa» ^C(']°'m S^en' veranderen in exters, en befchryft derzelver fnapachtigheit aldus (6): lib <. "lt. Dumque volunt plangi, per brachia mota levatas A�rc pendebant nemorum convicia pico:. Nunc quoque in alitibus facundia priica remanfit, Raucaque garrulitas fludiumque immane loquendi. Dat Vondel aldus vertaelt : En willende misbaer bedrjven, droef van zinnen, Zo roeien ze, op den arm gedreven, door de lucht, Als fnatrende aexters: en'nog heden is de es vlucht J^an vogelen de lufi van ^,t fpreken bygebleven, En heefche fnaterzucht, ter fprae%unde aengedreven. Wy zouden te lang worden, indien wy alle de dieren wilden bybrengen, daer de ou- de en latere fchryvers een zinnebeelt van fnapachtigheit in hebben geftelt: derhalven zul- len wy ons vergenoegen met alleenlyk eenige derzelver op te tellen: als de gans enden kraenvogel, in de Verzameling der Zinnebeelden, agter Pi�rius gevoegt Lib. 4. tit. LINGVA compefcenda, & Lib. 3. tit. GARRVLITAS compefcenda: vergeleken met Pi�rius zelf Hierogl. lib. 24. cap. 32 & 33. Den kikvorfch, by Ovidius Met. lib.�.v. 374 & fiffl' Den Haen, de Hen, dcKaeuw, en den Patrys, by Erafmus Chil. 1. Cent. 1. Symb. Pyth. & ibi Henr. Stephan. en Claud. Minos over Alciatus Embl. 70. De Tortelduif, by den zelfden Erafmus Chil. 1. Cent. f. Ad. 30. Voeg eindelyk dit beek ook toe een ratel, en zie daerover wederom Erafmus Chil, 2. Cent. 7. Ad. 44. ARCHTT^E CREPITACVLVM.

-ocr page 426-



SNAPACHTIGHEIT, 425 Welfprekens heldre konji Was Tys befteet te leren; En naeulyx was 't begonfi, Men tnojl des meejiers loon de voile helft virmcete^ Hy kakelde zoojla�g, Door kunji en van natuuren, Dat nitmant n�ch by daeg, Nockfchier te middernacht by 't ventje wift te duuretf. De meejler fprak_} met recht, Om dubbel loon te krygen, En 't wert hem toegelegt, Om bei 't welf-preken 'Tys te leren, en 't wel zwygen. Nogh: Daer raefde een op denjloel alsof 't een donder waer₉* * win; En meend' hy zei ons wonder: maer_t* '^re "' Al dat ik van hem hoorde Was_y op het kortjl gezeit _t In een rivier van woorden Een druppeltje befcheit.

SNELHEIT. VLUGHEIT. E Ene Vrou die gcreet {het tot loopen, en wieken aen de fchouders heeft. Op haer hooft ziet men een' fparwer met uitgefpreide vleugelen ; welken vogel wy hier te pas brengen, omdat Homerus [A] eene gelykenis van den zel- ven neemt daer hy een groote fnelheit wil uitdrukken. [A] Ik geloof, dat hy die placts van Homerus meent die wy te voren over 't eerftc beek 3er Aenneming tot Kinderen hebben bygebragt, i. D. bladz. 36, Aenm. X. daer wy ge?cgt hebben, dat het woort, by Homerus voorkomende, doorgaens een Arent wort vertaclt. Vergelyk aldaer Aenm. W. Statius vergelykt de fnelheit van den loop ook by een arent, die fchielyk neerfchiet om een zwaen te roven, Lib. 8. Theb.v.6j$. Op de fnelheit van den arent ziet insgelyks het antwoort door 't orakel eertyts gegeven

	aen die van Athenen (1), dat ze namentlyk alle andere fteden zo verre zouden te bo-		(1) Pife'r.
			(1) Pife'r.
	ven gaen, gelyk een arent alle de overige vogelen overtreft. Dog de fnelheit van den HtercHL* arent is te bekent, dan dat wy ons met dezelve langer zouden ophouden. Het overige Lib. iy. in die beelt voorkomende, wort in het volgende verklaert. c.u.

		A N DE R S. M de fnelheit uit te beelden kan men ook eene Vrou . J fchilderen, gekleet in een kort gewaet [A], en met wieken aen de (chouders [8] gelyk de voorgaende; heb- H, Deel. P p p p p bende [A"] Omdat lange klederen den gang hinderen. f_B] Zie onze Aenm. D. over 't i.beelt der Gedachten i. D. bladz.4,11.

-ocr page 427-

S N E L H E 1 T.

426

bende deze voorts, op Mcrkurius mode-, gewiekte broosjes
aeh de beenen, en eenen pyl in de rechte hant.

De broozen [C] en pyl [D] zyn tekens van fnelheit: en men magh

ter

[CJ Virgil. Mntxd. Lib. 4. v. 2.39. \

----- pedibus talaria ne�b't
Aurea: quse fublimem alis, five asquora fupra,
Seu terram, rapido pariter cum flamine portant.
Dat is, naer Vondels vertaling:

- - - - Aferkttur fchiet gulde vleugels aen

Zyn hielen, die hem hoog door 's hemels lucht e baen,
Enjiver zee enfant gezwint en luchtig voeren.

Van de verfcheide oorzaken, waerom zulke gevleugelde brozen door d' Outheit aan
Merkuur zyn gegeven, zie de Uitleggers van Virgilius over deze plaets, voornament-
lykServias, Cerda en Taubraanuus: dog zy kooien alle op fnelheit uit.

[DJ Hierom vergelyken de Po�ten (1) doorgaens een uitmuntend fnellen loop by
een pyl: en op fommige oude penningen ziet men den zelven ook verbeelt om de fnel-
heit te betekenen, gelyk miflehien ook de fpies: waervan wy over 't volgende beelt
zullen fpreken. Als Eneas by Virgilius (z) een weddeloop aenftclt, zoo belooft hy
aen den eerften winnaer een paert, en aen den tweeden eenAmazonilchenpylkokervol
pylen, beide beloningen betrekkelyk op de verdienftq,, gelyk Pi�rius (3) zeer wel
aenmerkt: die ons ook leert, dat de Armeniers de zeer fnel lopende rivier Tigris,
alsook dat zeer vlugge dier den Tiger, met dien naem hebben genoemt, omdat in
hunne tael tigris een pyl betekent. Zeker een fneliopend water en een tiger zyn ook
geen onbequame beelden van fnelheit: en wat het eerfte belangt, de oude dichters ont-
lenen daervan dikwyls gelykenifl�n: en met hoe een grote drift de rivieren, vooral
wanneer ze gezwollen zyn (4), of van een hoogte nederftorten (�), plegen voort te
varen, iseenezaek, die niemant onbekent kan zvn. En wat het tigerdier aengaet,
dat het zelve vooral een bequaem beelt is van fnelheit, is daer uit gemakkelyk op te
maken, dat, daer het paert voor een zinfehets der fnelheit van outs is gehouden, de
tiger het allerfhelfte paert oneindig verre in fnelheit overtreft. Want als een jager, den
tyt waergenomen hebbende, dat de oude tiger op roof is uitgegaen voor haere jongen,
dezelve uit het hol heeft wechgenomen, fpnngt hy met haer in alle fpoct op een zeer
fnel paert, en vlugt met zoo veel haeft weg, als 't paert lopen kan. De tigerin we-
derkerende en haere jongen niet vindende, loopt het ganfche lant in 't ronde, totdat
ze den rover vint: deze haer ziende werpt terftont een van de jongen van zich af, die
detigerin in haeren bek opneemt, en naer beur neft brengt: dan keert ze weer, en haelc
den jager metter haelt in: die wederom doet even als te voren, gelyk ook de tigerin,
en zulks wel tot drie of vier malen toe, tot dat de jager zich in een fchip, tot dien ein-
de aen 't ftrant leggende, bergt, en 't pacrt ten wrake overlaet van de tigerin, die de-
zelve ook geheel tegerr bet paert uitftort, en het deerlyk verfcheurt, hebbende de jager,
fbmtyts maer een of twee jongen van den gehelen buit overgehouden. Zie Pi�'nus

(x)Virgil.
iEneid.
lib. 5. v.
141' O-
rid- Met.
libro io.
v. j88.
Statius
Achil.J. t.
v. 393. &
Theb.J.6,
T. 38^.
(x) Lib.
S.JE�.y-
310.

(3) Hiero»
gl.l.43.
cap. 13

(4) Ovid.
Met-L3.
v.79.

(5) Statius
Theb.l.S.
v. 409.

Hierogl. lib. II.

35- & 36. Plinius Hifi. Nat. I. 8. c. 18. "Solinus Poljh. cap.

en Mela Lib

yc. <j. uit welken de twee laetften hun verhael hebben genomen,

de omftandigheden verfchilt Pi�'rius eenigi�ns van deze alle; gelyk zy zelven ook van
malkanderen: dat verfchil echter is weinig van belang. Naderhanc wil men dat 'er
een ander middel om den Tiger te tntvlugten is uitgevonden, werpende de jagers in
plaets van een jongen tiger een glazen bol van zich, door welken te bekyken de tige-
rin zoude worden opgehouden en vertraegt: gelyk Salmaf�us over de gemelde plaets
van Solinus aentekent uit Ambrof�us en Klaudianus. Maer Ifaak Vof��us houdt het
een en 't ander in zyne Aenmerkingen over Mela voor fabelen, verdicht uit een ver-
kecrdelyk ingebeelde gedachte ivan de fnelheit des Tigers, die de volgende tyden ech-
ter geleert hebben, dat, zo men hem met andere wilde dieren vergelykt, veel eer traeg
is, dan fnel. Dat wy zoo even zeiden, dat de Ouden ook in het paert een beelt vafl
fnelheit hebben erkent, zulks is niet te vergecffch: want om de fnelheit van dit dier,
was het by de Perfen toegewyt, en wert ook geoffert aen de Zon, volgens bet getui-
genis van Ovidius, met deze bygevoesde reden (6):

Placat

(6) Faft.
lib. I- v.
383. Vide
hcmcccc-
rum ad
Juftiai
Lib-i-cio.
i-S-

-ocr page 428-

S N E L H E I TV 427

wr zyde des beelts ook wel eenen dolfyn en een fcheepszeil verteonen,
gemerkt de dolfyn een zeer gezwinde yifch is [E], en de zeilen [F] den
fchepen een groote vaert byzetten.

Ppppp � SN�L-

Placat equo Perfis radiis Hyperiona cinctum,
Ne detur celeri vi�tirna tarda deo.
Pat is, naer de vertaling van Hoogvliet:

De Perjiaen Jlacht aen Apol, die zich met vier
En firalen hult, een p'den, om dus geen trager dier
Aen pulken [nellen Godt, op zyn altaer, te wyen.
Dat Neptunus ook een wagen en paerden worden toegefchreven, zulks wil Pi�rius (i), (i)Hicrw
dat de fnelheit der fchepen en zeevaert zoude re kennen geven: 6n hy zegt, dat ook glM>'4-
deStarrekykers inden elfden graet van de Maegt een Paert ftellen om de fnelheit van een ^c'³'
rnenfch te verbeelden, welke indien graet wort geboren : en dat zommige uit hun me-
nen , dat men het verdichtf�l der Po�ten, dat Saturnus zich zoude hebben verandert in
een paert (het welke zy dan een wondei�yke fnelheit toefchryven, waeryandaen Vir-
giliuszegt (l): U)Georg.

----- pernix Saturnus, & altum lib^-y.^.

Pelion hinnitu fugiens implevit acuto.
Dat is:

Saturnus draefde been, en rende Jiyf en fel

Al hinnikende voort op Pelion, en ⁱt fchel

En fchaterendgeluit klonl^over al de toppen.)
moet te huis brengen op de fnelheit van die planeet, welke door de beweging, die
zy telkens in eenen dag doet, een zeer groote ruimte des hemels met de uiterfte fh�lhert
afloopt, indien wy aenmerken, hoe eene groote rekte zy van de andere planeten af is,
en met hoe een grooten omtrek zy boven dezelve omloopt: hoewel zy in haere ande^
re beweginge, die zy de Natuurlyke noemen, de a�erlangfaemfte der Planeten fchynt
te zyn. Eindelyk voegt hy 'er ook by, dat, wanneer, men op de oude penningen
dan eens een rennend paert, dan een Pegazus met vleugels ziet geflagen, hetzelve be-
tekent, dat eenige zaek met de uiterfte fnelheit is uitgevoert. Zie verder onze Aen*
merking over 't volgende beclt. Maer nademael wy hier de dingen hebben beginnen
op te tellen, die by de Ouden zyn genomen voor beeltfchriften van de fnelheit, en
hier ter plaetf� door onzen fchryver zyn overgeflagen, zoo laet ons hier nog by voegen-
uit de viervoetige dieren het hert, en uit de vogelen den Havik. Van den havik zegt
Diodorus, na 't getuigeffe van Pi�rius (5), duidelyk, dat hy fnelheit betekent, omdat f₃)Hiero-
hy alle andere vogelen in fnelheit (zie naderhant onze Aenmerkingen over het tweede gl.lib. »i.
beek der Overwinning) verre te boven gaet. Voorts heeft de bekende fnelheit van het ^eaP-¹⁰«
hert den Dichteren gelegenheit gegeven om gelykeniflen te ontleenen van een hert, of

hinde. Zoo zegt Katullus (4) van Achilles, dat hy de hinden, en Statius (�), dat
hy de herten yoorby liep: en Pi�rius getuigt (6), dat fommigen hebben gefchreveri,
dat die fnelheit daervandaen zoude zyn gekomen, omdat hy by den Centaur Chiron
was opgevoet voornamentlyk met het merg van herten: zie onze Aenm. J. over't beek
Wrcedaerdigheit. De Egiptenaers iemant willende afbeelden, die fnel en vlug was,
maer die zonder reden zich ontftelde maelden, volgens Hor�sm, een hert af en eenen
adder: omdat het hert, als het eenen adder ziet, fchielyk op de vlugt gaet, dog' zon-
der reden ,� dewyl het de adders zonder eenige fchade of nadeel opvreet.

_ [E] Als welke de allerfnelfte is niet alleen onder de viffchen, maer ook onder de
dieren d;r aerde; en over de maften van groote fchepen met een onbegrypelyke fnel-
heit heenfprlngt, gelyk Pi�rius aentekent (8) uit Ariftoteles.

[F] Cicero ad Q. Fratrem (9): Te mehercule fape eXcitante, curfu corrigam tardita-
tem, turn equis, turn velis. dat is, voortvaer, detvyl gy my d'tkivyls aenprikkelt, zal
ik, myne traegheit, zoo met paerden als met zeilen, verbeteren: hoewel my niet onbekent
is, dat die plaets van anderen ook anders wort gelezen: waer over in't brede wort ee-


	(4) I»,. Nupt. Pd. &Thecv.
	337- (j)Achill. hb. i.y.
	3 97- (6)Hiero- gl. lib. 7. cap. 4. (7� H«« rogUib.s.' cap.87^ (8; Hie- rogl. lib.-
	17. c. 7. (9) Lib. X. ; Ep.ij.

handelt door Henrikus Stefanus over Erafmus Chil. j. Cent. 4. Ad. 17. Zie voorts ook
onze volgende Aenmerking.

-ocr page 429-



428 S N E L H E I T. SNELHEIT. GEZWINTHEIT. E Ene Vrou in wiens rechte hant men eenen blixem ziet, gelyk hier Pi�rius van fpreekt [A]. Men geeft haer tot gezelfchap eenen dolfyn, en eenen fparwer, in de lucht vliegende. Alle deze dingen verbeelden de gezwinthek, zynde elk der zelve fnel en rafch in zyne beweging; de kennis waervanons getnaklyk doet begry- pen, welk eene zack de fnelheit of gezwintheit zy. SOBER- f_A] Hierogl. lib. 43. c. 28. nit wien wy 't der moeite waerdig achten het volgen- ' de over te fchryven: . � De blixem, zegt hy, is vooral een teken van de alleruiterfte � fnelheit, welke wanneer de po�ten willen uitdrukken, zo zeggen ze fulminis ocior (1) Virgil. _w alis(i), datis, [nelier dan de vleugels van den blixem. Het zelfde blykt klaer uit de jtneid. ^ penningen der Ouden: gelyk op dien , waervan hetopfehriftis, Q.PHILIPPVS, _Y! ,'" � een paert gezien wort, dat in een volle ren is, een blixem agter het zelve volgende, Videibi � met een gevelde lans: het welke fchynt te kennen te geven, dat hy 't geweft, het- Cerdam. � welke hem bclaft was onder te brengen, met zeer groote fnelheit was doorgetrokken, � en de zaek heel fchielyk hadde ten einde gebragt. Want ook Ptolemcus, een van � de koningen van Egipten, is om zyne vaerdigheit en ftoutmoedigheit Mguwos,* dat � is, blixem, genoemt, zegt Pauzanias. Deze zaek wort bevtftigt door nog een an- � deren penning, waerop een menfehenhooft ftaet, dat met de huk van een wilde � geit bedekt is, onder welks keel een blixem, en agter hetzelve een boog is. Aen � den anderen kant ziet men 't gevleugelt paert Pegazus, onder 't welke een pyl leit, � zynde dit alles, gelyk klaer blykt, tekens van fnelheit, voornamentlyk dewyl het � opf�hrift is L. Papy. van welken Papyrius (die om zyne wonderlyke fpoet en fnel- � heit in 't verrichten zyner daden, den toenaem van Cmfor, dat is, Loper, heeft ra- � dient) de Hiftorifchryvers veele dingen hebben vernielt. Voorts vergel ykt Hefio- � dus, in zyn Schilt van Herkules de fnelheit der paerden in een weddeloop by een {i)v. 311. � blixem, daer hy'zegt (2); ~� EiJC�Aoj' «fspo�r^ itMTgh AicV oiiyw%oio, � dat is: by fprong op den ruiterwagen z,o fnel als de blixem van zynen Vader jnpiter* � In wiens naervolging Statius zegt, .,:.:; � Uicet igne Jovis, Lapfifque citatior aftris. � dat is, /heller dan de blixem van Jupyn, en dan flarren die verfchieien. En wat vcr- {3)v-~34S- _n der zegt de zelfde Hefiodus van Paerdcn, door Pallas tot den ioop aengedieven (3): - � Tol S' tx/Avh? Trgoyzvovf �kzKoi 7Tup< 4� SWaaij, � dat is: zy vlogen te gelyk, voort, als vuur of /ils een fiormwint. dat zeer na komt � by 't zeggen van Statius. Tot dus verre Pi�rius. By den wint, en by ten hagel- -. bui wort de fnelheit ook vergeleken door anderen. Statius begrypt byna alle de zin- ,'�:■ tekens der fnelheit, in deze drie beelden cn onze aenmerkingen vervat, te gelyk -ⁿ deze volgende verfen, daer hy de fnelheit der paerden in een weddeloop aldus be- *g, Th. _fchryft ^**

	4°i-
	4°i-	Infonuit contra Tyrrhenum murmur, & omnes Exfilicre loco. Quae tantum carbafa ponto, Qua: bello fic tela volant, quac nubila cazlo ? Amnibus hybernis minor, & Jovis impetus igni: Tardius afira cadunt, glomerantur tardius imbres, Tardius � f«mrao decurrunt flumina monte.

-ocr page 430-

S O - B E R H E I T.

429

S O B E R H E I T.

E En Vrouwebeelt in een eenvoudigh gewaet. Het houdt
eenen fleutel in de rechte hant, en de flinke voor de
borft. By deszelven voeten legt een vifch, en ter zyde ziet
men eene bron, uit welke klaer water fpringt [A].
II. Deel. Q^q q q q

[A] De uitlegging van dit beelt is ten dele gemakkelyk, ten dele niet zeer klaen
Waerom het eenvoudig kleet een teken van f�berheit is, blykt van zelfs: want alle
weitsheit en zwier is een kenmerk van overdaet: en de overdaedigheit ftaet recht tegen-
over de f�berheit, eene vyandin van dezelve: en gelyk de f�berheit eene moeder is
der deugden, alzo is d'ovef daet eene moeder der ondeugden. Zo merkte het Pithagoras
ook aen, en trok de menfehen van de overdaet af door aen te tonen, hoe veele fted�n
door die peft waren vergaen: welke lcfl�n ook die uitwerking hadden, dat de vrou-
wen te Krotona haere klederen met gout gefiert, en andere opfchikf�len van ftaet,als

werktuigen der overdaet, zegt Juftinus (�), afleiden, en in deii tempel bragten van
Juno, en ze aen die godinne toewydden. Waerom voorts ons beelt een fleutel in de

(i)lib.io₄c 4.§.tf,

10 &ix.

rechte hant draegt, kan ik met geen zekerheit zeggen; dog ik gifl�, dat de ©pfteller
des beelts daermede heeft willen te kennen geven den plicht van een goede en fobere
huismoeder, die Wel acht geeft, dat ze alles naeukeurig opfluite en bewaere, opdatzy
zelve een iegelyk huisgenoot zyn befcheiden deel geve, en zorg drage tegen alle over-
daet en verquiftinge. Waerom zy de flinke hant voor de borft houdt, weet ik geheel-
lyk niet, ten zy de fchryver mogelyk gewilt hebbe, dat men hetzelve moet opnemen
als een gebaer van zedigheit, die wel by de f�berheit paft; of ook als eene betuigin-
ge van oprechtheit, als willende te kennen geven, dat de f�berheit niet geveinft moet
zyn, nog in uiterlyke vertoninge beftaenj maer liaeren oorfpronk hebben uit de in-
wendige geftalte des gemoets, en ware geneigtheit des herten tot die deugt. Van
den vifch voor de voeten van dit Vrouwenbeelt weet ik niet veel anders te zeggen, dan
hetgeene ik reets in ons eerfte deel hebbe gefchreven over het tweede beelt van't item»
Aenm. B. bladz.. 118. uitgezonden dat ik 'er alleenlyk dit byvoege, dat behalven den
vifch Cefalus, aldaer genoemt> hier miflchien ook in aenmerkinge zoude kunnen ko-

men de vifch Folis, van welken Pi�rius fchryft (2), dat hy een zeker flym uitwerpt,
in hetwelke hy zich zei ven zo inwikkelt, dat hy even als met een zeker lym of pap

(1) Hiero-
gl.lib.30.
cap. il»

fchynt overtrokken te zyn, en dat hy van 't zelve leeft: hetwelke hoewel hy ftelt voor
een zinnebeelt van een menfeb, die van dat gene leeft, dat hy door zyn eigen arbeit

en zweet heeft gewonnen; zo kart het echter teffens een bequaem zinteken zyn (3)

(?) Hi�ro-

Van zo iemant, die met zyn ftaet te vreden zynde zich f�ber en matig geneert van dat gVcdfeX
gene, dat de natuur van zich zelve, en zonder dwang opgeeft: hoedanig zyn het wa- exVm. &
ter (te recht in ons beelt geplaetftj en de kruiden der aerde: zo dat * naer ons oordeel, Neot.Lib.

3 � ric. Ft"u.
galitds.

in plaets van den vifch, in dit tegenwoordige beelt liever eenige kruiden, ofwel in't

byzonder het Egiptifche iktpapirus, hadden behoren gebruikt te worden. Immers in
het gebruik der viflehen tot'fpyze is ook geen geringe overdaet, en de geeftryke Ovi-
dius zondert dezelve wel nadrukkelyk uit van de f�berheit en het matig leven der Ou-
den (4}.

Pinguia cur illis guftentur larda Kalendisj _t

(4) Faft.

lib. �.y.
169.

Miftaque cur calido fit fabas faPnfca Dea eft, aliturque cibis,

Nee petit adfeitas luxuriofa

rogas f
uibus ante f�lebat:
apes.

Pifcis adhuc illi populo fine fraude natabat:

Oftreaque in conchis tuta fuere fuis:
Nee Latium norat, quam pra;bet Jonia dives �

Nee qu<� Pygma;o fanguine gaudet, avem.
Et prater pennas nihil in pavone placebat s

Nee tellus captas miferat ante feras.

Sus

-ocr page 431-



		S O B E R H E I T.
	430	S O B E R H E I T.
	430

Sus erat in pretio: csefa fue fefta colebant. Terra fabas tantum, duraque farra dabat. Dat is j naer de vertaling van den Heere Hoogvliet: Die -vragen mogt, waerom men 't vette Jpek., gemengt. Met boonen, eet, en die Godin ten on ter brengt, Op dezen eerfien dag van Juny, dient te weten, Dat Karna out is, en de fpys, weleer gegeten, Nu nogh verheft voor alle uitheemfche l�%emy. Toen zwom de vifcb nogh voor 't bedrogh der menfchen vrj, En de oefier bleef nog in haer fchelpen engefchonden : Het hazelhoen, van 't ryk. Ionie gezonden, Was hier zoo min bekent als 't grove pluimgediert, Dat by 't Pigmeefche bloet en groeit, en weelig tiert : De paeuw was niet geacht dan om zyn pluimfieraedje: Men vong geen wildt gediert in velden noch bofchaedje. Het zwyn was hoog geacht: en, wierd een zwyn gejlacht, Men hielt'erhoogtytmee; want al het aerdryk, bragt Nogh niet dan boonen voort, en granen hart van haften. In tegendeel telt hy de kruiden en allerlei veltgewas voor de eerfte fpys der menfchen i\) Faft. aldus op (i): Iib. + v. Meffis erant primis virides mortalibus herbas, ^39J" Quas tellus, nullo follicitante, dabat: Et modo carpebant vivaci ceipite gramen; Nunc epulae tenera fronde cacumen erant. Poftmodo glans nata eft. bene erat jam glande reperta, Duraque magnificas quercus habebat opes. Dat is, naer de vertaling van den zelfden Hoogvliet: De aiouden leefden by de kruiden, groente en blaeren, Die 't aerdryk^ voortbragt uit den onbezaeiden gront. Nu plukten zy het gras en klaver in den mont, Dan braften zy met loof en malfe bladertoppen. Daerna was 't vetpot met gevondene ekelknoppen_tEn aen den harden eik^groeide een gewijfe fchat. () v. «7 Sc Zie breder den gemelden Dichter in 't vyftiende boek zyner Herfcheppingen (2), daer Pi- 9j&feqq. thagoras de foberheit, en het gebruik van kruiden, enboom-enveltvruchten aenpryft, met uitzondering van vleefch en vifch. Enzooleeftrnenzeerdikwylsindefchnftender Ouden, dat, wanneer zy {preken van gaftmalen, die regt philozofifch waren, dat is, daer de foberheit en matigheit ten vollen in betracht was, niet anders in dezelve is op- tel P��r. gedifcht geweeft, dan eenige weinige boomvruchten, voornamentlyk olyven (3) en Hierogl.' moeskruiden. Datwynu uit alle de kruiden in't byzonder het Egiptifche riet papirus* lib.53. hier hebben verkoren, zal niemant, meen ik, quaet keuren , dien wy zullen hebben cap.itf. voorgeftelt het voornaemfte, dat Pi�'rius (4) over hetzelve heeft aengetekent, beftaen- ef! Iib�«7 ^^e ^^lcrm> ^^at g^etyk andere oude volkeren leefden van kruiden en boomvruchten, het m'pra/fac. ^een ^van deze, het ander van gene, die Elianus optelt in het 39. hooftftuk van het &cap. 1 derde boek zyner Verfcheide Hiftorien, alzoo ook de Egiptenaren outtyts leefden van ^& �' hun riet fapirus,* of wel van deszelfs wortel, dien ze of raeuw, of gebraden, of gekookt kaeuwden, het fap alleenlyk doorzwelgende, en 't kaeuwi�l uitfpuwende; dewyl het lap voor den genen, die metfbber voedzel te vreden was, genoeg was tot onderhouding van deszelfs lichaem. Hiervandacn, zegt hy, is het gekomen, dat, zoo menigmael als zy iemant wilden te kennen geeven, die zich met een weinigje vergenoegde, en U) jEfcy- ^z"-ⁿ met eenvoudige en natuurlyke fpys geneerde, zeiden (5): /3u'/3as? Si %»^og �m lusinSup. ««'s» ptyxv sayy» waervandezinis,datdiehetrietpapirushadde, geen volle koornairen p�cibus hadde van doen.- hoewel Suidas een geheel anderen zin aen dat fpreekwoort geeft, v- 7<J. die my echter niet zo wel voorkomt: men zie hem in 't woort (3v/3hov.* Voorts tekent Picrius uit Cheremon van de foberheit der oude Egiptifche Priefteren aen, dat zy van dien tyt af dat zy zich hadden beginnen over te geven aen den godtsdienft, alle bezig- heden en zorg hebbende wechgeworpen, altyt in den tempel waren gebleven, zich met het befchouwen van de natuur der zaken en den loop des hemels hadden bezig gehou- den, zich noqit met vrouwen vermengt, nooit hunne vrienden of magen, ja zelfs hun- ne

-ocr page 432-

S O BE R H E � T.

43't

ne kinderen niet, gezien : insgelyks dat zy zifih altyt van yleefch en wyn hadden ont-
houden : dat ze nog eieren, nog melk gebruikten; zeggende, dat het eerfte vloeibaer
vleef�h, en 't andere bloet was, en alleenlyk daervan in kleur verfchilde: dat zy zelfs
de rietwortelen ook fpaerzaem en lbber nuttigden, opdat zy de maeg niet mogten over-
laden ; en fbmtyts wel twee of drie dagen gewoon waren te vaften: wel wetende, dat
de f�berheit eene van de zenuwen is der wysheit en des verftants: gelyk Epicharmus
de zelve noemt by Cicero (i). Namentlyk de natuur is met weinig te vreden, en al
wat boven dezelve is, is overdaet. Want, (om de woorden van Euripides, die de
Filozoof Chrifippus volgens't getuigenis van Gellius (2) veel gebruikte, hier te pas
te brengen) wat heeft een fierflyk^ menfeh van noden, behalven alleenlyk. twee dingen¹;
de vrttgt van Ceres [b�oot\ en een dronk waters? welke dingen gereet, en gefchapen
zyn om ons te voeden ₅ en welige men nooit moede wort: maer uit overdaet en dartel-
heit jagen wy andere Jpyzen door honfi na. Juift het zelfde, dat Euripides hier met
woorden duidelyk zegt, gaf Heraklitus outtyts eens aerdig te kennen door zeker be-
dryf. Zyne burgers begeerden van hem (het is 't verhaal van Plutarchus (3) ) dat hy
tot hen iets verftandigs wilde fpreken aengaende de Eendragt. Hy daerop klom op
hetgeftoeltederRedenaers, en hebbende eenen beker met kout water genomen, en meel
in denzelven geftrooit, en omgeroert met een ftruikje polei, dronk dat uit, en ging
weg; wel zonder iets te {preken, maer nogtans door dat doen, zegt Plutarchus, te
kennen gevende, dat de fteden beft in eendragt worden bewaert, indien de inwoon-
ders zich met die dingen, die gemakkelyk te bekomen en niet koftbaer zyn, willen
genoegen. Immers overdaet en weelde baert oproer en tweedragt, fbberheit en matig-
heit, fchuw van de begeerlykheit en geltzucht, die eene noodzakelyke medegezellm
is van de overdaet (als aen welke 't geit alleen kan voetzel verfchaffen) beminnen en
bewaren de eendragt en vrede. Het water en meel fchynt Heraklitus omgeroert te
hebben met een ftruikje van het kruit polei, om ook daer door de f�berheit, vooral
van den wyn (zynde de dronkenfehap geen gering deel der. overdaedigheit j en alzo
voornamentlyk ftrydig tegen de fbberheit, en vooral een fcherpe fpoor "tot oproerigheit
en tweedragt) zynen medeburgeren aen te pryzen: dewyl het volgens Plinius (4) een
goet middel is tegen den dorft, en, zo men Klaudius Minos (f) geloven mag, ook
tegen de dronkenfehap: hoedanigen kracht f�mmigen ook toefchry ven aen den amethift (6),
welke fteen zy zeggen, dat al wie draegt, vry zoude zyn van dronkenfehap, ftellende
tem daerom als een beek van een nugter en f�ber man: welke by de Egiptenaren pok
«vierde afgemaelt door een wilde berggeit (�/), omdat dit dier geheel Zonder drank
zoude leven, en ook een zeker vocht in zich hebben, dat goet zoude zyn tegen den
dorft. Ter aenpryzinge van de f�berheit lees het tweede Hekeldicht van Horatius
tweede Boek.

(i)AdAt-
ricum J. 1.
Ep. 19.
& apud
Alciat-
EmbJ. 16.
(i) No<a.
Atria Lib.
7<cap. 16.

(?) De
Garrul.
c. 15.

(4) Nat.'
Hift-Lib.
ao.cap.14.'

(5) Ad
Alciat,
Emb. 16:

(6) Pier.
Hierogl.
lib. 41.C.

44-

(7) Idem
l.io.c. j�.

SPA ER-

dqqqq *

■

-ocr page 433-



			SPAERZAEMHEIT.

		SPAERZAEMHE�T. DEz� verbeelt men door eene Vrou , in 't befte van haerenleeftyt* en flecht en zonder eenigh verfierfei gekleet. Men geeft haer in de rechte hant eenen pafler, en in de flinke een toegebonde beurs vol geks, waerby eenc \| letterrol, daer deze woorden op ftaen,. In melius servat, dat is, Zy Jpaert het tot een beter. De fpaerzaemh�it is een van de twee voornaemfte deelen der mild- heit [A], die in zich te onthouden van het doen zulker onkoften, welke de middelmatigheit overfchryden, beftaet; en wacrvan Horatius ergens zegt [B] , Laet uw verteeren niet boven uw inkomen gaen: welke les door de fpaerzaemh�it ten vollen betracht wort. Namentlyk de fpaer- zaemh�it bezit drie van de vier deelen der voorzigtigheit, die plaets heeft omtrent de goederen der fortuine. Want de voorzigtigheit heeft haer be- itel op vierderleie wyzen over de goederen [C], dewyl zy dezelve I wintj II bewaertj III vermeerdert; IV wyslyk gebruikt. En 't is zeker dat de fpaerzaemh�it zich in het winnen, wel en wyslyk gebruiken, vermeer- deren en bewaren der goederen benaerftigt. Sokrates plagt den Filozoot Efchi- [A] Welke beftaet niet alleen in 't uitdelen zyner goederen, maer ook in 't befpa- ren derzelve, en't wel matigen der uitdelinge; opdat ze in geen verquiftinge verande- rende den gever ras buiten ftaet ftelle om Zyne mildadigheit verder te kunnen oeffenen. Zie Ariftoteles Rhet. lib. 4. c. 1. en vooral Cicero De Officiis Ub. 1. cap. 13. [B] Lib.Z.Sat. 3.V. 313. .-'«.- defin� cttltttm Majorem cenftt. r_C] Deze verdeling is genomen uit het derde Hooftftuk van Plutarchus Troeft* fchrift aen Apollonius: hoewel hy daer juift niet {preekt van de tydelyke middelen ^egoederen, die iemant bezit, maer van al het goede en vergenoegende, dat hem io^�" leven kari wedervaren.

-ocr page 434-

SPAERZAEMHEIT. 433

Efchines, die door armoede gedrukt wert, te vermaenen [D], Dat hy
van zich zelven geit opnemen wilde met zich van 's levens nootdruft wat ie
onttrekken; 't geen overeenkomt met het fpreekwoort [E] Parf�monia mag-
num veffigal, De fpaerzaembeitis eengroote rente. En zeker, het is een
nut en treflyk befluit [F], dat men de onkoften befnoeie, om de inkom-
ften te vermeerderen. Zoo riedt Ariftoteles den gemeenen Staeternftigh
en met reden aen, de fpaerzaemheit te gebruiken, fprekende op dezen
zin : Men moet voor eer ft weten wat inkomen de Stadt uit ieder ding heeft,
Daerentegen moet men de onkoften die zy maekt, weten; opdat, zoo 'er eenige
overtolligh zy, de zelve afgefchaft; en indien 'er eenige grooter zy dan 't be-
hoort, de zelve vermindert worde. Want zulken worden alleen niet ryker_tdie wat tot hunne rykdommen toedoen, maer ook de geenen, die hunne onkoften
wat befnoeien. Het is dan de plicht der vaderen des huisgezins, eerft en
vooral te overleggen, hoe groot of klein hun inkomen zy, en dan te let-
ten en rekening te maken op de onkoften,- die ze in hunne huishouding
doen} de zelve, indien ze te Veel, en grooter dan behoorlyk is, bevon-
den worden, naer Ariftoteles zoo even bygebragte -ftaedes-, affchaffende
en verminderende. Want zy, die tot hunne rykdommen iet toevoegen,
(Wy herhalen de woorden des Filozoofs om hun gewigt eens.} worden
alleen niet ryker, maer zulken ook, die zich van noodlooze onkoften
ontflaen. Sencka zegt in 't IX. hooftft. zyner verhandeling van de Ge-
ruftheit des Gemoets [G], Dezemaet (die hy namentlyk een weinigh te
voore bepaelt had} zal ons behagen, zoo ons vooraf de fpaerzaemheit behaegt,
zonder welke geene rykdommen oit genoeg zyn.

Zy is op 't beft van haer leven_t omdat de menfch in dien ftaet bequaem
is geworden, om de reden te begrypen en de handen arbeidzaem uit te fte-
ken naer 't geene nut en eerlyk is.

Het flechtc kleet, zonder fierfel of kunft gemaekt, beelt uit dat de
fpaerzaemheit verre van alle ydele en overtollige [H] onkoften is afge-
fcheidcn. Vondel fpreekt het oude en toen verbrandde Stadthuis van Am-
ftcrdam, het zelve als een zuinige, fpaerzaeme en bezige huishoudfter
aenmerkende, in het tweede deel zyner Poczy, aldus aen:

Want al uw houden en beleggen I Tot nootdruft ftecht en recht gewent.

Was om uw zoonen, niet om u, Men wift van Bantam niet te fpreken,

Van ruimte en pracht en grootsheit
fchuw.
Wat vondt de nyt op u te zeggen?

Heer Gysbrechts tyt was u bekent,
Toen vijfchersfchmten n Tnogh ploeg-

Noch zocht ten Zuiden tytlyk heil.

De zeeman zeilde noit zoo fteil
In 't noorden, noch op zoo veelftreken.

Uw hantjiont open, rede om elk
Teftutten, uit uw onvermogen.
Eengraeuwe py, aen 't lyf getogen,
Was 't kleet-, de koft en drank was melk.

den,

Met korf en vifchnet zich genoegden,

II. Deel. Rrrrr Daer

[Dl By Diogcnes La�'rtius Lib. z. §. 6%.

[E] Zie Cicero Paradox. 6. cap. 3.

[F] Lees het tweede en derde hooftftuk van Plutarchus verhandeling aengaende het
vermyden der fchuldcn, en Erafmus in het fpreekwoort Sera in fttndo parcimonia Chil
a. Cent. 2. Ad. 64.

[CrJ Placebit autem hac nobis menfura, fi priut parcimonia placuerit: fine qua nulU
opesfitffiriunt. Dog lees dat ganfche hooftftuk: het is voortreffelyk.
[H] Zie ook het voorige beek met onze Aenmerkingen.

-ocr page 435-



		SPAERZAEMHE�T.
	434	SPAERZAEMHE�T.
	434

I>aer is geen ding zoo noodigh _y als te kennen 't geen noodigh is, zeit Arribro- zius [Ij. De pafler verbeelt de orde en maet in alle dingen. En gelyk.de pafler geenen ftip buiten den omtrek van zynen cirkel treet, alzoo ovsrfchrydt ook de fpaerzaemheit de,maet niet van 't gccne eerlyk en redelyk is. Door den geltbuidel met het byfchrift In meliusJ�rvat, wort aengewc- zen, dat de fpaerzaemheit haercn penning tot een beter en noodiger ge- bruik en gelegcntheit bewaert; alsook, dat het meer eer verdient en een teken van grooter naerftigheit en oplettentheit is, het gewonnen goet wel te bewaren, dan 't geene ons ontbreekt, te winnen. Want het is met de goederen omtrent eveneens gelegen als met de eere, waervan Klaudia- nus aldus fpreekt [K]: De verkrege eer. te bewaren, daer is meer werks aen va/t, dan ['t moeite koft om] nieuwe eer te winnen. En wat laetftelyk de fpaerzaemheit omtrent de goederen betreft, Ovidius zegt in zyn Minne- kunft [L], 't Is geene minder deugt't gewonnen goet ie bewaren, dan goede- ren te winnen: in het lefie heeft het geval plaets, maer tot het eerfie is kttnfi noodigh. Vondel flaet ergens dezen toon : De winfi verandert met den wint. D' een mijl hetgeen een ander vint. 't Is kunji te winnen en bewaren. [T] Ad Vercellen. Nihil tam necejfarium, quant cognofetre quqd fit necejfarium, [K] De Laud. Stilic. Lib. %. v. 3x6. ----- plus eft f�rvafTe repertum, Quam quEefifl� decus. [L] Lib. a. v. 13. Nee minor eft virtus, quam quasrere, paita tueri: Cafus ineft illic, hic erit artis opus. b.j7. Zoo fpreekt ook Livius (1): Qua parare & quarere arduum f uit, nefcio, an tueri dif- ficilius fit. dat is, die dingen, die 't moeite gekpfi heeft te verkj'jgen en te winnen, weete. ik^niet, of't niet nog moeielyker is te behouden. Beide kunnen ze de fpreuk ontleent hebben van Demofthenes, by wien men ergens deze woorden vint : TroAhoiw Sok� r� <puxd%xi r' a,ya,Srd rS KiwasStM ya.'h'zTtuniqvi i�vxi, dat is, het fchjmt, dat het bewaren der goederen diVwyls moeilykgr is dan het u-innen. STAETBESTIERING. E Ene Vrou die in de rechte hant eene weegfchael houdt. De weegfchael beduitjdat dePoliticaof Burgerbeheerfching den ftaet van 't Gemeencbeft balanceert [A] of effent, zulx dat d' een door den an- deren verheven en onderftut wort: en dat met zoodanigh een geluk als onze zwakheit en broze natuur, in 't midden dezer elendigheden, magtigh en bequaem is te genieten. STAET- [A] Myns oordeels zoude men de weegfchael beft daer op te huis brengen; dat dit de befte fbort van ftaetsbeftiering is, daer de Billikheit meeft wort gehandhaeft, waer van de weegfchael een zinteken is, gelyk in 't beelt der Billikheit kan worden gezien: als mede, dat zoo eene Staetsbeftiering pryslykft is en 't gemeene beft allerlangft if voorfpoetbewaert, daer op het naeukeurigfte wort zorggedragen, dat de gelykheit onder de onderdanen niet alleen, maer ook onder de Overheden weide bewaert, en de een niet te veel beneden den anderen neergedrukt of boven hem verheven: gelyk in en over 't beelt Gelykheit in 't brede is aengewezen 1 D. bl. 448 enz.

-ocr page 436-



			S T A E T Z � C. H T.

		STAETZUCHT. HEERSCHZUCHT. IN de gedaent� eener jonge Meit, wiens kleederen groen [A] en kort zyn, fchildert men deze hartstogt. Zy llaet blootvoets, en heeft wieken aen de fchouders; voorts de mynen makende alsof ze een' geheelen hoop door mal- kander gemengde kroonen op hacr hooft wilde zetten. Hacre oogen zyn toegebonden. De ambitie of ftaetzucht is, volgens Thomas befchryving [B], een ongemaetigde trek of begeerte, om, het zy door eene rechtvaerdige of on- rechtvaerdige gelegenthcit, het zy door een deugtzaem of ondeugent mid- del, tot hooge ftaeten en eerampten te geraken: en de luiden die aldus, meer dan betaemlyk en nut is [C], naer eerampten ftaenj deze zyn het die met reden ftaetzuchtigh genoemt worden. De beeltenis heeft een jeugdige gedaent�, omdat de jongelingen zich doorgaens veel laten voorftaen, en een groote hoop en verwachting voe- den : zynde hun deze waen eigen, doordien ze, gelyk Seneka in zyne Troas zeit [D] , hunne gemoetsdriften nogh niet wel beftieren kunnen. Ter vertooning van het gezeide [E], heeft het beek groote fchouder- vleugels, die ook te kennen geven, dat de jongelingen gemeenlyk begee- Rrrrr 2 righ [Al Zie het volgende beelt. [B] Sec. 2. q. 131. art. 2. Ambitio efi dignitatis appetitusimmoderatttsratione honoris. [C] De Italiaen wyft ons hier naer Ariftoteles Ethic. lib. 4. cap. 4. Dog de Filozoof fpreekt aldaer niet van de Heerfchzucht in 't byzonder, dat is van de begeerte om te heerfchen; maer van de Eerzucht in 't algemeen, dat is, van de begeerte om ge�ert te worden en in aenzien te zyn, waer uit het zelve ook mag voortvloeien. [D~] v.248. Juvenile vitium e ft regere non pojfe impetum. [E] Namentlyk, de jgemoetsdriften : welker onbeteugelde vaert vergeleken wort by de fnelheit der vleugelen: die in de beeldenfpraek alles betekenen wat fnel voort- gaet. Zie onzen bladtwyzer in 't woort VUugelsn.

-ocr page 437-



		436 S T A E T Z U C H T. righ zyn en als brandende verlangen naer dingen die hun niet voegen; dat is te zeggen, dat ze boven alle anderen als willen vliegen, en hooger dan elk zyn. Het beknopte of korte gewaet en de bloore voeten, verbeelden de moeilykheden , ongemakken, fchade [FJ , fchande, fchaemte, die een ftaetzuchtigh menfch ondergaen moet, om tot den verhoopten eerftant te komen, dien hy zoo vierigh bemint, dat hy alles lydzaem en geduldigh om den zelven wil uitftaen en verdragen, gelyk dit Kiaudianus in den Lof van Stilikon [G] zeer wel vertoont. De beeltenis is bezigh met kroonen op haer hooft te zetten ; 't welk aenwyft, dat de ftaetzuchtige alles reuklooslyk flechts aengrypt, onaen- gezien het geene Paulus Hebr. V. 4. zeit, Niemant neemt hem zelven die eer aen, maer die van Godtgeroepen wort, gelykerwys als Jaron, en ook on- aengemerkt, of men hetampt wei wacrdigh en tot het zelve bequaem zy. Zoo is ze dan gcblint, omdat haer dit gebrek, van geen goet onder- fcheit te kunnen maken [H], vaft aenkleeft. Seneka zeit 'er in zynen 'C'V. Brief dit van [I]: Zoo groot is de razerny der Staetzucht, dat z� nie- mant ziet die achter haer is, wanneer ze een" ander voor haer uit ziet. De [F] Hoede fchade en fchaemte, 't zy door 't korte kleet, 't zy door de blote voeten hier kan verftaen worden, begryp ik niet; zynde het gemaklyker te bevatten, dat ze beide veeleer onbefchaemtheit kunnen te kennen geven, altoos in een man van ftaet, of ten minften die zich zelven aenzien en bewint waerdigh acht; hoedanig een ftaetzuchtige is: en dat eenen man van acnzien vooral een deftig gewaet paft, en het te- gendeel hem tot fchande ftrekt, daervan is het eerfte reets elders op vele plaetfen te ken- nen gegeven, en het tweede onder anderen te zien uit het gene in en over 't beek der Achtbaerheit is aengemerkt. Zie ook onzen bladwyzer in de woorden kleet* en voeten. Derhalven, zoo de bloote voeten en 't korte kleet hier nog iets anders moeten beteke- nen , boven de ongemakken, die de ftaetzuchtige moet ondergaen, zoude ik de zelve liever toepafl�n op de Onbefchaemtheit, die in den ftaetzuchtigen doorgaens is; of, omdat de onbefchaemtheit, die aldus yerbeelt wort, eigentlyk beibet 111 't venvaer- loozen en verachten der eerbaerheit en kuifcheit, dat hier niet te pas komt; nogh veel liever op die geringheit en laegheit, waeitoe een ftaetzuchtige zich dikwyls moet nc- derlaten by 't gemeene volk, door wiens gunft hy zyn ftaetzucht zoekt te verzadigen; ofeindelyk, op de armoede, waerin een itaetzuchtige waerlyk moet gefchat worden altyt te leven, die, nooit te vreden met zyn ilaet, en aityt naer hoger en meer trachtende, ten aenzicn van deze zyne gemoetsge�rekeniilc, aityt arm "is, volgens het bekende versje van Aufonius (1): Quis dives.? qtti uil cup at f JQuis pauper ? avarets. - Dat is, Wie is ryhj die niets begeert. En wie is arm ? een gierigaert. Dog alle deze betekeniffen, die zich in dit beelt niet klaer genoeg aen de denkbeelden des befchouwers van zelfs opdoen, en te verre moeten gehaelt worden, verwerpende, zoude ik my vergenoegen met de betekenis van ongemakken te ftellen in de bloote voeten , en met die van vaerdigheit, in 't korte kleet, alzoo een lang gewaet den gang hindert, gelyk meermalen is gezegt; zynde de ftaetzuchtige gewoon zich van alles te ontdoen dat hem zoude kunnen belemmeren in den loop, wacrmede hy zich zoo yverig fpoedt om te komen rot Staet en Hoogheit. [G] Zie de plaets boven in het tweede beelt der Amptverkooping, I. Deel, bl. 66. hoewel wy daer voor de heerfibzugt in 't byzonder, het algemecne woort eerz.ugt gebruikt hebben. [H] Of ook, omdat de heerfchzngt met een blinde drift voortgaet naer 't gene zy wenfcht, zonder te zien wat zy onderneemt, en op wat wyze. f I]) Tantus e ft ambitionis fttror, ut nemo tibi poft te vide at ur, ft aliqttis ante te f He- rit. Zoo brengt de Italiaen de plaets by: doch ik vindc ze niet in dien Brief van Se- neka.

-ocr page 438-



		^! STAET ZUCHT. 437 . De veelheit en verfcheidenheit der kroonen geeft te kennen, dat de ftaetzucht een ongeregelde begeerte, en ook, dat ze, gelyk Seneka zeit [K], met de eerampten, die een" bepaelden tyt duuren, niet vergenoegt is-, maer, zoo 't wezen kon, ook met haeren naem alleen de Regi/lers dtr Staets* ampten bejlaen, en haer e eertytels en wapens door de geheele werelt te jpronk Jlellen zoude. neka. Iers diergelyks nochtans leeft men in Zyn 84. Brief: Ambitio tam follicita efii ne quem ante fe videat, e/uam ne poft fe alium: dat is, De ftaetzucht is al zoo bekpm- mert, dat ze iemant voor haer, als dat ze iemant achter haer [die ze namentlyk Zou* de kunnen inhalen] zien zal. En in zyn 73. Brief zegt hy: Adjice tinne, quod ne» mo eorum, c/ui in Rep. verfantur, quos vincat, fed a qutbus vincatur, ad/picit: & illis non tam jmundum efi, multos poft Je videre, quam grave, aliquem ante fe. Habet hoc vitium omnis ambitio ; non refpicit. Dat is : Voeg hier nu by, dat niemant der genen» die aen V roer der Regeeringe zitten, befchouwt wien hy overwint, maer van ivien h§ overwonnen wort: en het valt hun niet zoo genoegt^, datzy'er veelen achter hen_} als wel hardt, dat ze iemant voor hen zien. Dit gebrek^ heeft alle heerfchzugt, dat ze niet ach" terwaerts omziet. [K] De Ira Lib. I. uit. 'Ambitio non eft contenta honoribus annuis: ft fieri poteft, uno nomine occupare f aflos vult, & per omnem orbem titulos difponere. Voeg hier by, het gene de zelfde Filozoof hierover verftandig redeneert, De Ira Libr.^.cap. go. &%!.& De Beneficiis Lib. z. cap. zy. als mede het volgende beelt. v _; ANDERS. E En jonge Vrou in een groen kleet, waervan de zoomen rontom met klimopsbladeren bezet zyn. Zy beklau- tert een fteile klip, op wiens top verfcheide kroonen en fchepters van veelerhande foort leggen : en omtrent haer ziet men eenen leeu, die den kop om hoog fteekt. De ambitie of ftaetzucht is, naer 't berecht van Alexander Afrodizius^i), (») De een begeerte naer hoogheit; of, volgens Thomas zeggen, (Zie het voor- ^ⁿ^^lt' gaende beelt.) een ongeregelde trachting of trek naer eerampten. En dus verbeelt de groene kleur haers gewaets dan, dat het hart der ftaet- zuchtigen door de hoop [A] op hoogen ftaet en weitfche eer onderhou- den en gevoedt wort ₅ welk trachten naer hoogen ftaet en eer het beelt met het beklimmen der fteile rotfe [13], daer de gezeide dingen op leggen, te kennen geeft. Het klimop op de klederboorden beelt uit, dat, gelyk het. veil of klimop altyt gewent is al hooger en hooger op te ftygen, terwyl 't niet zelden de muuraedje , die 't ophoudt, omver helpt; dat, zeg ik, een ftaetzuchtigh menich insgelyx zyn vaderlant, ouders, godtsdienft, wel- doeners en helpers niet verfchoont, als het op 't punt, van boven an- deren te fteigeren, en meer dan zy geacht en ge�ert te zyn, aenkomtj tot welke verwaende uitmuntentheit hy geduurigh een gierige begeerte, die hem noit ongequelt laet, met zich omvoert. Indien men menfchen by plan' IL Deel. S s s s s *ten* [A] Zie de beelden der Hoope. [BJ Die ook tefFens te kennen geeft, dat de ftaetzuchtigen geen moeite of gevaer ontzien, om tot de voorgeftelde hoogheit te geraken,

-ocr page 439-



		,43$, S T A E T Z U C H T. . tenmaghgelyken, zegt Vondel in d' Opdragt van het Treurfpel der Ge- broeders van Thebe, zoo Jlachtenftaetzuchtigen het klimop, dat, naer zynen aen■gememt, gednungh by de muur en opklimt. Zoodamgen openbaeren zich de magtigen, die, noit met hunnen fiaet vemoegt, altyt poogen hooger in top van mogmtheil te fteigeren, en opglimpige tyteis hunne nagebuuren en anderen onrechtvaerdigh beoorlogen. Hm om wort de ganfche werelt zonder ophouden omgeroert, gelyk een ongeftuimige zee, waerin ontelbaere vorftendommen envoU ken fchipbreuk aeng�et en bloet en have lyden, enjammerlyk vergaen. Alexan- ii) Valer. j_c-_r j_g Croote (i) ,'Per/�e en ten deele Ind�� overwinnende, bedroefde zich, � g 014' ' toen hy hoorde dat 'er meer werelden waren dan deze, met onze voelen betre-* ix.E�m. J_m) en biaekte van oorlogsyver om hooger op te trekken. . . . Deze on- Trauq!^de verzaedzame heerfchzucht paft op recht nochte onrecht, ook op geene eeden, ver" AKimi. bonden en bloetverwantfchappen. Wat kan de blinde ftaet zucht brouwen, Wanneer ze raeft uit misvertrouwen! Wat luidt zoojchendigh dat haer rouwt i zegt hy op een andere plaets. Maer om nogh ier van het beelf te fpreken: Daer ftaet een leeu, die zyn hooft opfteekt, by ; 't w> Ik beduir dar d© ftaet- en eerzucht noit zonder hovaerdye is [C] : en Kriftoffel Landinus ; neemt den leeu vooreen beek van ftaetzucht, omdar hy t gens de geenen die voor hem wyken geen gewelt pleegt; en dus doen de itaerzuchtigen^ die, gelyk wy zeiden, altyt teffens ho^aerdigh zyn, mede; wanr de ho' \ vaerdige, zegtPlautus, veracht zyn minder, maer zyn meerder benyt hy, I Bo�tius [U] uit zich aldus: Indien iemant, die zyne gramjehapgeen meefter is, buldert en tiert, mendenke, dat hy een leeuwehart heeft. Markus Auto- nius Kataidt heeic een gtdicht op de bractzuchr gemackr, 't geen dez n zin behellr [bj: O waerachtige voedfter van tweedragt en gekyf, rooffter van de deugt, en dief egge der eere₃ die u zelve m hoogheit, pracht en Imjier, boven den menfehlyhen loop, verheven wenfcht, Gy zyt een wrede vyandin van eens anders roem, een moeder der fchmhe�igheit, en een bron der dwalin- gen. Hy vergiftigt de gemoederen en bejmet de harten met feller venyn dan Ti- zifone �C] Zie onze Aenmcrking D, over't vierde beek der Nedrigheit, iDeel, bl. 180.' [D] De Confol. Philof. Lib. 4. Fr. 3. Ira intemperans frimit l Leomsanimumgcfia- re credatur. [EJ Zie hier liet Italiaenfche Klinkdicht zelf. O di difcordia e risf� altnee vera, Rapina di virt�, ladra d'honori, Che di fafti, di pompe, e di fplendori Sovra '1 corfo mortal ti pregi alttra: Tu fei di glorie akrui nemica fiera, Madre d' hippocrefia, fonte d'errori. Tu gl' animi auvelini, e infetti i cuori Via pi� di Tififon, pi� di Megera. Tu telti un nuovo Dio ftimarfi Annone, D' Etna Empedocle eiporfi al foco eterno, O di morte miniftra Ambitione. Tu dunque a 1* onde Stigie, al lago Averno Tor na, che fenfa te langue Plutone, L' alme non f�nton duol, nulla � lTnfcrno.

-ocr page 440-



		ST. A.ETZUCH TV ₄39 zifone en Megera. Gy hebt gemaekt dat Hann� [F] voor een¹ nieuwen Godt wilde gehouden zyn, en dat Empedokles [G] zich aen den Etna in een eeuwigh vier heeft overgegeven. O Eerzucht, dienares der Doot! Keer dan weder naer de wateren van Stix, en naer den poel Avernus � want zonder u heeft Pl-uto geen kracht, voelen de zieltjes geenfmart_y en is 'ergeene hel. Euripi- des zegt in zyn Feniciaenfche Gebroeders door zynen tolk Vondel, *Helaes,* hoe wort uw hart vanflaetzucht dus bezeten, En toomeloos verrukt met eenen dartlen zin! Bedwing u. ftaetzucht is een fchendigegodin, Die, in dejleden en by groot en ingekropen, Nietfcheit eer zy defte�n en huis en hofhelfjloopen. [FJ Die ecnigc vogelen leerde klappen, Hanno is een Godt, en de zelve daerna Het vliegen, opdat zy in de boflehen die woorden naklappende, demenfehen, van het be- drogh onbewuft, door dat kunftje mogten misleidt worden. Doch, de vogelen in de ruime lucht gekomen, vergaten dien nieuwen zang, en behielden alleen hunnen ouden j ftellende aldus de verwagting van Hanno te leur. %/EUanus Var. Hifi. Ub. 14. cap. 30. [G] Zie het beek derYdeleEer, I.Deel, bl. 342, Aenm. Ff, Gg, en Hh. Doch deze voorbeelden van Empedokles en Hanno doen genoegzaem zien, dat Kataldi dit gedigt heeft gemaekt, niet op de Heerfchzucht in 't byzonder, maer op de Eerzucht in 't algemeen, zynde het deze twee menfehen niet zoo zeer te doen geweeft om over an- dere te heerfchen, als wel om boven andere gecert te worden. Wat de Eerzucht in't algemeen belangt, de zelve is voor een groot gedeelte verhandelt onder het voor» noemde beelt Ydele Eer.

-ocr page 441-

₄₄o STANTVASTIGHEI T.

boven een vlammend vier houdt; zich bereic toonende_t om
die hant en arm vrywilligh te verbranden.

rige deelen van dit beek belangt, dezelve is ligt op te maken uit de hiftorie van den
Romein Mucius Scevola, die in 't leger van den koning Porfena gegaen zynde om
hem te dooden, en zyn vaderlant te gelyk van de beleegeringe en het uiterfte verderf
te verlofl�n; doch een van 's konings hovelingen, "die naeft den zei ven zat, en nochte
uit de kledinge, nochte uit eenig ander teken door hem, aen wien de koning onbekent
was, van den Vorft konde worden onderfcheiden, gedoodt hebbende, en daerop aen-
ftonts gegrepen en zwaerlyk gedreigt zynde, dat men hem, indien hy zynen toelegh
en 't verraet niet in alle deelen aenftonts ontdekte, de wacrheit met de pynbank zou-
de afperfl�n; zoo onverfchrokt en ftantvaftig van moedt was, uai hy zyne rechterkant
(en om deze reden had deSchryver beter gedaen, dat hy het heelt den degen indcrech-
terhant had gegeven, en die doen branden, en den pylaer in hacr flinker arm geplaetft)
even als ter ttrafl� van datzeden verkeerden had gedoot, indetegenwooidigheitdes ko-
nings in't vuur ftak en verbrandde, om hem te toonen, dat hy ftantvaftig genoeg was
tegen alle pynbanken, en in ftaet om de allerfelfte fmerten te verachten: gelyk men
(i) Lib. dit alles met zyn verdere omftandigheden breder kan lezen by Livius (i), en meeran-
i.cap. ij., deren. Zie ook onze AenmerkingA. over het derde beelt der Lydzaemheit, x Deel, bl.
in. en indien gy voorbeelden van Stantvaftigheit begeert, zoo lees Valerius Maxi-
mus , Lib. 3. cap. 8. Anderen verbeelden de ftantvaftigheit door eenen falamander die
in 't vuur leit; omdat dit dier het gewelt des vuurs, dat alles verflint, ftantvaftiglyk
wederftaet, ja door de kracht zyner koude, die boven mate groot is, of (gelyk de ou-
de Uitlegger van Nikander wil, pag.64) door een zeker kout vocht dat uit deflelfs kop
druipt, uitblufcht. Het welk hoewel Diofcorides en vele andere latere fchryvers te-
(1) Hift. genfpreken, zoo wort nochtans het tegendeel beveftigt door Anftoreles (2), Nikander
Anim.lib. (g), Elianus(4), Plinius(5^,)₎ Suidas (6), Quintus Serenus Sammomkus, en Nazi-
^,,c:''". anzenus (7): hoewel het mogelyk waer is, dat hy, al te lang en m een al te fterk vuur ge«
xipharm* *h°uden wordende, zyne koude ten laetften wort overwonnen, en hy ook eindelyk
(4)Hiftor zelf verteert; doch dat hy anderfins het vuur uitblufcht, gelyk reeds is gezegt, zulks
Anim.lib getuigt ook die groote man Julius Cezar Scaliger (8) uit �htnpiodorus. Zie Hierogl.
f'fwft¹' ^°^^e^- ^ex ^^ett' & Neott, lib. 1. tit. Candor, Confiantia, Integntas. Zoo tekenen ook
Nat.lib ' "^e Geleerden over Plinius (9) acn uit Theophraltus (10,, dat de falamander niet aller-
io.eap.' lei vuur uitblufcht, maer alleen dat gene, dat matigen overeenkomftig ismetdekrag-
67. ten van zyne natuur, gelyk dat van ftoppelen, en diergelyke dingen, gelyk Francis-

(fi^Invocc ]_iUS Rabclefius wil. Dat ondertufichin door fbmmige deelen van ons tegenwoordige
aA«. ^_ee|_t _nj_et ₍j_c Stantvaftigheit in haren vollen omtrek en in alle hare leden wort afge*
(7Mn vita fc^etft, maer alleen in dat gedeelte, dat in een onverfaegtheit en onwrikbarevaftigheit
BafiliiMa- des gemoets tegen vrees en gevaren beftaet, hoedanig een gemoedsgefteltenis de Laty-
gni & Pa- nen ook dikwyls conftantia noemen j zulks blykt klaer uit het aengehaelde voorbeelt

xaen. ad _van Mucius.

Virg. v.

580.
(8) De

Subtil. ad

ANDERS.

Cardan.
Excrcit. -
74- §■}.

kud^Loe' 'T^V* ftantvaftigheit wort ook niet qualyk uitgebeelt met

de Igno.

^o 1 J eene Vrou te fchilderen, die de rechte hant opfteekc,

en in de flinke eene fpiets houdt, op welke zy leunt; ftaende
aldus op een vierkanten fteen.

Het geene ftantvaftigheit heet, is een vafte ftant des gemoets en een
onverwrikbaer voornemen en opzet in zoodanigh eenen menfeh, die zich
in alle zyne handelingen zulx draegt,dat hy zich door lichaemspyn, droef-
heit, moeilykheit nochte eenige andre bezwaernis laet overwinnen om van
den wegh der deugt af te wyken.

-ocr page 442-

STANTVASTIGHEIT. 441

Zy houdt haer rechte hant omhoog [A] tot een teken van ftantvaftig-
heit in haer voornemen.

Men ftelt ze op een' vierkanten ftecn, omdat het vierkant vaftheit be-
duit [B]_} ftaende het zelve, hoe gy het keert of omwent, geduurigh en
op alle zyden vaft en pal, het welk in lichacmen van eene andere vorm,
zoo volkomentlyk g�enc plaets heeft.

IL Veel. Ttttt De

[A] En fteekt ook tef��ns den voorften vinger van die zelve hant op. Want zoo
Jcomt de Stantvaftigheit voor, op twee penningen van den Keizer Klaudius, eens in de
geftalte van een zittende vrouw, en ten anderen male als een gewapendeKrygsheldin,
meteen fpies, gelyk hier, in de flinke hant, beide met het omichrift van CON-
STANT I JE AUGUSTI, dat is, Ter ftantvaftigheit des Keizers. Van het op-
fteken des vingers, als een beek van beftendige vaftheit, is gefproken in onze Aen-

merking C. over het zevende beek der Eeuwigheit, /. Deel, bl. 383. Oudaen (1),
by wien wy deze penningen vinden, leit het opfteken van den vinger aldus uit, dat
hy is een teken van ftantvafte bevefliging, of wakjterheit en luifler enden yver [want tel-

(i)Room-
fcheOudh
bl. 3J6 of
*>7-

kens daer men op de anti van Trajanus ziet, dat eenige krygslieden op de wacht fiaen,
hebben ze aldus den vinger omhoog geheven) als wilde Klaudius in 't bewaken des Rechts
en Krygsdeugts zyne ftantvaftigheit betoonen. Op den eerften penning merkt hy Klau-
dius dan aen als een ftantvaftigen Rechter; waertoe ook de zittende geftalte dient,
(zie onze Aenmerking A over 't beek Rechter) en verftaet door die ftantvaftigheit niet
anders dan een onvermoeide volharding in 't behandelen van gerechtszaken, of; (om
Oudaens woorden zelfs te gebruiken) eene onverdrietzaemheit in arbeit: welke lof
waerlyk aen Klaudius toequam, en met het getuigenis van Suetonius door Oudaen
wort beveftigt. En op den anderen penning beichout hy hem als een ftantvaftigen
krygshek: zoodat Klaudius zich zelven dan door deze twee penningen den roem van
ftantvaftigheit in vrede en oorlogh zoude hebben willea toe�igenen: en zoo zoude ie-
ipant daer npgh voor een derde kunnen by voegen die van Stantvaftigheit in den Gods-
dienft, en menen, dat de zelve te vinden is in nogh een anderen penning van Klau-
dius by den zelfden Oudaen. (z), alwacr 's Keizers Moeder wort vertoont als een prie- (ji n,^,
fteres van Auguftus, met eenen fakkel in de eene, en een hoorn des overvloets in de
andere hant. Dogh hieromtrent niets bepalende, zal ik alleenlyk ten opzichte van den
opgedoken vinger zeggen, dat ik van gedachten ben, dat die in den eerften penning,
zoo dezelve Klaudius verbeek als een Rechter, en op den tweden, zoo die moet toe-
gepaft worden op des Keizers ftantvaftigheit in den oorlogh, gelyk ook op de zuil van
Trajanus, mogelyk zal zien op den eedt des Rechters (3), dien hy outtyds te Romen (j) vidu
deed, zweerendc, de waerheit ftantvaftigh te zullen aenkleeven in 't oeftenen des Ge- Com-
rechts:, en op den krygseedt der foklaten, waermede zy ftantvaftige trouwe beloofden �.^ct".- ?�*

aen hunnen vckheer: hoewel ik niet onbewuft ben,dat fommigen die plechtigheitvan't opfteken der vingeren in het doen van eenen eedt by de ouden, in twyftcl trekken,
en meenen dat het een gewoonte is die in later tyden zoude ingevoert zyn. Ik zie ook
wel, dat men my hier tegen kan werpen, dat dan op dien penning zoude verbeek wor-
den niet de ftantvaftigheit des Keizers, maer der krygslieden aen den Keizer: doch ik
kan met hetzelfde recht zeggen,dat aen den anderen kant ook de wakkerheit en ftant-
vaftige yver der foldatcn zoude moeten worden begrepen, en niet die des Keizers.

Lib.j.
Fab. 10.v.

40.&;nl

Cicero-
nem de
Officiis ;
Lib.3. c.
10.

Maer ik zie geen zwarigheit, waerom men door de geftalte van zooeenkrygsmanden
Keizer zelven niet zoude mogen verftaen, alshaddcde Keizer zich zelven op dien pen-
ning door de beeltenis van zoo eenen foldaet willen vei toonen, als tot eene verzeke-
ring en betuiging dat hy akyt de zelfde ftantvaftige trouwe wilde bewyzen aen zyn
vadeilant, die een eerlyk krygsman fchuldig was aen zynen vekheer; en zoo is het
ooit genoeg, indien mogelyk de Keizer zelf al geen eedt heeft behoeven te doen als
R�chter, dat men zegge, dat hy zich vertoont heeft in de gedaente van een zwecren-
den Rechter, om te kennen'te geven, dat zyne vonnifl�n niet min oprecht zouden
zyn en de waerheit ftantvaftig aenkleven, dan die der Rechteren, die tot dezen einde
vooraf eenen eedt deden.

[B] De beekfpraek is klaer: geene zwaerte leit vafter ,'en wort zoo bezwaerlyk be-
wogen, dan die tcffens vierkant is. Zie onzen bladwyzer in Fierkant.

-ocr page 443-



				STANTVASTIGHEIT.
			442	STANTVASTIGHEIT.
			442

			De fpiets [C] daer ze op leunt, ziet op het gemeene fpreekwoort, Die zich wel onderftut, valt zelden. En ftantvaftigh te zyn, is niet anders dan wel geftut en vaft te ftaen in de reden, die het verftant tot eenige zaek beweegt. [C] Zie ook het tweede beek desHeils, ��«/, bl. \%. Bequaemlyk kan mcnby 't beelt ook plaetfen een eikenboom, als een goet zinnebeelt der Stantvaftigheit. Zoo vergelykt Horatius (1) de llantvaftige en onbezweke dapperheit der Romeinen na vele nederlagen, hun toegebragt door Hannibal, by eenen eikenboom, die zelfs vaft ftaen- de, fchoon zyne takken worden afgekapt, onwrikbaer blyft, ja tegen zyne fchadeaen groeit. En zoo vergelykt Virgilius (a/het ftantvaftig gcmoet van Eneas tegen alle ge- beden en tranen, erTverdere pogingen van Dido, by eenen eikenboom, die door felle ftormwinden van alle kanten wort geflagen en geflingert, dogh door behulp van zyn diepgefchote wortelen, veiligh en vaft ftaet. Zoo kan men meer diergelyke zinne- beelden ontleenen van andere dingen, die vaft ftaen, en fterk zyn: gelyk een berg,een rots {3), en wat dies meer is. Zie de beelden der Vaftheit. De onverzetbaere ftant- vaftigheit en onverfchrokkenheit van een recht vaerdigh man befchryft Horatius (4) al- dus met de woorden van Oudaen (5): Den man, die aen zyn opzet bhft gehegt, Rechtvaerdig zynde in 't geen hy \(�urt voor recht, Zal geen gedruifch van burgeren en mannen, Jidet bits bevel ter fitoodheit aengefpannen, Zal geen gezicht van een verwoeden prins Het vafi gemoet doen fchudden hier of gins: Laet vry op zee gewelt van winden razen, Of't blixemvuur Jlaphertigen verbazen, fa fchoon vaneen d? ontfchokte wereld viel, Hatr bottval treft een onverfchrokj^ ziel.
{i)Lib.4. Od.4. v. 58. (i)iEneid. �b. 4.y. 441.

	(j)Virgil. �Lneid. Lib. 10. v. 693. f4) Lib. 3. Ode. 3. (S) Loc- laud.


		STERKHEIT. WAKKERHEIT. FRISCHEIT. LAet dit eene Vrou zyn, wiens gedaente de rypheit van haeren leeftyt vertoont, en die 'er fchoon, wakker, en welgemaekt van croni uitziet. Laet ze luchtigh gekleet, en poet

-ocr page 444-



		STERKHEIT. 44$ met amaranten bekranft wezen ; houdende voorts met beide haere handen eenen met vruchten geladen olyftak. Schilder honigraeten boven op dien tak, en eenige byen rontom de zelve. De amarant is een bloemgewas, dat, wegens zyne duurzaemheit, noit dorrende verwelkloosheit, en altyt friffche fchoonheit, (in tegenftelling van andere bloemen [A]) vaftheit, fterkheit, en behouding verbeek. De- ze bloem krygt in den winter, als 'er geene andere bloemen te vinden zyn^ alleenlyk door haer in water te fteken, haere friffche groenheit en fchoon� gedaenre weder; waerom, volgens het zeggen der fchryvers, de volken van Theffali�, hun jaerlykfche offerhande aen Achilles graf doende, het zelve met amarantkranfen behingen en overfpreidden ; tot dat einde deze gewaffen, tegens den tyt dat 'er andere bloemen gebreken zouden [B] , bewarende, omdat ze, in 't water gefteken,terftont frifch wierden. Om deze hoedanigheit wort de amarant �nfterflyk geheten en a�n d' onfterflyk- heit toegewydt [G], gelyk ook de olyftak en de honigraeten [D]j en hier- op ziet het antwoort, gegeven door Diogenes Cinikus [E] aen iemantdie hem vraegde, Op wat wys men den draet van de levens der menfchen zou- de kunnen verlengen [F]? Zoo men, zeide hy, de inwendige deelen met honigh, en d' uitwendige met olifineerde. Duifterlyk , gelyk hy gewent was doorgaens op een verborge manier te fpreken [Gj, te verftaen geven- de [H], dat men, omfterk, wakker en frifch te blyyen, een vrolyk ge- T tt tt 2 moet, [A] Die een ligtverdwynende fchoonheit, en fchielykevergangklykheitbetekenen; gelyk al dikwyls gezegt is. Zie onzen bladwyzer in 't woort Bloemen. [B"] Niet om die reden, maer om een andere, die wy gezegt hebben over het beelt der Achtbaerheit, 1. Deel, bl. j. Aenm. T. Zk aldaer ook Aenm. S. v. en W. en Klaudius Minos over Alciatus, Embl. 135. en Pi�rius Valerianus Hierogl. lik* 55. cap. 16. uit Filoftratus, Heroic. cap. 19. §. 14. [C] Door wien, weet ik niet: doch ik geloof, dat de Schryver met deze woorden cnkelyk zeggen wil, dat ze een beelt van onfterflykheit en onvergangklykheit is* en van de Po�ten onflerflyk^wort genoemt: gelyk haer naem zelf onverwelklyk^ beduit, volgens het acngetekende ter bovengemelde plaetf�. [D] Zie het beelt Akademi, 1 Deel, bl. 57, en het eerfte beelt der Eer, 1 Deel, bladz.. 2.21. Aenm. B. En voeg daerby het geene Pi�rius Valerianus zegt van de ge- duurzaeme vaftheit en fterkte des olyfhouts, Hierogl. lib.5%. cap. 9. ' [E,] Waerom onze Italiaen Demokritus van Abdera hier heeft willen veranderen in Diogenes Cinikus, daer Pi�rius Valerianus (1), uit wien hy togh al het overige van (1) Hie- dit beelt getrokken heeft, wel duidelyk Demokritus noemt, is my geheel onbekent. � F⁰»^1, ^lib« Ten minllen Athen�us (2) fielt het op den naem van Demokritus, en my is geen an- ^.'nh'⁸der bekent, die't aen Diogenes toefchryft. , ' ' cap. 7'. [F] Hoe men gezont kpnde leven, was eigentlyk de vraeg, volgens Athen�us f3). (5; Loc. [G] Dat is miflehien waer van Diogenes Cinikus, doch niet van Demokritus. ^ud. [H] Dat is de meening niet geweeft van Demokritus, die 't van den eigentlyken honigh en oli heeft gezegt: doch de Italiaen heeft Pi�rius qualyk begrepen, welke niet zegt (gelyk deze Schryver het heeft verftaen) dat dit de verborge mening van De- mokritus geweeft zy, maer dat men dit zyn antwoort op een beeltlprakige wyze zoo zoude kunnen opvatten en uitleggen Altoos de famenhang des verhaels van Athe- n�us doetgcmaklyk begrypen, dat dit antwoort niet anders dan eigentlyk moet worden opgevat. Gefproken hebbende van de wateren, welke 't gezontft mogten zvn om te drinken, en bewezen, dat 'er in de zelve ook een voedtzaeme kragt is, vo�°t hy 'er by, dat 'er ook vele andere vochten zyn, die 't lichaem op een byzondere wyze voe- den, en telt onder de zelve ook den honigh op. Tot bewys daervan brengt hy by, dat

-ocr page 445-



		S T E R K H E I T.
	444	S T E R K H E I T.
	444

moet, geftadigh vervult met zoete en aengenaeme overleggingen [I] en vrolyke gedachten, van noodehadj en dat het lichaem in nutte en goede oeffenxngen [K] moft worden gehouden, ten einde het door den ledig- gang niet bedorven en verteert j maer integendeel, door de gezeide bezig- heit geholpen, fterk en vaft mogt worden. Behalve dit zegt Athenxus, dat het gebruik der fpyzen die met honigh toebereit zyn, den menfeh veel langer-doet leven [L], dan of men koft at die met fcherpe dingen toege- mackt was. En hiertoe brengt hy eenige volken des eilants Korzika, Cir- nai geheten, ten exempel by, die, naer zyne meening, zeer out werden en lang leefden omdat ze zich met zoete fpyzen, van honigh gemaekt,of daer veel honigh in was, onderhielden. Wat hiervan zy of niet zullen wy daer laten_} maer Diofanes, die over den Lantbou gefchreven heeft, zegt ook, Dat het geftadigh gebruik van honigfpyzen niet alleen de levendig- heit des verftants grootlyx bevordert, maer meteen de uitwendige zinnen fterk, frifch en gezont bewaert [MJ. dat Demokritus, door ouderdom het leven moede zynde, en voorgenomen hebbende te fterven, en tot dien einde zyn dagelykf�hen leeftogt allengskens verminderende, en nu zoo verre gekomen zynde, dat de doot naby was, door de vrouwen, die in zyn huis waren, was gebeden, dat hy nog eenige dagen wilde leven, opdat zy het feeft van Ce- res, dat aenftaende was, mogten kunnen by wonen; en dat hy haer verzoek hebbende toegeftacn, had bevolen, dat men een pot met honigh digt by hem zoude neerzetten, en dat hy alleenlyk door den reuk en uitwaf�ming van dien honigh, nogh verfcheide dagen in 't leven was gebleven j en daerna, de honigh weer wechgebragt zynde, ge- llorvcn: dat hy voorts in zyn leven altyt zoo een groot liefhebber van dm honigh ge- weeft was, dat hy op de bovengemelde vraeg, het antwoort, door den Schryver hier bygebragt, had gegeven. Dan fterkt hy vorder zyn zeggen met het getuigenis van Anftoxenus, fchryvende, dat broot en honigh het gewoone voedf�l was der Pitha- goriften, en dat die geenen, die deze fpys gebruik ten voor hun middagmael, nooitzou- den ziek worden: en eindelyk vot gt hy 'er ook by, 't geene hier gezegt wort van de inwoonders van Korfika. In 't voorbygaen moeten wy aenroeren, dat het verlengen des levens van den ftervenden Demokritus voor eenige dagen, wort toegefchreven (0 Lib.9. door Diogenes La�rtius (1), niet aen't rieken van honigh, maer van warm broot, j.4J- dat hy zig dagelyks liet brengen, en onder den neus hielt. Nogh een ander ant- woort, gelyk aen dat van Demokritus, en deszelfs ware mening beveiligende, zullen wy een weinig verder bybrengen. [TJ Dat zoude dan door de zoetheit des honigs worden te kennen gegeven; gelyk naere en droefgeeftige gedachten door 't zinnebcclt van alle bittere dingen kunnen wor- den verftaen. Zie onze Aenmerkingen A. en B. over 'c beek Bitterbeit, 1. Deel, hladz,. zof [KJ Waervan de oli een zinnebeelt is, om reden, dat de Ouden, wanneer ze hun- ne lichamen met worftelen, en anderfins, wilden oef��nen, de zelve gewoon waren met olie te fmeeren Hierop zinipeelde het zeggen van den Thebacr.khcn Velrheer (1) Plu- Epaminondas (2), wanneer de kok hem en zyne Amptgenoten rckenfchap der on- taich. in koften van eenige dagen doende, hy zich nergens moeilyk over toonde, dan over de Apophtli. _men;g_te _van gebruikten olie; zeggende, dat hy niet te onvreden was over de gemaekte Imp.cjj. °nkoften, maer daerover, dat men zoo veel oli binnen in z,yn lyf had gekregen; te kennen gevende, dat men den zei ven beter had kunnen gebruiken om het lichaem daer- mede uitwendig te beftryken, en zich alzoo in't worftelperk te oef��nen tot vermeer- (;)Cornc- dering van krachten, daer de Thebanen boven alle andere Grieken wonderlyk (3) op husNe- geftelt waren. Zie Pi�'rius Hierogl. lib. 53. cap. 10 & 12. ni°i *c^Ptf fW Pi�'rius zegt, dat het gemene gevoelen zoo is, en dat is ook bekent: doch de Italiaen zet het verkeerdelyk op de rekening van Athene�s. (₄)Hiftor. [M] Aenmerklyk is het geene ons Plinius (4) verhaelt van Pollio Romulus. Deze Nat. iil>. man _was _over j_e hondert jaren out geworden, en nogh fterk van lichaem en wel by n.c.14. ₂y_n _verft_am< j)_e _oorzac]₅ daeryan fchreef hy zelf toe aen 't menigvuldig gebruik van olie

-ocr page 446-



		S T Y F Z I N N I G � E ITY 4₄f olie uitwendig, en gehonigden wyn inwendig. Want als de Keizer Auguft�s hem eens vraegde, door wat middel hytogh voornamentlyk de frifcheit van lichaem en geeft hadde bewaert, antwoordde hy, intus mulfo, f ons oleo, dat is, van binnen door geho- nigden wyn, en van buiten door olii STYFZINNIGHEIT. HARDNEKKIGHEID MAel, ter �itbeeldinge hiervan, een in't zwart gekleedt Vroumcnfcb , wiens hooft met eenen nevel omtrokt ken is; en geef het een' ezelskop in de handen. Het gewaet zy zwart [ A], omdat, gelyk die kleur gecne andre aenne-* men wil, alzoo ook een menfeh, die ftyfzinnigh of hardnekkigh by zyri gevoelen blyft, door geenerlei reden tot de befchouwing van het licht der waerheit dat hem vertoont wort, gebragt of bewogen kan worden. 's Beelts hooft is met eenen nevel omtogen, omdat de ftyfzinnige lui- den zelden verre vooruit zien, en daerom vall en hardaekkigh op hun ftuk en in hun voornemen ftacn blyven. Doch een wys man beftaet integen- deel zoo, dat hy zich van zyn gevoelen, indien 't quaet is, wel wil laten afbrengen_} aenmerkende, dat het menfchlyk verftant zoo geftelt is, dat het, of wegens 't groot getal der dingen en de volmaektheit der z�lve, of wegens 't kleene licht en de duifterheit van zyH' eigen toeftanc, noit zoo verre gekomen is, dat 'er geen plaets zoude overfchieten om nogh al ver- der te gaen_; dewyl tot nogh toe niemants verftant den r��m cener ganfeh volkome kennis behaelt heeft, en de wyfte menfeh, der doolinge niet ge- heel ontwaflen is [B]. Dit alles merkt hy aen, en is daerom zacht en ge- zeggelyk. Het ezelshooft beek de onwetenheit uit, die men de moeder der hard- nekkigheit zeit te wezen. En dat de onwetenheit [C] door het hooft van eenen ezel aengeduit wort, gefchiedt omdat hy in alle dingen even bot en plomp is_} zich zoo wel, wanneer hy 't quaet, als wanneer hy 't goet heeft, vergenoegt en te vre�n houdende,, en geen onderfeheie tuflehen het zelve makende. IL Deel Vvvvv STIL- *.<- .... -j. ,�''.'** [A] Vergel yk hief mede het beek Halsftarrigheit, z.Deel, bl f, als mede het bee�t Bevatting, i. Deel, bl. 184. en zie ook de laetfte Aenmerking over 'teerfte beek der Dwaesheit, i.Deel, bl. zyi. f_B] Cicero Phil. ia. c. z. Cujusvis hominis efi errare } tiMius, mfi injtpien�s, in er- rore perfeverare, dat is, het dwalen heeft plaets in alle menfehen; maer w de dwalingt te volharden, in niemant, behalvcn in een z.ot. Zie Erafmus Chii. Z. Cent. 4. Adag. 20/. Voorts komen hier te pas de woorden van Apulejus, Flor. 1. 1. Veriffime po�ta egregius dsxit, veluti nebulam nobis ob oculos ojfufam, & non cerntre nos, nifi intra lapidis ja- �um valere, dat is, Met zeer veel waerheit heeft de voortreflyke dichter (Homerus)ga tegt, dat ons even als een nevel voor ⁱt gez.igt is uitgefiort, en dat wy met verder kannen zien daneenen fleenu>orp. Het welke Van het natuudyk gezigt overgebragt zynde tot de kennifle des verftants, te kennen geeft, dat het zelve zwak is, en zich niet uitftiekt tot de dingen die verre buiten 't bereik van de menfehlykheit geftelt zyn. [C] Zie het tweede beelt der Domheit, i.Deel,bl.z$j, Aenm. A. en Gemeen Volk, x.Deel, bl. 446, Aenm. JD. en 't j. beelt der Onwetenheit, Aenm. A en B. ♦

-ocr page 447-



		₄₄6 STILZWYGENTHEIT. S T I L Z W Y G E N T H E I T van GEHEIMENISSEN. STel een Vrouwebeelt wiens mont met eenen bant geflo- ten en daerenboven ook nogh toegezegelt is. Laet de reit des lichaems geheel met een'langen en zwarten mantel gedekt wezen. De Ouden beeldden Angerona [A], de godin des Geheims, met een* gefloten en toegezeg�lden mont af, om te vertoonen, dat men zyn eige en eens anders geheimeniflen verzwygen moet. De mantel, op de wys als gezeit is, geeft te kennen, dat, gelyk hy h�t geheele lichaemen des zei ven deelen bedekt, wy ook alzoo alle de dingen,, die ons ter verzwyginge toebetrout worden, verborgen en ge- heim moeten houden [B]. [A] Zie onze Aenrnerkingen over het derde beelt hierna volgende. Dat verder de Perf�n outtyts ook een Godheit der Stilzwygentheit hebben ge�'ert, leert ons Raderus over Curtius, Lib. 4. cap. 6. n. f. f_BJ Daertoe dient ook de zwarte kleur, die,deduifternifi� gelykzynde, (zieonzen bladwyzer in 't woort zwart) alles verbergt wat ze bedekt; gelyk ook de donkerheit des nachts alles onttrekt aen 't gezicht. Een andere reden van deze kleur, zie in het volgende beek. Maer waerom de Stilzwygentheit hier onder de gedaentt van eene f Vrouw vertoont? daer togh de vrouwen doorgaens allerminft in (tact zyn om tezwy- gen, zoo in geheimeniflen, (gelyk in 't volgende beelt wort aengewezen) als anders in 't fpreken, gelyk wy over 't beelt der Snapachtigheit gezegc hebben, Aenm, A. Elders hebben wy aengetekent, dat in 't verkiezen van een Manne- of Vrouwebeelt veeltyts geen onderfcheit wort gehouden, en een Vrouwebeelt d ik wy Is verkoren, om geen andere reden, dan omdat men het zelve doorgaens meer fieractkan byzetten. Daer nogtans de eene f�xe in eenige zaek merklyk uitfteekr boven de andere, behoort men de zelve in de beeldenlpraek liever te gebruiken, dan die minder uitfteekt; gelyk onze Schryver al veeltyts gedaen heeft. Hier nochtans, daer hy de afbeelding der Heiden- iche godinne Angerona volgt, heeft hy geen mannebeelt kunnen nemen, dat hy ech- ter had kunnen doen in de volgende Zinfchets.

			ANDERS,

-ocr page 448-



	S'TILZWYGENTHEIT. 447

		ANDERS.

E En ftatige Vrou in zwart gewaet. Men ziet haer met de rechte hant eenen ring voor haer¹ mont houden, alsof ze den zelven 'er op drukte. Voor haere voeten ver- toont zich een kikvorfch. Zy is ftatigh, omdat het ontdekken der geheimenifTen een teken van lichtvaerdigheit is, en geenen ernfthafcigen noch ftatigen luiden paft. Het zwarte kleet beelt de goede trou en de ftantvaftigheit uit f Al,' omdat de zwarte verf geene andre kleuren aenneemt. En een ernfthaftigh man is ook zoo ftantvaftigh en beftendigh, dat hy het geheim aen geenen ander overzet, maer het zelve getrou en volgens het goet vertrouwen, heelr en bewaerr, De ring, dien ze dierwyze houdt, alsof ze haeren mont daermede toe- zegelde, vertoont de bewaring des gcheims. Zoo zeit Lucianus [B], Sluit met een zegel uwe tong, *'. Opdat ze het geheim verberge. Een ander fpreekt by gelykenis van den jleutel aen de tong;* hierdoor uit- drukken willende, dat de geheimen in den mont dienen vaftgefloten te v V VVV V 2 Zyn. f_A] Zie de plaetfen zoo even aengewezen over 't beelt Styfzinnigheit j en nog een andere reden wegens deze verwe bygebragt over 't vorige beelt. Deze ftantvatheheit in 't zwygen van geheimenifTen pryzen de oude Schryvers voornamentlyk in de Span- jaerts, die'zy zeggen, dat zich dikwyls veel liever lieten dood pynigen, dan dat ze ee- nig geheim wilden klappen. Zie Juftinus Lib. 44. cap. 2. §. 3 en 4. en anderen al- daer aengehaelt door Bongarfius en Berneccerus. {J&~\ 'Affi]Tav iiriuv yA&Hnnj? vtpftpyls iitiKttir&u. Dit versje en de twee volgende van Efchilus en Sofokles zyn getrokken uit de fpreek woorden van Junius Cent. 4. Ad. 29. Clavit in Imua,

-ocr page 449-

₄₄8 STILZWY GENTHEI T.

zyn. Ik h�bbe, zeit de Griekfche Po�et Efchilus, by Klemens den Alexaq-
dryner [C], eenen fleutel aen myne tong, die haer bewaert. En in den Ko- \
loneefchen Epidus van Sofokles zegt de Rei, Dat [D] een gouden Jleutel
de tong der geenen fluit, die in Ceres heiligen godtsdienft ingewydt zyn: te ver-
ftaen gevende, dat die luiden de geheimen der gezeide godin ne zoo verbor-
gen hielden> alsof hunne tongen [E] met fleutels in den mont vaftgeflo-

ten

*.'■ ■ " V' ■■■'« " " ' .'-.:-.■"■ ^: . ,..■'■ -

f ■■■■-.■,-■.-. , ' .'�'''."■■:.,'■'�.'.'■ �

[C] Stromat. lib. f. pag. 55-8.

._: AM' «V' kcIjao} xM�t-.iiti yxdtffq <pv.\ct%.
Doch in plaets dat onze Schryver, en voor hem ook Junius, de Griekfche woorden
in dit en 't volgende vertalen een Jleutel oen de tong, daer voor zoude ik liever zeggen,
ten grendel op de tong, oxeenjlot aen de tong, dat veel eigentlyker is, en 'tGriekiche
woort tAsiV heeft die betekenis ook. Zie Aenm. F.

[E] De natuur, zegtPlutarchus(i)» heeft geene van alle onze ledematen zoo fterk ;
met een wal en omheininge beteugelt, als de tonge; hebbende voor de zelve even
als tot eene wacht geftelt de tanden: opdat, indien zy naer den toom der reden niet wil- I
lende luifteren, mogt komen uitberften, wy hare ongehoorzaemheit, zelfs met het by-
ten der tanden, zouden bedwingen. En alzo heeft het zyn nadruk by Homerus, dat
hy Ulifl�s, dien hy als een wys en yerftandig man doorgaens voorftelt als ftil en wei-
nig {prekende, volgens de aenmerking van PJutarchus (2), Agamemnon, die door een
al te onbedagtzaeme vrees den Grieken aenriedt, s'nachts van Trojen weg te vlugten �
aldus doet heftraf��n (3):

'Arp«i'J»f, Tfoio'y re titas Cpvyw tpx.os �SoVt'�iv.
Dat is, Wat woort, o zoon van Atrem, is de omheininge van uwe tanden ontvlucht j
te kennen gevende, dat hy zyne tong onvoorzichtiglyk niet had bedwongen van on-
bedachtzame woorden te fpreken. Zie ook Apulejus Florid. 3. uit. De ftilzwygent*
heit voorwaer is eene groote deugt, en niet qualyk hebben fommige der Ouden ge*
zegt, dat men eerft behoorde te leeren zwygcn, en daerna te fpreken.. Pithagoraswil-
de, dat zyne leerlingen de eerfte jaren (doorgaens waren't 'ervyf, en altoos niet minder
(4) dan twee) anders niet moeften doen dan hooren, en daerna eerft fpreken en vragen:
het welke gefchiedde, omdat zy van hem vele geheimenillen aengaendedenGodsdienft
hoorden, zegt Filoftratus ($), die't bezwaerlyk zoude hebben geweeft te zwygen, in-
dien zy die deugt niet vooraf hadden geleert. En hierom was het hun, behalven de
bovengemelde ftilzwygentheit van eenige jaren, ook voor altyt verboden over de din-
gen (6) die ze geleert hadden, te fpreken met de zulken die geen Pithagoriften waren.
En die leere van ftilzwygentheit hadde zulke diepe wortels in hunne gemoederen ge-
fchoten, dat ze door de wreedfte pynbank der tirannen uit de zelve niet konden wor-
den uitgerukt. Zoo dat Timicha, eene vrouwe, die de Pithagorifche leer hadaenge-
nomen, liever haere tong afbeet, dan dat ze iets van de zelve zoude openbaren: welk
middel ook anderen, fchoon geen Pithagoriften, hebben gebruikt om zich zelve bui-
ten ftaet te ftellen om geheimen te kunnen openbaren. Zie onze Aenmerking D. over
het vyfde beek der Lydzaemheit, I.Deel, bl, 113. Hicrvandaen nu komt hetfpreck-
woor't Pythagorm taaturnior, dat is, fiilzjwygender dan de Pithagoriften / wordende dit
fpreekwoort gebruikt omtrent menfehen, die boven mate uitmunten in't ftilzwygen van
zaken, die niet dienen te worden nagezegt. Zoo was de lesvanjambhchus, ccnPi-
thagorift, yAw'wtif xpo r�v uAkw nfalrtt, Sio�s in�/tiv®?, dat is ^ bedwing uwe tong bo-
ven al, in naervolging der goden: het welke de Schryver van die bekende Zedeversjes
onder den naem van Kato, in de zelve aldus heeft ingelafcht:
Virtutem primam ef�� puta compefcere linguam.
Proximus ille Deo eft, qui feit ratione tacere.
Dat is: acht het voor de voornaemfte deugt de tonge te bedwingen: want hy \>omt het tl'
lernaefi aen God, die naer vereifch van z.aken weet te zwygen: niet zoo zeer omdat God
alle de daden en handelingen der menfehen met een diep ftilzwygen aenfehout en over-

(i)Ds

Garru!.
cap. 4.

(1) De

Garrul.c.
n.&de
Homero
c.8j.
(3) Iliad.
lib. 14.
v. $3.
(4)Apule-
jus Flor.
1. & Gel-^VliusNod.
Att.Iib.i.
t. 9. Phi-
loftrat. in
ViraA-
poll-lib.i.
c- 14- &
Vollius de
Scft. Phi-
loC.c.6- §.

� 9,2.0,11)

11,13) ^&

14.

(y!Loc.

Laud.
(6) Vos-
iiusibid.

weegt, en alles naer Yereifch van zaken beftiert en regeert,

gelyk fommigen willen;
rnaer

-ocr page 450-



STILZWYGENTHEIT. ₄₄₉ ten lagen. De gemelde fchryvers zien hier op de kleene fleutels der Ou- den [F], die, op de manier van eenen ring gemaekt, bequaem waren om dedingen te fluiten, te openen, en ook toe te zegelen, zulx dat ze be- waerr. bleven, en door de dienaers of flaven niet konden geftolen worden, of men ontdekte en wilt het. Juftas Lipfius fpreekt, over Tacitus twee- de Jaerboek [G], van zulke ringen of ringsgewyze fleutels: en uit de qu- IZ Deel. Xxxxx' de maer omdatGodt zyne voornemens en befluiten verbergt voor den menfch, en, gelyk Horatius zeit, Lib. 3. Od. 29. Prudens futuri temporis exitum Caliginofa nocle prcmit Deus. Dat is: Godt houdt den uitflagh van het geen toekomend is, Verborgen in een nacht van dik^e duiflernis. XJit aenmerkingenu van deze ftilzwygentheit, eerden de Egiptenaren de godtheit in den krokodil, omdat dit beeft het eenigfte onder alle de dieren is, dat geebe tong heeft. Hoe een groot gedeelte ook der wysheit Apollonius van Tiana, die de fe�le der Pitha- goriften hadde omhel ft, ook geftelt heeft in de ftilzwygentheit, is te zien byFiloftra- tus, in't Leven van den genoemden Apollonius, Lib. I. cap. 14. & lib. 8. c. z. wiens wysheit hy overal byna als goddelyk pryft. Tot leermeejlers in "'t [preken, zegt Plutar- chus (1), hebben wy de menfehen; maer in 't zjwygen, de Goden: nademael men by de offerhanden en heilige plechtigheden van den Godsdienfi ftilzwygentheit gebruikt. [F] Wacrom ze liever zouden zien juift op zulke fleutels in't byzonder, danenke- lyk diergelyke fpreekwyzen eenvoudiglyk-ontlenen van het fluiten der deuren, en an- dere dingen in 't algemeen, daertoe vinde ik geene reden. Immers dusdanige ont- leende fpreekwyzen ontmoet men veele. Zoo lackt Plutarchus (2) die geenen, die, daer ze geloven, dat een huis zonder deur, of een beurs die niet toegefloten kan wor- den, onnut is, echter altyt een open mont hebben: en hy brengt uit Euripides de nuttige fpreuk by; dat het einde niet van kelders of kamers zonder flot of grendel, maer dat van eene tong zonder toom, is ramp en elende. Zoo noemt ook de zelfde Euripides (3), volgens de aenmerking van Erafmus (4) en Junius (5), iemant die te los van mont is, dSu^yAura-o?, dat is, een man zonder deure voor zynetongc; en op de eigenfte wyze Anftofanes (6) ook «,TrvAcaT(&, dat is, poorteloos; eveneens gelyk wy gewent zyn te zeggen van iemant, dien men geen geheimen kan vertrouwen, dat hy niet poortvaft is: en eindelyk zo zegt ook Klemens de Alexandriner d3-_V(>(& yK��]r», dat is, een demioze ton^, en Plutarchus (7), d^^carov ^�jau,, een deurloze mont: waer voor de zelfde Ariftofanes (8), Euripides (9), en Plato (10) met een an- dere ontleende fpreekwyze ook gezegr hebben dxd\mv sepia,, een tomeloze mont: zyn- de alle ipreekwyien, die zelfs zonder uitleggingc klaer zyn, en waerin ik nietzie,dat op de een of andere foort van oude ringfleutels behoeft te worden gezinfpeelt: behal- ven dat het eene mifl�lyke leenfpreuk fchynt te zyn een fleutel aen zyne tong te hebben, voor zyn mont wel dicht gefloten te honden: daer tog de minfte zwarigheit met is om dat gene te openen, daer de fleutel in fteekt. Het is dan beter, dat men in de aenge- haelde plaetfen een grendel of flot ftelle (welke beide betekeniflln Salmafius in zyne Exercitationes Pliniana pag. 653 en 656 bewyft, dat het Griekfche woort kmU ook heeft) en den fleutel van de tonge der geheimeniflen wechwerpe. Altoos ik vertrou- we zonder eenige twyfelinge, dat een iegelyk Lezer met my zeer hchtelyk zal willen geloven, dat 'er niets bequamer is om zelfs de allerfterkft geflotene monden te ont- fluiten, en de bewaerde geheimeniflen 'er uit te halen, dan indien men een gouden fleutel (en daervan melt Sofokles) kan vinden, welke in dat flot in kan en daer op paft: hoc zeker en wel zyn dan de geheimeniflen bewaert door een tonge , daer reets een gouden fleutel in zit? Voeg hier by. dat ik niet weet, of men genoeg mag verzekert zyn, of die ringfleutels wel bekent en in gebruik zyn geweeft, niet alleen by de Grieken, maer zelfs by de Romeinen, gelyli in de volgende Aenmerkine zal gezegt worden. * ' " ° [G] In het twede hooftftuk, Excurf B. alwaer ook dusdanig een ring en fleutel is afgetekent, in den Antwerpfchen druk van Tacitus in folio 1627, fol. f ai-. Voorts g^J"g
		(!) De Garrul. CU,

	(i) Ibid. C₄.

		(J) In O- refl* a�t. 3- (4) Chil. 3.Cent. 4. Adag. 47. (^ICcnt.j. Ad. jo. (6) In R»- niJv.8(Ji. (7) De Liberis Ednc. (3) Loc. laud. (pjInBac. chis Aft. 1. (10) De Legib.lib.

-ocr page 451-



		450 STILZWYGENTHEIT. de fchry vers, die hy daer aenhaelt, kan men ook opmaken , dat deze kleene fleutels, ringen genoemt wierden: dit blykt vooral uit Plautus, die eene huismoeder doet zeggen, [H] Verzegelt de kelders, en brengt den ring (dat was fleutel te zeggen} weder tot my. Dit flach van ringen, met fleu- teltjts daeraen vaft, is nogh by de liefhebbers van de overblyffelen der out- heit, met hesle verzamelingen te zien. D' Ouden waren ook gewoon hunne brieven, gelyk men nogh wel doet, met de ringen, die ze aen hun- ne vingers droegen, te zegelen [I], opdat hunne handelingen niet open- baer ging deze zorg der Ouden zoo verre, dat ze zelfs de wynfleflehen en andere mindere dingen toezegelden, gelyk de zelve Lipfius, Muretus en Jac. Gronovuis over d� ge- melde plaets van Tacitus aentonen. Zoo dat het juift niet nodig is, dat men in die plaetf�n, daer van de verzorging der fpyze en diergelyke wort gefproken, zo een fleu- tel aen den ring verftae: want hoe quam de fleutel te pas by de flciTchen? en zoo men de plaetf�n, die de bovengenoemde Geleerden bybrengen, naeukeurigoverweegt, zal men duidelyk zien, dat die verzegeling gefchiedde met den ring, dien men aen den vin- ger droeg; daer zeker geen fleutel is aen vaft geweeft : zullende in dat geval niet be- quaem geweeft zyn, om aen den vinger te kunnen worden gedragen. Derhalve dient dit tot beveiliging van 't gene in de vorige aenmerking is gezegt, dat het, namentlyk, met denkelyk is, dat de Schryvers, in ons beek aengetrokken, fprekende van 't ver- zegelen en fluiten der tonge, juift op zulke ringfleutels zouden hebben gedoelt: en ik ben van gedachten, dat Lucianus gezinfpeelt heeft op een gewoonen zegelring, en d� anderen op een gewoonen fleutel. En dit zal geheellykblyken, wanneer wy aentoo- neu, dat de groote Lipfius, en die hem gevolgtzyn, zeer hebben gedwaelt, Wan- neer zy meenden, dat die ringfleutels , die men nogh by de liefhebbers der outheit vint, van tweederlei gebruik zyn geweeft by de Ouden; namentlyk om te flui- ten en te zegelen; betuigende ons die veelwetende Salmafius, dat op die ringfleutels, die hy zelfs ook gezien heeft, geen bequaem merk ofingefneden teken ftaet, waerme- de men zoude hebben kunnen zegelen; en met gezonde redenen bewerende, dat de ring of het oog van die fleutels nergens anders toe gedient heeft, dan om 'er den vinger in te kunnen fteken, en de fleutels, omdat ze kort van fteel waren en tot aen het oog toe in 't flot gingen, als zynde volgens Lipfius niet langer dan den allerkleinften vin- ger, te kunnen omdraejen. Men zie dien voortreflyken Geleerden in zyne Exercita- �ones Pliniana, pag. 653, 654 en 655", alwaer hy ons ook verfcheide zulke fleuteltjes vertoont, en in't brede over de fleutels en floten der Ouden handelt. [H] InCafina, Ai�.i.fc. �.v. 1. Obfignate cellas, referte anulum ad me. Maerik zie niet, hoe onzeltaliaen uit deze plaets heeft kunnen trekken 'tgenehytragt.' Het woort verzegelt leert integendeel, dat Plautus ipreekt van een zegelring, niet van een fleutel. Lipfius ook zelf merkt alle de plaetf�n die hy bybrengt, niet anders aen, dan handelende van't verzegelen met den ring, en niet van't fluiten: hoewel hy meent, ' dat 'er fleutels zyn geweeft, daer zoo een ring aen vaft was. Verfta het derhalven van het eigentlyk verzegelen, en weet, dat de Ouden zoo omzichtig waren omtrent hunne flaven, die waerlyk ook zeer diefachtig waren, dat ze zich niet betroudenopde floten alleen, en, voor bedrogh en lift bedugt, daerenboven de dingen, die ze wilden (0 Plin. bewaren, ja de fleutels zelfs (1), ook verzegelden. Zie wederom Salmafius ter aengehael- Hift-Nat. der plaetf�, p. 655. Uit vrees voor deze diefachtigheit der flaven, was de moeder van 1-33-«�»� Cicero gewoon, zelfs de ledige wynfleflehen te verzegelen, opdat men niet zoude voorwenden dat'er eenige ledig waren geweeft, die heimelyk waren uitgedronken: . ._ .. gelyk Quintus Cicero fchryft in zekeren brief aen Tiro (x). lil! *vs?¹' �] Zynde dit het allereerfte en oudfte gebruik der ringen geweeft, en niet om te Epift. 2.6. dienen tot fieraet, gelyk Atejus Kapito by Makrobius (3) wel duidelyk getuigt. Mo- (j)Satum. gelyk derhalven zyn zoo wel de zegelringen, als het verzegelen zelf en de floten en iib.7.cap. fleutels, eene uitvinding der fpaerzaeme en voorzichtige Lacedemoniers. Plinius tl)* Hift. ^meent (4) > dat de zegelringen in de Trojaenfche tyden nog niet in gebruik zyn ge- Iib.3j.c.i. weeft j omdat Homerus wel van het verzenden, maer niet van 't verzegelen der brie- ven

			;-

-ocr page 452-



		*S T I L Z W Y G E* H T H E I T. 451 baer zouden worden, 't Geen ons zeggen hier goec helpt maken, en won- der wel op dit beek paft, is dit: Alexander de Groote ontfing, in het by- wezen van zyn' lieven vrient Efeftion, eens eenen brief van zyne moeder, in welken zy eenige befchuidigingen regens Antipater geftelt had, en liet hem [K] den zei ven zien en lezen. Doch zoodra hy hem ten einde ge- lezen had, nam de Vorft den ring, met welken hy zyne brieven gewent was toe te zegelen, van zyne hant, en drukte hem op Efeftions mont; hem aldus ftilzwygens de itilzwygentheit gebiedende, ten einde de in- houdt van dat gefchrift geheim en ongeopenbaert mogt blyven. Keizer Auguftus droeg, naer Suetonius verhael^ eenen zegelring, waerop een Sfinx [L] gefneden was; en niet zonder reden, want de Sfinx is een zin- nebeelt van 't bewaren der geheimeniflen. Anderen gebruikten in het toe- zegelen der brieven het beelt van Harpokrates, dien de Heidenen voor den godt der itilzwygentheit hielden � den geenen aen wie ze fchreven, door dit zegelmerk indachtigh makende [M] en als belaftende, dat men dicht zyn moft en hunne geheimeniflen verzwygen. X x x x x 2 Men ven ipreektj en gewag makende van koffers, daer koftelyke kladeren en goudeenzil- vere vaten in waren, niet zegt, dat 'er een zegel op gezet wierd, maer dat ze vaft wierden toegebonden. Zie nogmaels Lipfius en Safraafius op de bovengemelde plaet- f�n. [KJ Alexander gaf ze hem niet over, maer hy** zagze tef�ens met Alexander in, naer zyne gewoonte, en Alexander verbo�dt het hem niet. Plmarchns in Apopht, Reg. & Imper. cap. 39. & de Fort. Alex. Orat. I. c. iy. [L~] Zie onze Aenmerking B over het beelt Scherpzjnnigheit des Verftewts. Pli- nius (1) echter fchynt te kennen te geven, dat Auguftus geen oogmerk van eenige be- (t) Hift, tekenis in dat zegel gehad heeft, hebbende twee zulke zegels onder de ringen vanzyn ^N«. J.37. moeder gevonden, zynde malkander zoo gelyk, dat ze niet konden ondericheiuen wor- ^c¹' den. Deze had hy gebruikt in de burgerlyke oorlogen, hebbende een derzelve ge- geven aen zyne vrienden, om in zyn afwezen brieven en andere Ichriften te zegelen, die* de tydsgelegentheit vereifchte dat op zynen naem wierden verzonden. Die geenen_tdie deze brieven ontfingen, waren gewoon al boenende te zeggen, dat die Sfinx raed- i�ls aenbragt: om 't welke te vermyden, Auguftus naderhant de Sfinx affchafte, en 't beelt van Alexander gebruikte. [M] Het is wel niet geheel ongerymt te denken, dat dit de mening der geenen is ge- wceft, die dit beelt in hunne zegelringen droegen, en Pi�rius (1), dien onze Schry- (i)Hiero. ver hier zekerlyk volgt, wil, dat zulks zelf zoude fteunen op het getuigenis van PJi- gMib-3. nius: maer hy dwaelt; dewyl deze Schryver alleenlyk zegt (3), dat in zynen tydzelfs f^af\J,^J" de mannen de beelden van Harpokrates en andere Egiptifcbe goden in hunne zegelrin- j^_ft jj� gen begonnen te dragen. Doch anderen hebben gemeent, dat men dit liever moeit ver- 33. c 3. itaen van de toverringen: en anderen, dat men 't moeft opvatten van de bygelovigheic der geenen, die van inbeeldinge waren, dat ze geholpen wierden door die godtheit, wiens beelt zy daeglyks met zich omdroegen. VV elke mening \de* heer Gisbertus Ku- peius in zynen Harpokrates (4) met voorbeelden van anderen beveiligt, die insgelyks MPag.31 het beek van eenige godtheit, met het zelfde oogmerk overal met zich omvoerden: en ^& «°8 �* inderdaet Plinius fpreekt niet van Harpokrates alleen, maer ook tef�ens van andere E- ^.' P^rio* giptif�he goden. Gelyk zy nu de becltenifl�n der goden, die zy boven anderen voor- _fⁿ!'_H- namentlyk eerden, in hunne zegelringen droegen, alzoo namen zy ook tot dat zelfde gUib.^Cjtf." gebruik, die van menfehen, voor welkers perfoon of gedachtenis zy eenigen byzonderen f-19. &' eerbied en achting hadden. Zoo hebben wy over't beelt der Scherpzinnigheit des Ver- ^lib-4'' ftants gezien, dat Auguftus in zynen zegelring gehad heeft het beelt van den Grooten ijj?V)V Alexander: zoo tekent Pi�rius aen (5) uit Cicero (6), dat de beminnaers van Epiku- Lbus^ib! rus zyne beeltenis hadden niet alleenlyk in fchildery, maer ook op hunne drinkbekers j-cap.i.' en ringen. En zoo betuigt ook Ovid"ius (jY zyne dankbaerheit aen eenen zyncr Vnen- ��ⁱ ^Trift- den, die zyne beeltenis, uit gencgenheit en achting voor hem, in zynen ring droeg; y^^j⁶' Si

-ocr page 453-



		₄₅₂/ STILZW�GENTHEIT. Men ziet een' kikvorfch by 't beek. Dit gediert koos Mecenas tot een zegelteken, miflehien als een zinfehets van ftilzwygentheit. Te weten, men leeft by Plinius, dat 'er in Cirene, Macedoni�, Serifus, en elders in 't riet en tuffchen deheefters [N], zeker �lach van kikvorfchen gevonden wort, dat ftom is en ganfeh geen gcluit geeft; waeruit het fpreekwoort geboren is van een' Serififchen kikvorfch, als men ier�ant meent die weinigh fpreekt en ftilzwygende van aert is , omdat namentlyk deze kikvorfchen nietquaekten, fchoon ze elders heene [O], daer quakende vorfdien wa- ren, Si quis habes noftris fimiles in imagine vultus, Deme meis hederas Bacchica ferta comis. Ifta decent lrctos felicia figna poetas: Temporibus non eft apta corona meis. Haec tibi diffimulas, fentis tarnen, optime, dici, In digito qui me fersque refersque tuo, Effigiemque meam fulvo complexus in auro, Cara relegati, qua potes, ora vides. Quse quoties fpettas, fubcat tibi dicere forlan: Quam proeul a nobis Nafb fodalis abeft! Grata tua eft pietas, &c. Zie ook Alcxander ab Alexandro, Genial. Dier. lik. %. cap. 19. [N] Zoo als'dit hier wort voorgcftelt, zoude het fchynen, alsof Plinius van alle deze kikvorfchen te gelyk fprak, en hen alle als van een en de zelfde foort, tuffchen 't riet en de hcefters ftelde: daer hy ze nochtans duidelyk onderfcheit. Van die van (i)Hiftor. Cirene en 't eilant Serifus fpreekt hy aldus (1), met by voeging van nogh andere in NatHb.8. ThefTalien : Cyranis matte fuere rana : illatis e continente vtcalibus durat genus earum. cap. 58. Mutm, funt etiam nunc inSeripho infula. Eadem alio tranfl.au canunt: quod accidere�' in lacu Thejfalia Sicendo tradunt. Dat is: In ^,t lam van Cirene zyn de kikvorfchen ftom geweeft: en nadat ''er andere uit het aengrenzende latit zyn ingebragt, zoo duurt echter nogh het ras van die ftomme. Stom zyn ze ook^nogh hedendaegs in 't eilant Serifus. Die zelfde ftomme naer elders overgebragt zynde, quaeken aldaer ; het welke men zegt, dat ool^in V meir Sicendus in Thefaliengebeurt. Meer fchryft 'er Plinius niet van. Van (i)Lib.u. die van Macedonien zegt hy (2): Rana muu in Macedonia tradumur, mmi & apri. cap. 51- Dat is, Men zegt, dat de kikvorfchen in Macedonien ftom zyn, gelykj)ok,de wilde zwy- nen. Dogh men houdt het voor waerfchynlyk, dat of die piaers van Plinius bedorven is, of dat die Schryver hier mift, en zekere plaets van Ariftoteles qualyk heeft begre- pen. Zie Pintianus over Plinius. Boven deze melt de genoemde Plinius nogh van een ander foort van ftomme kikvorfchen, geheel onderfcheiden van de vorige, en een by- zonder flagh op zich zelve, en eenigfins te rekenen onder de padden, als zynde voor't rundtvee vergiftig. Deze plaetft hy in 't riet en tuffchen de kruiden; doch zonderby- (i) Lib. voeging van de landen daer men ze vindt (3) Eft & parva rana in harundinetis & her- 31-07. bis maxime vivens, mttta ac fine voce, viridis, ft fort e hauriatur, ventres boum dift en' dens. Dat is, Daer is ook_ een kleine kikvorfch, die zich voornamentlyk^ in't riet en onder de kruiden onthoudt ,zynde ftom en zonder getuit, en groen s en de buiken van 't rundvee, zoo hy by geval wort ingezwolgen, doende opzwellen. 't Zal mogelyk de zelfde zyn, {+) Eod. dien de Grieken, gelyk hy elders zegt (4), Kalamite (of Rietvorfch) noemen, omdat hy lib. c.10. in 't riet en tuffchen de heejlers leeft, zynde de kjeinfte van allen en de allergroenfte. Quam Graci calam�ten vocant, quoniani inter harundines fruticeftjue vivat, minima omnium & viridiftima. [O] Maer uit de ftraks aengehaelde plaets van Plinius blykt recht het tegendeel. (t)Chil.i. Erasrj3US((5) nogtans, omdat hy het fpreekwoort van een Serififchen kikvorfch by Sui- Ccnt. f. d_as _en andere Griekfche Schryvers vint uitgelegt, dat het zoude gebruikt zyn van ^Ad" \^l' ftomme menfehen, omdat de kikvorfchen van Serifus overgebragt zynde op't eilant Scirtts, geen geluit gaven i fchynende die Schryvers te kennen te geven, dat ze op Serifus quaek- ten, maer op Scirus, zoo men ze daer bragt, ftom wierden; meent, dat men niets on- gerymts tuffchen dat tweederhande zeggen zal vinden, indien men de zaek wel inziet, en

-ocr page 454-

STILZWYGENTHEIT.

453

ren, o verge voert wierden, en hy die in de zelve poelen en plafTen raekten.
'c Zal derhalve wel eene giffing, rnaer miflchien niet qualyk.gegift zyn,
(te meer vermits Paradinus in zyne Heldifche Uitbeeldingen het 'er ook
voor houdt) dat Mecenas dezen kikvorfch in zynen ring zal gebruikt heb-
ben tot een zinnebeelt zyner ftilzwygentheit van geheimenif�en [P] , om
IL Veel Yyyyy welke

en aldus begrypt : Dat op Serifus de kikvorfchen ftom waren: en dat de inwoonders
de zelve, als een zeer vreemde zaek, hadden overgebragt op Scirus : over welkers
ftombeit, wanneer die van Scirus zich verwonderden, als zynde ftrydig tegen den aert
der kikvorfchen van hun e�ant, zoo zoude men uit dat geval tot een fpreekwoort
hebben beginnen te gebruiken, Een kjkvorfch uit Serifus. Doch ik zie niet, hoe de
zwarigheit op deze wyze word opgeloft: want zoo ze op Scirus ook ftom bleven, hoe
zegt dan Plinius, datzenaer elders overgebragt zynde, geluit gaven? of hy hadde Sci-
rus moeten uitzonderen, en het zoo wel als iets vreemts aentekenen, dat de kikvor-
fchen van Serifus niet leerden fchreeuwen door die van Scirus, daer ze by gebragt
wierden; als hy voor een merkwaerdige zaek heeft opgegeven, dat die van Cirenehet
quaken niet leerden van die gene, die men uit de aengrenzendc Landen by haer zette
in de poelen. Derhalven blyft die zwarigheit nog by niy, totdat my een betere op-
lof��ng gefchiede.

[P] Nochtans niet om de ftomheit van de Serififche kikvorfchen : want waerom zal
iemant een kikvorfch ziende uitgebcelt, niet liever denken om een gemecnen kikvorfch,
en dien liever opvatten voor een beek van een fchreeuwer en fnapper, (zie ons over't
beeltSnapachtigheit)danjuiftomeenSerififchen; ten zy de zelve iets had, hetgenehem
onderfcheidde van anderen: en dan dienden de Schryvers ook wel te hebben gezegt,
dat Mecenas een Serififihen kikvorfch in zyn zegelring droeg; en niet enkel een j^.
vorfch. Om die zelfde reden keuren wy met Picrius (i) ook af het gevoelen der ge-
nen, die door dezen kikvorfch verftaen een zeker fbort van vorfchen, die deLacynen
Rana ritbeta, alsof men zeide Braemvorfcb, noemen: omdat hy, volgens Plinius (2)3
onder de braemboflchen en doornftruiken leeft, zynde de grootfte van alle vorfchen,
en hebbende even als twee hoorntjes. Van dezen zegt hy dat gefchreven wort, dat zoo
de zelve onder een menigte volks wort gebragt, elk dan ftilzwygt. Maer om nu niet
te twiften, of deze onder de vorfchen, dan of hy onder de padden behoort, als zynde
vergiftigh (3), zoo is dit zeker, dat hy van de Latynen altyt wort genoemt Rana ru-
betti, teffens, of Ritbeta alleen, nooit Rana alleen: gelyk nochtans het dier in den ring
van Mecenas genoemt wort onder anderen door Plinius Hifi. Nat. lib. 37, cap: 2. ge-
lyk ook door de Grieken, fixTpcix&, welken naem zy niet geven aen de Rubeta,
hebbende dacrtoe een afzonderlykebenaeming,^?^©" (4). Derhalven indien men in de-
zen ring het zinnebeelt van St�zWygentheic moet zoeken, zoo zoude ikhetmetPi�rius
Valcrianus (f) zoo opvatten, dat Mecenas zal gezinfpeelt hebben op dat wonder, het wel-
ke men te Rome malkander van Auguftus wys maekte: namentlyk (6), dat hy nog
een klein kint zynde en eerfl beginnende te fpreken, op een hofftede van zyn Groot-
vader de kikvorfchen, die hem te veel fchrceuwden, had belaft te zwygcn; en dat
van dien tyt af die waterzingers op die plaets hadden opgehouden van quaken. Even
alsof Mecenas hadde willen te kennen geven, dat hy in die dingen, die de Keizer wil-
de dat zouden worden gezwegen, zoo ftom zoude zyn, en hem zo getrouwelykzou-
de gehoorzamen als de kikvorfchen, die na zyn verbodt nooit meer hadden gequaekt.
Andere willen, dat Mecenas dit zegel zoude hebben gebruikt, nadat Auguftus hem tot
deelgenoot had gemaekt van al zyn bewint, te water en te lant: omdat namentlyk de
kikvorfch een dier is, dat beide en in't water, en op 't lant leeft. Doch ik houde het
gevoelen van Pi�rjus voor het befte. Begeert ondertuflchen iemant meer van deze ftof
te zien, die leze Meiboom, in zynen Mecenas, cap. 13. pag. 81. & feffl. Wat nu
de gemelde ftemlooshcit der kikvorfchen belangt, gelyk de Fabelen de zelve hebben
toegffchreven aen het bevel van Auguftus, op het lantgoet van Zynen Grootvader al-
zoo fchryven zy 't zwygen van die van Serifus toe (7) aen den wenfeh van Perfeus.
Doch Theofraftus en andere Natuurkundigen fchryven 't aen de koutheit der wateren
toe, en zeggen (8h dat ze in warmer overgebragt zynde, quaeken. Op de eigenfte
wyze verdichten de Fabelen, dat de krekels omtrent Rcgium in Italicn, (nu Reggio)

ftom

(1) Hieio-
gl-lib. 19.
c. 44.
(t) Hift.
Nat-1.31.
c. j.

h) PHn.
lbid- &
lib.8-e.ji.
Jonfton
Van de
Viervoeti-
ge Dieren
bl. 158.

(4) P�n.
iib. 3,.
cap. y.

(5) Loco
laud.
(�)Sueton.
Aug. cap.
94-

il) Mizn.
Hift. A-
nim. Lib.
3. cap.3 7.
(8)Hicrc-i
gl.CoJJ.ex
Vccc. &
Neot. 1. y�
tit. Si/�n-
tiurn. Sc
Picrius
beo i.

-ocr page 455-



		454 STILZWYG-ENTHEIT. ' welke hy ook Auguftus , naer Eutropius berecht [QJ, zeer lief en aen- genaem \yas ; niet tegenftaende Suetonius melr, dat des Keizers gene- gentheit tot hem vermindert is [R] , omdat hy d' ontdekking der famen- zweeringe van Murena aen zyne huisvrou Terentia vertelt had [S]: eene feil die waerlyk niet klein was/ want de geheimeniflen, voornamentlyk van Vorften, moet men geenen mannen openbaeren, ik het ftaen aen vrouwen, welke kunne doorgaens (de verftandigften uitgezonden:) het ge- hoorde, al dient het geheim te blyven, gaerne nazeit. En hoewel dit beek zelf vroulyk is, zoo dienen echter de geheimen, die manlyk zyn, in geen' vroulyken boezem befloten en te los vertrout te worden. Vertrou uwe geheimenijfen aen de vrouwen niet, zei Ezoptis. En men zegt van Ka- to, dat het hem oeroude, zoo dikwyls hy zyner vrouwe iet, dat gezwe- gen moft worden, geopenbaert had. Het roude Fulvius [T], eenen vrient van Auguftus, ook niet weinigh, dat, wanneer hy op zekeren dagh den Keizer zeer had hooren klagen en zuchten over 't aflrerven der zynen, (want ftom zouden zyn, omdat Herkules, als zy hem door haer zingen in den flaep verveel- (i) Soli. den, haer zou belaft hebben te zwygen (ij, of, gelyk andere zeggen (z), gewenfcht nusl'olyh. dat ze ftom mogten worden: en dat was ook gefchicdt, zynde des te vreemder, omdat *- . in 't lant van Lokri, alleenlyk met een rivier van dat van Regium gefcheiden, de eonu"in krekels veel helderder zingen dan ergens elders. Doch de Natuurkundigen geven daer Mirabij/- van tot reden, dat het lant van Regium fchaduwachtig en vol geboomte zynde, de kre- bm. kels aldaer vol dauw zyn, en dat het vliesje, door welks middel zy zingen, om die reden niet gefpannen zynde, geen geluit geeft : daer die men in't lant van Lokri vint, bloot zynde voor de zon, drooge en hoornachtige vliesjes hebben, en alzoo zeer ligt geluit geven. Men leze Strabo Lib. 6. pag.* 399. Edit. Am ft. en aldaer de Aenmerkiugen van Kafaubonus: als mede Erafmus Ch�l. 1. Cent. f. Ad. 14, alwaer men ook vint aenge- (3) Voce tekent uit Stefanus den Bezantiner (3), dat 'er ook by de ftadt Akanthus in Athamanie **"" ftomme krekels wierden gevonden , en dat men daervandaen ook met een gemeen ' fpreekwoort een Akan�fche krekel* noemde �emant, die Hom was. En dit beveiligt myn zeggen, aengaende den ringkikvorlch van Mecenas, dat namentlyk, indien men de Stilzwygentheit door den zelven zoude verftaen,'tr iets had dienen te wezen waeraen men weten konde, dat het een Serififche was. Want gelyk de krekel enkel op zich zelve een beelt is der Snapachtigheit, gelyk wy boven over dat beek hebben aen- gewezen, en niet anders dan met by voeging van Akantifthe, eenen fpraeklozen menfeh betekent; alzoo is de kikvorfch, eenvoudig genomen, een zinfchets van lhapachtig- heit, gelyk mede in dat zelfde beek is gezegt ; en een Senfilche kikvorfch integen- deel, een zinteken van ftilzwygentheit. [Q] En ook dat van Aurdius Viclx>r Epift. 1. 16. De ftilzwygentheit van Mece- (4l Scrm. nas roemt Horatius ook zeer (4), en zegt, dat Mecenas hem, fchoon nu in 't achtfte Lib.i.Sat. j_aer _met _Zvne vrientfebap vereert, nooit iets hadde toevertrouwt, behalven het gcene (�.v.40. een klapper wel mogt hooren en navertellen. [R] Dat zegt Suetonius niet: in tegendeel getuigt hy duidelyk, dat Mecenas tot het uiterfte van zyn leven in eer en aenzicn by den Keizer is gebleven, hoewel'er wel eens ongenoegen was tuflehen beide gekomen, omdat hy fimtyts de vereifchte ftilzwy- (;] Aug. gentheit in hem niet had gevonden (f), defideravit nonnnnquam m&cenatis taciwrnita- Cap. �<T. tem, gelyk in 't geval hier bygebragt. Tacitus (6) evenwel, zegt uitdrukkelyk, r6;Annal. tj_at hy op 't laetfl: van zyn leven de gunft des Keizers heeft verloren, en meer den _o-K^caP' fenyn van 's Keizers vriendfehap behouden, dan't vermogen dat daer uit konde voort- vloeien. ^s (7)Lib. [S] Welke de zufter was van Murena, volgens Dio (7), die de verkoeling van J4- Auguftus vriendfehap ook toefchryft aen deze Terentia, omdat zy eene naftreeffter was van 's Keizers gemalin Livia, in dat netelige ftuk van fchoonheit. [T] Zie Plutarchus in zyne Verhandeling van de Klapachtigheit, in 't zeventiende Hooftftuk.

			i

-ocr page 456-



		STILZWYGENTHEIT, ₄₅<₅ (want hem waren twee zoonen zyner dochter [V] door de doot ont- rukt) en ook omdat Pofthumus, die'er alleen nogh overfchoot, we- gens de lafteringen zyner tegenpartyen [ W], in ballingfchap leefde; waer- door Auguftus als gedwongen wert om zynen ftiefzoon ten Ryxnavolger te ftellen ; hoewel hy medelyden met den gemelden zynen neef had, en hem uit zyne ballingfchap weder t' huis wenfchte: het beroude, zeg ik, Fulvius, dat hy zyner huisvrouwe zoo veel toebetroude: want deze klaet van Auguftus gehoort hebbende, vertelt hy ze haer, en zy de zelve weder aen de Keizerin Livia, die haer beklagh over dit beklagh van Au- guftus fcherp genoeg tegens hem deet. Fulvius dan , naer zyn gewoon- te , in den morgen weder uitgaende om den Keizer te groeten, en hem een'goeden dagh toewenfchende, zoo zeide Auguftus tot hem : Ik wenfch tl goede zinnen, Fulvius: hem daerdoor te verftaen gevende, dat hy een klein verftant betoonde, omdat hy zulke ryxgeheimen aen zyn wyf ontdekt had. Hy daerop terftont naer huis keerende, en by zyne vrou komende, bekeef haer heftigh; zeggende onder andere, 't Geen ik u left van Auguftus ver- telde , is hy te weten gekomen: en hierom (voegde hy 'er by) zal ik my zelven omhals brengen. Dat zult gy met recht doen, zeide de vrou. Hebt gy, fprak ze vorder, zoo lang met my omgegaen, en niet gemerkt, hoe los my de tcng hangt, daer gy u had behooren voor te wachten? Maer beid wat, en gun my u voor te gaen. Dit zeggende, greep ze een mes, en doorftak zich zelve voor haers mans oogen, die haer daerin volg- de. Uit dit ongeval ftaet te leeren, dat men zich wel moet hoeden en onthouden, geheimenii�en van belang lichtvaerdigh aen vrouwen te openbaeren, en dat men zich door geftadigh bidden, krachtige fmeeking, en veelvermogende liefkozery geene woorden uit den hals moet laten hae- len, dewyl zy zulx, als nteusgierigh om eens anders zaeken te weten, niet zelden met voordacht en loosheit doen. Het is in zulk eene ontmoe- ting dienftigh en noodigh dit met boerten t' ontleggen, en haer, met door een' kloeken vondt haer wat op de mou te fpelden, van haer voornemen af te brengen; gelyk aldus de fnedige jongeling Papirius Pretextatus [X], de Raedsgeheimen verborgen houdende, zyne moeder wel degelyk om den tuin leidde; haer, die met fterk aenhouden uit hem zocht te trekken en verftaen , wat 'er toch in den Raedt mogt befloten zyn, na langen tegen- ftant antwoordende, dat 'er in overweging geleit was, of het beter voor 't Gemeenebeft waere, dac een man voortaen twee vrouwen, of dat eene vrou twee mans zou hebben. Dit als een groot geheim dus gemelt en aen- genomen, vertelt zy aenftonts aen andere vrouwen,die tezaemen, ineen' dichten drom en vol benaeutheit, voor den Raedt treden; den zelven met ^Yyyyy ² traenen [V] By Agrippu, namentlyk Kajus en Lucius, welke hy ook tot zoonen had aen- genomen. Zie Suetonms in 'c Leven van Auguftus, in 't 64. en 65 Hooftftuk [W] Suetonms zegt nochtans, dat het was om zyn Hechten en quaden inborft 7.V. de gemelde pkets. ^J ^jlc [X] Hy was ten hoogften niet meer dan omtrent 16 of 18 jaren out als hehhrnrlp nogh dien rok aen, dien der Raetsheeren zoonen droegen zoo lang _Zv �nderdeTinT ren wierden getelt, en welken zy doorgaens met het ingaen van hun zeftiende of in Ze" gcr tyden, van hun achtiende jaer afleiden. Deze rok werd ^S�faST� h.ervandaen kreeg dit jonge, borsje den toenaem vm^m^atm"omdathv zichnoeh in de/W-,, zynde, zoo wyslyk had gedragen. Andere voofeSte^3��n vanftilzwygentheit, zie by Fremsh�mius over Curtius, W.₄ _cap s � %*

-ocr page 457-



		_45J5 STILZWYGENTHEIT. traenen in haere oogen biddende, liever een befluit te willen nemen, dat eene vrou twee mans, dan dat een man twee vrouwen hebben zou. De Raedt, verwondert over dit zeldzaem voorftel en verzoek, en eindelyk verftaende door wien dit zoo byquam, en wat hieromtrent omgegaen was, �betoonde groote genegentheit en achting aen Papirius; hem om zyne trou en ftilzwygentheit zeer hoog fchattende, en hem deswege ook de vryheit gevende, van, onder alle de kinders of jonge zoonen der Raedsheeren, alleen in den Raedt te mogen komen [Y]. Zoo verhaelt Makrobius [Z] dit in 't zesde kapittel des eerften boeks van zyn Saturnusfeeft. Plutar- - chus melt in zyne Verhandeling van de Klapachtigheit (i) iet dat niet minder kluchrigh is, en by deze ftof niet qualyk voegt. Zeker Raeds- heer, zeit hy, heel vol gedachten zynde over een' heimelyken raedflagh, die eenige dagen in den Raedt op het tapyr was geweeft, wert door zy- ne vrou geweldigh gequelt en gevergt, dat hy haer toch dit geheim wil- de toevertrouwen : zy nam aen en zwoer het noit te openbaeren. Hy dan door haer bidden zich ten leften overwonnen veinzende, fprak aldus: Door u , myn waerde lief, worde ik gedrongen, aen u een gruwlyke en ver- jchriklyke zaek f ontdekken, dat is dat de Priefters ons geboodfchapt hebben, dat men eenen Leeurik met eer? vergulden helm en ff iets m de lucht heeft zien vliegen ; en wy zyn bekommert om te weten of dit voorteken goet ofquaet voor 't gemeen is. Dit is het, dat wy met de waerzeggers, die weten wat de vlugt der vogelen betekent, onderzoeken. Maer wacht u wel, datgy dit aen me- mant zegt. De man, dit gezegt hebbende, ging naer het Hof. Maer zyne gemaelin, zoo haeft zy eene-van haere maegden ontmoette, trok haer ter zyde, floeg op haer borft, trok zich by 't hair, en riep, Och, myn elendige man! myn arm Vaderlanti Ochi wat zullen wy doen? en noo- digde hierdoor haere dienftmaegt om haer te vragen, Wat is 'er? Toen de dienftmaegt haer dit gevraegt had, vertelde zy de geheele gefchiede- nis, en voegde den gemeenen breidel aller klapperrs 'er by; tVacht u wel, dat gy 't aen niemant zegt: hou het wel verborgen. De die«ftmaegt, zoodra zy van haere meefteres vertrokken was, ging dit alles terftont aen eene haerer mededienftmaegden vertellen, die zy 't minft bezigh vondt, de wel- ke het terftont aen haeren minnaer, die haer was komen bezoeken, voort- zeidej zulx dat dit gerucht in 't Hof bekent en verfpreit was, eerhy, die 't verziert had, daer was gekomen. Want hy ontmoette, al voortgaen- de, een'zyner bekenden, die hem vraegde: Komt gy terftont van huis? Ja, antwoordde hy. Zoo hebt gy, zeide d'ander, niet nicus gehoort, Hoe, zei hy, is 'er iet nieus ? Men heeft, antwoordde d' ander, eenen Leeurik, met een' gulden helm en met eene fpiets, zien vliegen, en hier- over beraedflaegt de Raedt. Toen zeide de Romein al lachende by zich zelven: zeker, vrou , gy hebt niet lang getoeft: want de reden , die ik u zoo terftont gezegt heb, is voor my in 't Hof. Hy ging vandaer naer den Raedt, om den zelven van d' ongeruftheit te verloflen ; en hy, weer t'huis komende, fprak tot zyne gemaelin, om haer te beftrafFen: Vrou, [Y] Daer het van te voren aen alle Raedsheeren was geoorloft geweeft hunne zoo- nen, die de Pratexta nogh droegen, met zich in de Raedsvergadering te brengen: doch zulks werd nu door dit voorval afgefchaft door een raedsbciluir. P^] E" A. Gellius, Noft. Attic. Lik i. cap. 23. uit wien het Makrobius van woort tot woort heeft uitgefchreven, gelyk zyn gewoonte vechyts is, dien Schryver het zyne te ontfteelen.

-ocr page 458-



		§f iL�WYGENTH�lfi 4S� gy hebt my bedorven; want het is kenne�yk, tot de v�rborgenthe�d van 'defa Raedt uit myn buis ontdekt en geopenbaert is: en uw ongefnoerde tong is oorzaek van dat ik myn iant verlaten, en in balling fchap trekken moet. Zy wilde het lochcnen, en zeide tot haar verfcho�ning_} Zyn 'er niet driehondert Raeds- heer en, die''t zoo wel gehoort hebben, als gy? Wat driehonderti zeide hy* 't was een beuzeling, die ik verziert had, em � te beproeven. Deze Raeds- ). heer was een wys eri bedachtzaem man, die, om zyne gemaejin, als een qualyk gebonden vatj te beproeven, daar geen' wyn, of oli, maer al- leenlyk water in goot. Dus verre Pl�tarchus. Men moet dan vo�rzig- tigh met de geheimenif�en leven, en de zelve aeri niemants, (De vrouwen hebben hier haer deel wel ryklyk wech, en men vint wel mannen,die mif- fchiea veel erger babbelaers zyn.) aen niemants ftilzwygeMtheit reukloos betrouwen. Doch wil men anders doen,zoo moet men zich 't verbreiden? der zelve ook getrooften, en deswegen niet zoo zeer over een' tweeden of derden uitbrenger, als wel over zich zelveh j als d' eerfte oorzaek daer- van, klagen. De Serififche kikvorfch moet ons met zyne ftilzwygent- heit een voorbeelt ter navolginge (trekken; want hoewel hy in 't boven- gemelde fpreekwoort, ten aenzieri van andere zaken. Voor een beelt vari rmspryslyke en overrollige flilzwygcntheit genomen is, zoo flaet hy echter in 't byzondermec ftilzwygen te volgen, in dingen die geheim, en der- halve in den mont moeten als verzegelt en opgefloten bly ven. STILZWYG�NtH�tT\ STitHEiT in 't fprekem APpulejus [A] beek deae uit door eenen Man zonder aengezigt,en met een'hoet op 't hooft. Hy laet hem haekc, maer evenwel met eene wolfshuit op de zyde behan- IL Deel. Z z z z z gert [A] Dit beelt geeft, gelyk vele andere, een klaer blyk van de fl�rdigheit des Jtaliaenfchen Schry vers, en met eenen van het voortplanten en vermeerderen der misflagen, die 'er door het blindelings uitfehryven van den een uit den anderen begaen worden. De Italiaen heeft Vincentius Chartarius (i) uitgefchreven met (») Da deszelfs fouten, en 'er andere by gemaekt; Chartarius zelfs heeft Girald�s (z) ^^ag- en Celius Calcagninus(3), hem dooi-Girald�s aahgewezeri, oriopmerkelyk gele- (-₂)°Hift zen, en daerdoor niet alleen een misftelling behouden, die �n Girald�s was,hoe- Deor.Syn. Wel zeer gering, maer 'er ook meer daneene zelfs begaen. Girald�s handelen- i- «1.5:8. de vanden Egiptifchen Harpokrates, zegt, dat hy de God was der Stilzwygent-C�) In de- heit, en verbeelt wiert als drukkefid� den voorlten vinger op den moht, eri densji�nt�"* menfeh alzo vermanende tot ftilzwygentheit: en dat hy ook zo voorkomt by Ap- pulejus en Marcianus � dat verder waerdig was gelezen te worden het gefchrifc van Celius Calcagninus (een tytgenoot van Girald�s) behelzende een geef�g uit- gevondene afbeelding vari den God der Stilzwygentheit: Dit is alles, wat Gi- rald�s van Appulejus zegt, gclyk ook Chartarius, die 'er vervolgens een gebrek- kelyke befchry ving van dien verdichten God van Celius Calcagninus ,byvoegt ^ dwalende ook daerin, dat hy zegt, dat de God der Stilzwygentheit fomiyds z� verbeelt wiert, als hy hem daer uit Celius voorft�lt, daer zulks toch enkel een verftandig uitgedachte verbeelding is van Celius zelfs: die een geeftryke en leer- zame befchry ving willende maken van de Stilzwygentheit, in navolging van het bekende tafereel van Cebes, verziert, dat hy in den tempel des Fortuins te Pre- iieit� een zekere fchildery had gezien, daer de Stilzwygentheit, en andere dingen,' die

-ocr page 459-



		45$ ? TILZWYGENTHEIT. ; geri zyii Hiertoe be�et hy des zelveii geheele, lichaeai . met oogeti en ooren. Dewyl men met het ganfche getaet, t� w�ten �itdruklyk met de tong; en ftilzwygens met de oogen* met het voorhooft,en met de winkbrauwen; fpreekt[B] , zoo is dit de reden, waefom Appulejus de ft�zwygentheic zonder aengezicht afmaelt. . Dat hyden man' eenen ho�t� 't hooft laat hebben,bed�tt 's menfcheri tfyheit om te fprek�n ofte zwygen [C], Maer 't hooft ,daer de hoet ojj ftaet, is[D] tongloos, 't geen uitdrukt dat het Zwygen, daer de noodzatk- lykheit ons tot het tegendeel niet dwingt, veiliger [�] en beter is, dan het fpreken:. Zoo geeft o�k d' ovefvi�et det �ogert eii ooren op 's beelts lyf, met het Wolfsvel j te kennen, dat men veel zien en hooren, maer weinigh fprekeri i moet; dre hy dan rnelt, iri Waren afget�kerir. In die geringe melding nu van Appulejus, by de twee eerft- genoemde Schryvers, weet onze Italiaan zo veel te vinden , dat hy de ganfche afbeelding der Stil- zwygentheid op rekening van Appulejus fielt, di�'er geenwoort van fpreekt: gelyk hy ook de bc- febryving van Harpokrates niet heeft, welke Giraldus en Chartarius zeggen, hoewel het genoeg is j dat dezelve uit anderen kan beveiligt worden : en Giraldus fchynt te hebben in 't hooft gelegen,dat by Appulejus gehandelt wart van de ftilzwygentheid, die men in den Godsdienft van Ifis,de moeder van Harpokrates, by de Eg�pte'naren rnoeft onderhouden, en waartoe Harpokrates, gelyk wy zo even aenroerden, gezegt wiert de menfehen door het drukken van zyn vinger op den mont te ver- manen. Voorts befchryft Chartarius het beek der Stilzwygentheit qualyk als zonder kenbaer aenge- zigt, en onze Italiaen noch erger, als geheel zonder aengezigt, daer Celius zegt zonder mont:* Char- tarius en onze Italiaen geven hem enkel een hoet, in plaets van een Lakonifchen hoet, die hem Celius had opgezet: en zy benemen hem de <wolle voetzolen, die hy by Celius aen heeft: gelyk ook meer an- dere dingen daer voorkomen, die hier niet kunnen worden ingevoegt,en by Celius zelfs motten ge- lezen worden. [B] Van zulk fpreken zyn Vooral de Hefdenfche Minnedichtere vol, voornamentlyk Ovidius, als Heroid. Ep. 17. v. 82 �? 90. Amor. lib. 3. El. 1. v. 83. en vooral Amor.lib. r. El. 4, v. 17. �? Hb. 3. El. 5. v. 15. Voeg hier by de Aenmerkingen van Broekhuizen over Propertius, Lib. 3. El. 6. v. 25 �f 26. Van de oogen in 't byzonder, onze Aenmerking A. over het twede beelt der Droef heit, I. D. hl. 282. Maer alzoo men ook kan fpreken met de handen, dat by de geliefjes in oude tyden fterk in gebruik was, (zie de aengehaelde plaetfen) gelyk ook nog tegenwoordig wel degelyk in Spanje, zoo konden ook deze aen het beelt wel bedekt worden. Met het wenken der oogen, en bewegen van 't hooft en de handen, wift ook Apollonius van Tiana alles tegen elk te Zeggen wat hy wilde, ja zelfs oproeren te ftiHen, geduurende den tyt van die vyf jaren, dewelken hy zichzelven het Pithagorifch' ftilzwygen had opgelegt, zonder ondemuTchen zelf het allerminfte geluit te flaen; zoo men Filoftra- fi)�nVita tus(i) geloven magh. Maer dewyl Celius niet het gehele aengezigt aen de Stilzwygentheit beneemt, Apoll.lib. ^maet alleen den mont, zo blyk-t, dat hy enkel op het eigentlyke ltilzwygen gedoelt heeft, in te- i. c. 14 & genftelling van de fpraek, die door middel van mont eh tong gefchied. i^. [C] Dat de hoet een beelt der Vryheit is, zulks is reets gezegt in en over 't 1. beelt der Meeting, (t) Plu- I& Deel, bl. 133. De meening van onzen Schryver is, gelyk hy zelf klaer genoeg te kennen geeft, tarcb. dat niemant gedwongen is om te fpreken, maer vryheit heeft om te zwygen , indien hy wil. En zoo Apophtfc. zoude men uit deze aenmerking, even als Kato eens zeide(2) van Poftumius Albinus, die eene hiftori Rom.cap. ⁱⁿ '^� Griekfch had gefchreven, en daerover verfchoning van den lezer verzogt,dat men hem die geven jo;. ' 'moeit, indien hy door een raedsbeiluit der Griekfche Amfiktions was gedwongen te fchryven; al- zoo, zeg ik, zoude men tegen iemant, die zich eenig onheil op den hals gshaelt had door onvoor- zichtig, fpreken, gelyk dikwyls gefchiedt, en zich daerover beklaegde, op de zelfde wyze kunnen zeggen , dat hy te beklagen: was, indien hy was gedwongen tot fprekgn. Maer alzoo in de Stilzwy- t. gentheit,' dat is, in dingen die gezwegen moeten worden, geene vryheit kan zyn tot fpreken, (en dkert�e is 't beelt ook zonder mont; zoo is de uitlegging van Celius zelven gepaft�r, namcntlyk, dat de natuur het een iegelyk heeft vrygeftelt te zwygen, maer niet zoo vry te fpreken. Hy doet 'er nog een-tw�de'uitlegging by, te weten, dat de fnapachtigheit een fout isvanflaven, maer de ftilzwy- gentheit een fieraet van vrygeborenen. Doch indien men aenmerkt, dat de hoet niet een zinnebetlt is van een* vrygeborenen ftaet, nochte van allerlei vryheit, maer alleen van een vryheit die verkre- gen is na v�f�rgaende flaverny', dat is, die vrye ftaet, die een vrygemaekte flaef geniet, zoo zoude il? veel liever �yergaeri tot een derde betekenis, door Celius bygebragt, en door den hoet op het hooft verihaen', dat dfe dingen moeten verborgen gehouden worden, die iemant als geheim zyn toever- trouwt: hoewel het my nier. minder g�voeglyk zoude voorkomen, dat men dit toepafte op het ftil- , zwygen van alle geheime .overleggingen en genomene raedflagen, die in 't hooft, als de zetel der (}) Apud r'edelyke ziel, gelyk het Sorar�us in 't Leven van Hippokrates noemt, v/orden gevormc: waarom ook Stobseurn d�or het hooft van Pluto, bedekt met een helm, het geheimhouden der raedflagen werd te kennen Serm. 16. gegeven: gelyk gezegt is over d� Aanroeping, en bet tw�de beelf der Reden, Aemn. D. En om de- Vel Col- ze betekenis van ftilzwygentHeit des¹ te. beter uit te'drukken, neemt Celius juift een Lakonifchen boet, ledt. Epif- omdat geen volk zich meer oefende in de ftllzwygentheit, als even de Lacedemoniers. tol. Apol- fD] Dit heeft Celius niet, en is ook onnodig: dewyl het beelt geheel zonder mont is. lon��z, [EJ De fnapachtigheit, fchryft Apolloriius van�iana(3) aen zyne Leerlingen, heeft vecle fteiltcns; inner

			»

-ocr page 460-



S T � t ± W Y G E N t ti E I f. 4l<J hioet [F] -, zynde dat vel een zinnebeelt van zwygen: want als de wolf ie- mant eer ziet [G], dan hy van den zei ven gezien wort, zoo zal dien men- fche ftrax de fpraek worden benomen; ztilx dat hy, die dus eerft gezien is, geen geklit kan van zich geven. Terwyl hy dan dus gedwongen is te zwygen [Hj , gaat het gezeide roofdier, zyrte ftappen en Fprongen ver- Z z z z Z l haef- tnaer het ftilzwygen is -veilig voor 't vallen. En zoo zeit een zeker �riekfch Po�et (i), De loon derfiil- (i) Vide, zivygentheit is 'zonder gevaer: welke fpr�uk Horatius in zyne Gedichten ook heeft ingev�egt,rnet deze Erafinjim woorden .'2): Eft & fideli tuta filenri� Ghil. 3. Merces - - - - � ..:'�....'� ..- Cent.f. Dat is: Trouwe ftilzivygentbeit geniet ook haer loon. Zoo fchryft wederom de zelfde Apolloriius aen Ad. 3. zvne Leerlingen (3): Simonides zeide, dat by nooit berouw badde gehad van zyn zwygen,maer wel dik- (2)Lib. 3.. niuylsvan zyn/preken. Valerius Maximus (4) Itelt deze fpreuk op den naerri van Xenokrates, maer Od. 2. v. Plutarchus(s) insgelyks op dienvan Simonides. De Schryver der Zedelesfen, op den naerri vanDio- zf. Bolus Kato, heeft die fpreuk in zyne vaersjes ook ingevoegt, en geeft deze les (6): (3) Apud Rumores fuge, rie incipias novus au&or haberi; Stob.ibid. Nam nulli tacuifle nocet, nocet effe loquuturri. . ,. ...... . �, ■ . ■� .,...,.., . � . velEp.8r. Dat is: Wacht u voor bet navertellen van geruchten, opdat men u niet boude voor een �itftrooijer van nieu- (4.) Lib.7» �wemaren: bet zwygen febaed niemant, maer wel het/preken. �p de woorden, een zeer geringe zaek, cap. z. zegt Platn f 7), w en hy Goden en by men/cben een zeer zware ftraf geftelt. Plutarchus komt hiermede ge- Exem. heel overeen, zeggende in zyn werkje over de Opvoeding der Kinderen (8): Niemant h e e/t het ooit Ext. 6. berouwt, dat by gezwegen, maer wiel veelcn, dat zy ge/proken badden: en het geene men beeft verzwe- (f) De S«- gen gehad, kan men licbtelyk openbaren; maer het geene g�zegt is,kan op generlei wyze ongezegt Worden nit.tuenda gemaekt. Voorts zegt hy honderden van voorbeelden te weten van de zulken, die zich door hun cap. 12. ontydig fpreken de allergrootfte rampen hebben op denhalsgehaelt; enhy telt'er eenige van dezelve (6) Lib.j. op, waerby men nogh verfcheid� andere kan voegen, uit zyne Verhandeling over de Snapachtigheit (9); Diftich. daer wy den Lezer, kortlieitshalven, zyn genoodzaekt heen te wyzen. Met recht derhalven zegt de iz. wyfte der Koningen(io) : Doot en leven zyn in 't gewelt der tonge,^ en een ieder die ze Hef hee/t,zal haere (7) Apud vrucht eeten. En zeer gepaft vergelykt de Ap'oftei Jacobus (n) de tong by den toom van een paert, Plurarch. en 't roer van een fchip, die beide, wel bedwongen en geregeert zyndc-, behouden die ze voeren; de cap. ex doch losgelaten of qualyk b�ft�ert, in grote onheilen en dikwyls in 't uiterfte verderf ftoften hen, die inimic. zich aen de zelve hebben toevertrout: Welke zelfde zoo zeer verfchillende uitwerkingen de tonge ook utilit.cap. heeft. Zoo dat het niet buiten reden was, dat de Filozoof Pittakus (12) of Bias (13), wanneer Ama- iz&da fis, de koning van Egipte hem' een offerbeefl had gezonden, met bevel van het allerbefte en 't aller- Garrul. flimfte vlcefch daar uit te nemen, de tongh nam en hem die te rug zond; als zynde een werktuig van c. 8. zeer veel goeds, en ook van zeer veel quaets. Ten hoogden nuttig dan is de les van den zoo even (8) Cap. genoemden Apofte! (14). Een iegelyk men/cbe zy ras om te horen, traegb om te /preken. In de Griekfche 33- puntdichten vint men dit van Palladas (15): � < _\| . ■ �.....,... (9)Cap.8, 'H /Atydhq fttiithyiri? i\i dvS'quKQtfft «riwW. j � f Kdhlttv iilai? inpois �StSetmt enairxv, io, 19 56 Md^Tvi>dYlu3'Uy�fdv tov eoipbv dvrh i%m. \ <id^a.x,av jjVu^i'tjf \y%gatrss ivfdjMv@^i ⁹- Dat is, Het is een groot verflant in denmen/cb, dat by kan zwygen. Ik bebbe Pithagoras zelf, dien(^l°)* ^P^r* ' wyzen man, tot getuige : wdke zelf wetende te/preken, anderen hee/t geleert te zwygen > hebbende al- 18.V.11. 2oo een zeer krachtig middel gevonden tot ruft en vrede. ,.'.-...... . (') Kap. [F] Lees P\iita.rclias,de duditi�ne,cap. 6.* �sf 7: en Het fpreekwoort, Hoor',zie,en 2wy�>in de Ver- 3-v.i-io. zameling der Spreekwoorden uit Erafmus en anderen vergadert,onder den titel van Taciturnitas,pzg.677. l^IZ) Pl^ut- [G] Piinius lib. 8. cap. 32. Sed in Italia quoq�e creditur luporum vi/us effe noxius; voeemque bomini, ^^e Garr. iptempriores contemplentur, adimere adpratfenstempus: dat is, Maer inItaliengeloo/tmen ook, dat bet⁰-¹' gezigt der wolven jcbadelyk is, en dat zy den tnen/ch, dien zy eer/l zien, deftem benemen vtor den te- (^I3)* Idem genwoordigen tyt. By Virgiliiis klaegt de herder Meris, dat hy zyne ftem om te zingen begint t� v�r- ^.^e -Audi- liezen, en fchryft de oorzaek daervan ook aen 't gezigt der wolven toe, als hy zegt(i5): ^t'^one ^caP* Nunc oblita mihi tot carmina. Vox quoque Meerin. C'4) Kap. Jam fugit ipfa: lupi Mt�rin videre priores. j.v. ip.
		Dat is, naei' Vondels vertaling: Nu zyn die liedjes my vergeten: Meris 1 jong En zoet. van keel voorbene, is nu de ftem bezweken t Want Meris eerft den wol/ van achter hee/t gekeken.

			thol.lib.�. (i(S)Ecl.p_}' f'f�«


	Vondel wykt hier van zynen Dichter af, die niet zeit, dat Meris den wolf eerft, (want dan had hy,' volgens dat vertel�ngkje, daer Virgiliiis zekerlyk opzinfpeelt, geen noodt gehad) maer dat de wolf hem eerft heeft gezien. Servius zegt ook over die plaets, dat de Natuurkundigen van het bovenge- melde gevoelen zyn, en wil, dat daervandaen zoude komen het Latynfche fpreekwoort, Lupus in fabula, of, in femme, dat is, een wolf in 't ge/prek, het gene zy gebruikten, als 'er iemant fchielyk in een gezelfchap quam,daer men van hem fprak; hoedanig eene zaak doorgaens voor een korte poos dooreen flilzwygen van.allen wort gevolgt: want, het zy men hem prylt, zoo is men befchroomt om hem in zyne tegenwoordighcit te roemen; het zy men hem laekt.zoo vermydt men hem zyne fouten ia 't aengezicht te zeggen, en ongenoegen op den hals te halen. Zie Erafmus' Cbil. 1. Cent. 7. Ai. 86, �n vooral Cbil. 4. Cent. 5. Ai. 50. alwaer hy ook de Filozofifche reden bybrengt, die fomtnigen trach- ten te geven van dat gevoelen. .' ,, _ ' ,_ [H] Dit volgende is een byvoegfel van d�n Italiaen, dat de Ouden aan deze vertelling niet heb- ben aengehangen: maer de Italiaen heeft wederom Chartarius, die de zin van Celius M�r wel had' gevat en uitgedrukt, niet begrepen; en had moeten zeggen, dat ook de wolf zelfs een voorbeelt kati ,4yn van ftilzwygcntbeit, dewyl hy zyn roof wechvoerende, niet het allerminfte geluitmaekt, gelyk andere dieren, die haer vreugde door liaer gefehreeuw te kennen geven. " °

-ocr page 461-



		₄§o SflLZWYGENTH�IT. liaefteiide, met den gegrepen buit ftryken. D' Ouden [I] meenden dan, dat de wolf, om deze vreemde hoedanigheid bequaemlyk als een beek dei: ftilzwygentheit kon worden gebruikt. [I] Of liever zy,die uit die verte�linge der Ouden dat beelt zelfs hebben opge- maekt. De wo�� voetzolen zegt Celius aen het beelt te zyn gegeven in' navolging der Ouden, wanneer die zeiden, dat de Goden wolk voeten hadderi, willende daer- doorte kennen geven, dat dezelve ftil en zonder gedruis tot het ftraffen van de mis- daden der boosdoenders quamen aentreden. En alzo paft het der ftilzwygentheitiij alles te werk te gaeri zonder gedrdis,het welk tegen deszelfs natuur geheel itrydig is. ANDERS. Ene Vro� met �eri bant dwers over haer a�ngezigt>zulx dat hy den mont bedekt, Makrobius meent,dat het beek van Angefbha^met den mont t�egebondcri en verzegelt [A],te kennen wil geven,dat iemant die lyden en zwygen kan, zynefmarten en hartzeer ontveinzende,einde�yk de zwarigheit gemakJyk te bo\ren komen zal,eri dan voorts een vrolyk en vermaeklyk leven genieten. [A] Makrobius Saturn.lib. i .cap. i o^:. Duodecimo [Kal. Jan.] ferice funt Divm Angeronice, tui Pontifices infacelk Volupice facra faciunt: quam Verrius Flaccus Angero��am dici ait.quo� ttngores ac animorumjollicitudines propitiata depellat. Mafurius adjicit■ Jimuldcrunt hujus de� oreobligato atque ftgnat� inaraVolupice propterea collocatum,quodqui fuos dolores anxietatesqus dijjimalant.perveniant patienti� beneficia ad maxhnam voluptatem. Julius Modeflus ideofacri- ficari buic dea dicit, quodpopulus Romanus morb�,qui angina dicitur, pramiffo votoftt tiberatus. Dat is : Op den 21. van December valt de vierdag in van de Godinne Angermia,aen welke de Op- perpriejiers offerhande doen in de kapel van Volupia of de Godinne des Vermacks: welke VerriuS Flakkuszegt dat Angercmiagendtmt wort, omdat ze de benaeuthcden (angores) en bekomme- ringen der gemoederen,verbeden zynde,ver dry ft. Mafurius voegt 'er by,dat het beelt der Godinne^ met den mont toegebonden en verzegel t,daerom op den altaer van de Godinne des Vermaeks zoude geplaetfi zyn,omddt die geerien,die hunne fmerten en hartzeer verbergen,door degunjl der Lydzaembeit komen tot het groot'J�eFermaek.jfulius'ModeJiuszeit, datmen dacrom aen dezeGodin dfferhande doet,omdat hetRoomfche volk van de quasl,die men ai)gina,</af is,ontJleking in de keel^ noemt,na voorafgaende gelofte,was verlojl. Zie daer dan de verfcheide Uitleggingen van deze Godin al by de Ouden. Waervan indien de eerfte of laetfte pla�ts hebben,zo heeft deze godin niets gemeens met het beelt der ftilzwygentheit:' en zo de middetfte al flans grypt, zo heeft ze 'er echter niet meer overeehkomlt mede, dan voor zo verre de be- trekking gaet van 't verzwygen van benaeutheden en hartzeer ren zal dan hier alleen te pas komen,omdat zulk zwygen door't fluiten van denmont wort verflaen.Sommigen hebben dezeGodin^»ge?'onzfl,gelyk ziehier byMakrobius is genoemt,onderfcheiden var� de Godin Angerona, en deze laetfte gehouden voor de Godin des Geheims. Zoo (i)Saturn. z��gt de zelfde Makrobius elders (1) van haer,daer hy handelt van de verfcheide gif�in- Lib. 3. c. gen,die 'er waren omtrent den geheimen naem der Befchermg'odin van Rome, Sunt '■' q�i Angeronam eredidenmt, quee digitcrad os admoto Jilentium denuncidt,* dat is , Daef zyn 'er die gelooft hebben', dat het Angerona- is, die met den vinger voor den mont fiil- zwygentheit aenkondigt. Maer ikhoude haer met anderen voor dezelfde,en neem ze, met verwerping van de drie opgemelde gevoelens, voor de Godin des Geheims, (i) Hift. wordende daertoe bewogen door deze reden : Voor eerfl,dat Plinius (2), handelende Nat. Lib. van den tweeden, doch geheimen naem der Stadt Rome, die verborgen en verzwe- 3. c. f. g_en rnoefl bfyven, het fe'eft van Angerona, op den zelfden dag fielt, als Makrobius dat van Angerona; en ten tweden,omdat hy haer ook met de zelfde woorden als Ma- krobius, befchryft. Non alienum, zegt hy, videtur inferere hec loco exemplum rel�gknis an- tiquee ob hoc maxime Jilentium injlituta. Namque Diva Angerona, cui facrificatur a. d. xii. Kalend. Janiiarii, ore obligato objignatoque fimidacrum b'abet. Dat is, Het jchynt niet qualyk te pas te komen,dat ik hier inlaffche bet voorbeelt van een ouden Godsdienfl,die voornamentlyk otft ditjlilzwjgen is ingejlelt. Want de Godin Angerona,aen welke men op den 21. December offert; ($) ^Poly � heeft een heelt,dat den mont is toe gebonden en verzegelt.liet zelfde zegt ook byna met de ei- Deor. * ⁿ ^zvn koek van deVerdeeling van Italien,naer de aenwyzing van Giraldus(4),dat deze Synt. 1. Angerona wierdgedientiyex^iiAoox* 't gemeen)buiten de deur van haer kapel,opdat niemant Col. $7. datgene in 't openbaer mogte uitbrengen_yhet gene de Ouden haddengewilt,dat tot behoudenis van den

-ocr page 462-

STILZW3TGEKTHEIT.

4^i

den gemeenen Stilet met een verzegelden mont in de geheimeniffen des harten zoude hejloten
hlyven. Want dien geheimen naem van hunne Stadt, of van de Godchdt, in wiens
befcherming zy d� zelve geftelt hadden, (want de Schryvers zeggen 't van beide) ver-
bergden de Romeinen zoo naerftiglyk en zoo zorgvuldiglyk, dat zy, volgens de aen-
gehaclde Schryvers, eenen Valenus Soranus met de doot hebben geftraft, omdat hy
den zelven hadde geopcnbacit. Van deze ftilzwygentheit dan, en niet van de ftilzwy-
gentheit in 't algemeen, was deze Angerona de Godin, gelyk Salmafius (1) uit Soli-
nus en Plinius opmaekt. De bovengenoemde Scmpronius evenwel noemt ze eenvou-
, diglyk Silentii Dea, dat is, Godin der Stilzwygentheit: en de Glojfa van Filoxcnus,
die Salmafius zelf aenhaelt, leggen Angerona uit als n Sw /3�A?r xal KMgi�v', dat is,
de Godin des Raeds en der becjuame tyden. Want goede raedflagen, (zoo vaert Sal-
mafius voort) indien ze niet worden ftilgezwegen, worden zeer quaet (2).
Qiiippe fi refciverint inimici confilium tuum,
Tuopte tibi confilio occludunt linguam, Sc conftringunt mahus.
i _ Atqueeadem, quas illis voluifti facere, faciunt tibi.
Dat is: Want indien de vyanden uwen raedjlagh te weten komen, dan fluiten zy u door
uw eigen raedjlagh de tong, en binden u de handen, en doen u het zelfde dat gy hen hebt
willen doen. �m welke reden wy over het beek Racdflagh, Aenm. Bb. hebben ge-
zegt, dat de Romeinen een onderaerdfehen tempel hadden toegewydt aen Konfus, den
afgodt der Raedflagen � dien wy aldaer ook hebben aengemerkt dat voor den zelfden
wort gehouden als Harpokrates, en daerom door die zeWde Gloffo wort genoemt de zoon

(i) Exer-
cit- PJin.
p&g. tf.col»
%. D. E.

(i) Plau-
tusMil-
Gior. Ad.
3. fc. 1. y.
10.

van Ifis (3), die ook zelf, zoo wel als hacr zoon Harpokrates, (waervan in 't volgen-
de beek; op eenen penning van den Keizer Hadrianus by Triftatus, en haer man Ofi-
ris op een oud edel gefteente by Pignorius gezien wort, den vinger op den mont druk-
kende. Mogclyk is dan de Romeinfche Angerona de zelfde als de Egiptifche Ifis.
Want wat het tocbinden en zegelen van den mont van Angerona belangt, Salmafius (4)
meent, dat door die fpreckwyzen zoude worden te kennen gegeven, niet, dat ze een

(3) Gisb.
Cupcrus
in Harpo-
crate p.
3J&34-'

(4) Loco
Jaud»

bant en zegel voor de mont had, maer niet anders, dan dat ze den zelven met haer vin-
ger toedruktc, en akoo even als met een zegel toefloot; gelyk wy Makrobius zoeven
hebben horen zeggen, dat ze met den vinger voor den mont (�tlzwygentbeit aenkondirde.
Van dit toehouden des monts brengt hy ook haren naem Angerona af, omdat amro,
waervoor de Ouden ook angero zeiden, de betekenis heeft van benaeuwen, of naemu
viaken, prangen, toedrukken, worgen en diergelyke: omdat zy de monden toedrukten
bedwingt van hun die willen fpreken, en hun belaft te zwygen : waerheen ook
Jozefus Scahgcr (5) wil, als hy Angerona wil verandert hebben in Angenora heteerfte

deel van dit woort afleidende van \ gezeide ango, en 't lactfte van ora, monden: wel-
ke afleiding echter door Salmafius en G. J. Voffius (6) word afgekeurt. Behalven de-
ze Angerona hadden de Romeinen nogh een andere Godin der Stilzwygentheit cr_e-
mtmiTacita,, Zwyggodin, of Mma, Stomme Godin: dieNumaPomprhus hun had
gegeven, en belaft met de alleruiterftc eerbicdigheit te dienen; hetwelke Plutarchus'7)
meent, dat hy gedaen heeft om de ftilzwygentheit van Pithagoras, wiens leeringen hy

Conjeft.

(<) I»

Ecym.

(7) In Nui
ma 014,

m velen gevolgt heeft, alzoo te verbeelden, enzynen onderdanen dezelve aen te pry-
zen: hetwelke echter niet waer kan zyn, indien Pithagoras eeri� lan<*e jaren na Nu-
rrjaes doot in Itahen is gekomen; gelyk veelen met recht beweeren: zie Livius lib 1
cap 18. Of haer een beek na Numa (want onder hem zyn 'er geene beelden (8) van ,«» _P,,_IfGoden geweeft) zy opgerecht en hoedanig, weet ik niet. Maer in de oflerhande, ibid-c is
die men haer dede in de maent Februanus, was dit aenmerklyk, dat een oude vrouw de
zelve verrichtte met het braden van een vifch, (die ook een beek is van ftilzwvgent-
hc.t en ftornheit: zie Pi�r.us ffierogl. lib. 31. cap. 5. & lib. _4T. _c. 24, en onzen uit-
muntenden Erafmus, Chtl. 1. Cent. f. Ad, 29.) wiens bek zy met pik hadde toeee
Weeft, en met een naelde doorregen, en dat zy na 't volbrengen van deze offn-han'e
tode m hebben wy de tongen van onze vyanden, en de monden onzer teaenpar�yder*
gebonden! Oviduis verdicht, dat zy eertyts eene Nimf was geweeft, en LarLdala
dat is, Snapjler, had geheten, maer om haere fnapachtigheit door Jupiter was b-rooft
van hare tong, en naer t onderaerdfche geweft verzonden, om aldaer by'de ftille
fchimmen te v.oonen. Zie dit alles by hem, Fafi. Itb. 2. v. 570 & f�aa

//. Veel A a a a a a ANDERS.

-ocr page 463-



		462 STILZf YGENTHEIT. 1 ANDERS. ]k !i En kan de ftilheit ook uitbeelden door een jong ��VjL Knacpje dat den voorden vinger der rechte hant voor zynen mont houdt, alsof het een teken gaf orn te zwygen, hebbende in de flinke hant eenen perziktak met vruchten en bladeren. De perzikboom was,omdat hy bla�n heeft die zeer wel naer menfeheton- gen gelyken, en ook omdat zyne vrucht van fatfoen of vorm naer een hart zweemt, Harpokrates, den godt der ftilzwygentheit, toegewydt [A\|; 'rgeene mogelyk zeggen wilde, dat het zwygen op zy n tyt [B],eene deugt ..... is: [A] Volgens het getuigenis van Plutarchus, de Iftde & O/ir. c. 80. Onder de plan- ten van Egipte, zegt men, dat voornamentlyk^ de perfik^ aen den Godt [Harpokrates] is toegewydt: amd$t desz.elfs vrugt een hart, en deszelfs blad en tonge gelykf. [B] Die reden is duifter. Gisbertus Kuperus geeft een andere op f 1), namentlyk, dat, vermits de tong de gedashten des harten epenhaer tnaekt,* de perfik om die reden aen den godt, dien men 't bedwang over de tong toefchreef, was geheiligt. En Pi�- rius (z), dat de fpraekj, die een vrttgt des verftants is, haere woonplaets in 'f hart, en niet in de tong heeft: of, indien men ze toewydt aen Ifis (3), wier naem hy afbrengt van 't Grieklche sj�w, dat is, ik^wete, ik. verflae, dat de reden van dietoewydingdan Zoude Zyn, dat de wysheit wel eerfl begrepen wort door V verft ant. maerdat z.ul\s wei- nig voordeel doet, indien z.e met ten nutte van t menfchelyk^gejlacht wort geopenbaert. Doch hoe zeer deze uitlegging ook vleidt, nogtans is ze niet aennemelyk, voor eerfl:; omdat de perzik is toegewydt geweeft aen Harpokrates,, niet insgelyks aen Ifis, gelyk Pi�rius gemeent heeft, zynde bedrogen door een plaets van Plutarchus die bedorven was, doch verbetert is door den bovengenoemden Kuperus (4): en ten tweeden,om- dat den Godt der ftilzwygentheit niet gevoeglyk een vrucht kan toegewydt zyn, die het fpreken op een zinnebeeldifche wyze zoude aenpryzen: of men moeft zeggen, dat het verbeelde, dat men geen dingen moet fpreken , dan waerin de tong met het harte is famengevoegt, dat is, welbedachte en overleide redenen. En hiervan wykt niet .zeer af, dat Plutarchus zegt (5O, dat Harpokrates de Beftiergodt en Tuchtiger was der nog nieuwe, onvolmaekte, en'ruwe gedachten en gevoelens der menfehen aengaende de goden: dat hy daerom den vinger voor den mont hielt, als een zinnc- beelt van ftilzwygentheit en 't bedwingen der tonge.- en dat de Egiptenarenhem in de maent Mefbr linzen offerende, riepen, de tong is gelukt, de tong is een geleigeeft:* en dat de perzik voornamentlyk nen hem'gewydt was, om reden, zoo even met de woorden van Plutarchus bygebragt: en deze famenhang fchynt my deze laetfte uitlegginge te begunftigen. Doch vermits ons tegenwoordig bedt zonder eenigen twyfel is opge- maekt uit eenigen ouden penning, daer de Egiptifche Harpokrates op verheelt ftont, hoedanige 'er verfcheide gemelt worden by Kuperus (6), of ecnig out beekje van dien afgodt, zoo zoude men mogen twyfelen, of het wel een perziktak is, dien onze Schry- ver in de linke hant van dat beekje geplaetft heeft. Triftanus (7) is wel van deze gedachten geweeft, doch wort tegengefproken door den zeer geleerden Spanheim (8) _Tdie ook de toeftemming heeft van den wakkeren Kuperus, makende die voortreff�lyke mannen uit de rontheit van de vrucht, die men op die penningen ziet, op, dat het de Lotus is, zynde de vrucht van den Egiptifchen perzikboom, volgensTheofraftus, lang- werpig, en volgens de a�ngehaelde plaets van Plutarchus, gelyk een hart, dat zekef- lyk niet ront is. Deze Lotus nu heilig zynde aen de zon, wil Kuperus, dat Harpo- krates wort tocgevoegt, omdat door hem de opgaende zon zoude betekent worden: welk gevoelen hy met geen ongegronde reden beveftigt: maer alzoo die zaek voor het tegenwoordige niets doet tot onzen Harpokrates, als wordende hier alleenlyk aenge- merkt voor een beek der ftilzwygentheit, kunnen \vy ons in deze geleerde, en wel niec onver-
(i) In Harpo- erate p. (i) Hie- ro'gl-iib. J4.cap. 18. (3) Ibid- cap. 19.

	(4) Loc- laud.

	(5) Loc. laud.

	(6) Ibid- p- io, 11 &L7. (7) Antiq. llb.I. (g)Diflert. 4. de ufu &pra:f. au 111.

-ocr page 464-



		STILZWYGENTHEIT. 4^3 is: altooshec isbetaemlyk voor een'wys man, dat hy zynen tytniet door- brenge met het voeren van veel zotten klap zonder nut of ftichtinge,maer integendeel paft hem al zwygende de zaeken eerft wel te overleggen, eer hy 'er van fpreekt. Het beelc heeft de gedaente van een jong borsje, omdat de ftilzwygent- heit voor alles, in de jongelingen een teken van zedigheit en deugt is [C], Ook volgen we hierin d' Ouden, die Harpokrates m� als een jongetje vertoonden [D~\|, gevende aen het zelve vleugels, en een zwart aenge- zicht, om de Po�ten [E], die zeggen dat de ftilheit een vrient vanden nacht is [F], aldus te volgen. Arioftoos dichtgeeft beftelt ons dit [G]: DeStilheit, rentomgaende, trekt voor aen. Hy [\vy zouden Zy dienen te zeggen] heeft viltefchoenen en eet? bruinen mantel. En al wien hy van verre ontmoet, geeft hy teken met de hant, dat niet moet komen. onvermakelyke oeffeningen, doch die ons te verre van ons beftek zouden afleiden, niet verder inlaten; zullende ook van de vordere dingen, die Harpokrates belangen, i in dit en 't volgende beek, niet verder fpreken, dan voor zoo veel zy eenige betrek- \ king tot de ftilzwygentheit rnogten hebben:* en wyzen daerora den taelkundigen Lc- I zer, zoo hy nieuwsgierig is', naer den Harpokrates van Kuperus zelven, die hem meer \ dan voldoen zal. [C] Dat is een ongetwyfelde waerheit: en wort daerom door Plutarchus in zyne 1 Verhandelinge van de Opvoeding der Kinderen (i) niet nagelaten, den ouderen aenge- (i)cap.3j I prezen te worden, dat ze hunne kinderen gewennen tot ftilzwygen, als eene zaek ^& 34- van 't alleruiterfte gewicht. [D] Evenwel niet om die reden: maer om een andere, die over't volgende beek Zal gemelt worden. [�] O verwonderlyke kennis der outheit in onzen Italiaen! Om dit zeggen der Po�- > ten hebb�n de Egiptenaers Harpokrates Zwart gefchildert.' Voortreflelyk gevonden.' I De ware reden is, omdat de Egiptenaren hunne afgoden geen andere kleur hebben I gegeven, dan zy zelfs hadden. Dit had hy kunnen leeren uit Giraldus, uit wien alken hy zyn meefte geleertheit doorgaens gehaelt heeft, doch mogelyk heeft hy hem niet verftaen; of ook gemeent, dat de Egiptenaren blank waren. [FJ MifTchien ziet hy op het zeggen van Virgilius (a), Tacita per amica filentin (^ _�� Ltirat: maer die woorden hebben een geheel anderen zin. Op wat plaets van eenig ncid. lib* po�et hy 'c oog in 't byzonder heeft, weet ik niet: en my dunkt, dat de nacht ruim �?� ^l�i<* I zoo gevoeglyk'een vrient van de ftilheit zou kunnen genoemt worden j als de ftilheit : een vrient van de nacht. 1_G] Il filentio va intorno, e fa la f�orta. Ha Ie fcarpe di feltro, � '1 mantel bruno, Et a quanti n' incontra di lontano, . Che nondebban venir, cenna con mano. ANDERS. E En Kin t dat den voorften vinger aen zyn'mont houdt [A], gelyk in 't leftvoorgaende beek gezeit is. Het heeft A a a a a a % wieken [AI] Dat dit een vermaning-was tot ftilzwygentheit, is een gemeen gevoelen: doch waer omtrent die ftilzwygentheit moeft plaets hebben, daerin zyn de gedachten der geleerden, zoo van oude als van latere tyden, verfchillonde. Plutarchus, ^elyk wy boven eenigzins gezien hebben, zegt, dat de menfehen, die nog maer onvol- maekte en ruwe gedachten van de Goden hadden, daer door gewaerfchuwt wierden, om eerbiedig te zwygen, en zich te wachten voor het fpreken van ongerymtheden aen-»

-ocr page 465-

STILZWYGENTHEIT.

4<>4

wieken aen de fchouders [B], en is zwart van aengezigt [C]:

gaende

aengaende de zaken der Go�theit: welker verborgenthcden en geheimcnifi�n, zoo duit
ter als raedtfels, zy ook te kennen gaven door de Sfinxen, voor de deuren van hunne
tempels geplaetft, gelyk wy elders uit Plutarchus (1) hebben aengewczen. De Oud-
vader Auguftinus merkt aen (z), dat in byna alle tempelen, uaer Scrapis en Ifis gc-
dicntwerden, ook een beek ftont, dat, den vinger op den mont houdende, (dat is na-
mentlyk Harpokrates zelf) fcheen te vermanen, dat men moeft zwygen: het welke
was, (gelyk hy uit Varro getuigt) 'dat men niet zeggen moeft, dat zy menfehen wa-
ren ge weeft: en al wie zeide, dat Serapis een menfeh geweeft was, die weit met
de doot geftraft. Angelus Politianus (3) is van gevoelen, dat de Egiptenarcn door
dit beelt hebben willen leeren, dat men de opperfte Godthcit met ftilzwygen moeft
dienen, welke leere Porfirius ook zeer fterk aendringt: en Pi�rius merkt aen (4), dat
zy hunnen afgodt Merkurius, dien namentlyk, dien zy zeiden de zoon van den Nyl
te zyn, (want dien zy Thooth noemden, was een andere Merkurius,) met zoo een
diep ftilzwygen eerden, dat zy 't ongeoorloft achteden hem te noemen. Wy willen
hier niet uitweiden met Pi�rius, hoe Godt te dienen in ftilheit, en niet met woor-
den, maer met het harte, ook een voornaem ftuk is van den waren Godtsdienft, en
in de H. Schrift zelve aengeprezen : dat kan niemant, die zyn plicht met het naerftig
lezen der H.Bladeren heeft betracht, onbekentzyn: en derhalven zullen wy ons al

(i) Delf.
&0�cap.

1 O'

(i)DeCi-
vitac. Dei
Lib. 18.
cap. S-

(?) Mifc.

cap. 85.
(4) Hiero-
gl. lib. 19,
cap. t.

leenlyk in de

het drukken des vingers op den mont in dit Egipti-

verklaring van

fche beekje bezig houden: waer omtrent dit nog alleenlyk overig is te zeggen, dat
Scaliger alle die gevoelens, ook der Ouden, verwerpende, oordeelt,dat de ware oor-
zaek, waerom Harpokrates den vinger voor den mont heeft, is, dat de Egiptenaren
zeiden, dat f�mmige van hunne Goden in die geftalte waren geboren; onder andere
de Zon en Orus, dat is, Harpokrates zelf. Kuperus (�) eindelyk, dien wy gezegt
hebben dat Harpokrates houdt voor de opgaende Zon, gift, dat zyn beek den vinger
dacrom voor den mont heeft, omdat de Ouden gewoon waren de hant of de vingeren
aen den mont te brengen, en de opgaende zon alzoo te groeten, eere te bewyzen, en
aen te bidden. Doch dat ik deze en de naeftvoorgaende uitlegging niet wel kan aen-
nemen, is, voor eerft om de ftantvaftigeovereenftemming van zoo veele Ouden, die alle
zeggen, dat het ftilzwygentheit betekent; en ten tweden, omdat men by Pignorius
het beelt van Harpocrates (<5), of liever Ifis den mont ziet fluiten niet met den vin-
ger, maer met een klein ftokje of iet anders: zoo dat ik onder alle de uitleggingen
zoude uitkiezen die, welke het brengt op de verborgentheden en gehcimeniflen van
den Egiptifchen godtsdienft, die de Priefters met alle zorgvuldigheit bedekten voor 't
volk, het zelve tot de kennifl� daervan geenfins toelatende, en geheelyk blint hou-
dende, en alles verbergende onder duiftere raedtfels: als by voorbeek, de zaken be-
treffende dezen Harpokrates zelf: van wien wy de uitlegging met meer zekerheit
zouden vinden by de Ouden, indien de Egiptifche Priefters die wetenfehap niet voor
zich zei ven alleen hadden bewaert, veinzende, dat de Goden hunne zaken en onna-
fpeurelyke wysheit te hoog hadden geftelt voor 't bereik van het menfchelyk begrip:
en dit, meen ik, hebben die Priefters genoegzaem te kennen gegeven, niet alleen door
de bovengemelde Sfinxen voor de tempels, maer ook door het opfehrift, dat zy in de
ftadt Sai voor den tempel vanMinerva, die men voor de zelfde houdt als Ifis, hadden
geftelt, volgens 't verhael van Plutarchus (7), bcftaende in deze woorden: Ik_ben d
wat geweefi is, is, en z.yn z.al; en mjnen Jluier heeft nog niemant der ftervelitigen om-
wonden. Zoo dat ik om deze reden het fluiten des monts het zy van Ifis, het zy
van Harpokrates of de Zon, (want het gezeide belet niet, dat wy door hem de op-
gaende zon verftaen: waerin ik Kuperus toeftemme) het zy van eenige andere Egip-
tifche Godheit, toepafl� op de geheimenifl�n in hunnen godtsdienft.

[B] Dit brengt Kuperus (8) wederom tot Harpokrates als de Zon, enverftaet'erdes-
zelfs fnelbeit door. My is niet bekent, dat 'er iemant een andere verklaring van doet:
en ik weet 'er ook geen die beter is. Daerom, dit niets gemeens hebbende met de ftil-
zwygentheit, houde ik my hiermede niet langer op.

[CJ Marcianus Capella Lib. 7. prim. Tune oborto terrigenis mujfantibus murrnurt

f mr UU piceus jiiffus admonere filentium s dat is, wanneer daar op de bewoonders det

aerdc de hoofden by malkanderen ftal^en, en 'er een gemompel ontfiont, wierd dien fik

■ zwarten jongen (verfta Harpokrates) geboden vermaen te doen tot ftilz.wygen. De reden

van die kleur hebben wy reets over 't voorigc beek gcmclt.

(5)InHar-
poer. p.
1 o 1.& ad
tam pag.

addendis.

16) Vide

Cuperum

inHarpo-

cratc pag.

9801111

addclidis.

(7) Inlfi-
de & Ofi-
ridec. 10.

(8)H>id.p.

-ocr page 466-



STIL Z W Y G E NT HEIT. ■ 465 ₍ gacnde voorts zitten, en cenige blyken gevende, dat het, van wege de zwakheit zyner beenen [D~] > op zyne voeten niet ftac.n kan. Het houdt eenen Overvloetshoorn in de hant[�], en rontom het beek ftaeri eenige vaten vol linzen, en ander gewas van peulvruchten, alsook perzikken, welke d' eerftelingen der offerhanden waren, die uitgodtsdienftig; heit aen de Stilzwygentheit [F] werden toegebragr. Daer I \v9rt00k een krokodil bygevoegt [G], die, ganfch geene tong Il Deel. Bbb bbb " heb-

	f_D] Plutarchus fchryft (i), dat de Egiptenaren verdicht hebben, dat Ofiris nog (i) Delfi- na zyne doot Ifis hadde b�flapen, en dat uit dien byflaep deze Harpokrates, zynde de & Ofi- nog niet voldragen en van onderen lam, was te voorfchyn gekomen. Hiervandaen �^a,1°" dan is het, dat Harpokrates hier gaet zitten, en niet ftaen kan. Indien men nu zyne kintfche gedaente op de ftilzwygentheit wil toepaften, zal men kunnen zeggen, dat die bequamelyk door een klein en cerflgeboren kint, dat zekerlyk nog niet fpreken kan, wort uitgedrukt. Voeg hier by, dat de Egiptifche beeldenipraek de ftilzwy- gentheit ook heeft afgefchetft door het getal van duizent en vyfentnegentig: en dat Horus Apollo (2) tot reden hiervan geeft, dat dit het getal van drie jaren, indien men . . �. het jaer op 365" dagen ftelt (hoedanig het by de Ouden g�rekepc wiert) uitmaekt: tu.i."⁰* en dat, als een kint binnen dien tyt niet fpreekt, men daer uit oordeelt, dat het van cap. ig. tonge en fpraek belemmert is. Maer wy willen hier liever volgen de uitlegginge van Kuperus (g), die door de kintsheit van Harpokrates wederom de opgaende zon ver* (3) ibid. ftaet: namentlyk Harpokrates vertoonden de Egiptenaren als een kint, Orus als een p-101. jongeling, Ofiris als een out man; dat gaf de zon te kennen, meent Kuperus,'s mor- gens in haren opgang, in hare kracht op den middag, en ia haren ondergang des avonts. [E] Men denke niet ^ dat dit een beek zy van 't voordeel en de nuttigheit, die de ftilzwygentheit acnbrengt, hoewel die waerlyk zeer groot zyn; maer men verflamet Kuperus (4), dat het aen Harpokrates, dat is_s de Zon wort toegevoegt, omdat deze (₄)pag97 de oorzaek is van vruchtbaerheit en ovcrvloet. Men begiype het zelfde van de linzen &dd. ad en peulvruchten, als een offjrhandc f of de perzik ook onder deze eerftelingen geweeft P- 98. zy, daer aen twyfele ik, hoewel zulks niet onwaerfchynlyk is: doch van de linzen lubben wy 't boven gezien uit Plutarchus) aen eenen Godc, die haer door zyne warm- te en koeftcring deet voortkomen. [F] Hy meent Harpokrates, dien hy voor een beek der ftilzwygentheit opvat. Doch, hoewel wy den vinger op den rnont in hem erkent hebben, als een teken van 't geheimhouden der vei borgentheden in den godtsdienft, zoo is hy echter", gelykwy gezien hebben, de zelfde als de z.on: dat nog klaerder blykt uit veele andere din- gen, aen de beelden van Harpokrates by de Ouden toegevoegt, en betrekkelyk op d' cene of andere hoedanigheit der zonne: welke dingen in't brede in het nu dikwyls aengchaclde Werkje van Kuperus kunnen gezien worden ; doch hier geen plaets heb- ben, als zynde buiten het beftek van die dingen die de ftilzwygentheit betreffen; uit- gezonden, dat wy die in den vinger op den mont hebben erkent: waervan wy bo- ven reden hebben gegeven, die wy menen, dat te meer in het beek van Harpokrates moet plaets hebben, omdat alle de oude Goden betrekkelyk zynde op de zon, en daertoe alleenlyk moetende gebragt worden, gelyk Kuperus ook aentoont, het myns bedunkens zeer gevoeglyk is, dat de Egiptifche Priefters in dien afgod, waer in alle hunne afgoden vervat waren, de verborgenheden,van hunnen godtsdienft, en de ftil- zwygentheit der menfehen omtrent die gehcimenifl�n, hebben afgefchetft door het ' drukken van den vinger op zynen mont. [G] Die weet ik niet, dat ooit ergens by 't beek van Harpokrates geftaen heeft: niettegenftaende ik niet onkundig ben, dat hy is toegewydt geweeft aen de Zon. Het is dcrhalven een byvocgfel van.onzen Italiaen, die hem als een zinteken der ftil- zwygentheit, en daerorn als een godtheit, ge�ert by de Egiptenaren, heeft gevonden by Pi�rius Valerianus, Hierogl. lib.* 29. cap. 2. d.

		1-

-ocr page 467-

₄66 STILZWYGENTHE1T.

hebbende [H] om eenigh geluit te flacn, met reden tot een
zinnebeelt der ft.ilzwygentheit kan dienen.

[H] Die een beelt der fprake is, en daerom aen Mcrkurius wiert geoflfert, getyk
elders genoeg gezegt is. Zie onzen bladwyzer in 't woort Tong.

ANDERS.

TEn leften zullen wy de ftilheit of het zwygen vertoonen
door een out Man, die den eenen vinger voor zyne
lippen houdt [A], en nevens hem eene ganS heeft met een'
fteen in den bek.

Vermits de ouderdom der hoogbejaerde menfehen [B] andere lichtlyk
kan overreden tot zwygen, naerdien hy veel meer op de verdienften en op

den

[A] Een klaer zinteken van ftilzwygentheit: gelyk uit de voorige beelden is ge-

(1) De

Garrul.

cap.S.

(i)Hiero-
gl. lib.}�.
c. 13.

bleken. Zoo leeft men by Plutarchus (i), dat de Filozoof Anacharfis, nadat hy by
Solon de maeltyt hadde gehouden, zich te flapen leide met de rechte hant voor den
mont ₃ en met de linke op zyn fchamele delen, tot een teken, dat men die beide
moeft beteugelen: gelyk wy breder hebben gezegt over 't i. beelt der Matigheit, a. D.
bl. ix6. Zoo merkt ook Pi�rius aen (z), dat men Titus Livius in zyn vaderlyke
ftadt Padua zag afgebeelt met den vinger voor den mont; als wilde men zeggen, dat

hy zoo veel en zoo voortreftclyk hadde gefchreven, dat hy andere Schryvers een ftil-
zwygen fcheen te hebben opgelegt.

[B] Die anderzins van natuure geneigt is tot praten, gelyk wy over 't beek der
Snapachtigheit hebben aengcroert. .f n op die natuur der oude lieden zag de Filozoot

(3) Plut.de Zeno(3), wanneer hy met andere Filozofen by een voornacm man van Athenen op
_c *,^rru ' een aenzienlyk.gaftmael, dat dezelve aen de gezanten van zeker Koning gaf, op de
begeerte van die gezanten ook verzogt en aldaer verfchenen zynde, zich in gene rc-
deneeringen, die 'er over en weer vielen, inliet: en ten lactften, wanneer de gezan-
ten hem beleefdelyk aenfpraken, en met het toebrengen van een beker wynsvracgden,
Wat zullen wy onzen Koning u aengaende zeggen; tot antwoort gaf, Niets anders,

dan

-ocr page 468-



		STILZWYGENTHEIT. 4^7 den verkregen goeden naem vertrouc, dan op woorden -, zoo wort de fhl- zvvygentheit door fommigen, gelyk wy hier ook doen, out afgebeelt. De gans is altyt klaer om te quaeken en veel gefchreeus te maken [C], doch geeft haer leven geen aengenaem of zoet geluit; dies heeft ze hier eenen fteenin den bek, om te betoonen, dat, indien wy ons niet bequaem vinden om zoo te fpreken, dat wy 'er eer mede inleggen en lof door be- halen, wy dan liever mogen zwygen ; want vermeerdert het goet gevoe- len van anderen omtrent onze wetenfchap hierdoor niet; het wort 'er tert minften ook niet door vermindert. Ja de ftilzwygentheit maekt de ver- ftandigen en onverftandigen genoegzaem gelyk [Dj. Een vvys man zeide derhalve, dat men de menfchen zeer wel by de potten gelyken kon, om- dat men uit het geluit der zelve beft weten kan, of ze heel of gefcheurt zyn. Sokrates [E], zyn oordeel eens over een nieu fchoolier zullende ge- Bbb bbb 2 ven, dan dat 'er te Athcnen een out man is, die onder den wyn kan zwygen. Dat waren twee zaken, gaf hy te kennen, die men zelden vont, het zwygen in een out man, en het zwygen by den wyn. Toen Silla (i) Athene belegert hadde, wiert hy zeer (i) lbid. gedrongen om het beleg ras te eindigen, hebbende Mithndates een inval in Afie ge- ^c^8,daen, en de fadlie der Marianen 't hooft wederom opbeurende te Rome: en mogelyk zoude hy onverrigter zake hebben moeten vertrekken, ten ware zyne verfpieders hem kuntfehap hadden gedaen, dat ze in de Stadt in een barbiers winkel (de gewoone klapbanken der Ouden, en van dat euvel nu nog niet geheel vry) eenige oude luiden hadden horen redeneeren, dat zekere plaets der Stadt, Heptachalkos genaemt, ni�t was bezet, en dat 'er gevaer was, dat de Stadt aen dien kant zoude verovert worden. Silla voerde daerop ter middernacht zyn leger tegen dat gedeelte der Stadt aen, en be- magtigde dezelve. Nogtans wort het beek niet qualyk als out afgemaelt, om dat de oude lieden de meefle ondervinding hebbende, dacruit ook kunnen geleert hebben voorzichtig te zyn, en de onheilen te ver'pyden, die zy weten, dat een lofTe tong dikwyls veroorzaekt. Dat derhal ven aen de natuur ontbreekt, vervullen zy door 'c beleit en de voorzichtigheit. [C] En is daerom by fommigen een beek der klapachtigheit: gelyk boven over de Snapachtigheit, Aenm. H.* gezegt is. [DJ Volgens het Griekfche Puntdicht van Palladas (2), luidende, [_t) An- ti»? ti; ci7rcciSivr@^ <P^ovijac�tx}�; i<;i fiiaTTmv, thol.lib.i. Dat is, Alle motten zyn zeer wys, wanneer ze zwygen, verbergende hunne woorden, als een teer fehandelyke wekte. Demaratus (3), Koning der Lacedemoniers, in zeker (3)P!u- gezelfchap zyn oordeel gevraegt zynde over ieinant, of dezelve uit gebrek van ver- taroh-A- ftant, of van {toffe tot fprekch, zoo ftil was, antwoordde: indien hy een zot was, zo P°P"- ^La~ zoude hy immers niet kannen zwygen. Met dit antwoort heeft veel overeenkomft dat ., ' "" van den Filozoof Zeno (4), die, wanneer hem op .een zekere maeltyc, om dat hy ftil (₄; idem was, door een fnapper wiert verweten, dat hy een zot was, antwoordde; 't is zoo: ileGar. want wat zot zoude 'er by den wyn kunnen zwygen?. Menfchen, die kort en bondig "P- � fpreken-,..zegt Plutarchus (5;, zyn altyt meer geacht en voor wyzer gehouden, dan W^lbxd* die rammelaers, dien de tong zoo los hangt. Volgens den zelfden Plutarchus (6), (6)DcAu- was Spintharus tot lof van Epaminondas gewoon te zeggen, dat hy niet veel met ie- dit. cap.6. mant anders te doen hadde gehad, die meer wift en weiniger fprak, dan Epaminon- das. De voortrefelykfte mannen,* fchryft Apollonius van Tiana (7) aen zyne Leerlin- (7) Apud gen, zyn het kortft in hunne woorden. Derhalven zouden de fnappers, indien zy zoo Stob. gecjttelt wierden als zy quellen, niet vol zyn van woorden. Zie meer by Klaudius Mi- ^Se�^,_r^zc' nos over 't 11. Zinnebeek van Alciatus. ka'�pift [EJ Apulcjus Flor. 1. Scilicet Socrates tacentem hominem non videbat: etenim arbi- AvoU.Ev, trabatur homines non oculorum, fed ment is acie & animi obtutu conjiderandos. dat is, 80. Namentlyk^Sokrates zag den menfih niet, die zweeg: want hy oordeelde, dat men de menfchen niet met de oogen, maer met het, gezicht der ziele en des verft ants moe ft be-K, fchouwen, � »

-ocr page 469-

₄68 STILZWYGENTHEI T.

ven, zeide: Ik wil hem eerfi hoor en, opdat ik hem magh kunnen zien. Voorts
fchryft Ammianus[F] van de ganzen, dat, als ze, om den feilen brant
der zonne t' ontwyken, in groot getal van 't ooften naer 't wetten, en over
den bergTaurus, alwaer zich veele arenden onthouden, vliegen; dat ze
dan, zeg ik, bevreell voor het gewelt der zelve , elk een' fteen in den bek
nemen, om zich zelve door haer gequaek niet t' ontdekken en verra�n;
houdende die iteenen dus valt om het geluitflaen te beletten, totdat ze het
gevaer ontvlogen zyn.

[F] Lib. 18. cap. 3. Zoo ook Plutarchus de Garrnl. Ciip.11. & de Solertia Atiimal,
eap. 22. en meer anderen, door Lindenbrogius over het gemelde 3. hooftftuk van
Ammianus aengewezen. Maer 't is wonder, dat onze Itahaeniche helt, de gans in
't voorige beelt niet geplaetft heeft by Harpokrates, en geleert, dat hy dien afgodt,
om de alhier vermelde voorzichtigheit in 't bedwingen van zyn geluit, is toegewydt
ge weeft, en daerom in de tempelen van Ifis, Ofiris, en Harpokrates gevoedt. Doch
hy heeft vvelgedaen, en de reden van de toevvyding van dezen vogel acn Harpokrates,

(1) in is, volgens Kuperus(i), omdat de ganzen van natuur zeer heet zyn(2); en Harpo*

Harp. p. krates, dat is de Zon, is niets anders dan enkel vuur.

UI &■
lian. Hift.
Anim.
Lib. y.e-

STOORNIS. VERSTOORTHEIT.

E En gewapent Man 'm een root kleet, daer men eenigc
viervlammen op ziet. Zyne armen zyn bloot, en de
beenen bedekt met twee vellen van leeuspoten, die hy ook
beneden voor fchoenen gebruikt. Op den helm voert hy
eenen beerekop, die vier en vlam uitblaeft, en zyn gezigt
ftaet root en grammoedigh; voorts heeft hy eenige gebroke
ketens in de hant.

Door het roode en met vlammen bemaelde kleet wort te kennen eeee-
ven, dat de ftoornis of toornigheit een haeftigs opzieding van 't bloet is.
De armen en beenen [A], toegeftelt als gezeit is, beduiden dat de ver-
ftoortheit zoo lelyk eene ziekte des gemoets is, en de menfehen tot het
uitvoeren van onedele en booze driften zoo geweldigh bewegen en ver-
voeren kan, dat ze hen zelfs den wilden en woeften dieren gelyk maekt.
Om dit ten vollen aen te duiden, draegt het beelt ook een beerehooft op
zynen helm ; zynde de beeren byzonder grammoedigh, en ras verftoort.

De gebroke ketens beelden uit, dat de verftoortheit kracht en f�erkte
verwekt, om alles wat haere woede beletten en weerhouden wil, doldrif-
tigh te overfchryden. Uit Gerard Brants Po�zy zal ik dit volgende hier
byftellen :

Als koortfen, die met bange kou beginnen,
En doorgaens met een grooter vuur van binnen
't Gefchudde vleefch verteeren tot het been:

Zoo

[A] De blootheit der armen kan ook de gereetheit verbeelden, waermede de ver-

ftoord

ie is aengedaen om zyn moedt te koelen: zynde de klederen, gelyk dikwyls

geze

is, een beelt van belemmeringe en hindernifle.* Voorts is 'er niets in dit beelt,

dat opheldering nodig heeft, of het l«in lichts genoeg ontfangen uit het geene in en
over. de beelden der Grantftbap reets' gezegt is 1 D. H. 548, enz. en dus gaen wy ^totiets anders over.

-ocr page 470-



		STOORNIS, Zoofchiet het 'Vuur des torens door de leen. En niet een Udt, of't raekt 'er door aen 't beven; Dan Jlaet het voort, dan dingt het naer het leven. Wat baert het dan atgruw�lyke zonden'. Wat baert het twift, en vyantfchap> en wonden, En menfchenmoort! geen onfchult vint hier plaets. Degramfchap groeit door 't groeien van veelhaets. Uaer ouderdom zal in een' wrok verkeren. Van menfchen maekt zy barelyke beer en. Een dolle Jlier, een tyger zonder reden Woedt door haer kracht in menfchelyke leden. De toren is een korte razefy, ^- -^ Een dronkenfchap der ziele, een tyranny, Die 't al vernielt en fchendt, te vier, te zwaerde; Die boven Godt hier heerj'chm,wil opd'aerde. Al wat 'ergoets van Godt quant, wort verdreven: Dus poogt dit quaet den Satan plaets te geven. Diehitfi ons op, die blaejiin 't heiloos vier. Maer och, wat Jlaet ons zulk een boos heit dier! O Godt, geef kracht om dezen brant teblujfen, En uwe ro� in 's haters hant te kuffen. \ \| , ' ' ' � . S -t O -U T H E I ?. SChilder hiervoor een jong Vroumenfch in ��n root en groen gewaet, en pntfteit van voorhooft. Laet Ze fchrap ftaen om een' grooten pilaer van marmer, op welken een gebou ruft, ter ri��r te wrikken; 1 De ftoutheit �s het tegendeel tier vreeze ^A]', ene�ri gebrek van ae geenen, die de zwaerigheit in eenige groote zaek niet genoeg overwegen, en, zich te veel van haere kracht of vermogen voorftaen latende, meenen, dat ze de ^elve getnaklyk ten einde zullen brengen. Hierom zeggen we; II. Deel. � C c c c c c dac [A] Ariftoteles Ethie. lib. %. cap. 7. ₀' r�T S-ct'tf�v. vrttffidAAcov i�ejt rd <po0tfd, §%«,<tif. dat is, die in kjoeknioedigheit omtrent dingen, di� te vrezen tyn, al te verte gaet, die is flout. Derhalven kan men eigentlyk niet iemant ftout noemen, ten zy hy iets veracht, daer gevaer in is. Maer wat gevaer is'er tog voor iemant, die te vergeeffch tracht een pilaer om verre te halen ? Jk zoude zulks liever noemen een onbezonne yermetclheit van kragten; en voor een beelt van ftoutheit afmalen een wilt zwyn, dat op de gevelde pieken van jagers inloopt.- omdat men fchryft, dat deze beeften, be- fprongen zynde, recht toe recht aen invallen op den befpringer zonder de lans te myden: en zoo vergelykt Homerus (1) de twee Grieken, Polipetes en Leoriteus, {i)Uiad. die eenen uitval deden op het leger der Trojanen, dat hunne fchepen trachtte in lib.u.v'. brant te ftcken, by wilde zwynen, die op jagers en honden aenvallen, en niet op- ^l⁶'* houden van woeden, voor dat ze fneuvelen. Zie ook het gene reets gezegt is over 't beelt Drift of Aenval, 1 D. bl. 177, Aenm. C. Of mael alleenlyk een man, die zyne fchouders onder een zwaer gebou ftelt hetwelke dreigt in te fto�teh: en watdier- gelyks meer gemakkclyk kan bedacht worden.

-ocr page 471-

S T O U T H E I T.

47©

dat ze een jonge vrou dient te zyn, die zich onderwint eenen wel vaft-
ftaenden pilaer met gewelt ten gronde te werpen.

Het klcet van root en groen, is een beek van ftoutheit [B]. En vol-
gens het berecht van Ariftoteles (1), beduit het ontftelde voorhooft het
zelfde.

fB] Namentlyk, omdat de rode kleur een teken is van gramfcliap en hevige ge-
moetsdriften; en de groene, van hoop; gelyk elders gezegt is: (zie onzen bladwyzer
in Root en Groen) en uit deze twee bewegingen beftaet de ftoutheit: die uit
de driftigheit des gemoets geboren, en door de hoop, fchoon ydel, ongegront en
vallen, gevoedt wort: tot dat de hoop bezwykende, te gelyk ook de ftoutheit fterft:
v/aerom Ariftoteles ter gemelder plaeti� de dapperheit alzoo onderfcheidt van de ftout-
heit , dat hy zegt, dat de ftouten driftig en voorbarig zyn, en aen 't werk willen,
eer zy 't gevaer nog ondervinden; maer aflaten in 't gevaer zelf: daer de dapperen
kloek, manmoedig, aenhoudendcen voortvarende zyn in het werk zelf, zynde te
vooren ftil en bedaert.

(O De

1'hyflogn.

09.

______

STOUTMOEDIGH BESTAEN.

DOor een'Man die jong, fterk van ftant, en moedig van
�gezigt is, wort dit uitgebeelt. Zyn rechter arm is
gewapent, en daermede rukt hy, met een wakkere dapper-
heit, de tong uit den hals van een' leeu dien hy onder de
knien heeft. Het overige des lichaems is ongewapend en
ten meeften deele ook bloot.

In de famenftelling van dit beelt wort gezien op het ftoutmoedigh
beftaen of de moedige ftoutheit van Lizimachus, den zoon van Agatho-
kles, een edel Heer uit Macedoni�. Deze Lizimachus, een der navol-
gers van Alexander den Grooten, zynen meefter den Filozoof Kalhfthe-
fles op zyn verzoek venyn beftelt hebbende, cm door 't zelve zich einde-

-ocr page 472-



	STOUTMOEDIGE B E S T A E R 471 lyk eens van d' elende des bangen kerkers [A], daer hem Alexander had' ingeworpen, t' ontflaen, wert daerover verwezen om van een' Jeeu ver- fcheurt re worden. Doch toen dit fchrikbaer dootvonnis zou worden uit- gevoert, oncquam hy 't, zich met zyn verftant behelpende, en op zyne lichaemskracht fteunende, aldus: Hy ftak zyn rechte hant, die hy hei- melyk gewapent had [B], in den muil des leeus, en fcheurde hem de tong uit de keel, zulx dat het felle dier ftrax bloet en leven verloor. Deze ftoutmoedige daet [C] maekte hem daerna een van 't getal der befte vrienden van Alexander [DJ, en ftrekte hem een trap om tot alle regeer- �aeten, ja rot een' eeuwige roemruchtigheit op te klimmen. Op dit zcldzaem geval, zeggen we, wort in het opftellen dezer beeltenifle ge- zinfpeelt. Doch indien men ze te paerde, of anderszins, wil vertoonen, zoo kan men den Jongkman gevoeglyk een' lielm opzetten met een' doo- den leeu voor een kam, en laren hem eene leeustong in de hant ten toon houden. [A] Zynde een kooi, waerin hy te gelyk met een hont was opgefloten, nadat hy hem neus, oren, en lippen hadde 'doen aflhyden. ftiftin. Lib. ij. c. 2. [_B] Juftinus zegt, dat hy ze alleenlyk met zyn kleet bewonden had. Wie van deze heimelyke wapening ipreekt, weet ik niet: immers onder de oude Schry vers, die van dit geval melden, vinde ik 'er geen eenen, die dat zegt: integendeel lees ik by Plutarchus(i), dat hy aen zyne armen en beenen door de klaemven des leeuws (i)i� De- zeer is gequetft geweeft. Dat Kurtius dit geval van Lifimachus voor een fabel houdt, mecrio en wat anderen 'er van denken, hebben wy gezegt over het tweede beelt des Schrik* ^caP-34- Aenm. B. [Cj Dat was het inderdaet: en dusdanig was ook het beftaen van eenen anderen Macedoni�r, Perdikkas, insgelyks een der Velthecren in 't leger van Alexander- van welken Elianus verhaelt(x), dat hy de ftouthcit hadde van alleen te gaen in't hol van (1) var eene leeuwin, en het dier zelf niet vindende, haere jongen mede nam. Dit was des Hift. lib. te ftouter en geyaerlyker, omdat een leeuwin voor veel fterker en verwoeder wort "� ^caP' gehouden dan een leeuw, vooral wanneer zy jongen heeft. De Affirifche Koningin ^3?' Semiramis ftelde daerom niet veel-roem in het vangen van eenen leeuw of luipaert of diergelyk wilt dier: maer als ze eens een leeuwin konde krygen, dan was ze bo- ven mare verheugt en op die daet moedig; naer 't verhael van den zelfden Schry ver (2). (») ibid- [D] Een Vrient des Konings was hy al van te vooren : maer dit voorval vernieuw- de en vermeerderde de voorige genegentheit. Seneca de Ira lib. 3. c. 17. Juftinus loc. land.

				■

		STO�TMOEDIGH HET UITERSTE WAEGEN. E En Man, die, het zy gy hem te paert ofte voet wilt ver- toonen , geheel gewapent is,en een zwaert in de rech- te hant houdt, om 't welke deze woordenen :per tela, per hostes, dat is, Door wapenen m �obr vyanden; of, gelyk wy zouden zeggen, Door water en vier. Hy heeft in de flinke hant eenen fchilt, op welken een ridder o-_efne- den of gedreven is, die, ruftigh opgezeten, met een' vollen ren op het fchietgeweer der vyanden inrydt; gemoedi<t,en zich getrooftende, om, of al vechtende zich te redden, of zyn* Ccc ecc z ' _kven

V
			.

-ocr page 473-



		47. STOUTMOEDIGH HET UITERSTE WAEGEN. leven onder den vyanc helthaftigh te verliezen. Om den rant des feniks leeft men dit vaers van Virgilius [A]: Unafalus viBis nullam fyerarefalutem.* 't Welk Vondel aldus overzet: - * * Wanhoop houdt alleen de wanhoopjlaen. 't Geene wy ftoutheit noemen om 't uiterfte in den noodt te waegen, is een zekere foort van oneigentlyke dapperheit, aldus door Ariftoteles geheeten [B], omdat ze kan en doorgaens ook plagt te beftaen in 't on- dernemen van eenige zaek, die, of om eer te behalen, of uit vrees voor een quaet einde [C], of door gramfchap, of door hoop [D], of door weinigh acht te geven op het aenftaende gevaer_} maer niet uit liefde tot dat wacrachtige en fchoone goet, 't geen het einde der deugt is, gefchiedt. De wapenrufting des beelts , mitsgaders het zwaert met des zelfs op- ofornfehrift, betoonen, dat in'alle gevaer groote tegenftant noodigh is: en de fchilt met den daerin verbeeldden ridder, die op de fchichten en fpietfen der vyanden toerent, drukt uit het geene wy airede gezeit heb- ben, dat is, dat de wanhoop dikwyls d' oorzaek der behoudenis zy [E], maer niet van een waere en volmaekte dapperheit, gelyk wy ook zoo even Zeiden. [A^] <ss�neid. lib. z. v. 354. Het is de tael van den wanhopenden �neas in de ver- woeftmg van Troje, moedigende hen, die hy by zich hadde, aen om het uiter- fte te waegen. De voorige woorden, f er tela, per hofles,* zyn ook van Virgilius in dat zelfde geval v. 55%. - - per tela per hoftes Fadimus baud. dubiam in mortem: dat is, wy ftreven Door vyattt en door zjwaert naer eene gezvijfe doot. [B] Etbie. lib. 3. cap. 7. by wien echter die bepaling zoo breet niet wort gevon- den , als ze hier voorkomt. Vergelyk het gezeide over het tweede beek hier voor. [C] Dan is 't eigentlyk eene wanhoop: want by de ftoutheit kan eigentlyk geene vrees plaets hebben: gelyk uit ons gezeide over 't ftraks gemelde beek kan blyken. f_DJ Zie wederom over 't zelfde beek onze laetfte Aenmerking. QE"! Zoo ftaet 'er in de Spreuken van Seneka en Publius Sirus, v. 249. Hen quant eft timendus, que mori tutum put at, dat is, Ach, hoe vreeslyk_is hy, die meent, dat fterven is veilig te zyn! Zie aldaer de aentekeningen van Gruterus. Daerom heb- ben verftandige Krygsoverften altyt vermydt met vyanden te vechten, die tot wan- hoop waren gebragt: gelyk Emmenes over de aengehaelde plaets van Virgilius zeer wel heeft aengemerkt. Zie nootzakelyk Frcinshemius over Florus /. z. c. 18. §. 13.

			straf;

-ocr page 474-



			S T. R A F. 473 . ■: '. . - -.....�---------------------------------------- ��:_^__^___�

		STRAF, OF HET AENDOEN VAN STRAFFE* E Ene in 't wit gekleede en gewiekte Vrou. Zy houdt in de rechte hant eene el en in de flinke een' toom. Door dit beelt wort de Godin Nemezis vertoont, die eene dochter van dejuftitie of Rechtvacrdigheit wort gezegt te zyn [A], en daerom is haer gewaet wit [B]. De vleugels [C] beduiden de fnelheit en vaerdigheit, die men in 't ftrafFen der quaetdoenders [D], en in 't beloonen van hun die 't waert zyn, moet gebruiken. De toom en el geven te kennen, dat zede tong, alsook de fnode da- den, breidelt} metende een nette maet der ftraffe[E],opdat die niet boven, de fchult ga, maer met de zelve ordentlyk overeenkome. Dit wert aldus in de Oude Wet onderhouden, die een' ieder, oog om oog, voet ons voet, en leven om leven vergoldt. [A] En de Straffier van alle boosheden, en wel voornamentlyk van de trotsheit. Zie het gene haer aengaende verzamelt is door Klaudius Minos over Alciatus, Embl. 2,7. uit Giraldus, Hifi. Deor. Synt. 16. col. 463. & feqq. Erafmus Chil. z. Cent. 6. Ad. 38. en anderen. [B] Zie ons over de Gerechtigheit, Aenm. F. [C] Zie ons over het tweede beelt hierna volgende. [D] Zie ons wederom over de Gerechtigheit, Aenm. K. [E] Een andere uitlegging zie by ons over 't beelt Beheerfching van zich zelvenl 1. D. II. ioa/ by Klaudius Minos ter aengehaelder plaets, en by Picrius Hierogl. lib. 36. cap, 42. en lib. 48. c. 20. en vergelyk in alles het tweede beelt hier na volgende. STRAF, of 't geene iemant tot STRAF lydt. LAet dit eene Vrou zyn , die den mont open houdt alsof ze fchreeudc, en voorts lclyk is van wezen. # Deel Ddd ddd Be-

-ocr page 475-



	S T RA E Bekleed ze met een droef en zwacrmocdigh gewaet, dat op veelc pliietfen gefcheutt is, en geef haer een' geeflel in de hant. Haer eene been moet mank zyn, en met een¹ hou- ten ftelt gaen, en laet ze aldus in een groote fpelonk fchy- nen neder te klimmen, en met groote moeite allerhande kruifen te dragen. Tufichen de ftraf en 't berou is dit onderfcheit in 't byzonder, dat na- mentlyk het berou-met wil en toeftemrninge van zulk eenen menfche ge- * fchiedr, die nu leetwezen heeft over zyn begaene ondaden en mishande- lingen. Maer de ftraf is dat geene,'t welk of het menfchlyk,of hetGodt- Iwk oordeelden zondaeren opleit, zonder dat ze eenigc aendoening van berou, of begeerte om de zonde door goede werken uit te whTchen, ge- voelen. $ Om dan dezen zoo aenmerklyken en quaden toeftant des boozen ftraf- lyders uit te drukken, wort de beeltenis zeer lelyk vertoont [A], en ook zoo, dat ze ftaet te fchreeuwen, om hierdoor de begeerte [B], die zulk een . ftraflyder heeft om het recht te wederftaen, of om zich van het over hem gevelde vonnis te wreken, uit te beelden. Zy heeft een' geeflel in de hant[G], en een' ftelt aen 't eene been, om zoo te verftaen te geven, dat de ftraf niet naer heur eigen wil gaen magh, en ook dat de dwang van een'ander, of Godts oordeel, den boozen menfeh dikwyis tot de ftcile rots [D^J vaa zynen val, en tot de rechtvaerdige ftraf brengt, die hy door zyne gruweldaden verdient heeft_} waertoe, fchoon hy onwilligh en al wee roepende gaet, zoo verlieft echter de ftraf haere kracht niet, omdat het licht des verftants en de worm des gewetens [E] maken, dat hy gedwongen is zyne fchult te bekennen, en te belyden dat hy de ftraf, die hy nu dragen moet, wel verdient heeft. [A] Zie het aengetekende over 't bcclt der Schilderkunft, Amm. B. en C. [B] Men kan 't ook enkelyk aenmerken als eene uitwerking van't gevoel derfmer* te, die hy van de lichamelyke ftraffe heeft. f_C] Zie onze Aenmerking A. over 't i. beelt der Herjielling, z. D. bladz.. 19. tagDj Uit wat beeldehfpraek moet ik dit zien ? uit den geeflel of uit den ftelt? Het is een miffelyke bevatting dit zoo te willen uitdrukken: al is de zack zelf waer, en met honderden van fpreuken, zelfs by Hcidenfche Schry vers, beveiligt: met welke echter op te zamelen wy ons niet willen ophouden. Die begeerig is naer zulke ftor�, leezc de Acntekemngen van Gruterus over de Spreuken van Publius Sirus en Scneka � &, 5�l> & 766-* [E] Zie de beelden Geweten, Bekommering van het Geweten, en Wroeging van hef Geweten, en het geene daer over is aengetekent, 1. D. bl 486 enz. :STRA F. [aendoen van] E Ene Vrou met fchitterende Uraden om haer hooft, en recht overeind op eeti radt ftaende. Zy houdt in de rechte hant eene el, en in de flinke een¹ toom. Ter zyde ziet men een fcheepsroer [A]. [A3 Dit is het beelt van de zelfde Ncmezis, waervan het tweede beelt hier vooi fpreckt: aUvacr wy van den toom en de clle hebbende gefproken, zoo is'er nog ove-
..\...�... ■■. .


		■ ft.

-ocr page 476-

A F.

475

rig, dat»wy ook iets zeggen van het roer, het radt, de vleugels, en de ftralen: wel-
ke laetfte alleen uitgezondert Zynde, zo is de reft der befchry vinge genomen uit Am-
mianus Marcellinus,aengehaeltbyErafmus, KlaudiusMinos enGiraldus, in deplaetfen
over 't ftraksgcmelde beek aengewezen. Onze Schryvcr heeft ze waerfchynelyk ge-
trokken uit den laetftgenoemden, dien hy 't meeft gebruikt heeft. Het fcheepsroer
dan, en het radt, wil Ammianus (f) dat betekenen zouden, dat die Godin door alle
elementen hecne loopt, en alles regeert: zynde het roer een beelt van beftieringe, en
'c radt een beek van geduurige bewcginge en voortgang. Sommigen (2) maken van
Nemezis de zelfde, als de Fortuin: en uit dien hoofde, zoude men kunnen denken,
dat het radt haer op de zelfde wyze, als de Fortuin, is toegevoegt, om de verande-
ring en omkering van zaken te kennen te geven: en daerop fchynt Klaudiacn te zin-
fpelcn, als hy van Nemezis zegt (3}, datzy, de al te grote trotshcit van Alarikus in
zynen voorfpoct, willende ftraffen, haer radt omkeerde.

Scd Dea, quas nimiis obftat Ramnufra votis,

Ingemuit flextitque rotam.
Daer zyn 'er ook (4), die 't radt tospaffen op de fnelheit, waermedezy zich ter ftraffe
ipoedt. Maer alzoo de fnelheit genocgzacm wort afgebeelt door de vleugelen, heeft
die uitlegging, nacr myne gedachten, hier geen plaets.; Indien men de verklaring
van 't radt voor dat van de Fortuin wilde goedtkeuren, zou de bovengemelde uitleg-
ging van het roer voor de beftieringe van alle zaken, hier mede zeer wel te pas komen ,
wordende dezelve aen de Fortuin toegefchreven;, en, gelyk elders is aengewezen,
veeltyts door een roer van een fchip afgefchetft. Als de Fortuin fchynt zy ook aengc-
merkt van Marcianus Kapella (5), zeggende, dat in den raedt var. Jupiter een zekere
yrou was, genaemt Adraftia, (dat is Nemezis: terftont zal dat nader blyken) diecene
lotbus (en zoo eene lotbus fchryft hacr Ammianus Marccllinus ook toe) zeer fnel-
lyk omdraeide, en dat de loten, die daer uitvielen , wierden opgevangen door 't
Noodtlot. Wat Marcianus zeggen wil, is van zelfs klacr, en 't is ook hier de plaets
niet om daer breder van te handelen. Ten minden heeft Nemezis dit met de Fortuin
gemeen, dat ze den'voorfpoct der menfehen omkeert, en de onrechtvaerdigen, die op
den hoogften top van eer en geluk zyn geklommen, tot den allerlaegflen trap van
Verachtinge vernedert, en in den allerdiepften afgront van clendc nederwerpt. Trou-
wens Dion Chryfoftomus zcit uitdrukkelyk (6), dat ze de zelfde is ^ met deze woor-
den : De Fortuin heeft bj de menfehen vetle nsemen: want haere billykheit wort genoemt
Nemezis ; haere onz.t\itrheit, Hope s haer noodtdwang, Nootlot; haere rechtvaerdigheit,
Themit. Wat vorder den vleugelen belangt, die betekenen ongctwyfelt, gelykwyzoo
even begonnen te zeggen, fnelheit. Sommigen (7) maken ze in die betekeniffe betrek-
kclyk op het radt en 't roer: alsof alzoo haere fnelheit wierd te kennen gegeven, waer
mede zy door alle elementen heen ftreeft, met het radt over den Aertbodem, met het
roer over de Zee, en met de vleugelen door de Lucht. Anderen vatten ze op voorde
fnelheit, waermedezy de fchuldigen vervolgt ter ftraffe: om welke reden veelen mede
geloven, dat zy ook den naem van Adraflea heeft gedragen, ftcllendc dien nacm te
famen uit een woortje dat niet, en uit een woort dat ontvlugten betekent: omdat haer
niets kan ontvlugten, of, omdat men de goddelyke wrack op geenerhandc wyze kan
ontwykcn: welke afleiding Henrikus Stefanus (8), met de bygevoegdc reden, beveftigt
uit Plurarchus, Euftathius en Paufinias: hoewel anderen een anderen oorfprong aen
dien nacm geven (oj > en zelfs Adraftea onderfcheiden van Nemezis. Behalven Am-
inianus nochtans, maektook Ariftoteles (10) hacr beide dezelfde: en gelyk hy de gemel-
de aflViding van den naem van Adraftea ook bybrengt, alzoo meent hy, dat die van
Nemefis afftamt van een woort dat uitdeden betekent, omdat zy een icgelyk het zyne
toedeelt, den vromen beloning, en den bozen ftraf. Ondertuflchen erkent Pauza-
nias die betekenis van de vleugelen in Nemezis niet: ook zegt hy (n), dat 'er ner-
gcns.vleugels aen't beelt van die godinne gewceft zyn, behalven te Smirna: en meent,
dat de reden dacrvan zoude zyn gewceft, omdat die godin haere meefte betrekking
hadde op de minnaryen, (en inderdaet, de Po�ten brengen haer dikwyls te pas, als
de al te grote trotsheit en verachting van die genen, die bemint worden, omtrent de
zulkcn, die beminnen , ftraffende) en dat men haer daerom, even als aen Kupido,
vleugelen had gegeven. Hier komt zeer wel te pas het gene wy lezen onder de
overgeblevene brieven van Filoftratus, onder welke men een minnebrief vint, aen
een lchoncn jongeling gefchrevcn, van dezen inhout (12): J^wenfih u heil, al wilt

D d d d d d 2, n

(i)Lib-i4.
c. 11.

(1) Vidt
Gyr.Hift.
Dcor.
Synt. 16.
col. 465.
CD.
(3 )Dc Bel-
lo Getico
v.631.

(4) Gyral.
ibid. G.

nupt.Phi-
lolog.Lib.
1.

(6) In
Orat. 64.

{7) Gyr.
ibid. col.
4«4.a.

(8) Ani-
madverf,
in Erafai.
Chil.i.
Cent. 6.
Ad. 3 8.
(9; Vide
Erasmum
loc. laud-
& Gyral.
dum col.
46 6, _j ,.
[10) De
Mundo c,
7« Vide
Linden-
brochium
ad Am-
miaui lo-
cunj Jau-
datum.
(n)Lib.i.
cap. ₃j.
(n-)Kpift.
9-

-ocr page 477-



		R A F.
	476	R A F.
	476

gy V niet hebben: ikjwenfch u heil, alfchryft gy my niets die fiboon zyt voor anderen maer trots voor my. Gy zyt niet famengefielt uit lucht, en die dingen, die met dezelve worden vermengt: maer uit eenen diamant, uit eene rotfe, en uit het %vattr van Stix. In 't kprt zal ik, a een baert zien krygen, en voor eens anders deur e zien leggen, foorwaer de Minnegodt, voorwaer Nemezis zyn fnelle Goden, en keren zich fchielyk herwaerts en derwaerts. Nu moeften wy nog {preken van de ftralen om haer hooft. Dit is een byvoegfel van den Opfteller des tegenwoordigen beelts, waerin ook waerfchynelyk zyn f�imengebragt die dingen, die men by gedeeltens afzonderlyk in verfcheide beel- fr) Tan- den (want daer zyn'er vele geweeft(i) ) van Nemezis heeft gevonden: ten minften fati.Hb.1. ik weet niet, dat iemant der Ouden, den toom, de el, de vleugels, het roer, en't �,3 3 �^& rade in een beelt van Nemezis alleen ftelt. Daer ik gewag vinde van den toom en de ¹ �7-^c'5- _ei]_e> _vinde ik niet van die andere drie dingen; en wederom daer ik die drie vinde, zie ik niets van den toom ofclle: doch die lamenvoeging acht ik niet ongeoorloft. Om dan tot de ftralen te komen, ik geloof, dat onze Schryver daer toe aenleiding (i) Loc. heeft gekregen, omdat hy by Giraldus (z) heeft gelezen, dat Makrobius fchryft(g), Jaud-col. dat Nemezis de zelfde is als de Zon.- omdat, gelyk het de natuur der zonne is de 46+.A. dingen, die blinken en glansrykzyn, te verdonkeren en aen 't gezicht te onttrekken, (jl acurn. _aj_zoo _Qo^ ^_czQ Q_0�jj_n g_ei₀₀f_t vviert de hoogmoedigen en bozen te ftraften en van _lt. hunnen glans te beroven, en integendeel de nedrigen en vromen te belonen en te ver- heffen tot luifter en aenzien: waerom ze ook van fommigen wert gezegt een dochter (-<.) Vide te zyn der Gerechtighcit(4), gelyk in het tweede beelt hiervoor gezegt is; of, gelyk de hac re Giraldus aenmerkt uit Plato, Hefiodus en Proklus, de bodin der Gerechtigheit, of brochu�i ^^e Gerechtigheit zelve. Hoewel nu deze onze verklaring over het tegenwoardige ad Am. beelt nootzakelyk zoo verre heeft raoeten uitlopen, kunnen wy evenwel niet nalaten miani.Ioc. den Lezer nog eene bcfchryving te geven des beelts van Nemezis, dat Fidias voor laud. di_e _van Athenen had gemaekt; zoo om de aenmerkelykheit van de zaek, als om onze gedachten aengaende de uitleggingen, die men daer van maekt, te kunnen zeg- gen , en ook aen dit deel der outheit eenig licht te geven, en mogelyk ook iets toe opheldering van andere onzer beelden by te brengen. De Perzen hadden de geringe (f)Lifa, 1. kragten der Athenienzen zoo zeer veragt, fchryft Pauzanias(5), dat ze, heen trekks�- ^C,U' de om hen te beoorlogen, van het befte marmer uit het eilant Paros met zich namen, om daervan een zegeteken op te rechten van de overwinninge, die ze zouden behalen. Doch de kans verkeert zynde uitgevallen, en zy op de velden van Marathon verfla- gen , lieten de Atheners naderhant van dat zelfde marmer door Fidias een beelt hou- wen ter ecre van de godinneNemezis, door wier gramfchap zy voornamentlyk meen- den dat de hoogmoet der Perzen was geftrafr. De Kunftenaer inaekte haer mee een, kroon op 't hooft, verflcrt met harten en kleine overwinningbeekjes: en in de linke hant gaf hy haer den tak van een appelboom, en in de rechte een drinkfchael, waerin men eenige Ethiopiers of Morianen zag. Pauzanias, het overige van 't beelt, als licht om te verftaen, voorbygaende, zegt alleenlyk, dat hy niet in ftaet is om te giften, waerom die Ethiopiers daer zyn afgebeelt, en dat de reden, die hem daervan gege- ven is door hen, die meenden, dat ze de zaek wel verftonden, hem niet voldeet. Namentlyk zy zeiden, dat Fidias zulks gedaen hadde, omdat hy wift, dat Nemezis de dochter was van de Rivier Oceanus, (want veelen maken den Oceaen tot haeren Vader,) en dat de Ethiopiers aen die rivier woonden. Het geene hy tegen dit bericht heeft, is dat de Ethiopiers nogte aen een rivier den Oceaen, nogte aen den Oceaen de (') My- grote zee leggen: en dat by gevolg die uitlegging vervalt. Natalis Komes (6)* ver- tholjib.9. wondert zich, dat Pauzanias "geen raet tot die uitlegging heeft geweten: daerom zal eap. 1?. hy ze geven. De kroon, zegt hy, is haer toegevoegt, omdat ze over alles heerfrht; zjf heeft harten , omdat ze hen , die ze eens getroffen heeft, bang maekt: zy heeft een ejjehen fpies, (zoo heeft hy gelezen, in plaets van een appelboomtak, bedrogen door een quade lezing of overzetting) omdat ze oorlogen verwekt om de reukeloosheit der men- fchen: zy heeft overwinningbeeltjes, omdat ze pleegt te overivinnen: zy heeft een drink: fchael met Ethiopiers daer in befloten; omdat het niet helpen kan, al vlucht men zelf tot de uiterfle deelen van Ethiopien en den Oceaen toe, alsGodtsgramfchap gaer.deis, dcwyl ■Nemezis de heerfchappy voert over de zee en de uiterfle geweflen der tvcrelt. Dat is overal raet'toe weten, en nergens voor ftil ftaen / Maer om van andere ongerymthe- den niet te fpreken, die in deze uitlegginge zyn, hoe komen alle die dingen hier te pas by de overwinning, die de Atheners wilden fchynen voornamentlyk door de hutye

-ocr page 478-

STRAF. 477

hulpe van Nemezis te hebben behaelt op de Perzen, daer het beek ter gedachtenifTe van
dezelve tog is opgerecht ? Derhalven Natalis in dezen latende varen, al was het zelfs
tot de uiterfte delen van Ethiopien en den Oceacn, zoo lact ons de gedachten eens
overwegen van Kuhnius, die hy over deze plaets opgeeft. Hy geeft in bedenking,
of deze Ethiopiers in de drinkfchael j niet zouden kunnen zyn als eene vermaning aen
de ryken en machtigen, dat zy hunne fchatten niet moeften gebruiken tot overdaet en
giootsheit, indien zy de gramfchap en wraek van Nemezis niet over zich wilden zien
uitgeftort: en voor reden van die uitlegginge brengt hy by, dat de Ouden de Ethio-

piers hebben verdicht een volk geweeft te zyn, dat in allen overvloct van lekkernyen
leefde, en volkomen een Luilekkerlant bewoonde: waerom ze hun ook een tafel van
de zon hebben gegeven, die akyt vol van fpys en drank was, en nooit ledig wiert:
en als Jupiter by Homerus (i) met het ganfche hof der Goden te gaft wil gaen, dan («I.Hiad;
begeeft hy zich naer dc Ethiopiers. Maer ik kan ook deze reden qualyk toellemmen, ;V'J'₀,
zoo omdat ze geen betrekking heeft op het ftraffen der Perzen in 't byzonder, of zelfs dyir! lib. �'
niet van trotfc vyanden in 't algemeen, dat tog moefte zyn-, als ook omdat die bete- _v.ij. f
nis, indien men dit beek al wilde aenmerken als een algemeen beek der Strafgodinne
van den hoogmoet, zonder betrekking op den voornoemden oorlog, dan al te bepaek
zoude zyn tot overvloet van eten en drinken, en den hoogmoet, die hetzelve kan of
pleegt te verzeilen. Dcrhalven zoo 't geoorloft is in zoo eene duiftere zaek te raden,
(want verder dan een raedtfel zVne gedachten in diergelyke dingen op te geven, is of
dwaes, of vermetel, of beide) "zoude ik geloven, dat de. verklaenng, die de Renners
van de outheden van Attika aen Pauzanias hebben gcdaen, doch die door hem 'wort
verworpen, of de rechte is, of ten minften waerfchynelyker dan de twee andere, ja
liever de rechte. Ik merke twee zaleen in dat beek aen , die Fidias my in hetzelve
fchynt te hebben wacrgenomen, betreffende de zelve of de voorzeide overwinning der
Athenienzen, of Nemezis zelve. De kroon dan van dit beek is vooreerft eenvoudig
een Zinteken der overwinning, omdat de overwinnaers veekyts gekroont, of met kro-
nen befchonken wierden , gelyk elders is aengewezen: (zie onzen bladwyzer in 't
Woort kroon) en wort daerenboven die betekenis nog duidelyker beveiligt door d�
Overwinningbeeltjes op die kroon. De harten op dezelve beduiden ongetwyfek de
bange vlucht der Perzen, die niet als eenig-ftrytbaer dier vogteri, maer als bevreefde

harten zich ten eerften op d� vlugt begaven : zoodat Fidias door de harten op dezelfde

.i-k» C?'

wyze de fchie�yke en bange vlucht der Perzen kan hebben afg�fchetft, op welke J�fti-
nus derzelver laf hartigheit in 't ftryden vergelykt by weerloos vee (i)'. Phgnatum efl
enitn tanta virtttte, ut hitte viro's, inde pecudes put ar es. Want de Athenienz.en (zegt hy)
hebben z.00 dapper gevochten, dat men z.oude gemeent hebben, dat 'er aen den eenen kant
helden flreden, en aen den anderen kant een deel fchapen fionden. Den appel boomtak in
de hant van dat beek, weet ik-niet of ik toepaflelyk moet maken op de Perzen, en
dcnzclv�n durve nemen als een kenteken van die natie, om reden die wy naderharit
over't eerfte beek derOverwinningc zullen geven, veritaendc door den appel hier een


	(1) Lib. cap.j.j.	'.'S X, IX -.
		i thi
		'. 1
	'	*■■■■:*

granaetappel, alzo Pauzanias niet bcpaelt wat appel het geweeft zy, en het Gi�ekfche
woort, het gene men by hem vint, i^xia., allerlei ooftboom betekent, en ook van
een granaetappelboom kan worden verftaen; gelyk wy insgelyks over 't voorzeide
beek der�verwinninge zullen doen zien, dat Athcn�us ^Aat^"'?⁰' of Appcldragers noemt
die Perziacnfchc troepen, die granaetappels aen hunne lanf�n droegen. Of ik die
reden, zegge ik, durve plaets geven, en den appeltak op de overwonnc Perzen toe-
paffen, dan of ik hem moet betrekkelyk maken op Nemezis zelve, weete ik niet.
Zoo hy op Nemezis ziet, keure ik de reden goet, die 'er voorlang van is gegeven
door anderen (3), dat namentlyk aen Nemezis dc appeltak is gegeven, omdat zy door (jj. _Vicj_ede Ouden allereerft verbeck is geweeft onder de gedaente van Venus: aen welke de Gyraid.
appel heilig was, gelyk aengewezen is over de beelden des Huwelyks, z. D. bl.-ty, ^H'ft- De-

Aenm. D en E. En voorwaer, als men het beek van Nemezis te recht belchout, ⁰

16. Col.

men ziet, dat de Kunftenaer daer vele dingen heeft bygedacn die bctrekkelyk zyn op J' q
de zaken, welke de fabelen van Nemezis hebben verdicht. Daer onder is dan ook, 4�«,g
dat ze van fbmmigen voor eene dochter van Occanus gehouden zynde, zulks door de
Ethiopiers heeft kunnen worden te verftaen gegeven, alsof Fidias, door het verbeel-
den van die, den befchouwcr had willen indachtig maken, uit wat lant (opdat ik
zoo fpreke) zy oorfpronkelyk was. Wat de zwarigheit, door Pauzanias ingebragr,
omtrent de gelegentheit van Ethiopien, betreft, ik mene, dat die zoo kan opgeloft
//. Deel. E e e e e c wor-

-ocr page 479-



		₄₇8 S T R A F. worden j indien men begrypt, dat de oude Grieken zoo een goede kennis van de Geografie niet gehad hebben, als 'er was ten tyde van Pauzanias j gelyk Pauzanias zelf en zyne tytgenoten, zoo veel 'er op verre na niet van geweten hebben , als \vy nu tegenwoordig. Dus kan Fidias of naer de geringe kennis der Ouden, en het ge- mene gevoelen dat ze hadden, alsof de Ethiopiers het uiterfte volk was aen den Oceaen, hebben gefproken, of ook de Po�ten, en wel voornatnentlyk Homerus hierin ge- volgt, by wien men de Ethiopiers en Oceaen vint te zamengevoegt, en wel op die zelfde plaets, die Kuhnius boven heeft aengetrokken ten opzichte van het te gaft gaen (i) [Had. van Jupiter(i): Lib. i.v. Zst/f <yxg iit' 'ilKietvov /Air' ajAvfAcvx; ki$-iQ%Y,»� 4'� X&tgoe* e/3>j /Wer* lo�ra,. Otol S' ctptx irdvltr «"irtvrt. Dat is: Mant Jupiter is gifleren vertrokken naer den Oceaen tot de onberifpelyke Ethio- piers , om gaftmael by ben te htuden: en alle de Goden te famen zjn hem gevolgt. En (i) Lib. i. uit deze zelfde vaerzen bewyft ook Strabo (z), dat Homerus de Ethiopiers aen den FS- 5- E- Oceaen heeft geplaetft, gelyk hy ook uit een andere plaets heeft aengewezcn, dat die Amft. ^ikjg p₀�_ec de Ethiopiers gehouden heeft voor de bewoonders van de uiterfte delen (?) Odyfl". der wejek, zoo in 't Ooften als in 't Weften: want aldus zyn zyne woorden(3): ^L^' '�^v* Ai&foirttr, rol Si^oi fcliaixTXi, ie%ct.TQ\ dvSfi�v, '" 'Of (UsV Sutrofiiva v7r�fiav@f^,_i 01 S' «naV(§K Dat is: De Ethiopiers, die in twee delen zyn verdeelt, zynde de uiterfte -van alle men» fchen, en wonende deze hy den opgang, en gene fy de» ondergang der zjonnt: hetwelke (4) Here. de Latynfche Dichters fomtyts ook navolgen. Zoo zegt Seneka {\): Fur.v.37. Qua fbl reducens, quaque deponens diem, Binos propinqua tingit ^Cthiopas face. Dat is, Zoo verre als de zon het daglicht aenvoerende, e» wederom verbergende, � tweederlei Ethiopiers door de nabyheit van haer vuur doet zwart verbranden. Hy wil zeggen van 't ooften tot het weften. Dat nu de Uitleggers van dit beek tegen Pauza- nias hadden gefproken niet van de zee, maer van de rivier den Oceaen, dat beveiligt myn zeggen geheel en al. Over de eerfte plaets van Homerus tekenen de oude uit- leggingen, op den naem van Didimus bekent, aen, dat de Oceaen by Homerus een rivier is: hetwelke alhoewel al te bepaelt is gefproken, dewyl Homerus zeer wel ge- [$) Ibid. weten heeft, dat de Oceaen de zee was, die de aerde omringt, gelyk Strabo (5) P-9- klaerlyk uit hem bewyft, zoo is het Kogtans, dat die Dichter den Oceaen met den naem van rivier noemt, en hem wel uitdrukkelyk van de zee onderf�heidt, gelyk (6) ibid. Strabo (6) zelf met dit vaers uit hem aentoont (7): (7)Ody(T. Avratf iml ffotKjAoio Aitt�v pooi» ilmmvoio lib. il. v. Nijuf, «7ro 8' ikero kvjaa QxAoifirijt �vgvrr�goia. Dat is: Maer nadat het fchip denfiroom van de rivier den Oceaen heeft verlaten, en (8) lliad. gekomen is in de baren van de ruime zee. En elders (8) fpreekt hy van 7rar«,i«?e pe'eS-fas lib. 14. v. 'hkimS, denfiroom der riviere Oceanus. Wy bemoeien ons nu niet, om met Strabo 4f. re onderzoeken, hoe men die* eerfte plaets van Homerus moet uitleggen, zoomenden Oceaen by hem eene zee wil laten blyven: het is ons hier genoeg tot beveiliging van die uitlegging van den Kenner der Attifche outheden, die Pauzanias verwerpt, dat Homerus den Oceaen eene rivier noemt, en de Ethiopiers aen de zelve doet wonen. De fabelen hebben Nemezis gemaekt tot een dochter van den Oceaen, en die zelfde fabelen, en wel vooral die by de Grieken zoo hooggeachte Homerus, plaetfe-n de Ethiopiers aen den Oceaen: en daerom heeft het den ICunflenaer, die haer volgens de fabelen wilde vertonen als de dochter van den Oceaen, den Oceaen ook volgens de fabelen mogen aenmerken als fpoelende aen het lant der Ethiopiers. En waerlyk als men de vordere byvoeglels van het beek van Nemezis met aendacht beziet, zoo kan men byna niet twyfelen, of de voortreffelyke Fidias heeft f�hier alles willen vertonen, wat men van Nemezis hiftorie (om het zoo te noemen) in de fabelen vont. Deze zeiden, dat niet Leda, maer Nemezis de ware Moeder was van Helena, doch dat Leda haere minne geweeft was; en Jupiter haer Vader, niet Tindarus. Welke dingen dewyl Fidias wift, zoo hadde hy, zegt Pauzanias, op het voetftuk van het beek Leda zoo vertoont, dat ze Helena tot Nemezis fcheen te brengen. Voorts zag men'er den gewaenden Vader van Helena, Tindarus, met zyne Zonen: nog een man met een paert; (miffcbien Kaflor, den broeder van Helena) en daerenboven Aga- memnon

-ocr page 480-

470

tnemnon en Mcnelaus, en Pirrhus, den zoon vari Achilles, omdat Hermione, Hele-
naes dochter, eerft aen Pirrhus was verlooft geweeft , en meer andere diergelyke
dingen. Dus dan hadde de Kunftenaer vele zaken door dat beelt vertoont, zo be-
treffende de overwinning op de Perzen behaelt, door de kroon, harten en overwin-
ningbeeltjes; als rakende Nemezis zelve; haere voorige afbeelding onder de gedaenre
van Venus, door den appeltak; haer Vader en vaderlant, door de Ethiopiers, uit de
drinkfchael voortkomende: en voorts uitdrukkelyk haere dochter en verder gedacht
met alle die betrekking op haer hadden. Dit dan het gene zynde, dat my dit beelt
der Straf- of Wraekgodinne fcheen mogelyk ecnige opheldering te kunnen toebren-
gen , gae ik over tot iets anders. En zoo iemant nieusgierig mogte Zyn om de aen-
gehaelde Fabel van Nemezis, als de Moeder van Helena, omftandiger te weten, die
leze Tzetzes over Likofrons Kaflandra (i), Apollodorus Biblioth. lib. 3, Hyginus
Poet. yiftron. Lib. z. c. 8, Hadrianus Junius Animadv. Lib. 1. cap. 15, en anderen,
aengewezen door Munkerus over Hyginus, Fab. 77.

(l)v.88.

STRAF [zwaere], LYBSTRAB.

OM deze ftraf uit te beelden, zullen wy een ftreng en
wreet menfch vertoonen, die met een byl, gevat in
zyn beide handen, een' vreeslyken flagh dreigt te geven.
Nevens hem ftellen we een' ieeu, die eenen beer fchriklyk
aenvalt en verfcheurt.

De byl is, niet alleen by de Romeinen [A], maer ook by eenige Griek-
fche volken, lang een Hierogliphifch beelt van zeer ftrenge ftraf geweeft,
gelyk te zien is op de gedenkmunt des volks van Tenedus, waervan Ju-
Hus Pollux [B] handelt. Te weten de Koning van Tenedus [C]~had

E e e e e e 2

«ene

[A] Zie orize Aenraerkihgeri �, K, L. ovet^;""de Cerechtigheit.
;,[B] Zoo zeit Pi�rius, ter plaetfe ftrax te melden; en uit hem onze Italiaen.
Echter twyfele ik, of mogelyk Pi�rius niet is bedrogen in zyne geheugenife, me-
nende by Pollux te hebben gelezen, het gene hy elders hadde gevonden: altoos by
Pollux ontdekke ik dien penning niet. Maer by Suidas (2) eriHeraklidesPontikusCg)
zie ik dusdanig eenen penning vermeit: en aengaende de twee hoofden op deszelfs ee-
ne zyde , ftiet t� weten, dat ze op eenen nelc ftonden, gelyk de twee voornoemde
Schry vers zeggen; zynde't eene hooit dat van een man, 't ander dat van eene vrouwe,
gelyk Heraklides nader bepaelt.

�C] Zoo verhaelt het Stefanus de Bizantiner (4) uit Ariftoteles. Onze Schry ver
heeft het genomen uit Pi�rius Valerianus, ■ Hierogl. lib. 32. c. if-, en lib. qz. cap. 72.
Erafmus(jr) brengt nog een andere reden by, waerom men de byl by die van Tene-
dus kan aenmerk�n als een beelt van ftrenge ftrafl�. Te weten, Suidas verhaelt (6),
dat zekere Tenes, of, gelyk anderen, hem noemen, Tennes, koning van het eilant
Tenedus, een gewoonte hadde ingeftek, dat agter die geenen , die eene twiftzake
hadden, een beul ftont met een byl, om aenftants deri geenen, die den anderen valfche-
lyk mogte befchuldigen, of hem.hebben verongelykt, op ftaenden voet met de byl
teiftrafren: of die beul, gelyk Suidas ook zegt, ftont agter. den Rechter, gereet pm

dje�g^fl^!SBS^n^gejS¹ffimpt!jW!^5 «e jao3i�t.....Euftathius(7) z�gt wat duide-

lyker, dat die ftrafwierd uirgevoert aen de zulken, die van de opgeleiden misdaet
wierden overtuigt. En hier van dan vint men onder de oude fpreekwoorden een man
van Tenedus, voor eenen, die zeer ftreng en ftraf is; en een Tenedifche byl, voor zeer
ftrenge ftraf. Vorder zoude men meer heraden by dit beelt kunnen ftellen, indien
men ook de gewoontens van andere volkeren in het ter doot brengen der misdadigen
wilde ophalen: doch wy achten zulks onnodig, en elkeen kan diergelyke beeldefpra-
ken gemakkelyk van zelfs opmaken.

(0 Inv.

(3) InLi-

bcl'o de
Politiis.

(4) Voce

(J)Chili.

Cent- 9.
Ad. 19 &
Chil. 4.
Cent. 1.
Ad. 6.
(6) In v.

&T�'ve-₁h(&* %{-
AsKur,
(7) Com-
raent. in
Homcri
Iliad.L.i.
v. 38.3-
pudSal-
maf. ad
Stephani
L.l.

-ocr page 481-

RAF,

480

eene wet geftek, dat alle mans of vrouwen, dk in overfpel zouden wor-
den bevonden, met de byl moften worden onthoofc, gelyk die vorft ook
zyn' eigen zoon daerin niet verfchoonde. En opdat deze ftrengheit van
ftraffe uit niemants gedachten gaen mogte , en de vrees voor de wet te
meer indruks hebben op de gemoederen der menfehen, ftelde hy op d' ee-
ne zyde zyner munt een byl, en op d' andre twee hoofden.

De keu, eenen beer verfcheureude, kan ook tot een beek van zwaere
ftraf dienen, uit aenmerking van het geene Elianus uit Eudemus ver-
haelt [D], 't welk hier op uitkomt: Een leed, hont en beer, te gelyk
door iemant in een en zelve hok opgevoedt, leefden langen tyt met mal-
kander in goeden vrede, zonder dat d' een den anderen misdeed, geheel
alsof ze alle tamme beeften en van eenen aert en natuur waren. Doch de
beer door enkele korzelheit de nukken eens in den kop krygende, ver-
fcheurt den hont, met welken hy dus lang vreedzaem gekeft en omgegaen
hadde: welke ondaet en boosheit, als waerdoor de gemeene wet der fa-
menkving gebroken en vertreden lagh, de keu niet verdragen kunnende,
zoo valt hy op den beer aen, en handelt hem eveneens gelyk hy den hont

gedaen had. _A' " '

Wat nu verder de ftrengheit of zwaerheit der dootftraffe belangt -, J.

de Dekker zeit 'er dit van :

De boosheit, die verhardt -voor Jlael en wykt nochftroppen,
En zal om vier ofradt niet afjiaen van het quaet.

*t Gerecht heb Jlechts den hals te kerven of te floppen:

't Riekt eenigszins naer wreef al wat daer boven gaet. f,.

. v. - , "$&.'(.

[D] En uit Eliaen, met meldingc van des Schry vers naem, Picrius (1), en uitK�nus
byna van woort tot woort, ?pnder meldingc van des Schry vers naem, onze Italiaen.

(1) Hieto-
gl. Iib. 1.
e. 16.

STRENGHEIT. ERNSTHAFTIGHEIT.

Ene oude Vrou, die koningklyk gekleet, en met lauren
bekranft is,. Zy heeft in haer flinke hant een cubus of

vierkant.

-ocr page 482-

S 'T R E N G H E I T. 481

vierkant , waerop een bloote ponjert ftaet. Den rechter
arm fteekt ze uit, en houdt eenen fchepter in de hant des
zei ven, alsof ze iet geboodt. By haere voeten ftaet een ty-
ger in*een wreede geftake.

Zy wort out vertoont, omdat ftreng en ftraf te zyn den ouden luiden

[eigen is [A]: en de ftrengheit ftelt zic�v zelve tot een wit en doel voor,

Izich door geenorlei zaeken te laten bewegen, gelyk ze ook de ftatigheit

n ernfthaftigheit haer ter betrachtinge voor/.telt, en voorneemt zich, in

,velk eene gelegentheit het ook zou mogen wezen, niet te laten buigten

ot eenige Hechte of ydele dingen.

Koningklyk is ze geklcet, omdat de ftrengheit den Koningen, en hun
e groot bewint voeren, wel paft. De ftrengheit, zegt Patritius [B],

jtetaemt eenen Koning. Zy baert hem heerlykheit, en vermeerdert zynewaer-
idigheit.

Haer hooft voert eene lauwerkroon, om de dapperheit en hoogheit te
vertoonen die der ftrengheit voegt ■, gelyk dus de groote Veltheeren, als
treflykeen ernfthafcige mannen [C], met laurieren bekranft werden.

In haer flinke hant houdt ze een cubus [D], 't welk aenwyft, dat, ge-
lyk de cubus of't vierkant vaftheit beduit, omdat, op wat zydedie ftaet,
hy, als van alle kanten net in 't gewigt zynde, akyt vaft ftaet, 't welk
lichaemen van eene andere vorm zoo niet doen_} Dat, zeg ik, aldus ook
Me ftrengheit beftendigh en vaft is; altyt in een fterk gemoet woonende dac
in zyn voornemen volhardt, en niet naer d' eene of d'andere zyde weifelt.

IL Veel Fff fff De

[A] Horatius fchryft in zyneDichtkunde den ouden man, onder andere hoedanig-
heden, ook deze toe, dat hy is (i), (,j _y._I7J;
Difficilis, querulus-, laudator temporis acti
, Se puero, cenfor caftigatorque minorum.
Dat is, naer Pels vertaling,

een, wien het niematit weet
Van pas te maken: 't is een hnorrepot, een pryzer
Zytis kin der Ijken tyts, als was men toen veel wyzer �
't Is een bediller, een beftrajf'er van de jeugt.
'i| Zoo 'ook Kat�llus (2): (j.) Cau»>

IVivamus, mea Lesbia, atque amemus, 3-v-x>

Rumorefque fenum feveriorum -,- '-.'�'

Omnes unius seftimemus affis.
Voeg 'er by Ovidius, in het 9. Boek zyner Herfcheppingen, v. 5*50. en wat dierge-
: lyke plaetfen meer zyn.

§1 f_B] Be Rep. Lib. 6. cap.%. Severitas regem decet: majeftatem frafiat, dignitatem
I auget. Echter moet hy wel zorg dragen, dat ze niet verandcre in wreetheit, en ge-
tempert zy met de bchoorlyke zachtmoedigheit. Want, feveritas in repttblica nonnun-
cjuam falutaris ejt, favitia vero femper pefiifera ; dat is, de ftrengheit is in een republyk^
jhmtyts heilzaem, doch de wreetheit altyt ver�erflykj, gelyk de zelfde Patritius Zeer wel
zegt, de Reptibl. 1.6. c. f. En niet alleen in een republyk, maer ook in een Koningk--
ryk, dcwyl een Koning, die veilig wil heerfchen, met al zyn vermogen moet trachten,
dat hy door de liefde zyner onderdanen, niet door de wapenen zyner lyftrauwanten, be-
■waert worde, volgens de les van Periander(3). Zie de beelden Dwinglandy, Goeder- /_?i _Ditierentheit en Goetaerdigheit, met onze Aenmerkingen, i.D. bl. goi, 5-31, enz. La�rt.in

[C~] Nooit anders dan om eenige daet,, gelyk van overwinninge, of om eenige TerianHro
andere bepaelde oorzaken, hoedanige in onzen bladwyzer zyn te vinden in 't woort ^L'^b-^J'$-

97-

laurier.- nooit iemant zoo algemeen, enkel en alleen om zyne voortreffelykheit en
. ernfthaftigheit in gedrag en zeden.

f_Dj Zie het tweede beek der Ruft, Aenm.B.

-ocr page 483-

482 S T R E N G H E PT.

1 De bloore ponjert op 't midden van den cubus, beduit, dat de ftreng
heit eene deugt zy, die, omtrent het oefenen der ftraffe, wanneer',
de rechte reden zoo vereifcht, onbuigbaer is. Zie hiervan Thomas [

De fchepter in haer rechte hant [F], op de wys alsof ze iet geboc
geefr re verftaen, dat de deugt der ftrengheit Koningen en Rechter '2
dien 'r eigen is of toekomt den fchepter en 't gebiedt te voeren, wel p;
gelyk boven al gezeit is. De woorden en daden zulker perfoonen moe
altyt waerachtigh, beftendigh en onveranderlyk zyn , gelyk de bove.
(i) De genoemde Franciskus Patritius fchryft (i).

lib

Daer ftaet een ryger by 't beek, omdat, gelyk dit beeft van natuure

wreet is, en zich van geenemenfehen wil laren handelen (_G]$ de ftreng
heit zich ook alzoo, noch door gebeden, noch door eenige andere zaek
hoedanigh die zy, laet buigen; (lellende zich tot een oogmerk niet een
hairbreet van haere natuurlyke genegentheit af te wyken. Hierover zingt,
Maroin't vierde boek van �neas, naer Vondels verduirfching, aldus [H]j

Dm kermt ze. hyflaet pal, en toont aen geene mynen
Noch oogen noch gelaet verandermge, als een,
Die aen Jufynsgehodt zich houdi�y en anders geen.

En eene bladzyde of vyf verder [I]:

■ Zoo wort de Troifche helt geduurigh van verdriet

�E] Sec. 1, ej. ifj. art. t. Efi autem feveritas virtus itiflextbilis circa infliElionm\
pcetiarum, quando re�a ratio recjuirit hoc. Zie de Gerechtigheit, Aenm. IC.

[F] Zie onze Aenm. F. over de Dwinglandy, \. D. bl. 305.
(i)Hicro- [G] Pi�rius meent (2), dat de ftrengheit van een Rechter door de Ouden ook is;

gUAvis. uirgcbeelt door eenen egel: omdat men by Pollux.(3), onder den naem van Egel, g

;e-

kx)oI\o- ^wa� ^v'^nt g^emaekt van een zeker koffertje of doosje, in hetwclke de gerechtelyke g&
nuft. Lib. tuigenifl�n wierden gelegt en verzegelt, zyndc het zelve, gelyk uit den ouden Griek-
8 c 5 §. fchcn Uitlegger van Ariftofanes blykt(4), gemaekt van koper, of ook wel van aerde-
*7- werk, en hebbende, zoo als Pi�rius meent, de gedaente van eenen egel, om alzoo te

Vefpaf. _v kennen te geven, dat, al wie zyne handen aen die dingen floeg om ze te veranderen,
1417. ' of'er iets ongeoorlofts den te doen, een gewiile ftraf hadde te wachten. Uit Demo-
ns) in o- fthenes kan men afnemen (5), dat in dit doosje waren beruftende niet alleen de ge-
'r P^10(1, rechtelyke getuigenifl'en, maer ook andere ftukken van rechte, en dat hetzelve in han-
iut> n. _fj_en _van _een onpartyjjg _man _> ₀f middclaer bewaert wiert, totdat die ftukken opent-
lyk in 't gerecht moeften worden gebragt, om 'er vonnis naer te vellen. Het zelfde
geeft ook de zoo evengemelde Uitlegger van Ariftofanes te kennen. En alzoo zoude
het ook tot een vermaning hebben kunnen ftrekken in 't byzonder voor den bewaer-
der, dat hy'er zyne handen moeft afhouden. Hoe 't ook zy, 't kan een bequaera
beek geftrekt hebben van een onvermydelyke ftraft�, en gewill� ftrengheit van den
rechter op zoo eene misdaet.

[H] En in zyn eige tael aldus, v. 331.

Dixerat: ille Jovis monitis immota tenebat
Lumina.

[ij V.447. i ._

Haud f�cus ail�duis hinc atque hinc vocibus heros

Tunditur, �c magno pcrf�ntit pe�tore curas.

Mens'immota manet: lacrymae volvuntur inanes.
Maer de Po�et befchryft in deze plactfen geene ftrengheit van Eneas, maer alleenlyk
zyne onbewecglyke ftantvaftigheit in zyn voornemen om vanDido te,vertrekken, on»
verzetbaer door al haer bidden en fmeken. Deze vaerzen komen dan hier niet zeer te
pas, als bdchryvende een andere onbevveeglykheit dan die der ftrengheit. Doch de
zaek is van weinig gewigt.

-ocr page 484-



			S T R Y T. 483

A , JT: ,:x JHP' fis O»		Gekerm en klagt bejire�n, bejlormt aen alle zyden: En 's mans kloekhartigheit befeft niet zwak wat lyden Hieruit te duchten Jlaet; maer 't hart blyft ganfch ver/leent* En't is, he�aes, vergeefs gekreten, engeweent. STRYT. GEVECHT.

	E En gewapent Jongkman met een' rooden rok onder heC harnas. Hy ftaet vaerdigh of gereedt onl met een bloot rapier zynen vyant een' fteek te geven. Aen zyn ee- ne zyde ziet men een kat, en aen d' andre eenen hont ftaen, beide bereit om tegens malkander te vechten. De ftryt is een dadelyk gewelt van twiftende partyen, zoekende d'ee* ne hierdoor boven d' andre uit te fteken; en daerom wort het beek ge- wapent vertoont, en gereedt om zich zelven te befchermen �AJ, en eenen aenval op zynen vyant te doen [B]. De roode verf [C] van den rok verheelt d' ontfteltenis des gemoets, en de heerfchappy der hartstogten of driften, die door hunne beweging het bloet beroeren. Het beek ftaet tuflchen een vechtvaerdige kat en hont, omdat de ftryt uit ongelyke en tegensmalkander gekante natuuren [D] zynen oorfprongk neemt. [A] Hiertoe is het geharnaft. [B] Hiertoe dient de degen. f C] Zie onze Aenmerking A. over 't eerfte beek des Oorlogs. [D] Als men de tegenftrydige naturen van veele beeften wilde gade flae�^ zoude men veele diergelyke beeldenfpraken kunnen verzinnen. Zie het gene gezegt is over h eerfte bedt Haet, z. D. bl. 3. Aenm. D. A N D E R S. ; ' \ E En Jongeling die onder zynen wapenrok een roodt kleet aen heeft. Hy ziet 'er zeer wreet uit, en houdt in de. rechte hant een' blooten ponjert. In de flinke heeft hy ook zoo een' ponjert [A], en die hant trekt hy te rug, alsof hy toeftooten wilde. [A] Die een beek is van moort en dootflag, dat toch doorgaens het oogmerk en de uitkomft is der gevegten. Zoo zag men op eenen penning van Brutus een hoet tuflchen twee ponjerts _?. wordende door den hoet de vryheit, en door de ponjerts Kafllus en Brutus verftaen, die door den moort van Cezar de Roorafche vryheit had- den herftek. Zie Pi�rius Hierogl. lib. 40. cap. 4, Oudaens Roomfche Oudheden, bt. 395- of 349, en Karel Patyn over Suetonius; op 't 8x. hooftftuk van 't leven van Ce- zar. Voor een beek van den ftryt kan men ook bequamelyk fchilderen een gewapent man, die met zyne piek tegen zyn fchilt flaet: omdat het by de Ouden de gewoonte was, dat, wanneer men nu tot den vyant zoo digt was genaden, dat men ftont aen .te vallen, de krygslieden dan met hunne pieken, op het geven van een teken, klop- ten op hunne fchilden, zoo hart als zy konden, om door dat geluk mannen en paer- , ,�. ' den moedig en driftig te maken tot den ftryt: gelyk Pi�rius(1) bewyft uit Marcelli- 'J'Jr"'" Fff 'Fff % nus, c.₄*;�--

-ocr page 485-



		484 $* T R Y T. nus, Xcnofon en Filoftratus. Elianus pryft een zeker ftuk van den beroemden fchil- der Theon zeer, waer uit iemant gemakkelyk een beek van den ftryt zoude kunnen (i) Var. opmaken. Zoo eenig fchilder het zelve wil naervolgen, zie hier de befchryving(i): Hift- lib. JHet was een gewapent man: hy zag 'er verwoet uit, en even als met de razerny van

	1
»..cap.4.4- Mars bevangen: voorts fcheen hy met een vollen ren zich tot den ftryt te haeften, hou- dende met zyne linke hant den fchilt vooruit, en voerende met zyne rechte hant een uitgetogen zwaert, fchynende met zyn ogen en ganfche lichaemsgeftalte moort en verwoefting te dreigen. Voorts hadde hy 'er nogte eenige andere foldaten, nog rui- ters, nog boogfehutters by gefchildcrt, vertrouwende de volmaektheit der kunft doof dien man alleen genoeg te hebben vertoont. Maer toen hy het ftuk voor elks ogen, volgens de gewoonte der oude Schilders, zoude ten toon ftellen, en de liefhebbers tot dat einde waren famengekomen, ligte hy 'er niet eer het kleet af, voor dat hy een trompetter-aen de zyde van de fchildery hadde gezet, dien hy alarm liet blazen met zoo veel forf� als hy konde, om des te levendiger gedachte van een krygsman, die zich ten ftryde fpoedt, in de gemoederen der befchouwers te verwekken. Toen ontdekte hy het ftuk, en hadde het genoegen van elk te zien aengedaen met de aller- uiterfte verwonderinge. Een ander beek van den Stryt of Oorlog op de Egiptilche wyze,- zie over het tweede beek des Oorlogs, Aenm. A. Als een beek eindelyk van een twylelachtig gevegt, en waerin de overwinning over en weer gaet, wykende dan (nHicro- de' een, dan de ander, wort, volgens Pi�rius (2), een Zaeg gebruikt, en dat noem- gl 4i-car>. den de Latynen ferra pttgnare, of, met een aaeg vegten j omdat namentlyk dit gereet- 39- fchap in 't fnyderi heen en weer wort getrokken, dan naer den eenen, dan naer den an- deren kant. !�..: ;.-.;' . ;_ , ..-.L. ', " ;

STRYT DER REDEN TEGEN S DEN LUST VAN 'T VLEESCH. It wort vertoont door het beek van Herkules, Anteus dootwringende , gelyk men op veele gedenkpennin- gen vint. Somm'igen [A] maken van deze verbeelding dusdanigh een' uitleg, dat namentlyk Herkules een gelykenis of fchets zoude zyn van een re- denmatige ziele en van des menfehen geeft [B], en nemen Anteus voor een zinnebeelt van 't lichaem met des zelfs verkeerde luften. Herkules borft wort dan hier aengemerkt als de zetel van wysheit en voorzigtig- heit [C], die geftadigh ftrytvoeren met den vleefchlyken wil en Tuft; welke dewyl altyt de reden wederilaen en tegenftreven, zoo kan de zel- ve noch zege behalen noch velt houden, tenzy ze 't lichaem omhoog heffe en 't zelve zoo verre uit het gezigt dezer aerdfche dingen voere [D], dat [A] Dat is, Celius Auguftinus Kurio, uit wien dit ganfche beek is ontleent of overgezet, Hierogl. lib. 1. eap. 4. [BJ By de Fabelfchryvers is Herkules een beek van allebei deugden. De zaek is bekent, en heeft geen bewys nodig. [C] Zie het beek Raetjlag, Aenm. F. Met dit opzicht da% meent Celius Auguf- (3)Lucan. tinus, dat de Fabelfchryvers (3) verzieren, dat Herkules Anteus tuflchen zyne armen Hb.4.v. heeft doodtgedru kt tegen zyne borft. ⁶4⁸- ^& \jy\ Dit dan zoude te kennen gegeven worden door het oplichten van den reus fcfbllib. Anteus boven de aerde, hetwelke Herkules dede, nadat hy bemerkte, dat de Aerde, -_t> ' ' waervan Anteus wort verdicht een zoon te zyn geweeft, zynen vyant telkens nieuW v�etfel verfchafte.

-ocr page 486-



		S T R Y T. 4$$

dat de voeten, verfta de vleefchlyke luften [E], geen voedfel meer varf d' aerde ontfangen -, doodende of verftikkende alzoo alle de quade be* geerlykheden en hartstogten, dieaerdfch of kindersdcr aerde zyn.

	TEGENSTRYDIGHEIT, Ael deze af door een lelyke Vrou die ongchult �sj zulx dat de hairen zich in 't wilde over haere fchoudersverfpreiden. Laet ze acn de rechte zyd« van boven tot beneden in 't wit, en aen de flin- ke zyde in 't zwart gekleet zyn, doch dierwyze dat het ge* waet Hordigh gemaekt, ongegordt, en zoo qualyk gefchik� zy,dat het op alle de deelen des lichaems zich zei ven ganfeh ongelyk is en onderling verfchiltJ Geef haer in de rechte hant een vat vol water, welk vat zy wat nederhellende moet houden, zoodat 'er het water uitvalt; en laet ze in de flinke hant een vat vol vlammend vier houden. Stel voorts op den gront twee raden of ronden, tegenseen gewent, zulx dat ze, gedraeit wordende, elk een' byzonderen en tegenftrydigen keer maken. Men behoort ze lelyk te fchilderen, omdat het een zeer lelyke zaek l�$ H. Deel. G g g g g g ^ty\|

-ocr page 487-



		₄86 TEGENSTRYD.IGHEIT. " altyt de waerheit, de goede begrippen, en de klaere betoogingen van andere luiden te wederftreven en tegen te ftaen [A]. De loffe en in 't wilt verfpreide hairen verbeelden de wilde en quade gedachten, die het verftant, het geheugen en den wil opwekken en aen- zetten, om altemael tot tegenfpreken bereit en kla^r te zyn [B], Dat we het kleet wit en zwart, en daerbeneven mismaekt en ongegordt zeggen te moeten zyn, gefchiedt om de tegenftrydigheit uit te beelden, die 'er natuurlyk tuflehen het licht en de duifternis is [C], by de lefte waervan zulke menfehen vergeleken worden, die het gezelfchap van an- dere vlieden, om zich met de natuurlykeen blykbaere reden onvereenigc te houden. De vaten met water en vier komen hier te pas, omdat deze twee hoofc- ftoften ganfeh tegenftrydigh van hoedanigheden zyn , wezende d' eene heet en d' andere kout [D], zoodat, het geen 't eene werkt, dat kan het andere �A] Dat is cigcntlyk geen tegenftrydigheit, maer tegenkanting, en tegenfpraek. Derhalven is de tegenftrydigheit, myns oordeels, liever lelyk, om af te beelden, dat tegenftrydige dingen, by malkanderen gebragt zynde, vermenging, wanorder en ver- warring baren ; en alle verwarring is lelyk. Zie de plaets van Ovidius in onze vol- gende Aenmerking E. [B] Alle tegenspreken is geen tegenftrydigheit: en worden deze twee zaken by de Bewyskundigen (Logici) wel duidelyk onderfcheiden: doch onze Schryver vat ze op, gelyk blykt, voor eene en de zelfde. Verfta derhalven liever door de in 't wilt verfpreide hairen, verwarde gedachten, die nootzakelyk moeten maken, dat ze dik- wyls ftrydig zyn tegen zich zelfs, en nu voor wit aenzien, dat ze zoo even voor zwart hielden; dan iets beveiligen, en terftont weer het zelfde ontkennen, enz. Dat ver- der de gedachten door 't hoofthair worden afgebeelt, is menigmael gezegt. Zie on- zen: bladwyzer in 't woort Hairen. [C] Wederom een onrecht begrip.^,. Wit en zwart,,b,eteJcQ\|ie.norn..de,jjatu�k-van: ,C licht en de duifternifl� geene tegenftrydigheit; dewyl die eigcntlyk geene kleuren heb- ben: altoos hoe zal men de duifternifl� eene eigentlyke kleur toefchryven, daerze tog geene zaek zelf is, maer eene ontbeering of afwezen van een andere zaek, namentlyk van 't licht? Derhalven zyn het wel tegengeftelde, maer geen tegenftrydige dingen: hoewel ik wel weet, dat men fomtyts ipreekwoorden gebruikt in onze dagelykfche tael, die licht en duifternis ftellen als tegenftrydige dingen: hoedanig ook Vondel haer heeft gebruikt in de plaets, een weinigje verder door den Dichter Poot in dit beelt gevoegt: doch dan wort 'er niet zoo zeer gezien op de tegenftrydigheit in haerc naeuw- fte bepaling, (en dat is in deze en diergelylee omftandigheden ook niet nodig) als wel op een groote verfchilligheit van zaken, die geene overeenkomft met malkanderen hebben. Doch wanneer men voorheeft, om van de Tegenftrydigheit een beelt te ma- ken, dan dient men wel naeukeurig in acht te nemen, wat tegenftrydigheit zy: want die wel onderfchcidt, die onderwyft wel. Dit dan zyn tegenftrydige dingen, die on- der eene en de zelfde algemeenheit (het zy my geoorloft het Bewyskundige woort genus* zoo te vertalen) behorende, op het allermceft van malkanderen verfchillen. Zoo is kleur iets algemeens, waeronder behoren de by zondere [oor ten, wit, zwart, root, geel, enz. Van deze zyn ftrydig wit en zwart, omdat ze onder de kleuren 't aller- meeft verfchillen; doch niet wit en root, of root en geel, of geel en wit, enz; omdat het allermeefte verichil is tuflehen wit en zwart. Daerom dan zyn die kleuren een goet beelt der tegenftrydigheit. Maer onder wat algemeenheit behoren licht en duifiet' nis, opdat men daer eene ftrydigheit tuflehen ftelle? [D] Het algemeene hiervan wort by de Bewyskundigen genoemt, de eerfte voel- baere noedanigneit, qualitas prima tattilis: onder welke wederom geene twee fborterl meer zyn verlchillendc, dan heet en kout; en dus wederom ftrydig: ook is vuur en water ftrydig; omdat het eene 't allervochtigfte is, en 't andere 't allerdroogfte. Van deze ftrydigc natuur komt het ipreekwoort der Ouden, ook door Vondel in de ftrax- yolgendc plaets gebruikt, Water tnvutir vermengen, van dingen die onmogelyk zyn*

-ocr page 488-

TEGENSTRYDIGHEIT. 487

andere niet doen, en dus ftaenze geduurigh te zaejuen in tegenftrydigheie
en kampende tweedragt [E]. Vondel brengt dit en meer andere dingen,
in den Rei van Uuren des tweeden bedryfs vart zynen Fa�ton, te pa», daer
hy ze inden I. Zang aldus doet fpreken :

Zyjlrydenf�l, als nacht en dagh y

Wat is-de kinderliefde krachtigh,

En.oudersliefde kout en kil!

JVte kan dit onderling gefchil
'Bejle'chten,:en haer beide eendrachtigh

Vereenigen? wie dit vermagh
Kan vier en water f zamen mengen:
Dat zelf Natuur niet zou gehengen.

Als vier en ys\ en kool en kegel.

.Men kan geen rechtuitflrydighe�n
Vereenigen, dat blyft een regel

"Die vaft gaet. zet ze tegenseen.
Gy ziet haer op' elkandre affieken,
Gelyk de deugden by gebreken.

\ Dat we twee raden, op de manier als gezeit is, hy 't beelt eifchen, ge-
fchiedt omdat Pi�rius in zyn XXXIX. boek zegt, dat het aenmerken van
den aert der beweginge�n de cirkels of kringen de oorzaek zy geweeft van
dat de Wiskunftenaers, de tegenftrydigheit beeltfpraekiger wyze willen-
de "teTcenn�h""geven,' tvv��'cirkels fielden, die malkander, op de manier
der molenraden en andere dracituigen, zoo raeken, dat door't omwenden
van 't eene radt zich 't andere ook beweegt, maer met een' rscht tegea-
ftrydigen omloop [F]. Zoodat dit deze beeltenis niet qualyk helpt vol-
tuien.

G_gg ggg 2 tyt:

Welk fpreckwoort Erafinus (i) verhandelende> uit Plutarchus (4) aentekent, dat by OJCkilwjj
de Perzen een zekere foort was van fmeken, die van het uiterfte vermogen was envei- Ccnt.j.
lig voor weigering. De verzoeker ging met vuur naer't water, en dreigde, dat, 200 t^'Ji*'
hy zyne bede niet verkreeg, hy het vuur dan in hetzelve zoude werpen. Hierop, zegt chil. 4.
die Schryver, wiert hem het begeerde toegeflaett, doch hj wierd gefiraft om die bedrei' Cent. 4.
ging, als onrechtvaerdig enfirydig tegen de natuur. Miffchien ook als goddeloos, om- AU.74.
dat de Perzen het vuur eerden als eene godtheit, (gelyk elders is aengewezen) en niet W j.^e.^p5*t
wilden dat iets, 't geen zy voor goddelyk hielden, zoude flerflyk zyn en gedoot wor- Uo^'fj"
den. By anderen zyn dete twee vaten met vuur en water een beelt van tweedragt,
om die zelfde ftrydige natuur dezer elementen, naer de aentekening van Pi�rius, Hit»
rogl. lib. 46. cap. 29. In eene andere betrekkinge hebben wy van de zelfde twee vaten
gefproken over 't 1. beelt der Huwelykjtrou, Aer.m. C, a. D. bl. 43. Doch daer in
is niets, dat de tegenwoordige betekenis betreft.

[E] Ovidius, fprekende van de vermenging der Hooftftof��n, befchryft deze te-
genftrydigheit en tweedragt aldus (3): (₃) m«;

Sic erat inftabilis tellus, innabilis unda, �b. t-ri

Laic�s egens a�r, nulli fua forma manebat: **'

Obftabatque aliis aliud, quia corpore in uno
Frigida pugnabant calidis; humentia fiecis,
Mollia cum duns; fine ponderc, habentia pondus.
Dat is, naer de vertaling van Vondel:

Het aertryk. hielt geen ftattt: de lucht ontbeerde licht _sDe zee heur vetert, en niets bewaerde zynen plicht,
Gedaente en eigen vorm. het eene hinderde anderen.
Want in ten zelve lyf beftrc�n ze f el elkander en,
De koude hitte, droog het voeht, in een verwart,
Gewicht het wegeloos s het zacht beftreet het hardt.

[F] De omloop is in die raden tweederlei; het een beweegt zich rechtsom 't an«
der linksom: het algemeene daer ze onder behoren, is de beweging; en dus is deze
tweederlei omloop tegenftrydig. Het zelfde wort uitgedrukt d��r twee pylen (4) (4)Pi�'"«i
zoo afgemaclt, dat ze in evenwigt hangende, en overal even ver van raalkanderen ^«og¹*
Zynde, recht tegen malkanderen inkomen en voorby vliegen, zoo dat ze beide met ^llb' +*�
hunne punt zyn tegenover de veer van den anderen. " "?�**'

-ocr page 489-



		E En out Man [A], bekleet met een gewa�t dat verfchei- den en verfchillende van verwen [B], en koftlyk met ftarren bewerkt is, omdat de ftarren geduurigh heerfchappy over de bederflyke dingen voeren [C]. Hy is met roozen, koorenairen, boomvruchten, en verdroogde of dorre takken, als [A] Omdat 'er niets ouder is dan de tyt, die zoo out is als de Schepping zelf: want de tyt is niet anders, dan een zekere afmeting die gefchiet naer den omloop des hemels en der hemellichten: en die dingen alleen worden out genoemt, die langen tyt geduurt hebben. Daerom hebben de oude Heidenen hunnen afgod Saturnus, daerzy den tyt door betekenden j ook verbeelt als een out man. Doch hiervan zullen wy wat verder meer zeggen. [B] Dit beduit ongetwyfelt zoo de verfcheide gedaentens, waer in ons de tyt voor- komt, als dag, nacht, zomer, winter, enz., als ook de verfcheidene en verfchillen- de dingen, die de tyt voortbrengt, als een vader van alle zaken. Waer toe wederom een gedeelte van de fabel van Saturnus door de Ouden gebragt wort, gelyk naderhant .zal blyken. [C] Gelyk de tyt Zelf ook doet. Doch deze reden voldoet my niet, behalven dat ook de ftarren niet anders da» naer de bygelovigheit van f�mmige Ouden kunnen gezegt worden heerfchappy te voeren over die dingen, die bederfelyk zyn: fch�on het genoeg zoude kunnen zyn tot voldoening van de beeldenfpraek, dat de Ouden in (i)Hiero- dat gevoelen zyn geweeft, hoewel verkecrdelyk. Horus(i) zegt alleenlyk, dat de gl.lib.t. Egiptenaers den tyt afmaelden door eene ftar, zonder byvoeginge van eenige reden: filHiero- ^Cn P'^c"^us ^W^(^%)> ^^at '^net daerom oude gefchiet zyn, omdat 'er niets in de geheele gl.lib""! wcrelt k, dat de geftelde wet des tyts beter waernecmt, 'dan de hemelfchc lichamen, cap. ji. ' die altyt naer verloop van even veel tyts wederkomen op de zelfde plaets, vanwaer zy begonnen hebben te lopen. My komt het zoo voor, dat de reden van deze beelden- fpraek is, omdat de tyt niet anders kan afgemeten worden (gelyk wy boven reets zei- den) dan naer den omloop der hemellichten: zoo fchryft Mof�s Gen. i. v. 14. Godt K.eide, dat 'er lithten ayn in het mtjpanfil des hemels, om fcheidinge te maken tujfcht» den dag en tujfchen den nacht, en dat ze z.yn tot tekenen en tot gezette tyden, en tot &Z gtntnjartn.

-ocr page 490-



		T ^ T, 49 als koning en heer van 't jaer en des zelven faiz�erien �D~]i bekroont, en ftaet aldus op het ront des Zodiacs of Teken- krings, omdat zyne kracht omhoog in den hemel geplaetft is> vanwaer hy ons de beweging der zonne en der andere dwaelftarren toemctende [E], de maenden, jaeren en leefty- den onderfcheidt en vernietigt. Hy heeft eenen fpiegel in de hant, het welke te verftaen geeft, dat alleenlyk het tegen- woordige van den tyt wezen heeft en gezien wort, welke te-^ genwoordigheit des tyts echter zoo kort en onzeker is, dat ze de valfche fpiegelbeelden daerin zeer w�l gelykt, ja over- treft. Aen d¹ eene zyde heeft hy een mager en ongedaen kintje, en aen d' andere een fchoon en vet, elk met eenen fpiegel. 't Eerfte verbeelt den verleden tyt, dieindermen- fchen gehe�genis vergaet; en 't andere den toekomenden II. Deel. H h h h h h tyt, [D] Door de dorre takken dan wort de winter ; door 't ooft, de herfft; door de koornairen, de zomer, en door de rozen de lente betekent; elk door 't geenezy voort- brengen, meeften dele vervat in deze bekende vaersjes. Ponta dat autumnus, formofa efi mejfibtts aflas, l'er pmb.it flores igne levatur hyems: dat is, de herffl geeft ooft, de corner is fchoon door den i-oornoegfi, de lente verfchaft bloemen, de koude des wintert wort verdacht door 't vuur. �n alzoo worden de vier jaergetyden in 't hof der Zonne by Ovidius (i) ten naeften by ook afgemaelt, behalven dat de winter aldaer verbeelt («) Met. wort door gryze en met ruw ys bekleede hairen; de lente door bloemen in 'c alge- ^llb-¹-X^,s meen, en de herfft door druiven in 't byzonder, die hy treet: " Verque novum ftabat cin�tum florente corona, Stabat nuda aeftas & lpicea f�rta gerebat, Stabat 8c autumnus calcatis fordidus uvis» Et glacialis hyems canos hirfuta eapillos. Dat is, naer Vondels vertaling: Daer ftont de nieuwe lente Bekranfi met bloem en blos, een jarelykfche rente: De naekte z.omer met den korenkrans om V hooft: De herreffl, nat van mos: de winter,ganfeh berooft Van warmte, en kout en kil: de baert en 't hair bevrortri Met kegelen van ys � de fiieeavlok^ hangt om d' ooren. Jnsgelyks merkt Celius Aguftinus Curio ook aen o) uit Eufebius, dat een korfje (i)Hiero* met bloemen, de lente; en een korfje met koornairen, den zomer betekent: een hoorn 8¹- � �^&des overvlocts, vol druiven en ander ooft, ftelt hy voor den herfft, omdat dan de t/'_g^6,J'³' wynoegft is, en het ooft even als uit een vollen hoorn des overvloets fchynt te wor- den uitgeftort; en een toegemaakte tafel by't vuur, als een beek van den winter, om- dat de koude, en de ruft, verkregen na den arbeit des zomers, en de verzamelde voorraet, den menfeh fchynen te nodigen om zich zei ven wat goets te doen. Dat nu in ons beek de roos voor een zinteken der lente veritrekt, daer dezelve tog in onze landen geen lentebloem is, zulks moet echter geene verwondering baren, alzoo de roos in Italien en andere warme geweftcn vroeger te voorfchyn komt, dan daer een gema* tigder lucht is: waerom ook de Griekfche(3) en Latynfche Dichters (4) de roos door- �) ^An? gaens een lentebloem noemen. "^eon [E] De bewegingen der hemellichten meten ons veeleer den tyt toe, dan de tvt dcRohst* de beweging der "hemellichten, of het jaer, en de maenden, enz." En ik kan ook 37.<teVe- niec wel bevatten, wat het te zeggen is, dat ons de tyt de beweging der zonne enz. ^re* toemeet; alsook dat de tyt de jaren enz. onderfcheit: daer integendeel de bewegingen ⁽⁴' ?'?" der zonne enz. ons de uitgeftrektheit van den tyt leert bepalen, en denzelven verdeelt f'fi 1 * in jaren, maenden, enz. L, '

-ocr page 491-



	490 TXT. tyt, die de hoop doet aengroeien [F]. Voor zyne voetet� legt een groot boek, waerin twee andere kinders fchry- ven[G], 't eene der welke de zon op 't hooft heeft, om den dagh te betekenen, en't ander de maen, tot eene uitbeelding van den nacht �H]. [F] Dat zal dan door dat groeien van het vette kint worden te verftacn gegeven: Ik trede in diergelykeuitvindingen met onzen Schryver niet in: ik weet niet, wat de hope hier juift doet: en waerom men door den aengroei des kints niet enkel den aen- groei des tyts, dat is den toekomenden tyt; gelyk door 't afnemen des anderen kints het afnemen des tyts, dat is, den voorleden tyt, verftaet. Hoe vorder de driederlei tyt ook wort afgebeek door de koppen van een hont, leeu en wolf op eenen hals, is gezegt in en over 't beek Raedtjlag, Aenm. Dd, fi, enMm;* en hoe door eene flangj over 't 8. beek der Eeuwigheit, i. D. bl. 383, Aenm. B. [G] Dit wil miiTchien zeggen, dat alle de geheugeniflen des tyts, ofte der zaken, gefchiet in den tyt, bewaert wort door middel van het fchryven, zullende anderzins alle wetenfehap van het voorledene voorby gaen. Ik weet niet, wat ik anders vaa deze beeldenfpraek zal maken �, en geve 't om een beter. Miflehien heeft de Italiaen hier of daer een fchildery gezien van Saturnus, met vier kindertjes rontom hem, en dezelve zoodanig verandert of opgefiert, als hy ze hier opgeeft, of mogelyk dezelve ook zoo in die fchildery gevonden. Ik gifl� ^ dat het de vier kinderen van Saturnus zyn, die hy wort gezegt niet te hebben opgevreten, Jupiter, Neptunus, Pluto, en O) De De- Juno. Altoos Albricus getuigt (1), dat men die vier kinderen gewoon was by hem or. inug. te fchilderen; door welke fbmmigen de vier jaergetyden verftaen. c 1. Vide [H] Omdat alle tyden uit dagen en nachten beftaen; behalven het gene wy reets ^& M ⁱⁿ ^onZe Aenmerking A en C gezegt hebben. Daer zyn 'er, die den tyt, uit aenmer- rii-L. 1. king van den dag en nacht, hebben willen affchetfen door een populierboom , omdat ei. deszelfs bladeren twee kleuren hebbende, en aen den eenen kant zeer wit, en aen den anderen zeer hoog groen en naeft aen 't zwart zynde, door die kleuren den dag en nacht bequamelyk fchynen te kunnen afbeelden: en Probus wil, naer de aenmerking (i)Hiero- _Van Pi�'rius (2), dat de populier om die reden door de Ouden zoude zyn toegewydt gl.Ub.jz. ge_Weeft aen Herkules; die by hen een beek des tyts was. Voorts tekent Plinius (3) (jf/lift. deze byzonderheit, volgens den zelfden Pi��ius, aen, wegens dezen boom, dat hy Nat. lib. ook dit gemeen heeft met den tyt, dat hy zyne bladeren omdraeit na de zonneltanc 16.0 ij. des zomers, en een gewis teken is, dat de zonne zich keert. ANDERS. Eder een out Man met een veelverwigh kleet aen. Dccs houdt in de rechte hant eene kringswys ge- kromde flang ten toon, en fchynt traeg en langkzaem voort te gaen [A]. Op zyn hooft en over zyn gryze hairen heen, ziet men hem met een' groenen fluier gedekt, omdat de koude en fneeu, die door 't gryze hair verheelt worden [B], de oor- [A] Hoe heeft hy dan in 't volgende beek vleugelen, om zyne fnelheit af te beel- den/' De reden is, omdat hy, hoewel inderdaet zeer fnel, echter zeerlangzaemfchynt voort te gaen, en zyne fnelheit niet gemerkt wort, voor dat hy voorby is; daer hyj wanneer hy nog tot ons moet komen, ons zoo langzaem fchynt voort te kruipen, dtf wy dikwyls naeuwlyks gedult genoeg hebben om hem af te wagten. (4) Lib. 4. [B] Zoo noemt Horatius het gryze hair by gelykenis de [met* des hooft* (4) : ^od-^IJ' " te quia luridi
Y. 10.
		Dentes, te quia rugae Turpant, & capitis nivcs. Ua(f

-ocr page 492-




		t f f.' 4n oorzaeken zyn van dat de aerde wort bekleet met kruideri en bloemen [C]. De flang, op de gezeide wys in 's beelts hant gevoegt, beduit, naef 't gevoelen der Ouden, het jaer [D], dat door den tyt gemeten en on- derfcheiden wordende, onmiddelyk met zich zelven famengevoegt is. Dat is, omdat uwe zwarte tanden, de rimpelen uives aengezichts, en de fneettw uw es hoofts (dat is, uwe gryze hairen) u lelyk. maken. Hoedanige gelykeniflen hoewel Quintilianus zegt(i), dat hardt en verre zyn gezogt, zo tracht echter G.J. Vosf�us(z1 (') inffo. den Dichter te verdedigen; en Lambinus toont aen(2j, dat de Grieken ibmtyts ook °^rat' ^Llb' zoo hebben gefproken. Zoo noemen ze in tegendeel de freest ook grys. Zie Torren- ,j,^' tius over Horatius(4). Marcianus Kapella (5), uit wien de befchryving van dit beek Orat. Lib. genomen is, mackt zyn hair niet alleen grys, maer doet het ook vol zitten van fneeu- 4. o. «�$■?. vlokken en ryp. . (j)Ad lo- � . [C] Aulus Gellius Nott. Attic. Lib. 19 cap. f. Qui (Ariftoteles) aquam niv&lem gJJ_jJJJ^mfrugibus fane & arboribus facundam die er et, fed hominibus potu nimio infalubrem ejfe. /,} n,i«L dat is: Welke (Ariftoteles) zeide, dat het Jheeuzvater voor de aerdvruchten en bomen ze- (5) De ktrljk. vruchtbaer, maer voor de menfehen zeer ongezont is om te drinken. Op die na- Nupt. tuurlyke bequaemheit en eigenfehap der fneeu om de aerde vruchtbaer te maken, heeft PM-ki- ook gezien, 700 wy ons niet bedriegen, de Man Godts Jefaias, wanneer hy in het 55, hooftftuk zyner Profetie zegt: Geijkt de regen en de fneeu van den hemel nederdaeh_yen derwaerts niet wederkeert; maer doorvogtigt de aerde, en maekt, dat zy voortbrenge en uitfpruite, en zaet geve den zaaier, en broot den eter: alzo zal myn woort, dat uit mynen monde ungaet, ook^zyn; 't zal niet ledig tot my wederkeeren: maer 't zal doe» het gene my behaagt, en V zal voorfpoedig zyn in 't gene, waer toe ik, het zende. De reden en oorzaek van die vruchtbaermakende kracht onderzoekt Scaliger de Subtil. ad Cardan. Exercit. 54. §. i. al waer ze de tael kundige Lezer kan vinden. Onze goede Dirk Pieterf�, dien dit onnatuurlyk fcheen, hadde het woortje niet hier ingelafcht. Doch laet ons voortgaen; [D] En ook in 't algemeen den tyt. Zie onze Aenmerkingen A, B, en C. over 't 4. beelt der Eeuwigheit, �.D.bl.^yS en 379, en B. over 't 8. beek, bl. 383. ANDERS. JfOgmaels een out Man* maer die gevleugelt is, en ee- nen cirkel of kring in de hant heeft. Dus ftaet hy by een vervallen huis , en toont, door het openhouden des monts, zyne tanden, die de kleur van yzer nebben. Hy heeft wieken, volgens het fpreek woort [A], De tyt vlucht onweder* roeplyk heene: welke fnelle en onherhaelbaere vlucht des tyts zoo bekent is door de ondervinding , dat het ons niet luft daervan een lang verhael te doen; te meer, om hierdoor ons den ftaet onzer elenden niet bitterder te maken. De cirkel [B] wyft aen, dat de tyt geduurigh in 't ronde draeit [C], en in zyne natuur noch begin noch einde heeft. Hhh hhh 2 Het [A] Hy heeft het o�g op het bekende vaers van Virgilius (6): ^ _Georg> Scd fugit interea, fugit irreparabile tempus. lib.j.v, * De Po�ten zyn vol van diergelyke fpreekwyzen. Het luft ons niet die hier op te za- **** melen. [B] Die ook de ecuwigheit betekent. Zie het zevende beelt der Eiuwigheit_y 1 ,D, bl. 281. [C] Ovid. Met. lib. iy. v. 179. Ipfa quoque affiduo labuntur tempora motu Non fecus ac flumen &c. ©at

-ocr page 493-



		T.
	49^	T.
	49^

Het omgevallen gebou, de openftaende mont en yzerverwige tanden vertoonen , dat de tyt, zonder kotten en moeite, alle dingen omverre itoot, yerwoeft en verteert [D]. Dat is, naer Vondels overzetting: De tyden gaen hun gang, geijkt de waterfiromtn. De ftroom nog d? uuren flaen: de baeren gaen en komen, , En d? een dry ft d' andre voort, en d' allereerfle wort Fan eene tweede voortgedreven en geport: Die drjrft weer d? eerfte voort. z.o gaen de tyden flryken , En volgen te gelyVj zo dra als d? oude wyken, Verfchynen nieuwe. [D] Ovidius Lil;. 4. Pont. Ep. 8. v. 49. Tabida confumit ferrum lapidemque vetuftas, Nullaque res majus tempore robur habet. Dat is: De verflindende ouderdom verteert yz.er enfteen, en daer is geen ding, dat meet kracht heeft, dan de tyt. En wederom Met.lib. 15. v. 224. in den per�oon van Pithagoras: Tempus edax rerum, tuque invidiofa vetuftas, Omnia deftruitis, vitiataque dentibus asvi Paulatim lenta confumitis omnia morte. Dat is, ten dek naer Vondels vertaling ■. Het wreedt gewelt des tyts doet alle dingen fneven i De nydige ouderdom vernielt, al wat men vim En knagend met den tant der vlugtige eeuw, verflint Door eene trage doot der dingen kragt en leven. Die verflindende kragt van den tyt hebben de Ouden door versheide dingen te ken-^:nen gegeven in hunnen afgodt Saturnus, door wien wy boven gezegt hebben, dat zy den tyt hebben afgebeelt: waerom hem de Grieken (1) ook Cronos , verfchillendc flechts eene letter van Chronos, dat den tyt betekent, genoemt hebben. Van dezen verzieren zy, dat hy zynen Vader Celus de teelleden heeft afgefheden, en dat uit het fchuim der zee, door het nedervallen derzelve verwekt, Venus is geboren, om daer door te verftaen te geven, zoo Makrobius wil (1), dat'er, zoo lang als de werelt nog niet gefchapen was, en 'er gevolglyk nog geene voortteling van eenige dingen konde zyn, die afgefchetft wort door Venus, als een voortteelfter van alles; ook geene ty- den zyn geweeft. Van den zelven Saturnus hebben zy verdicht, dat hy zyne kinde- ren opvrat en wederom uitbraekte, om dus te kennen te geven, dat de tyt by beurt- wiflelingen alles, dat hy heeft voortgebragt , verflint, en naderhant wederom van nieuws doet voortkomen. Vorder zeggen ze, dat hy van zyn Zoon Jupiter uit het ryk is verftoten, om alzoo af te beelden, dat de vorige tyden door die van nieuws geboren worden, even als worden verjaegt: alsook, dathy door hem in boeien is ge- zet, omdat de tyden door zekere wetten der nature zyn te famengebonden en aen mal- kanderen gehegt: en eindelyk hebben ze hem een zeifen in de hant gegeven, omdat de tyt alle dingen even als afmaeit en ter nederflaet: hoewel die by fommigen voor een teken van vrugtbaerheit wort gehouden. Men zie den bovengemelden Makro- bius, Natalis Komes Mytbol. L i.c,i&$_t Fulgentius Myth. I. 1. e. z, en Albricus Philofophus de Deorum Imag. e. 1. ANDERS. TEn leften weder een gevleugelt out Man. Deze ftaet met den rechter voet op een radt [A], en heeft een unlter of knipwaeg in de hant. De [A] Het zoude kunnen fchynen, dat deze beeltenifle ten dele is gemaekt in naer- volginge van het bedt van Saturnus by de Saxen, waer van Giraldus zegt (3), ^dathe�ftont op eenen vifch, en een radt en waterkruik vafthielt. De waterkruik kan zoo wel als het radt den geduurigen omloop des tyts betekenen, alzoo het water al zo wei- nig ftilftaet als de tyt: gelyk wy zoo even uit Ovidius zagen. De vifch is ook go duung in beweging, en nooit ftil: of de Saxen dit derhalven daer door ook bedoelt hebben, of eenige andere geheimeniffen onder dat zinnebeelt verbergden, kan ik niet bepalen» ,

			l

-ocr page 494-



			�
			�	49$
				49$

De rechter voet op een wiel gefte�t, dat, gelyk mea vreetl roet zynen omtrek of velgenkring flechts op een punt raekt, en noit ftil of vaft ftaet, leert ons, dat de tyt eigentlyk niets in zich heeft dan den verleden en den toekomenden tytj zyhde de tegenwoordige niet mee* dan het allerge- zwintfte oogenblik, ja een ondeelbaere tytftip. Het unfter of de weegfchael geeft te kennen, dat het de tyt is, die alle dingen vereffent en gelyk maekt [B]. [B] Hoe maekt de tyt alles gelyk? Is het te zeggen, dat hy alles'verflint en ver* derft, en alzoo alle dingen tot een en den zelfden ftaet brengt? of beduit het iets aqj ders? De beeldenfpraek komt my niet klaer voor. TOE V L U C H T. E En Man, die met opengeilage armen voor een altaer ne- derknielc. 't Is bekent dat outtyts, gelyk ook nogh tegenwoordigh in de landen. der lloomfchgezinden, deakaeren voor heilige en veilige vryplaetfen [Aj, en toevluchten die men nietfchendenmogt, zyn gehouden: en zoo vint men by Virgilius [B], dat Priamus, geheel ten einde van raedt en hoop zynde, de wyk nam naer een altaer. [A] Zie Pi�'rius Valerianus Hierogl. Lib. 49. capi 14 & �$T Turnebus Ac�verfc di. 18. Taubmannus ad Plant.Moft. Att.j. Sc. 1. v. 45:. en de Geleerden over Cor- nelius Nepos Paufan. eap. 4. §. 4. Zoo was het by de Heidenen: welke de geboden van den waren Godt niet kenden, die, Exod. 21: 14. den moetwilligen doodtflager bclafl: van voor zynen altaer te nemen, dat hy flerve. By de zelfde Heidenen ftrckten zomtyrs ook de gehele tempelen tot zoo eene vryplaets. Nepos ibid. eap. f. §. z, als ook de beelden der Goden enVorften. Virgilius j�neid.l. z.v.jiy. Jultinian. Inftit. 1.1. tit.* 8. §.z. De reden is geweeft, dat de eerbiet voor de Goden en den Vorft, be- lette den genen, die zyn toevlugt tot zoo eene plaets genomen hadde.met gewelt van dezelve af te rukken. In de zeltde betekenifl� gebruikt men ook een anker: van wel- ke becekenifle de reden van zelf blykt. Pier. Hierogl. I. 4^. eap. 14, [B] JEne'ut, lib. %. v. yi?. : Huc tandem concede: hsec ara ruebitur omnesj Aut moriere fimul. Dat is, nacr Vondels overzetting: kom eenmael herwaert, z.et ZJ hier: by dit altaer is noodhulp te verwerven Voor u en ons: of laet ons hier te famen ftervep.

	r IL Deel.
	r IL Deel.	I» ♦ � � » u 111
		I» ♦ � � » u 111

-ocr page 495-



		49$ ^T ° ^L< bewaren [I]. En gelyk de eikeboom Jupiter toegewydt was [K], en dat die godt gelooft wiert de fteden byzonderlyk in zyne bewaring te heb- ben [L], zoo kroonen wy hier den tol of de fchatting met de gemelde eiketelgen; zynde de tollen, gelyk wy pas boven ook gezeit hebben, dat geene, 't welk der Koningen en Staeten magt en mogentheit doet aenwaflen, onder wier befcherming de fteden ftaen. De fchaer, een gereedfchap waermede men de fchapen fcbeert, heeft haere betrekking op 't geene Keizer Tiberius eens zeidej want zyne ftaet- zucht en gierigheit, waerin naderhant bleek dat hy als geheel verzopen lag, in 't begin zyner regeeringe trachtende t' ontveinzen, en den men- fchen goede gedachten van hem willende inboezemen ; zoo antwoordde hy op den voorflagh van eenige zyner lantvoogden [M], die hem rieden een nieuwe fchatting op de landen te {lellen, Het betaemt eet? goeden Her- der zyne fikaepen tefcheeren, met te villen. Dat zeggen heeft omtrent den zelven zin met dit volgende van Alkamenes, Telekles zoon, die, gevraegt zynde Op -wat wyze iemant zyn ryk allerbeji kofi bewaren, met een Lakoni- fche fpreuk, te vinden by Plutarchus [N ], ten antwoort gaf, Indien hy de geltgierigheit laet vaeren. De korenairen, olyftakken en druivetroflen zyn het beelt toegevoegt omdat men inzonderheit op graen, oli [O] en wyn gewent is pacht te Hellen. Inzonderheit zeg ik, want het is bekent, dat 'er ook op veele andere dingen pacht of tol gezet wort. Zoo melt onder anderen Vopis- kus [ P ] , dat Keizer Aurelianus op glas, papier, linnen , run- vlas^ (i) B.Cat. [I] En niet om de �verigheden te verryken: hoedanige die Romeinfche Grooten oio. waren, welke Catflina by Salluftius (i) befchuldigt, dat ze van Koningen en Vier- vorften, ja van geheele volkeren en nati�n cyns en fchattingen trokken, niet voor de gemeene-lants-fchatkift, maer voor hun eigen beurs. [K] Zie het twede beelt der Hulp met de Aentekeningen, 2. D. bl. 39. [}-f\ Hiervandaen de benaming van Ztvi 7rcA(�%or, jupiter de bewaerder der fleden\ (1) Cap. by Plutarchus in 't leven van Demetrius (2). Maer Demetrius, zegt hy, verkoor, 57. Extat zich zelven een toenaem, die zeer was verfchillende van dien van den Koning derGo- ^aP^lul den: want deze wort genoemt der* Steden bewaerder, en hy der Steden befiormer. de Leer?- Welke toenaem van Jupiter wy ons verwonderen dat door Giraldus in zyne Verzame- bus. Adde ling van de Hiftorie der Goden, en verfcheide andereSchryvers van dieigelyke ftoff�, cundem is overgeflagen. Plucarch. [_M~] Volgens Saetonius Tib. c. 52. Praj�dibus onerandas tributo provincias fitaden* eerend! fit tibus refcripfit, bonipafioris ejfe tondere pecus, non deglubere. Dio(:$) bepaelt het, ge- refp.cap. h/k Kafaubonus over deze plaels aentekent, tot denLantvoogt vanEgipten, met name 27. Emilius Re&us, en zegt, dat de Keif�r hem dit geichreven hadde, wanneer deze (3JLib-j7, _nem _uj_t Egipten meer geit toezont, als hy hem bepaelt hadde. Voorts meent de zelfde Kafaubonus, dat Tiberius gelegenheit tot dit fchryven is gegeven door 't ant- woort, dat hy eens kreeg van den Dalmatifchen Bato , die gevraegt zynde, waeroni (4) Dio I. hy een opftanc tegen hem hadde verwekt, tot befchcit gaf (4), omdat gy tot wachters J5.&5<>. over uwe \udden z.ent geene honden, of herders, maer wolven. De Spreuk van Ale- xander den Groten, die op het zeggen van iemant, dat hy veel meer fchattingen uit de overheerde fteden konde trekken, antwoordde, dat hy een tuinier haet te, die de krui- den met de wortelen affneedt, menen wy elders te hebben vcrhaelt. Zie Erafmus Chil. 3. Cent. 7. Ad. 12. [N] Apophth. Lacon. cap. 32. [[O] In die landen, daer ze valt, gelyk in Italien, en daerom met recht hier gc- ftck van Zaratino, een Italiaen. Elders, weten wy, is de pacht van de oli of gering, of geheel niet: en zo heeft elk lant voornamentlyk die dingen met pacht bezwaert, die meeft in hetzelve vallen, of in menigte aldaer vertiert worden, gelyk de reden , zelf leert, dat gefchieden moet., [P~] In Aureliano, cap. 45.

-ocr page 496-



		t � l. ;_i91 vlas [QJ, enzpacht ftelde: en, volgen» 'tverhael van Botems, trekt de Koning van China jaerlyx wel i8o duizent kroonen uit de pacht van 't zout over de ftadt Kanton, en nogh wel 100 duizent gelyke kroonen voor de tienden van den rys des lants, onder en om die ftadt gelegen. In den jaere onzes H�eren 1606 wert 'er te Rome eene pacht op 't zout [R], een zaek, die zoo wel armen als ryken van noode hebben, ingevoert, en ook eene pacht op 't papier geftelt, alsmede een geheel nieuwe op de fneeu, welke laetfte echter niemant bezwaerdc dan de geenen [S] die fneeu en ys wilden drinken, en deftrafder bergen verkeeren tot vermaek der keel, om Pli- nius woorden te gebruiken, te vinden in 't 4. hooftft. van zyn XIX. boekj in den tyt van welken Schryver Hochtans van de fneeu zoo veel werks niet gemaekt wert, als tegenwoordigh: want hy zegt ter gemelde plaets, alsook in 't derde hooftft. des XXXI. boeks, dat men ze niet ge- bruikte dan alleen om't water te verkoelen, 't welk eenigen eerft kookten, en ftclden het dan, naer Neroos uitvinding, met een glas in de fneeu, om aldus de frifTche koelte des dranks geruft te genieten, zonder'c quaet [T], dat 'er in de fneeu mogt zyn, mede te hebben. Maer thans dient de fneeu niet alleen om het water,maer ook om den wyn koudt tema- ken, en tot het inzouten der aerdvruchten en andere dingen, zoo weides zomers als in den wintertyt. En die aen deze verkoelkunft gewent zyn, ververfchen daermede hunne geneesmiddelen als ze het ingewant zuiveren [purgeereri] willen. Zulxdat de ys- of fneeupacht te Rome jaerlyx wel zesduizent kroonen opbrengt [ V]. Dat de armen en beenen naekt, fchooh en gaef zyn, beduit, (aengezien deze leden, famengevoegt met de kracht van handen en voeten, de die- naers en uitwerkers der menfehlyke gedachten , handelingen en gangen zyn[W]) dat de Vorft den tol of de fchatting met een zuiver en gaef gemoet[X] moet opftellen, en niet dan door den noodt, dien tyt en gele- gentheit aenbrengen, daertoe geperft: voorts ook met een oprecht en getrou voornemen om 't Gemeenebeft daerdoor vorderlyk te zyn, maer niet uit giefigheit of vuile zucht tot eigenbaet. Zoo is het ook der Prinfen plicht zelfs niet te gedogen , dat hunne Staetbedienden zich bemoeien met dagelyx nieuwe bezwaeriiiffen en pachten te bedenken en uit te vinden. Ze behooren zich ook te wachten van tol of fchatting II. Deel. Kkk kkk op LQJ Uit Egipten inkomende te Rome. Vopifc. ibid. [R] Die pacht is ook den ouden Romeinen niet onbekent geweeft, en heeft den by- naem van Salinater, als of men zeide Zoutman, gegeven aen Markus Livius, die in zyn Tuchtmcefterfchap die pacht hadde uitgevonden, of liever verhoogt. Livius Lib. 29. c. 37. & Lib.z, c.9. en aldacr J. Fr. Gronovius. Hoe groot de zouttol in Vrankryk is, en van hoe kleine beginf�len zoo hoog opgeklommen, dat ze na den jaere 1670 al was opgeflcigert tot 23 millioenen ponden Tournois jaerlyks voor den Koning, zieby Simon de Vries in zyn Groot Hiftorifch Schoutooneel, 2. Deel. bl. ??, enz. [S~\| Hi nives, UU glaciem potant, f masqu� montium in volupttitem guU vertHnt. [TJ Zie Gellius Noi�, Att-. I. 19. c.5, ten deele door ons reets acngchaelt over hes tweede beclt des Tyts, Aenm. C, als ook Makrobius Saturn.l. 7. cap. 12. [V] Zoo was het ten tyde van Zaratino. Hoe het nu met die pacht te Rome is ge- legen, is my onbekent. ' fW] Zie onze Aenmerking D. over 't f. bcclt der Nnerftigheit, 2. D. bl. 173, en A. over het.%. beelr der Omeztlhtit. [X] Dat de klederen zinnebeelden zyn van gevcinftheit, en andere heimelyke en bedekte ondeugden en gebreken, is op meer plaetfen aengewezen. Zie den bwdwy-; &er in Klederen.

-ocr page 497-



			498 ^T ° ^L- op yerachtlyke dingen, of zulke, daer hun naem eene fmet doorkryger* zou, te zetten_} gelyk zich dit Vefpazianus niet ontzagh, die zoo be- geerig naer geit was, dat hy zelf tol op 't piffen (lelde. En hoewel hy,. door zyn' outften zoon Titus hierover berifpt wordende, den zelven ten antwoort gaf [Y], Dat het geit 't welk hy van de pis trok, 'er niet eens naer- rook; zoo liet dit zyn doen evenwel niet na een blyk te wezen van vuile enfnode gierigheit, eene ondeugt, regelrecht ftrydigh tegens de edel* en grootmoedigheit, waermede 't gemoet van een Vorft vooral dient ver* vult te zyn. Doch de geltwinft verblindde hem, ja deed hem de lellen, die hy van Apollonius ontfangen had, geheel in den wint flaen of verge- ten; onder welke leffen ook deze was: Dat hy de rykdommen derfchattin- gen_t die met het zuchten des volks verzelt gingen, niet beminnen moji ; gelyk Filoftratus in 't 36. hooftft. van 't V. boek van Apollonius leven aentekent ; want, zegt hy voort, het gout, dat uit de traenen der om derdaenen voortkomt, is zwart en vuil. Maer gelyk Vefpaziaen met den opftel dezes tols kleine eer in lei, zoo is het ook in zyn' tweeden zoon (i)Su«on. Domitianus gelaekt (1), dat hy den Joden al te zwaere fchattingen op- Domit. d_rong _en _afperftej dwingende hy door een bevel de geenen die, om van de fchatting vry te zyn, zich veinfden geene Joden te wezen, hunne ge* heime leden te toonen, om te zien, of ze befneden waren of niet. Zeker een fchend/ge fchatting en lafterlyke laftgeving. In 't leven van dien Keizer verhaelt Suetonius als ooggetuige [Z], dat hy, nogh een jongeling zynde, in een zeer talryke vergadering een' man van tnegentigh jaeren, op de- ze wys, door een' Gevolmagtigden van den Keizer had zien bezigtigen, ofhy ook befneden waer. 't Valt licht te begrypen, dat het gebodt dezer fchat- tinge, boven des zelfs lelyke fchaemenswaerdigheit,ook ten uiterften on- billyk wasj want elkeen, hoe braef ook, en hoe onfchuldigh van de Joodfcheit, koft naer 't believen en goetdunken van des Keizers Gevol- machtigden befchuldigt, en aldus verplicht worden tot het vertoonen des manlyken teellids, of hy moft zonder tegenzeggen de gemelde fchatting opbrengen en voldoen. Recht integendeel dan van dezen is zyn navol- ger de loflyke Keizer Nerva Kokcejus geprezen_} zoodanigh een fchan- delyke fchatting affchaffende: waerom ook op het bevel des Roomfchen Raeds een zilveren penning tot zyne eer geflagen wert, voerende opd'ee- ne zyde zynen naem en beeltenis, en op d' andere eenen palmboom [Aal tuffchen deze twee letters S. C., en voorts dit omfchrift: Fifcijudaici ca-

		[Y] Houdende hem tefl�ns een ftuk gelts, dat hem van de pispacht was betaelr, onder den neus, en hem vragende, of hem de fian^oof^-verveelde, naer 't verhael van Suetonius Fefpaf. c. 23. Over welke plaets de Geleerden ook andere diergelykc pach- ten, door de Keizers van 't Nieu Rome ingeftelt, bybrengen. [Z] Interftiijfe me adolefcentulum memini, quum a Procttratore freqttentiflimoque co»* J�lio infpceretur nanagenarins fenex, an circnmfeEtus ejfet. Martiael fcherft over dit (i) Lib'7. vuile middel met geen min vuile woorden (%): ^EP* *� Lingas, non mihi (nam proba Sc pufilla eft) Sed, quse de Solymis venit peruftisj Damnatam modo mentulam tributis. (₃)Room- [Aa] Oudacn meent (3), dat door den Palmboom een zekere fchatting zoude ver- fcheOudh. ft_aen _Wor(j_enj welke Domitiaen op de Bomen, die op de bouwlanden derjodenfton ito of °" ^^e°' ^Z<?^u<ie hebben gefteltj en door het woort calumnia, dat is, iafter of fthandelyk; joj. tyt, die fchatting, daer ons beek van melt. Maer alzo Judea doorgaens op de pen- ningen door eenen palmboom wort afgebeelt, (gelyk wy in onze Aenmerking A.over

-ocr page 498-

499

lumniafi�lata, 't geen zeggen wil, Op het affchafen vandefchandelykheii
der Joodfche fchatting. Die breder berecht van deze dingen begeert, kan
het by Dion Kaffius,in 't leven van den gemelden Keizer Nerva, vinden:
naer 't voorbeelt van welken zeer goeden Vorft alle Vorften en Heerfchap-
pyvoerders hunne onderdaenen behooren t' ontlaften van alle onbehoor-
lyke fchattingen, en daerbeneven hen geen harde en nieuwe laften en,
tollen op te leggen en af te dwingen.

het negende bcelt der Overwinninge breder zullen zeggen) en 'er geen genoegzaem
bewys voor die boomfchatting is, immers voor zoo verre ik weet, zo wort deze pen-:
nin", myns oordeels, door anderen beter toegepaft op die fchatting alleen, daer deze
fchandclykheit in beftont, zynde dat gene; dat die natie bloot ftelde voor 't befchou-
wen der fchamele leden. �udaens giffing aengaende die boomfchatting ruft alleenlyk
op eene plaets van JuvenalisCO, waer in hy klaegt, dat de gekziekte en fchraepzucht
des Keizers zoo verre ging , dat hy van alle dingen, gewydt of ongewydt, gek
trok; zoo dat hy ook het bofch van Aricia met den tempel in het zelve, beide ge-
wydt aen Diana, tot een verblyfplaets verhuurt hadde aen de Joden j die hy uit Ro-
me hadde verdreven. Dit drukt de Po�et aldus uit: Ntt wort het bofch met de hei-
lige brotiy en de tempel verhuurt aen de ^oden, wier huisraet befiaet in een korf en
wat hoois. Want alle bomen moeten fchatting betalen aen het volk,, en het bofch bedelt s
(dat is, is vol bedelende en arme Joden) de Zanggodinnen daer uit verdreven zynde.
Ik wil nu niet fpreken van andere misvattingen van den Heere Oudaen iri de uitleg-
ginge van deze vaerzen, als by voorbeek de gewaende Godt Fontein, behorende dit
tegenwoordig tot onze taek niet; maer zal my alleenlyk vergenoegen met te zeggen,
dat ik niet kan zien, hoe de woorden j want alle bomen moeten fchatting betalen
aen 't volk,, kunnen toegepaft worden op de bomen van de landeryen der Joden, daer
tog de ganfche famenhang, en voornamentlyk ook het woortje want, leert, dat de
Dichter fpreckc van de bomen in 't wout by Aricia. Te weten dit bofch was, gelyk
zelf uit het derde Boek der Feeftdagen van Ovidius blykt (z), gewydt aen Diana;
die aldaer eenen tempel hadde, en in het zelve was ook een bron, daer men geloofde
dat de Nimf Egeria (3) woonde_i of wel* waerin zy, volgens de Verdicbtfelen van
Ovidius(4), zoude zyn verandert, welke Numa verzierde dat hem hadde verwaerdigt
te trouwen, en in alle zyne voornemens en in 't maken der wetten voor zyn volk
met haren raedt byftont tefl�ns met de Zanggodinnen (5), by welke hy dikwyls in
dat wout, in welks vermakelykheit zy behagen fchepten, in gefprek quam. Nu
geeft Juvenael te kennen, dat de Keizer door dit gewyde bofch en tempel aen de ver-
dreve'joden te verh�uren, openbare blyken geeft van zyne onverzadelyke gekzucht,
niet fchromende om zelf zoo eene gewyde plaets te verh�uren om voordeel, en van
alle (dat is, allerlei) bomen, zoo wel gewyde als gemene, inkomften te vorderen
voor 't volk van Rome, dat is, voor zich zelven: daer 't anders geenfms geoorloft
was eenig voordeel (6) te trekken van gewyde plaetf�n, zelf het koorn niet, dat op de
zelve groeide: gelyk te zien is uit het koorn(7), dat op de landen van den Koning
Tarquinius ftont, toen de Romeinen de zelve toewyden aen hunnen afgodt Mars,
dragende dat koorn met korven in den Tiber. Dus dan meen ik, dat 'er geen gront
overig blyft om op dien penning eenige boompacht te vinden, of den zelven van
iets anders te verftaen, dan van die andere fchattinge op de perfbnen der Joden. Den
penning zelf kan men zien by Karel Patyn over Suetonius: en wat de letters S. C,
daer op flaende, betreft, de zelve betekenen, dat die penning volgens een befluit van
den Roomfchen Raedt is geflagen: gelyk wy reets op een andere plaets hebben ge-
zegt, dat die letters deze beduidenis h�bben op alle de penningen, daer men ze op
vint.

(1) Sat.j.
v. ij-

(3)v.i7J-
(4) Me-
tam. 1. 1 $.]
v. yjo.

(J) PI«-
tarch- in
Numa
cap. 14,

(6) Ca-
faub. ad
Siicton.
Catf. cap.'
10.

(7) Livius
lib. i.cap.
5.

Kkfc kkk t

TRAEG-

-ocr page 499-



		TRAEGHEIT. DOMHEI T. E En Vrou met v�rfpreide hairen. Haer gewaet is afch- graeu en zeer gefcheurt. Aldus zit ze met de handen op de knien en 't hooft nederwaert. Nevens haer ziet men een fchaep. De v�rfpreide hairen verbeelden de langkzaemheit en luiheit [A] in den arbeit, een gebrek dat ze uit zich zelve heeft; zynde de traege menfchen loom en ganfch fpoedloos in hunne verrichtingen j en derhalve, onbe- quaem wezende tot oefeningen die vlyt en naerftigheit vereifchen, zoo blyven ze met de handen op de knien zitten [B~], Het gefcheurde kleet verheelt de armoede en bchoeftigheit [C] die de geenen overkomt, welke zich wegens hunne traegheit niet weten te be- helpen. Zy zit, en houdt haer hooft naer omlaeg [D], omdat de tracg- of luiaert zyn hooft niet opfteken durft, gelyk de braven doen in het voort- treden [A] Hoe ze dat verbeeldden, diende wel wat duidelyker gezegt. Ik gelove, dat de mening is, dat het verzuimen van de bavening des lichaems een baerblykelyk ken- merk is van luiheit: en wat kan 'er luier en havelozer zyn, dan dat men zyn hoeft- hair flordig en verwart laet hangen, daer het d� Natuur den menfeh heeft gegeven als een vooinaem fieraet(i)? �rnde zelfde reden heeft onze Schryver het beek Blo- hartigheit_% i.D. bl.toj, beklect met een flegt geWaet, gelyk ook het derde beelt der Ledigheit, z.D. bl. 1,02. De v�rfpreide hairen kunnen ook de verftrojing en ruwheid van de gedachten der tragen te kennen geven, die 'geen werk makende, dat ze hun verftant naer de reden leiden en hunne overdenkingen ordentlyk fchikken en by een brengen, alles in 't Wilde laten lopen, en met hunne denkbeelden over al heene dwa- len. De hairen, als een beelt der gedachten, zie in den Bladwyzer. De reden van de asgraeUwe kleur des kleets hebben wy onderzocht over 't i. beelt der Ledigheit, ■3..D. bl. 101. welke beelden met die der Dotnheit, Dwaesheit, en r/td^ighgit tegel* dit en het volgende kunnen worden vergeleken. ' J$~) Zie Aenm. C. over het derde beelt der Ledigheit, bl. 102. C] Te gelyk ook de flordigheit en hayeloosheit der tragen. [DJi Zie het beelt Slohartigheit.

-ocr page 500-



		TRAE-G-HEIT.
		TRAE-G-HEIT.	501
			501

	treden op den wegh dereere, dien men alleenlyk bewandelt door het uit- roeren van gewigtige handelingen. :,; >■< ,_: 1 ..>> , By deze beeltenis wort een fchaep 'geftelt, omdat het geheel dom is [E j, en zich uit de zwarigheden, die het voorkomen, ganfeh niet weet te red- den. Dante zegt ook hierom in zyne Hel [F], Weeft mmfchen en geen domme fchaef en. . �, .: ..:;-■; ■"�� ■';■,.'.■.> [E] Zie onze Aenmerking A. over 't laetfte beelt der Dwaesheit, i.D. bl. 2.96. [~FJ Huomini fiat e, & non pecore matte. TRAEGHEIT.LANGKZAEMHEIT. WEder cene Vrou in een afchgraeuwe kleedy. Deze is breet van gelaer en voorhooft, en rydt op een groo- te fchildpadde, die ze met eenen toom beftiert. Voorts is ze bekranft met takken van een Jujube [A], zynde die een boom, welke zyne vrucht byfter langkzaem voortbrengt. [A] De vrucht daervan noemt men tegenwoordig borflpruimen. Het is een fbort van die bomen, die de Ouden genoemt hebben Zizyphus; zie Salmafius de Homony- mis Hyles Jatrica, cap. 6g. Volgens Matthiolus (1) maken ze door haere taeiheit het bloet dik: en Galenus zegt (2), dat ze weinig voedf�l geven, quaet te verteren zyn, en nadelig voor de maeg. De eerftgemclde hoedanigheit komt by dit beelt wel te pas: zyne vordere uitleggingen kan het ontfangen uit het vorige beelt, en de andere beelden over hetzelve gernelt.
				(1) Vide Ant. Fi- iijeum., in Hifto- ria PJanca. rum, pag. in. (1) De �aj tuit.Alim.


TREK. [aengeboren] Natuurlyke Inftorting. E En naekt Jongeling, wiens aengezigt bedekt is. Hy (het gereet om te loopen, en heeft een zonnebloem in de rechte hant. Op den gront ziet men een wezei, die met haeft m den openftaenden mont eener padde zoekt te kruipen. ^ILD«1- Lil lil ^r _Het

-ocr page 501-



		₅o2 AENG�BOREN TREK. Het beelt is jong van gedaente, omdat de natuurlyke trek nok verout^ maer altyt in zynen bloei en kracht blyft. Zyn gelaet is bedekt, omdat de oorzaek des natuurlyken treks in veele dingen niet bekent, maer wei zoo verborgen is, dat men ze door de re- den niet weet te bewyzen, gelyk wel te doen is aengat nde de oorzaeken van andere natuurlyke dingen. Ja men kan 'er naeulyx eenige waerkhyn- lyke redenen van geven, gelyk dit zelfs veele Filozoofen belyden, als Averroes, in zyne Phyfica, Lib. VIL. Com. io, �r Lib. VUL C. i<>_; Avi- cenna, in 't IV. deel zyner Verhandelinge over de Dieren > Fernelius Ambianus, in 't 17. en 18. kap. des tweeden bo.ks van de Verbor- ge Oorzaeken der Dingen_; en Galenus, in 'c V. boek der Simple Ge- neesmiddelen, kap. 16, als ook in 't XI. boek tegens zynen meefter Pe- lops. De zelve Galenus berifpt, in zyn boek van 't gebruik der Adem- halinge, Eraziftratus over des zelven al re nieusgierige naerfpeuring van de oorzaeken aller dingen. En zeker, de eerftt oorzaek dezes na- tuurlyken treks is of fchynt enkel gelegen te zyn in de eige vorm [A] der zaek zelve. Fernelius brengt hierover, in de aengetoge plaets, het volgen- de by [B]: De natuur verbergt veele dingen met een heiligh dek/el; en V is met betaemelyk, dat een fierflyken menfche alle zaeken zouden bekent zyn. Over veele moet men zich Jlechts verwonderen, en de zelve met een gewydt ontzagh eer en; mitsgaders de dingen, die naeft aen de ver borgent heden zyn, niet onderzoeken. Ja zelfs de dingen die we in de handen hebben, moeten we ge' loeven naeulyks te kennen. Zoo verre is de tegenwoordigheit van 't waerachti- ge, van ons afgefcheiden. Arilrotelts gelykt ons verftant by de zon en 's menfchen uitwendigh gezigtj omdat, gelyk d' oogen het zonnelicht niet doorzien kunnen, alzoo ook ons verltant al de v�rholenthed�n der natuu- re niet kan begrypen, welke natuurgeheimen dingen zyn, afhangkelyk van d' eerfte vorm, en zulx doorGodt gefchapen, dar hy ze in een' oogen- blik allen dingen kan inftorten, gelyk dus, ook naer't zeggen van Virgi- lius [C], alle dingen van Godt vol zyn. 't Beelt �A] De vorm wort tweederlei aengemerkt, als bewyskundigofLogV/2^, en natuur- kundig of Phyfifch. De bewyskundige wort bepaelt te zyn, een inwendige oorzaek, door welke eene zaek dat geene is, dat ze is j op hoedanige wyze de redelyke ziel wort gezegt de vorm te Zyn van een menfeh : want hadde hy geen redelyke ziel, dan was hy geen menfeh. En een natuurkundige vorm wort gefttlt te zyn, een inwen- dig en zelfftandig werkend beginfel van een natuur!yk lichaem: en dit is de vorm, dacr in ons beek nu van wort geiproken. [BJ Met deze vaerzen : Multa tegit facro involucro natura, neque ullis Fas eft fcire quidem mortalibus omnia: multa Admirare modo, nee non venerare: neque illa Inquires, quae funt arcanis proxima: namque ,�;;. In manibus quas funt, h?ec nos vix fcire putandur�.;; Eft proeul a nobis adeo prasf�ntia veri. Breng hier toe het zeggen van Demokritus, dat namentlyk de waerheit in een dief en fut verborgen u s en zie daerover de Aenttkeningen van Egidius Menagius over D10- genes La�rtius, Lib. 9. $. 72. [C] Ecl. 3. v. 6o- Ab Jove principium Mufas: Jovis omnia plena. Virg�ius heeft het, volgens de aentekening van Scrvius, genomen uit Aratusj wic�J vaerzen hy aldus bybrengt: 'Ex. A10V x°yulAic§&, ro� ■iliitor' a,v$gi? iaJUtv App>JTOV. jAlSXl Si AiaV TTXS-KI (Ai\i OtyvICt,} , Xla.tra.1 i owSq��iru), a.yo^a.1, fAt<;t) Si ^ciKAvca, K.«i_Aninf. ifwxY[ li* A15V mxhYie^i ■nims.* V&$

-ocr page 502-



		AANGEBOREN TREK. 5-03 't Beek is naekt, omdat de natuurlyke trek enkel door 't middel zyner eige vorm werkt, zonder door eenige hooftftoflyke hoedanigheit, of ook eenige uitwendige kun ft, geholpen te worden. Dat de jongeling fchynr. te willen loopen, beduit de neiging en bewe- ging, die de natuurlyke trek onmiddelyk in zich zei ven heeft, welke be- weging zeer vaerdigh en zonder eenige verhindering werkt. Zoo ziet men, by voorbeelt, dat eenigen genegen zyn om anderen te beminnen of te haeten [D], en wel ofqualyk te doen; gelyk dit lefte dikwyls blykt aen zulken, die, hoe veel middelen en rykdommen ze ook hebben, zich nochtans tot dievery en andere fnode (tukken begeven: hoewel men ech- ter vafthouden moet, dat ze daertoe een' ongedwongen wil hebben. Hy heefteen zonnebloem in de rechte hant,ten aenzien des natuurlyken treks [E], dien dier bloeme ingefchapen is om zich naer de zon te keeren. Dees verkozen we hier, hoewel'er meer gewaden zyn die 't zelfde doen, als de populier, d' olyfboom , de wilg , de cikoreibloem, de lupy- nen en andere, hebbende dit deze alle door een' natuurlyken trek. En deze trek wort niet alleen in de planten, maer ook in de dieren en fteenen befpeurtLFJ, gelyk we zoo voort zullen aenwyzen. Men ziet een padde, wiens bek wydt openftaet, en een wezeltje[G] by 't beelt, omdat de padde zoodanigh een' natuurlyken trek en zulk eene eigenfehap door haere vorm heeft, dat ze door een verborge kracht het wezeltje tot haer trekt, gelyk de zeilfteen het yzer, en 't amber het ftroo: welke trekking door 't middel dierfpecien of beelden gefchiedt, die van de eige wm voortkomen, en in de lucht vermenigvuldigt worden, tot- dat ze tot de uitvoering haerer werking geraken. Laet ons tot een exem- pel hier het licht nemen, 't welk in de lucht dierwyze vermenigvuldigt wort, dat het alle dingen helder en klaer maektj zynde dit eene kracht van de vorm der zonne: gelyk men voorts ziet, dat de zon, ftaende bo- ven eenigh ding dat geverwt en doorfchynende is, als het glas, ook de beelden der verwen zal vermenigvuldigen , zulx dat de dingen ons van LH 111 2 ' ver- Dat is: Laet ons van Ju-pit er beginnen, denwelken wy menfehen nooit ongeroemt moeten laten. Van Jupiter zyn alle flraten en alle vergaderingen van menfehen vol: volvanhem isdeK.ee, en de havens: en overal zynwy alle vervult van Jupiter. ZieookKlemensden Alexandriner, Strem. I. f.p. 597. En wederom uit Virgilius is het overgenomen van Lukanus, zeggende (1), ^ Jupiter eft, quodcunque vides, quocunque moveris. D;it is: 't Is alles Jupiter ("dat is, Godt) wat gy ziet, en werwaerts gy u beweegt. Zie ook de plaets van Virgilius, te voren bygebragt over het beelt der Droef heit, 1. Z>. bl.z2^. Aenm.E. ;,f; [D] Zeer bekent zyn de vaerzen van Mat tialis (1): Nonamote, Sapidi, nee poflum dicere, quare; Hoc tantum poilum dicere, non amo te. Dat is: li^hate u, Sapidius, en �kjkan niet zeggen, waerom: dit alleenly]^ \an il^ z.eg- gen, ik^ hate u. [E] Hetwelkeden Po�ten heeft aenleiding gegeven om te verdichten, dat K�itie, de minnares van Apollo, in eene zonnebloem is verandert: gelyk wy reets gezegt hebben over het tweede beelt des Minyvers, z.D. bl. 157. [F] Dieveele voorbeelden daer van begeert, leeze de plaetf�n van Fernelius, boven aengGwczen door denSchryver van dit beelt: en vooral ookErafmus, inzyneSamen- ipraek, genaemt Amicttia, of de Frientfihap. [G] Dat dit diertje in den bek van een padde zoude willen kruipen, verhaelt Por- ta, en zegt, dat hy zulks van geloofwaerdige luiden zoude verftaen hebben: ik weet 'er geen zekerheit van, nogte ook getuigeuiffen van andere Schry vers.

-ocr page 503-



		5"o₄ AANGEBOREN TREK. \rerwe zullen fchynen te wezen als het glas. Zoo gaet het ook toe in 's menfchen uitwendige zinnen. By voorbeelt > wy zien dat de beelden van 't zigtbaer voorwerp in 't gezigt vermenigvuldigt worden tot het oog zel- ve toe_; wordende hierdoor het gezigt gemaekt: en in't gehoor vermenig- vuldigen de beelden des geluits tot het fenforium, of het werktuig des ge- fi) Lib.i. hoors, toe: en aldus wort, naer Ariftoteles zeggen (i), het gehoor ge- ic Anima, jp^-^f D_aer f_s omtrent deze zaeken geen ander onderfcheit, dan dat deze beelden aende voorzeide uiterlyke zinnen onderworpen zyn, daer die an- dere beelden der verborge kracht namentlyk, enkel en alleen zyn onder- worpen aen 't verftant. Maer hoewel deze beelden zich van de eige vorm verfpreiden en vermeerderen tot de zaek die getrokken wort, zoo is dit nochtans daerom niet genoeg, maer daerenboven nodigh, dat 'er in de zaek, die getrokken wort, een zekere bequaemh�it tot deze beweging zy, en dat ze , op een faffive of lydende wy"ze, een verborge hoedanigheit hebbe, door welke ze getrokken wort, gelyk in dit ons geval voorkomt. Zoo heeft de padde, opeen active of werkende wys, een geheime en ia de eige vorm gegronde hoedanigheit, bequaem om, door't middel der bo- vengezeide beelden, den wezel tot haer re trekken; en de wezel heeft dus weer, maer op de pajji-ve of lydende wys, een' bequaemh�it en verborge hoedanigheit om door de padde getrokken te kunnen worden, gelyk 't zelve in den zeilfteen en 't amber gefchiedt. Zulx dat 'er, volgens Ga- (i)i. d« lenus tael (2), geene oorzaek werken kan zonder eene lydende bequaemh�it Different, [daertoe t' ontmoeten]. Indien dit anders waere, zoo zou moeten volgen, Febr. c. j. _�j_at ^_e p_a(jd_e _ni_et alleen den wezel, maer ook andere dieren tot haer trok; en zoo zou de zeilfteen ook meer andere dingen tot hem kunnen trekken.

			TROULOOSH-EI'T. E Ene Vrou in koperroeftverwige kleedy [A]. Zy houdt met beide hacre handen eene flang ten toon, door welk ' ondier f_A] Alle fnode en fchadelyke ondeugden worden door het zinnebceltvandenrocft, die de metalen verteert, te kennen gegeven: gelyk elders is gezegt.

-ocr page 504-



		T W E E D R A G T. $0$ ondier Ariftoteles de uiterfte trouloosheit uitbeelt [B]. . [B] Hier toe behoren de fabelen van �e Henne, die flangeneieren broeide; en den man, die een verkleumde flang in zynen boezem koefterende, door dezelve werd ge- doot, ?,ynde zulks te gelyk ondankbaer en trouwloos. Zie h;et �. beelt der Ondank? haerkeit, Aenm.B. TWEEDRAGT. . "T TAn deze verderflyke rampverwekfter maekt Petronius [a] y de volgende afbeelding: De Tweedragt /lak met los- getrokken hairheur helfchen kop op de werelt, Haer mont was vol geronnen bloet: de oogen fchenen hlaeu gejlagen, en liepen [[over] van traenen. Haere tanden waren met roe/l van vuil jlym bezet. Haere tong zwom in etter, en rontom haer aenge- zicht Jlingerden Jlangen. Zy had een kleet aen, dat ganfchlyk gefcheurt was, en zwaeide met een bevende hant eene bloedige toorts. [A] In zyne fchets van de eene befchryving des Burgerlyken Oorlog? tuffcheji Cezar en Pompt jus, Satjr. c. 24., - - fciflb dif�ordia crine Extulit ad Supcros Stygium caput. hujus in ore Cancretus fanguis, contufaque lumina flebant. Stabant azrati icabra rubigine dentcs, Tabo lingua fluens, obf�fTa draconibus ora. Atque gerens toto laceratam pe�lore veftem Sanguineam tremula quatiebat lampada dextra. Het losgetrokken hair, 't geronnen, bloet, de etter, de blaeuwe oogen, de tranen \ en het gefcheurde kleet, zyn altemael tekens en uitwerkfels van de tweedragt. De flangen betekenen, om haer vergift, en de fakkel, om de verflindende natuur van 't vuur, de Ichadelykheit en 't verderf van dit monfter: het geene ook beduidt wort door den roert der tanden: gelyk over 't evenvoorgaende beelt te zien is. De fakkel kan echter ook betrekking hebben op deszelfs gebruik in de oorlogen by de Ouden: dat wy breder zeggen in onze Aenmcrking K. oyer 't 1. beek des Oorlogs. Zie ver- der de volgende beelden.

			II �«/. Mmm mmnj TWEE'*

-ocr page 505-



			_So6 TWEEDRA GTj

		TWEEDRAGT. E Ene Vrou in de gedaente van een helfche Furie of Razer- ny. Haer gewaet is verfcheiden van kleuren, en z' is ongehult. De haken, die mede verfcheidenverwigh zyn, ziet men met veele Hangen gemengt. Haer voorhooft is met eenige bebloede banden bewonden. Dus toegeftelt, heeft ze een flagfta�l met een' vierfteen, als om vier te ontfteken, in de rechte hant. Haer flinke draegt eenen bondel van fchriftuuren, waerop geteikent ftaen Citatien [dagvaerdingen], Examinatien [ondervragingen] , Procmatien [yolmagtigin- gen], en diergelyke dingen meer. De tweedracht is een ontftellende beweging van gemoet en zinnen. Zy komt uit de verfcheide handelingen der menfehen voort, en baert vyantfehap. Haere oorzaeken zyn eerzucht, geltgierigheit, verfchillig- heit van natuur, verfcheidenheit van ftaeten, ampten,lantaerten volken. Zoo geven dan de mengelkleuren van gewaet en hair hier der menfehen menigerleie zinnen of zinlykheden, waeruit de tweedragt haer begin neemt, te kennen: en gelyk men geen twee perfoonen vint, wier gevoe- lens over en in alle dingen overeen komen, alzoo is 'er ook niet eene plaets ter werelt, hoe eenzaem en van hoe weinige menfehen ook bewoont, of de tweedragt zal of kan 'er onder die weinigen 't hooft opfteken. Daerom hebben eenige Filozoofen gezegt, dat de tweedragt het beginfel van alle natuurlyke dingen was [A]. �n 't is zeker, dat, zoo 'er onder de men- f_A"] Dit ftelden Empedokles en die hem volgden, voegende by de vierHooftftof- fen twee eerfte beginfelen, gclyk zy 't noemden, de Fr�entfchap en de Tweedragt, of Twifi, dienende de lactfte om de zaken te fcheiden, en de eerfte om ze te vereenigen. Na-

-ocr page 506-



	TWEEDRAGT.
	TWEEDRAGT.	507
		507

menfchen al een inwendige eendragt waere, indien evenwel de Elementen of Hooft (koffen zich ook 200 gedroegen [B], wy dan van al het goede en fchoone, 't geen de werek en de natuur hebben en geven, zouden be- rooft en verfteken zyn. Maer integendeel van deze natuurzaeken, moet men der menfchen tweedragt, die niet tot behouding maer tot verwoefting van het gemeene goet ftrekt, voor een gruwzaeme en vloekwaerdige zaek achten. Haere affchuwlykheit wort ook door de Hangen, in heur hair gemengt, uitgebeelt, want de zelve beduiden de quade gedach- ten [CJ, die, van de tweedragt voortkomende, altyt vergezelfchapt zyn met de doot der menfchen, ja met de verwoefting en ondergang van geheele geflaehten door middel van bloetvergieten en wonden, en om die Mmm mmm 2 reden Namentlyk indien de ftrydige Elementen waren vcreenigt gebleven, zo zoude de we- rek (wy fpreken nu met de Heidenen) niet hebben kunnen worden gefchapen, en een verwarde klomp zyn gebleven: derhalven was 'er tweedragt nodig» die haer fcheidde. En wederom, was 'er die tweedragt alleen geweeft, en de Elementen door dezelve't een in des anders plaets gevoert, en, om zoo te zeggen, als vyandeh in mal- Icanders erfdeel gevallen, dan zoude 'er in de fcheppinge de zelfde onmogclykheit zyn gebleven, en de verwarde klomp niet behoorlyk hebben kunnen gefcheiden worden, of ten minften alles tot zync voorige vermenging zyn wedergekeert: derhalven was 'er ook vrientfehap van noden, die de gefcheide deelen elk op zyn plaets deet blyven. En dit zoude men met Ovidius(i) niet onaerdig kunnen noemen, Difiors concordia, of een tweedraguge eendragt. Van die fcheidingc en verbintenifl� der Elementen fpreckt die Dichter aldus (%): Obftabatquc aliis aliud: quia corpore in uno Frigida pugnabant calidis; humentia ficcis, Mollia cum duris; fine pondere, habentia pondus. Hanc Deus & mclior litem natura diremit. Nam ccelo terras, & terris abfeidit undas, Et liquidum fpiflb f�crevit ab a�'rc ccelum. Qure poftquam evolvit, ctecoque exemit acervo, Difl�ciata locis concordi pacc ligavit. Dat is, naer de vertaling van Vondel: Het eene * hinderde anderen: Want in een zelve Ijf beflre�n ze fel eikanderen, De kou de hitte, droog het vocht, in een verwart, 't Gewicht en 't wegeloos: het zacht beflrect het hardt. Een betere natuur en Godt bejlechtte elks driften, , _r En wijl het hemelfch en het aetdfch van een te fchiften j De wateren van d? aerde, en V hemelfch van de lucht. Nadat ze deze fcheidt, verbint Godts maght door tucht En vrede dezen hoop, eerfi twijligh en te vrezen, Een ieder in zyn plaets en wyk, hem toegewezen. Zie voorts van deze leere van Empedokles Plutarchus, de Placitis Philofoph. Lib. 1. cap.^. §.8; SextusEmpiricus, adverfusMathemat. Lib. 8. c. 1 , &C Diogenes La'�rtius\ Lib 8. §. j6. ibicjuc Aldobrandinus & Menagius. [B~\| Namentlyk, zy bly ven tweedragtig, en de natuur van 't eene clement ftrydig tegen 't ander, gaende hunne vrientfehap niet verder, dan dat het eene element zich niet indringt in de plaets, gegeven aen 't ander: welke indien zich onderling ooit zoo verre konden verdragen, dat zy zich met malkanderen vermengden, dan zoude dat hcerlyke gebou van 't geheel Al aenftonts vervallen en vernietigt worden. Dit is geloof ik, de mening van onzen Schryver. [C] De gedachten worden door 't hair verbeelt, gclyk dikwyls gezegt is: de Han- gen geven, om haer vergift, verderf en vernieling te kennen. Dat dan de {langen met het hair vermengt zyn, en aen deze vrou ten dele als tot hair verftrekken, wil onze Schryver dat te zeggen zal zyn, dat de tweedragt hacre gedachten ten dele richt en uitftrekt tot eens anders verderf.
			fi) Met. lib- i-Yi 43�- (i) Ibid. Y. 18.

				* Elementl

-ocr page 507-

508 T W E E D R A G T.

reden is 's beelts hooft met bebloede doeken bewoelt: waerom ook Virg{,
Jius[D] der tweedragt bloedige hairbanden tocfchryft, in deze vaerzen:

Ontzinde Tweedragt, die hturgruwzaem Jlangenhair

Met bloedigh hairfnoer Jirikt en opknoopt, wreeten naer.
't Is de vertaling van Vondel: en Ariofto, van de tweedragt meldende,
fpreekt van 't vierflagh aldus [E] :

Zeg dat ze heenega, het -vierflagh met haer neme,

Enfteke dus het ryk der Moor en in den brant.
Zoo is men ook gewent de tweedragt een vier te noemen [F] dat alle goe-
de zeden verteert, omdat, gelyk het vierflagh en de (leen, tegens mal-
kander geflagen, vier geven; alzoo ook de hardnekkige gemoederen
door ky ven en raezen den toorn en gramfchap als aenfteken en op doen
vlammen.

De papieren met de gezeide opfchriften in 's beelts hant, betekenen de
tweedragtigheit der twiftende partyen, die niet zelden zoo verre gaet,
dat ze de middelen, ja 't leven zelf doet verliezen.

F_D] <s�neid. Lib. 6. v. z8o.

Difcordia demcns,
Vipereum crinem vittis innexa cruentis.
(i) Met- Ovidiusfi) fchryfc haer, onder den naem van Tizifone, een bloedige fakkel toe, vry
lib.4-y. _Wat gepafter, meen ik, dan hec vuurflag van Ariofto:

^4S0, Tifiphone madcfactam fanguine fumit �;�

Importuna racem. �">

Dat is, naer Vondels vertaling:

----- Ttzifion, otttfteken
Van haet en gramfchap, greep haer fahfel, nat van bleet.
Lees de gcheele plaets van dien Dichter: ze is fraei.

[E] Dilli che 1' efca, e '1 fucil feco prenda,
E nel catnpo de' Mori il fuoco accenda.

[F] Zie onze Aenmerking B. over 't i. beek der Laflering, z, D. hl. 98.

A N D E R S.

Eder eene Vrou, geldeet als de leftvoorgaende , en
ook met hair dat verlcheiden van kleur is. Oees heeft

eenen blaesbalg in de rechte hant, en een' teft vol vier in de
flinke.

De verfcheidenheit der verwen beduit de verfcheidenheit der gemoede-
ren , waeruit de tweedragt, gelyk gezeir is , voortkomt, en waervan
* ^Dc Ariofto in dezen zin fpreekt f Al: Hy kende haer* aen htur kleet van hon-

Twee. r L j_eft

dragt.

[A~] La conobbe al veftir di color cento,

Fatto a lifte ineguali 8c infinite,

C' hor la coprono, hor n�, ch' i paffi e '1 vento

Le giano aprendo, ch' crano sdrufcite.

Il erin havea qual d' oro, e qual d' argento,

Et ncri, e bigi haver pareano lite:

Altri in treccia, altri in naftro cran raccoki,

Molti alle fpalle, alcuni al petto fcioki.
Het oogmerk van Ariofto in deze verbeelding is meeften deele klaer. Behalven h^ctgezeide wegens de kleuren van 't klcct; wil hy daer door, dat hetzelve haer dan eens

bedelde,

-ocr page 508-



		T W E E D R A G T* ■ 509 iert kleuren, gemaekt van ongelyke en ontelbaerejlrooken, die haer dan eens bt-< dekten, dan eens niet: want haer gang en de wint Joegen ze open, omdat de naden vaneen geborften waren. Zy had hairen als van gout en als van zilver, en de zwarte fcheenen krakkeel te hebben met de gryze: fommige waren 'ergevlochten, fommige in eenen band gejirikt: veele hingen ''er los over haere fchonders, en veele voor haere borfi. De blaesbalg en vierteft vertoonen, dat de tweedragc uit het ophitfen en aenblazen van quade tongen voortkomt, alsook uit de gramfchap [B], die in 's menfchen hart gevoedt wort. bedekte, dan veer niet, te kennen geven, dat de tweedragt en oneenigheic tuflehen de menfchen, al trachten zy dezelve te bedekken, echter door haer eige gangen, en andere geringe oorzaken (verbeeldt door den wint) worden ontdekt en openbaer : en de geborfte meden van dat Meet beduiden de gefch^irde vrientfehap en cenigheit. De verfcheiie kleuren van 't hair betekenen, gelyk die van 't kleet, de verfcheidenheit der gemoederen en gedachten: te meer omdat de hairen een beclt der gedachten zyn. Het zelfde wort ook daer door afgefchetft, dat ze ten deele gebonden, ten dccle ge- vlochten, ten deele los zyn. Dat ze ten deele voor de borft, ten deele achter op de fchouders hangen, wil ook al niet anders zeggen, dan dat de gedachten dertwecdrag- tigen naer vedcheide en ganfeh ftrydige kanten uitlopen, willende de een voorwaerts, de ander achcerwaerts, nooit ccn en den zelfden weg uit. [B] Die by een vier wort vergeleken, enhetbloct heviger ontfteekt, dan een blaes- balg het vier. Zie de beelden der Gramfchap, Als een beelt verder van Tweedragt hebben wy boven ook gezien het vier en 't water, in onze Aenmerking D. over het beelt Tegenfirydfgheit; waermede deze tegenwoordige beelden kunnen worden vergeleken. ANDERS. Y Ariftides [A] vint men de Tweedragt uitgebeelt als eene Vrou, die 't hooft ftyf in den nek zet [B], en wiens lippen vael en dootverwigh zyn [C]. Haere oogert ftaen fcheel, etterigh [D], gezwollen» en vol traenen [E]* Haere handen Zyn in een geduurige beweging [F], en v��r haere borft dracgt ze een' degen tuiTchen haere klederen [G]. IL Deel. JN n n n n n Haere r_A] Volgens Gyraldus, Hifl.Deor.Synt.i.Col.yi. [E} Tot een teken van trotshcit en ftyfzinnigheit, waeruit de tweedragt veeltyt* ontftaet, terwyl de een voor den ander niet wil wyken, of de allerminfte infchikke- lykheic of tocgevenheit gebruiken. [G] Te^ci yk een teken van nyt en van gramfchap, welke hartstogten dat vermo- gen op de lippen hebban, en onaffcheidelyke medegczellinnen van de tweedragt zyn. [Dj Wederom een teken van riyt: want die wy benyden, plegen wy overdwars en met fcheele oogen aen te zien; en de nyt verteert zich zelvendoor het zien vanden voorfpoet des genen (en waer ontftaet de tweedragt meer onij dan om 't hebben en 't houden?) die benydt wort j en daerom ftaen dan de oogen voornamcntlyk ette- rig. Zie het beelt Nyt, [E] Dit kan ot wederom de gramfchap betekenen, die de oogen en 't ganfche ge- zicht doet zwellen ; en dan moet men de tranen wederom opvatten als een uitwerking, die de nyt tegen zich zelven heeft: of de etterige, gezwolle en betraende oogen be- tekenen de gevolgen van de tweedragt, die tranen _t builen, en wonden verwekt. De Lezer kicze wat hem beft bchage. [F] Omdat de tweedragt nooit ruft heeft, en haere handen altyt werkzaera en ge- reet houdt om haer tegenparty te beledigen. [G] Om de boosaerdige gedachten van haer hart,- dat zyn plaets ia de borft heeft, uiS

-ocr page 509-



	5o8 T W E E D R A G T. reden is 's beelts hooft met bebloede doeken bewoelt: waerom ook Virgi, lius[D] der tweedragt bloedige hairbanden toefchryft, in deze vaerzen: Ontzinde Tweedragt, die hturgruwzaem Jlangenhair Met bloedigh hairfnoer Jtrikt en opknoopt, wreef en naer. 't Is de vertaling van Vondel: en Ariofto, van de tweedragt meldende,¹fpreekt van 't vierflagh aldus [E] : Zeg dat ze heenega, het vierflagh met haer neme, Enfteke dus het ryk der Mooren in den brant. Zoo is men ook gewent de tweedragt een vier te noemen [F] dat alle goe- de zeden verteert, omdat, gelyk het vierflagh en de (leen, tegens mal- kander geflagen, vier geven ; alzoo ook de hardnekkige gemoederen door kyven en raezen den toorn en gramfchap als aenlteken en op doen vlammen. De papieren met de gezeide opfchriften in 's beelts hant, betekenen de tweedragtigheit der twiftende partyen, die niet zelden zoo verre gaet, dat ze de middelen, ja 't leven zelf doet verliezen. * ' ■' � ? f_D] i&neid. Lik 6. v, 280. Difcordia demens, Vipereum crinem vittis innexa cruentis. (1) Met- �vidius(i) fchryft haer, onder den naem vahTixvfone, een bloedige fakkel toe, vnj hb.4-v. wat gepafter, meen ik, dan het vuurflag van Ariofto: ^4So' Tifiphone madcfa&am fang�ine famit . rv^: Importuna facem. Dat is, naer Vondels vertaling: ----- Tizifoon, ontfteken Van haet en gramfchap, greep haer fakkel, nat van bloei. Lees de geheele plaets van dien Dichter: ze is fraei. f_E] Dilli che 1'efca, e '1 fucil feco prenda, E nel campo de' Mori il fuoco accenda. [F] Zie onze Aenmerking B. over 't 1. beelt der Lafiering, z. D. bl. 98. A N D E R S. WEder eene Vrou, gekleet als de leftvoorgaende , en ook met hair dat verfcheiden van kleur is- Dees heeft eenen blaesbalg in de rechte hant, en een' teft voi vier in de flinke. De verfcheidenheit der verwen beduit de verfcheidenheit der gemoede- ren , waeruit de tweedragt, gelyk gezeir. is , voortkomt, en waervan
* De Twee» dra«.			Ariofto in dezen zin fpreekt [A]; Hy kende haer* aen hem kleet van hon- en .
* De Twee» dra«.

		[A] La conobbe al veftir di color cento, Fatto a lifte ineguali & infinite, C' hor la coprono, hor no, ch' i paffi e '1 vento Le giano aprendo, ch' erano sdrufcite. Il erin havea qual d' oro, e qual d' argsnto, Et ncri, e bigi haver pareano lite: Altri in treccia, altri in naftro cran raccolti, Molti alle fpalle, alcuni al petto fciolti. Het oogmerk van Ariofto in deze verbeelding is meeften deele klaer. Behalve" ?^ctgezeide wegens de kleuren van 't klcet j wil by daer door, dat hetzelve haer dan e'ens bedekte,

-ocr page 510-



		TWEEDRAGT. $09 iert kleuren, gemaekt van ongelyke en onte�baerejirooken, die haer dan eens be-> dekten, dan eens niet: want haer gang en de wint Jloegen ze open, omdat de naden vaneen geborften waren. Zy had hairen als van gout en als van zilver, en de zwarte fcheenen krakkeel te hebben met de gryze: fommige waren 'ergevlochten, fommige in eenen band gejirikt: veele hingen 'er los over haere fchouders, en veele voor haere borjl. De blaesbalg en vierteit vertoonen, dat de tweedragt uit het ophitfen. en aenblazen van quade tongen voortkomt, alsook uit de gramfchap [B], die in 's menfchen hart gevoedt wort. bedekte, dan weer niet, te kennen geven, dat de tweedragt en oneenigheit tuflehen de menfchen, al trachten zy dezelve te bedekken, echter door haer eige gangen, en andere geringe oorzaken (verbeeldt door den wint) worden ontdekt en openbaer : en de geborfte meden van dat kleet beduiden de gefch^irde vrientfehap en eenigheit. De verfcheide kleuren van 't hair betekenen, gelyk die van \ kleet, de verfcheidenheit der gemoederen en gedachten: te meer omdat de hairen een beelt der gedachten zyn. Het zelfde wort ook daer door afgefchetft, dat ze ten deele gebonden, ten dccle ge- vlochten, ten deele los zyn. Dat ze ten deele voor de borft, ten deele achter op de fchouders hangen, wil ook al niet anders zeggen, dan dat de gedachten der twecdrag- rigen naer verlcheide en ganfeh ftrydigc kanten uitlopen, willende-de een voorwaerts, de ander achtcrwaerts, nooit een en den zelfden weg uit. [B] Die by een vier wort vergeleken, en het bloet heviger ontfteekt, dan een blaes- balg het vier. Zie de beelden der Gramfchap. Als een beelt verder van Tweedragt hebben wy boven ook gezien het vier en 't water, in onze Aenmcrking D. over het beelt Tegenfirydigheit; waermcde deze tegenwoordige beelden kunnen worden vergeleken. ANDERS. Y Ariftides [A] vint men de Tweedragt uitgebeek als _ eene Vr�u, die 't hooft ftyf in den nek zet [B], en wiens lippen vael en dootverwigh zyn [C]. Haere oogert ftaen fcheel, etterigh [D], gezwollen» en vol traenen [E]* Haere handen Zyn in een geduurige beweging [F], en voor haere borft dracgt ze een' degen tulTchen haere klederen [G]. J7. Deel. N n n n n n Haere f A] Volgens Gyraldus, Hifi. Deor.Synt. i.Col. 33, [B] Tot een teken van trotshcit en ftyfzinnigheit, waeruit de tweedragt veeJtyts' ontftact, terwyl de een voor den ander niet wil wyken, of de allerminfte �nfchikke- lykheit of toegevenheit gebruiken. [G] Te^ciyk een teken van nyt en van gramfchap, welke hartstogten dat vermo- gen op de lippen hebban, en onaffcheidelyke medegczellinnen van de tweedragt 2yn. [DJ Wederom een teken van nyt: want die wy benyden _i plegen wy overdwars en met fcheele oogen aen te zien; en de nyt verteert zich zelven door het zien van den voorfpoet des genen (en waer ontftaet de tweedragt meer orn^ dan om 't hebben en 'c houden?) die benydt wort j en daerom ftacn dan de oogen voornamcntlyk ette- rig. Zie het beelt Nyt, [E] Dit kan ot wederom de gramfchap betekenen, die de oogen en 't ganfche ge- zicht doet zwellen,� en dan moet men de tranen wederom opvatten als een uitwerking, die de nyt tegen zich zelven heeft: of de etterige, gezwolle en betraende oogen be~ tekenen de gevolgen van de tweedragt, die tranen,. builen, en wonden verwekt. De Lezer kicze wat hem beft behage. [F] Omdat de tweedragt nooit ruft heeft, en haere handen altyt werkzaem en ge- reet houdt om haer tegenparty te beledigen. [G] Om de boosaerdige gedachten van haer hart, dat zyn plaets ia de borft heeft, «is

-ocr page 511-

TWEEDRAGT.

S^l°

Haere bcenen en voeten zyn dun [H] en krom [I]. Voorts
ziet men een dikke mift haer als een net omringen [K].

uit te voeren, zoo ras de gelegenheit haer zulks zal toelaten, tragtende echter haci
voornemen te bedekken, en die geenen, daer ze 't op gemunt heeft, onverhoets te
overvallen.

[H] Omdat de tweedragt alles krachteloos, en de ftutten zelfs van de allermag-
tigfte Ryken en Staten zwak en krank maekt: volgens het bekende zeggen van Sal-
luftius(i), Concordiaparvd res crefeunt, difcordia maxima dilabuntur, door Eendragt
worden kleine Staten groot, maer door Tweedragt vervallen de allergrootfte geheel vit

[I] Omdat de tweedragtigen kromme wegen gaen, en het rechte pad der waerheit
en openhartigheit fchuwen.

[K] Omdat de driften der tweedragtigen hun verftant benevelen en verduifteren (1),
en zy door dat middel hen beletten de lagen te vermyden, die haer worden gelegt,
en waer in zy zeer ligtelyk, ev#i als in een net, worden verftrikt. Dit is het
geene ik tot verklaring van dit beelt van Ariftides hebbe weten by te brengen, �c-
wyl wy ondertuflehen de gebrekkelykheit der beeldenfpraken in het Italiaen�che Werk
van Cezare Ripa, zoo uit anderen, als wel voornamentlyk uit Pi�riusValcrianus ver-
beteren en vervullen, zoo moeten wy als beelden der tweedragt hier nog by voegen,
voor eerft uit den gemeldenPi�rius Valerianus (5) een wolf en een fchaep of lam, waer
door hy zegt, dat de Egiptenaren, en ook de Dichters op een beeltfpraekige wyze de
tweedragt hebben te kennen gegeven, als by voorbeelt Horatius, wanneer hy zegt (4),
Lupis & agnis quanta fortit� obtigit,
Tecum mihi diicordia eft.
Dat is: Zoo een groot e tweedragt 'er door de natuur is geftclt tujfchen de wolven en lam-
meren, zoo z.eer hate i^ u. Voorts tekent hy aen, dat de natuurlyke afkeer tulTcrien
deze dieren zoo groot is, dat een lam, hetwelke eerft verfch geworpen en nooiteenig
dier buiten den fchaepsftal heeft gezien, gezegt wort op het fchielyk horen des ge-
huils van eenen wolf, doot ter neder te vallen: ja dat ook die natuurlyke tweedragt'in
deze dieren na derzelver doot zoude blyven duuren, en dat de fnaren van fchaepedar*
men, indien men dezelve met fnaren van wolfsdarmen paert, even als uit vreze geen
geluit zouden geven; en dat, naer 't Ichryven van Oppianus, het zelfde zoude ge-
fchieden in trommels, befpannen de een met een wolfs-, de ander met een fchaepevcl,
gevende het laetfte geen geluit meer, zoo ras 'er op het eerfte wort geflagen, liet
geene dan alleen zoude worden gehoort. Andere dieren van diergelyke natuur zyn �
aengewezen in en over 't �. beelt des doodelyken Haets, z. D.bl. 3. Ten tweeden ftclt
Pi�rius(jr), als een beelt van tweedragt tuilchen krygslieden, de rave: omdat men
leeft (6), dat, toen Auguftus het Driemanfchap met Antonius en Lepidus had aengc-
gaen, twee ravens eenen arent, die op zyne tent zat, waren aengevallen, en van den
zei ven overwonnen en op de aerde nedergeflagen; en dat men zulks voor een voorfpel-
hnge hadde gehouden, dat 'er tuflehen die drie Amptgenoten t' eeniger tyt tweedragt
zoude ontftaen, en Auguftus de overhant hebben: dat vorder de ravens ook �etsquaets
hadden voorfpelt aen AJexander(7), toen hy naer Babel trok, welke in de hoogte vlie-
gende zoo fel op malkanderen aen vielen, dat f�mmigen derzelve voor zyne voeten by
na in ftukken gefcheurt quamen nedervallen. Maer dit zouden zy zekerlyi, zoo an-
dere vogelen op die zelfde wyze met malkanderen gevochten hadden, ook op de zelfde
wyze hebben uitgelegt: zoo dat ik niet zien kan, dat 'er juift een byzondere beteke-
nis van tweedragt in de raef is. Maer niet ohaerdig fchynen my met Pi�rius (8) f�m-
migen de ftrydige uitwerking van de tweedragt en eendragt, in overeenkomfte van de
bovengemelde fpreuk van Salluftius, te hebben uitgebeelt op deze wyze: Zy ftelden
aen den eenen kant eene mier, die zoo groot fcheen geworden als een olifant, zettende
tegenover de mier een vredeftaf, om dat de vrede en eendragt alles doet grooter en fier-'
ker worden,- en aen den anderen kant ftelden zy integendeel eenen olifant, en by den
zelven, tot een teken van tweedragt, een vat met water en een met vuur; welke oli-
fant zoo klein fcheen geworden te .zyn als cene mier j omdat de tweedragt alles vei>
mindert en verzwakt.

(i) B.Jug.

C. IO.

(i)Zie on-
ze Aen
merkin-
gen over't
beek Styf-
zinnigheit.

(3) Hic
rogl. Lib.
io-ci8.

(4) Epod.
Qd.4.

(s) nie-

cogl. lib.

i.j.c.19.

(6)Sueton.

Aug.cap.

96.

(7) Pltt-
tarch. in
Alexan-
dro 0.114.

(8) Hic
cogl- Lib.
a.. cap. 14.

TWIST

-ocr page 512-



		TWIST. yn T W I S T. E Ene Vrou in een veelverwigh gewaet [A]. Ze heeft irt de rechte hant een vat met water, 't geen ze op een groot vier, dat op den gront legt te branden, uitgiet; betekenen- de dit tegenftrydigheit [B]. Want als het eene dezer ftrydi- ge elementen by het andere komt, en het zelve tracht t� overheerfchen en te vernietigen, dan kant 'er h�t andere zich tegen, en geeft door zyn gedruis een teken van. twift en vyantfehap: welke uitwerking de twiftzieke gemoederen navolgende, zoo benemen ze zich zei ven en allen wie ze kun- nen , de aengenaeme ftilheit der vreedzame ruft. [A] Betekenende de verfchillentheit der gemoederen, Waeruit de twift fpruit, ge- lyk in de voorige beelden der Tweedragt gezegt is ; waermede dit tegenwoordige moet worden vergeleken. f_B] Zie onze Aenmerking D. over het beek Tegenfirydighcit. TWYFEL. TWYFELING. E En baerdloos Jongeling , ftaende in 't midden eenef duifternifi�. Hy is in we�rfchyn gekleet, en heeft in d' eene hant een' wandelftok, en in d' andere eene lantaern. Den flinker voet zet hy vooruit > zich gelatende �f hy gaeri wou. De twyfeling is eene onzekerheit des gemoets omtrent de kennis, ert by gevolg ook des lichaems omtrent de werking. Hy is een jongeling, omdat de menfeh, in zyne jongkheit nogl� geen bequaeme gemoetsheblykheit omtrent de eenvoudige en zuivere waer- heit verkregen hebbende, over alles lichtlyk in twyfel hangt, en ook alle dingen, die hem voorkomen, zelfs al verfchillen ze, te licht geloo- vende, of altoos niet te recht kunnende onderfcheiden, veeltyts onzeker is, wat hy moet verkiezen of niet. Door den ftaf en de lantaern worden d' ervarentheit en de reden aen- geduit, door behulp van welke twee zaeken men in twyfelachtige ont- moetingen gemaklyk of voortgaen of beveftigt worden kan [A]. N n n n n n 2 D� [A] De reden geeft iemant licht, waernaer hy in het werken der zaken kan voort- gaen, gelyk by een lantaern : waerby indien de ervarenhe�t ook nog komt, dan ftaet hy vaft en zeker, en wort daer door �n het geenehem de reden gelcert heeft, on* derfteunt en beveftigt, als met eenen ftaf. Maer die het geluk heeft van deze twee din- gen te bezitten, namentlyk het licht der reden en de beveftiging der ondervindinge _sik bidde u, hoe kan die nog langer twyfelen? of wat moet hy nog boven deze twee dingen hebben, dat hem uit de twyfeling zal brengen.? Voorwaer of ik ben blint, of hy heeft niets nodig. Ten minften daer my ooit de reden en de ervarenheit famenften> men, daer in zal ik nooit twyfelen. Om deze reden zoude ik dan deze beeldenfpraek lieve* aldus uitleggen: Wanneer het verftant een volkomen doorzicht i,n zaken heeft, dan weet het dezelve, en befchouwt ze, even als in een helder daglicht geftelt, en gaet daer in zeker, aondereenigentwyfel: maer wanneer de dingen voor het verftant zyn verborgen, dan ayn

-ocr page 513-



		jiz T W Y F E L.¹ De duifternis rontom 't beek, betekent het velt der menfchlyke overlcgginge, waerom de geenen, die niet kdigh kunnen zyn,altyt op een nieuwe wys treden, en dacrom wort het jongelingsbeelt met den flin- ker voet vooruit geftelt. zyn ze even als bedekt door een dikken nacht van duifternifl�; en men kan in dezelve met anders voortgaen, by gebrek van 't ware daglicht der reden, dan naer 't valfche licht der fchynreden, en zich onderfteunende met gifllngen, en tartende naer den weg der waerheit, en daerom altyt in twyfelinge: even gelyk iemant, die in een dikke duifternifl� geftelt is op een ganfeb onbekenden weg, zich voor het dwalen zoekt to hoeden door de hulp des lantaerns; en voor 't vallen, door den fteun des ftafs, den- zelven teff�ns vooruitftekende tot het vermyden van aenftoot en ftruikelinge. En dit zoo opgevat zynde, zal men de uitlegging, die onze Schryver hier geeft van de duiP ternifle, en die waerlyk zelf duifter is, of ten minftcn zoo verre gezocht, als of ze in de duifternifl� zelf was gevonden, niet van noden hebben, en zich met het gezeidc kunnen vergenoegen: ten minften ik achte die duifternifl� van den Schryver geen licht waerdig. Van 't weerfchynen kleet hadden wy byna vergeten te zeggen, dat de ver- wifl�ling van defzelfs kleuren de verfcheidenheit en verandering van gedachten en denkbeelden beduit, waer uit de twyfeling haeren oorfprongk heeft. Zie het derde beek hierna. ANDER S. MEn kan de twyfeling ook gevoeglyk uitbeelden door een' Man, die een* wolf by de ooren heeft, omdat d¹ Ou- den een fpreekwoort hadden, dat, op iemant gepaft, die niet wift, wat hem in een twyfelbaere zaek te befluiten ftont, dus luidde: Hy beeft den wolf by d' ooren > gelyk dit fpreekwoort in Terentius Formio voorkomt. De reden dezer beeltenifle is zoo klaer, dat ze geene uitlegging [A] van noode heeft. (i)Hier». [A] De Italiaen fpreckt hier Picrius(i) na: die echter ten minften het gebruik vaa gllib.u. 't fpreekwoort heeft aenge wezen, beftaendc daer in, dat men hetzelve zegt van ie- ^c* *� mant, die eene zaek in handen heeft, waer van hy niet weet, hoe hy zich zal ont- doen, z�nder Ichade of ongemak; of hoe hy ze zal behouden: want die eenen wolf by de ooren heeft, is aert beide de kanten benart: het hy hem los, hy loopt gevaer van zoo een verflindenr beeft; en wil hy hem vaft houden, dat zalbezwaerlyk vallen, vermits het beeft fterk is, en korte ooren heeft. En aldus beduit dit niet zoo icer aller- lei twyfeling, als wel radcloosheit in cene hachelyke zaek. In dien zin gebruikte dit (i)InTi- fpreekwoort ook de Keizer Tiberius, volgens het fchryven van Suetonius (z); De bet. c.ij. eomaek,* zegt hy, van zjyn dralen was, de vrees voor de gevaren, die hem -van alle kanten boven 't hooft hingen: zoodat hy dikwjls zeide, dat hy eenen -wolf by de ooren had. Ook geeft Terentius, dien onze Schryver hier aenhaelt uit Pi�'rius, de gemel- de uitlegging zelf genoegzaem aendchant; voerende eenen jongeling in, dus fpre- kende van zync vrouw, die hy buiten weten van zyn vader haddegetrouwt, dat hem (j) I» nu in verlcgcntheit bragt (3): Phorm. imo, id quod ajunt, auribus teneo lupum. «tl.fc.1. tizm neque quomodo a me amittam, invenio: neque uti retincam, fcio. Dat is , Integendeel, il^ heb, gelyk^het Jpreekwotrt zegt, eenen wolf by de ooren: want ik. vindt geen middel om haer te laten gaen ; en i^_ weet niet, hoe ik haer zal be- houden. En Donatus tekent ook aen over die plaets, dat het een fpreekwoort dei' Grieken was: Jl^hebbe eenen wolf by de ooren: ik, kan hem niet vafthouden, nog losla- ten. Zie Erafmus Chil. 1. Cent. f. Ad. z$.

			ANDERS.

-ocr page 514-



	T W Y F E L. A N D E R 5.
		SM


^Ogmaels een Man. Deze is naekt > en fchynt ge- heel vol gedachten te my meren, en, dus op een' twee- of driefprong ftaende[A] , fchynt hy verlegen te zyn aen- gaende den wegh die hem ftaet te verkiezen. Dit beelt vertoont eene twyfeling met hoop op 't goede, gelyk de vo�« rige eene twyfeling te kennen gaven, gevoegt met de vrees van een on- gelukkige uitkomft. Door 's beelts naektheit wort de twyfelberad�nheit en onzekerheit, in 't nemen van een befluit, aengewezen. �A] Hiervandaan by de Grieken het fpreekwooit �v rgi�,$cp ttvm Hoyiejjav, of, op een driefprong geftelt zyn van overleggingen , voor , in onzekerheit en twytel zyn j wat befluit men moet nemen. Zie �ralmus Chil. i. Cent. z. Ad. 48, Voorts is alles in dit beelt klaer. TWYFELING. WANKELBERAEDENIS. O N G ERE S O L FE ER f H E IT. En oude zittende Vrou, in een veelverwigh gewaet. Haer hooft is mee zwart laken gekapt of omwonden, en ze heeft op elke hant eene rave, die geluit (chynt te ilaen. Ongerefolveerden worden zulken genoemt, die, de verfc heiden heit en zwaerigheic der dingen kennende en wikkende, tot geen befluit weten te komen om by zich zelven te bepaelen en vaft te (tellen, wat hun beft te doen fchynt te ftaen ; zoodat ze vervolgens tot de uitvoering daervan niet voorttreden durven: en daerom wort aen het beek een zittende geftalte gegeven. De veelverwigheit des kleets vertoont de verfcheidenheit der gedaen- tes, of, om zoo te fpreken, der kleuren van de zaeken, die zich aen de ongerefolveerde of twyfelberaedene menfchen opdoen, en hen deswege in onzekerheit houden. Men laet haer out zyn, omdat d' ouderdom de menfchen, wegens de veelvuldige ervaerenis, ongerefolveert in hunne handelingen maekc, en, meer in dezen leeltyt dan wel in andre jaeren wetende, met reden omtrent alle, of ten minden aengaende veele dingen, doet in twyfel hangen_} zoodat ze daerom tot het aen vangen der zaeken zoo gerefoheert niet voort- gaen [A] , gelyk doorgaens de jeugt doet. II. Deel. Ooo 000 Het [A] Dit was goet, indien ze daer in de maet hielden, dan zoude het voorzichtig-, heit te kennen geven : maer die deugt, al te verre uitgeftrekt zynde, wort verandert in fukkelaery en talmachtighcit: aen welk gebrek ook Horatius de ouderdom fchuldig kent (1): Vel quod res omnes timide gelideque niiniitrat, Dilator, fpe longus, iners. &c. Dat is, naer de vertaling van A. Pels: 't Zy hy geen dingen kart verrigten, dan met fchromenl _fc , En altyt uitjtelt, of hy nooit te laet zou komen. - 7jyn hoop voorziet nog veels ty is een fujfer_t enz,.
			(i) Am

-ocr page 515-



		f i₄ T W Y F E L. Het zwarte laken, om's beelts hooft gewonden, vertoont duifternis en verwarring in 't verftant [B], welke veroorzaekt worden door de ver- fcheidenheit der gedachten, die de wankelberaedenheit aenbrengen. 't Beek heeft op elke hant eene rave, omdat die vogel_} altyt Cras, cros, dat is, Morgen, morgen fchreeuwende, geen onvoeglyke zinfchets is van menfchen, die door twyfelberadenheit hunne zaeken, hoe zeer naerftiglyk ze ook met de zelve behoorden voort te fpoeien, altyt van dezen tot dien dagh verfchuiven en opfchorten. Zulken luiden wort door Martialis, hoewel met een Epikurifche pen, hunne plicht, en 't ongelyk dat ze in de wankelberaedenheit hebben, op deze wys voorgehouden en aengetoont [C]: Gy zegt altyt, o Poftumus, dat ge morgen, morgen eens zuk vrolyk zyn: tnaer, o Poftumus, zeg my eens, Wanneer komt dat mor- gen? hoe verre is dat morgent waer is het? ofvanwaer moet men 't haelen? Schuilt het by de Parthen of Armeni�rs? Dat morgen heeft dejaeren van Pria- mus ofNeftor al. Zeg my eens, Voor hoe veel geks kan men dat morgen ho- pen ? Morgen zult gy vrolyk zyn. Heden vrolyk te wezen, is, o Poftumus, airede te laet. O Poftumus! hy is ivys, die gijier en al vrolyk gekeft heeft. f_Bj Dat in 't hooft is gehuisveft. Zie Apulejus ApoUg. i.pag. i%6, en onzen blad- Wyzer in de woorden Ferftmt en Hooft. �CJ Lib. J. Epigr. 59. Cras te vie�urum, crasdicis, Poftume, f�rnper. Die mihi cras illud, Poftume, quando venit? Quam longe cras iftud? ubi eft? aut unde petendum? Nuinquid apud Parthos Armeniosve latet? Jam cras iftud habet Priami vel Neftoris annos. Cras iftud quanti, die mihi, poffit cmi. Cras vives: hodie jam vivere, Poftume, ferum eft^ Me fipit» quisquis, Poftume, vixit hen.

			VADZIG*

-ocr page 516-



			VADZIGHEIT. *Sij* VADZIGHEIT. LOGHEIT. jAt onvermaeklyker beeltenis is dit! Een out, Ie- lyk en Hecht gekleet Wyf. Ze zit, en houdt de flinke hant onder de wang. In de zelve hant heeft ze eene ietterrol hangen, voerende dit op- fchrift, torpet iners, dat is, Zy zit traeg en vadzigh. Den el boog der zelve hant zet ze op de knie, en houdt het hoofc, dat met zwart laken gekapt is, op zyde. in hacr rechte hant ziet men den vifch Torpedo. De vadzigheit is, volgens Joannes Damafcenus(i), eene moeilykheit, (i) Lib. ; die 't gemoet bezwaert, en niet toelaet;, dat men eenigh goef werk ter handen neme. Zy wort out vertoont, omdat de krachten in d' oude jaeren ophou- den [A], en de magt, die tot het arbeiden vereifcht wort , ontbreekt. Zoo zeit David, Pfaim LXXL vs. 9, Verwerp my niet in den tyt des onder- doms: en verlaet myniet, terwylmyne kracht vergaet. Slordigh is ze gekleet, omdat de vadzigheit, als ganfch onwerkzaem, armoede en elende aenbrengt Salomon zegt 'er, Spreuken XXVIII. vs. 19, dit van: Die zyn lant bouwt, zal met broot verzadigt worden: maer die y dele [menfchen] (De Latyniche Vertaling heelt ledigheit) volgt, zal met armoede verzadigt worden [B]. De luiheit, zeit Seneka(2}, is eene M* ^De. woedf�f van gebrek en armoede. Het zitten in de gezeide geftaltc [C], beduit, dat de vadzigheit den Ooo 000 2 menfch [A] Dit getuigt, bchalven de ondervindinge, ook Pithagoras by Ovidius(3), en (?) Met beveiligt het met het voorbeelt van den fterkcn Milon, zeggende; lib-is-r. Subruit* hsecasvi, demolkurque pnoris ^ ' Robora: fletque Milon fenior, quum fpe�tat inancs Illos, qui fuerant fohdorum mole tororum. Herculeis fimiles, fluidos pendere lacertos. ^ . Dat is, naer de vertaling van Vondel: Want ouderdom verdryft en veldt de kracht der leden. Stokoude Milon zagh z.yn flerke /pieren vafi, Eerfi Herkules gelyk^, bez^yken door den la/}, En d? armen heel ver/lapt by 't Uchaem nederhangen. Hy fchreide, enz. En de, oude Entellus beklaegt zich by Virgilius (4), dat (₄) m. ' Net bloet is houdt, de kracht verjlerft door ouderdom. ncid. Iib. ----- gclidus, tardante fene�ta, . 5-v.39 j, Sanguis hebet, frigentque eflcetaj in corpore vires. [W\ Zoo ook Pred. 10: 18. Door groote luiheit verzwakt het gebint, en door Jlap- pigheit der handen wort het huis doorlekkende. En Spreuk. 20: 4. Om den -winter zal de luiaert niet ploegen: daerom zal hy bedelen in den otgfi: maer datr zal niet zyn. Fraci is ook het zeggen van Euripides in zyne Ek�tra: '' , . ^; : . , Ou5e<r y«V aigy&s, Stx� t%w dvo� ?�jA», _ , Dat is: Want geen menfch, die lui is, kan, al roept hy de Goden telkens aen, denkofiver" gaderen zonder arbeit. Zie meer in de nnemloozc Verzameling der Zinnebeelden uit oude en nieuwe Schryvers, Lib. V. tit. PIGER. [C] Zie het geene wy te vooren hebben gezegt over de beelden der Ledigheit, en yergelyk dezelve met het tegenwoordige, gelyk ook die der Traeghtit. Sommigen pafl�n

		L_

-ocr page 517-



		₅i<s vadzigheit; menfch lui en ledigh houdtj gelyk ook de fpreuk, die ze met de rol in de hant heeft, te kennen geeft. Bernardus beftraft, in zyne Brieven, den vadzigaert met deze woorden [D]: O onverftandige menfch.' Duizentmael dtiizent dienen hem, en tienmael hondertduizenden Jlaen by hem; en denkt gy nogh om zitten ? Het hooft, met zwart laken bedekt, vertoont, dat het gemoet der vad- zigen met traegheit omzet is, die den menfch dofg�eftigh [E] en als ver- ftandloos maekt. Door de traegheit bezwyken het verj�ant en de krachten, zeit Izidorus [F]. De vifch Torpedo, in's beelts rechte hant, beduit de vadzigheit, om« dat, gelyk hy, naer 't zeggen van verfcheide Natuur befchry- versf_G], wegens een natuurlyke eigenfchap [H] , dierwyze beftaet of geftelt is, dat, wie hem flechts met de handen, ja zelf maer met eenigh gereetfchap, 'tzytou, net, of iet anders [I], aenraekt, hy dien aenra-, ker paffen op de kdigheit ook toe de Zinfpreuk van Pithagoras, die wy meenen elders te hebben aengehaelt; dat men namentlyk niet moet gaen z>itten op een koornmaet , alsof hy daerdoor hadde willen leeren, dat men den koft moeft winnen met arbeiden, niet met ftilzitten, en ledigheit.- hoewel'er ook geen andere uitleggingen ontbreken. Zie Pi�rius, Hierogl. Lib. 56. c. 2,3; Alciatus, Embl.Si, en aldaer ClaudiusMinos; Gy-* raldus , in Symb. Pythag. col. 644, en Erafmus, Chil. 1. Cent. 1. Ad. 2. Salomon beek den luiaert af niet enkel zittende, maer zich heen en weer keerende op zyn bed- (i)Spreuk. ^c{\): De deure, zegt die vvyze Koning, keert haer op haere herre: alzo de luiaert op M.v.1* zyn bedde. \jy\ O homo impr�dens] millia millium minifirant ei, & decies centena mitlia ajjifi tunt ei; & tu fed.ereprafumis? [E] Hy fchynt dan de dofgeeftigheit der vadzigen af te beelden door de dofheit van de zwarte kleur: zie,onze Aenmcrking A. over 't 1. beek der Ledigheit. Maer rniflehien zal men de zwarte kleur hier beter opvatten, als de kleur der duifterniffe, en door dezelve verbeelden de duifterheit des verftants, die door de vadzigheit door- gaens plagt te worden veroorzaekt : waerop de plaets van Izidorus, hier bygebragt door onzen Schry ver, zeer wel is paffende. Zae ook de gemelde Aenrn. over de Ledigheit. [F] Soliloq. Lib. z. Per torporem vires dr ingenium defluunt. fG] Zie Athenseus Deipnos. Lib. 7. c. 18; Plutarchus, de Solen. Anim. c. 54; Ga- lenus, Lib. 6. de locis afett. c. �; iElianus, Hifi. Anim. I. 9. c. 13?; Plinius, Hifi. Mat. lib. 32. c. i; Pi�rius Valenanus, Hierogl. lib. 30. c. z; Lud.Cafanova, Hierogl. & Emb. Med. 7: 2. Gefnerus noemt hem Krampvifcb; anderen, Stompvifch. f)ft gemelde Cafanova befchryft hem in 't brede, en zegt, dat hy byna geheel is als een gemeene kikvorich. [H] De reden daer van hadde by de Ouden, volgens Athene�s, onderzogt Klcar- chus, doch hy zelfheeft ze ons niet medegedeek. Cafanova zegt enkel, dat het etn zeker bovenmate kout vergift is: hetwelke, volgens de redenering van Pi�rius, gc- bragt wordende aen de eene of andere harde ftofle, als een ftok, of een tou, dezelve fterk en in overvloet aenkleeft, en de lucht, die daer rontom is, zeer licht befmet, en alzoo voortkruipt: even als de vlam langs een aengeftoken draet fclder voortvliegt, dan wanneer hy met een brandent hout wort in 't ronde geflingert. [IJ Eliaen zegt, dat, zoo men dezen vifch, als hy kuit heelt, in een vat met water werpt, dezelve op zyn tyt de kuit zal fchieten: en als iemant dat water op handen of voeten giet-, dezelve dan zullen doof worden. Ja Plutarchus wil, dat, wanneer hy levendig op het lant leit, en iemant water op hem giet, die verdovende kracht door het water zoude opklimmen tot de hant van den menfch : eveneens gelyk hy de klei- ne visjes, die over hem hecne zwemmen, (dat, behalven Plutarchus, veele anderen getuigen) door uitftorting van die verftyvende kracht door 't water heene, vangt en opvreet. Die verfty ving is echter voor den menfch zonder gevaer, en gaet van zelf wederom over. Kafanova fchryft, dat hy met nog drie anderen , eene torpedo, die 'er was gevangen, hadde aengcraekt: de eerfte hadde die verftryving terftont gevoelt{

-ocr page 518-

VADZIGHEIT.

S'7

ker loom en ftyfmaekt, zulxdat hy nietmetal verrichten kan .� alzoo ook
de vadzigheit doet, welke die zelve quade hoedanigheden heeft, dat ze,
al wie zich aen haer overgeven, zoodanigh bevangt, vermeeftert en ten
onder houdt, dat de zelve dof, onverftandigh, en onbequaem worden om
iet loflyx en deugdelyx uit te voeren.

de tweede zoo veel niet, de derde nog weiniger, en hy zelve, die uit vrees voor on-
gemak het langft draelde, zoodat de vifch al begon flaeu te worden, het allerweinig-
fte: want d�ot zynde, verheft hy die kracht, en is, volgens Atheneiisj zelf zeer lek-
ker om te eeten: en hy zegt, datDifilus, in zyneAenmerkingenoverNikander, heeft
gefchreven, dat de geheele vifch die verftyvende kracht niet heeft, maer alleenlyk een
gedeelte van den zelven; en dat hy zulks door de menigvuldige ondervinding hadde ge-
leert. Maer zoo 'c waer is, het geen Pi�rius fchryft, dat de Egiptenaren van dezen
vifch zouden zeggen, dat namentlyk, als hy met andere viflchen in een en het zelfde
net befloten is, dezelve doorgaens alle door hem worden geredt, omdat geenerlei ge-
welt van menfehen, hoe fterk ook, het net kan ophalen, hunne handen en voeten
ten eenenmael verftyft zynde en roereloos ftaende; hoe heeft men dan zoo eenen vifch
ooit kunnen vangen? Want het fchynt niet'te helpen, dat Pi�rius opgeeft, dat hy
fomtyts in de andere viflchen zoo kan ingewentelt en door dezelve omringt zyn, dat
hy door dat middel mede met het net wort opgehaelt: want waerom gaet de verfty ving van
de viflchen, die hy raekt, niet zoo wel over tot het net, en vanctaer tot de viflehers,'
die het flepen, als 't overgaet van den angel, tot den draet, en van den draet tot de
hengelroede, en van de hengelroede tot de hant en den arm van den hengelaer j gelyk
Pi�rius mede zegt te gefchieden ? Het is dan, gelyk niet veele andere dingen, alzoo
¹ ook met dezen vifch. Zaken, die wat zeldzaem zyn, worden doorgaens door byvoeg-
f�ls en fabelen vergroot. Zie Jonftons Befchryving der viflchen , i_; B. t. Opf,
3.Hooftft. 3. Lid. i.St. p. 20.

ANDERS.

WEder een out zittend Wyf, dat 'er lelyk uitziet [A].
Dit heeft een tou in de rechte hant, en een flak of
fchildpadde in de flinke.

Het tou wil te kennen geven, dat de vadzigheit den menfeh als bindt,
hem onbequaem makende om iet ter hant te vatten: en de flak of fchild-
padde [B] beek de eigenfehap der menfehen uit die traeg, lui ert ledigh zyn.

j_A] Omdat de vadzigheit een lelyk gebrek is.

[B] Een bekent beelt van tracgheit : zoodat zelfs de Oeffenaers van de zwar-
te k-unft willen, dat, zoo men den rechter poot van eene fchiltpadde in een fchip doet,
hetzelve langzamer zoude voortgaen. Zie Pi�rius Hierogl. lib.-i%. e. 36, en voeg 'er
�ok by onze Aenm. Q^ viler 't 1. beek der Eerbaerheit, i. D. bl. 368. By de fchilt-
padde ftel nog den kameel, zynde in deEgiptifche becldenfpraek, volgensH�rus(i), / ,*,. _
een zinfehets van iemant die iangzaem voortgaet, waervan de reden zoude zyn, dat jrogl.lib'1:
by de eenigfte is onder alle de dieren, die pnder 'c gaen zyn beenen buigt, waerom cap.ioQ,
hy in 't Griekfch den naem van «a^A©- [kameclos~\, alsof men zeide k»^®- [�4-
meeroi], dat is, beenbuiger, zoude hebben ontfangen: hoewel dit, gelyk ook de fchilt-
faddeeri flak, niet zoo zeer zien op een luie vadzigheit, als wel op,een tragen voort-
gang, die egter ook een gedeelte is der vadzigheit. Maer een recht beelt van dit lelylc
gebrek is het verken, gelyk reets gezien is in 't 4. beelt derLedigheit, Aenm.B.i.D*.
bl.xoy. gelyk ook de oor-of ransuil, Oetis by de Grieken, en AJio by de Latynen
genaemt, en eertyts by de Spanjaerts, volgens Plinius (z) getuigenis, Trage vogel, als (1) Hifi.
zynde van een zeer logge en langkzame vlugt. ZkPi�nusBieroglJ.ij, _c. 18, enon- Nat.lib.
ze Aenm. F. over 't beelt Gemeen Pb'lkj 1. ■�>� bl,^66, jo.c. i*.

II. Deel.

Ppp ppp

VAD*

-ocr page 519-



		VA D Z I-G H E I T.
	5i8-.	VA D Z I-G H E I T.
	5i8-.

VADZIGHEIT. LUIHEIT. E En ongehult Vroumenfch dat het hooft laet hangen, 't Heeft flordige en gefcheurde klederen aen , en houdt beide de handen bedekt in den fchoot of boezem; debeenen over malkander flaende. Daer leit een ezel of eene fchild- padde dicht by het beelt. Aengezien traeg een bynaem is dien men den Winter geeft [A] , zoo magh men de traegheit of vadzigheit met reden zyue Dochter wel noe- men. Want, gelyk de warmte in onze lichaemen deoorzaekvan bewe- ging en vaerdige werkingen is_} zoo veroorzaekt integendeel de koude, onbeweeglykheit, loomheit, langkzaemheit en diergelyke onbequaemhe- den in ons. 't Beelt zit met hangenden of gebogen hoofde, en met handen en voe- ten op de wyze gelyk wy gezeit hebben [B] , omdat d' Egiptenaers de vadzigheit of luiheit in hunne Hieroglyphifche beelden zoo plachten te ver- toonen [C]: willende te verftaen geven, dat een luiaert als onbeweegiyk is, en de verrichtingen van alle goede zaeken by hem wel verre te zoeken zyn. De beeltenis verklaert zich zelve fchier, gemerkt de zelve Egipte- naers f_A] Hoe dit hier te pas komt, zie ik niet: ten ware mogelyk de Schry- ver wilde zeggen , dat hy zyn beelt in zulk een poftuur haddc geftelt, alsof het verkleumt was van de koude des winters, omdat dezelve alles trager maekt j gelykhy zelf terftont zal zeggen. Niettemin fchynt het my een mifl�lyke redenering te zyn: Omdat de winter den bynaem draegt van traeg, daer om kan men de traegheit noentc® een dochter van den winter. Men moft zeggen ,� omdat de winter, door zyne koude, traegheit verwekt, daerom kan men de traegheit zyne dochter noemen. [W\ Zie onze Aenmerking A. over het derde beelt der Ledigheit, a. D. bl. i oz. [C] Ik weet niet, dat de Egiptenaers die beeldenfpraek hebben gekent: doch al wat onze Schryver by Pi�'rius vint, ftelc hy op rekening der Egiptenaren, gelyk wy reets meermalen gezien en gezegt hebben: hoewel Pi�'rius in dezen ook fchynt te zeg" gen, dat die beeldenfpraek Egiptifch is: doch my is zulks onbekent.

-ocr page 520-



			V A D Z I G H E I 17 SH naers door een ope en uitgeftrekte hant arbeit of arbeitzaemheit [D], ge- zagh en magt aenduidden: en integendeel, iemant willende te kennen ge- ven daer ganfch niet opzat, en die van luie ledigheit zich naeulyx ver- roerde, fehilderden ze een' perfoon die de handen over malkander in den boezem ftak [�], 't geen waerlyk de lyfsgeftalte van een verachtlyk, lui,," en vadzigh menfch is; zulx dat 'er ook dit fpreekwoort uit is voortgeko-, men [F], Manum fub pallio habere, dat is, De handen onder den rok Jtekeui zynde op menfchen gepaft, die in hunne luiheit verftinken, en als ityf zyn van vadzigheit. Zulken zal het zekerlyk flecht fmaeken, dat Ana- xagoras den menfch het wyfte aller dieren zeide te zyn, omdat hy met handen begaeft was. ...... .* De ongehultheit van 't hooft, en de flechte en gefcheurde klederen verbeelden den ongelukkigen ftaet des luiaerts, en dat de luiheit den vad- zigen menfch van zelve, zoo wei naer de ziel [G] als in 't lichaemlyke, altytarm en veracht maekt; verkrygende zulk een noch deugt, noch ryk- dom, noch eer: Want een man, die den arbeitfchuwt; (zeit Heziodus [Hij zeer wel} of hy, die zyne zaeken iiitftelt, 'vervult zyne koornfchuur niet. De naerfiigheit doet het werk gedyen: maer iemant, die altyt te vroeg vreejl te ko- men, worfielt metfchade. De ezel, die hier leit, is een bekent zinnebeelt van luiheit [I], wor- dende hy gehouden voor het traegfte aller dieren _; en de fchiidpaddc betekent het zelfde [K]: daerom kunnen deze twee by het beelt geftelc worden. [D] Zoo zegtPi�rius(i). By Horus (2.) vindeik alleenlyk dit: Alszy [EgiptenarenJ (i) Hie- een menfch wilden beteigenen, die een liefhebber was van "'t bouwen, dun fehilderden zy ^ro§^1- ^llb' een ham-. omdat deze alle gebouwen voltooit. Zie ook onze Aenm. A. over 't beelt /^Si ?�'' Kunfifiuk., 2. D. bl. 89, en D. over 't 5. beelt der Naerfiigheit, 7..D. bl. 173. * 1 j\|_b" . [E] Zoo. ftelt ook Salomon den luiaert voor ("3): Een luiaert verbergt de hant in t.cap.ult. den boezem: en hy zal ze niet weder aen zynen mont brengen. En wederom (4): De' ''J-iSpreuk. Ittiaert verbergt zyn hant in den boezem: hy is te moede om die weder tot zynen mont djsmtnk. te brengen. 16 : ij. [F] Zie onze Aenm. B. over het 2. beelt van 't Gebedt, 1. D. bl.^w. By de La- tynen is nog een andere fpreekwys, by ons ook bekent, en van de gebaerte der geenen ontleent, die ftilzittcn, vadzig en ledig zyn, en niets uitvoeren $ dat ze namentlyk zitten met gevouwen handen. Zoo zegt Sextus Tullius tegen den veltoverften Kaius Sulpicius, die een veltilag vermydde met cbn vyant, by Livius C?): Quid enim aliud ,^ _Lib _ ejfe eau fa er edemus, cur vet er anus dux, fortiffmus bello, comprejfts, cjuod ajunt, ma- can. rj. mbusfedeas� dat is, Want wat reden zullen wy denken, dat 'er anders is, dat gy, Sic & Lu* een out en zeer dapper krygsoverfle, met gevouwen handen, gelyk. het fpreekwoort zegt, ^can,'il>. blyft zitten.* Zoo ook by de Hebreen zelfs: Hoe lange, zegt Salomon(6), zult gy, (^spreuk luiaert, nederliggen? wanneer zult gy van utven flaep op/laen} Een weinig flapens, een 6:10. Zie weinig fluimerens, een weinig hantvouwens al nederliggende: zoo zal uwe armoede u °°k Pred� overkomen als een wandelaer, en uw gebrek^ als een gewapent man. Hierogl.Collecl.ex ^" ' Vett. & Neot. Lib. 4. tit. Fgnavus,* & Lib. �. tit. Piger. f_G] Dit zal dan door de ongehultheit des hoofts worden te kennen gegeven, om- dat het hooft de woonplaets der ziele en des verftants wort gezegt te zyn. Men zie onzen bladwyzer. [�r�] Oper. & Dier. v. 411. 'Ou ydg irunm°yoq «v>jf 7n'W7rA>j(n xmMJv -'■■ ■■■■■■■■'■■ Ou5' tx,va,fiiX,KXiuiv&'. UiMr>] Si roi tpyov (ktsAASt. Ai�i o a,\ApoXi'i°ya<; ocvvig <x,ty,ti ttxAxhi. [�] Zie onzen bladwyzer in 't woort Ezel. [K] Zie het voorige beek. ^pPP PPP 2 ANDERS;

-ocr page 521-



			VADZIGHEIT.
	520		VADZIGHEIT.
	520

ANDERS. E En Vroutje fyn, breet van aengezigt en voorhooft [A]. Het heeft een' grooten neus en dunne beenen, en zit zoo op den gront te pryk. Als op den gront zittende, wort de luie vadzigheit, of vadzige luiheit ook verbeclt door den Italiaenfchen Puikdichter Louys Ariofto [B]. �A] Dit zyn de kentekenen, waeruit de Gelaetbcfchouwcrs meenen te kunnen ont- dekken, dat �emant lui is. [B] Dall' altro la pigritia in terra fiedc, Che non pu� andar, e mal fi. regge in piede. VADZIGHEIT. TRAEGHEIT. STel eene Vrou die op d' aerde lek, en een' leggendcn ezel by haer heeft. Dir dier plachren d' Egiptenaers te fch�deren om eenen menfeh, wiens gedachten verre van de god'yke en heilige zaeken zyn, en die zich ge- duurigh met vuile en fchandige gepeinzen bezigh houdt , te kennen te geven. Zie Pi�rius [A]. [A] Hierogl. I. iz. cap. f. Tot reden daervan geeft hy, dat ze den ezel voor zoo onrein hielden, dat zy geloofden, dat hy zelf grmeenfchap hadde met boze geeftefl. j Weshalven zy ook, om te toonen, dat men dit beeft tot geene ofl�rhande moft ge,' bruiken, een man fchilderden en een altaer van groene zod*en, leggende met de knijen op de aerde, met een ofl�rmes, ter flagtingc gereet, in de handen, doeh die hem op j den rug waren gebonden; en by hem Helden zy eenen ezel: om aldus den vruchtlo- \| zen uitflag der zake te kennen te geven. Den ezel nu droegen zy \ zoo vaert Pi�rius voort) zoo een grooten haet toe, niet alleenlyk om zyne verachtdyke en domme na- tuur, maer ook om zyne verwe, gemengr uit wit en zwarts van welke kleur, ak vrcemt van de offerhanden der Goden, zy een gruwel hadden.

		VAERDIGHEIT. SNEDIGHEIT. E En naekte Vrou met wieken. Ze houdt in de rechte hant eene viervlam, qn in de flinke een eekhoorntje. " Z' is

-ocr page 522-



		VA E RDI'� H ET TV \ fM Z'is naekf, omdat de vaerdigheit van alle verhinderingen en beletfe- len[A] in haere werking, vry wezen moet: en gewiekt, ten aenzien, van haeren fpoet en fnelheit [BJ. De viervlam in haere hant, verbeelt de wakkerheit van het verftanC dat zich in de werking van een vaerdige natuur openbaert, en in den ee- nen menfeh boven den anderen zoo veel vaerdiger is, als hem meer van dit Element is medegedeelt dan aen een' ander. 't Eekhoorntje voegt men by dit beelt, omdat het een zeer vlug of ge- zwint diertje is. [~A] Waervan de klederen eenzinnebecltzyn, gelylc wyreetsdikwylsgezien hebbcr^.^,[B] Zie de beelden der Snelheit. Voorts zie ik niets nogte.in dit, nogte in 't vol- gende beelt, dat opheldering van noden heeft. VAERDIGHEIT. LUCHT�GHEIT. EEneVrou, die aen hooft, fchouders, handen, en voeten vleugels heeft, en bekleet is met een gewaet van zeer fyne en lichte vederen. VAERDIGHEIT. RASHEIT. E En naekte Vrou, die 'er gezwint uitziet. Ze heeft twee vleugels aen de fchouders, doch de zelve zyn niet zeer groot, zulx dat ze meer fchynen te dienen om de rasheit te hulp te komen, dan om 'er mede te vliegen. Ze ftaet over- endt op de fpits eener rotfe, die ze naeulyx met het uicerfte van haeren ilinker voet raekt. Den rechter voet heft ze op, alsof ze luchtigh van de klip, daer ze op ftaet, op een andre klip fpringen wilde [A], gelyk ook tot dat einde haere fchou- dervleugeltjes uitgeftrekt zyn. Zy is naekt, opdat haer niets belemmeren of verhinderen zou: en dat ze overendt ftaet, is om haere goede gefteltheit tot de beweging te ver- toonen. Voorts ziet men haer op een fteile en gevaerlylce plaets, omdat de rasheit zich daer voornaementlyk openbaert. Wyders raekt ze de rots zeer weinigh met haeren voet, en wort door de vleugels geholpen, om aen te duiden, dat de menfehlyke vaerdigheit of rasheit, van welke wy hier fpreken, door de kracht der geeften, verbeelt door de wieken [B], wort geholpen: door welken byftant ook het zwaer gewigt der aerdfche fchatteu of goederen, voor een groot deel in ons verligt wort. . [A] Gelyk de klipgeiten, rptpicapra, en fteenbokken, ihkes; van welke Plinius (i) (i) Hift. fchryft, dat ze van zoo eene verwonderenswaerdige fnelheit zyn, dat ze van de eene Nat-lib.8. klip op de andere overfpringen met zoo een groote vaert, alsof ze uit eenig oor- ^c'53« logstuig daer op geflingeit wierden. Zie ook Jonftons Befchryving der viervoetige dieren, a. B. i. Off. 2. Hoofift. 6. Lid. 1.enz.fi, 6/adz.. 63 en 64. Derhalven zoude zoo een bok of geit hier ook kunnen plaets hebben. [B] Zie onze Aenm. D. over 't 1. beelt der Gedachten. **.:. :\- . i...;, ,■ .. ',:./.:.,�..l.'-. yM'-- -'�'■ ■ <*** II. Deel. Q.qq qqq yAEKj

-ocr page 523-



	't'r ■ I j« VA ER D I G H EI T. VAERDIGHEIT. VLUGHEIT. ^s MAel deze als eene Vrou die haere armen uitftrekt, en de zelve dierwyze fchynt te bewegen, alsof ze vloog, of door de lucht zwom[A].

		[A] Dit bcclt is van 't opftcl van vader Fr. Ignatius Daoti; en heeft gcenc uitlegt ging nodig.

VASTEN. E En Man in 't befte van zynen leeftyt. Hy is mager en bleek, en, op d' antique of oude wys, en in't wit, ge- kleet zynde, heeft hy echter een' groenen doek tot een ha�s- kraeg. Zyn mont is met eenen bant gefloten, en hy ziet hemel waert. Den rechter arm ftrekt hy uit, en houdt den palm dier hant open , in wiens midden men den vifch Cepha/us ziet, en ook eene letterrol, waerop deze woorden ftaen, pau co vescor, dat is, Ik nuttige nocimgh. On- der den flinker arm heeft hy eenen haes met opeoogen; enhy vertreet voorts met beide zyne voeten een' gapenden krokodil. Hy is in den beften bloei des levens, omdat decs oudde bequaemft tot vallen is, en daerom zeggen alle de formulieren [voorfchrifcen] der Rootn- fche Kerk, het vatten belangende, Dat de jongelingen tot hun een�'n- twintigfte jaer toe, niet verplicht zyn tor het vallen, als het zelve be- zwaerlyk verdragen kunnende, doordien ze, veele hettein zich hebben- o) Lib. i. de, ook veele fpys verteeren. Hippokrates (i) beveiligt dit, zeggende, Aphor. dat de geenen die nogh in hunnen aenwas en aen 't opgroeien zyn, veele natuurlyke hette, en deswege veel voedfel vandoen, hebben -, zonder 't >^ve*^k zulke lichaemen, verre van aen te groeien, zouden verzwakkenen ' afne-

-ocr page 524-



		VASTE N; 523 afnemend Maer wat voorts den ouden luiden, die, wegens hunne hooge jaeren, niet wel vallen kunnen, aengaet; men moet weten, dat het, om niet te vaften, in de Roomfche Kerk niet genoeg is out te zyn: want in een'ouden, die een goede complexie [gefteltheit] heeft, moet het gewe- ten dierwyze waken en werken, dat hy niet in het gebrek van gulzigheic vervalle, gelyk Navarrus hier zeer wel van fpreekt. Dat men hem bleek en mager vertoont, gefchiedt om de uitwerking en gevolgen uit te beelden, die aen 't vallen eigen, en tegens de brafiery en gulzigheit, die den menfch vet en lyvigh maken, ganfch ftrydigh zyn_;. liet vallen, zcit Galenus fi), maekt het lichaem hardt en droos;. ^; t^l' P^e 'tGevvaet, op zyn antyks or naerd oude wyze, wil zeggen, dat het tuenda vaften een zeer oude zaek is, want het wert al van d'oude Wet af, met Uh.c.%i* zeer groote onthouding, waergenomen en betracht: en'tgeen het vaften t' aenmerklyker en achtenswaerdiger maekt, is, dat de Heer Kriftus, bo- ven wien niets volmaekter gevonden kan worden, zelf gevaft heeft. De witte kleur des kleets wyft aen, dat, dewyl het vaften in alle vol- maektheit behoort te gefchieden, het dieswege zuiver, rein, en geheel fmecloos zyn'moet₅ zoodat men zich niet alleen van fpyze, maer ook, gelyk Chrizoftomus leert [A], van zonden mo�t onthouden. Door den groenen halsdoek wort de hoop uitgebeelt[B], die, aen het. vaften eigen zynde, de zaligheit van Godt doet .hqopen, naer 't geene Sa�omon zegt(2): Die op den Heere vertrouwt, zal vet worden. - Cosp"«fc« Dat 's beeks mont met eenen bant gefloten is, wil zeggen , dat deii geenen die vaft, ofandere goede werken doet, betaemt te zwygen, vol- gens de tael van 't Evangeli [C]. ^r '-,. I Hy went mont en oogen hemelwaert, om de kracht en uitwerkingen van 't vaften te verbeelden; makende het vaften dat de vermogens der ziele door de dampen en opwaefeming der fpyze niet belemmert en ver- dooft worden, maer integendeel in ftaet kunnen zyn, om met de zuiver- heit der geeften tot de befpiegeling van de grootheit des eeuwigen Godts op te klimmen. En dus zegt Auguftinus, in zyne Predikaet� over 't Vaf- ten [D], Het vaften zuivert hetgemoet, het'trekt de zinnen naer boven, 't onderwerpt het vleefch aen den geeft, 't maekt het hart nedrigh en ver (lagen _t't ver dry ft de nevels der begeertykheit, 't blufcht den brant der welluften u�t_ten ontfteekt het licht van kuifcheit en zniverheit. Pi�rius zegt den vifch Cefalus[E] een zinnebeelt van 't vaften te zyn_;hebbende de zelve zoo eene natuur, dat hy meer door zyn eigen flym, dan door eenige andere fpys, gevoede wort; en daerom ziet men hem in 's beelts Qflq qqq ² rechte [A~\* Super Genef i. Homil. 58. 'jejunwm eft abftinemia a cibis & a vitiis. Van de witte kleur zie onze Acnmerking F. over de Gerechtigheit. [B] Zie de beelden der Hoef. [C] Matth. 6: 16. Wanneer gy vaft, zoo toont geen droevig gezichte, ge/yk^ de ge- veinsden: want zy mismaktn hunne aengezichten, opdat zy van de menfehen mogen gezien �worden, als zy vaften. Voorwaer i\t, zegge m , dat z.y hunnen loon weghebben. Maer gy, als gy vaft, zalft uw hooft, en wafcht-uw aengezichte: opdat het van de menfehen niet gezien werde, als gy vaft, enz. [D] "^njunium purgat mentem, fublevat fenfum, carnem fpiritui fubjicit, cor facit contritum & humiliatuffi, concupifcentia nebulas dijpergit, libidinum ardorts exfiiwuit caftitatis vero lumen accendit. [E] Zie onze Aenmerking B. over het tweede beelt van hBerou, �.D.bl.nS-' ea vergelyk ook de beelden Onthouding van fpyze, en Soberheit.

-ocr page 525-



		A S T � N.
	524	A S T � N.
	524

rechte hant," nevens de letterrolmet de \voorden *PmcoFefcor, Ik niittigfc* luttel. Onder den flinker arm houdt hy eenen haes, omdat d' F.giptifche Prief- ters de wakkerheit of waekzaemheit [FJ door dit dier, aengezien het met ope oogen flaept [G], plachten uit te beelden. Zoo verftonden ze hier- door dan iemant die welfcheen te flaepen, maer wiens waekzaemheit ech- ter niet naliet met d' oogen des gemoets al 't geene te zien, wat tot zyn. befte noodigh was: gelyk ook d' inwendige werkingen van 't vaften, uit zich zelve wakker en waekzaem zynde, den menfeh een gezuivert ver- ftant byzetten, bequaem tot de befpiegeling der godlyke dingen: en dit is eigentlyk de reden en 't wit van 'r vaften. Wat den krokodil belangt dien't beek onder zyne voeten houdt; tot verklaerder hiervan nemen wy Horus Apollo, welke zegt, datd' Egip- tenaers, een' gulzlgen vraet, die altyt tot de flempery geneigf was, uit- beelden willende, een' krokodil, die den mont open hield, maelden [H]. Gemerkt dan het vaften regelrecht ftrydigh is en in volflage vyantfehap ftaet met het brafien en flempen, zoo laten we het beelt, als door de uit- werkfels der onthoudinge, deze fchadelyke en fchandelyke zonde, door den krokodil verbeelt, triomfantlyk met de voeten vertreden. � ( ) Hie- [F] Horus (1) zegt enkel, iets dat epen* is.* Het zinnebeelt nogtans van waekzaem- logl. Ub. heit is zeer goet; en daerora meldt het oude fpreekwoort ook, gelyk °i�;ius (2) zeer i.c.16. wel acnhaclt, van een Jlapenden haes(^); wanneer men lpreckt van iemant, die wel (xj Hic- f_ehy_m _tc flapen, maer echter op alles ten nacuwften acht geeft: even eens gelyk de �ogl.l.13. ^ _was _van j_icn _zek_erc._n Kabbas(4), (fommigen noemen dien Romein anders: zie ('j�rafra. Petrus Victorius en PaulusManutius overCiccio, Lib.j.Famil. Ep.i.^, enScaligerovcr Chil. 1. Feftus) die eenen Mecenas (want het is die bekende vrient van Keizer Augultus niet Cent. 10. p_eweeft_: _zi_e wederom Victorius) tc gaft hebbende genodigt, en ziende, dat dezelve hee- ffll'. ^ter ^was ^r,acr ^zyⁿ ^WJ^' ^c'^an ^napr ^zy^ncn ^wyⁿ' ^cn ^zy^nen vrient insgelyks hierin wel wil- tarch.in lende onthalen, veinsde te flapen, opdat Mecenas ook dacr onbelchroomr mogte toe- Amat.cap. raften: maer als een zyner flaven ftilletjcs by den wyn quam, om dien te ftclen, fliep «.;. Vide Kabbas met openc oogen , cn zeide tot zynen flaef : Arme duf, wifi gy niet, dat ik ^& ^Eraf" -voor Mecenas alleen fliep ? Chihi. [G] Dat zeggen, bchalven Horus, ook Plinius, Hifi.Nat. Lib.w. cdp.37; fflk- Cent', �. nus, Hifi. Anim. Lib. if.cap. 13; Plutarchus, Sjmpof Ub. 4. Q. 5. Deevcngcnocmde A4.4. Horus zegt, dat hy de oogen altyt open heeft: maer Xcnophon (5), dat hy met opc- {,.). ^A\|5"^d ne oogen flaept, cn met toegeflotene waekt. "i']ib [H] De reden van die beeldenfprack hebben wy bygebragt over het laetfte bedt [^c'.l* & dei' Gulvgheit, i.D. bladz. $66. Aenm. F. Ca�um Rhodig. Ant. Led. �."5 VASTHEIT. GEVESTIGTHEIT- c.31. Tel, om dit uit te beelden, eenen Man, bekleet met een langen Filozooffchen tabbert, en zittende tuflehen twee kruislingsleggende ankers. Laet hem wederzyds zyne han- den op een' ring der gemelde ankers leggen. Het lange filozooffche kleet paft aen de vaftheit of geveftigtheit, om- dat 'er in dus getabberde en filozooffche menfehen meer vaftheit en gevel-, tigthek van voornemen en doen befpeurt wort, dan in andere luiden, wier

-ocr page 526-



		V A S T H � I T, **s5*** wier gewaet kort is, en minder defcigheit vertoont dan de tabbeft, die het gewaet van deftige, beftendige^ en verftandige mannen is* �~~-^ Door twee ankers plachten de Egiptenaers geveftigtheit te kennen te geven [A], makende daervan eene vergelyking by een fchip, dat, aen twee ankers leggende [B], het gewelt van wint en baeren verduurt en veracht. Ariftides, Pindarus, en andere fchryvers meer, gebruiken het anker ook zinnebeeldifcher wyze voor vaftheit [CJ. y . 2� [A] Pi�'rius(i), uit wien dit wederom genomen is, bepaelt die beeldcnfpraek we- t,\ Hi_e: dcrona niet tot de Egiptenacrs in 't byzonder: en ik'weet niet, of zy by dezelve zoodanig rogl. Lib.; is in gebruik geweeft: doch wy hebben al meermalen gezien, dat onze Scbryver, al -fS-c^Ss wat hy by Pi�'rius. heeft gevonden, op de Egipter�aren alleen toepaft. [BJ Propcrtms, Lib. z.El. 18.1z.41. Nam melius duo defendunt retinacula navem :,' Tutius & geminos anxia mater alit. Dat is: Want etn fchip is beter bewaert, wanneer het voor twee ankers Uit; en eefi& moeder, die twee kinderen heeft, is gerufier en niet aoo vol van bekpmmcringe. Na- mentlyk ons leven is gelyk cene zee, vol baren van onruft en gevaren, tegen wel- ZieE-¹ke men zich moet wapenen met kloekmoedigheit en deugt , als met twee zware "\|"^musankers: zynde 'er z�� vecle ovcreenkomftc tuffchen de ontmoetingen van eenichip in _c ' '" ?ce, en een menfeh in dit leven, dat alles, wat omtrent een fchip door een voorzien- _A& \-i.ti tig Huurman moet worden waergenomen, ook met alle vlyt in dit leven moet betracht ch�. 4. worden door iemant, die geen fchipbreuk zoekt te lyden zoo aen zyne tydelyke goe- Cent. 8. deren, als aen zyne dierbare ziel: gelyk de uitmuntende Latynfche Dichter, dejcfuit ^Ac' ⁷¹ SidroniusHoflchius, in gehele negen byzondere gedichten, voortreffilyk heeft aenge- wezen, ten eenenmael waerdig meer dan eens gelezen te worden. (_C] Zoo gebruikt het Paulus zelf, als hy een vafte hope noemt fa), een anker m uebf der ziele, hetwelke zeker en vafi is, en ingaet in het binnenfte des voorhangfels. Als S-v-ij* een breit van vaftc verzekcritige kan men het anker ook opvatten in dien ring, dien de Heidcnfche Hiftoricn verdichten, dat Laudice, de moeder van Seleukus, die na- derhant een groot Koning is geworden, gedroomt hadde, datze van Apollo, diehaer bcfliep en met dezen Seleukus bezwangerde, tot eene beloning van dien byflaep onf- fing, met bevel om dcnzelven aen den zoon te geven, dien ze zoude ter wcrclt bren- gen : welken ring zy ook metterdact des morgens in haer bed zoude hebben gevon- den, hebbende tot een graveerfel de gedaente van een anker; welk teken xich ook op de dye van Seleukus vertoonde, en vervolgens op die van zyne nakomelingen, als een byzondcr kenmerk van zyn gedacht. Dat teken dan op dien ring en de dye van Seleukus, zal hebben gedient om te ftrekken tot eene vafte verzekertheit, dathywaer- lyk de zoon van Apollo zynde, zich ook vaftelyk op zynen byftant konde verlaten, en door zyne hulp tot een groot en fterk Vorft worden gemaekt: en dit zullen di� Schryvers zeggen, dat ook door de waerheit zelf is beveftigt, wanneer hy,na de dooc van Alexander den Grooten, onder wien hy als veltheer gedient hadde, tot de ko- ningklyke waerdigheit is opgeklommen, en een zeer groot gedeelte van het Ooftcn onder zyne heerfchappy heeft gebragt. fafthus, Lib. 15. caj>. 4.

			IL Deel Rrr rrr VAST-

-ocr page 527-



			*_Sz6* V A S T H E I T.

		VASTHEIT. BESTENDIGHEIT BEquaemlyk wort de vaftheit, of beftendigheit, ook uit- gebeelc in de gedaente eener in't zware gekleede Vrou- we , die de rechte hant en deszelfs voorften vinger omhoog houdt, en op een' vierkanten voetfteen ftaet, leunende met de flinke hant aen eene fpiets, die op een Satu^nusbeelt, op d' aerde ftaende, gezet is. De verf des kleets btduit vaftheit, omdat, daer alle andere verwen in nogh andere kunnen herkleurt worden, het zwart alleen zwart is en blyft, en geen andere verf aenneemt [A]. Dat het beclt op een' vierkanten voetfteen ftaet [B], beduit, dat de be- ftendigheit een vaft en duurzaem wezen d^r zaeken is: wdke beftendig- heit \vy eerft ondervinden en kennen in ftoflyke lichacmen , uit wier vaft- heit \vy daerna de regelmatigheit der zaeken doen voortkomen. En dus magh men dan zeggen, dat de vaftheit in 't verftant, in de werkingen der reden, en in Godr zelven is, volgens zyn eigen woort, Ik de HEER worde niet verandert. Malach. III. 6. Het opftcken van de rechte hant en den voorften vinger der zelve, ge- fchiedt in naervolging van de gebaeren der geenen , die toonen willen, dat ze vaft op hun voornemen begeeren te bly ven ftaen [C]. De fpiets, als van hout zyndc, en 's beelts leunen op de zelve, beduit vaftheit, gelyk integendeel het riet zwakheit verheelt [D]. Dus zegt ons fpreekwoort, Hy leunt op een krank riet. F�n de Italiaenen zeggen, Chi malefi appoggiaprejlo cade, Die zich aualyk leunt, valt haejl. Datwy- ders [A] Plinius, Hifi. Nat. Lib.'&.cap./f�. Lanarum tii$rra nullum colorem bibutit. [B] Zie onzen bladwyzer in Fierkant. CC] Als of zy met eede zwoeren. Doch zie onze Acnmerking A. over bet twee- de beek der Stamvafiigheit, en vergelyk die beelden in 't geheel met onze tegenwoordige* �D] Zie onze Acnmerking B. Qycr \ i. beek der Etende, i.D.bl.^j.

-ocr page 528-



		V A S T H E I T. 527 ders de fpiets op het beek van Saturnus ftaet, geeft te kennen, dat 'er geen waerachtige vaftheit kan wezen daer de tyc is [E], omdat alle din- gen, waerop de tyt zyne werking heeft, noodzaeklyk en onvermydelyk de verandering onderworpen zyn [F]: het geen Petrarcha, willende een wonderftuk en de uitwerking der zaligheit te verftaen geven, in zynen Triomf der Godrheit, deet zeggen [G], Wanneer ik op eenen voet heb zien Jli�ftaen, dengeenendie noit heeft /lilgefiaen? Waer dan de tyt is, daer is de veranderlykheit zoo gewis en zeker, dat het veranderen van oordeel en mening ook een wys man zeer dikwyls wel voegt. Door het zoo veel- tnael veranderen, is de Natuurfchoon, zeit de pasgenoemde Po�et[H]. De Apoftel echter leeraert, dat iemant, die in de deugt geveftigt ftaet, tegens welke noch tyt, noch beweging iet vermagh , naerftigh en wel toezien moet, dat hy niet in eenige zonde valle, ten einde men van hem niet zegge, De dwaes wort, gelyk demaen, verandert [1]. [E] Die door Saturnus verbe�k wort, gelyk wy over de beelden des Tyts hebben aengewczen. Het zetten dan der fpieflc op Saturnus betekent het overwinnen van den tyt. � [F] En verderf. Zie wederom de beelden des Tyts. [G] - - - -'.-"-�'- Qyando reftare Vidi in un pi� colui, che mai non ftette; [Hl Per tanto variar Natura � bclla. [I] Zie onze Aenm. B. over 't laetfte beek der .Dwaesbeit, 1. D. bl. Z97. Voeg vorder by alle deze zinnebeelden van vaftheit en beftendighcit (hoewel in cenc andere betrekkinge) boeien en ketens: in welk opzicht de Lacedcmoniers het beek van de godinnc Venus boeien hadden acngedaen, om te kennen te geven (gelyk Pauzanias (1) ., , Ichryft) dat zich cenc vrouw vall en beftendig behoort te verbinden in trouwe aen ^' ,V'' haeren man: en zoo hadden zy op de cigenfte wyze ook het beek van Mars gebocit: waer van wv nader zullen handelen in onze Aenm. A. over 't vyfde beek der Over- ivinmnge. Van �zr\ fp)\tr, als een beek van iets dat vafi en onveranderiyk^ is, is gc- fproken in de beelden, der Noodzjueklykbeit. En eindelyk van den fteett, als een beek van beftendighcit der verbonden, zal gehandek worden in 't beek Verbont: waeromwy ons met dezelve hier nu niet ophouden. ANDERS. E Ene Vrou, zittende op een' hoogen pedefta/[A]- Onder haere voeten heeft ze den kloot eens pilaers, en in haeren fchoot veele gedenkpenningen. [A] Zitten betekent ruft en beftendigheit: zie onzen bladwyzer. De pedeftat brengt zyne uitlegging zelf mede. Wat den kloot vanden pilaer belangt, gelykcen pedeftal een beek, en de pilaer een gebou onderfteunt, en doet vaftftaen, alzoo onderfchraegt wederom de kloot, den pilaer zelf: of zoo men 't neemt voor zoo eenen kloot, dien men vceky^sjjeyeh op de pilaren ziet geftelt, zoo zal 't integendeel de vaftheit bete- kenen van z�o eenen kloot, die op een pilaer ruft. De gedenkpenningen in haeren fchoot zulleri miflehien te zeggen zyn, dat de gcheugenis der zaken, om welke zy gemunt zyn, door dcrzelvcr middel beftendig en onvergankelyk bewaert wort. De Opftellcr van 't beek haddc beter gedaen, dat hy zelf de uitlegger was geweeft van zyne gedachten: doch die voor ons hebbende verborgen, gelyk in veclc andere beel- den, kit hy ons de noodzakelykheitop, om naer dezelve te moeten raden. Ikhcbbedan het naefte bygebrngt, dat ik konde.

			Rrr rrr 2 VAST-

-ocr page 529-



		₅^8 V A S T H E I T. ( VASTHEIT. HECHTHEIT. STERKHEIT. E En grofledige Vrou, die 'er fterk uitziet, en een blaeu kleet aen heeft, dat ryklyk met zilvere ftar- rctjes geborduurt is. Zy houdt met beide haere handen ee- nen ftier vaft. De blaeuwe kleur des gewaets, en de Harren daerop gewerkt, bedui- den vaftheit; vertoonende die dingen een zweemfel van den vaften itar- renhemel, diey wegens zyne volkomenheit, zoo veel her geheel belangt, geene plaetslyke verandering nochte eenigh bederf onderhevigh is [A], en ook op geenerlei wyze, noch in eenigh deel waggelen kan. De vafte en fterke geftalte van 't beelt verklaerc zich zelve. [A] Zie het beek Verandering. De Egiptenaren voorts iets, dat hechten vaft was) willende te kennen geven, maelden het been van een wilde geit: omdat de beenderen (j) Hie- ^van dit dier, zegt Horus (i), vaft en hardt zyn, en niet licht te bcfchadigen. Dewyl logl.lib.». echter het niet genoegzaem zeker is, hoe men den naem van dat dier by Horus moet cp. io. lezen j zoo kan men hier niets bepalen. Men zie Pi�rius HierogL Ub.* 28. c. 34, die 'er een fchiltpadie van maekt; en De Pauw, over Horus. VASTHEIT en KRACHT VAN REDEN. Pi�rius zegt, dat, als de Fgiptifche prieflers[A] de kracht en 't gewigt eener redenvoeringe of vertoog in hunne beeldenfpraek wilden aentoonen; zy dan Merkurius, zonder voeten op een'vierkanten fteen geplaerit, plachten af te malen. Hierdoor wilden ze de vaftheit en kracht eener ruftigh uitgefproke re- deneering, die door zich zelve, zonder bthulp van handen of voeten [B], haeren verwachten dienft deet, te kennen geven. [A] Dit wort door onzen Schryver al wederom op den naem van dezePrieftcrs gc- bragt, omdat hy 't gelezen heeft by Pi�rius, of niet by Pi�rius, maer by Ccliui Au- guftinus Kurio, dien hy onbedachtzaem onder den naem van Pi�rius opgeeft, omdat defzelfs twee boeken der Beeldenfpraek te gelyk met die van Pi�rius zyn uitgegeven, in zommigc drukken met verberging van des Schry vers naem, doch in andere met byvoeging van dien. [B] Hoeecne groote kracht en vermogen een welgcpaflc beweging der handen ee- nen Redcnaer byzet, leert ons de ondervinding, zoo menigmael wy icmant horen /preken, die daer in gelukkiglyk door de natuur is bedeelt: en hierom liet Antonius (1) Juve- teff�ns met het hooft van den vermoorden Cicero ten toon ftelJcn ook zyn handen (1), nal.Sar. _nj_ct _allcen omdat dezelve zoo kragtig tegen hem hadden gefchreven, maer ook omdat &°M Sc-° ^Zc ^Zy^nc ^rc^^cnvoc"ⁿg^cn ^tcg^cn hem zoo veel aendrang en kracht hadden gegeven in de ncca fua- uitfpraek. Zie Quin�tilianus, Infiit. Orat. Lib. 11. cap. 3. en voeg 'er ook by Pi�rius Va- for.7. lerianus, HierogL Lib. 35". cap. 34. Maer wat doen tog de voeten tot den aendrang der woorden ? Ik gelove, gcheclyk niets. Derhalven hebben de Atheners (want deze maekten zulke beelden van Merkurius) dien afgodt niet zoo zeer zonder beencn gcftelt om daerdoor de wegneming van 't een of ander vermogen en hulpe der reden, gelyk door 't wegnemen der handen, te betekenen, als wel in plaets van de beenen het on- feniee" derfte gedeelte van zyn beelt, gemaekt van een vierkanten fteens wordende hy daer- reiida Cu ^om de vierkante Merkurius genocmt : waervan wy de reden hebben naergefpeurn Refp.cap. over het beelt Achtbaerbeit, i.D.bl.f.Aenm.Ms waerby nog eenige anderen zouden uit- kunnen gevoegt worden uit Makrobius, Saturn. Lib. �.c. 10. Doen wy gaen die voor- «p 16. ^y» ^a^s ^tot ^ons tegenwoordig oogmerk niet behorende: maer dat kunnen wy niet Tide ibi overflaen, dat de zelfde Makrobius", gelyk ook Plutarchus (3) en Pauzanias (4), ons Kuhn. .' zegt,

-ocr page 530-



		V A S T H E I T. *52$* zegt, dut deze vierkante ftceh, behnlven dat boven op den zelven het hooft ftont vari Merkurius, ook in't midden vertoonde een overeind, ftaende manlyk.ht: hetwelke Makrobius, die Merkurius, gelyk alle de andere Goden, toepaft op de Zon, wel re huis brengt op de vruchtbaerheit' van dit hemcllicht: maer Plutarchus leit het uit, dat daer door de kracht der reden (waervan Merkurius een beelt is) en defzelfs vruchtbaer- heit wort te verftaen gegeven: en omdat die MerkuriufTen van wezen wierden ver- heelt, als oude mannen, zoo wil hy'j dat ze daerorri geen becnen zouden hebben, orri dus te kennen te geven, dat oude lieden het gemene beft geen dienft behoeven te doen met hun lichaem, of gercet te ftaen om heen te gaen, wacr deizelfs dienft zulks ver- cifcht; maer dat het genoeg is, dat zy het zelve helpen met de fterkte van een vaftc en gewichtige reden en overleg(1). Zie ook Pierius, Hierogl. Iib.^, c.2.6 Op de O) Aliaitt eigende wyze vint men ook dat vceltyts de twee hoofden van Janus by de Ouden fton- .^c»"C^a� �cn op een vierkanten ftecn, zonder armen of becnen, lopende van de fchouderen af Cicera^l-^Ufpits toe tot beneden aen dcngront: waer door lommigen, zegt Pierius (2), menen, i,_Cm de dat de vnftheit en beftendi�heit van die dingen worden te kennen geseven, die met NacOeor.' rypen rade en wys overleg gefchieden, wordende door de twee aengezichten verftaen ^Llb- � de kennis der voorledene dingen, en het vooruitgezicht der toekomende, in welke f^'_Hil'_zo^* twee zaken de wyshcit beftnet.' Dat die beelden geen handen nog voeten hebben, _gi �,t>.j_�4zulks meent hy, dat zeggen wil, dat de Godtheit gecne ledematen van noden heeft, cap.iz. om dat gecne uit te voeren , hetwelke zy heeft befloten : en dat de fteen boven brecder wort, wil hy dat te zegeen zal zyn, dat alle menfehelyke zaken, hoe zy nader aen de Godtheit komen, des te grooter en heerlyker worden. VERAN. DE'RIN G. Aer. dit een gewapende Vrou zyn in een veelverwigh ge- waet.' Geef haer een rapier op de (linke zyde; en doe ze voores met beide de handen een linnen laken in ftukker� fcheuren. Vermits 'er tot begrip dezer beeltenifie een al te lange uitlegging ver- eifcht worden zou, zoo zullen wy dat werk mcerendeels aen de fcherp- zinnigheit van kloeker verftanden over laten; en ons genoegen met al- leenlyk te zeggen, dat ze gevvapent is, om uit te beelden, dat de veran- dering, aen welke alle gefchape dingen onderworpen zyn [A], van zich . zelve Merk is, en onder haer wapentuig, dat is te zeggen, onder de be- weging der hemelen, bewaert wort; welke hemelen, uit andere en vafter ftoffe beltaende, daerdoor oorzaeken der beweginge zyn, en vervolgens van de hette, gelyk daernaook van de voortteeling en bederving, die, nacr Ariftoteles zeggen, d'een na d'ander, by beurtwiffeling, volgen[BJ, en op deze wyze onderhouden worden. II Ded- Sss sss Door [A] Pithagorasby'Ovidius(3J: d) �tu Omnia mutantur: nihil interit. , �b. 1 y. Dat is, nacr Vondels vertaling: De dingen gacn en keerenl ^v- iJ. Doch niets vergaet.* En wederom (4): - - - nihil _eft quod toto perftet in orbe: . . Cun�h fluunt, omnisque vagans formaiur imago. w^itXll* Dat is, nacr de zelfde vertaling: geen ding ter werelt blyft beflendigh'. uil wat Vr is, vervloeit, uitwendigh en inwendigh , �n alle beelden wuft heenz.it/evende vergaen: Zy nemen eene wjl den jchyn van buiten aen. [B] Hoor wederom den zelven Pithagoras by den zelfden Dichter; uit den mant Van den zelfden tolk rs):

-ocr page 531-



		VERANDER I N G.
53°		VERANDER I N G.
53°

	Door 't linnen verftaen de Po�ten dilcwyls het Fatum of Noodlot, dat ze in de magt der Parken of Godinnen van Leven en Doot (tellen: van welke zinnebeeldifche fpreekwys de uitleggers van Theokritus voor re- den geven [C], Dat, gelyk het vlas, daer 't linnen van komt, in d' aerde waft, en een' korren tyt daerna wort bedorven; alzoo ook de menfch,die uit de zelve aerde geboren is, door de noodwendigheit der natuur weder tot aerde moet worden. De handen, die ze tegens malkander over houdc, om 't linnen vaneen tefcheuren, verbeelden de tegenfbydige hoedanigheden [D] , die door de kracht van de beweging der hemelen de aerdfche dingen verwoeden, en ze ook weder vermenigvuldigen. En wort deze vermenigvuldiging te kennen gegeven door het fcheuren van eene lap linnen tot twee verfchei- de deelen. Ook\al wat wy met recht den naem van hooft ft of geven, Kan niet beftaen. 'l^wil u leeraeren, luiftertvry, Hoe elke hooftftof houdt haer beurten en gety De zichtbre were/t heeft vier lichaemen, die teelcn. Twee zyn zwaerwichtigh , aerde en water, dees verfchelen_t En zakeen naer bene�n: en d' andre nvee, die'licht En ongedrukt zyn, vli�n, belaft van geen gewight, JVaer boven, lucht en vier, 't welk^zuiverder van wezen Dan lucht is. deeze twee, tot teelen uitgelezen, Elk^op een eige plaets, zyn vruchtbaer, teelen 't al, Dat weder in hun fmilt, een wonderlyk^geval, Dan d' aerde in water, dan is vocht in lucht vervlogen. Wanneer de zwaerte van de lucht is afyetoven. Verkeert ze in hemelfch vier: dan keeren ze weerom In haeren eerjlen ftaet, en eerfte wezendom. Als vier in lucht verdikt, de lucht in waterfprongen_t Wort aerde in water kort en dicht ineen gedrongen, En niets behoudt 'er zyn natuur, gedaente, en aert. Der dingen teelfter 't een uit 's anders wezen baert. In zulteen groot gevaert der werelt, ftaeo ontfangbaer, Geloof me, is nergens iet, dat wezen heeft, vergangbaer. Natuur herfihept, verkeert den fchyn, ell^ ingefrort En ingeboezemt, en al wat geboren wort, Begint wat anders in natuur en aert te werden Dan 't van te voor en was, het fierven, volgens d' orde» Der dingen, is alleen het zelve niet te zyn. Wanneer die dingen hier niet langer in hun fchyn Gevonden worden, dan zyn ze elders heen te vinden : Ell^houdt zyn wezen. Ongeloof, geen dingen binden Zich aen een zelven fchyn geduurigh doorgaens heen. [C] Zie onze Aenmerking C. over 't eerfte bcelt des Noodlots, z. D. bl. 189. [D] Omdat in het fcheuren een tegenftrydige beweging is, gaende de eene fcr- waerts, de andere derwaerts. Zie het beek Tegenftrydigheit met de Aenmerkingc». VERBETERING. BESTRAFFING. jEze vertoont zich in de gedaente eener oude Vrou» wiens voorhooft vol rimpels is. Zy zit, en heeft in de rechte hant eene fchryfpen en een gefchrift, 't geen ze cor- rigeert of verbetert, verfcheide woorden doorfchrappende.

-ocr page 532-



VERBETERIN �f m en andere 'er by doende. In haer flinke hant houdt ze een�¹ geefl�lro�. Z' is out, en gerimpelt van vel, omdat, gelyk de correctie of verbete- ring een werk van wysheit is in den geenen die ze doet; ze integendeel alzoo in een' ander, die gelegentheit geeft, dat zyn werk verbetert en verholpen moet worden, eene oorzaek van hartzeer is [A]. Want het is door<^Taens niet zeer aengenaem zyne werken te hooren berifpen en verbe- teren: en de verbetering wort in de gebreken of in demisflagen, die we in onzen omgang, of in onzen handel, of ook in onze befpiegelingen be- gaen, te werk geftelt en geoefent. Ze heeft eene fchryfpen, waermede ze een fchrifc verbetert, en een� geeflelroede in haer handen; waervan het laetfte verheelt, dat ze door 't ftrafFen des lichaems voor den burgerlyken omgang zorgt [B]; en door 'c eerfte, namcntlyk de pen, dat ze door het helpen der kennis, de Filo- zooi�che gelukzaligheit bevordert. [A] Dan moft het bcelt der vcrbering geene rimpels hebben ; rrraer die geene die verbetert wort: want de rimpels zyn blyken van ongenoegen. Maer de uitlegging mishacgt my geheel: ten zy de Schryver zyne gedachten (het gecne ik liever geloof) wat duift'er heeft uitgedrukt; en zeggen wil, dat, gelyk een rimpelige tronie van een out wyf onaengenaem is om te zien, alzoo ook de beftraffing onaengenaern is om te hooren. Ook kan men de uitlegging aldus maken : dat ze out wort gefchildert, zoo omdatze den ouden luiden het belt paft, en deze daer het allerbcquaemfttoezyn j als� omdat ze tot bcftrafl�n en berifpen, waerdoor de verbetering moet gefchieden, van natuure zyn genegen. Zie de beelden H�rftelling en Strengbeit, en onze Aenmerkin- «cn aldaer. En wat de rimpels belangt, elk kan die van zelf gemakkelyk uitleggen $ als zynde het eigen aen eene ernrtige beftraffinge, een ftraf gelaet te zetten, en het voorhooft te fronfen. En hierom heeft Plinius het woort rimpels voor ftrengheit en ernfthaftigheit gebruikt. Wilt gj, zegt hy(i), uwe rimpelen een weinig je omflaken: _(l) fob.}* dat is, van uwe gewoonlykc ernfthaftigheit een weinigjc aflaten: Fin''m remmer e ali- Ep. 17'. quii ex rxgis? Zoo ftelt Cicero ook de rimpels voor een teken van ftatigheit, wan- neer hy van Cczoninus Kalventius zegt (2), dat by den Raedt en V volk. van Rome, (1) Poft niet door zyn beleidt of wdfprelucntheit, maer door de rimpelen zyns aengezicbts, en don- "dit. in'
			Senatu cJ 7-,
		ker gezicht heeft bedrogen, dat is, door zyn ernfthaftig wezen en geveinfde ftatigheit j

	daer hy ondertuflchen overgegeven was acn alle welluften en boosheden: Vos popu- lumqt'.e Romanum non conjilio neque eloquentia, quod in muit is fep e accidit, fed rugis fu~ percilioque decepit. [_B] Zie onze Aenm. A. over 't 1. bcclt der H�rftelling, 2. D. bl. 19. VERBETERING, En bedaegde Vrou, in wiens rechte hant men een waer- zeggers roede of wichelftok en een bondeltje fchrifts ziet. De flinke hant heft ze op* alsof ze aen iemant iet beduiden wilde. Hier wort door 'verbetering die daet verftaen, door welke men den ver- keerden handel der menfchen ftuit, en hen, die verre van den wegh der reden afgeweken waren, weder op het rechte padt brengt: welke verbe- tering door luiden van aenzicn, dat is, door zulke, die gezagh en heer- ichappy over de geenen hebben aen wie de verbetering noodigh is, dient ondernomen en gedaen te worden; en om die reden geven wy dit beek een waerzeggers roede in de hant, als welke by d' oude Latynfche Koningen Sss sss 2 en

-ocr page 533-



		₅₃2 VERffETERIN G: en Roomfche Keizers een gebruiklyk teken van heerfchappy was [A]j Hec [A] Deze uitlegging fteunt op het zeggen van Servius en Donatus, die in hunne acntekeningen over V�rgilius, daer de Po�et het gewact van den Latynfchen of Lau- (i)^Encid. rentifchenKoning Pikus befchryft(i), en hem onder anderen een zekeren ftaf of roc- I.7.V.187. de geeft, dien hy lituus noemt, zeggen, dat de Umus een koningklyke ftaf was, die met den naem van lituus wierdc genoemt, omdat hy de macht hadde om de gefchil- len, lites in 't Latyn, tebdliiTen; baculum regium, in qm foteftas ejfet dirimendarum litium. Nochtans willen anderen liever, (en Servius geeft die uitlegging ook aen de hant) dat Virgilius dien ftaf ot die roede zoude tocgefchrcvcn hebben aen Pikus, uit aenmerkinge van zyne kennille en achting voor de vogel wit helaery; waerom ook Vir- gilius niet enkel zegr, dat Pikus eenen luuus droeg, maer met nadruk, den lituus van (i)InRo- (hiirinus, dat is, Romulus, van wicnPlutarchus(2) getuigt, dat hy zeer godtvrugtig mulo cup. _en _zoo _ervaren i_n <j_e wichelaery is gevveeft, dat hy om die reden eenen lituus droeg , 'mille, cl' ²y^n<J^e' volgens de verklaring van Servius (3) en Plutarchus(4) > ^tcn k^lornmc ftok, ₅x. of, volgens de nader bepaling ten deele van Cicero (5-), ten deele van Gellius(6), een (3) Loc. korte roede of ftokje, dat krom en aen 't boveneinde, dacr het op zyn ftevigit was, laud. zagtjes was omgebogen, en dat de wichelacrs gebruikten, om met hetzelve de gewet hiirl.^0C' ^tfn ^^tfS ^neme'^s ^ar~^te tekenen,in welke zy de vogelen zouden waernemen, als zy hun- (i)DeDi- ^ne wiclielaery oeffenden: welk aftekenen hun niet gcoorlott was te doen met hunne Vin.lib. 1. qant. Zie La Cerda over Virgilius, wiens woorden zyn: ³7. j ]pfe Quirinah lituo parvaque fedebat (0) Noft. . .. , Succinctus trabea, lasvaque aneile gerebat _c<g# ³ c ■ Picus equum domitor. Dat is, uaer de vertaling van Vondel: De Koning Pikus zelf, heel braef'tepaertgcz,eten\ Zat met den purgeren en korten wichelrok^ Om 't lyf' gegordt j en droeg den krommen wicheljlol^ Van Godt (Juirinus in de rechte ham, in d? ander Den kleenen vlooken fchilt. (VlRoom- �udr.en(7)vertoont ons ook penningen, waer op deze wichelroede gezien wort, zyn* fchc cfe die aen 't �nderfte einde een wcirrigje gebogen, en aen 't boyeneinde omgekruk, Oudh. hl. _e'ij geheel gelyk aen den tegen woord igen biflchoplyken ftaf, bchalvcn dat de lituus, {t* gelyk wy reets gezien hebben, kort was: en hy is van gevoelen, dat het gemelde biflehoppelyke fieraet zynen oorfprongk aen dien wichclftaf der oude Romeinen fchul- dig is. Dat ondertufichen onze Italiaenlche Schryverwil, dat deze wichclftaf een gebruikclyk teken van heerfchappy by de Latynfche Koningen en Roomfche Keizers zoude geweeft zyn, dat gaet zoo verre, gelyk men zegt, als 't voeten heeft. Wat den Latynfchen Koningen belangt, daeromtrent is het, op zyn beft genomen, een ganfefr onzekere giffing; alleen daer op Iteuncnde, dat Virgyl juift zoo eenen lituus geeft aen den Latynichen Koning Pikus, en dat Servius en Donatus zeggen, dat lituus een ko- ningklyke ftaf is. Maer dat die lituus aen Pikus liever wort gegeven, aengemerktals wichelaer, dan als Koning, is reets boven gebleken; en des te wacrlchynlyker, om- (RjInVir- dat Dionifius van Halikarnaflus, naer de aenmerking van Taubmannus(8), zegt, dat gil� 1. c- de wichclary gelooft wort afkomftig te zyn van de Aborigines, zynde, volgens den zelfden Dionifius, het eigenftc volk, hctwclke naderhant, onder den Koning Lati- {9) Lib.i. nus(o), den naem van Latyncn heeft ontfangen; om welke reden Virgilius de voor-¹F-^8, ouderen van Pikus heeft aengemerkt als Koningen der Aborigines. Zie Servius �ver '76 Edit ^^Ct ¹^¹' V^aa'^s ^van '^l 7- Bock van dien Po�et: waerom Fcft'us (10) hem ook den Koning Dion-Go- dr Aborigines* zelfs noemt. Wacrby dan eindelyk alsnog een gewichtige reden komt, thofr. dat deze Pikus, gelyk de zelfde Fcftus (11) getuigt uit Verrius, zynen nacm zelf (11) Col. _acn je vogelwichelaery fchuldig is, zynde Picus, dat is, fpecht genoemt, omdat hy \^SI'va' ^'^Cn ^V08^e' ^tot &^c wichelaery gebruikte. Wat nu ten laetften den Roomfchen Keizercn betreft, by dezelve vindc ik niet de minfte reden om den lituus te voegen als een merk- (it) Kip- teken van heerfchappy: want dat men hem ziet op fommig� penningen van Julius ruig. Anc. Cczar(n), dat is klaerblykclyk uit hoofde van zyn wichclaersampt, gelyk het op- c "TY '" ^-ⁿⁱ'^ ^van d'e penningen zelf doet zien: gelyk Oudaen zeer wel aenmerkr. Enalzoo p'. z}i. " vint men den lituus ook op andere penningen zoodanig vertoont, dat, of uit het op- ' " fchnft

			1

-ocr page 534-

VE RB E TER ING.

5*55

■ Het bondeltje van gefchriften beduit de klagten, die de ftof en reden
der verbeteringe zyn.

ichrifc, of uit eenige andere byvoegfels, genoegzaem kan gezien worden, dat z�o e�h
penning op eenige priefterlyke bediening ziet, en niet op eene keizerlyke regeering.
Welke zaken zoo zynde, zoude onze Schryver, myns oordeels, beter hebben gedaen,
dat hy eenvoudiglyk, in plaets van dezen lituus, een biflehoplyken (laf haddc geftelt:
dewyl het de plicht der bifTchoppen is de zeden te verbeteren." Wy hebben vergeten
te zeggen, dat de veibetering des levens door fommigcn is afgebeelt door een zekeren

driehoek

waervan wie breder bericht begeert, die zie Pi��ius Valcrianus, H'urogU lib.

29. cap. 47; en ook door een duif, lib, ai. c. i,

VERBLINDING des VERSTANTS, zie

VERSTANT. [BLINTHEIT VAN HET]

V E R B O N T.

¹ Wee Vrouwen, die malkander omarmen of omhelzen *
en op eenerleie wys gewapent zyn. Namentlyk zy
voeren elk een' helm en harnas, en ook elk eene fpiets in de
hant, bovenop d'eene van welke fpietfen een reiger, en op
d' andere eene kraei zie. Onder de voeten dezer vrouwen
ziet men eenen vos uirgeftrekt leggen.

Naer Plinius getuigenis [A] was Thezeus de uitvinder van het Ver-
bont, dat de Latynen Fcedus, en ook outtyts, gelyk men uit Ennius [B]j
bewyft, Fidiis noemden, en de Verbont bezorgers werden Feciales geheten,

IL Deel. Ttt ttt omdat

I_A] Hifi, Nat. lib. j. eap. j6. Zoo wy nochtans de Schriften van het oude Tefta-
ment naergaen, zoo zullen wy veel ouder verbonden vinden: doch die waren Plinius
niet bekent. Zie Hugo de Groot, de Jure Be Ui & Pacis, Lib.i. c. \$.%,a.

C^B3 % Varro, de L. Lat. lib. 4> c ij. Per hos [Feciales] etiam nunc fit fcedus,
qwdfidus fcribit Ennius di�umj dat is, Door deze [Feciales] wort nog bedendaegs het

\ "" verbtni

-ocr page 535-



		.................." "......1 ;>V E R B O N T. omdat ze] volgens het ichryven van Varro[C], tot hanthavers der ge- roeene trou tuflchen de volken, geftelt waren, en ook moften maken [fecijfe] , dat de oorlogh op een behoorlyke en rechtvaerdige wyzeonder- nomen en aengevangen wiert; en de zelve ge�'indigt zynde , dat dan de trou van den vrede dpor een verbont wiert beveftigt. Menalippus, Ge- zant van Koning Antiochus, wyft, by Titus Livius [D], aen, dat 'er drie- iderleie foort van'verbonden voorkomt. D' eene beftaet, naer zyn zeg- gen, hierin, Dat men met ovenvonne vyanden vrede maekt, hen,naer't believen des ovcrwinnaers, wetten en voorwaerden voorfchryvende. D' andere is, wanneer vyanden , met gelyke kans en voordeel tegens mal- kander oorlogende, op even voordeelige voorwaerden tor een verdragh komen, waerby beide de partyen beloven, dat de genome landen en fte- den zullen wedergegeven worden, en aldus, of met die voorwaerde, vre- de fluiten. De derde ibort is, als men vrientfehap en verbont maekt met volken die onze vyanden noit geweeft zyn. Dus verre Menalippus. Doch h�rallero�cfte verbont, dat tuflchen de Albanen en Romeinen ge- maekt wiert, en daer Livius in zyn eerde boek van fpreekt, is tot geen een van dit driederhande flachbetreklyk[E] : want dat verbont wert met dit tftrbont ffcedus) gemaekt, hetwelk^ Ennius fchryft, dat men fidus plagt'te noemen. \|i) ad Verfta niet den bekenden Dichter Ennius, maer met Coiumna(i), den Taelkundigen ; Tragm. die later gcleett heeft, en waervan Suetoniub (2) gewag maekt, in zyn gefchrift over �nn� p> je doorluchtige Taelkundigen. Anderen zoeken andere afleidingen, die men vinden kan 11) ca», i. ^m '^l Etymologicum van Voflius(2), met wien wy deze afleiding voor de belle keu- <?) Voce' ren s betekenende fidus, getrou: en wat is een verbont, zoo de trouwe niet onderling feedus. bewaert wort ? [C] L c. Feciales [dicti funt,"] quod fidei publica inter populos praerant: nam per bos fiebat j ut juflum concipereiur helium, &-----ut f ceder e fides pacis conflitueretur. dat is: Feciales zyn alzjio genoemt, omdat z.e geflelt waren over de gemeene trouwe onder ie volgeren: want door dez.e werd gemaekt, dat de oorlog op eene wettige wy^e wierd begonnen, en___dat de trouwe der vrede door een verbont wie) d vafigefielt. Varro ichynt derhalven dien naem af te leiden van fides, trouwe, of van foedus, verbont; %4) Ad welk woort ook Cicero', volgens Servius(4), atbrengt van fides, trouwe: even alsof Virgil. ze feciales wierden genoemt, in plaets van fidiales, oifcediales: en niet, gelyk onze JE». Lib. Schryver zeit, vanfecijfe, dat is, maken: welke miilchien de afleiding is van Feftus, �� v-⁶¹'* _wiens woorden echter niet duidelyk te kennen geven, of hy dat woort afleit van het gemelde feciffe, of van ferire, flaen; wegens het f�en van 't ofTerverken, waervan de Schrvver ftrax zal (preken. Doch alzoo dit eene ftofle is, die de lielhebbery der Taelkundigen voornamentlyk betreft, zullen wy ons in dezelve niet verder begeven; ii) Voce en wyzen den Lezer naer het bovengenoemde �tjmologicum Voffii{$), alwaer hy ook It�aks. nog een andere afleiding, behalven de bygebragte, zal vinden. De Grieken vertalen dat woort door Vrederechters , Vredemakers , Verbontmakers , �'^voSiV.»!, i^ijnTToioi, *eTT0VO'ci<$Qg0l.* [T)] Die Schryver noemt dezen Gezant Menippus, niet Menalippus, Lib. 34.cap.573 gelyk ook Appianus, in Syriacis. [E] Zoo men nogtans de zack wel beziet, zal dit verbont behooren tot de tweede ibort; of ten minden gemengt zyn, uit de eerfte en tweede. Want de kans tuffchen die twee volkeren was gelyk, en de voorwaerden zoo voordeelig voor de eene party» als voor de andere; en dus behoort dit verbont tot de tweede foort. Maer belangen- de de uitkomft, is het eenigzins betrekkelyk tot de eerfte: alzoo de voorwaerden zyn- de, dat in de drie krygslicden, die overwonnen wierden, het ganfche volk zoude gefchat worden overwonnen te zyn, de Romeinen, de overwinning behaelt hebbende» in gevolge van dat verbont, den overwonnenen konden opleggen, het geen in hetzelve was bepaelt: buiten welke bepalinge zy echter niet kunnende gaen, zoo blyft dit ver- mot meeft betrekkelyk tot de tweede ibort. Doch men. dient wel te bemypen_v dat; indien

-ocr page 536-

V E R B ■ O' N T.

Ut voorbeding aengegaen, dat de drie Horar�uflen en de drie Kuriatiuf-
;fen vooraf tegens malkanderen zouden vechten, en dat de ftadt, wiens
burgers d' overwinning behaelden, met ruft en vrede over d' andere ftadt
heerfchen zou. Dir verdragh dan noemt Livius Feedus of Verbont. Wa6
wyders de plechtigheit belangt, die de Romeinen in het bezweeren zul-

, ker handelingen en verbonden gebruikten, daerover kan menBlondus(i),
Brif�bniusO), en Sigonius (3) naerzien[Fj. Een uit het collegie of ge-
nooifchap der Verbonrprielteren, die, gelyk boven al gemelt is, Feciales
genaemt, en twintigh in getal waren [G], zeide, na 't verrichten of waer-

(i) Ub.jl
Rom. tri-
umphant.
(x) de
Formulis.
(j) Lib. i.

nemen van veele ceremoni�n, eindelyk ook deze woorden : Indien 't Ro- �t'&de
meinfche Volk 't eer (Ie deze voorwaerden met gemeenen Raedt, door booze lifi ^An^
verbreekt; dat gy dan, o Jupiter, ten zelven dage het Romemfche Volk
zoo flaet, gelyk ik hier heden deze zeng zaljlaen; enjla het zoo veel te har-'
der, naer maetegy mag�ger enjlerker zyt. Dit gefproken hebbende_i worp
hy eener zeuge een' keifteen voor den kop [H], en daermede had dat aelou-

T tt ttt 2 de

indien men alle foorten van verbonden tot die drie zoude willen oetrekkelyk maken,

men zich daerin dikwyls zeer verlegen zoude vinden, en uit de daer uit fpruitende

■zwarigheden geenzins kunnen redden, zynde die verdceling van Menippus zeer on-

^: volmackt, en gebiekkelyk, en daerom qualyk gcvolgt door onzen Schryver : welke

had behooren te weten, dat Menippus dezelve maekt meer zoo als 't hem toen in zyn

> kraem diende, dan naer 't voorfchnft der kunft en der waerheit: gelyk onze voortref-

lykc Hugo de Groot zeer wel heeft aengemerkt, in zyn onvergelykiyk werkaengaen-

de het Recht van Vrede en Oorlog, Lib. z. cap. 15: by welken uitmuntenden man

een iegelyk alles van deze ftoffe tot zyn genoegen zal kunnen vinden wat hy begeert.

Zie ook 'het 3. hoot'tft. van 't 1. boek van dat zelfde werk; daer fteken fchatten in.

[_F] En boven alle andere Schry vers der Roomfche Outheden, die veele in getal
zvn, liever den Schry ver zelven, daer de bovengemelde, en andere geleerde mannen
zulks uit hebben getrokken; namentlyk Livius, in het 24. hooftftuk van zyn eerftc
boek: uit welken ook de flraksvolgende woorden van den Fecialis zyn genomen:

Illis legibus 'populus Romnnus ----ft prior defexit publico conjilio, dolo malo; ttt Ulo die

°�upuer populum Eommum fic ferito, ut ego hunc porcum bic hodie feriam: tantoque ma-
<ris ferito, cjuanto magis potes pollesque. Alwaer hoewel Livius cigentlyk fpreekt van
een verken, en in't manlyk gc�acht hunc porcum zegt, zoo hebben nogtans de Geleer-
den, onder andere Marcellus Donatus, zeer wel aengemerkt (4), dat het eene zeug (₄j %_xwas, en dat in 't woort poreus by de Latynen niet alleen het mannelyk, maerookhet Sucton.in
vrouwelyk is begrepen. Voorts blykt uit Livius, dat dit formulier verrigt wiertdoor ^C1aud.
den Pater Patiatns, het Opperhooft der Fecialcn, daertoe door een der andere Fecia- 'f^ll
len verkoren: van welken Pater Patratus, gelyk ook iets meer van de Fecialcn zelfs, yireil.
voor zoo verre derzelver ampt betrekking hadde op den oorlog, \vy gefproken hebben Mn. L. 8.
over 't 1. beelt des Oorlogs, Aenm. G. Y-/4'-

[G] Volgens Varro by Nonius Marcellus, cap. ia.§. 43. Serllum

[H] Voor reden van deze plechtigheit zegt ons Servius^), dat de Feciales, daer ^"c��^
men te vooren was gewoon geweeft zwaerden daertoe te gebruiken, dit hadden be- eumedam
dacht, omdat men meende, dat het oude beelt van Jupiter was geweeft van een kei- Picrium
fteen. En daervandaen fchynt de fpreekwyze der Latynen te zyn gekomen, als ze &Taubm.

item E-
ryth. in
Indice
Virgil.
Voce Pot-
en.

(�)Loc. f.
(6)ChiU.
Cent. 6.
Ad.33.
(7) Hicro»

zeggen, jurare fovem lapidem, dat is, by den fieen fupiter z.weeren, in plaets van een
hoogen en dieren eedt doen, of heiliglyk zweeren: hoewel Erafmus(�) en Pi�rius(7)
dien cedt afbrengen van dat flaen met den ftcen in 't maken der verbonden. By de
Arabiers was de ftcen, naer de aenmerking van Erafmus, ook gebruikelyk in de ver-
bonden : en by de Athencrs was, gelyk Pi�'rius acntekent, mede een foort vm een
eedt, die eenvoudig by een fteen gefchiedde: hetwelke kan gezien hebben op de na-
tuur van een fteen, welke is vaft en beftendig te blyven leggen, en niet .licht bewo-
gen te worden. Om alle welke redenen te zamen men den fleen met Pi�'rius wel kan
opvatten als een zinnebeelt van vaftheit en beftendigheit der verbonden. Maer Poli-

bius brengt een geheel andere reden van dezen cedt, en 't gebruik van den fteen in^t

t. . .. 1 ma-

gl.lib._49r

-ocr page 537-



		X E R B O N T; de gebruik zyn befcheit. Paradyn begrypt het zeggen en doen des Ver-¹bontpriefters in vaerzen, die omtrent op dezen zin uitkomen [I]: Het geen dit zoogzwyn heeft gele�n Moet ons ook wedervaren, Indien wy deez' verbontseedt geen Gefiant doen en bewaren. De Grieken gebruikten in zulk een geval eene andre plechtigheit. Men'. vim hieromtrent een voorbeelt van die volken in het derde boek der Ui_a. den van Homerus. Daer maken ze met hunne vyanden verbont en vrient- (0 v- 88. fchap (i), {tellende den uitflagh des geheelen oorlogs , aengevangen om het bezit van Helena, aen een' tweeftryt [K] tuffchen Menela�s en Ale- xander[L], op die voorwaerde, dat de overwinner de rykdommeri [Ml en fchoonheit der gemelde PrinfciTe genieten zou, en dat d' andere Grie- ken en Trojanen voortaen in verzekerden vrede en goede vrientfehap zouden bly ven. De plechtigheit dan der fluitinge des verbonts gefchied- {i)y. z₇o. de aldus: D' Opperveltheer(2), na zyne handen met water gewailchen te hebben [N], nam een mes, waermede hy de hooftwol van eenige lam- meren affchoer[0], de zelve wol onder de Vorften van wederzyde uit- dee- maken der verbonden, by, ter plaetf� daer by fpreekt van't verbont, gemaekt tulTchen (5) Lib.j. de Romeinen en Karthagcrs, en zulks op deze wyze(^): De Romeinen, zegt hy, c.i;. zweeren by fttpiter den Steen, agtervolgens ecne zekere oude gewoonte; alsmede by Mms en Enyalius. De eedt nu by Jnptter den Steen is dusdanig: Die geene, die de verbonts- eeden doet, een ft een in zyne bant genomen hebbende, legt den eedt af uit name des volks, en fpreekj verder deze woorden: Indien ik^ een oprechten eedt doe, zoo ti/edervare mj het goede: doch indien ij^ iets anders in myne gedachten hebbe, dan ik^ doe, zoo %uorde z'4 al- leen , alle anderen behouden blyvende in hunne eigene vaderlanden, eigene wetten, eigene goederen , eigene tempels , en eigene begraefpluetfen , ter neder geworpen , gelyk, dez.e ft een nu uit myne handen: en dit gefproken hebbende, werpt hy den fteen wech. Waer- f4) Voce mede ook overeenkomt het geene Feftus^'¹ fchryft: Lapidem filicem tenebant juraturi Lapis. p_er Jovem, h<ec verba dicerites: Si fciens f allo, turn me Diefviter fdva ttrbe areeque bonis cjiciat, ut ego hunc lapidem. dat is, Als zy zonden zweeren by^upiter, dan had- den ze een keiftecn in de hant^ [prekende deze woorden: Indien ik\_ met myn weten be- driege, dan werpe my Jupiter, de ftadt en V \afteel behouden blyvende, even alzoo uit myne goederen, als ik dezen ft een. Hoewel Feftus hier op den eedt van byzondere per- funcn en in byzondere zaken, en niet in verbintenifl� wegens 't gemeene lant fcliynt (5)Lib.i. te zien. By Livius(f) komt Hannibal voor, wanneer hy zyne loldaten wil verzeke- cip. 4j. ren van het gctrouwelyk nakomen zyner belofte, als hebbende een lr.m in de linke, en een kei in* de rechte hant, en biddende Jupiter en de overige Goden, dat zy, in- dien hy bedrieglyk handelde, hem alzoo zouden flachten, als hy dat lam quam.te doen: en daerop floeg hy het Jam met dien fteen den kop in. . �FJ �t fcrofe, vobis prsefentibus, accidit ifti, Sic mihi contingat, fallere fi hic cupiam. ["KJ Zulks is meer in gebruik gewceft by de Ouden, en bedacht, om het ftortcn Van veel bloets te verhinderen. Somtyts is 't aen eenige weinigen geftelt, gelyk bo- ven in 't voorbeelt der Horatii en Kuriatii, en diergelyke meer, te vinden by Ever- hard Feith, in zyne Homcrifche Oudheden, Lib. 4. e.xtr. [Li] De zelfde als Paris: de zack is bekent. [Mj Want Paris hadde ook goederen te gelyk met Helena weebgevoert. Zie Ho- merus Iliad. Lib. 7. v. g^O. & Lib, 2. v. 91 ■. & 282. [N] Als een teken van onfchult. Zie onze Aenm. A. over het tweede beek der Onnozelheit. [O] De uitlegging van die plechtigheit, die Homerus verzwygt, vult ons de zoo evengenoemde Feith ter aengehaelder plactfe, 'uitSofokles, betekencndezulks, datdie gecne, die 'c verbont eerft brak, alzoo zoude afgefneden worden uit den lande der le- ^: ' yenden

-ocr page 538-



		V E R B O N TV 537 deelende: en voorts zeggende, hoe verre het verdragh de partyen ver- binden zou, ftak hy den lammeren de keel af en goot 'ej wyn op, terwyl iemant uit het volk deze woorden fprak(i): O gy alle'fheerlykfte en dier- (')t-398J magtigfte Jupiter, en gy andere onjterflyke Goden: geeft dat den geenen die van beiden dit verbont d' eerfle breekt, de harfens zoo mogen ter aerde neder- ^lvloeien, gelyk deze wyn heenevloeit. Maer \vy hebben hier geen eene van al die foorten van verbonden v/il- len vertoonen, omdat die altemael onder de beelden van Vrede en Vrient- fchap behooren; want het woort loedus beduit niets anders dan vrede en vrientfchapj die, plechtiglyk beveiligt wordende, met dit of diergelyk een begin van woorden gefchiedde, Het zy vrientfchap tujjchen dees en die, onder zulke en zulke voorwaerden. Briflbnius fpreekt, in zyn eer- ite boek aengaende de Formulieren, hier naeukeurigh van, en toont, uit het XXXVIII. boek van T.Livius, aen, dat het verbont, metAntiochus gefloten, of eigentlyk het gefchrift dat daervan gemaekt wiert, met woor- den van dezen zin aenving [P]: Daer zy vrientfchap tuffchen den Koning Antiochus en 't Roomfche Folk, op deze voorwaerde, enz. Zoo geven we dan met deze twee vrouwebeelden een ander flach van verbont te kennen > bef�aende hierin, dat zich twee of meer partyen te zamen tegens een' al- gemeenen vyant verbinden. Zulk een verbont was het dat Pius de Vyf- de, de Koning van Spanje, en d� Gemeenteftaet \Republycq] van Vene- ti� onderling tegens den Turk aengingen [P^#], en het he�igh Verbont of de heilige Ligue genoemt wiert. Dit verbont ftaet in de koningklyke zaelop deze wys uitgeft-hildert: Men ziet drie vrouwen, die malkander omarmen. D' eene der zelve beelt de Heilige Kerk, d' andere Spanje , . II. Deel. V v v v v v en- venden met zyn ganfche geflacht, tot den wortel toe: welk gebruik hy aenwyft, dats; ook in het doen van allerlei andere plechtige eeden beeft plaets gehad: gelyk mede het � in ftukken fnyden der oflfcrbeeften, zynde zulks ook gebruikclyk geweeft in het oude Teftament zelf: waervari-men breder kan zien handelen den Heer Zaunflifer , in zy- nc beelden des Vcrbonts; daer wy echter de vryheit van moeten nemen om, te zeg- ! gen, dat die beelden niet vry zyn van veele misftellingen omtrent de Heidenfche out- ^;heden, en zelfs onverfihonelyke fouten indcvertalinge vatifbmmige plactfen. Voorts is het bekent, dat een der voornaemfte plechtigheden in 't fluiten van een verbont, al '. ' van outs is geweeft het geven van de rechtehant, gelyk- de zelfde Feith aenwyft uit Homcrus, Virgilius en anderen; zynde die hant gehouden voor een pant en verze- kcringe van trouwe, en daer toe gebruikt by de Ouden, voornamentlyk door de Per- zen, gelyk Feith verder aentckent uit Diodorus. Zie ook Juftinus, Lib. n.cap. i�j, en aldaer het zelfde gebruik by andere volkeren, in de aentekeningen van Bcrneccc- rus; als mede het geene de Geleerden hebben gelchreven over Kornelius Nepos Da- tam_rcap. 10. §. i, en Pi�rius Valenanu� HUrogl. Lib. gj. cup. 24 & 25", endeSchry_rvers verder acngewezen over het tweede beclt der Huweljkstrou, yf�nmTKx.'D.b'l.^. Zeltzacm was de plechtigheit van fommige Barbarifche Koningen, in 't maken van hunne verbonden, die Tacitus(2), en uit hem Pi�rius, aldus verhalen: Zy gaven d)Anrul' rnalkanderen de rechte hant, en bonden derzelver duimen aen malkanderen vaft; wel- lib.ix. ker toppen als door't bloet waren gezwollen, dan prikten zy in dezelve een klein ^caP-47, gaetje, en likten malkandcrens bloet: en dat verbont wert voor geheim gehouden ^ als zynde door hun onderling bloet gehciligt: welke gewoonte van bloetdnnken, int ' acngaen.van geheime verbonden en lamenzwccringen, Lipf�us over die plaets van Ta* citus aenwyft, dat ook by veele anderen is in 't gebruik geweeft. [P] Cap. 38. Amici�A regi Antiocho ennt populo Roma.no his legibus & conditkni- kt! s eflo. '" [PJ In den jaere 15-70 en 15-7 r. Zie Jac. Aug. Thuanus Hifi. fiti Temp. Lib.* 49 i $n van Loons Nederlandfche Hiitoripenningen, 2. Bock, bl. 140. """"

-ocr page 539-



		538 V E RB ON T. en de derde Veneti� uit, zynde die beelden met de gewoone wapenfchiP den onderfcheiden. Wy vertoonen twee gewapende en malkander omhelzende vrouwen, ter uitbeeldinge van de vereeniging en het verdragh, beraemtenvaftge- ftelt om malkanderen met gemeene wapenen te helpen en by te ftaen. De reiger en kraei zyn bequaeme zinnebeelden van onderlinge verbinte- nis tegens een' gemeenen vyant, omdat ze vyanden van den vos zyn, ge- lyk de vos ook hun beider geflage vyant is- Hierom vereenigen zich de- ze twee vogels in bontgenootfchap, om den vos gelykerhantaen te vallen, den zelven te quellen, en zoo veel met den bek te pikken als ze kunnen. Om die reden legt 'er een vos onder de voeten dezer beelden , als tot een zinteken alhier van een' algtmeenen vyant, dien de te zamen verbonde- nen, door middel van den oorlogh, trachten ter neder en als onder den voet te houden ; en hebben daerom de vrouwen elk eene fpiets in de hant, welk krygsgeweer een hieroglyphifch beek van den oorlogh is [ Qj. Dat de reiger en kraei, boven op de fpietfen te zien, vrienden zyn, vint men by Ariftoteles in 't i. kap. des IX. boeks van de Dieren: en dat ze zich te zamen tot nadeel van den vos in verbont begeven, wyit Pli- nius aen in het 74. kapittel van zyn X. boek. C QJ Zie de beelden Oorlog met onze Aenmerkingen.

			VERD�ENST. BELO�NING. WAERDIGHEIT* E En Man, die op een fteile en fcherpe plaets ftaet, en met een koftlyk en ryk gewaet bekleet is. Zyn hooft is met laurieren omvlochten, en hy houdt in de rechte hant, wiens arm gewapent is, eenen fchepter. In zyn bloote flin- ke hant ziet men een boek» V�

-ocr page 540-



			V E R D I E N S T; 5J9 De verdienden zyn, naer 't zeggen van Thomas [A], deugdelyke da- Men , aen welke men alle treflyke zaeken fchuldigh is tot erkentenis en ^; vergelding. Hy wort op een fcherpe hoogte geftelt, ten aenzien van de zwaerwig- tigheit en moeite, die 'er vereifcht worden [B] om een man van verdien* fteri te mogen zyn. Zoo zegt men dat Herkules [C], door wien een man die den goeden naem 'en de waere eer lief heeft en betracht, wort afge- beelt, den breden en vermaeklyken wegh verliet, door welken de wel- Juften en geneugten vcrftaen worden; en den anderen wegh verkoos, die moeilyk te bewandelen was, en zoo fteil als een berg opliep, waerdoor de deugt wort aengeduit. En om dit aenvaerden der zoo vermaerde moeilykheden heeft hy verdient getelt te worden onder de allervvaerdigfte helden. Het rykekleetbedu.it de bequaemheit en heblykh�it [D] tot de deugt, door welke de menfch dingen doet die lof en eer waerdigh zyn. V v v v v v 2 Aen- \_A~] Part. 3. Quasfl:. ^f. art. 6. Meritum ejl a�lio, qua jufium eft, ut agenti alicjuid detttr: dat is, De verdienfre is eene daet, volgens welke het billjk^is^ dat men aen den reenen, die ze doet, iets veve. [B] Ovidius, Trifi. Lib. 4. El. 3. v. 74. Ardua per prasccps gloria vadit iter. HccTrora quis noflct, fi fclix Troja fuif��t? Publica virtuti per mala fa�ta via eft. Ars tua, Tiphy, jacet, fi non fit in asquore fluctus. Si vakant homines, ars tua, Phoebe, jacet. :� "■'.-"-'-. ■ Qiuelatct, inque bonis ceflat non cognita rebus, Apparet virtus, arguiturque malis. Hctwclke Havart aldus vertolkt: De deugt baent zich een weg door alle fleiltens heettl Zou men van Hektor wel een beldenftuk^ verhalen, Zoo Troje nimmermeer belegert was geweefl} Zjn dapperheit blonl^ uit door d' a/gemiene quaelen. Indien ''er op de zee geen onweer wiert gevreeft, 1)w konfi was onbelient, o Tifis, op der aerden. Indien een menfch altytgezant bleef', fterl^en fris, Uw heelkonfi, Febus, was onnut, en van geen waerden'. Schoon in voorfpoedigheit de deugt verborgen is, En niet te voorfchjn komt, zoo blinkt ze in tegenspoeden ,'� En rampen allcrmeefi. [C] De Ouden hebben vcrziert, dat Herkules, wanneer hy nu tot die jaeren was gekomen, dat hy een verkiezing zoude maken, tot wat fbort van leven hy zig wilde begeven, was uitgegaen naer eene wildernis; alwaer hy een tweefprong ontmoetende^ en niet wetende, welken weg hy moeft inflaen, was neder gaen zitten en zich lang hadde bedacht : eindelyk waren hem twee vrouwen verlchenen, waervan de eene was de Deugt, de andere de Welluft, pryzende hem beide haeren weg om 't zeerftc aen; de laetfte, wegens defzelfs gemaklykheit en vermaeklykhcit; de eerfte, wegens het goede, dat haer weg, hoewel in den beginne fmal, oneffen, fteil, en in allen deele ongemaklyk en moeilyk, echter naderhant aenbragt; daer al dat fchyngoet, hee geene de weg der welluft i_n den beginne vertoonde, naderhant veranderde in elende en't verderf. Herkules, dit vertoog van beide gehoort hebbende, hadde den weg der deugt verkoren, en dien der welluft verworpen. Lees die fabel uitvoerig en fier- lyk, en met een nuttige toepaffinge, verhaelt by Xenofon, in Memorab. Socrat. Lib, a, en by Silius Italikus, die ze op zynen Scipio heeft toegepaft, Lib. 15-.zz.20 &feqq. Zie ook Filoftratus, de Fins Sophif.in Proaem. & Cicero, de Offic. lib. 1. c. 32, en an- deren over de gemelde plaets van Silius, acngehaclt door Dausquejus en Drakenbortri LD] De beeldenfpraek is dtiifter: en deze duifterheit komt van de tweederlei bete-^:
		i

-ocr page 541-



		V E R D I E N S T,
	w	V E R D I E N S T,
	w

.Aengeiien voorts de verdienften eene vergelding, die in eenige zaek; beftaet, dienen te hebben, zoo zyn dezen beelde de lauwerkroon er* fchepter toegewezen, om den man zoo aenzienlyk temaken als doenbaer I is_} behoorende zulke belooningen in 't byzonder gcfchonken te worden I aen luiden van groote verdienften, gelyk daerom Paulus aengaende de j kroon zegt, Ntemant -wort gekroont dan die wetlyk gefireden heeft [E], 2 Timoth. II. 5. De rechte hant met deszelfsgewapenden arm, en de flinke hanr die een boek ten toon houdt, beelden de tweederleie foort der burgerlyke ver- dienften uit, waervan d' eene in de dapperheit des wapenhandels, en d' andre in het oefenen van kunften en geleertheit gelegen is: want door ie- \ der van deze twee zaeken kan iemant een man worden, die den fchepter j verdient, door welken het vermogen betekent wort om andre luiden te beftieren [F] ; ja die den fchepter en de lauwerkroon verdient, 't lefte van welke dingen een belooning is beide van uitmuntenrheit in goede kunften en geleertheit[G ], en van helthaftige oorlogsdaden [H] of krygs- dapperheit; beduidende de lauwerkrans waere glori en eeuwigen lof. kenifle van 't Latynfche woort habitus, dat de Italianen overnemen en in habito ver« anderen; zynde hetzelve te zeggen, een gewaet of kleding, en ook eene hebbelykheit, of bequaeme geftelthcit, in dien zin, dien wy breder verklaert hebben, over het 1. beek der Kunft, Aenm. A. bladz. 82, Nu wil hy de habitus, dat is, hut gewaet van 't beek, ftellen als een zinlchcts van de habitus, dat is, van de bequaeme geftelthcit der gemoederen tot deugt: hocdanige beeldenlpraeken wy elders al hebben verwor- pen, als welke niet aen eene overeenkomftige betekenis der zake, maer gelyken klank van woorden, die eehter zeer verfch�lende denkbeelden verwekken , zyn gehecht. Derhalven zoude ik het ryke klect van dit beek liever opvatten als een zinteken van het ryk en heerlyk fieraet dat de goede verdienften byzettcn aen den g�encn, by wiert dezelve worden gezien: of, gelyk hy naderhant in 't beek vergelding zal zeggen, dat de goede verdienften en brave daden eene ryke belooning verdienen. [_�] Paulus zinfpeeh hier op de kranf�n, waermede in de ipelen der Grieken dk geenen gekroont werden, die de overwinning behaeldcn. Maer ook zyn de kranfen zoo van laurier, als. ander loof, by de Ouden gegeven als eene belooning voor welda- den en verdienften in veele andere zaken. Zie onzen bladwyzer in 't woort Krans. . [F] Voorwaer, daer is niets, dat den menfeh zoo zeer kan vcrhifi�n tot hoogheit en heerfchappy, waervan de fchepter een beelt is, (zie wederom den bladwyzer) dan veelen te verplichten door verdienften; van welk middel Julius Cezar, hoewel ten quade, zich zoo trcffelyk heeft weten te bedienen, dat hy daer aen vaar een zeer groot gedeelte die rnagt is verfchuldigt geweeft, waerdoor hy derRoomfche viyheit het juk van flaverny heeft opgelegt, en alleen is Heer geworden van alles. Lees Sucronrus in 't Leven van dien Keizer, op het 20, 23, en voornamentlykophet 26, 27 en 28. hooftftuk. [_G~] Zie onzen bladwyzer in 't woort laurierkrans. \|]HJ Zie wederom den bladwyzer in 't zelfde woort. VERDIEN S"T. IN de zael der Kanfelerye van Rome ziet men de verdienft afgefchildert als een Man, omhangen met een koningkly- ken mantel. Hy heeft een' krans op 't hooft, en een'fchep- ter in de rechte hant[A]. -Gemerkt de verdienft eene zaek is, den lof, dien onze woorden haer geven kunnen, verre overtreffendei zoo laten wy haer gaerne met meer bracht van zich zelve fpreken. �AJ Alles in dit bedt is kjaer uit het yoorgaendej VER-*

-ocr page 542-



		V E R D I E N S T G E N O f. �4* fr' V E R D I E N S T G E N O TV VERDIENDE BELOONING. E En Man 3 gekleet in een wit gewaet, en omhangen met een' gouden fluier. In de rechte hant heeft hy eenen palm-, alsook een'eiketak die mei; ekelen geladen is. lil zyn flinke hant ziet men kroonen en kranfen. De voornaemfte deden der belooninge befraen in twee zaeken, nament- lyk eer en voordeel. Zoo heeft dan dit beek den palm- en eiketak in de rechte hant_} beduidende de palmtak d' eer [AJ, en d' eiketak 't voor- deel [B]. Het wit gewaet met den gouden fluier beduiden hier de waerheit met de deugt vergezelfchapt [C]. Want het geen aen een' verdienfteloos perfoon gegeven wort, is geen belooning van weldaden en wakkere ver- dienften, maer een enkele gift. [A] Als wordende den overwinnaer gegeven om hem te ecreri. Wy hebben 'er elders meer van gezegt: zie onzen bladwyzer. [B] Dit zal met enkel door den eiketak te kennen gegeveri worden, maer, orridaC 'er eikelen aenzyn; welke dat geene zyn, daer de menfehen eertyts van leefden. Wy hebben dat ook al elders verhandelt. Andere betekenifl�n, die hier te pas zouden kunnen komen, beiluit de eiketak ook in zich. Onze bladwyzer zal 't een en 't an- der opgeven in 't woort Eikel- Van de kranfen is in het tweede bcelt hiervoor ge- jproken, en elders ook van de kroonen. Zie wederom onzen bladwyzer in 't woort Kroon. [C] Zie de beelden der Deugt en der Waerhtit) en nogmaels den bladwyzer in de woorden Gout, en Wit. VERDRAEGZAEMHE�T. 1 E Ene Vrou in een afchgraeu gewaet. Z' is out van we- zen, en draegt met groote moeite en arbeit eenen (leen op de fchouders. Nevens haer ziet men deze woorden ge- fchreven , rebus me servo fegundis, dat is, Ik verwacht hierna eenen beter flaet. Verdragen is zoo veel als eenigen zwaeren lafi dragen, de zwa�rte daer- van met een goet oogmerk ontveinzende: doch dit rackt het lichaem lyke. Daer zyn ook zwaere ziellaften, wier moeilykheden en elenden men ver- dragen moetj bchoorende zulx ter liefde en om den wil der deugt te ge- fchieden. Deze moeilykheden worden door den (teen , op 's beelts fchouders, aengewezen, vermits een groote fteen , door zyne zwaerte den geenen niet weinigh drukt, die hem op de fchouders heeft [A]. Z' is .out van gelaet, omdat de verdraegzaemheit uit de rypheit des raets voortkomt, die doorgaens in bejaerde luiden groocer is, en meer ge- bruikt wort dan in een jonger leeftyt [B]. IL Deel. X x x x x x Het �A] En alzoo wort door de zwaerte, die 't lichaem dragen moet, de laft uitge- beelt, die de ziele is opgclcgt, [B] Zynde de jongkhek driftiger, en daerom ongeduldiger. De ouderdom kan teffens ook een zinfehets zyn, dat de rampen en tegenfpoeden, zonJer welke de ver- draegzaemheit geen plaets heeft, het lichaem verzwakken en als out maken.

-ocr page 543-

V E R D R A1 G Z A E M H E I T.

Het byfchrift [C] geeft het einde en oogmerk der verdraegzaemhe�t t�

kennen,

[C] Het geene ontleent is uit Virgilius, v�neid. Lib. i. v. zoy_t dacr Encas zyt>
volk trooft' en zeit:

Durate, 6c vosmet rebus f�rvate f�cundis.
Dat is, naer de vertaling van Vondel:

Volhardt Jlechrs, en -verwacht hierna een beter flaet.
Diergelyk is het zeggen van den zelfden Dichter, JEneid. lib. <j. v. 710.

Quicquid ent, fuperanda omnis fortuna ferendo ett.
Dat is:

Het gae z.00 'r wil: men moet alle onheil door verdragen

Te boven komen.
Meer andere fpreuken van den zelven inhoudt by Heidenfche Schry vers, zie verzamelt
door La Cerda, over beide deze plaetfen. Hoe gelukkig nu zeker Schry ver, in zyn
Zinnebeeldifch werk, bladz. 81, alvvaer hy dit beclt van Ripa overneemt, de verta-

ling dezer fpreuke van Virgilius, door Dirk Pieterien

heeft gevolgt tn

'ers geinackt,

behouden, namendyk, ik, diene, of bediene my van gelukkige dingen, kan elfc zien,
die zelf rnaer een geringe kennis der Latynfche tale heeft. Hoe fraci zulks dan flaet
voor een man, die zyn werk opvult met fpreuken uit Latynfche en Griekfche Schry-
vers, en zoo wel over de kracht der woorden van die talen, als van de Hebreeufche
veeltytsredeneert, en dien men immers daeruk zoude befluiten dat een behoorlyke ken-
nis van de zelve hadde; zulks laet ik gaern aen 't oordeel van een ander over. Die
Heer hadde beter gedaen, dat hy zich enkel hadde gehouden aen de oudheden van den
Bibel, en hec geene daertoe betrekkelyk is, en alleenlyk uit Heidenfche Schry vers
dat geene bygebragt, hetwelke hy in derzelver fchriften of zelf hadde gelezen, of,
zoo ze elders wierden aengewezen, ten mmftcn in dezelve naergezien, endaerna, zoo
hy de woorden en meening van die Sehryvers volkomen bevatte, in zyn werk rer nt«
dergeftelt, het geene hy meende zynen lezer dicnlt te kunnen doen; zonder zich te
vergenoegen met het uitlchryven van Flarilegia, en diergelyke boeken: welker gebruik
wy niet ongeoorloft achten in diergelyke looit van fchriften , maer ook teffens moeten
�waerfchuwen, dat vol is van gevaer om bedrogen te worden, zoo men zelf niet wat
kennis heeft van zaken. Ik hebbe wel kunnen merken, dat de Sehryvers, of ten min-
den de Drukker van de maendelykfche Boekzacl(i), van wiens perfe dat Zinnebeel-
difch werk gekomen is, het my niet al te wel hebben afgenomen, dat ik elders iets
van diergelyke natuur van dat werk hebbe gezegt: maer dewyl ik daermede geen an-
der oogmerk hebbe gehad, dan om den Lezer te waerfchuwen, dat hy zich niet vaft
kan verlaten op het geene hy in dat werk vint ter nedergeftelt, zonder eenig voorne-
men, om de achting van dien Schry ver te verminderen; (want immers wat doet het
tot des mans bediening, die hem zyne achting moet geven, of hy in Heidenfche
fchriften ervaren is, of niet?) zoo kan ik niet zien, dat ik in dezen iets gedaen heb-
be, waerin ik met recht kan worden geoordeelt qualyk te hebben gehandelt. Meent
echter die Schry ver door my beledigt te zyn,. en gelieft hy my te wederleggen, (ge-
lyk de gemelde Bockzael fchynt te kennen te geven) ik 7al zulks i aern afwachten, en
dacrdoor dan gelegenheit hebben om aen te toonen, dat de gemelde Boekzaclichryvers
geen reden hebben gehad om eenigzins te fcherlcn met myne woorden, dat ik den
naem van dien Schryver, uit befcheidenheit, in myne Voorreede , hebbe verzwegen:
waerop ik hen echter buiten dat miflehien elders zal antwoorden by nader gelegenheit;
gelyk ook op dat bcfluit, dat zy opmaken uit de woorden van gemelde myne Voor-
reede , alsof ik in een ander bedilde, het geene ik zelf hadde begaen. Maer zulks
hier de plaets niet zynde, keere ik my tot het overige van ons beelt. Het kleet dan
is af�hgraeu, (want de Italiaen heeft hier die kleur, niet de blaeuwe, gelyk Pers)
omdat die kleur dof is, en niet vrolyk, en daerom droefgeeftigheit betekent, waervan
zich de verdraegzaemheit, uit aenmerking van haere menigvuldige en zwaere rampen,
boe fterk zy ook mag zyn, niet geheel kan afzonderen. Om die zelfde reden hebben
wy geoordeelt, dat onze Schryver ook aen \Berou en aen de Nedri^heit een kleet van
die zelfde kleur heeft gegeven; gelyk hy ook gedaen heeft aen de beelden der Ljdt*
z.aemheit: welke met ons tegenwoordige moeten worden vergeleken. Zie onze Aen-
merkingen over die beelden, i.D.bl. 117, en z.D.bl. 178 en 110 enz.. Voor de relt
kan men biet niet onvoeglyk uitPi�rius(z), als een beelt van verdraegzaemheit, ook

by-

(0 Jmua-
i� «717-

ft) Hiero

gl. lib- 48

,18.

-ocr page 544-



		V E R.D RAEGZA�MHE�T. 54* kennen, namentlyk ruft en ftilte: want alleen de hoop [DJ op een' goe- den uitflagh leert den verdraeghzaemen alle moeilykheden gewilligh op- nemen en dulden. by voegen den gteffeh met welk gereetfehap de Lacedcmotticrs hunne kinderen de ver- draegzaemheit in 'c licbamelykc leerden, hebbende daertoe een zekeren dag ingeftelt, op welken zy dien geheelen dag lang by het altaer van Diana, toegenaemt Orthia, met geeflels werden geflagen, dikwyls tot de doot toe: hetwelke zy echter uitfton- den, zonder fchreeuwen, of zuchten, ja zonder vertrekking des gelaets zelf, en veel- tyts met een bly wezen, wordende daertoe aengemoedigt van hunne ouders* die 'er byftondcn, zelfs, en de een den ander trachtende te boven te gaen in het edelmoedig doordaen der pyn j waerin al wie de anderen overtrof, die behaelde een zeer grooten lof. De oorzaek van die inzettinge wort verfchcidentlyk verhaelt: maer naer 't ge- voelen van Xenolon, zoude de Wetgever daerdoor hebben willen aentoonen, dat al wie een korten tyt fmart lydt, een langen tyt daerna geprezen wort, en zich verheugt. Men zie deze gewoonte in 't breede verhandelt uit Pauzanias, Plutarchus, Cicero, en anderen, by Kxagius, in de Laetfte Inzettinge van de negende Tafel, in het 5. Boek «i^ran het Gemeenebeft der Lacedemoniers. f_D] Zie onzen bladwyzer in 't woort Hoop, '

			VERGANGKLYKHEIT VAN 'S MENSGHEN LEVEN. Hier kan men bequaemlyk dusdanigh een beelt van op- maken : Eene Vrou, mager [A] en angftvalligh van aengezigt, en armelyk gekleet [B]. " Zy houdt in beide de handen eenige yskegels, gelyk 'er by vriezend weer aen de daken hangen; zynde die kegels of ystakken, naer Pi�rius getuigenis , door d' oude Egiptenaers [C] als beelden der Xxx xxx z bros- [A] Een teken van zwakheit en vermindering van krachten. [B] Dat zal zeggen, dat het leven zwak is, gelyk cen out en afgefleten kleet. t.C] Hier vreesik, dat wy wederomtwee misflagen ontmoeten ; de eene, dat dit wederom

-ocr page 545-



		�44 VERGANGKLYKH�IT. '^r? brosheit of vergangklykheit van 's menfchen leven geftelf." 't Zou ook niet onvoeglyk zyn, dat men deze beeltenis als van ouderdom [D] dede kromgaen, en op een zwak riet leu- nen [E]; aengezien het riet een bekent zinnebeelt Van bros- heit is: want 's menfchen ouderdom wort ook door't minfte ongemak zelf dierwyze dikwyls getroffen, dat men 'er onder bezwykt en blyft leggen. Eenigen beelden de bros- of ver- gangklykheit onzes levens door waterbobbels af [F], en niet zonder reden, dewyl die voor een weinigh tyts wel iet in 't oog fchynen, doch zeer ras daerna verdwenen en wech zyn. wederom op den naem der Egiptenaeren ftaet om geen andere reden, dan omdat onze Schryver dit meent gevonden te hebben by Pi�rius, alsof die nooit eenige andere beel- denfpraek meldde, dan die Egiptifch was: hoedanige verkeerde begrippen van onzen Schryver wy nu al zoo dikwyls hebben aengewezen. De tweede misilag is, dat de Icaliaen, naer alle gedachten, Pi�rius niet zal hebben verftaen, dat hem ook al meer- malen is gebeurt. Altoos ik vinde deze beeldcnfpraek in den gcheclen Pi�rius niet: maer gille, dat onze Schryver, ter plaetfe daer Pi�riiis den watcrbobbel, van welken in dit beelt nader wort gefproken, die beeldenfprack uit een onkunde der Latynfchc Woorden heeft gefmeedr, en alzoo van ecne beeldenfprack 'er twee gemaekt. De (i)Hiero- woorden van Pi�rius zyn(i): Nademael die kleine blaesjes, die doorat vallen der drup- gllib. 4:. pels op't water kornet}, ras vergden, zoo is hieruit, om de vergangklykheit van's menfchen ^taP'7- leven aen te toonen, het beeldenfpraekjg fpreekwoort ontftaen, DE MENSCH IS EEN WATERBOBBEL s waervan Farro gewaegt in zyn eerfie Boek^ van den Lam bon ■� hoe- wel fommigen willen, dat zulks alleenlyj^wort gezegt van die geenen, die, nuz.atzynde van dagen, haefi fiaen te vallen, en te fierven. Hier vinden wy het woort ftil�tci* dium, het geene wy vertaelt hebben, het vallen der druppels; doch onze Schryver fchynt hetzelve met het liahaenfch fiillecchio, dat een yskegel beduit, te hebben ver- mengt j hetwelkc hy te ligter heeft kunnen doen , omdat het voorafgaende wooit blaesjes, dat hem anders hadde kunnen waerfchouwen, by Pi�rius eigentlyk ftaet ge- zwelletjes. Dit zoo geftelt zynde, is het niet vreemt, dat de Italiaen, die gewent is geweeft Pi�rius wat ruw te lezen, en geen genoegzame kennis der Latynfchc tale heeft gehad, gelyk elders is gebleken, zich heeft kunnen inbeelden, dat Pi�rius iprak van yskcgels. f_D] Waerin de menfeh doorgaens op zyn zwakfte is: want de ouderdom is reets {1} In zelf eene ziekte, volgens Terentius(2), Sene�us ipfa efi morbus. Zie Eral'mus, Ch�. Phnrm. 2. Cent, 4. Ad. 37. , A�t- 4 Cc. ��-] 2j_e onze Aenm. B. over 't 1. beelt der Elende. i-v.?. j-p-j 2f_e Erafmus wederom, Chil.x. Cent.^.Adag.fi. Pi�rius zeit, dat fommigen hebben gemeent, dat de vergangkelykbeit en brosheit van 's menfchen leven ook konde afgefchetft worden door een doode muis: omdat de muizen niet alleen zeer kort leven, maer ook van zeer geringe ongemakken ftervcn. Zie hem zei ven, Hie- rogl. lib. 13. caf. 33. VERGANGKLYKHEIT. BROSHEIT. "CEne Vrou die met een' zeer dunnen fluier bekleet is. Zy -M heeftin de rechte hant eenen lindeboomtak, en in de flinke een groot glas dat.aen een' draet hangt. De dunne fluier komt hier te pas, omdat hy bros is of ligt breekt; en dus wort de linde door Virgilius ook bros* gebynaemt [A]. Over het - � � � glas, .[A] In het tweede boek der Lantgedichtcn, zegt de Italiaen. Dan moet het dit 0)�-449. vaerszyn(3): ' '"' Ncc

-ocr page 546-



		VERGANGKLYKHEIT- #4* glas[B], aen een' dunnen draet hangende., behoeft men geenen uitleg te doen, vermits elk weet, dat die beide ten uiterfte teer zyn en lichtlyk breken. Voorts is het beek als �ene vrou gemaelt, omdat het vroulyke gcflacht vry bros is, tuflchen 't welke en het glas een wonderlyke over- eenkomft befpeurt wort. Nee tilia: leves j aut torno raflle buxum, Non formam accipiunt, ferroque cavantur acuto. Het woort leves heeft hy daer genomen voor ligt, en ligt gefchat voor 't zelfde als bros. Maer levis betekent aldaer �/<;, en niet ligt:* gelyk blykt uit de eerfte letter- greep van dat woort; die kort is, als het ligt; maer lang, als het glat betekent. . En dus heeft die beeldenfpraek niet veel om 't lyf. Onze Vondel heeft den zelfden misilag begaen; vertalende die vaerzen: Men draeit uit bosboom, en de ligte linde, met Een Jcherrep drilpunt, wat men wil, heel ront en net_f En allerhande Jlagh. Maer de zwarigheit is klein: het lindenhout is teff�ns ook ligt en bros. Nogtans is daervoor by de Ouden bekender het hout van eenen vygeboom, en de Grieken heb- ben eenige fpreekwoorden, waerin zy 't yygenhout gebruiken voor al wat zwak en magtloos is, en geen vermogen heeft. Zie dezelve by ..den bpvengenoemden Eraf mus, Chil. 1. Cent. 7. Ad. 85. De brosheit van 's menfehen leven wort ook afge- febetft door de bladeren van een boom, die licht afvallen, voornamentlyk als het naer den herfftgaet, die, om zoo te zeggen, de ouderdom der boomen is, waerop der- ze! ver gewiife doot, de winter, haelt volgt. Zie het geenc daer van gezegt is in en over 't beek Einde, i.D. �/. 390. En vermits de menich aengemerkt zynde als een boom, waervan daer ter pla�tfe ook is geiproken, zyne hairen dan dat geene zyn, het- welk de bladeren der boomen, of, gelyk Plato wil, en met hem Ce�us Auguftinus ' Kurio(i), de wortelen, zoo ftelt deze als een beelt van zwakhcit der krachten, en (1)Hierop van de doot zelve, cene macgt, wier hairen zyn afgcfncden: want als de wortelen/ gUib. 1. van eenen boom Worden afgefneden, dan moet hy fterven: en zoo ook wanneer hy "P-J¹^ zyne bladeren verheft, zoo is zulks een teken, dat zyne krachten vergaen. Zoo komt ook het hair in de H. Schrift, als een beelt van fterkte, voor in Samfon; hetwelke afgefneden zynde, verloor hy zyne krachten; maer weder groeiende, kreeg hy de- zelve wederom. Voeg hier by het geene wy reets gezegt hebben over het derde beek der Doot, Aenm. A. 1. D. bl. z6j, waertoe ook eenigzins kan dienen het aengeteken- dc over het beelt Ferbont, Acnm. O. [_B] Zie onze Aenmcrking B. over 't beelt Wereltfche Elende, 1. D. bl. 397. ANDERS. Ene Vrou, houdende in elke hant eenige fcheerlingftrui* ken of pypkruit. Dit gewas voegen wy der yergangklykheit toe, omdat Virgilius het in zyne Herderszangen [A] bros noemt, en zoo zou men meer dingen by dit beelt (tellen kunnen, die den zelven toenaem van bros dragen.-� [A] Ecl. 5. v. Sy. Hac te nos fragili donabimus ante cicuta. Dat is, naer Vondels vertaling: Il^fchenk^i dan �erfl de�s fcherleipyp, kr<wk en bros,* Maer deze beeldenfpraek is wederom net zoo als de voorgaende van de linde. Vin» gilius fpreekt daer van een herdersfluit, die 't bekent is, dat gemaekt wierd uit zeven riethalmen, met een draet aen maikanderen gebonden, en voorts met wafch vaftoe- kleeft. Voor die riethalmen ftellen de Latynfche Po�ten wel eens koornhalmen'oS ftroapypen; omdat zy dit hebben overgenomen van de Grieken, die een riet Kdha,^ noemen, hetwelke de Latynfche Dichters ook opgenomen hebben in de betekenifle van een koomlmlm, die de Grieken anders k»xU^ noemen: gelyk de meening t�fd ff, Deel. Yyy yyy * " Sal-

-ocr page 547-



		₅₄6 VERGANGKLYKHEIT. Salmafius is, die ook aenmerkt, dat botte herders, die op zoo een fluit van zeven riethalmcn niet konden fpelcn, wat leiden te lollen op een koornhalm. Zie hem Exercit. Plin.p. 584. uit. & 5:85. Nu is het eene zaek, die de Po�tifche vryheit zeer wel lyden kan, dat zy uit alle kruiden j die holle pypen hebben, eene uitkippen en die noemen in plaets van enkel eenpjp, en dus voor een fluit uit pypen, dat is, rietpypen gemaekt. En op deze wyze dan heeft Virg�ius of de fcheerling* geftek voor eenvoudig tznpyp, en wederom een pyp voor een rietpyp, met een dubbelde fynecdo- che, (in defchoolen bekent) en dit voor een fluit uit rietpypen gemaekt; of liever, om zoo veel omflag niet noodig te hebben, hy gebruikt het woort cicuta in dat vaers niet in die bekentite betekenis van fcberlei of fcheerling, (gelyk men't gemeenlyk ver- taelt: welke vertaling ik nu niet onderzoekc) maer in eene andere bctekenillc, wel- (1) Ed.i. ke ons Servius over eenc andere plaets van Virg�ius(1) opgeeft, zeggende, dat cicuta jr.jo. is de lengte, die 'er tuffchen twee knobbels in een riet is. Dat derhalven Virg�ius hier het woort bros gebruikt, is met opzicht op het riet, wacrvan in het tweede beek hiervoor is gefproken: hoewel ik wel weet, dat de fcheerling en veele andere dingen ook bros zyn: maer kan men daerom alle die dingen even gevoeglyk als een beek der brosheit en vergangklykheit {lellen. Bekender en beter beelden daervan zyn de roos, de anemone, en de bloemen in 't algemeen: gelyk elders wort aengewczen. Zie de plaetf�n in onzen bladwyzer op die woorden. De Egiptifche Priefters eindclyk (tlHicro- (zegt Pi�rius (z)), toonden de brosheit van 's menfehen leven door geen nadrukkely- gl.lib.sj. ker beeldcnfprack, dan door het afmalen der bloeme van dien diftel, dien de Grie-i *f'' ' ken «co'au//©- fjcolymos] noemen. Want die diftel fchiet midden tuflchcn zyne fte- kels eene purperverwige bloem uit, die metter haeft grys wort, en met den wint ver- dwynt: even eens gclyk onze hoop doorgaens vergaet, en de menfehen zelfs dooi- de allergeringfte ooi zaken verfterven.

			VERGELDING. E Ene Vrou op 't beft haeres levens, en met een goucfe kroon bekroont. Z'is prachtigh en heerlyk of edel ge- kleet, en heeft, dus zittende , een' maetftok op haeren fchoot leggen. Met blyken van zeer groote bereitwiliigt�^cziet men haer met de rechte hant een' lauwerkrans en een goude halsketen aen iemant toereiken; en met de flinke aen eenen ander een' bondel korenairen en eene beurs vol geks. JNaerv

-ocr page 548-



		VERGELDING. 547 Naerdien de werken en dienden, die de menfehen waernemen, ver- fcheiden zyn,zoo zou rnen,omde vergelding der zelve in een eenigh beelt te vertoonen, het zelve noodzaeklyk verfcheide gedaentes geven moeten. Maer gelyk we hier flechts voorhadden een beelt te ftellen van de ver- gelding der deugtzaerne werken en eerlyke dienften, 't geen eigentlyk de betaemlyke vergelding of erkentenis is, zoo ziet die beelt maer alleen op de zelve, en zullen we ook flechts alleenlyk van deze twee, namentlyk deugtzaerne werken en eerlyke dienften, fprekenj zonder te melden van de vergeldingen , die men doet aen den arbeit en dienft van 't flechte volkje, voor 't welke het al nacht wort eer 't eens avont is. Zoo zeggen \vy dan, dat de vergelding een werk is, beftaende in een bepaelde en gematigde uitdeeling van mildheit, en zich in deze twee voomaemfte hooftftukken uitftrekkende, te weten voordeel en eer. Zy wort op 't beft van haer leven vertoont, omdat dees oudde, over- leg en oordeel bezittende [A], men dan weet, wat recht en becaemtyk zy. Zy draegt een goude kroon op 't hooft, omdat het vooral der konin- gen en prinfen plicht is vergelding aen anderen te doen [B]: en hoewel 'er thans weinigh vorften zyn (zeit Ripa,) dien dit recht ten harte gaet, zoo zy dit echter gezeit buiten nadeel der geenen die deze edele deugt betrachten. Dat 's beelts gewaet edel, koftlyk en prachtigh is, betoont niet alleen d' edelaerdige grootmoedigheit des geenen , die tot een voorwerp heeft aen anderen wel te doen j maer leert daernevens ook, dat iemant, die vergelding doen zal, daertoe ook magt en middelen hebben moet. Zy zit, en heeft een' maetftok in haeren fchoot, 't welk aenwyft, dat de vergelding een deel der gerechtigheit is [C]_} moetende in het vel- gelden rechtvaerdigh van de hoedanigheir der perfoonen geoordeelr, er* de zelve naer hunne verdienften afgemeten worden, zulx dat men den onwetenden en onwaerdigen het geene niet geve, dat, volgens de gerech- tigheit, een'verftandigen en deugtzaemen toekomt. Met de rechte hant deelt ze gulhartigh en vaerdigh laurieren en goude ketens, en met de flinke, koren en geit uit, het welk te kennen geefr^ Yyy yyy 2 dat [A] Somtyts neemt de beeldem'praek hiertoe den ouderdom, als welke de meefte ondervinding hebbende , ook doorgaens beft en verftandigft van de zaken oorf deelt; foratyts nogtans verkieft ze liever den beften leeftyt, omdat dezelve afgaende, veeltyts ook het verfhmt verflapt en eenigzinsfuffigwort: om welkereden de ouderdom dan alhier is uitgefldt�nV gelyk de j�ngkheit, om'c gebrek van ervareniffe, die't oor- deel fterkt, en 't overleg ryper maekt. [B] Opdat zy alzoo de liefde tot de deugt en eer in hunne onderdanen mogen voeden en acnqueken: want waerachtig e.n voortreflyk is het zeggen van Livius(i), (1) Lib.4; rujus rei pramium Jtt in civitate, eam maximis femper auBibus crefcere: fic pace bonos, cap. z. fic bello fieri; dat zoo eene zaek, waer op belooning in eenig lant geftelt is, altyt al- lermeeft toeneemt en aengroeit, en dat men door dat middel brave mannen maekt in vrede en in oorlog: (Juis enim virtutem ampleblitur ipfam, Pr&mia Jl tollas, Want (t)Sat.io; wie omhelft de deugt zelf, zoo men 'er de bclooningen van wechneemt, zegt Juve- ^v-i4^[. nael(2) zeer wel. Integendeel, ubi malos pramia fee/uuntur, haud facile ejuisquam t^3> ^In gratuito bonus efi, dat is, daer de benen beloont worden, daer is niet licht h\ iemant ub?t ' vroom zonder vergeldinge, naer de fpreuk van Salluftius(^). Want wie weet niet eo Hiftor. in impendi laborem ac periculum, unde emolumentum atque honos fperetur dat men daer Orat. l. moeite en gevaer om ondergaet, daer men voordeel en eer van hoopt: pin wederom- j^'PP¹ met Livius {4) te fpreken. " " (^W\> [C] Z,'^c derhalven de reden van dit zitten in dat beeU. e._} j! '

-ocr page 549-



		₅₄8 V E R G E L D I N G. dat ze, gelyk der menfchen ftaet en gelegentheit verfcheiden en verfchif- ligh zyn , alzoo ook aen hen, die't waerdigh zyn, onderfcheidentlykc erkentenif�en doet; dezen voordeel, geenen glori toevoegende. �_nwort de vergelding, die in hetfchenken van eere beftaet, door den lau- werkrans [D] en de goude halsketen [E] uitgebeelt; hoedanige dingen aen luiden van ftaet en die de glori verdienen, roegekent en gegeven wor- den. Cicero zeit hierover in het tweede boek zyner Burgerplichten [F]: Ik achte het beter te zyn, aen vroomen, dan aen gelukkigen eene weldoet te doen. De korenairen en de beurs vol geks verbeelden het nuttige en voor- deelige, waermede de geenen vergolden worden, die wel in deugt uit- munten, maer, wegens hunn' geringer ftaet, met ketens en kranfen min- der dan met noodigh onderhoudt zouden gedient zyn.

			LD] Zie de beelden Ferdienfte, die hiermede moeten worden vergeleken. [ET\ Zie het eerfte beelt der Eer, Aenm. G. [F~] Cap. 2,0. Melius apud bonos, quant apud fortunatos, beneficium collocari puto, Maer ik zie niet, hoe deze plaets hier te pas komt: immers ons beek handelt van geen weldaden, maer van belooningen; en hier ter plaetfe wel in 't byzonder van beloo- ningen van eer en glorie, die men doet aen luiden van rang en aenzien: en telt men die doorgaens niet onder de gelukkigen, ja meeften tyt voor de gelukkigftc ?

		VERGETENHEIT. ZAratino Kaftellini fielt, ter uitbeelding hiervan , een oude Vrou, gekroont met mandragoras, en houdende een linx of lofch met de rechte hant. In de flinke geeft hy haer een¹ tak van eenen Gene verboom, en redeneert vervol- gens aldus: Men vint in het eerfte en dertiende hooftftuk des derden boeks van Eu- zebius Evangelifche Voorbereiding, dat de vergetenheit weleer doot La-

-ocr page 550-

VERGET.ENHEI TV U9

Latona [A], en 't geen de Po�ten van haer verzieren, is betekent geweeft,
Maer hoedanigheen beek d' Ouden van de vergetenheit maekten, heeft
men tot nogh toe by geene fchryvers ontdekt: nochtans moet 'er zeker-
]yk een beelt van ge weeft zyn, dewyl Plutarchus, in de 6. Vraeg van zyn
IX. Gaftmaiel, verhaek, dat Neptunus, door Minerva overwonnen, zyn
verlies met groote bezadigtheit en befchcidenheit verdroeg, en dat hy
eenen tempel met haer gemeen hadde , waerin een altaer ftont, toege-
wydt aen de Vergetenheit [J&], die Hyginus [CJ voorts een dochter van
de Lucht en d' Aerde zeit te zyn: doch de pasgemelde Plutarchus geeft
haer, inde 5. Vraeg des VII. Gaftmaels, Bacchus tot vader[D], tegens
een veel ouder gevoelen, dat de Vergetenheit moeder van Bacchus maekt,
aen wien de vergetenheit was toegewydt, alsook de geeilel [E], tot een
zinteken van dat men niet gedenken noch weder ophaelen molt 't geen
II Deel. Zzz zzz door

f_A] Het geene zelf haer naem te kennen geeft, wordende in 't Grickf�h A.«r« [Lee»
to�] genoemt; en Aij9v» [Lectho�] is vergetelheit te zeggen. Namentlyk men ver-
zierde, (gclyk Euzebius ter plaetfc, door onzen Schryver aengehaek, ons opgeeft uit
een werk vm Plutarchus, dat tegenwoordig verloren is, gclyk mede de fabel zoude
zyn, zoo ze Euzcbius niet, met dat (luk van Plutarchus, bewaert hadde) dat Juno,
nog maegt zynde, doorjupiter hcimelyk w;is wechgevoert, en dat zy zich fatnen had-
den verfcholen in zekere fpelonk: dat Mak ris, de minne van Juno, haer overal zoe-^
kende, ook aen die plaets was gekomen, doch gewaerfchuwt zynde, dat Jupiter al-'
daer met Latona fliep, dezelve niet hadde durven doorfnuffelen, en alzoo door die
leugen bedrogen was. Nu zegt Plutarchus vorder, dat die gcenen, die den verbor-
gen zin van die fabel hadden naergefpeurt, daer in hadden ontdekt, dat 'er door wiert
te kennen gegeven, dat Juno en Latona de zelfde waren, wordende door Juno ver-'
ftacn (zegt hy) de Aerde, en door Latona , de Nacht, als welke eene vergetenis is,
welke overkomt aen die geenen, die zich tot den flaep begeven. De nacht nu is
niets anders dan eene fchaduw van het aerdryk, die zich, wanneer de zon onder het
zelve verborgen is, wyr uitftrekt, en een zwarte duifternis door de ganfche lucht
verfpreit. Dit ten naeften by is het geene Euzcbius uit Plutarchus fchryft. Een an-
dere reden, waerom door Latona de vergetelheit zoude kunnen verftaen worden,
zoekt Natahs Komcs, Mythol. lib.y. cap.6, daer ze de nicusgierige en taelkundi-
gc Lezer kan naerzien, fchynende ons van dat gewigt niet te zyn, dat wy ze hier
zouden bybrengen.

¹ [B] Als een zinteken, dat alle gcheugenis van het voorige gefchil, hetwelke was
geweeft over de ftadt en 't lant van Athene, onder een diepe vergetenheit zoude
Elyven begraven en gefmoort. �.

f_C] In Prof at. FabuUrum. Heziodus maekt haer eene dochter van de Twift, 'm
zyne Geflachtrekening der Goden , v. 226. " : ' . - � .

[D] Omdat de wyn en de dronkenfehap den menfehen de gcheugenis beneemt,
zelfs van die dingen, die zy kort te vooren, en in hunne dronkenfehap gedaen heb-
ben: beha!ven dat de wyn in 't algemeen, zoo hy te veel wort gebruikt, de vermo- .

gens van 't geheugen verzwakt, zelf voor den ouderdom. Nat�.

[E] Vcrfta hier niet allerlei gecfl�l, maer een ftok van de femU: zynde, volgens ij.'e.Vi.⁵Phnius(i), eenzeker hceftergewas, dat lang opfehiet, hebbende, in plaets v*n den (iJCl�U*.
baft, al het hout van buiten, en van binnen een zeker fpongieus pit, gelyk de vlier- ^Cent-«.
boom. Geene onder de heeftcrgewafl�n is het zelve gclyk in ligtheit: en wert daer- fj'fj'
om by de Ouden gebruikt door de fchoolmeefters om "de kinderen te ftrafTen; gelyk iiix. ab
Erafmus(2), AndreasTiraquellus(2), Salmazius(4),en meer anderen, uit vecle oude Ale�iGc»;
Schryvers bewyzen. De zelve Tiraquellus tekent aen uit Ariftoteles (5), dat de flao- Dier. �b.
van de feruU feller pyn veroorzaekt dan iets anders, dat veel harder is: daer nogtans f'^n**"
dat geene, hetwelke 't allerhardtft is, ook het allerfelft placht te trefl�n. Voor reden Horren

hiervan geeft de Filozoof, dat de feruU, om defzelfs uitmuntende ligtheit, flaet en HyJ.janr.
We�rflaet, en alzoo met eenen flag tweemacl treft: zoodat defzelfs gebruik, in 't kaf- ^caP *-M-

($) Probl.
$■ 9. c, 1S.

tyden der kinderen, te gelyk was zonder gevacr, om defzelfs ligtheit; en'echter

ge-

yxeeft, om defzelfs pynlvkheit, '

-ocr page 551-



		VERGETENHEIT.
	*55°*	VERGETENHEIT.
	*55°*

door den wyn bedreven was, of dat men over 't zelve niet anders dan een Zachte en kinderlyke ftraf moft oefenen. Deze reden geeft 'er Plu- tarchus[F], in 't begin zyns eerften Gaftmaels, van, maer zy voldoet my niet zeer, willende ik liever gelooven, dat de geeflel en vergetenheit, aen Bacehus toegeheiligt, beduiden, dat de wyn vergetenis en verwaer- loozing van eerbaerheit en matigheit acnbrengt: en dat derhalve de gee- ne, die zieh zoo verre in de dronkenfehap te buiten gaet, dat hy door hacr , die een rechte moeder der vergetenheit en dochter van Bacehus is, het eerbaere glat vergeet, groote ftraf waerdigh is [GQ. Euzebius zegt, in 't tweede hooftftuk des tweeden boeks zyner Voorbercidinge, dat Bacehus om deze reden den geeflel in de hant heeft, omdat namentlyk de menfehen van den ouden tyt den wyn zonder water gulzigh drinken- de, en daervan dan als dol wordende, malkanderen met zulke groote ftokken floegen, dat ze 'er niet zelden door fneuvelden : zulx dat hy (Bacehus) de menfehen bewogen en overreedt hadde, gceffels, in plaets van zulke ftokken, te bezigen -, zynde eene matige ftraf [H] van des dronkaerts [F] Zie ook Erafmus, Chll. i. Cent. f. Ad. i , daer hy ook andere redenen van die toewyen der vergetelhcit aen Bacehus bybrengt. [G] Maer dit wort immers niet te kennen gegeven door de ferula, die liever een' ligtc ftraf, en hoedanige men tegen kinderen gebruikt, placht te betekenen, gelyk boven gezegt is. Daerenboven zie ik ook niet, hoe men bequaemlyk door 't alge- meene woort vergetenheit, in't byzonder, en met een oneigendykc uitdrukkinge, zat kunnen verftaen de vergetenheit van eerbaerheit en matigheit; zynde het zelve geene vergetenheit, maer verwaerloozing en verachting. Derhalven keure ik, ten opzichte der vergetenheit, alsnog voor beter of de reets bygebragte uitlegging ,.of volge die geencn, diemcenen, dat de Ouden daer door te verftaen hebben gegeven, dat die dingen,, die by Bacehus of den wyn gedacn en gefproken werden, verzwegen en even als ver- geten moften worden. Waerom ook de Lacedemonifche Wetgever Likurgus hadde ingeftelt, dat de outfte des huisgezins, aen de deur ftaende, tot de inkomende gaften, terwyl hy met den vinger op de deur wees, zeide, Hierdoor gaet geen woort uit. Zie Erafmus, Chil. i. Cent. 7. Ad. 1. Aengaende de ferula, bchaegt my meeft het ge- voelen , dat onze Schryver terftont zal bybrengen uit Euzebius: en wy verwerpen (i)Hicro- met Pi�'rius(i) het gevoelen, dat de ferula daerom zoude gewydt zyn aen Bacehus» gl. lib. 55. omdat de ezel, een zeer aengenaem offerdier voor dien afgodt, dezelve zeer gaern eet* cap. ij. daer ze een krachtig vergif is voor andere dieren : te meer, dewyl Plinius(z), wien (1) Hift. pi�fius ftelt als den fchryver van dit gevoelen, veel eer fchynt te zeggen, dat de ezel, ^c _ ' om dit eeten der ferula, dan dat de. fcrula, om den ezel, aen- Bacehus zoude zyn ye- ⁴ ^P heiligt. [HJ Men moet niet begrypen, dat Bacehus het gebruik der ferula heeft ingevocit als een werktuig om den dronkaert te ftraff�n; maer dat ze zulks wiert door de ge- volgen van de dronkenfehap, gelyk te vooren de ftokken dikwyls waren geworden. Dit is, of moft ten minften de meening zyn van Zaratino, die dit aenhangfel by 't verhacl van Euzebius heeft gevoegt; en zich ook niet al te klaer uitdrukt, als hy (3)Lib. 4. fpreekt van groote ftokken. Euzebius, en ook Diodorus Sikulus (3), uit wien Euze- bius dat verhacl aentrekt, gebruiken een woort dat een ft af of wandelftok. betekent, (3xx.r^l«. Bevat derhalven de zaek aldus: als Bacehus zag, dat de menfehen in hun- ne dronkenfehap het gebruik van hunne ftokken, die ze of gcwoonlyk met zich om- droegen , of ook medenamen om zich, in voorvallende gelegcnheit, te verwceren, hebbende dikwyls door de ondervinding geleert wat 'er vceltyts by den wyn voor- viel, of anders ook om hunne becnen, hun door den wyn onttrokken, te vervangen, en 't lichaem te onderfchraegen, zoodanig veranderden, dat ze die keerden tot mal- kanders verderf en dootflag; hadde bedacht, en hen ook bewogen, dat ze, in plaets van houte ftokken, (hier gebruikt Euzebius &■«»,* dat houten betekent) liever ftok- ken van de ferula zouden gebruiken: zynde, om defzelfs ligthcit, eensdeels derzelver flagen niet gevaerlyk, gelyk te vooren gezegt is, en zy ten anderen van het zelfde

-ocr page 552-



		, V E R G E T E N H E I T. f�i dronkaetts onmatigheit. Maer om voor� te gaeri, De vergetenheit heb- ben eenigen van natuure, gelyk Herodes Attikus [I] zoon, die het ABC niet leeren kolt Zoo was ze ook als natuurlyk in Korebus [K], Mar- gites TL], en Melitides, die niet boven 't getal van vyf wiften te leeren tellen. In anderen komt ze by toeval , als door een' zeer verbazenden fchrik of vrees, of door eenen val, of door wonden of quetfuuren in 't Zzz zzz z hooft, gebruik om het lichaem te onderftutten, en daertoe ook ftevig genoeg. Immers Pli- n>us(i) zegt duidclyk, dat de ferula, om haere ligtheit, gemaklyker zynde te dra- (i) Hift. "en, aen de oude luiden het gebruik verfchaft van wandelitokken : en by Ovidius Nat.Lib. ond�rtteunt zich de dronke Silenus ook met eenen ftok van de ferula (z): ij.cap... Quique fenex ferula titubantes fuftinct artus ?\' .,�,.. J^- .' , « � i c- ,, i^l) Met; Ebnus, aut pando non fortiter haeret afello. Lib.4. v. Dat is, nacr Vondels vertaling: %6. en het dronken hooft Sileen] Den ouden Juffer, die van ftruikelende beenen En krommen /lok. (ferula) geftut, al f uifeb oli�nd heenen, Den febuinen ez.elsmg berjdt, en knikt en fchokt. ■Plutarchus(1), die van dit verhael der fernU ook niet onkundig geweeft is, l�hynt te (3) Sym- ' kennen te geven, dat Bacchus dcfzelfs gebruik heeft ingevoert, opdat de menfehen pof.lib-7. zich daermede, in voorvallende krakeelcn by de dronkenfchap, (gelyk wy boven te Q.^uaft' kennen gaven) tegen mal kanderen zouden verweeren; zeggende, dat, gelyk men de kinderen, die niet (Hl kunnen wezen, geen piek of degen geeft, maer een ratel of bal, alzoo ook Bacchus den dronkaerts ecne ferula hadde gegeven, als een zeer ligt geweer en zeer zacht gereetfehap ter verdediging, opdat zy, zeer gereet zynde om te llaen, malkanderen egter zoo weinig mogten bdchadigen als mogelyk was. [I] Den toenaem van Attikus draegt hy , volgens de gewoonte der Romeinen,' naer zyn vader Attikus; alzoo deze de zoonen plachten te noemen met de zelfde na- men en toenamen, als de vaders, hen van dezelve allecnlyk onderfcheidende door den voornaem : hoewel ook deze dikwyls de zelfde was. De Grieken, die met eenen naem te vreden waren, en zelden aen den zoon den naem gaven van den vader, wa- ten daerom gewoon by den naem van den zoon dien van den vader te voegen, en noemen dezen Herodes daerom onderfcheidentlyker Herodes den zoon van Attikus, alzoo zyn vader dien naem gevoert heeft \ naer welken, Herodes dezen zoon ook Atti- kus heeft laten noemen: hoewel men den toenaem van Attikus, in onzen Herodes, ook zoude kunnen opvatten als een naem, die zyn vaderlant betekent, en deAttifche, of Athener, te zeggen is; gelyk wy dien opgevat hebben in onze Aenm. D. over 't beek Behouding, 1. D. bl. 103: gelyk wy aldacr ook qualyk hebben gezegt, dat hy twcemael te Rome Burgermeefter is geweeft, daer hy die waerdigheit maer eenmael bekleedt heeft. Men zie G. Olearius over Filoftratus, de Fit. Soph. l.%. c. 1. $, 1. ». I & z. Te vooren hadden wy te veel geloof gegeven aen de Aentekening van een ze- ker geleert man over Gellius, NoB.Att. l.i.c.z_f en waren daerdoor mislcit. Voorts fchryft dezelfde Filoftratus(4) van onzen Herodes, dat hy de domheit van dezen zoon ziende, hadde bedacht, dat hy vici�ntvvintig kinderen, even ouders van zynen (4) DeVi- zoon, met hem opvoedde, (want hy was een zeer ryk man) gevende aen een �cgelyk tis Soph. der zelver den naem van eene letter uit het ABC, opdat hy alzoo in het noemen van �ib.i.c.i, die jongens zyne geheugenis zoude leeren oefenen. Maer zeker, daer allcenlyk de namen dier eerfte beginfclen met zoo veel overleg en moeite in hem moftcn gebragt worden, wat middel of wat hoop was 'er, om hem iets verder te leeren? of wat kon hem het weten van de namen der letteren alleen helpen ? Nogtans wort hy in een zeker out Opfchrift geroemt als zeer geleert: doch de waerheit-daervan is geheel ver- dacht. Zie wederom G.Olearius over Filoftratus, L.L.§. 10. [K] Zie onze Aenmerking G. over 't 1. beek der Domheit, i.D. bl.zff. [Lf] Van dezen verhalen de Schryvers onder anderen ook, dat hy niet geweten hadde, of zyne moeder, dan of zyn vader hem ter werelt hadde gebragt: en dat hy, getrouwt zynde, zyne bruit niet hadde durven aenraken, uit vreze, dat ze over hem aen haer moeder zoude klagen. Het zelfde zeggen ze ook van Melitides, en van ee- nen Amfiftides. Zie Erafmus, Chil.z.Cent.^. Adag. 71, & Chil.^Cent.^.Ad.69, e.n Suidas in yEAor©-, & un°ylrn<;.

-ocr page 553-



			I

		VER'GETENHEIT.
	$$1	VER'GETENHEIT.
	$$1

hooft, gclyk die zoo gebeurde in dien geletterden Athener, die, m�t eenen fteen op 't hooft getroffen, het geheugen der letteren allecnlyk geheel verloor, dacr hy nochtans omtrent alle dingen van anderen aert een goede geheugenis bleef behouden. Lees van dit geval het 8. kapit- tel van Valerius Maximus eerfte boek, en het 34, kapittel des VII. boeks van Plinius. Door eerie krankheit vergat Me (Ta la Korvinus[M] zyn' eigen naem. Te Athene quam eens eene peft[N], door welke 'er vee- len van die 'er 't leven afbragten, hun geheugen dierwyze quyt waren en quyt bleven , dat ze hunne eigc vrienden niet kenden , nochte van hun zelven willen. Door den ouderdom is het niet heel zeldzaem, ja gebeurt het fchier gemeenlyk, dat de geheugenis vergaet. Zoo verloor, in Ciceroos tyt, Orbilius Pupillus van Benevento, een vermaert Tael- kundige, de geheugenis [O] in zyn hooge jaeren. Ja men vint, dat fora- migen de zelve zonder eenigh uitwendigh toeval, en terwyl ze welgeftelt van lichaem en gemoet waren, quyt geraekt zyn. Suidas verhaelt[P], dat de Sophiftifche Redenaer Hermogencs, in het vier�'ntwintigfte jaer zyns ouderdoms, en zonder ziekte, of eenige andre bekende oorzaek, 't verlies van zyn geheugen bezuurde; zulxdat hy in zynen ouderdom ge- dwongen was zoo veracht te leven , als hy in zyne jeugt roem behaelde en van elk bemint was geweeft, zelf van den Keizer Markus Antoninus, die hem voorheene m� plagt te hooren. Keizer Septimius Severus zoon, Karakalla, vorderde zoo zeer in de oefening derFilozofye, dat men hem onder de geleerden telde : doch de vergetenheit [Qj overviel hem in zyne geleertheit zoo zeer, alsof hy die noir gehad hadde. Albertus Ma- gnus wert, terwyl hy op zynen ftoel redeneerde [R], zoo haeftigh en on- voorziens door de vergetenheit overrompelt,en buiten flaet van bequaem- heit gebragt, dat hy, als voor 't left, uitriep, Na dezen zultgy Alkr- tns, f_M"] Naer 't' verhael van den Zelfden Plinius op die eigende plaets: alwster hy ook gewaegt van iemant, die door eenen val van een hoog dak, zyn moeder, en vrienden en magen niet meer kende; en nog van eenen anderen, die door cene ziekte ook de kennis verloor van zyne flaven. [N] In 't begin des Peloponnezifchen oorlogs. Zie van die peft, en het hier ' verhaelde gevolg van dien, het 2. bock van Thucidides. [O] Zie Suetonius, de Illufir. Grammat, c. q. Zoo getuigt ook Dalekamp over (1) Hifi.- P�nius(i), dat Georgius Trapczuntius, een zeer geleert man m de Griekfche en La- Nat ib.7. t-y_n�[-,_e j._aj_cn _> fc geheugenis van die beide in zynen ouderdom verloren heeft: Omnti (1) fel.9. f^ert ^Atas, animum quoque^ zegt een out herder by Virgilius (2.): \.fi. Dat is, De tyt vaert[nel en ras met alle dingen heene ; Neemt tokjt geheugen wech. [PJ Voce 'Ef^oye^f. Het zelfde verhaelt ook Filoftrntus, de Fitis Sophift. lib.z.c.f. Nogtans zeggen deze Schryvers niet, dat hy enkelyk zyne geheugenis heeft verlo- ren; maer de eerfte, zyn verftant, en de laetfte, zyne bcquaemheit in de welfprckent- heit, die zoo groot was geweeft, dat hy zelfe voor de vuift, en zonder zich vooraf te bedenken, een reden hadde kunnen voeren. [QJ Wederom volgens het zeggen van Suidas, in 'avtcom(&, hebbende hetzelve getrokken uit Dion, in 't Leven van Karakalla: die zulks echter eer acn zyne losheit', onachtzaemheit, en verwaerloozing fchynt toe te fchryven, dan aen een fchielyk ge- brek van zyne geheugenifle. [R.] Drie jaeren voor zyne doot, tot eene ftraf, dat hy, als de H. Macgt hem in zyne jongkheit, in welke hy boven mate dom was, verfchecn, en keur gaf, in welke wetenfehap hy begeerde uit te munten, deFilozofi, en niet de Godrgelcertheit hadde verkoren � zoo men de Schryvers van zyne Orden, de Dominikanen, mag geloovcn: dat echter zclts veele Roomsgezinden niet doen. Zie het Algemecne Hiftorifch, Geo- graphifch en Gcnealogifch Woordenboek van den Hecrc Lu�fcias, 1. Deel, bladz. 24*' ^

-ocr page 554-



		..VER.GETENH EI T. S53 tits geene redevoeringen meer hooren doen. Wyders brengt de Tyt, als va- der, ook het vergeten voort. Geen gebrek aen het geheugen te hebben, is een groot geluk, zeit Kafi�odorus [S] : en het is, vervolgt hy, waerlyk e enigs zins den HemeHingen gelyk zyn, dat men de met den tyt verloof- dingen geduurigh als legewwoordigh voor d^J oogen heeft. De tyt doet ons dikwyls veele dingen vergeten, die we met naerftigheit leerden. De tyt maekc zoo wel dat de vreugt als de droefheit, mitsgaders de ontftelteniiTen , ver lieft heden, en alk andre gemoetstogten , vergeten worden. Einde- lyk, door den tyt vergeet men ook de vrienden, indien men met de zel- ve niet veel omgang of briefwiiTeling meer onderhoudt, zeit Ariftoteles. Men vint'er die zich zelven vrywi�ligh vergetende maken, alsof ze by de rivier Orchomenus, in 't Beotifche Orakelwout van Trofonius, ge- weeft waren, daer Plinius [T] en Pauzanias[V] zeggen, dat twee bron- nen zyn, van weik d'eene, als men'er uitdrinkt, geheugen} end'andre, vergetenis aenbrengt. Uit de Jefte dezer bronnen dan magh men zeg- gen, dat de geenen gedronken hebben, die, uit de laegte tot hoogheit verheven, hunne geringe magen en vrienden niet kennen willen, en niet veelen mogen, dat ze hun in de gedachten komen. 't Is zeker, dat 'er geene fnooder vergetenheit is, dan die dus voordachtlyk en vrywilligh gefchiedc. Want gelyk 'er geene, fnooder doof heit. is, dan niet te Mal- len hooren, zoo is 'er ook geene lelyker vergetenis, dan niet te willen heugen. Met deze gemaekte vergeetkunft: behelpen zich onder anderen de geenen die ondankbaer genoeg zyn, om geenerleie weldaden te geden- ken : onder welke ondankbaeren men voornamentlyk wel tellen magh de- ze dricderhande foort van menfehen -, te weten, kinders, oude luiden, en vrouwen : alle welke doorgaens gewent zyn de genote weldaden ras uit hunne gedachten te doen, en in 't vergeetboek te fchryven : waerom het ook een gemeen zeggen is, dat men aen kinders, aen oude mannen, en aen vrouluiden, geenen dienft moet doen_; 't geen overeenkomt met het fpreekwoort van Diogenianus, namentlyk , Dat men geene weldaec dient te befteden aen een kint, een out man, eene vrou, eenen gek, noch aen een" vreemden hont, dan met zich te getrooften, wil hy zeggen, dat ze ras vergeten worde. Tiraquellus [W] zegt, in plaets van aen eenen gek, dat 17. Deel. A a a a a a a men f_5] .Lib. f. Variar. Rer. cap. 22. Magnum beneficium, oblivionis nefcire defeBum; & qu&dam fimilitudn vere cdeftinm efi tempt/re decttrfa femper babere ptdfinria. [T] Hifi. Nat. lib. 31. cap. z. , [V] Lib.y.cap.Tfi; alwaer hy ook de namen van deze fonteinen meldt, Zynde de eene Lethe, dat is, vergetelheit, waeruit die geene, die dat orakel wilde vragen, vooraf moeft drinken, op* at hy alles, dat hy in zyne geheugenifi� had, zoude vergeten j en de andre Mnemoz.yne, dat is, gebengenis, waeruit hy dronk, opdat hy alles zou- de kunnen onthouden, wat hy in de orakelplaets zoude zien. Meer andere Schry vers, van deze zaek meldende, zie by Tiraquellus over Alcxander ab Alexandro, Gen. Dier. lib. 6. c. t.pcig. 608 en 610. [W] De Legibus ConHubialibus. Maer Tiraquellus is die geene niet, die eenigc verandering in dit fpreckwoort maekt, dewyl een klapachtige galeiroeier, in placis van een ge^, ook gemelt wort by Diogenianus zelf. Vanwaer het nu zy, dat Kaltellini gemeent heeft, dat 'er by Diogenianus een gek�ftaet, weet ik niet: hoewel ik te"en de zack niets hebbe. Zie Eralmus, Chil. �.Cent. \o.Ad,<$z, en 'r geene wy reets ge- zegt hebben in onze Aenmerking A. over het tweede beelt der Ondankbaerheit. Waer- om voorts de vergetenheit meer eigen is aen de kinderen en oude luiden , dan aen de middelbare jaeren, dacrvan geeft Celius Rhodiginus deze reden: Dit moet men, zegt

-ocr page 555-



		554 VERGETEN HEIT." men ook geerie weldaet doen moet aen ccn' klapachtigen galeiroeier, docff dat verfchil is van 't grootfte belang niet. Wy vertoonen de vergetenheit dan door een oude. vrou, komende te pas, dat ze eene vrou, en teffens oudt is. D' ouderdom, weet men , is vergeerachtiger dan eenige andre leeftyt_} en van de vrouwen zeit men, dat ze zoo veel te vergetener zyn, als ze luchtigh en gezwint zyn van zinnen, naer't gemeene rympje, dat hierop uitloopt FXJ: Wat is'er lig- ter dan de rook? De bltxem. En wat is 'er Ugter dan Je blixem ?, De wint. Wat is 'er ligfer dan de wint ? Eene vrou. En wat is 'er Ugter dan eene vrou? Niets, 't Schynt echter, dat de vrouluiden met voordagt en opzet vergetende zyn, en zich benaerftigen, om de beloften en eeden, haeren minnaeren gedaen, niet te houden j waerover Katullus aldus klaegt[Y]: Mjne vryfier zegt, dat ze tot niemants dienjl zal zyn, dantot denmynen: al wtert het haer door Jupiter zelf'gevraegt. Zy zegt dat wel: maer al wat een vroumenfeh tegens een' verliefden mtnnaer zegt, moet men op den wint,' of op't water fchryven. Zoo fpreckt die Dichter; maer Xenarchus wil, by Athenxus [Z], dat men de eeden der vrouwen, niet op 't water, maer op den wyn aentekene, omdat de wyn de vergetenheit voedt. Een (0 Le&. ky(0» tiMeukettrig gaedejlaen, dat zeer jonge kinderen, en hgogbejaerde menfehen, deer' Antiq. tm zwakker van gebeugenijfe zyn, omdat ze onopboude/yk^ en geduuriglyk^ in beweeginge Lib.10. z.)tts de cerfie, door de natnurlyke werking van hunnen aengroei ; en de luetfte, door de ^c'⁸" febade van hunne afneeming, en door hunne vermindering. In de hinderen heeft ook, dit reden plaets, dat men ziet, dat ze eenige jaeren den dwergen gelyk. ^yⁿ, die men door' gaens bevint, dat vooral zwakken bot van geheugen zyn: gely\_ alle die geenen, welkers bovendeden, door een al te groote zwaerte, met de overige deelen van "'t lichaem geen evenredige overcenhomfl hebben. En wat verder vervolgt hy aldus: In de kleine kinde- ren is de geheugenis van '/ een op ⁱt ander vallende, en zwakst door de geduurige be- �weeging, geijkt u>y te voor en fielden. I» die geenen, die van middelbare jaeren zyn, welke men befiendi^ en volkomen noemt, is de geheugenis, omdat ze in eene gefieltheit zyn, die niet hellende, maer gematigt is, vaji en fierk- Gelyk. nu een zegelring op een flroomend water gedrukt, daer geen teken of zegel op doet fiaen, alzoo kjn ook. l^jet g^e' heugen der geenen niets bewaren , die ofdoorat ge we/t van een bjrankte, of door den vleet van hunnen leeftyt, met een geduurige drift worden voortgerukt. [X~] Quid levius fumo ? fulmen. quid fulmine ? ventus. Quidvento? muiier. quid mulierc? nihil. In welk vaersje de mact der lettergrepen niet al te wel is in acht genomen. Van dier* gelyken inhoudt is ook dit: Quid levius flamma aut fumo? quid mollius unda? Flamma, fumo, unda fcemina f�d levior. Dat is: Wat is 'er Ugter dan de vlam of de rookj en wat is 'tr weeker dan het water t JSfogtans is eene vrou Ugter dan de vlam, de rook,, en 't water. Doch ik zie in gecQ van beide deze vaersjes veel aerdigheit of kunft. LPG Epigram. 71. Nulli fe muiier dicit mea nubere malle Quam mihi, non f� f� Jupiter ipf� petat.' Dicit, fed muiier cupido quod dicit amanti, In vento, 6c rapida fcribere oportet aqua. [Z] Lib. 10. cap. 11. ' Ogxov S'' iyu yuvouxot in bivcv yq�tyta. (z)Chil.i. Erafmus meent (2), dat Xenarchus dat vaers verdraeit heeft uit een vaersje van een ad* Cent. 4. d_cr Griekfch Schryvcr, luidende aldus: 'hvlgcav Se (pavAcov ogxov itt v$ug yflotCpe. Dat is, den eedt van booze menjehen moet men fchryven op '/ water. Dat Xenarchus den wyn ftdt in placts van 't water, is niet enkelyk omdat de wyn vergetenheit baerdt; tonen

-ocr page 556-



		VERGETEN HEIT. 55$: Een vrowweneedt moet zyn Gefcbreven op den wyn. Iplautus zegt, in zyn' Trotfen Krygsman [Aa], dat tem vrou zeer wet onthouden kan* als ze iet quaets moet doen, maer dat ze 't goede, 't geen ze doen moet, zeer haejl vergeet. De mandragoras, waermede het beek gekroont is, en die Pythago* Iras[Bb] w9?«?«>»f4>©' (anthro�pomorphos} noemde, dat is, een menfch* �yke gedaente hebbende , omdat haere wortel de gedaente van een' menfch. vertoont, is, naer 't geene'er Theofraftus [Cc], Dioskorides [Dd], Piinius[Ee],en anderen, van getuigen, eene plant, die flaep verwekt [Ff]. Want als men iemant doet- drinken van 't geene waerin ze gelegen heeft, zoo komt dien perfoon vergetenheit, loomheit, en groote vaek over: wacrvandaen de geenen, die, hun werk en plicht zullende uitvoeren, daerin flaperigh en vergetelyk worden, en 't geene zy hadden voorgeno- men en al begonnen te doen, nalaten, worden gezegt[Gg], Mandragoras gedronken te hebben. Wy bekranffen het beek der vergetenheit dan met dit gewas, omdat het zelve een zinteken is 't geen voornamentlyk be- trekking tot het hooft heeft: want dit kruit te trekken geftelt, en 't Zap gedronken zynde , brengt dikken waefTem offmook, vaekerige dampen, en flaepziekte in 't hooft, alwaer de verblyfplaets der geheugenifle is, die door de vergetenheit wort bedorven [Hh]. Zy houdt eenen linx of lofch aen de rechte hant, omdat 'er onder alle geen vergeetachtiger dier is. 't Heeft een gefpikkelde of geplekte huit, Aaaa aaa 2 g^e^yk maer omdat hy fprak (gelyk uit het verhael van Athene�s zeer licht te zien is) van een dronke vrou- te kennen gevende, dat de eedt van een dronke vrou niet langer van duur is, dan haere dronkenfehap : gelyk die andere Schry ver daertoe't water heeft gebruikt, omdat dit een zaek is, die ras voorby loopt, en niets op dezelve kan ge- ichreven worden, het geene niet terftont v�rdwynt, veel minder op den wint, die 'er Katullos heeft bygevoegt: gelyk de Po�ten doorgaens van beloften, die van geen duur zyn, by gelykenis zeggen, dat ze door den wint en 't water worden wechgerukt; maer niet alleen van de beloften en eeden der vrouwen, f om deze niet alleen te be- fchuldigen) maer ook die van mannen j vooral in zaken van minnaryen: waerin de Dichters ons willen doen geloven, dat het verbreken der eeden geoorloft was, en dat zulke meineedigheden door de Goden zouder gramfchap wierden aengehoort, ja dat 'er Jupiter zelf eens hartelyk om lachte. Immers zoo verzekert ons de Leermeeftcp der minnaryen Nazo, als hy zegt: Jupiter ex alto perjuria ridet amantum, Et jubct JEolios in freta ferre notos. Dat is: Jupiter lacht, uit den hoogen hemel, om de meinee den der geenen, die minnen^ en %vil dat de winden die eeden, alsydel, wechvoeren over de zee. ZieErafmus, Chil. %. Cent. �f. Ad.yo, en Gilbcrtus Kognatus, Cent."^. Ad.^19 $"324. [Aa] Aft. 3. Sc. 3. v. 14. Si quid faciendum eft mulieri male atque malitiof�, Ea fibi immortalis memoria eft meminifle & f�mpiterna; Sin bene quid ac fideliter faciendum eft, e� deveniunt, Obliviofe extemplo uti fiant: meminifTe nequeunt. [Bb] Zie Erafmus, Chil. 4. Cent. j. Ad. 64; Pi�rius Valerianus^ Hierogl. Ub. f&. 'cap. 37; Izidorus, Origin, Lib. .17. cap. 9. [Cc] Hiftor. Plant. lib. 6. cap. %. [Dd] Lib. 4. cap. 76. [Ee] Hifi. Nat. Lib. 25. cap. 13. [Ff] Zie het geene wy aengetekent hebben Over het tweede beelt des Slaeps. [Gg] Zie dat fpreekwoort by Erafmus ter aengehaelder plaetf�. [Hh] Volgens Kaffiodorus,"^ Amicitia: Memoriam cormmpit oblivie.

-ocr page 557-



_SS6 V E R G E T E N H E I T, gelyk de luipaert: doch dat doet tot de zaek niet. Zyne vergetenheit blykt hieruit [Ii], dat, wanneer hy onder 't eeten zyn hooft maer eens opiteekt, en elders heeneziet,v hy ftrax, hoe verhongert en graeg ook, zyn gerooft voeder dat voor hem leit, vergeet; terftont weder naer nieu- wen buit omzoekende. Zie Plinius [Kk] en anderen. Pi�rius [LI] zegt, dat de vergetenheit Bacchus tocgewydt was, waervan de lofch, naer zy- ne gedachten, als een beek, aen dien afgodt zoude zyn toegevoegt [MmJ: want Bacchus wert in eene koets, die met wyngaertloof bedekt was, nu eens door panters, dan weer eens door rygers, maer ook wel door iinxen of loffchen, voortgetrokken, gelyk Lilius Giraldus zeit [Nn]. * zie li« De geneverboom, ofwel des zelven loof, heb ik boven* tot eenen i. Deel, k_rans gegeven aen het beek der Geheugenijfe van Ontfange Weldaden: hoe 4J1. kan dat gewas dan voegen in de hantder Vergetenheit? Dit f�fyt immers rechtdraets tegens malkander. Maer men gelieve te weten, dat zulx niet belet den geneverboom tot eene zinfehets dezer zoo ganfeh verfchil- Ji'ge dingen te gebruiken. Namentlyk een zelve dier kan, wegens de verfcheide hoedanigheden zyner natuure, een bequaem beek, niet alleen van verfcheide, maer zelfs ook van tegenflrydige zaeken zyn: en gelyk dan by voorbeek de leeu een beeltfprakigh zinnemerk [Oo] van goeder- tierentheit, van ontembaere razerny en vcrwoedheic, mitsgaders van aerd- iche en hemelfche magt en mogentheit is, zoo kan een eenige en zelve plant f Ii] Zie het reets gezegde over het beek Raedtjlag, Aam. Ee, daer wy ook on- derzoeken , hoedanig een dier de lofch zy. [Kk] Hifi. Nat. Lib. S. cap. 22. Zie ook Alciatus, Embl. 66, en aldaer Klaudius Minos. f LI] Hierogl. Lib. ff. cap. 19. [Mm] Zie naderhant de bdcliryving van de Koets van Bacchus in het volgende Deel, met onze aenmerkinsen. [Nn] Hifi. Deor. Synt. 3. col. 270. F. Ovidius meldt ook van lofTchen by Bacchus, Met. Lib. 7. v. 66S. Quem circa tigres, fimulacraque inania lyncum , PicTrarumque ja'cent iera corpora panthei 'arum. « Bacchus, Dat is : Men ^ag rontom hem heen gefpovk van tigerdieren* , De fchim van lojfchen, en gevlakte panters zwieren. (1) Met. En fpant ze ook- voor zynen wanen (1) : �-^lb-4^y. - - - - tu bijugum piclis infignia frjenis ⁴4' Colla premis lyncum. Vondel heeft dat vertack, Z Bacchus. Cy breidelt met dm toom twee* panters, niet te dwingen i V'oor uwen wagen. Maer Ovidius heeft hier lojfchen. Niet min gevoeglyk dan de lofch kon men bv ons (1) Hifi. beek plaetf�n eene hagedis, waervan Plinius zegt(2), Neque incubant eadem, 'obliu* Nat- l.io. cjho fint in loco enixa, quoniam huic animali memoria nu/la. Itacjite catuliper fifeertmf
	C.6? * Lacertx,		punt. dat is : De hagedijfen broeien niet, hebbende vergeten, op wat plaets z.y hacre-eic
	C.6? * Lacertx,
		ren gelegt hebben, nademael dit dier ganfeh geene geheugenis heeft. Derhalven brekfit de jongen van zelfs uit. Om deze natuur dan -heeft de hagedis al van outs af geflrekt tot een zinnebeek der vergetenheit 5 gelyk te zien is uit dat oude beek van den Slnep- godr, waervan wy uit Tollius gewag gemaekt hebben, in onze Aenmcrkingen over het tweede beek van den Slaep, [Oo] Zie onzen bladwyzer in 't woort Leeuw, en Pi�rius Valerianus Hierogl. lift 1. cap. 9, 15 & 27. Zoo ziet men ook de flang voorgefteltl als een bcclt dan eens van boosheit, dan eens van voorzigtigheit; nu eens vanliovaerdy, nuvannedrigheit; fomtyts van 't leven en vernieude jcugt, fomtyts van ouderdom ; dan eens van de doot, en dan eens van de eeuwigheir. Zie wederom onzen bladwyzer in 't wooit Slange, en Pi�rius Valerianus, Hierogl] lib. 14. cap. 2,3 & 28. & lib. 15. c. 49. & l'^ i6.cap.^,^z&^_r

-ocr page 558-



I V�RG�f �NH�lff SS1 plant of boom, om de verfcheide in- en uitwendige hoedanigheden, en i ten aenzien der verfcheide zaeken, die de Po�ten daervan verzieren, wel een goet beelt wezen van tegenftrydige dingen. Zoo is, al weder by voor- teek, de cypres [Pp] in de beeldenfpraek een teken van dedoot, maer ook van de geduurzaemheit; en zoo worden de jeugt en d'ouderdom bei- de door den amandelboom uitgebeelt [Qfl]. Daerenboven is eene plant veeltyts nut en goet in haere fchors, maer quaet en fchadelyk in haeren wortel■, en dus ziet men in de vruchten, bladeren, en takken van een' zelven ftam verfcheidenerleie uitwerkingen ■, en uit dien hoofde magh men 'er ook verfchillige zinnebeelden van maken. Ik durf dan hier den tak van een' geneverboom te pas brengen , en den zelven onbekommert en vryborftigh een¹ tak der vergetenheit noemen, gelyk hy by de Latynfche Dichters ook bekent ftaet met den naem van Ramus Lethaus, of Vergete~ nistak: want het woort lethe betekent vergetenheit, waervan ook Le- �the[Rr], de vloet der vergetenheit, zynen naem draegt. Met zulk ee- nen tak bragt Medea, of liever Jazon, door Medeaes raedt, den flaep en de vergetenheit in den altytwakenden Draek_; waervan Ovidius [Ss] zeit, dat zy, of Jazon, hem befprengde met een vergetenisverwekkend fap. Wat het voor een gewas of plant geweeft zy, daer zulk een vergetenis- baerend fap in was, is door niemant [Tt] van allen, die Ovidius uitgeleit 77. Deel. Bbbb bbb heb- ¹ [Pp] Zie wederom onzen bladwyzer in 't woort Cipres, en Pi�'rius Valerianus^ JJiervgl. Lib. $z. cap. j dr 10. [Qg] Zie Pi�'rius, Hierop. lib. 51.cap.z$& 25; ook onzen bladwyzer in 't woort 'Amandelboom. \| [Rr] In de fabelen is twcederlei Lethe bekent; de eene by't orakel van Trofonius ^ van welke boven is gehandek in dit tegenwoordig zinnebeelt; en de andere, die hier beoogt wort, in de onderaerdfche geweften, waeruit de zieltjes der verftorvenen, wan- neer ze wederom op het aerdryk en in nieuwe lichamen zouden komen, moften drin- ken, zoo opdat ze de vermaeklykheden die ze in de Elizeefche velden hadden geno- ten , als opdat ze de wederwaerdigheden en rampen, die hacr in haer voorig leven op de werelt waren ontmoet, zouden vergeten: dewyl anders niemant zoude hebben be- geert om in dit elendig leven weder te keeren. Zie het zesde boek van de Ene�s van Virgilius, van het 703. tot het 752. vaers toe. j_bs] Met. lib. 7. v. 15-2. Hunc poftquarn fparfit Lethaei gramme fucci, Verbaque ter dixit placidos facientia fomnos, Qua; mare turbatum, qua: concita flumina fiftant, Sommis in ignotos oculos fubrepit. Dat is, naer de vertaling van" Vondel: Zoo dra hem f.tz^on met ver ge et fap nat befprengt, En driem.tel prevelt, dat de vaek^in d? oogen brengt, Ontftclde baren Jlilt, den waterflroom kan fluiten, Bevangt de flaep den draek,, wiens oogen nimmer fluiten. [Tt] Gelyk dit ganfche beelt, en meeft alle de andere, die van Zaratino in dit werk voorkomen, yeele doorftralende blyken van geleertheit vertoonen, zoo blinken die voornamentlyk in dit tegenwoordige deel des beelts, aengaende dezen vergetenis- tak, zeer luifterryk door; en wy voor ons moeten bekennen, dat wy, vooral in dit ftuk, zoo veel genoegen fcheppen, als wy menigmael ongenoegen opvatten inde din- gen, die van Ripa zei ven zyn, welke veeltyts zoo ongeleert en ongerymt zyn, als die van Zaratino gel eert en verftandig: wien met recht de eernaem toekomt van naeukeu- "S ^en vernuttig; met welken naem Broekhuizen, in zyne Aentekeningen over Ti- bullus(i) dezen Ripa te onrecht verwaerdigt, hebbende waerfchynelyk, wanneer [,}AdLib. ny dat ichreef, vergeten te denken, dat niet alle de beelden van dit werk van Ripa *.El>i.v<
	Zyn, gelyk ook niet dat van den Nacht, ter gelegenheit van het	welke hy met den voor*
			' 9°-

-ocr page 559-

VERGETENHEIT,

^:55$

hebben, duidelyk verklaert. Sommigen meenen dat het mankop wa$|i
maer zy dooien. Want de Priefteres der Hefperifche Hoven geeft, by
Virgilius in 't IV. boek van Eneas [Vv], mankoppen, met honigh g_eJ
mengt, voor fpys aen eenen draek, den naerftigen bewaerder en wachter
der gulde appelen, ten einde hy de zelve verzuimloos mogt befchermen.f
En men moet zich niet verwonderen, dat zy den draek, die daer om te)
waken geftelt was, mankoppen te eeten gaf, want die brengen ons welf
flaep aen, maer den draeken niet. Een en zelve kruit [Ww] heeft geen
een en zelve voedfelkracht in alle dieren. Het eigenfte gewas kan wel i
een fchadelyk voedfcl voor de menfchen zyn, en evenwel gou voor de
beeften. De wilgeboom is voor de menfchen bitter van fmaek, doch
voor het runtvee en de geiten zoet [Xx], De cicuta of fcheerling is den

men*

voornoemdcn lof van Ripa fpreekt, daer ook dat beek van Zaratino is, op wicn dan
gevolglyk dat getuigenis behoort te komen. Met veel lof Ipreekt van onzen Zaratino
(i) Tom. ook de zeer vermacrde en geleerde Morhof, in zynen Polyhillor (1), of liever by hem ^:i.Lib.4, Janus Nicolaus Erythrseus(2), zoo ten opzichte van zyne puntdichten, van welke'
^6a/&L'b ^ getuigt, dat ze en in boertige en in ernftigc zaken met zeer veel fcherpzinnigheit'
7.c.3.§ 4.' ^en aerdigheit gemaekt zyn; als ten aenzien van zyne liefhebherye 111 't verzamelen van
(i)Pina- oude oplchriften, waervan hy aldus fpreekt: Van oude opfehriften was hy zoo een groot
coth-1. p. liefhebber, dat hy in dezelve op te zoeken, en uit te leggen, zich byna fcheen te willen
S¹ fr"' doodt werken. Hierdoor gebeurde het, dat V>", zoo lang hy te Rome geleeft heeft, bynt ■
x Ep 4& i^een ^een ^^ili ^ver-i^eP j die tvat mooi was, of men zag hem op de een e of de andere hoeve, f
fib. z. Ep. of een ftuk^lants, daer van de oude vervallene gebouwen fteenen wierden opgedolven; of- ■
S' dat, indien Vr eenige warmere b/aden,, daer Griekfch of Latyn op font, mogt en worden '

gevonden, hy dezelve ofte voor v^elt mogt kpopen, ofte het geene op dezelve jlunt, in zyn
memorie boekje afjehryven. Van zyne hefhebberye voor de oude oplchriften, zien wy
ook al eenige malen fraeie blyken in dit ons tegenwoordig werk, daer hy 'er vcrlchci.
de, nog by anderen niet uitgegeven, heeft bygebragt. bn in dit ons tegenwoordig
beek is zyne gedachte, over den tak der vergueniile, zoo gclecrt, dut wy by geenc
Uitleggers van eenig Po�et dezelve tot nog toe zoo fraei hebben gevonden : uitgczon-
dert dat Johannes Baptifia Pms en de zeer vooitreflyke Heer Pietcr Burman, over Va»
lerius Flakkus, ook dezen tak uit Apollonius Rhodius, even gelyk Zaratino, aenwy
Zen de tak van een geneverboom geweeft te zyn : welke voorname man wy verzekert i
zyn, dat zyne Lezers nacr dit becit van Zaratino zoude hebben gewezen, indien hy het I
zelve of mogte gelezen hebben, of hem zyne geheugems zulks opgegeven, wanneer
hy over den voornoemden Dichter fchreef. Maer lact ons wederkecren tot de verdere
behandeling van ons beek zelve.

rvv] v. 483.

Hinc mihi Maflyla; gentis monftrata facerdos,
Hefperidum templi cuftos, cpulasque draconi
Qua; dabat, & facros fervabat in arbore ramos,
Spargcns humida mclla, foponferumque papaver.
Dat is, nncr Vondels vertaling:

- - uit dien hoek^ quam, zoo 'my is gefpelt,

De priefterin van V volk, uit Maffyl. dees behoedde
De Kerk^ van Hefpers bloet, en 't heilig ooft, en voedde
Den vreejfelyken draeh^met zoeten hontgraet,
En mankop, dat den flaep veroorzaekt door zyn zaet.
�WVJ Dit is de acnmerking van den taelkundigcn Servius over die placts vanVir-

gilius: afwaerhy ook nentrekt het geene hier van den wilgeboom en de cicuta gezegt wort.
[Xx] Virgilius geeft dat klacr te kennen, als hy, in zyn ccrftcn Herderszang (3)«
Zyne geitjes bcklacgt, dat hy ze niet meer zal kunnen heendryven om op bittere w'¹"
gen te aezen: want fchoon hy ze bitter noemt, is het echter wel te zien, dar hy zulKS
doet ten opzichte van den finack der menfchen, gelyk Servius ook daer acnmerkt, ^e11echter te kennen geeft, dat ze zo:t zyn voor de geiten:

0)^.79.

-ocr page 560-



		V E R G E T E N H E I T. Jjf$ snenfchen dootlyk, maer rhaekt de geiten vet en welvarend [Yy]_; en d� \uilde olyfboom is, naer Lukretius zeggen [Zz] , voor de geiten zoo zoet en aengenaem als Nektar en Ambrozyn, maer vlak integendeel voor de menfchen ten hoogften onfmaeklyk en bitter. Elianus [Aaa] zegt ook^ dat het bovengenoemde kruit cicuta, of fcheerling, of liever des zelven fap, of nat daer het in getrokken is, den menfchen die het drinken, doot- lyk is; maer laet een verken zoo veel van dat onkruit eeten als het wil> 't zal het zelve, zegt hy, ganfch geen hinder aenbrengen. Aldus ver-* oorzaekt het mankop den flaep ook wel in den menfch , maer het zelve werkt het daerom geenszins in den draek uit, vermits hy bovenmate waek- zaem van aert is. Zoo laet Virgilius dan het mankop, om eene andre uitwerking te doen, aen den draek geven, buiten twyfel tot eene ver- koelfpys, aengezien dit wandier by uitftek met hette vervult is. HeC ontfteekt de lucht met zynen brant[Bbb], en daer fchynt eene vlam uit zyn keel te gaen. De draek is voorts, wegens zyn zeer groote hette, een aertsvyant des olifants, dien hy, als van natuure byfter koudt, naer't leven ftaet, om zich met des zelven koude bloet te verkoelen [Ccc]. Ja fcy is zoo heet, dat hy zich met ope keel naer den wint itelt, waernaer hy zoo liappigh eenen luit heeft, dat hy, een fcheepszeil van den winc gezwollen ziende, 'er met zulk eene drift naer toe vliegt, dat hy de fche-« pen niet zelden omver helpt: dies de fchippers, hem ziende aenkomen, de zeilen intrekken, om niet in gevaer te geraken. Zie Hieronimus over Jeremias, kap. XIV. vs. 6, daer de Profeet zeit, Zy * fcheppen den wint Dewm{ .■ gelyk de draeken. Zoodat Virgilius zeer wyslyk mankop mer honigh aen ^<^es* d^n draek doet geven, want de honigh is verkoelende en vocht [Dddj, gelyk ook Plinius [Eee] zegt, dat hy (de honigh) de hette verkoelt: ert Bbbb bbb 2 d'Qu- Carmina nulla canam: non me palccnte, capcllaJ, Florentem cytifum & falices carpetis amaras. Bn zoo moet men 't ook opvatten in de voorige vaerzen van den zelven Dichter, als hy het mankop fiaepverwck^mde noemt, wordende zulks gezegt ten opzichte van de menfchen. En niet alleen heeft dit onderfcheit van de uitwerkinge der kruiden plaets tuffchen menfchen en beeften, maer ook tuflehen beeiten van verfcheide foort: en al- zoo hebben wy te vooren uit Plinius gezien, dat de ferula aengenaem is voor den ezel, doch een krachtig vergif voor alle andere dieren. [Yy] Naer't getuigenis, zegt Servius., van Lukretius. De vaerzen van dien Dich- ter , daer hy op ziet, zyn (1): (, j tib. ft Quippe videre licet pinguefcere fepe cicuta v.897,, Barbigeras pecudes, homini quas eft acre venenum.' Plinius getuigt, in het 72. hooftftuk van zyn tiende boek, in 't algemeen, dat de gei- ten en quakkels vet worden van vergiftige dingen. Zie meer diergelyke zaken by SfXttis �mpirikus, Pyrrh. Hypot. l.i.c. 14. Dat een drank van deze cicuta te Athene ftrektc om mannen van acnzien, ter doot veroordeelt, om te brengen, meen ik reets elders te hebben gezest. �Zz] Lib. 6. v. 970. .. , Barbigeras oleafter eo juvat ufque capelias, Diffluat ambrofia quafi vero & nectarc tinctus: At nihil elt, homini fronde hac quod amai�us extet.' �Aaa] Hifi. Animd. Lib. z.cap.z'X. [Bbb] Zie Ariftoteles, Hifi. Animd. lib.%. cap.^, en Jonftons Bef�hryving van d� natuur der Slangen, 2.Boek, i.Opfchr. bl.34. ' [Ccc] Zie Plinius, Hifi.Nat. Lib.S.cap.iz. [Ddd] Daerom zegt Virgilius met nadruk, humidetmclla, ofvechten honig waexvj yoor v ondel moeten honigraet heeft in plaets geftelt. [Eee] Hifler. Nat. Lil.zz.cap.z^.

-ocr page 561-



		₅6<> V E R G E T E N H E I TV d' Ouden waren, volgens Varroos getuigenis [Fff], gewent, den ho-J - nigh, in 't begin hunner maeltyden of gattmaelen, en ook onder 't nae- gerecht, op de tafel te ftcllen, met inzigt alleen om de heete dampen, die de wyn en fpys veroorzaeken, te verkoelen. Zoo zegt ook Plutar- chus, in zyn Gaftmael [Ggg], dat de honigh de dampen des wyns ma- tigt, bybrengende, dat eenige Geneesheeren den dronkenen voorfchre- ven, dat zy, eer ze zich te flaepen leiden, broot zouden nemen dat in honigh gedoopt of geweekt was, om hierdoor de dronkenfehap neer te zetten. Hoe 't zy, 't is bekent dat de honigh, by de Po�ten [Hhh], de gewoonlyke fpys der draeken is. Het mankop vorder is, gelyk de Na- tuur- en Kruitkundigen dit noemen, koudt in den vierden graedt, en zal den draek dan gegeven zyn, om zich te verfrii�chen tegeos zyne hette, maer niet om hem een' ligten en korten flaep aen te brengen -_% ten einde hy, van de geftadige wacht hierdoor wat geruit hebbende, en dan weder wakker geworden zynde, vervolgens te beter waken en oppaffen zou. Dit meent Turnebus [I�] zoo, doch ik ftem zyn gevoelen geenszins toe, zynde het niet noodigh den draek om die reden mankop te geven, ge- merkt het waken dezen fchepfelen natuurlyk is [Kkk], en hun niet fchaedt Tioch verzwakt. Men zou hun eerder fchade en leet doen door hun den flaep als met gewelt aen te brengen , hunne natuur aldus verkrachtende. En genomen het mankop had het vermogen al eens om den zoo zeer waek- zaemen draek te doen flaepen, zoo is 't echter niet te geloven, dat men hem juiit net zoo weinigh daervan heeft kunnen toedeelen als hier dien- iligh was. Want laet zynen flaep zoo ligt en kort vallen als gy wik, men zou nochtans gelegentheit gegeven hebben, om de guldeappels, ge« duurende dien korten tyt en ligten flaep, te rooven, of ook om den draek^ terwyl hy dus lagh te iluimcren, te dooden of vaft te binden. Neen_} hy moft altyt waken ; en als het gegaen had gelyk men dus zeggen wil, zoo waere 't niet noodigh geweeft, dat Medea haere bezweeringen te werk ftelde om hem in flaep te helpen, want het hadde genoeg geweeft flechts op den flaep- of fluimertyt des draeks fix te paffen, en dan zou Jazon zon- der Medeaes hulp de gulde appels [ LU] wel gekregen hebben. Dewyl xiu de Priefterin by Virgilius den Hefperifchen Hof- of Boomgaertdraek mankop met honigh voor daeglyx voeder gaf, zoo blykt het klaer, dat Ovidius door dat Vergetenisfap niet verilaet, dat de plant of het kruit, waerdoor Medea den draek in flaep deed vallen, het mankop zoude ge- weeft [Fff] De Re Ruft. lib. 3. cap. 16. Mei ad princifia convivii, & ad fecundam mefr fam mimftratur. [Ggg] Lib. 3, Quefi.y, alwaer hy die kracht aen alle zoetigheden toefchryft. [Hh�ij Valenus Flaccus, Argon. lib. i.v.61. . - - - - inukifidas regis quem* filia linguas Vibrantem ex adytis cantu dapibusque vocubac, Et dabac hefterno liventia mella venene Sc Lib. 8.v. 97. ----- ncc talis hianti Mclla dabam, ac noftris nutribatn fida venenis. [ Iii ] Zie dien geleerden man, Adverfar. Lib. 26. c. 5, Lib. 2.8. cap. 4?, & lib. 19. 'cfy & [Kkk] Zie'Filoftratus in'c Leven van Apollonius, lib. 3. cap. 8; en Jonlton, ter plaetfe boven gemelt. [LU] Zoo even (prak hy van den draek in den Hefperifchen hof by Virgilius, daci' ..gulde appels waren; hier fpreekt hy wederom van den draek in Colchis by Ovidius, en daer was het gulden -vlies, niet de appelen. De vcrgifllng is toe te khryven aen den yver van Zaratino in het uitleggen van de plaetfcn van Y'irgilius en Ovidius.

-ocr page 562-



		V E R G E T E N H E I TV *rft* weeft zyn, maer wel eenigh ander ongewoon middel, neem eens den tak eenes gene verbooms, daer de Po�ten, by wege eener Antinomafia [Mmra], (gelyk men in de fchoolen fpreekt) zonder den zei ven uitdruklyk te noe- men, hunnen Ramus Lethaus, of Kergetemstak, afmaken, zyndedietak aen de helfche Vergetenheit, dat is, de Vergetenheit des doots, toege- \vydt[Nnn]. Dien zelven tak meent Virgiliusook, wanneer hy, in't V. bock van Eneas [Ooo], verdicht, dat deSlaep beide Palinurus hooftflae- pen aenroerde met eenen tak, die in 't water Van Lethe gedoopt was. Zulx dat de plant van het Letheefche of P'ergetel-fap, gelyk Ovidius, of de Letheefche of Vergetel-tak, gelyk Valerius Flakkus [Ppp], of de tak, gedoopt in 't Letheefche water, en verzien met een helfche kracht om flaep te verwekken, gelyk Virgilius zegt, de tak is van eenen genever- boom. Dit kan men zonneklaer zien in Apollonius Rhodius, een Griekfch Po�et, ouder dan de voorzeide Latynfche Dichters, welke den tak, dien hy Medea in de hant geeft, uitdruklyk eenen gencverboomtak noemt [Qq[q]j zeer gepaftlyk van den zelven verzierende, dat Medea zich daervan te- gens den venynigen draek bediende. Zeergepajllyk, zeggen we, eensdeels, omdat de gene vcrbezi�n krachtigh tegens 't venyn of vergift zyn, en het zaet der zelve 's menfchen lichaem beveiligt voor den aenval of beet der Hangen, die ook, volgens Plinius [Rrr] verhael, voor deze plant, als ze gebrant wort, wechvlieden: en ten anderen, omdat, wat der vergeten- heit en den flaep belangt, de fchaduw des gene verbooms zwaer is, en 'c verftant des geenen die 'er onder gaet leggen , bedwelmt, niet zonder groote dofgeefiigheit, en weedom des hoofts, gelyk dit de aert der boo- 77. Deel. Cccc ecc ,* men ! [Mmm] Nasmwifleling; wanneer men of een eigen naem ftelt voor een algemee- nen, gelyk, ais men iemant eenen Krezm noemt, voor eenen rykaert; eenen Irus, voor eenen armen man; of cen algemeenen in placts van een eigen naem, hoedanig is, wanneer men in 't algemeen zegt, de Po�et, en meent Firgiliusj of, de Filozoof, en meent Arifioteles. [Nnn] Zie Jo. Baptifta Pius, in zyne Aentekeningen over Valerius Flakkus(1). (i)Argon. De geneverboom zelfwas, naer 't fchryven van den ouden Uitlegger van Apollonius lib. s.v.. Rhodius (2.), heilig aen Apollo, volgens de aenmcrking van den Heere Burman (3). ^si � [Ooo] v. 8j₄. * WArgon. Eece Deus ramum lethaso rore madentem, \,'ct ^V' Viquc foporatum Srygia, iuper utraque quaflat (j)Adl.�j Tempora, cun�tantique natantia lumina folvit. Valcrii [Ppp] Argon. lib. 8. _v. 83. ^fl^cci' Contra Tartareis Colchis fpumare vencnis, Cunctaque Lethazi quaflare filentia rami Perftat, & adverfo luclantia lumina cantu Obruit, atque omnem linguaque manuque fatigac Vim Stygiam; ardentcs donec fopor occupat iras, [Qaq] Argon. lib. 4. v.ij-6.* H Je' /Atv cia-AtvB-oio viov TiTf/ti�ri 3-#AAw , Parvt ko,]' �QS-u-KjstSv. Trtgi r' ducpi n v^ir©- SSfAn Qaf/Axaig vttvov �'/SasAAe. Dat is: Doch zy (Medea) fprengde hem (den draek) met een verfch afgefneden tak "«» een geneverboot», hebbende denzelven in het krachtig vergift van een zeker mengfelgedoopt onder'tprevelen van toverwoorden, hetzelve in de oogen: en defierke reuk.van datver- fc'/'^'l rontom hem verbreidende, de et den flaep op hem vallen. u^rr] Hift.Nat. Lib. 14. cap.8. Accenfa (Juniperus) ferpentes fugat. - - - Smt qm &� pemngant corpus e femme ejus in ferpentium mem, ' ~~'ⁱ~

-ocr page 563-



		V�RGETENHEIT,
	5$3	V�RGETENHEIT,
	5$3

men is die een zwaere fchad�w maken [Sss]₃ onder welke Virgilius[Tt]c den geneverboom in 't byzonder uitdrukc. Zynde dan deze boomzwaer van fchadnw, en van natuure bequaem, om den flaep en het vergeten in' Iran, die zich in zyne lommer ter ruft begeven, te veroorzaeken, zoo- houden dan daerom de Po�ten den geneverboomtak voor eenen tak der V�rgetenheit [Vvv]. (i;Lib-«. [Sss] Volgens Lukretius(i): ^Y-7«3- Arboribus primum certis gravis umbra tributa cfl," Ufque atfco, capitis f�ciant ut fepe dolores, Si quis eas fubter jaceat proftratus in herbis. Dat is: Sommige boomen hebben zoo eene zware fchaduwe, dat ze dikwyls hooftpyn i/er» zvekkftt, indien zich iemmnt onder'dezelve in 'r gras heeft nedergelegt. [Ttt] Eclog. 10. v. penttlt. J�niperi gravis umbra. (i)InVa- De fchadmv van den geneverboom bezwaert; dat is, Zoo Pius wil(a), venuek flaep.* knil.1. Kaftor Durant paft hem, in zynen Herbarius, op de hooftpyn, zeggende, Juniperi gravis umbra tarnen, capitique molcfta eft. Dat is, de fchadnw uegtam van den geneverboom bezwaert, en is lafiig voor 'f hooft. [Vvv~] Eer gy van dit beelt heenegaet, Lezer, draeg nog dit mede uit Ceiius Au» (5) Hie- g�ftinus Kurio (5): De Kelk,, dat hemelsteken, dat vandeStarrekundigcn geplaetftwort yogi. hb. tu^chen den Leeti en den Kreeft, betekent V�rgetenheit: nademael, naer 't gevoelen der t'⁰¹)?-"): Platomfche Filozofen, de zielen, die, %i>anneer ze worden neer gezonden in menfehelyke lichamen, ttit den hemel, deor de deur van den Kreeft, nederdalen, en wederom, van "'t lichaem- ontbonden zynde, de-or den Steenbok^ ten hemel varen ,� uit dien Kelk., dien ze den behe'r van Bacchtis noemen, vergetenis drinken, als ze naer beneden daelen_,- en al- zoo de h�melfche zangen vergeten: doch niet alle even zeer; maerde eene meer, de andere minder, naer dat z� fileer of min ah dien beker hebben gedronken, Wacruit blykt, dat dis Ir�kei een beker is der v�rgetenheit, en dat door deszelfs beelt de v�rgetenheit wen afqe- fchetfi. Vergelyk hiermede het geene boven in onze Aenmerking Rr. is gezegr van 't water der riviere Letfae; en zie ook Natalis Kornes, Mphol.Ub, ^.cap.ult. Eindelyk kan men ook als een beelt zoo van allerlei vergetelheit, als in 't byzonder van ;verge- telheit des vad'erlants en der vrienden en magen, gebruiken de lotmboom, dragende dezelve zulke zoete vruchten, dat alle die geenen, die ze proefden, zoodanig door derzelver lekkerenfmaek wierden ingenomen, dat zy, hun vaderlant en alles vergeten- de, nooit wilden wederkeeren, maer altyt by de Lotuseeters (want zoo noemde men de inwoonders van het geweft, daer deze Lotus groeide) begeerden te blyven. Zie Homerus, Odyjf. lib.y; Plinius, Hifior.Nat. lib.i^. cj"/; Erafmus, Chil. 4. Cent. j. Ad.62; en Claudius Minos, in Alciat. Embl. 114. De fabel wort toegepaft op de welluftigbeden, door welkers aenlokfelen de menfeh eenmael verftrikt zynde, altyt daer aen va# blyft, en dezeive nimmermeer wil verlaten.

			VERG�*

-ocr page 564-

VERGETENIS DER LIEFDE enz:

ERGETEN�S DER LIEFDE

VAN D' OUDEREN TOT HUNNE KINDERS,

is weder een opftel van KaflelHni. Bene vrou, die

een (noer vol GalaBiten of Melkfteenen om den hals»
en een ftruisei in de rechte hanc heeft; ftaende nevens haer

een ilxuisvogel zelf. .....,

De GdaBitts is een gefteente dat fnkt tegenftaende 'er ook welgalaffi*
Tm gevonden worden,daer roode adertjes doorioopen) de witte kleur van
melk heeft. Het wort uit de rivier Achelous[A] gehaelt, en vermeer-
dert de melk der zogende vrouwen [B], doch haer teffens ook vergeten-
heit aenbrengende, en het geheugen wechnemende [C] , gelyk Plinius
getuigt. Zoo kan men dan figuurlykerwyzc zeggen, dat de moeders,

Cccc ecc 2 di�

[A~] En den Nyl, zoo men Izidorus geloven mag, Orig. Lib. 16. cap. xo.

�[ B ) Dat aen dien ftcen den naem van gala�ites gegeven heeft, als of men zeide
meti'fieen: wanty«*« (gala) betekent me\: of liever word hy alzoo genocmt, om-
dat hy, gewreven zynde, een vocht uitgeeft, dat in kleur en fmaek gelyk is acn
melk; naer Plinius zeggen, Hifi.Nat. lib. ^y. cap. 10, en fctidorus, /./.

[C] Plinius en Izidorus Ichynen te kennen te geven, dat die fteen zulks doet, als
hy ingenomen wort: daer het, volgens den laetften, om melk aen de zogende vrou-
wen te verwekken, genoeg zoude zyn, hem uitwendig te gebruiken: hctwelke in-
dien waer is, kan hy hier geen bequaem beek zyn van vergcteniii� der liefde tot de
kinderen: macr wel in 't algemeen van allerlei vergetenifle. Plinius woorden zyn:
-De galaBites wort gezegt in het ophogen der hinderen de zoogflers overvloet van zeg te
■verwegen', en de kinderen eo\, aen den hals gehangen zynde, te doen cjujlen_y elf m
den mont genomen, te [meiten. De zelfde ftein zegt men dat de geheftgenis wechheemt,
En die van �zidorus: De galatlites, de zogende vrouwen om den half gebinten z^jnd*.
maekt haer de horfien vol meligs: den kinderen »ok.a�n den hals gehangen zynde, %uort te
gezegt de zelve te doen mtkn: doeh in den mom zynde p�tiotiiw, te Melt�h. ei de �&
heugenis wech te nemen. " ~~~.......

-ocr page 565-



		'₅&� VERGETENIS DER LIEFDE enz. ' die de z�rg en den plicht, welke ze over en omtrent haere kinders heb- ben en oefenen moeten, vergeten, een galaktytefnoer om den hals dra- gen, dat is te zeggen, dat ze geene memorie of geheugenis meer hebben van de zorge, die ze aen haere kinders wel behoorden, maer vergetente belleden. Het ftruisei in haere hant, en de ftruis nevens haer, beduiden , dat de vaders en moeders, die geene zorg over hunne kinders dragen, de J ftruif�n flachten , die, als hun broeityt aenkomt, hunne eiers in 't zand bedekken, en ftrax vergeten [D] waer zy ze leidden , mitsgaders geen� j zorg meer over de zelve hebben. De ftruis laet zyne ekrs in de aerde, en \| verwarmt die in 't/iof, en vergeet, dit de voet die drukken kan, en de dieren des velts die vertrappen kunnen, zegt Godt tot Job, kap. XXXIX. vs. 17 \ en 18, 't welk Joachim Oudaen aldus m rym uitbreit: Of heeft de vogelfiruis zyn doorgefnede vederen, Gekartelt als de cederen, En zachter dan de wol, ontfangen van uw hant? Die, werpende m het zant Zyne eieren, niet eens zich zelve om ze uit te broeien. Wil zetten noch vermoeien; Zy leggen in hetjlof, totdat het zonnevuur Daer 't leven binnen ftuur: Hy let niet dat een menfeh, of dat de beejlepooten Die kunnen f ukken ftooten, Hy toont een''Jlraffen aert, en geene liefdezucht Omtrent zyn eige vrucht. [D] Eyen als de hagedis, waervan wy gefproken hebben over't voorige beelt, AcnmM,

-ocr page 566-



vergiffenis: $�$ een' blooten degen in de rechte hant, en laet hem den zel- ven dierwyze met de punt op den gront zetten, alsof hy hem breken wilde. De gevvondde borft beduit de misdaet [A],die in geval van vergiffenifle veronderftelt wort; en de geilen om 't zwaert te breken, geven te ken- nen, dat by de vergiffenis de wil en magt tot het plegen van eenige wraefe worden afgelegt [B], Hy keert het aengezigt ten hemel, 't geen het opzigt te verftaen geeft dat men in 't vergeven op Godt heeft, naer 't geene Kriftus, Matth. VI. 14, en Mark. XI. 25, zegt, behelzende in zin, Vergeeft, enu zal 'ver- geven worden; of volgens dit, My \_komt] de "jvraek[toe;] ik zaVt vergel- den. Rom. XII. 19. _v;

	f_A] Zie naderhant het beelt Zonde. [B} Dingen, daer men mede befchadigen of flraffen kan, wordende wechgewor- pen, neergelegt, of gebroken, betekenen, dat iemant de magt om te flraffen, euz. die by heeft, niet wil gebruiken. Vergelyk 002c Acnmcrking C. over het eejfte beelt 4er Coidirtitrenhe�t, l.D.ltl. f%z.

		VERKIEZIN G. E En oude Vrou, eerwaerdigh van aenzien, enmetviolet- purper bekleet. Zy heeft een goude keten, aen welke een menfehehart hangt, om haeren hals, en zit dus vol aen- dacht en diepe gepeinzen op eenen tweefprong, of ter plaet- fe daer twee wegen beginnen, op welker eenen, aen's beelts rechter zyde leggende, een eikeboom ftaet, terwyl men op den anderen wegh, ter flinke hant loopende, een lelyke ilang ziet. De vrou heft haer' rechter arm op ₉ en wvfl met ^JL Vee* Dddd ddd den

-ocr page 567-



		VERKIEZING.
*$66*		VERKIEZING.
*$66*

	den vo�rften vinger van die hant naer den gemclden eik. In de flinke hant houdt ze eene letterrol ten toon, daer deze woorden op ftaen, virtutem eligo, dat is, Ik verkies de Deugt. De verkiezing is eene genegentheit des geruoets, die in ons veroorzaekt is door eene rype overweging eeniger zaeke, welke voor ons, of voor onze vrienden, van belang en aengelegentheit is, gaende die overweging over de middelen, of werktuigen, of manieren van behandeling, die men heeft bedacht in mogelyke , doch zwaere en twyfelachtige zaeken , om tot dat wit of oogmerk, 't geen we ons voorgeftelt hebben, te geraken. Zy wort out en eerwaerdigh van wezen vertoont, omdat de rype ou- derdom zoodanigh is, dat men, daertoe gekomen zyncfe, door de vol- maekrheit van kennifle, en door de ervarentheic[A] der dingen, die men gezien , of zelf uitgevoert heeft, een waere en volmaekte verkiezing doen kan. Het violetpurpere kleet Verbeek ftatigheit [B], die aen 't onderwerp, dat wy hier vertoonen, zeer wel paft. Zy draegt een goude keten met een hart daeraen [Cl, omdat Pi�'rius, �n zyn XXXIV. boek, zegt, dat de Egiptenaers het hart tot een uit- b�eltfel van den raedflagh (telden, gemerkt uit het harte de waere en vol- maekte raedflagh komt} eene zaek die wel degelyk by de verkiezing ver- eifcht wort en te pas komt, als welke een voor- en famenftel van reden en �raedflagh is. Zy zit, en fchynt vol hooge en edele overdenkingen te zyn, .omdat het verkiezen niet als by geval, en in't wilde heenj maer met bedaert- heit[Dj, overleg, en goede gegrontheit moet gedaen worden. Wat de twee wegen belangt [t] $ d' een daervan, namentlyk op wel- ken d' eikebo�m ilaet, beduit.de deugt: en omdat men zyne verkiezing op de deugt behoort te laten vallen, en in de zelve vaft en beftendigh te blyven gelyk een eik j (die een boom is, hardt en valt van ftofre, en diep van wortelen, daertoe breet van bladeren en groot van takken, mitsgaders zeer bloeiende of dragtbaer, en die daerenboven ook hoe hy meer behakt, gefnoeit of beledigt wort, des te meer uitbot, en te grooter kracht krygt) zoo ziet men hier zoo eenen boom_} welke ook, om de gezeide redenen, door d' Ouden voor een zinnebeek der Deugt [Fj gehouden wert, als wezendehy vaft, wel gewortek, en bloeiende, gelyk gezeit is, en wordende ook van des zelven rakken kroonen gemaekt, om ze aen manhafte oorlogshelden, tot een teken hunner dapperheit en kloekmoedigheit, te geven [Gl. D' an- dre wegh, op welken zich de Hang bevint, betekent de zonde [H], die al- tyt [A] Zie het beelt Ewarlnir. [B] Zie onzen bladwyzer in 't woort Violctpurper. ■ [C] Hiervan hebben wy in 'tbreedegehandelt over 'tbedt Raedtflag, Aenm. P tetZ, werwaerts wy derhalven den Lezer heenewyzen. [D] Dat'de bedaerthcit des gemoets en verftants door de zittende geftalte verheelt wort, hebben wy. elders aeng'ewezen. Zie Wederom onzen bladwyzer in 't woort Zitten* [E] .Hy zinfpeelt hier op den tweerprong van Herkules, waervan wy gehandelt hebben over 't i. beelt der Ferdienfte, Aenrb. C. . [F] Zie onze Aenm.D. over het derde beelt der Deugt, i. D. bl. Z43, en voorts al wederom onzen bladwyzer in 't woort Eikel: obM H�nfetiSvQm» lib.^. Od.^.v.57. [G] Zie onze Acnmerking H. over 't 1. beelt der Deugt, �.D. bl, 238. �HJ Dat is ook al elders gezegt: zie ckn bladwyzer in 't woort Slang.

-ocr page 568-



		V E R K I E-ZIN �. 567 ryt d' eerlyke en deugtzaeme ondernemingen wederftaet. Zoo wyft het beek dan met den vinger der rechte hant naer den eikeboom, «o heeft in de flinke hant de letterrol, wa'er�p ftaet, V�rtutem eligo. De Deugt ver- kies ik omdat het woort verkiezing niets anders te kennen geeft, dan een zekere aengryping van dat geene uit twee dingen, het welke de raedflagh en reden uitwyzen, dat beft is. Welke aengryping niet kan gefchieden, tenzy men eerft overwege en met goeden raedt onderzoeke of overlegge, welke zaek beft is, en welke niet. ?.. V ER L A N GEN. E En gewiekte Vrou, die een' halskraeg van een' verfchei-⁴denverwigen doek om heeft, en uit wiens haft een hel- dere vlam ryft. Het verlangen is een hartlyke begeerte tot eenige zaek, die aen het %?erftant als goet voorkomt, en zich aen 't zelve behaeglyk. opdoet; en daerom heeft die gemoetstogt zeer veele onvolmaekthedfen ^A]* in haere werking, en wort by 't verftantder eerfte ftoffe vergeleken, welke Arif- toteles naer de vorm zegt te verlangen, gelyk de vrou naer den man. En dit zegt hy niet zonder reden; want het verlangen is een begeerte tot dingen die toekomende zyn, en die men nogh nier in bezit heeft: en dus vonden we dan ook goet het verlangen onder de gedaente eener vrouwe te vertoonen. Maer men kan ook zeggen, dat het verlangen een geeft- lyke beweging van 't gemoet is, het welk noit ruft , totdat het de zaek, waertoe de neiging het zelve beweegt, verkrygt [B], en altyt rontom de dingen zweeft, die aen 't zelve ontbreken _; welke verkregen hebben- de, zoo is het verlangen ten einde en voldaen. Door de vleugels wort de fnelheit des verlangens aengewezen, dat ras komt [C], en ook ras verdwynt. De halsdoek, met zyn verfcheide kleuren, beduit, dat'er veelerlei flach van verlangens is, gelyk 'er veele foorten van goet gevonden worden: en het voorwerp van 't verlangen is het goede [D], De vlam geeft te verftaen, dat het verlangen een brant beide van hart en gemoet is, welke brant alle zaeken die men hem aenbiedt, als ze eenen fchyn van 't goede hebben, terftont aengrypt, gelyk het natuurlyk vier; een drooge ftof. [A] Omdat zy zich dikwyts uitftrekt tot zaken, die zy niet genoeg kent, enkel acht gevende op derzelvcr uitwendigen fchyn, die bcdrieglyk is, en niet genoeg door- gedrongen zynde rot de befchouwing van den waren prys der zaken, waernaer wy ver^jlangen : hoedanig de mcefte dingen zyn, daer zich 't merifchlyk verlangen en begceren naer uitftrekt. Lees dienaengaende het tiende Schimpdicht van Juvenael. [B] Ten ware het vooraf ontdekte, dat het naer eene zaek verlangde, die het ver- keerdelyk hadde aengezien voor goet: wanneer het verlangen ophoudt en vergaet. [C] Of liever, omdat liet zich met alle fnelheit fpoeit tot het bekomen van de ver- langde zaek. Want animo cnpienti nihil fatis feftinatur , Zegt Salluftius(i)- voor een 1 ,, yerlangent hart wort nergens mede genoeg gehaeft: en Publius Syrus: Eft cupiditati & Jug.cap* �jpf tarda celeritas:* dat is, Voor H verlangen is de fnelheit zelf langfeaem. Daerom 64- §� <>� vergelykt David, in 't volgende beek, zyn verlangen tot Godt by een hart, dat zich met alle fnelheit naer een fontein fpoeit. � D] Oi ten minftcn het geene men daervoor aenziet. Dddd ddd » VER*

-ocr page 569-



		₅68 VERLANGEN TOT GODT.

	VERLANGEN TOT GODT. E En jongeling in root en geel gekleet, betekenende deze verwen [A] het verlangen en de begeerte. Geef hem wieken, om de vaerdigheit, waermede het naer Godt ver- langende gemoet zeer Inel tot hernelfche gedachten opvliegt, uit te beelden. Laet'er uit zyne borft een vlam opfehieten, welke is die vlam, om welke op-d' aerde te brengen onze Heer Kriftus gekomen is [B]. Doe hem de (linke hant aen de [A] De roodc kleur is de kleur des viers, en betekent alzoo de vierigheit en yver. van 't verlangen; gelyk het vier doorgaens alle brandende driften en bewegingen des gemoets betekent: het geene reets elders gezegt is. Maer hoe dat zelve verlangen door de geelq verf wort afgebeelt, is my zoo klaer nier. Op meer plaeti�n hebbe ik ray met deze kleur verlegen gevonden, voegende deSchryver gGcn reden van zync bevat' tinge by zyne {telling. Over het tweede beek.van 't Genoegen, 1. D. bl. 472, Aettm, A, hebben wy deze verf gezien als een zihn'ebeelt van onbeflendigheit'. Of onze Schry- ver nu die kleur hier in de zelfde betrekking wil hebben opgevat, omdat 'er in onze verlangens geenc beftendighcit is, en wy dikwyls het verlangde zoo ras niet hebben verkregen, of wy verlaten 't weer, (datvoornamentlykin jongelingen(i)plaets heeft) en verlangen terftont naer iets anders; zulks weet ik niet. JVJaer indien hy 't zoo be- grepen heeft, heeft hy 't qualyk begrepen: want een verlangen totGodt moet niet al- leen'vierig, maer ook beftendig zyn; en mag anders geen verlangen tot Godt hecten. [B] Hy fchynt te zinfpelen op de placts die ons voorkomt Luk. 12. vs. 49, daer. Kriftus zeit, Ik. ben gekomen, om vier op de aerde te -terpen: maer ik kan niet zien, dat hier door vier vcrftaen wort, een vierig verlangen naer Godt; maer wel verdeelthcit en tweedragt, die uit de leere des Evangeliums zoude ontftaen : gelyk zulks onze ge- leerde Taelsmannen verklaren. De vlam viers dan in ons beek, betekent het vie- rig verlangen nacr Godt, wacrin onze harten branden, en hetwelk onze gedachten van daer opvoert naer den hemel, gelyk de natuur der vlamme is zich met alle mei-r fieit -jqacr.de hoogte te verheffen.
(i)Hotat. de Arte Poet. v.

-ocr page 570-



		VERLANGEN TOT G O D T. 569 deborft, den rechter arm rechtuit, en 't gezigt ten hemel gejkeert houden, en �rel een hart by hem dat uit eene water- beek komt drinken [C], naer 't geene David, Piaim xlii. vs. z, zegt, daerhy zyn ziel verlangen tot Godt vergelykt by het verlangen van een dorftigh hart dat fchreeut naer de Tvater/lroomen, 't geen Vondel dus berymt: Als het afgejaegde hart Haekt naer verfche waterbronnen, Zoo verlangt myn ziel, van/mart, Rouwe en klagten afgeronnen, Naer myn Godt. De flinke hant voor de borft, de rechte vooruit geftrekt, en 't gezigt naer den hemel gewent, willen zeggen, dat we onze werken[D], oo- gen, en hart, en alles wat in ons vermogen is, tot Godt keeren moeten. [C] Indien men 't hart reets drinkende fielt, zoo is het geen beek van verlangen, want dan heeft het zyn verlangen reets verkregen. Derhalven moet het vertoont wor- den, als nacr een brorrmet alle fnelheit komende toelopen : gelyk ook de uitdrukking van David medebrengt: over wiens woorden in ien �emant een zeer fraeie uitbrei- ding gelieft te lezen ."die zie het 9. gedicht van het derde Boek van de Pta dejideria,^ of Godtvrttchtige VerUngens van Hcrmannus Hugo. Niemant zal ook zyn moeite' qualyk hefteden, indien hy de twee eerfte gedichten van dat zelfde werk naerleeft. [D] Waervan de handen, als het werktuig , zinnebeelden zyn : gelyk elders is aengewezen.

			VERMAEK. VERLUSTIGING. E En Jongeling, die omtrent zestien jaeren out fchynt te ^zyn, en zeer fchoon en fraei van gelaet en leden is. "� Dnl. Eeee eee Hy

-ocr page 571-



		$§ V E R MAE K. Hy lacht van vrolykheit, en heeft een groen kleet aen dat met verfcheide andre verwen gefiert is. Op 't hooft draegt hy eenen roozekrans, gefchakeert met andere aengenaemeen lieflykruikende bloemen, ten gulde keten, aen welke een menfchetong hangt, omringt zynen hals. Met de flinke hant houdt hy eene luit, die op de heup der zelve zyde fteunt, en met de rechte hant heft hy eenen ftrykftok om- hoog. Voorts heeft hy een' degen op de zyde, en daer legt op den gront aen zyn rechte hant een boek, op't welke men den riaem aristoteles leeft, mitsgaders een open mu- zykboek. Aen 's beelts flinke zyde ziet men een paer dui- ven, die haere wieken eenigszins opflaen, en met malkander minzaemlyk trekkebekken. Volgens Thomas [A] bepaeling is het vermaek een gerufte of verge* noegdc kennis in eene zaek, die met de natuur overeen komt. Plato on- derfchcidt, in zyne Refpubl. of Lantbeftiering , het vermaek in drieder- hande foorten, gelyk hy ook 's menfchen ziel zelve in drie deelen, dat is, in driederleie vermogens onderfcheidt, namentlyk in een vermogen waer- mede men iet leert; een vermogen waermede men toornigh worr_; en een vermogen waermede men begeert, welk lefte hy ook het geltzuchtige [�] noemt_; komende met deze drie zielvermogens de drie levensmanieren overeen, te weten de leerzuchtige, eerzuchtige[CJ , en geltzuchtige. De eerfte manier of wyze van leren wort geoefent of betracht door de ervarems, 'tverftant, endereden, in het naerfpeuren der waerheit. De tweede door't zoeken van magt, overwinning, en eer. De derde door de vverkzaemheit van alle de vyf uiterlyke zinnen des menfchen. En met dit inzigt of om deze reden Helt X�nofon, in het tweede bock van zyn [A] Piim.Sec. quEeft.cj.art. i. Deleffatio eft quieta cogmtio in re convenienti naturt. fJB] Nier alsof hy dat vermogen aenmerkte als alleen betreklyk op de. geltzucht: macr omdat het, alhoewel over meer dingen gaende, echtervoornamentlykwerkzaem is omtrent de geltzucht, zoo heeft hy (om verwarringe en onduidelykheit te vermy- den, die men zoude vernemen, indien hy telkens alle de deelen van dit vermogen by herhaling moft noemen) geoordcelt, dat het genoeg was, indien hy dat vermo- gen, (zynen Lezer vooraf des hebbende gewaerfchuwt, gelyk hy doet) naer defzelfs voornaemfte deel, het geltzuchtige noemde. Zelf de benaming van het begeerlyl<c oordeelt hy niet genoeg; macr heeft dat vermogen, om reden, die onze Schry ver wat verder uit hem bybrengt, naer dat geene, dat daerin Het grootftc en geweldigfte is, het begeerende genoemt; en dit wederom, mede naer deizelfs voornaemfte gedeelte, gelyk gezegt is, ook het geltzuchtige. Zie den Filozoof breder in de negende Samen- fpraek van het hier gemelde werk: van wien dewyl wy bevonden, dat de opftelkr van dit tegenwoordige beclt verfcheide malen was afgeweken, mogelyk omdat hy hem . niet wei verftaeu heeft, zoo hy hem maer zelf heeft gelezen, en niet door eenia �it- trekf�l by een ander Schry ver mifleit is; zoo hebben wy geen zwarigheit gemaekt om ■■'-��>'' hem wederom met Plato te verecnigen, en dacrtoe het noodige te veranderen ; zonder dat wy 't noodig achten den Lezer op re houden met hem de gemaekte veranderingen aen te toonen: gelyk wy ook niet hebben gefchroomt verfcheide overtollige dingen uit dit beek wech te nemen. IC,] Dezen naem geeft hy'acn die levenswyze, die het toornende gedeelte of ver- mogen der ziele beantwoort, omdat het zelve de voornaemfte ftofte van zyne we»" zaemheit vint in die drie dingen, die hy terftont zal noemen; namentlyk,magt,over* "ytiimi�g, en eer: volgens de uitlegging van Plato zelf ter gemelde plactfe.

-ocr page 572-



			V E R M A E K. 571 gefchrift, aengaende de daden en fpreuken van denFilozoof Sokrat�s[D], den we^h van den welluftofdes vermaeks aemwyzende,de vyf zinnen voor, als door welke men alle mogelyke vermaeklykheden bekomt en geniet, zeggende: Vooreerjl moet gy overwegen welke ffys of drank gy voor de aen- genaemjie houdt, en die u aller beft fmae kt: of wat u vermaeklyk/l voorkomt in gezigt, gehoor, reuk, of gevoel: en hoedanige jongelingen of maegden het zyn_sm wier by zyn gy het aller hoogfie vermaek f telt: hoe gy aller'zacht/l Jlaept, eti alles zonder moeite en arbeit uitvoert. En Cicero zegt, in zyn Tuskulaen- fche Vragen [ E ], dat het vermaek een luft is, die door de zoetheit desgehoors ofderandre zinnen het gemoet Jlr eelt. Doch laet ons nu tot de uitlegging dezer bcelteniffe overgaen: waerin wy eerft zullen handelen van de ver- maeklykheden, die tot het begeerende deel der ziele behooren, en door de vyf zinnen worden geoefent; dan van die, welke tot het eerzuchtige} en einde Iyk van die, welke tot het leerzuchrige betreklyk zyn. Wy fteilen derhalve eenen Jongeling, omdat de jonge luiden meeft tot vermaek genegen zyn; waerom Horatius, in zyne Dichtkunft, doorAn- dries Pels [F] op onze tyden en zeden gepaft, aldus zingt: Een eerji aenkomelmg, nu eindlyk van 't bedil En d' onderdanigheit zyns Pedagoogs ontflagen, Isgraeg in V velt; heeft zin in 't vijfchen, vliegen, jagen; Isbmgelyk, alswafch, tot ondeugt; en wort quaet, Als hem een wyzer tot de deugt, en 't weldoen raedt; Bezorgt zyn oorbaer traeg, alsfiond' hem niet te vrezen Voor d' ouden dagh; en acht het geit geen waer te wezen; Is trots ; in alles maekt hy gading ; maer, zoodra Hy V lang gehoopte heeft, taelt hy 'er niet meer na. Doch dit zyn de eenigfte vermaeklykheden niet, die de jongelingen be" minnen _; geenszins. Zy worden geftreelt door al wat den vyf zinnen als vermaek!yk voorkomt: en om het genoegen, dat zy daerinfcheppen, aen te duiden, geefc men ons beek een zeer fchoon en aengenaem wezen, om dus de geneugte van 't gemoet door de bevalligheit des gelaets [Gj uit te drukken, gelyk integendeel de droef heit [H] dooreen lelyk aen- gezigt vertoont wort. Het groene gewaet paft hier de jongkheit, niet alleen ter uitbeeldinge yan de hoop [I] die men op de zelve heeft, en om de wakkerheit en le- Eeee eee 2 ven- [D] Ter plactfc dacr hy handelt van den tweefprong, waerop Herkules ontmoet werc door de Deugt en den Welluft: daer wy te voorcn van hebben gefproken over 't I. b;:clt der Ferdienfte, Aenm. C. [E] Lib. 4 cap. 9. Dele��atio efi voluptas fuavitate atidittts animum deleniens: &_tqualis hi.c efi aurium, tales fitnt oculorum, &taBionum, & odoraiionum, & faporum: qu. funt omnes mins generis, ad perfmdendxm animttm tanquam xl�quefaBA voltiptatcs.* [F] En door zyn eigen mom aldus, v. 161. lmberbis juvenis, tandem cuftode remoto, Gaudet equis canibufque 6c aprici gramine campi j Cereus in vitium fle�fci, monitoribus afper, Ut'ilium tardus provifor, prodigus aeris, Sublimis, cupidufque, & amata relinquere pernix. [G] Zie onzen bladwyzer in 't woort Oog. [H] Zie de beelden Droef heit in ons eerfte Deel. < [I] Die ook vermaek aenbrengt. Van de groene kleur, als een bcelt der hoop, is elders gefproken. Zie de beelden der Hoof.

-ocr page 573-



		V E R M A E K.
	57 ²	V E R M A E K.
	57 ²

i vcndigheit van 't vermaek[K], dat altyt bloeit en groen [L] is in zyne Juftcn , te betekenen : niaer ook voornamentlyk , omdat deze verf de Jente,diealsdeeerftejeugtvan'tjaeris[M], te kennen geeft; endustef- fens, omdat dit jaerfaizoen, zoo veelvermaek enwelluft medebrengende en. aenbiedende, ook het vermaek van den zin des gezigts is, gemerkt onzeooge_nmet geen eene kleur zoo wel gedient en in hunnen fchik zyn, als met de groene; zynde 'er geene vermaeklyker noch genoeglyker zaek ter werelt dan de befchouwing der groene en bloeiende beemden en weiden ; en te zien de boomen met groene bladeren beladen, de beeken en bronnen om en langs haere boorden gefiert en bewaflen met tedere kruiden, die door de levendigheit hunner groene en groeiende kleuren niet zwichten voor den efmeraut. Om die den oogen zoo zeer aengenaeme fchoonheic der groene [K \| Zie Aenmerking B. over 't beek Gaftmael^ �.D.bl.^oS; en Aenm. B. over't i. beek des Arbeits, i. D. bl. 72. f_L] Petrarcha: Per f ar fempre mat ver Ai i miei depri. (0 Apusl \y[~\ Aerdig vergelykt Pithagoias(i-) de vier getyden des jaers by den leeftyt van m'm^8<La- ^en ^menfch, rekenende de kintfeheit, die hy op twintig jacren {telde, (waerondcr ert.Lib 8. gevolglyk onze jongeling behoort; als de lente; de jengt, vervattende wederom twin- $.10. tig jaeren, als den zomer; den manlyken leeftyt, beflaendeeen gelylc getal van jaeren, als den herfft; en den ouderdom, die ook ccnuitgeftrektheit van twintig jaeren hadde, \| (i) Met. als den winter. Die vergelyking itelt hy by Ovidius voor in deze vaerzen(2): '^ih- ^l S- V' Qyid non in fpecies fuccedere quatuor annum ^Iy9 Adfpicis,_a2tatis peragentem imiramina noftne? Nam tcner, & la�tens puerique fimillimus sevo Vere novo eft. tune herba nitens &C roboris expers Turget, 8c infolida eft, & fpe delcctat agreftem. Omnia turn florent; florumque coloribus almus Ridet ager: ncque adhuc virtus in fYondibus ulla eft. Tranfit in iEftatem, poft Ver, robuftior Annus: Fitque valens juvenis. neque cnim robuftior setas Ulla, nee uberior: nee qua; magis seituet, ulla eft. . Excipit Autumnus, pofito fervore juventas Maturus, mitifque inter juvenemque fenemque; Temperie medius, fparfis per tempora canis. Inde ienilis Hyems tremulo venit horrida paflu; Aut fpoliata iuqs, aut, quos habet, alba capillos. Dat is, naer Vondels vertaling: Gy ziet, hoe 't ronde jaer zich deelt in vier getyden, Als een naer bootfer van ons leven, fnel in 't glyden. De kintfeheit, teer van aert en zuigende, is de lent: Dan zyn de Ruiden, groen en zwak., doorgaensgewent Te ^wellen, 's lanmans hart met vafte hoop te fierken. Dan bloeit al wat 'er is. elk^lantfchap, kloek.in 't werken» Verquikt en kpefiert, lacht ons bly met bloemen atn, En levendige verf: doch alle kruiden fiaen Ontloken zonder pit. dan volgt de vruchtbre zomer Den lentttyt. 't gewas wort magtiger en vroomer. Dan kxygt de jongeling ook_magt in zyne leen. Geen oudde is ft'erker�', geen zoo vruchtbaer: ook^is geen Getyde heet er. maer de herreffltyt, veel grover, Is na den brant der jeugt heel ryp en murw, en over De kintfeheit, tujfchen jeugt en hooien ouderdom, Gematigder van bloet, met gryze lokken om Het hooft bezwaeit. dan komt, langs nedergaende trappen, De winter, out en kout, alJ�dderende aenfiappen, Berooft van hair, ofgrys, indien'er hair bleef fiaen.

-ocr page 574-



		V E R M A E K. 573 feroene velden, zyn April en Mai de lachendfte enlieflykftedermaenden} helpende zy met hunne genoeglyke en bekoorlyke groenheit de menfehen aen blyfehap, en de blyde vogels aen den zang, 't welk in d' andre ty- den des jaers, minder groen zynde, ook minder gebeurc. Zie daer dan deelswyze het vermaek aengetoont, dat men genier door het gezigt: het- welke hoe beftaet en zyne werking verricht, wy hier niet onder- zoeken, gelyk wy die ftof ook onaengeraekt zullen laren ten opzig- te van 't gehoor, den reuk, 't gevoel, en den fmaek; als zynde eene zaek, die eensdeels niet veel doet tot ons voordel, en ten anderen beter plaets zal vinden in de verhandeling van de beelden der Vyf Zinnen, in het vol- gende Deel van dit ons Werk. Wygaen dan voort tot den reuk, zynde mede een der vyf zinnen, en door welken zeer groot vermaek gefchept wort. Dezen duiden wy door den roozekrans , gemengt met andre welriekende bloemen , aen _; zynde de roozen, boven het ander gebloemte, wonder lieflyk van geur[N], en onzen reuk vermaekende. 't Gehoor wort door de luit (naerdien ze twee boogswyze klankmaten heeft, die d' ooren en 't gehoor beduiden, of ten minftcn gevoeglyk be- duiden kunnen) uitgebeek [O]: en hoewel de oude �giprenaers deztn zin door andere beelden hebben afgemaelt [P], zoo paft nochtans de luit hier beter, omdat wy niet enkel het gehoor, maer het vermaek des gchoors verroonen: welke Zin, vooral zoo iemant fyn van gehoor is, allermeeft geftreelt wort door het lieflyk geklank der muzyk: en om dat vermaek nadruklyker te verbeelden, hebben wy by de luit ook een mii' zykboek gevoegt Sokrates, Apolloosorakel vragende, Wathemtedoen (lont, om gelukkigh te zyn, kreeg ren antwoort [Qj> Dat hy de muzyk leeren mojl; en Ariffoteles (telt dezelve ook in 't getal der doorluchtige kunden. Beroaldus zegt [R] d� muzyk zoo vermaeklyk te zyn, dar alle dingen door haere zoetheit bewogen en ingenomen worden. En 't geen nogh meer opmerking verdient; de geeftige Filoftratus fchryft haer de volgende verwonderenswaerdige uitwerkingen toe, zeggende[S], De muzyk beneemt den treurigen hunne treurigheit, den vrolyken maekt ze vroly- ker, den minnaer vieriger, dengodtsdien/ligen, om Godt te dienen, yveri- ger; en gefchikt wordende naer den verfcheiden aert der menfehen , trekt ze de gemoederen der geenen die ze hooren, allengskens werwaerts zy wil. Voorrs is het gehoor een zeer edele zin [T], en komt daerin met het gezigt ovcr- II. Deel F fff fff een* [N] Zie het i. heelt der Bevalligheit, i.D.bl,i6a, 170 en 171. [O] Dit zal breder aengewezen worden in 'c volgende Deel, dacr alzonderlyk van de vyf zinnen zal worden gehandelt. [P] Dat zal aldaer ook worden aengcroonr. [Qj My (tact niet voor te hebben gelezen, dat Sokrates zoodanig een antwoort vail (" ^L'b. 1.' 't orakel heeft ontfangen: doch dat hy in zyncn ouderdom op de luit heeft leeren fpe- fj¹^ _s len, fchryvcn Diogencs La��tius(i), Ciccro(i), Valerius Maximus^;, Quin&ilia- nek/g?" nus(4), Sextus Empirikus(5-), en Suidas(6). "" ())Lib.g, [R] Mufica, adeo dele�abilis eft; ut ejus duleedine ctmtta capiantur.* Zie Quin�ti- ^c-7-txt.- liaen en Sextus Empirikus, ter plaetfc zoo even aengewezen. " J' � [S] Ik vinde die plaets by Filoftratus niet: mogclyk is ze uit een ander Schryver r«.L.u genomen. Van de kracht der muzyk op de gemoederen der menfehen, zie,behalven c.17. de acngchaclde Schryvers, ook Cicero, de Legibus, Lib. x. e. 15; Seneka de Tra, f�) ^Adr- Lib.^.cap.o; Filoftratus, Herois. cap.i₉.§.z; Plutarchus, de Mufica, cap.%\, 7a & ???'!?�^U' 41; en Marcianus Kapella, Ltb.a. \ � '* [T] Zie Cicero, de Natura Deor. lib.z. cap. 56, 57 & 58. r^""

-ocr page 575-



		3₇₄ V E R M A E K. een; dringende de beelteniffen der dingen door de oogen in ons gemoer? gelyk door de ooren eens anders meening 'er indringt door 't middel zyner woorden: van welke twee zinnen de ooren zoo veel meer dienft aenbren- gen [V], omdat de meeningen van den eenen menfch door de zelve in 't gemoet des andren overga�n. En gelyk de dingen die door 't gezigc begrepen worden, als ftomme woorden zyn, alzoo hooren de ooren de levende ftem. Daerom zeide Xerxes, Dat de ziel in d' ooren -woonde, om~ dat zich die verheugde over goede woorden, en bedroefde over qtiaede. En d' Ouden, het nut in acht nemende dat d' ooren aen het verftanc toebren- gen, geloofden de zelve aen de wysheit en voorzigtigheit geheihgt te zyn; dies zy ook, zoo dikwyls zy hunne kinders ontmoetten, hen ge- went waren d' ooren te kuilen [W], als willende voornamemlyk die lichaemsdeelen liefkoozen en ftreelen , door welke zy hoopten dat die jcugdelingen de wysheit vatten zouden. Door welk voorbeelt aenge- fpoort, wy geen' grooter luft behooren te hebben, dan in't hooren van Godts H. woort, Gode daerin gehoorzaemende, naer J. Kriftus tael, Luk. XL 2 8, Zaligh zyn de geenen die Godts woort hooren, en het zelve bewaren: of, gelyk Bernardus in zekeren Brief zeit[X], Dat is eengoet oor, dat gaerne nutte dingen hoort, en 't gehoorde wyslyk onderfcheidt, en 't geene 't verft aen heeft, gehoorzaemlyk uitvoert. Het gehoor dan ten hoogften edel zynde, zoo is 't niet ongevoeglyk, dat men het zelve door de luit af- fchetfe, zynde dat muzyktuig ook in groote achting ge weeft by de Ou- den j die de luit gebruikten tot het fpelen der allerbefte gedichten, en alleen voor zeer treflyke mannen. De hant houdt hy met den ftrykftok , alsof hy een' fchepter voerde, ten toon, om zoo den zin des gevoels aen te duiden. En dus fcheprer- achtigh gefchiedt dit te beter, omdat de menfch alle andere dieren over- treft, en boven de zelve als heerkht[Y], in naeukeurigheit van dezen zin, [V] De geleertheit en wysheit (zegt Laktantius, de Falf Sap. 3: 9) kan door de oo- ren alleen, niet door de oogen alleen, verkregen worden. f_W"] Dat is eene zaek, die my onkent is: maer dat weet ik, dat het de gewoonte by de Ouden was, den geenen, dien men hartelyk wilde kufl�n , by de ooren te vat- ten, en alzoo zynen mont te kuilen: gelyk te zien is by Plautui, Afin. tttt.% fc. ^.v. 78, & Posnul. aft. 1 .fc. 2. v. 163 : hoedanig looit van kullen, oF liever't hooft van die zoo gekuft wert, de Ouden een pot noemden, gelyk Taubmannus over die plaets aentekent; en ook Broekhuizen, over Tibullus, l/b 2. El. f.v.gz, alwaerhy een me- nigte latere Schryvers optelt, die over dit looit van de kufl�n der Ouden handelen; en Zegt, dat het de Italianen een Florentynfchen kus noemen. Zie vooralGyral ius, Vt> Critic. Dial. 9. col.* 880. Dat onze Schryver voorts zeit, dat dit aenvatten der ooren gefchiedde, omdat dezelve aen 't verfiant en aen de voordchtigheit zouden zyn toege- heiligt, dat zal mogelyk ook geen bewys vinden, zynde het oor, ofte de oorlel, go hciligt niet aen 't verfiant, maer aen de geheugenis : gelyk wy hebben aengetoont in onze Aenm.E. over 't eerfte beelt der Geheugenijfe, 1. Dol. 429. Van dn kufl�n der . kinderen fpreekt Plutarchus aldusfi): Die de kleine kinderen kuffen, vatten dezelve b) de ooren, en gebieden hen ook^z.00 te doen; als boertende te kennen gevende, dat men die geenen voornamentlyk moet beminnen, die ons door de ooren (dat is, door goede lellen en vermaningen) voordeel toebrengen. r_X] Auris bona efi, qua libenter au dit Htilia, prudenter difcernit audita, obedientiT eperatur intellefta. [Y] De fchepter, als een teken van heerfchappy, is bekent in de beeldenfpraelc. Maer wat een miflelyk begrip is het, dat onze Schry ver door den ftrykftok, met de hant omhoog gehouden als eenen fchepter, wil uitdrukken, dat de menfch een fyndef ....... >� /.en

			-

-ocr page 576-



	VER MA E K. 57 � zin als welke de gematigtfte is boven de andere vier: en is deze ge- matiethek in 't gevoel noodigh, omdat het alle de hoedanigheden, zoo de eertte als de tweede, onderfcheiden moet. D' eerfte hoedanigheden zynhetce, koude, droogheiden vochtigheit. Totdetweede hoedanig- heden behooren weekheit, hardtheit, zachtheit, prikling,enandre dier- gelyke. En daerom zegt Cicero, in zyn tweede boek van de Natuur der Goden [Z], 't Gevoel isgelykmatigh door het geheele lichaem verjpreit, zulx dat tv) alle floot en enflagen, en alle de te hevige aenvallen van het te en koude voelen kunnen. Maer hoewel 't gevoel door 't geheele lichaem ver- Ffff fff 2 fpreit en naeukeuriger gevoel heeft dan andere dieren ? Betekent dat derhalven eenige heer- fchappy over de dieren te voeren? En wacr in beftaetdi� toch? of hoe voert hy, door den zin des gevoels, heerfchappy over de dieren ? Voorwaer het is met veele beel- denfpraeken (en vooral die onze Schryver verzint) net zoo gelegen, als Elinnus(i) (i) Vat. zegt, dat het met de fchildcrkunft in den beginne was. Namentlyk zy was zoo ruw Hift.hb. en onbefchaeft, dat die eerfte Kunftenaers genootzaekt waren, om by hunne befte ^I0- "P' {tukken, wilden ze anders hebben dat men wift wat ze gefchildert hadden, te fchry- _& p^. ven, dit is eene koe, dit is een paert, dit is een boom. Ten eenenmael zoo zyn veelc nium beeldenfpraeken, vooral van onzen Italiaen. Zag men ze enkelyk gefchildert, en vont Hift-Nar. men'er geene uitlegging by, niemant, hoe fnedig ook, zoude dezelve, hymogtzyne ^llb-3J-
		cap.j.
haril�ns zoo lang pynigen als hy wilde, eenigszins kunnen verftaen: daernogtans(ge- '^P "" lyk wy ook elders hebben te kennen gegeven) goede beeldenfpraeken iets moeten heb- ben, dat eenen verftandigen befchouwer, die kennis van zaken heeft, en ervaren is in de beeldcnfpraek, door het gezicht alleen tot de betekenis der zaken kan brengen: het geene niemant ontkennen zal, die te recht weet, wat beeldenfpraek is, en haeren ooHprong kent. Nu geef ik een iegelyk Lezer, dien dit onder't oog mogt komen, in bedenking, of wy wel reden hebben om te geloven, dat, indien hy enkel in een print een jongeling hadde gezien, die in de eene hant een luit, en in de andere een ftrykftok hadde, dien hy omhoog hielt enz; dat hy, zeg ik, zoude hebben kunnen bedenken, dat de maker van de beeldenfpraek daerdoor wilde begrepen hebben, dac de menfeh de andere dieren (daer nogtans 't bekende vaersje den fpinnekop van uit- zondert) in naeukeurigheit van 't gevoel te boven gaet; zelf al wift hy, dathy de vyf zinnen, of liever het vermaek derzelve, in dat beek rooft zoeken,- ja ook, al wa- ren hem de vier overige zinnen daer uit aengetoont, en hy duidclyk gewaerfebuwt, dat hy c gevoel, of defzelfs vermaek, in de hant met den verheven ftrykftok moft Zoeken. En wat het vermaek van den zin des gevoels betreft, hetzelve wort ook geenszins in den ftrykftok, al wilden wy nu al zoo toegevende wezen, datwy de bete- kenis, die'er onze Schryver in ftelt, lieten doorgaen, gevonden. Want zoo hy Zeggen wilde, dat de heerfchappy vermaeklyk is, zo zoude het zeer gerect zyn te ant- woorden, dat het voelen van den ftrykftok door de hant, die hier den zin des gevoels zal verbeelden, (en waerom meer dan de hant die de luit houdt?) geen vermaek aen dezelve toebrengt; en vorder te zeggen, dat de heerfchappy tot geen vermaek verftrekt aen den zin des gevoels, maer wel aen dat deel der ziele, hetwelke hy uit Plato het toornige* heeft genoemt, en met dien Filozoof betreklyk geftelt op die f�ort van leven, die hy begrepen heeft onder den naem van de eerzuchtige. Derhalven hadde hy iets moeten bedenken, dat eenigermate aen den befchouwer zyner beeldenfpraek hadde kunnen doen zien, dat het lichaem van zynen jongeling door het zelve zoo wierd aengedaen, dat het den zin des gevoels vermaek toebragt en aengcnaem was : gelyk men by voorbeelt in een ander geval (want de fchikking van ons tegenwoordig beek zoude zulks niet toelaten) zoude kunnen doen, indien men iemant vertoonde, die zich met luft voor een vier warmde, want dat brengt vermaek aen den zin des ge- voels, als het lichaem koudt is; of iemant, die door een ander zachtjes wort geftreek en geliefkooft, of iets van meer nadruk: want het luft ons niet juift iets te verzinnen, dat by ons tegenwoordig beek zoude kunnen plaets hebben, zynde te vreden met te hebben aengetoont, wat 'er vcreifcht wort, indien eene beeldenfpraek verftaenbaer zal zyn. [Zr] Cap. 5-6. Ta�us toto eorpore aquabtliter fufus efi, ut omnes iftus omnesque ni- mios & frigoris & Qaloris appttlftts fentire poJJImtts.

-ocr page 577-



		*_$16* V E R M A E K. fpreit is, zoo heeft het nochtans zyne plaets voornamentlyk in de han- den [Aa], welke gefchapen zyn om alle noodige dingen aen te vatten en tekrygen _; zynde deze leden zeer net getempert en gematigt tot 's men- fchen handelingen, en wel inzonderheit de voorfte vinger. Dit dan al- dus wezende, zoo is 't niet vreemt, dat de allerminfte overmaet der voorzeide hoedanigheden fmart of onlnft veroorzaekt, gelyk integendeel door 't aenraken van behaeglyke en aengenaeme dingen, die aen den ge- melden zin des gevoels gclykmatigh zyn, vermaek en genoegte gefchepc wort. Met den fmaek, die door de tong, welke met een goude keten aen des jongelings hals hangt, verheelt wort, behoeven wy ons niet op te houden, zynde het eenen iegelyke kennelyk, hoeveel vermaek daerdoor wort ge- noten [Bb]. Derhalve gaen wy van de tong, en te gelyk met dezelve ook van't vermaek der vyf zinnen , over tot de goude keten om 's beelts hals, als zynde dat geene, (gelyk Plato een weinigje verder zalzeggen) door welks middel men alle vermaek aen de vyf zinnen kan doen, en daerom ook zelf een zeer groot vermaek aenbrengtj wordende deze mynfrof, als 't edelfte aller mefaelen, by elkeen begeert, en voor behaeglyk gehouden. Om deze waerdy of hoogachting des gouts, plachten d' Ouden de hoorns hun- ner offerbeeften te vergulden, gelyk Plinius, in het derde hoofeft. van zynxxxin. boek [Cc], zegt j zich latende voorftaen, dat zy hunnen go- den [Aa] Dat is omvaer en verkeert: wy gebruiken de handen (dat is waer) wel meer om alles aen te taften, omdat zy de gereetfte en bequaemfte leden zyn(i�, die de na* tuur ons daertoe gegeven heeft, en over zulks wort het gevoel door dezelve meelt ge- oefent; macr daerom is 'er geen meer gevoel in de handen, dan in andere leden van't menfehlyke lichaera : of ons iyn haliaenfch verftant mocht kunnen begrypen, dat in- dien iemant zyne handen en voeten in heet of koudt water ftak, de eerfte de hette en koude dacryan eerder en fterker zouden voelen, dan de laetfte: doch ik geloof hette* gendeel. [Bb] Cicero (l): Nariumque item & guftandi & arte tangendi magna jud�cia fuut: ad cjuos fenfus capiendos & perfmendos, plures etiam, quam vcllem, artes reperu funt. Perjvieuum efl enim, qno compofniones unguentorum, quo ciborum conditiones, quo corpo- rum lenocinia procejferitn. dat is: Het oordeel ook^des neus, en des fmaehj, envan^tgc voel is zeer fjn. Om 't genot en vermaek^ van welke [drie] zinnen te mogen hebben, fff en meer middelen beeft uitgevonden dan ikjwel wenfehte. Want het is openbaer, bot verre het famenftellen van geurige balfemen, hoe verre het lel^ermaken der fpyzen , en boe verre de firelende aenlokfels der lichaemen gegaen z.yn. Had Cicero deze laetfte ge- noemt, wie weet, of ze geen gclegenthcit zouden hebben gegeven om uit de zelve een bequaem beek op te maken van het vermaek des gevoels? Doch buiten dat is het uit de fchriken der Romeinen genoeg bekent, hoc zy, en voornamentlyk hunne vrou- wen > hunne lichaemen met zulke klederen en andere zaken ftrceldcn, dat 'er het ge- voel zoo van haer zelfs, als van de geenen die haer voelden, niet door beledigt wiei'd» om nu van geen ander aenloklyk voelen, dacr Cicero mogclyk mede op ziet, tefpre- ken. Ondertuflchcn is het hier met het beek des fmaeks gelegen, even als zoo ffcraks met dat van 't gevoel. Namentlyk de tong verheelt wel den fmaek, maer niet hec vermaek van den fmaek: alzoo. ze ook dingen kan fmaken, die haer ganfeh niet ver- maeklyk zyn. Gevolglyk hadde hier ook iets by moeten verzonnen worden, dat be- kent was voor een zaek die de tong kittelde. [Cc] Daer hy nochtans niet breet opgeeft van die eerbewyzing, zeggende, dat me» ter eere van de Goden niets anders [ten opzichte namentlyk van 't gout] hadde uitgc dacht, dan dat men de offerbeeften, en z.ul\s wel alleenlykjde groot e, de hoorns verguldde, als men dezelve offerde. Want in andere gevallen waren ze- met het gout vry prachti- ger, zoo omtrent zich zei ven als andere menfehen. Zie den zelven Schryver in "^c, twee eerfte hooftft. van dat boek.

-ocr page 578-



		V E R M A F tl fff. den hierdoor byzondere eer bewezen, zynde dit merael van natu�re he�- derblinkende, krachtigh, en verwerkende_} waerom de Geneesmeefters het zelve ter hartverfterkingc aen de zieken geven, en ook aen de geenen die zoo krank zyn , dat men aen hunne herftelling fchier wan- hoopt, om hierdoor de levensgeeften , als door het leute hulpmiddel, nieuwe kracht by te zetten. Nevensdien verheelt het gout de zon [Dd], dat edele hemellicht, en zulx dient hier des te beter ter zaeke, clewyl men ter werelt geen fchooner, aengenaemer, noch behaeglyker ding dan het licht, aenwyzen kan: en daerom zegt ook de H. Schrift [Ee], dat de rechtvaerdige en heilige menfeh zal zyn als het gout en het Jicht. Bo- ven deze treflyke hoedanigheden des gouts, brengt Plinius [ Ff J ook de volgende by, te weten, dat het door 't vier niet verteert wort gelyk d� andre metaelen: en zeker, hoe men het gout meer met vier omzet, hoe veel reiner en fyner het wort: ook is het de proef der deugtzaemheit van het gout, dat het van de zelfde verwe zy als het vier. Daer is nogh een andre reden van de waerdye des gouts, namentlyk deszelfs duurzaemheit boven d' andre metaelen , en omdat men 't byna oneindelyk uitrekken en ook verdeelen kan, zonder dat het zyne hoedanigheit en prys verheft. Gemerkt dan dit m�tael in zulk een hooge waerde [Gg] by de meefte men- fchen is, zoo dacht ons het zelve vooral bequaem te zyn tot eene uitbeel- ding van het vermaek der gekzuchtigen, behalve dat de rykdommenj door het gout aengeduit, ten hoogften dienftigh zyn, om alle de foorten des vermaeks te verkrygen en te genieten. Plato voert, met dat oog- merk, in zyn Gemeenebcft, ter plaetfe daer hy van de drie deelen of ver- mogens der ziele, in 't begin dezes beelts aengewezen, en de drie foorten van vermaek, op de zelve betreklyk, handelt, deze rael: Het derde deel of vermogen der ziele hebben wy, van wege deszelfs verfcheidenheit, niet kunnen benoemen met eenen naem, het zelve m V by zonder eigen: maer hebben het, naer Vgeene 'er het allergrootft en allerhevige in is_} het begeerende ge- noemt, ten aenzien der hevige drift van die begeer'lykheden, door welke men tot ff] s en drank en minnelujten, en tot de dingen, die daer mede gepaert gaen, ge- trokken wort. fVy hebben dit deel ook het geltzuchnge genoemt _y omdat dier- gelyke begeerlykheden door middel van geit voldaen of geboet worden. Tot het geltzuchtige of begeerende deel der ziele behooren ook ("gelyk wy hier zien uit Plato} de minneluften: om wier vermaek aen te dui- den , wy vooreerft de Egiptifche beeldfpraek van het zestiental gebrui- ken, gevende aen onzen jongeling die jaeren, omdat de ligiprenaers, vol- gens Pi�rius getuigenis, door dat getal, zinnebteldifcher wyze, minne» luft te kennen geven [Hh], Ten tweeden maken wy die beduidenis nogh IL Deel. Gggg ggg klaerder [Dd] Zie onze Aenmerking B. over het derde beek der Edelheit, i.D. bl.^ii. [Ee] Mal. 3. vs. 3. En by zal zitten, toeterende en het zilver reinigende; enhyzal de kinderen Levi reinigen, en hy zal ze doorleuter en als gout en als zilver; dan zullen zy den Hecre fpysoffer toebrengen in gereebtigheit. Spreuk. 4: iS. Maer het pa.dt der rechtvaerdigen is gelyk^ een fchynend licht, voortgaende en lichtende tot den vollen dagh toe. Efcz. f. 8. Want gy waert eertyts duijlermjje ,maer nu zyt gy licht in den Heere: wan- delt als kinderen des lichts. � [Ff] Ter zei ver plaets: waeruit al het volgende, aengaendc de waerdy van' het gout, genomen is. [Gg] Zie onze Aentekening C. over 't beelt Overreding. j. [Hh] Tot reden hiervan geeft Horus Apollo (i),_dat de mannelykc fexe, m \ gi.iib"/ be- cap.ji.

-ocr page 579-



		₅₇8 V E R M A E K. klaerder door de twee trekbekkende duiven, zynde ook een beelt van het vermaek der liefde, 't welk door Plato (gelyk het ook is) boven al- le vermaeken geftelt wortj zeggende in zyn Galimael, Dat'er geen ver- maek krachtiger is dan de liefde. En met dit zelve inzigt heeft een braef vernuft, de liefde ter eere, eenige vaerzen geltelt, die, in't Hollantfcb. vertaelt, dezen zin uitbrengen [Ii]: Topaezen, gout > robynen, paerlen, en fajfieren, en al wat de gierige werdt in groote waerde houdt, haelt niets by dienfchat, die alleen op d' aerde van waerdye is. Zoodat, al zie ik nu of dan eens eene zaek_y die waerdy heeft, ik echter de rykdommen, wanneer de lief- de een verlangen in my verwekt, zoo verre veracht, dat g eene andre fchoonheit myn hart kan verblinden, ja dat de zelve my gering en zonder glans fchynt te zyn, en naeidyx een ligte fchaduw van waerdye te hebben. Het zwaert op 's jongelings zyde, verbeelr het vermaek der eerzuchti- gen of grammoedigen, die de magt, eer, en overwinning tot hun wit hebben_} welke dingen altemael door de wapenen te verkrygen zyn. Het boek eindelyk, daer Anftoteles naem op ftaet, bediut het vermaek der Filozofye, of't geen fpruit uit het leeren, dat door de drie middelen, die ik boven genoemt heb, geoefent wort, namentlyk door de ervarent- heit, 't veritant, en de reden, ter naerfpeuring van de waerheit. En om- dat de waerheit te zoeken het oogwit der Filozofy is, en Ariftoteles, in zyne werken, over alle de zaeken, die tot de Filozofy behooren, gefchre- ven heeft, zoo ftellen wy met reden, dunkt ons, een boek, met den ty- tel des zelven Filozoofs, aen 's beelts zyde_; ter affchetfinge van het ver- maek, dat uit het leeren te halen is: waervan Petrarcha zegt[Kk], Ik vinde geen ander vermaek, dan 't leeren. bereiken van dat getal van jacren, begint trek te krygen tot de vrouwen en het teelen van kinderen. Op de zelfde wyze, zegt de eigenfte Horus(i), dat de Egiptenaers, den byflaep en de vleefchlyke vermenging willende afichetfen, het zestiental tweemael fchrevcn, om oorzake, dat de kinderen geteelt worden door de minneluften , en dat de byflaep in het plegen der minneluften van twee, namentlyk man en vrou, be- ftaet. Wat nu de Geneesmeefters zeggen omtrent dit getal der jaeren, als bequaem ter teelinge, is door de Geleerden bygebragt over die plactfen van Hoi us, en ook door Pi�'rius Valcrianus (z) aengewezen: doch zulks tot onze taek niet behoorendc, gaen wy hetzelve voorby. Maer dit kunnen wy niet nalaten uit den laetftgeno�mden Schryver by te brengen, dat de Sterrekykers zeggen, dat de Maen de kleine kinderen tot hun vyfde jaer toe beftiert, en even als leidt: dat ze de volgende tien iacren ge- regeert worden van .Merkurius, en dat daervandaen die kinderlyke wifpelturigheit, van nu dit, dan dat, liever te willen, en alle oogenblikken te veranderen, haerenoor- iprongk heeft: en dat ze daerna, met hun zestiende jaer, komen onder de heerfchappy van venus. �Ii] Topazii, oro, rubin, perle, e zafiri, Et ci� che il Monde avaro ha in maggior pregio, Val nulla appo il thefbro, Che folo in terra ha pregio. Che ben che io tal hor min Qualche cofa di caro, tanto foro Lericheile, ove Amor vuole ch'afpiri, Che nulla altra vaghezza il cor m' ingombra; Ch' ofcur mi pare e vile, E a pena haver di pregio una liev' ombra. [Kk^ Cl? altro dilttto ch' impurar non trovo. Is nu het vermaek der liefde het krachtigfte; (gelyk Plato zoo even zeide) dat van't leeren integendeel is verreweg het nuttigde en 't waerachtigfte: gelyk de zelf de Filozoof met veele en fterke redenen bc- yrccit en bewyft, in zyn werk de Repub. Vial. o. ¹ ■ ' ^y VERMOM

-ocr page 580-



		Q.UAET V�'RMO�DEN. 579 VERMOEDEN, [QUAET] ARGWAEN. E Ene Vrou die out, gewapent, en mager is, en eenen haen op haeren helm voert. Zy heeft onder haere wa- penrusting een kleet aen dat uit blaeu en geel beftaet. Aen den flinker arm heeft ze eenen fchilt, daer een tyger op ge- fchildert is, en ze houdt dien arm met den fchilt klaer, alsof ze eenen flagh verzetten of afkeeren wilde. Met de rechte hant houdt ze een bloot zwaert flagvaerdigh. Men fchilderr ze out, ten aenzien der lange ervarentheit [ A], uit wel- ke het quaet vermoeden gemeenlyk voortkomt: en die lange ondervin- ding is de oorzaek van dat weinige jonge, maer wel veele oude luiden, vol fttjpicie of argwaen fteken. De helm, ds fchilt, het zwaert, en 's beelts gereetheit om de wapenen te bezigen, beduiden, dat de vrees en voorzorg den achterdochtigen ge- went zyn aen re zetten, om zich zelven te voorzien. Ariofto zingt, in het tweede zyner lede vyf Gezangen , van het quaet vermoeden of den argwaen op deze \vys[B]: Zy fchreeut van de tinnen, houdt fcherpe* * Te we; wacht, en jlaept noit, noch by dagh noch by nacht, 't Is yzeren harnas op y ze- [�"'maekt ren harnas, en hacr kleet is van yzer. Hoe meer zy zich wapent, hoe minder '& m� ee- zy gerv.fi is. Zy verandert en ver fier kt dan deze zaeken, dan die. Aen ^neYI0U. � poorten, aen fchans, aen gr aft, en aen muur komt ze Jnel, om anderen te waerfcbwwenj en zefchynt noitgenoeg gedaen te hebben. De haen op's beelts heimet, bedmt de waekzaemheit der achterdoch- tige menfehen; wezende de gemelde vogel, volgens het zeggen van Ap- pianus, beide wakker en achterdochtigh [C]. De tyger is, naer 't geene AriftoteJes,in zyn Dierenboek, van hem ver- haelt, een btquaem zinnebeelt van den argwaen ₅ gemerkt de argwaenen- de menfehen, het geen een ander doet, doorgaens gewoon zyn te mis- trouwen en ten quaetften op te vatten, gelyk de tyger, die, de zoetfte muzyk hoorende, 'er echter verdriet en ongenoegen in fchept [Dj : en daerom is dit beeft op den fchilt gefchildert. [A] Die haer een leermeeftcres is van de voorzigtigheir, welke de menfehen doet det> leen omaltyt gewapent te zyn tegen het quaede, 't geen hen zoude kunnen ontmoeten, en alzoo altyt noodwendig moet gepaert gaen min of meer met achterdocht; die eeni- germate gelklt is tegen ligtgelovigheit en reukeloosheit. [B] Grida da mcrli, & tien Ie guardie defte, Ni mai ripofa al fol, ne al ciel ofcuro. E ferro fopia ferro, e ferro veftc. Quanto pi� s' arma, � tanto menfkuro, Muta, & accrefce hor quelle cofe, hor quefte.' Alle porte, al ferraglio, al fofl�, al muro Per darne altrui monition, gli avanza, E non pare chc mai nc habbia a baftanza. CC] Zie onze Aenmerking C. over 't beek Kerkyoogdy. C�] Daer zyn 'er, zegt Pic�ius(i), die een aert, welke afkeerig is van de Zanggo- dinnen, en tegen alle bevaltigheit der mnzyk^een haet heeft, affchilderen door eenen tiger 1 rb°" en trommel. Want men zegt, dat dezelve van 't getuit van eenen trommel zoodanig yft, cap.38. dat hy hetzelve boorende, wonderlyk, dol wort, en zoo razende, dat by zjeh zelven met tyne tanden aenvat, en zyn eigen vleefcb vreeftykjeheun en van een ryt. Of nuditzin- Gggg ggg 2 . nebeck

-ocr page 581-



		₅8o ZOMERSCHE VERMOEITHEIT, nebeelt gevoeglyk bedacht zy, dacr over zegt Pi�rius zyn oordeel niet,- zyndc te vre^ den, gelyk doorgaens, met het voordellen van die uitvinding van anderen, met de reden die zy 'er van geven. My fchynt ze niet zeer' gevoeglyk: maer vooral kan ik 'er geen bcelt van argwaen in vinden. Want, eilieve, hoe hangt dit tog famen? Omdat de tiger een natuurlyken afkeer heeft van'tgeluit des trommels, en voor't zel- ve vervaert is, ja dol daer door en razend wort; daerom is h.y een beelt van achter- docht en quaet vermoeden ! Op de zelfde wyze, en met meer recht, zou men dan. zulks kunnen doen door een fchacp en een trommel, (want die had hier ook by moe- ten zyi�j.of ecnig ander muzyktuig) omdat dit dier het geklit van eenen trommel,be- fpannen met ecnc wolfshuit, hoorcnde, wondcrlyk bevreeft wort: gelyk wy elders hebben gezegt. Zoodat, dewyl de achterdocht ohtftaet uit een vreeze voor iets quaets, fnen -deze vrees Van 't fchacp zoude kunnen opvatten als een beelt van quaet vermoe- den; indien de redeneering van onzen Schryver plaets mogt hebben. Maer gelyk ik het fchaep met den trommel niet zoude durven itellen als zoodanig een bcelt, alzoo kan ik daer voor u�g minder erkennen den tiger: in welk beeft dat onze Schry vereen afkeer in't algemeen van d'allerzoetftc muzyk ftelt, weet ik niet waer hy vandaen haelt: en wat hy by Ariftoteles kan gelezen hebben, of zich zulks inbeelt, dat aen- leiding tot deze beeldenfpraek zoude kunnen geven, is my ook onbekent, enikvindc 'er niets, dat 'er cenige bequamc betrekking' toe heeft. VERMOEITHEIT. [ZOMERSCHE] E En magere Vrou, die ligtjes en dun gekleet, en wiens boezem bloot is. Ze leunt met de flinke hant op ee- nen ftok, en heeft in de rechte een" waeier, met welken zy eenigen.wint of koelte maekt. Door vermoeitheir verftaen wy die zwakheit, welke van buiten op 't lichaem valt, en 't zelve fchadelyk is. En deze noemen wy Zomerfche "Vermoeitheit: want we vertoonen hier geene vermoeitheit, door ziekte of iet anders bygekomen ; maer die, welke door 't jaergetyde dat van natuure warm is, namentlyk den zomer, veroorzaekt wort. , Men fchildert Ze mager, omdat de fubjlantie of belle geeften des licbaems, die ze diffolveert en ontbint, door 't middel der hette uitwae- femende, men noodzaeklyk mager moet worden, Het luchtige kleet en de bloote boift zyn eensdeels tekens van het jaer- faizoen, dat hier de zomer is_; gebruikende de menfeh daerin dunne en ligte kleedy, om te minder door de hette bezwaert te zyn_} en ten ande- ren ook van de hette zelf, die de menfehen ten dien tyde, en in dusda- nige vermoeitheit, daedlykin zich gevoelen. Het leunen op den ftaf, wyft aen, dat ze ondertTeuning vandoen heeft: en wie die hebben moet, heeft niet krachts genoeg van of in zich zelvenj 't welk eene zaek is, zeer eigen aen 't geen we hier verbeelden ■, want de vermoeitheit zeggen we te zyn eene zwakheit of bezwyking der lichaems- krachten. De waeier, met Welken zy de naefte lucht, die nu verhit is [ A], be- wegende en wechftootende, plaets maekt voor andre lucht, die frilTer is, en 't welk het lichaem niet weinigh verkoelt, dient om den overlaft eⁿmoeilykheit der hette te verdry ven; en toont aldus het geene genoeg aen, dat men in de vermoeitheit cigentlyk vint en gewaer wort, te weten de laftighcit der warmte, gelyk gezegt is. [A3 Door het menigvuldig in- en uitademen van een gedeelte dier lucht. Voor de relt is alles in dit beek klaer. VFR."

-ocr page 582-

VERPLICHTING. 581

VERPLICHTING. GEHOUDENTHEIT.

Tel, om dit aen te duiden, een gewapent Mansbeelt met
twee hoofden, vier armen, en vier handen.

Dit wil zeggen, dat iemant, die aen een' ander verplicht is, twee per-
foonen verftrekken moet; d' een om op zich zelven acht te geven [A] ,
en d' andre om eenen ander te vergenoegen. Zoodat door de twee hoof-
den de verdeelde gedachten [R] des gemoets, en door de vier armen en
handen de verfcheide werkingen [C] vertoont worden.

[A] Dat wil zeggen, geloof ik, dat hy moet zorg dragen, dat hy zyne verplich-
ting aen een ander zoodanig moet erkennen, dat hy 'er zich zelven niet mede veron-
gelyke, of in 't verderf brenge: en miflehien is hy daerom ook gewapent: doch deze
reden, en in 't geheel de beeldefpraek, voldoet my niet zeer: gelyk ook niet de ver-
zinning van 't geene Pers hier hadde nengehecht, namcntlyk een tweeverwig kleet,
gelyk de weeskinderen op veele plaetf�n. Ik zoude liever eenvoudig zeggen, dat een
verplichtte even als twee lichaemen moet hebben, (en dan had het beek ook wel vier
beenen mogen hebben) het eene ten dienfte van zich zelven, en 't ander tot dicnft
van den gcenen, waeraen hy verplicht is: maer ook dit voldoet my niet.

[B] Omdat de ziele, waeruit de gedachten voortkomen, door fommigen in 't hooft
wort geplactft. Zie onzen bladwyzer in de woorden Heeft en Hmr.

[C] Dat de hanicn een beek zyn van werk, zal onze bladwyzer ook aenwyzen
in 't woort Hand. De beenen zouden hier mede te pas komen, omdat een verplichtte
dient gercet te ftaen om te gaen wci'wacrts die geene hem zendt > daer hy aen ver-
plicht is. ,

< _f.

IL Veel Hhhh hhh VER-

-ocr page 583-



			52 V ER K A E D 'T ,

		X E R R A E D T, W�der een tweehoofdigh Man. 't Eene hooft van de- zen gelykt naer dat van een fchoone jongkvrou; 't andre heeft de gelaetsgedaente van een hovaerdigh en trots out man, en het beek zelf is in 't geel gekleet. Voorts houdt deze gedrochtlykheit eenen pot met vier in de rechte Mant, en een'andren pot met water in de flinke, (lekende d' armen vooruit. Het verraadt is eene gemoetsboosheit in zulken, die, onder den dek- mantel van goetwilligheit en toegenegentheit, iemant quaet en onheil brouwen, het zy dit door woorden of door werken gefchiede. Zoodat dit beek met reden een geel gewaet draegr, betekenende die verf valfcheit en verraedery [A]. � . �Hfy heeft twee hoofden, om de twee onderfcheide gemoetstogten aen t� duiden, waervan d' eene zich naer de geveinsde goetgunftigheit, ent 4' andre tot een waere boosheit neigt; die de verraeder in zyn hart ver- borgen houdt ,\om ze, by voorkomende gelegentheit, met eens anders Verderf, voort te brengen. Het vier-en watervat geven te kennen, dat een verraeder zich van te- genftrydige dingen bedient: want hoe grooter de toeleg zyner verraede- rye is, hoe grooter en krachtiger fchyn hy geeft van genegentheit en goe- de f_A] Gelyk het verraet een byzondere fbort van bedrog is, alzoo komen deze twee boosheden in afbeelding zeer overeen: en dus is van de geele. verf, en van de twee hoof' den of aengeziebten, en wacrom het eert vut en 't ander jong en fchoon vertoont wort, gefproken in 't i. beek des Bedrogs, i. D. bl. 86: van 't vat met vier en water, ia 't vyfde, bl.qx. Dat vorder het aengezicht van den ouden man trots en hovaerdig 15, zal mogelyk te kennen geven, dat de verradery doorgaens fpruit uit een trots en hovaerdig hart, hetwelke zich, door middel van verraet, fchatten en aanzien zoekt te verkrygen.

-ocr page 584-



		V E R R A E D
				5S5
			i.


de gunft. Te weten, wy nemen het vier en water hier voor goet en q.uayt, naer defpreuk, Ecdef.xv-. 16, Hy* heeft u vier en watervoorge* -^DeH«r. Jidt: (irekt uwe hant, waerheene gy wilt.* ANDERS. E En Man die gewapent is , en lelyk van wezen. Hy maekt de mynen alsof hy een ongewapent man, die 'er wel uitziet, wilde kuffen, zyn* rechte hant op een¹ pook of ftioortpriem houdende die wat achterwaert aen zyn zyde hangt. Men geeft hem een lelyk gelaet [A], omdat de verraedery eene ondeugt is, die van fnoodheit en fchande famenhangt, en der menfehlykheit een Zeer afzigtige mismaektheit byzet. En gelyk de kus een teken van vrient- fchap en goetwilligheit is [B~], zoo is integendeel het houden der hant pp den ponjaert om te dooden, (gelyk dit beelt, vertoont wort) een blyk yanhaet, nyt, en verraederye. , , . D' ongewapende man verheelt onnozelheit en weerloosheit ^ welke ma- ken, dat de vlek of fchult des verraedts te gfpoter is, en doen blyken, dat de verraeders, in 't bezigen hunner wapenen, fchelmiche en fnode fielen zyn, die 't verlies hunner eerc niet achten, als ze flechts veiligh en zeker kunnen zyn in 't niet wagen van hun* leven.

	V E R R A E t> E R Y. E En helfche Vloekgodin in een fierlyk gewaet. Zy heeft eene gryns voor haer aengezigt, en ligt de zelve met Hhhh hhh % d'eene

-ocr page 585-



		■^84 J E R R A EDE R Y. d' eene hant wat op, zulx dat ze haer mager en lelyk wezen of gelaet ten deele ontdekt. Het gezeide momaengezigt pronkt naer boven met blonde en (choongekrulde hoofthai- ren, en de beeltenis heeft eenen �uier op 't hooft die zeer fyn en dun is, zoodat men 'er haere (langeparuik doorheene ziet. In de verdichtf�ls der Po�ten zyn de Furi�n of Razernyen helfche vrou- wen , gefchikt om andren te plagen, en altyt geneigt tot der menfchen ondergang. ,De,zelve Po�ten verbeelden ze als .lelyk en fchriklyk[A], gevende haer voorts (langentot hair, en vlammende oogen. En omdat ze uitvoerfters van't allerfnootftequaet zyn, zoo is het, dat men, haer gelaet met een momaenzigtfBj bedekkende, duerdoor het verraedtof de V�rraedery aenduitj 't welk een fchadelyk en zeer droevigll quaer is, be- dekt en argliftigh 'verbloemt met den fchyh van goet: ea daerom is de gryns verzien met blonde �n gekrulde hairen, uitbeeltfels der valfche en bedrieglyke gedachten, die de verraeder verziert en fm�edf, om zyne fchelmery, en d' elende_ndie hy andren brouwt en aeiidoen wil, te be- dekken en t� he�len; 't geen alles voorts door de Hangen, die men weet vol verborgen v�nyn te w^zeh-, Wort te kennen gegeven : en dat men de paruik van (langen van onder den hooftfluier ziet doorfchynen, wil zeg- gen, dat 'alle v�rraedery, hoe geheim ook , ten left�n ontdekt worden zal, volgens Krifhis woorden, Matth. x, 26, Da�r is nietbedekt, hetwelk rikt zal ontdekt worden. ,- � .;.■■; . °- [A] Alle deze dingen dienden'om de uitwerkingen te kennen te geven, die de Fu- H�n, /lat is, de bdosneit en goddeloosheit, in de'gemoederen der menfchen te wege brengt, dezelve aenzettende tot alle lelyke en fchnklyke bedryven, vervullende met het vergift van allerlei quaetaerdigheit en fchelmeryen, en ontftekende mee het vier van^:toorn, tweedrngt, en diergelyke. � ■-�..-�� ■ . ■�: ^r- ■ . [B] Met dit gereetfehap is ook het 1. en ^.beelt des Bedrogs voorzien. Alseenzin- (1) Embl. nebeelt vorder van een Verraeder der zynen, fielt Alciatus(i,) een kooi�ndv�gel, die s°- een hoop wilde endvogels met zich verlokt in de netten. V E ,R R Y Z E N I S. E En naekte Vrou, met eenen (luier dwers over haere fchouders en borfh Zy houdt met de flinke hanteenenlfenix, die, naer fommiger fchry- ven,, een Arabifche vogel zonder gade of geflachtgenoot is, en, zeggen ie al vorder, als hy out is geworden^ zich een neft maekt, dat, door den gloet der zonne aengefteken, teffenjenet den daerop zittenden Fenix v�r- brant; komende 'er daerna, uit de aflche van dezen, een jonge Fenix voort [A], gelyk Laktantius zegt. �; J3it dacht ons niet onbequaem om de verryzenis te verbeelden [B]. ^Anderen ftellen een naekte vrou, die uit een graf opftaef. Weer andren fchildren een dootshooft, uit wiens bek- keneel korenatren opwaf�en, willende hierdoor vertoonen, dat, gelyk ¹ 'er [A] Zie wat wy van dezen vogel gezegt hebben over het tweede beek der Onfierf- .., Ijikbeit^, Aenm.B. [B] De beeldefpraek is Egiptifch. Zie Horus Apollo, Hierogl. lib. 1. caj>. 54. & Ltb.z.cap.fj, en aldaer de Geleerden: ook Pi�rius, Hierogl, lib. zo. cup. 1. Wat de fluier over haere borft en fchouders betekent, weet ik niet. Dat ze naekt is, zults gefchiet, omdat de opftanding cene tweede geboorte is: en derhalven gelyk wy naekt gebooren zyn, zoo moeten wy ook wederom naekt verryzen van den doode.

-ocr page 586-



		V E R S P I E D I 3S� G. 'stjf

'er uit een verrot graentje[C] een nieuwe fpruit groeit $ onze lichaemen alzoo ook uit de aerde zullen opftaen en verryzen. By deze verbeelding zetten ze de fiptevikMoriens revmfcit_tdaLtis,jllJlervenae wort het weer k- ■yendigh. * .: [CJ Zie de naemloofce Verzameling derBeeldenfpraeken uit oude en nieuwe Schry* yers, in 't vvfde boek, tit. Refitrreftio carnis, p.160.

	VERSPIEDING. VERKLIKKING. AENBRENGING. En Man in een adelyk gewaet. Hy houdt zyn aengezigt byna bedekt met zynen hoet en met het voorflaen van den langen mantel, die overal met oogen, ooren,en tongen bezet i's. In zyn flinke hant heeft hy eene lantaern, en daer zyn wieken aen gjyne voeten. Ter zyde fnuffelt een brak op d' aerde, alsof hy eenigh wilt hoopte op te fpeuren. Het adelyke gewaet wil zeggen, dat een aenzienlyk en treflyk kleet den verfpied'er zeer wel dient en te ftade komt, ten einde hy 'er deftigh genoeg uitzie, om zyn werk, niet alleen onder het gemeene volk, maer ook by mannen van achtbaerheit enaenzien te mogen verrichten: want te flecht gekleetzynde, zou men hem in 't gezelfchap der lellen niet lyden willen, en hy aldus de gelegentheit verliezen van iet gewigtigs aen het hof, in wiens dienit hy is, te kunnen overdragen. Dusdanigh een ge- waet voegt hem te meer, omdat 'er zelfs onder d' edelen geene ontbre- ken, die op 't verfpieden of verklikken uitgaen. Dit is bekent_; doch ik zal, om geene treflyke Huizen fmaet en hoon aen te doen, hier geene naemen melden. Dan dit moet ik zeggen, dat de Romeinfche Gemeente- net eenen Raetsheere, behoudens de wetten, noit toeliet voor Jpion te fpelen. Zie Askonius Pedianus [A]. Een fchande zeker voor onzen Il Deel Iiii iii. tyt, LA] Commcnt. in Cap. 11. Divinat. in Csecilium : Nequt fenatoria pcrfona potefi.* in-

-ocr page 587-



		VERSPIEDING.
	₅86	VERSPIEDING.
	₅86

tyt, in welken 'er meer edelen dan gemeene luiden zich voor verfpieders laten gebruiken [B]. Maer lact ons de verklaring des beelts al voort gaen opmaken. Hy bedekt en verbergt zyn gelaet, omdat de geenen, die op verfpie- den of verklikken uit zyn en toeleggen, als in 't verborgen willen gaen, en zich van niemant laten kennen willen, om aldus te beter hunnen dienft te volvoeren. Het gefchiedt ook om zulke /pions te vertoonen, die per- foonen van aenzien zyn, en aen de hoven en in andre, zoo openbaere als byz�ndere plaetfen, verkeeren, en aldaer, opdat ze in te meer gunfl: by hunne meefters komen mogen, alles bedektlyk fpioner en en veripieden, niets vraegende naer hunne eer, en 'er ook niets om gevende, of ze ie- mant, hoe groot een vrient ook, en hoe lief hy hun anders ook wezen magh, verraeden, of aen een' kant helpen. Teffens kan de bedekking des aengezigts hier ook beduiden, dat de verklikker offpion, een eerloos en verachtbaer menfeh zyndc, zyn gezigt, gelyk cerlyke mannen wel doen durven en mogen, niet ontdekken kan: van welke leften, nament- lyk luiden die ter goeder naem en faem ftaen, men daerom by de Italiaenen zegt, Dat ze met ontdekten hoofde mogen gaen_t of, in ons Ne�rduitfch, \| dat ze 't hooft wel opfteken mogen [C]. Laetftelyk kan de verberging des gelaets nogh te kennen geven, dat defpions zich. 'm den omgang altyt bedekt houden, met hun hart en gedachten [D] noit open te leggen, maer wel liftiglyk te verbergen₅ vertoonende een liegend en valfch wezen, dat is te zeggen, een wezen, t welk heel iet anders laet uitfehynen , dan 't geen het gemoct bedenkt en fmeedt; en verniflendc hunne boosheit met aen- indicium profiteri falvis legibtis.* Maer die de kracht der Lastynfche tael verftaet, ziet wel, dat onze Schryver de meening van Askonius niet wel begrepen, en dezelve daer- om niet wel uitgedrukt heeft, zeggende Askonius, dat geen Racdsheer, behoudens de ■wetten, aenbr enger kan zyn in eenige z.aekj en zelfs dit moet men zoo algemeen niet \| opvatten, als onze Nederduitfche tael medebrengt; maer zoo, dat de wetten niet toe- lieten , dat iemant , die de waerdigheit van Eaedsheer bekleedde, z.00 hy deel had aen eenig verborgen fchelmfiuk\, fftel eens, een famenzweering, verraedt, moordt,enz.) hetzelve, met genot van vryheit der firaffe, quam aenbrengen. Want dat men't woort aenbrenger {index) in die naeubepaelde betekenis hier moet verftaen , blykt uit Asko- nius zelf; die op de pas voorgaende woorden onmiddelyk lact volgen : Index efi aii' tem, qui facinoris, cujus ipfe efi confeius, larebras indicat impunitate propofittt: dat is, Een aenbrenger nu is z.00 iemant, die de fchmlhoeken van een fchelmftuk,, waervan hy %df een medeplichtige is, aenwyfi, nadat^er vryheit van firaffe is voorgefielt. Zoodanig een kan geen Verfpieder of Spion worden genoemt, en zoo komt het zeggen van on- zen Schryver, dat de Romeinfche wetten geenen Raedsheerc toelieten voor fpion tefpe- len, hier in geenen deele te pas. Wy weten wel, dat index of aenbrenger in 't Latyn niet altyt zoo naeu in betekenifle is bepaelt: doch het is hier genoeg, dat Askonius'er die bepaeling uitdruklyk aen geeft in de zack van eenen Racdsheer. f_B] Verfta dit van de tyden van Ripa: doch begryp echter teffens, dat zulks ook nog heden v/aerachtig is onder de hovelingen van Koningen en andere Vorftcn. [C] Omdat namentlyk behaelde fchande, en't verlies van eer, oorzaek is, dat men zyn aengezigt niet durft opheffen, maer hetzelve ne�rwaert flaet, en tracht te verbergen en te bedekken. [D] Met recht verbergt een verfpieder zyn aengezigt: omdat, gelyk hy zejf een verklikker is van de geheimen van anderen, alzoo ook zyn eigen gelaet en oogen ver- klikkers konden zyn van de geheimen van zyn hart. Want geijkt het gelaet een beelt {tl�n O- '^M fchildery is van hetgemoet, al^oo zyn de oogen deszelfs verklikkers, zegt Cicero (1); lawre. Nam ut imago efi animi vultus j Jie indices oculi. Zie ook het reets aengetekende over caf.ig. >_t _Is �p_eei_> \y\.j^ _eri agj. ₀₀k Alexander ab Alexandro, Gen.Dier.Lib.z.cap.iy, en aldaer Tiraquellus.

-ocr page 588-



VERSPIEDING. 587 aengenaeme en lieflyke groeten; voorts beleeft en wel zedigh (prekendey om eenen ander den voet te beter uit den fchoen te krygen, zynen boezem te doorgronden, en hem dus looflyk eenigh geheim uit den hals te wrin- gen, om het zelve terftont hunnen meefters over re brieven, in wier ge- meenzaerne verkeering zy, door ftaetzucht aengedreven, noit ophouden, zich door vleiende gedienftigheden dagelyks al meer en meer in te wikke- len j hopende, door middel der verfpiedinge, te komen en te blyven in de bezitting van gunft en {het. De oogen en ooren, op 's beeks mantel, beduiden, dat defpion zyne kunft, ten believe van zynen heer en meefter, door zien en hooren, oe- fent, naer het fpreekwoort, Muitte Regum aures atque eculi, dat is, De Koningen hebben vee�e ooren en oogen [E].- door welke lette woorden men de Iiii iii z ver- [E] Zie Erafmus, Chil. i. Cent. i. Ad. z. Zy zyn gelyk een anderen Argus, die I� _top laft van Juno, bewaerde met hondert oogen: welke fabel men ook niet qualyk kan toepafl�n op de groote menigte der vcrfpieders, waermede de Koningen die din- gen gade flaen die by hen verdacht zyn: en hierom zegt men met een ander fpreek- woort(i), dat iemant zelf eenen Argus zoude kunnen bedriegen, dat is, dat hy zoo (i)Etafm. loos is, dat hy eenen anderen zoude kunnen bedriegen, die op alles even als met hou- Chil. � dert oogen toeziet. Vorder meent Pi�rius Valerianus(z), dat ook geen ongevoeglyk _Aj^m_\|' beclt der befpicding (hoewel niet in dien quaden zin van verklikking, aenbrcnging, (i)Hiero- cn verraedery tot iemants verderf) kan gevonden worden in de Harren : � omdat, gl.lib.44» zegt hy, � de ftanen, altyt wakende, alle onze daden en raedflagen fchynen te be- «P3}' � ipieden: wacrvandaen men by Katullus leeft (3,): . , carm. ,,, Aut quam i�dera multa, quum tacet nox, 7-v-7. ,, Furtivos hominum vident amores. � Dat is: Ofzooveele fiarren als'er in den fiillen nacht de heimeljke minnarjen der men-* � fchen befpicden. By Plautus worden de befpiedcrs zeer klaer en duidelyk door de � ftarren betekent: indien mogclyk het getuigenis van Kriftus zelven niet genoeg is, � als hy zegt (4), dat zelfs der kinderen Engelen 'm de Hemelen altyt zien het aengezigte (4)Mattk2 � zyns Vaders, die in de hemelen is. By Plautus derhalven wort de Star Aicturus, ^lS: ¹⁰- � in den Boer, dus {prekende ingevoert (5-): .^ _Tn � Qui eft Imperator Div�rn atque hominum Jupiter» Rudcnte; � Is nos per gentes alium alia difparat, Prol. v. 9.

	95 9> 91 99 »> 9'		Hominum qui fa�ta, mores, pietatem 8c fidem Nofcamus: ut quemque adjuvet opulentia: Qui falfas lites falfis teftimoniis Petunt: quique in jure abjurant pecuniam: Eorutn refcrimus nomina exfcripta ad Jovem. Qnotidic ille feit, quis hic quterat malum.

		.� Dat is: fufiter, de Ofpervorfl der Goden en menfehen, zend ons deecne naer dit, de ,, andere naer dat volk^, opdat wy der menfehen daden, zeden, godtsvmcht, entrouwe, � befpieden: wie hun vermaek^fcheppen in fchatten; wie valfche rechtsgedingen aenvan- � gen met valfche getnigeniffen; wie 'er in '� gerichte eenigen fchult ontkennen met eene» � eedt. De namen van deze fehrjven wy op, en leveren ze acn Jupiter. Die weet alle »> ^da�^e 5 ^u'^e 'ⁿ'^er °P de aerde flraf verdient.* Want de oude Romeinen meenden, ,, dac die dienften aen de ftarren te verrichten waren opgelegt, die wy weten, dataen � de Engelen zyn bevolen: dewyl dicGeeften, al van outs af verkoren tot godtvruch- � tigheit en godtsdienftighcit, boven allen geneigt waren tot de bezorging der god- ,, lyke zaeken: waerom de Romeinen dat geenc geloofden van de ftarren, hctwclke � wy zoo even gezegt hebben van de Engelen. Om diergelyke befpieding te bete- � kenen, heeft Kajus Kaligula(6) een zeker nieu foort van kroonen, die hy verzon- {�jsuetoa; � ncn heeft, met het afbeeltf�l van de zon, macn, en ftarren verfiert, en die kroo- in Cal, � nenook met eenen nieuwen nacm, Befpiekroonen, genoemt; als verftaende door de ^C»P-4S- � Zon, de befpiedcrs des dags; en door dcMaen en Starren, de befpieders des nachts. Dus verre Pi�rius. Anderen nogtans maken andere uitleggingen van die kroonen van Kaligula: doch het is hier de plaets niet om die te overwegen.

-ocr page 589-



		₅B8 VERSPIED I'N G. verfpieders te verftaen heeft -, want door d' oogen en ooren van anderen zien en hooren aldus de Vorften alles wat 'er gedaen en gezeit wort: en zulke oppai�ers heeten de Grieken Otakii/len[F~]_t alsof men zeide, Oor- hoorders, dat is, menfehendie altyt met ope ooren gaen, om op eens an* ders woorden te letten. Dionyzius van Sirakuze noemde ze Profagogi- da [G]> het welk met ons woort Aenbrengers net overeenkomt, en luiden betekent, die ieders woorden en daden behendigh gadeflaen en heimlyk verkuntfehappen. Zie het 22. kap. des iv. boeks van Alexanders Vro- lyke Dagen [H], Aen zulk volk wert te Rome, door de Wet van Pa- \| pius en Poppseus, de helft der boete, die men eenen verklikten oplei- de, tot belooning van dit doen, gegeven [I]: waerdoor het gebeurde, dat de verklikkers of aenbrengers, verlekkert door, en watertandende naer zoo fnoodt eenen loon, wel haeft niet weinigh vermenigvuldigden■, wor- dende daerenboven befchermt en aengequeekt door de Grooten. Dit blyktj want Keizer Tiberius begunftigde hen zeer[K]; makende zoo veel ftaet op die gaeuwerts, dat hy elk hunner geloofde, het zy ze hem waerheit, het zy ze hem leugens aenbragten: waerdoor als de verklikkers tot een zeer groot getal aengegroeit waren, zoo (telde de Raedt, om dien hoop aldus wat te zien verminderen, voor, van het verklikloon af te \ fchafFen. Maer de gemelde Keizer begeerde zulx niet te gedogen ; zeg- gende, tot verdediging der fpions, en verwytender wyze tegens den Raedt, I Zy zouden de wetten liever vernietigen, dan den bewaerders der wetten [hun- nen [F] Zulke verklikkers meent men dat allereerfr. gebruikt zyn door den Koning Darius den tweeden, elk verdacht houdende en voor elk vrezende; volgens de aente- kening van Erafmus, Cbil.i.Cent.i. Ad.i, uit Plutarchus, in het laetfte hooftftuk zyner verhandeling aengaende de Nieusgierigheit. [G] En hadde een groote menigte van dat volk onder zyne onderdanen verfpreidt, gelyk ook zyn zoon Dionizius, die na hem geregeert heeft, naer 't verhael van Plu- tarchus ter zelfder plaetf�. f_H] Uit wien, en uit wiens Verklaerder Andreas Tiraquellus, alle de voorbeel- den, die hier nog zullen volgen, tot aen dat van Theodorikus toe, ontleent zyn. Wy zullen de Schry vers zelfs, die ons Tiraquellus aldaer opgeeft, uit hem elk op zyn plaets aenwyzen. : [I] Vanwaer onze Schry ver, of liever Alexander ab Alexandro, dit gchaelt heeft,' {x\ InNe- is my onbekent. Suetonius(i) zegt allcenlyk, dat Nero de belooningen, die in deze roncc-io. wet bepaelt waren voor de aenbrengers der geenen, die tegen dezelve misdeden, heeft vermindert tot op een vierde part, dat is, dat ze allcenlyk een vierde part ontfingert van dat loon, dat door die aen hen te vooren was toegelegt. Doch hoe groot hetzelve voormaels was geweeft, is onzeker, en al wat men daervan zeggen kan, is enkel giffing. Zie Lipfius over Tacitus, Annal. Lib, 3. cap.2�, en aldaer zyne Exctirf�sC. Daerenboven moet men dit niet van allerlei aenbrengers verftaen, maer allcenlyk van de zulke, welke die geenen verklikten, die volgens deze wet ftratbaerwaren , raken- de dezelve de huwelyken, en wel allermeeft die zich in 't huwelyk niet wilden begeven. [K] 'tlswaer, dat het ftellen van belooningen voor de aenbrengers,in die wet,'er veele heeft aengelokt; maer dat dezelve zouden gekoeftert en aengequeekt zyn door Tiberius, zulks is onwaer: dewyl hy zelfs middelen heeft in 't werk geftelt om de groote onheilen, uit die wet, en de belooningen daerin bepaelt voor de aenbrengers, ipruirende, te weeren: gelyk Tacitus wel duidclyk vcrhaelt in het bovengemelde 2$. hooftftuk van zyn derde Jaerboek. Doch dat die zelfde Keizer, in andre za�ken, een zeer groot begunftiger der verklikkers is geweeft, hetzelve fpreek ik geenszins tegen: en dat blykt trouwens ook genoeg uit de ftaeltjes, die onze Schry ver vervolgens van hem uit Alexander ab Alexandro opgeeft. Zie dezelve by Suetonius, in 't 58. en 6i> hooftftuk van het Leven van dien Keizer, en het 30. hooftftuk des 4. Jaerboeks van Tacitus.

			*

-ocr page 590-



			■VERSPIEDING. sH nen loon ontzeggen, en de zelve dus als] afzetten. Domitianus [L~], Keizer geworden, en, in't begin zyner regeeringe, een goede proef van zich zei ven willende toonen door zachtmoedigh te fchynen, ftuitte, om 's volks gunft te winnen , de valfche aenklagten, die ten behoeve van 's Prinfen gcltkift, door de verfpieders gedaen werden, met de zelve zwaer t� itraffen, zeggende dikwyls, Een Forjl, die d' aenbrengers of {pions niet (Iraft, lokt ze uit. Maer het liep niet lang aen, of men zagh wel, wac voor eenen man Domitiaen was, en hoe hy zyne ooren aen defpions leende, om zich dus op een dieffche wys te verryken met de middelen van andre luiden ■, de zelve goederen van levenden en dooden verbeurt verklaeren- de. Ja alles was in zynen tyt zoo argwaenigh en onzeker, dat d'eene ■ verklikker den anderen mistroude. Dat gefnor van menfchen was by dien Keizer zoo begunftigt en in zoo groot een aenzien, dat de Pleitbezor- gers [Procureurs'] en Voorfprekers [Advocaeten] hunne pleitzaeken ver- lieren, enfpions wierden. Een verfoeilyk enfchandelyk doen zeker van eenen Vorlt, dat hy d' ooren openhoudt voor fnode verklikkers, en de zelve zoo maer aenltonts nogh vol geloof geeft toe. Aldus wort Keizee Konftantius door Ammianus Marcelhnus gelaekt, als een' die alle aen- brengingen der verklikkers voor waerachtigh en voor klaere en bewezc zaeken hield: daer hy nogh byvoegt, dat het dien Vorfte volkomen ge- noeg was, wanneer zyn verfpieder Sarinichus[Mj maer iemant noemde, en met eenigc wandaet bekladde. Daer het zoo gaet, gaet het zoo flechc als 't kan: en hierdoor gefchiedt het, dat het ook der onfchuldigheic zelve onmogelyk is, buiten de zwaerigheden van een Hof te blyven, daer alles van't woort eenes verklikkers en aenbrengers afhangt. Keizer An- toninus, met reden de Godtvruchtige genoemt[N], was hieromtrent be- II. Deel. Kkkk kkk ter (U] Zie, het geenc hier van hem verhaelt wort, by Suetonius, in 't 9, 10 en 12 hooftftuk van zyn Leven. [M] Dezen vinde ik by Ammianus Marcelhnus niet, maer wel eenen Paulus, Merkurius, Arbetio, Euzebius, en anderen. Zie dien Schryver, Lib. 14. cp. f. &* 11. Lib. ij. c.2,5&6. Lib.16. cap,y&2. Lib.i%. cap. 3. Lib.iy. c.iz. Lib.zo.cz. Lib. 21. cap. 16. & Lib. 22. c. g. [N] Het geene hier volgt, ftclt Alcxander ab Alexandro, en met hem onze Schry- ver, wel op den naem van Antoninus Pius, of den Godtvruchugen: maer ik vinde van hem, gelyk ook niet van Antoninus den Filozoof, geene andre omftandigheden, dan dat de eerfte de aenbrengers heeft afgefchaft, en de laetfte de valfche verklikkers ook geftraft met een brantmerk voor het voorhooft. Zie Julius Kapitolinus, op het zevende hooftftuk in 't Leven van den eerften, en op het elfde in dat van den laetften. Deze ftraf des brantmerks was van outs aftegen hun bepaek door de wet van Rem- mius, zynde dat brantmerk de letter K, de eerfte van 'c woort Kalumnia, (volgens de ipelling der Ouden ) dat valfche aenklagt of laftcr betekent. Zie Lipfius over Pli- nius Loffchnft op Trajanus, aen 't 34. hooftftuk; als mede den voortreflyken Heere Henrik Brcnkman, in zyne Verhandciinge De Legis Remmia, exitu, c. 5, onlangs uit- gekomen in het derde Deel van den Thesaurus 'juris Romani. Doch de ftraf der verklikkers, hier gemelt, ftaet op den naem van den Keizer Opilius Makrinus, by den zelfden Kapitolinus op het 12. hooftftuk van het Leven van Makrinus. Zie ook Hcrodianus, Lib. 5. c. 2. De Keizer Juliaen hadde het ook geenszins groot op met dit flach van menlchen, en oordeelde zeer wel, dat 'er niemant onlchuldigzoude kun- nen zyn, indien 't genoeg was hem te befchuldigen: gelyk ons Ammianus Marcelh- nus iehryft, in het eerfte hooftftuk van zyn 18. boek. En dacrom moeten derzelver addertongen geweert worden uit de hoven van goede Vorften, opdat zy het onfchul- dige bloct der vroomc onderdanen niet ftorten j ja zy zyn- meer te fchuwen, dan de peft,

			■

		I

-ocr page 591-



		VERSPIEDING.
	59°	VERSPIEDING.
	59°

ter beraden.} want hy was gewent de verfpieders, die �ene misdaet aen> bragten, zonder de zelve door bewys te doen blyken, ter doot te veroor- deelen[0], en als ze al bleek, betaelde hy hun voor de moeite, maec joeg hen voorts als oneerlyk gefpuis van hem wech. Dit zou men kun- nen en mogen naervolgen > altoos, daer dient zorg gedragen te worden, dat men de valfche verfpieders, dat is te zeggen , zulke, die iet tot ie- mants nadeel verzieren en voor waerachtigh aenbrengen, ftrengelyk ftraf- fe, opdat ze geene eerlyke en vroome luiden in lyden helpen. Keizer Fertinax \|_P], fchoon wat zachter met de verklikkers levende dan eenige voorige Keizers gedaen hadden , beval hen echter te ftraffen} (lellende een byzondere ftraf op den ftaet of 't ampt van elk, die iemant valfchlyk aenklaegde. Septimius Severus [QJ. Onderburgermeefter in Sicili�, wert eens beticht, van by de Kaldeen en Waerzeggers onderftaen en al raedvragende vernomen te hebben, Of hy ook Keizer zou worden [Qf]. Doch de befchuldiging onderzocht, valfch bevonden, en hy vervolgens van die zaeke vrygekent zynde, zoo wert de leugenachtige aenbrenger aen een kruis gefpykert. De Gothifche Koning Theodorikus, hoewel een Barbaer, hield in Itali� nochtans de verklikkers rechtvaerdigerwyze voor verfoeilyk, en verwees de befchuldigers, die de fchult niet bewe- zen, ten viere; gelyk hy deswege een gebodt uitgaf, 't geen door den Raedsheer Kaf��odorus, zynen Geheimfchryver, is te boek geftelt[R]. De peft, vergift, en de doodt, gelyk Hannibal placht te zeggen. Een goet Vorft dient zich ter naeryolging voor te ftellen het goede voorbeelt van den voortreflyken Keizer (i)Snetou. Titus(i), die de verklikkers haette, alsmenfchen, ftrekkende tot fchade en verderf iuTito van 't gemeen; en hen ook met ftokken en geefi�ls heeft doen flaen, en alzoo over cap- 8. de markt en't plein van den ronden fchouburg, ten fpiegel en tot afschrikking van ^extir* anderen, heeneleiden, voor flaven verkoopen, of bannen, of op eenige andre wyze ftraffen. (i) In [P3 Niet onaerdig wil een out man by Plautus(2), dat men die geenen, die eens Pfeud. * anders gebreken overdragen, zou ophangen (ging het naer zyn zin) by hunne ton- Aft i.Sc gen; en die zulke overdragingen gehoor geven, by hunne ooren: S^,T,lii Homines qui geftant, quique aufcultant crimina, Si meo arbitratu liceat, omnes pendeant, Geftores linguis, auditores aunbus. f P ] Zie Herodianus, Lib.z, c,4., en vooral Julius Kapitolinus , in 't Leven van dezen Keizer, acn 't 7. hooftftuk. Trajanus zette zulk volkje in fchepen, en gaf ze over aen ftorm en onweer, verbande ze op ver afgelegene eilanden, verklaerde hunne goederen verbeurt, en beteugelde hen met meer andre ftraffen, volgens 't getuigenis van Phnins in zyn Loffchrift op Trajaen, acn't 34. en 35". hooftftuk. [Q.1 Zie i�lius Spartianus, in het Leven van dien Keizer, op het vierde hooftftuk.' f Qf] Namentlyk dat zyn de liften der aenbrengers en valfche befchuldigers, dat ze iemant met zoo eene misdaet belafteren, die den geenen 't meeft kan tergen , by wien ze beticht worden, en die in hun eenige waerfchynlykheit kan vertoonen : by voor- beek, een man van aenzien betichten ze by den Vorft, als ftaende naer de opperheer- fchappy; een geneesheer, van vergifmenging, enz. Zie Lucianus, de Calumnia, of van den Lafter en valfche Betichting, cap.y. f R] Is qui fub fpecie tttilitatis public., ut Ji necejfarie faciat, delator exiflit* ( quem tarnen nos exfecre.ri omnino profitemur) quamvis vel veru, dicens legibus prohibeatnr atidi' ri, tarnen Ji ea, qtt& ad aures publicas detulerit, Hnter a�a conjUtutus non pottierit &A' probare, flammis debet abfumi. Zoo iemant nieusgierig is om te weten, wat den ver- klikkers en aenbrengers onder eiken Keizer afzonderlyk, van Julius Ccfar af tot Con- ftantinus den Grooten toe, wedervaren is, zpo in beloont, als in geftraft te worden, die leze de onlangs uitgekome Verhandeling van den bovengenoemden Heere Brenk- man, de Fatis Cdumniatorum fub Imperatoribus, cap.5,6& j.inTomo 3. Thefaitri "p* ris Romani.

-ocr page 592-



		V E R S P I E D I N G." 591 De tongen, op den mantel der beelteniffe te zien, vertoonen de zaek en het doen der verklikkers , die, zoodra ze eenigh ding , hoe gering- ook, enfchoon het geene berifping verdient, gehoort of gezien hebben, het zelve nochtans aenftonts overdragen, en zulx wel meerendeels, dewyl ze fnood van aert zyn, valfch en onrechtmatigh. Dit flach van volk f�aet geen acht op zyn eigen, nochte op eens anders ftaet, maer ftelt al- le vlyt flechts te werk, om den praet der luiden, ze zyn wie ze zyn, verraederlyk te beluifteren ■, ja meent 'er groote eer by in te leggen, en dapperen roem door te behaelen, als het iemants gefprek weet aen te bren- gen. Het is de eer der Koningen wel, eene zaek te doorgronden, Spreuk. XXV. 2> doch daer het dus toegaet, leenen ze hunne ooren, in plaets van op een biHyke ea aen Vorften betaemende wys eene zaek ten gronde toe te doorzoeken, te gemaklyk aen leugens en lafteringen; onbefchei- den zynde door hunne ligtgelovigheit. Apelles eens eenen Koning [S] fchilderende, maekte'er ezelsooren aen; zulx doende naer de bevatting der aelouden, die verzierden, dat Midas, Koning van Frigi�, van we- ge de menigte zynctfpions, dien hy de ooren als van eenen ezel wilvaer- diglyk toeneigde, ezelsooren hadde: want de ezels hebben byfter groote ooren, en het fcherpfte gehoor onder alle de dieren, de muis flechts uit- gezonderc, gelyk Suidas[T] zegt. Door zulk doen komt het by, dat 'er ruft noch vrede in het verblyf aen Vorftenhoven te vinden zy: want daer de Prinfen een gretigh en goetwilligh gehoor aen valfche en opge- raepte over- en aenbrengingen gewent zyn te bieden, zyn ook alle de ho- velingen en bedienden godtloos en fchelmfch. Geloof hierin niet my, maer een' grooten Koning zelf, namentlyk Salomon, die dit zekerlyk wel wilt, en ook in zyne Spreuken, kap. XXIX. 12, nederftelde. Eert Heerfcher, zegt hy daer, die op leugentael achtgeeft>alle zyne dienaers zyn godtloos. De lantaern in 's beelts hant, beduit, dat de verklikkers niet alleen by dagh, maer ook des nachts alles befpieden. Diogenes ging op den klae- ren dagh met eene lantaern uit[V], om menfehen te zoekenj maer de ver- Kkkk kkk 2 fpieders f_S] Welk eenen Koning Apelles dusdanig gefchildert mag hebben, is my onbe- kent: ten ware onze Schryver meende, dat Apelles in die fchildery, die hy eens van den Lafter toeftelde, en van welke wy gefproken hebben op de 97. bladzyde van dit Deel, door den man met ezelsooren, die zyne hant aen den nakenden Lafter toereikt^ den Koning Ptoleme�s zoude hebben willen afbeelden: welke alhoewel inderdaet die geene was, die zyne ooren aen den lafter van Antifilus geleent hadde, zoo weet ik xiiogtans niet, of het niet wat te gevaerlyk voor Apelles zoude zyn geweeft eenen Ko- ning, in wiens magt hy was, 2,00 af te fchilderen: waerom wy te vooren ook liever gezegt hebben te meenen, dat hy daerdoor den gemeenen man, die doorgaens alle geruchten en befchuldigingen geloof geeft, heeft willen affchetf�n. Hoe het zy,door de ezelsooren in dat beek, heeft Apelles iemant willen te kennen geven, die aen de val- iche befchuldigingen van aenbrengers en lafteraers gehoor geeft. [T] In 't woort Midas. Zie ook Eraimus, Chil. 1. Cent.^. Ad.6f. [V] Dat bepalen de Schryvers juift niet, en noemen enkelylc een licht, of lamp: hoewel het niet onwaerfchynlyk is, dat dezelve in een lantaern zal zyn befloten ge- weeft, om bewaert te zyn voor 't uitwaeien op de ftraet. Zie Diogenes La��tius,L«�. 6.§. 39, en anderen, aldaer aengehaelt door Menagius. Fedrus fchryft dit bedryf toe, niet aen Diogenes, maer aen Ezopus, Lib.j.Fab. 19; alwaer de Heer Pieter Burman aenwyft, dat die Schryver een woort gebruikt, dat een lamp betekent: gelyk ook de eigentlyke betekenis is van het woort Au'^y®-, dat men by de Griekfche Schryvers in dit geval van Diogenes vint. Van de dievelantaerns, by de oude Vcltheeren gebruikt * om de vyanden te bedriegen, als ze 's nachts voorttrokken, zie de Aentekeningen van den grooten Kazaubonus over het 31. hooftftuk van 't Leven van Julius G�mf.

-ocr page 593-



		VERSPIEDING.
	59*	VERSPIEDING.
	59*

fpieders zoeken de menfchen in den nacht zelf by het licht hunner ver- kJiklantaernen. Zoo brengt Lucianus, in zyneSamenfpraek, genoemt de Tiran, ook eene lantaern te pas, om Megapantus wanbedryf en fchelm- ftuk'ken voor den helfchen rechter Rhadamantus te befpieden. Door de gewiekte voeten wort te verftaen gegeven, dat een Verfpie- der, die voordeel doen wil, naerlligh en vaerdigh , ja zoo vlytighen fnd wezen moet als de gevleugelde of vliegende Merkurius ; die, gelyk de Po�ten en anderen, en onder die ook Lucianus in de gezeide Samenfpraek, verdichten, de verdoemde zielen ter helfche ftraffe geleidt [W] _; gelyk de verklikkers hen die ze aenklagen, door 't middel hunner woorden, ook als ter ftraffe, of waeriyk ter ftraffe, heenleiden. Homerus noemt de woor- den gevleugeld: en aldus wort Merkurius , de bode der beuzelachtig ver- � zierde goden, ook met wieken afgebeelt door d'Ouden, die daerdoor wil- den aendutden, dat de woorden gezwint door de lucht -vliegen: en daerom is hy ook Bode genoemt, omdat alles door de woorden geboodfihapt wort, zegt Giral- dus[X]. De brak, die naer wilt fchynt om te fnuffelen, verheelt de verfpie- ding, als welke haer dagelyks werk maekt van het opfpeuren en doorfnuffe- len der woordenendaden van iedereen: methoedanigh eengelykenifleook Flato [YJ zeit van Sokrates, hoewel in een' goeden zin_} dat hy iemants woorden, gelyk de Lakonifche honden [het wilt], wel wifl naer tefpeuren en te agterhaelen. Deze foort van honden weet den koft en het wilt door den reuk op te zoeken en acn te wyzen: en dus zyn ook de verklikkers altyt klaer, om overal als om te ruiken, en eens anders zaeken naerlligh en heirn- lyk te doorfnuffelen en t' openbaeren. Voor welke fnoodaerts en fnood bedryf u Godt behoede. r_W] Gelyk ook die der vroomen naer de �lizeefche Velden. Zie onze Aenmer- king H. over het tweede beek der Ampwerkoeping, i.D,bi.6y, enTorrentiusen Lam- (1) Carm. binus over Horatius (i). Iib. i. Od'. [X] Hifi. Deor. Synt. 9. col. 296. A, & 29S. C. io.v. 17. fyi In zynen Parmenides, niet verre van 't beain. VERTEERING VAN SPYZE. Trtoon dit door eene Vrou van een fierke gedaente, en die de rechte hant op eenen (truis legt. Bekroon haer met poleie, en laet ze met.de flinke hant een plantje chondrih, die fommigen wilde endivi noemen, ten toon houden. Zy moet'er fterk uitzien, gemerkt degeenen die fterk van natuur zyn, de fpyzen veel ligter en gemaklyker verteeren kunnen, dan zy die een' zwakken en tederen aert of natuurgefteltenis hebben; en hierom eifchen we eenen ftruis by 't beelt, welke vogel, wegens zyne fterkheit en heete na- tuur, gezegt wort yzer zelf te verteeren [A]. Depulegwm, of polei, komt hier te pas, omdat Izidorus[B] zeit, dat de Indiaenen die meer achten, dan de peper, uit reden, dat ze verwarmt en [A] Het gcene nochtans een verkeerde inbeelding is, gelyk wy breder zullen zeg- gen over 't beek Gerechtigheit, Aenm. P. [B~] Orig. lib. 17. cap. 9. Tulegium apud Indos pipere prctiofius efi ; hftbet anter», �vim thermantkam; calefach & dedmit, extenaat, & purgat, & digerit.

-ocr page 594-



VERTEER�NG VAN S P Y Z �. 593, en zuivert, en een goede maegkooking te weeg brengt. _-~* , �De chondrilla is een gewas, wiens fteel wat korter is dan een voet: ze heeft bladen gelyk de endivi, doch die fchynen rontom afgebeten: voorts heeft ze eenen wortel als de boonen, en is heel goet om de kooking dec maege of fpysverteering te bevorderen ; gelyk Plinius[C] verhaelt uit den, Po�et Dorotheus, die 'er zulx in zyne Vaerzen van getuigt. Zoodat deze plant niet qualyk by dit beek te ftade komen kan. �C] Hifi. Nat. Lib. 22, cap. 22. . Chondrilhn five ChondriUe , foli habet intubi cir-* cntnrofis Jimilia, cattlem minus pedalem----- radiee faba Jim�ti____Dorotheus flomacho & cimo�iombtts utilem carminibus fuis pronunciavit. *11 V E ■ K V O* L G I N G.** Aet dit een Vrouwebeelt zyn, inkoper- en yzerroeftveit- wigh gewaet, met vleugelen aen de fchouders, en eenen boog; in de flinke hant; gereetftaende om te fchie ten. Schil- der 'er voorts eenen krokodil by. De roeftkleur [A] der twee gemelde metaelen beduit het einde, oogwit, en toeleg der vervolginge; namentlyk anderen te befchadigen en te vertee- ren aen eer, leven, of goet. De wieken vertoonen, dat de vervolging fnel is en altyt gereet ilaet, om andre luiden te benadeelen en leet aen te doen, waertoe ze den boog ge- fpannen houdt j kunnende zy ook zelfs van verre quetfen door lafteringen en qualyk fpreken: het geen de boog uitbeelt. De krokodil paft 'er by, omdat, gelyk dit ondier alleen den geenen ver- volgt, en beftryden wil, die 'er voor vlucht [B]; alzoo ook de vervolging gewent is te doen. Ik kan echter niet zeggen, dat de vervolging alleen de magtloozea aenvalt; want ze komt ook wel over aen menfchen, die wel magt hebben, maer de zelve niet gebruiken willen in het bieden van we- derllant of tegen weer. Zoodanigh was het gedragh der Martelaeren [C] in dit geval, die zich gewilligh ter doot overgaven, zonder de minfte ge- dachten te hebben van hunne vervolgers te belchadigen, en gewelt met ge- welt tegen te gaen. Zoodanigh gedragen zich ook de verftandigen tegens de vervolging van nyt en quaetfprekentheit. [A] Zie onze Aantekening F. over het tweede beek des Achterklap, i.D.bl.%6. [B] Gelyk het integendeel zelf vlucht voor die geenen, die 't vervolgen. Zoo ge- tuigt 'er Plinius van(i): Terribilis hdc contra fugaces bellua eft, fugax contra infeejuen- tes. dat is, Dit ondier (de krokodil) is verfchrikljk^tegen die geenen, die'er voor vluch- JJatUb ten', maer^t vlucht voor die geenen, die 't vervolgen. En Sencka noemt den kroko- 8." cap. 15. dil(2), fugax animal audaci, audaciffimum timido, eendier dat vlucht voor den flouten, en z,eer ftout is tegen den bangen. . > IJjCJjiaeft.

		[C] Ja van onzen Zaligmaker zelf, die, dacr hy fnet een wooit een geheclc bende		4. cap. i.
				4. cap. i.
	krygsknegtcn konde ter aerde flaen, Joh. 18: 6, en meer dan twaelt legioenen Enge- len van zynen Vader tot zyne befcherming hadde kunnen krygen, Matth. 26: 5-3, aich echter n�chte van cenigc menfehlyke, nochte van die Godlyke hulp heeft willen bedienen; maer zich ter doot laten hccncleiden als een larn ter flachtinge, en als een fchaep dat (lom is voor het aengezichte zyncr fcheerders, doende zynen mont niet op, f'f-Sl'- 7, en Hand. 8: 3*.

			U.Deel. Llll 111 VER-

-ocr page 595-



			VERWAENTHEIT.

		VERWAENTHEIT. VERMETELHEIT. E Ene Vrou in een Ideedy van koperroef�kleur , en met ezelsooren. Onder of in den flinker arm houdt ze een paeu» en fteekt den voorften vinger der rechte hant, die ze opheft, omhoog. De verwaentheit is een gebrek van of in znlken , die, fchoon ze zich van weinigh vermogen weten te zyn , echter gewigiige zaeken, en dingen van belang, op hunnen hals laden, en de zelve meenen of voorgeven wel te zullen hertellen en uitvoeren, om by anderen wat meer te iehynen dan ze zyn. Maer hy is verwaant, die zich toefchryft dat hy niet heeft, zeit Tho- mas [A]. Zoo wort de verwaentheit dan met ezelsooren vertoont_; komen- de dit gebrek uit onwetenheit en domheit voort [B], die de uirkomften der verwaende ondernemingen niet toelaten goec te zyn, vermits ze met te klein een oordeel zyn aengevangen. De paeu geeft te kennen, dat de verwaentheit eene foort van hovaerdye [CJ iSj en 't opfteken des vingers beduit hardnekkigheit [DJ, waermede de [A] Sec. 2-. q. 122. art. I. Arrcgans efl, cjtii Jibi attrtbuit, quod, non habet. f_B] Waervan dit dier cen beek is. Zie onzen bladwyze� in 't woort Ezel. [C] Zie onze Aenmerking B. over 't beek Beroeming, s. D.bl. 114. [_D] Zie ook hier onzen bladwyzer in 't woort Vinger, en voeg 'er by onze Aen- merking D. over 't zelfde beelt Beroeming, daer ^;t opfl�kcn der hant voorkomt als cen zinteken van verwondering over zich zelvch. Om die zelfde reden wort het beek der Trotsheitof Hovaerdy, (hetwelkeinden rang onzer voorige beelden by geval is overgefla- gen) gelyk die ondeugt veel gemcenfehap heeft met de verwaentheit, alzoo ook ver- toont met eenen fpiegel in de eene hant, waerin zy zich zei ven befchouwt met vcrwon- deringe, zynde de fpiegel een zinteken van eigenliefde en behagen in zich zelfs, gelyk den hovaerdigen zyne gaven altyt boven maten fchoon en vooitrefl'yk gewoon zyn toe te fchynen, en hem meer te vleien dan de allerbcite fpiegel. En om vorder hier te ver- vullen, het gcene boven op de behoorlyke plaets te gelyk met dat beelt is overgelegen, zoomoeten wy zeggen, dat acn hetzelve ook, gelyk aefl de Verwaentheit, een paeu in haere rechter hant wort toecevoegt: omdat, zegt de Opbeller van dat beelt, dize " ■ , ^;;. ° vogel

-ocr page 596-



"VERWAENTHEIT. 59? cle verwaenden hunne eigenzinnige meening, h�e valfch en hoe wydt de zelve ook van 't algemeene gevoelen verfchillende is, trachten ftaende te houden- zich zei ven hoog achtende, en andren verachtende. Op deze Vvze raaelden d' Ouden de hardnekkigheit ook af, die byna een zelve zaek met de onwetenheit is. Vondel fpreekt, in zynen Fa�ton, van de ver- waentheit of vermetelheit aldus:

			En paft op niemants gunft: Maer zeil in top te halen, Opzitten is min kunfi Dan in behoude haven Teraeken, en weer af Te zitten na het draven. Zoo delft d⁷ onwyze een graf Voor 't reuke�oos vermeten: Dan is 't tefpa gekreten.
		De wulpsheit acht geen raeden, Ziet recht noch reden aen> Kieft zorgelyke paden Op ingebeelden waen, En eigen 'welbehagen: Dat is een Godt by haer, Te trots om raedt te vragen In hachelyk gevaer. Haer dunkt zj kan niet dwalen,


	vogel zich zelven behagende in de uiterlyke fchoonheic zyner veeren, de andere voge- len zyn gezelfchap niet waerdig acht. Hy Gert haer met een goude kroon, rykelyk bezet met edel gef�cente; omdat, zegt hy, de hovaerdy geneigt is om heerfehappy te voeren (zynde de kroon daervan een teken) over anderen; als mede, omdat ze meert door hooge ttaten wort gevoedt, en by de zelve gevonden. Eindelyk geeft hy haer een root klcer, en wil, dat die kleur hier plaetshebbe, omdat de hovaerdy meeft heerlcht in bloetryke en ook in oplopende menfehen, (waervan de rode bloetkleur een zinichets is₇ gelyk is aengewezen in de beelden der Gramfcbap) en ook dit eigen heeft, dat zy de hoogc gedachten, die zy heeft van zich zelven, by anderen zockr ftaende te houden door de uiterlyke fierfelen van haer lichacm. Men hadde dacrenboven dit beek ook kunnen affchetfen met een ftyven en opgefteken nek, om reden reets gcmelt over 'c beek Gedienfirgheit_s i.D. hl.426, Acnm.B �> en by Pi��ius Valerianus, Hicrogl.lib.^z. c. 54, by wien de Ltzcr ook als een beek van hoograoet en trotsheit kan vinden het paerc, Hierogl.lib.q.c.zi;* en een menigte van fpreuken der Ouden, tot verfoejingvan deze ondeugt, by den Heere Za�nslUer, in het beek der Hovaerdy, bl. 253 enz. byna alle getrokken uit het groote Florllegium Langu; en het zelfde beek in dichtmaet uitge- breide dooi- den Dichter Hendrik Schim, in zyne Bybel- en Zededichten, bladz. 37. Voeg hier voor 'c lactftc nog by, dat dit beek niet zonder reden vertoont is als eene vrouw: alzoo de hovaerdy voornamcntlyk acn de vrouwen eigen is, gelyk Alciatus wil in zyn 67. Ziunebeek; en Picrius, in onze Aenmerking B. over't beek Beroeming. V E R W A R R I N G. E En jonge Vrou, die ruw en wilt gekleet is. Het gewaet is verlcheiden van kleuren, en ze heeft verwart hooft- hair, lang en kort doormalkander. Voorts houdt ze de rech- te hant op de vier Elementen, die in een zeer groote wanorde ondereen zyn vermengt. De flinke hant legt ze op een fchets vanBabelstoren, waernevens deze woorden ftaen, babilo- nia UND1Q.UE, dat is, Overal Verwarring, of Overal een Babel. Men fchildert ze jong , omdat de jonge rnenfehen , meer dan d' oude, tot verwarring en ordenloosheit bequaem zyn; en dit komt by door de kleinheit der ervarenis, die ze nogh maer verkregen hebben; zonder wel- ke men zyne zaeken niet wel beftieren kan; wordende ligtlyk door ver- LIll 1.11 2 fcheide

-ocr page 597-



		596 VERWARRING. fcheide gemoetsneigingen, die verwarring in de zaeken brengen, misleide en afgetrokken. De lange, korte, en verwarde hairen, beduiden de veelvuldige en van malkander verfchillende gedachten[A], die het verftant verwarren: gelyk de woeftheit en verfcheide verwen des kleets, de ydele,ongeregelde,en or- denlooze handejingen uitbeelden: want daer veel is, is verwarring, zegt het fpreekwoort. De toren van Babel is een aen elk bekent teken der verwarringe. Want gelyk Godt, in't bouwen des zelven, der bouluiden fpraek verwarde, en maekte, dat elk een byzondre tael fprak; alzoo verwarde hy ook hunne gedachten; makende dat het begonnen werk onvoltoit bleef, tot flraf dier hovaerdige en godlooze Volken, die zich vermaten en onder wonden regens Godts Almagt aen te werken. En om het beek der verwarringe meer klaer- heitte geven, ftellen wy'er den Chaos of Baiert, dat is, de ondermalkan- der vermengde en in wanorde leggende Hooftftoffen, by_; gelyk ze Ovi- dius, in'teerde boek zyner Herfchepping, afmaelt; wiens woorden Von- del dus overbrengt [B]: Eeraerde, en zee, en baren, En hemel, die het al bejpant, gefchapen waren, Hadde al de werelt, en natuur, en 's werelts ftaet Een enkel aengezigt, en eenerlei gelaet, Genoemt de Baiert, eenwanfehikkelykgevaerte, En ruwe mengelklomp, een lompe plompe zwaerte Van zaeden, Jlrydigh en gemengelt ondereen, In 't wilde opeen getajl. de klaere zon befcheen Ncgh't aerdrykmet. het licht der maene, noit herboren, Was nogh niet opgegaen, noch kromde haeren hora, En d' aerdkloot hing nogh niet, omringt van dunne lucht, Gegront op wederwigt. de zee omhelfde uit zucht Deborji des zeeftrants niet. zee, lucht, enaerde, en weiden, Engeene hooftjiofwas haer hoefjlagh nogh befcheiden. / Het aerdryk hield geen' fiant. de lucht ontbeerde licht, De zee beur vaert, en niets bewaerde zynen plicht, Gedaente, [A] Zie onzen bkdwyzxr in 't woort Hairen. !_BJ Uit dit Latyn : Ante mare & terras & quod tcgit omnia ccelum, Unus crat toto natura; vultus in orbe, Quem dixcre Chaos; rudis indigeftaque molcs, Nee quicquam nifi. pondus iners, congeftaque codem Non bene junctarum difcordia fenlina rerum. Nullus adhuc mundo pnsbebat lumina Titan, Ncc nova crefcendo reparabat cornua Phccbe, Nee circumfufb pendebat in a�'re tellus Ponderibus librata fuis, nee brachia lonsjo Margtne rerrarum porr�xerat Amphitrite. Quaque fuit tellus, �llic Sc pontus 6c a�r. Sic erat inftabilis tellus, innabilis unda, Lucis egens a�'r: nulli fua forma manebat, Obftabatque aliis aliud: quia corporc in uno �rigida pugnabant calidis, liumentia ficcis, Mollia cura duns, fine pondcre liabentia pondus»

-ocr page 598-



	VERWONDERING. Gedaente, en eigen vorm. het eene hinderde anderen; Want in een zelve lyfbejlre�n ze fel eikanderen, De kou de hitte, droog het vocht, ineen verwart, H Getuigt en 't wegdoos. het zacht befireet. het hardtl
		sn


VERWONDERING. STel een jonge Dochter, die den rechter arm een weinigh omhoog, en de hant des zei ven open houdt. Laet ze den flinker, wiens hant insgelyks open, doch met het vlakke naer d' aerde gewendt zy> nederwaert ftrekken, en 't eene beeft wat verder achterwaert zetten dan 't andere. Doe ze wyders 't hooft wat naer den (linker fchouder buigen, en 't gezigt ten hemel keeren. De verwondering is een zekere verbaeftheit des g�t�oe�s, den menfche aenkomende als 'er zich iet nieus aen zyne uitwendige zinnen opdoet, wel- ke dan een weinigh ftil ftaende, hem in verwondering,en verbaeftheit brengen: waerom de beeltenis met hooft, armen₃ en handen in zoo een ge- ftalte dient vertoont, als gezegt is. Zy magh met reden jong gemaelt wordert, naerdien de jonge luiden zich iigtft verwonderen,als hebbende de zelve nogh weinigh ondervinding [AJ. [A] By gebrek van die is hun alles nieu en ongewoon, en hiervandaen komt hanne verwondering zoo ligtelyk. Een man integendeel, die door zyne jaeren veel heeft on- dervonden, en die met zyne kennill� in veele zaken is doorgedrongen, die verwondert zich of zelden, of nooit, wat 'er ook mag gebeuren, omdat hem niets vreemts kan voorkomen: want de verwondering fpruit uit onkunde: en hierom Zeit Pithagoras by Plutarchus(i),dat hy dat voordeel uit zyne Filozofye genoot, dat hy zich nergens over W. ""^ verwonderde. Want de redenering der Filozofye, zegt die Schryver, neettot die verwon- ^^\ dering en verbaeftheit wech, die uit onzekerbei f en onkunde geboren wort, en fielt in der- zelver plaetfe kennis en wetenfthap. Voortreflyk is het zeggen van Cicero (2): Nim- (^z> ^Tllf** mm h<cc e ft illa praftans & divina fapientia, perceptas penims & pertra��atas Immanas res cuj-Quaifl: II. Deel. Mmmm mmm %ahtrt\ ,4,"³'"^p*

-ocr page 599-



		VERZOEKING. hahere; nihil admirari, quum aeciderit; nihil, antequam evenerit, non evenire pojfe _ar~ bitrari. dat is: Trouwens dat is die uitmuntende en godlyke wysheit, dat mende menfth. lyke z.aken geheel en al begrepen en geheel doortaft hebbe; dat men z.ich nergens over ver- -wondere, wanneer het gebeurt; en dat men van niets, eer het gebeurt is, gelove, dat het met gebeuren kan. Kazanova, Hierogl. & Embl.Med.j: z. gag. 56. VERZOEKING. BEKORING. BEPROEVING. E Ene Vrou, die met de rechte hant een vat vol viers, en in de flinke eenen ftok houdt, met welken zy het zelve vier aenftookt en voedt. De verzoeking, of beproeving, is anders niet, dan dat geene in iemane aen te ftoken, dat van zich zelve geringe kracht heeft [A], hoewel 't be- quaem is �m veel kracht te hebben, en om de werking, 't zy van 't lichaem, 't zy van de ziele, met meer fpoet voort te zetter». [A] Zyne meening is, geloof ik, deze: dat, gelyk een weinig viers in eenen pot ■weinig kracht heeft in zich zelven om te beftaen, en, tenzy het door bequam'e midde- len worde aengeftookt en gevoedt, wel ras zal verteert worden en vertier ven; alzooook de aendoeningen die het zy op het lichaem, 't zy op de ziele werken, en dezelve ver- lokken en bekoren, van zelfs haere kracht zullen verliezen en ganfeh ligtlyk worden vernietigt, zo niet telkens de brant van haere begeerlykheden wort levendig gehouden en aengequeekt: want de verzoeking werkt door het verwekken van eene begeerte era gencgenheit tot dat geene, waertoe de menfeh verzocht wort. VETHEIT. E Ene zwaerlyvige Vrou, houdende in de rechte hant ee- nen olyftak, daer alleenlyk vruchten, maer geene bla- ders aen zyn; en in de flinke een zeekrabbe. D' olyfis, niet alleen by de ongewyde Poeren [A] en Hiftorifchryvers,, maer ook in de H. Schrift [R], gelyk op verfcheidc plaetfcn blykt, een beek van vetheit > wordende hem doorgaens den bynaem van vet gegeven: en daerom voegen we den zelven dezen beelde toe. E>e zeekrabbe wort in 't groeien der maene zeer vol en vet>. 't zy dit bykome door een byzondre natuurgeftekeois, die dit dier uit de hoeda- nigheit van dat hemellicht trekt; 't zy omdat de krabbe, als de rnaen vol is en klaer fchynt, de befte gelegentheit heeft om volop haeren koft te pinden. Altoos het dacht ons goet, 't gemelde waterdier eene plaets te geven by dit b�elt. r_A"j Virgil. Georg. lib.i.v.%f. Nee pingues imam in faciem nafcuntur olivas. Dat is, met Vondels woorden: Ook_ valt de vette olyf verfcheiden van nut uure. Adde Hor.au Epod. 1. fg. f_B] Richt. 9. v. 9. Daer de olyf, van de andere boomen verzocht tot hunnen ko- ning , en Zulks weigerende, zegt: Zoude ik. ntyne vetheit verlaten, die Godt en de men- fihen in my fryz.cn ? Doch deze vetheit is eene andere, dan ik geloof dat ons beek zal uitdrukken. Want de vetheit van den olyf is eigentlyk fmeerigheir;. en die van heE beelt, een zekere poezelheit van leden, grofiyvigheit, en mefting, of groeizaemheit van 't lichaem.- om 't welke derhalven uit te drukken, de zeekrabbe, ftrax volgende, een bequaemcr zinteken is; of eenig ander dier, in vetheit uitmuntende, het geen racn daertoe zoude kunnen bedenken; by voorbcelt, een verken, een haegmuis, een das,, en diergelyke. Zie onze Aenmerkingen A. en B. over het derde beek des Slaeps. UITKOMST.

-ocr page 600-



		GOEDE UITKOMST. 599 UITKOMST. [GOEDE] DE Romeinen hebben deze uitgebeelt door een vrolyk en ryklyk gekleet Jongeling, hebbende eene drinkfchael in de rechte hant, en een mankop met eene koornair in de flinke. Zoo front [A] outtyts de Goede Uitkomft, alsook die van de Goeds Fortuin[B], te Rome op 't Kapitool uitgehouwen. En 't is fchier een zelve zaek als het hoogfte geluk, dat men namentlyk een goede uitkomft: in alle dingen heeft. Aldus wilden ze dan door de fchael en koornair_t de ryklykheit van koft en 'drank ■, door 's beelrsjongkheit[Cj, de gaven des Mm mm mmm 2 . ge- [A] Of hy zoo te Rome op het Kapitolium heeft verbeek geftaen, is onzeker: ten minften heeft 'er de Opftcller van het tegenwoordig beelt het vrolyk wezen, (hoewel het wacrfchynlyk is, dat hem een bly gelaet is toegevoegt. Zie Apulejus, in onze : volgende Aenraerking D.) en het ryke kleet bygevoegt. Plinius(i) zegt, dat het (i)Hift; beelt van de Goede Uitkomft, dat men te Rome nevens dat van de Goede Fortuin op ^Nat,llb- het Kapito�um hadde, een meefterftuk was van Praxiteles; maer hy befchryft deszelfs ³ "^caI^,■" [ gedaenre niet. Elders (2) {preekt hy nog van een beelt, ook van de Goede Uitkomft, (_±) Hift. gemnekt door Eufranor; doch deszelfs ftantplaets niet meldende, zegt hy, dat het in Nat.Jib. zyne rechter hant een drink- of offerfchael, en in de linker hanr een koornair en man- 34»^caP^<8#J I kop hadde, fimnlacrum Boni Eventus dextrapateram, finiftra fpicam ac papaver tenens. In welke plaets waerom de Heer Oudaen (3) het woon patera vertaelt heeft door fcho- tel, is my onbekenr, daer toch dat woort by de Latynen niets anders dan een grooten \| ^ o"d- beker, daer memuit dronk, en ook den Goden den wyn offerde, betekent. Eigent-, heden, lyk was deze Goede Uitkomlt een der Goden van de lantlieden, hoedanige zy'er twaelf bl- 146 oi hadden, te vinden by Varro, de jRe Ruft. Lib. 1. cap. 1; en dus was hy de Goede ^ai7> Uitkomft genoemt, omdat hy de vruchten der aerde wel dede uit- of voortkomen: of I (om de woorden van Kato(4) te gebruiken) dat hy de pelgewaflbn, het koorn, de (4) De Re I wyngaerden, en jonge telgen, liet groot worden en wel uitkomen, frttges, frumenta, ^liuft-^caP«. I vineta, virgttltaque grandtri beneque evenire Jtndh Zie Valezius over Ammianus Mar- ^;"' cellinus, Lib. 29. cap. 6. De drinkfchael heeft derhalven de Kunftenaer mogelyk in I de hant der Goede Uitkomlt gegeven, om het gewas der druiven ofte een goeden wyn- \| oogftalzoouit te beelden, gelyk de pelgewaflen en 'c koorn door den mankop en ; koornair. Dat men de Goede Uitkomft op eenen penning van Geta verheelt ziet als I een naekten jongeling, ftaende mee een offerfchotel in zyne rechte, en twee koornairen :' in zyne flinkchant, voor een brandenden altaer, gelyk ook op eenen penning van Ti- '^:_: tus, doch zonder dien altaer ; en eindelyk als eene gekleede vrou, insgelyks met twee ; koornairen in de flinke, en een fchotel met ooft in de rechte hant, welke penningen \| ons de pasgenoemde Oudaen vertoont: alle die dingen, meen ik, zullen verbeelden ; even als eene offerhande, aen de Goede Uitkomfte, der ecrf�elingen van die dingen, [ die door deszelfs gunlte wel waren uit- en voortgekomen: hoewel ik met Oudaen - moet bekennen, dat de Goede Uitkomft ook in andere opzichten is aengemerkt, dan I van het gewas des aerdryks, gelyk hy bewvft met het omfchrift van den gernelden penning van Titus, hctwclke is, BONUS'EVENTUS AUGUSTI, ^KeizersGoe- de Vitkomjl, het geene niet toepailelyk kan zyn op een goct Vcltgewas s als mede met deze woorden van Salvianus: Indien Gedt ons, buiten hoop en verd.ienfte, iet goets laet overkomen, datfihryft de een de Fortuin toe; de andere, de Goede Uitkomft; niemant Gode. Voeg hier ook by de plaets die wy een weinigje verder uit Apulejus zullen by- brengen. Voorts hadde deze Goede Uitkomft ook eenen tempel te Rome, gelegen in de negende wyk der Stadt, omtrent de warme waterbaden van Agrippa: waervarimen wil, dat nog heden de ovcrblyff�ls zouden gezien worden, en gelegen zyn tuflehen Ivlinerva en St. Euftachius. Gyraldus, Hiftor. Deor. Sjnt. 1. col. 55. A. [B] Van deze zullen wy afzondcrlyk een beelt zien in 't volgende Deel. (_CJ Indien men de Goede Uitkomft aenraerkt met betrekking op den lantbou, dm � . ' "^: kan

-ocr page 601-

&>a GOEDE UITKOMST.

gemoets; door zyn bly wezen, de vermaeklykheden [D], die's menfchen'
Jichaemvervrolykenj endoor't rykegewaet, de goederen der Fortuin > te
yerftaen geven: zonder welke fortuingaven, de goede uitkomft ligtlyk
naekt en bloot blyven [E], en aldus van aert en naem veranderen zou.
Het mankop beduit flaep en ruit [F], onder welke de Goede Uitkomft
zich al aenwaflfende bedekt houdt.

kan dcszelfs beek niet anders dan jong vertoont worden, omdat alles, wanneer het

eerft uit den gront voortkomt, jong is. Maer v/il men de Goede Uitkomft in 't algemeen

befebomven als een goet uiteinde der zaeken, zoo moet dcszelfs gedaente jong zyn,

omdat een goede uitflag de menfchen vrolyk en jeugdig maekt; en den ouden zelfs

als van nieus wederom doet jong worden, en herleven.

[_D] Of dat de voorfpoet en goede uitkomft der zaeken het harte verheugt, en de

(0 Afini tekens daervan op het aengezigt vertoont. Hierom noemt Apulejus(i) ook de Goe-

Aurei, cie Uitkomft vrolyk., als hy zegt, Tune invocato hilaro atcjMe profper o Evema, curfu me

?■..*'� cotwitopreripio. dat is: hebbende daerop de Frolyke en Voorfpoedige Uitkomft aengeroepen,

begeve ik^my fnellyk^op den loop.

[E~\ En echter hebbeu wy de Goede Uitkomft boven naekt gezien op fommige pen-
ningen. Ik geloof,- dat de Goede Uitkomft aldaer op den lantbou ziende, nacktworf
verheelt, omdat, gelyk alles wat cerft gebooren wort, naekt is, alzoo ook allerlei ge.
waflen, wanneer ze eerft uitfpruiten, even als naekt zyn, en zonder eenig fieraet van
bladeren ofte iets anders.

[F] Zoo 't mankop hier niet betekent het geene wy boven gezegt hebben, zoude
ik het liever dus verflaen; dat de meening zy, dat de goede uitkomft ruft en geruft-
Iieit verwekt; daer onzekerheit van zaeken onruft en bekommering baert. Ook zou-
de men kunnen zeggen, dat aen de Goede Uitkomft hier op de zelfde wyze koorn-
airen, mankop, en eene drinkfchael, dat is, wyn, zyn gegeven, als aen den Gelei-of
Befchermgeeft, waervan het beek in ons eerfte Deel vertoont is, mankop, koormiren
tn drui vetrollen: waervan, gelyk aldaer tot reden word bygebragt, dat de menfchen
door den wyn, het koorn, en den flaep, moeten leven; alzoo kan men ook hier zeg-
gen, dat 'er niemant kan gezegt worden eene goede uitkomft van zaeken te genieten,
die een van deze drie zoo nootwendige gaven tot onderhoudt van de natuur ontbeert.

.,. i

VOLHARDING.

n klein Kint, dat door iemant van den gront omhoog
geheven ₉ met beide de handen eenen palmboom grypc?

en 'er aen blyfe hangen.

Door 's beelts kintfeheit wort de eerfte neiging [A] en buiging des ge-
moets ₍naer het goede, afgefchetft, zich vaft- en ophoudende aen eenen

palm-

[A] Die is echter in de kintfeheit geenszins volhardende, maer wifpeituurig en ver-

anderlyk ; en de beftendigheit wort nie.t gevonden voor de rypheit der jaeren. Hoe

komt dan hier het kint te pas ? 't Is ontleent van Alciatus, gelyk het gcheele Zinne-

(t) Embl. beek; die hetzelve aldus voorftek (ij:

3⁶' Nititur in pondus palma Sc confurgit in altum,

Quo magis & premitur, hoc mage tollit onus.
Fert & odoratas, bellaria dulcia glandes,

Queis menfas inter primas habetur honos.
I puer, & ramis reptans has collige: mentis
Qyi conftantis erit, prasmia digna feret.
Dat is: JOe dadelboom groeit tegen de zwaerte aen, en verheft zich naer de hoogte; ttt
hoe meer hy gedrukt wort, des te meer ligt hy zjynen laft op: ook draegt hy welriekend
�vruchten, die tot een zoet banket ftrek^en, en meeft gefchat worden onder de negereen'
ten. Gaeheene, krtaep, klim de takken op, enpluk\zeaf. Al wie volftandig zal ^f
van geeft, zal verdienden loon wechdragen van zyne volhardinge. Gyziet, Lezer, dx.

-ocr page 602-



		VOLHARDING. 6ot palmboom, die, omdat hy door geen zwaerte onderdrukt worden kan ₃ maer in het tegendeel, door eenigh gewigt van boven geperft, 'er dap- II. Veel. Nnnn nnn per Alciatus den palm- of dadelboom (want dat dit de zelfde is, zulks is bekent en ook el- ders aengerpert) aen de jongelingen voorftelt als een vo�rbeelt ter riaervolginge in de deugt en letteroefeningen; welke hoewel veel moeilykhcden ontmoeten, die haer ne- dcrdrukken en onderhouden, zoo zullen nograns die gecnen, die volharden in den ar- beit, en zich tegen alle zwarigheden volftandig verheffen en de zelve overwinnen, ten laetften zulke vruchten van hunne volharding en arbeit zien voortkomen, die niet al- leenlyk zoet zullen zyn voor hun zelven, maer hen ook by elk acngenaem en ge�ert ma- ken: gelyk de dadelboom vruchten voortbrengt, die om haer getuigen fmaek by allen in achting en gemint zyn. Dit alles, meen ik, leit klaer in de woorden van Alciatus: ;\vicns plaetfnyder nogtans, in plaets van een dadelboom te fchilderen, die tegen ecni- gen drukkenden laft opgroeide, (Zie van die natuur dezes booms onze Aenmerking B. over 't eerfte beelt der Eer, i. D. bl. 321.) en tegen wiens takken een jongeling op- klom om deszelfs vruchten af te lezen; een kint aen den overgebogen en boogswyze neergekromden top van dien boom heeft gehangen : naer welke plaet onze Italiaen meer ziende, dan naer de woorden van Alciatus, ons dit: beelt hier op de zelfde wyze ople- vert, en die uitlegging daer op heeft verzonnen, die wy hier vinden. Maer laet ons nu eens zien, behalven het bovengemelde, ot het'niet gepafter zy, het geene ons Klau- dius Minos over dat beelt van Alciatus heeft nagelaten. Hy fchryft dan aldus : " Ter " gelegenheit van den dadelboom, diCj door ecnige zwaerte gedrukt wordende, niet " buigt, maer zich opwaert verheft, en wiens zeer zoete vruchten met vermaek die- " nen tot nagerechten; geichiedt hier de aenmoediging tot liet uitharden van arbeit en " moeilykhcden, waerdo�r'wy namcntlyk eenige geen geringe nuttigheit zullen be- '' komen. Niet te onpas zal ik hier overbrengen een zekere plaets van Fornutus(i), (i)DeNa- '' een Griekfch Schryver, welke zegt, dat de Zanggodinnen, naer 't gevoelen van ^tut-^Dcor« ^?' fommigen, bekranlt worden met dadeltakken, omTde gelykheit van den naem dien ^cal>'^l4r deze boom heeft met de Feni.ciers, (wordende beide in 't Griekfch <�o<'i"§, plmmx_y" genoemt) om reden dat de Feniciers gelooft worden de allereerfte te zyn gewceft, " die de letters hebben uitgevonden: doch dat het hem waerfchynlyker voorkomt, " dat de reden daer van is, omdat deze boom teer, weldadig en altyt groen is: als ook, " omdat hy moeilyk is om te beklimmen, en zeer zoete vruchten voortbrengt. Daer " is 'er voorwaer geen een, die een zeer grooten lof van geleertheit en naem kan beko- " men, ten zy hy vooraf zwaren en moeilyken arbeit hebbe uitgehardt. Dit zinne- " beelt wil ik, dat brave jongelingen zich voordellen, die f�m'tyts door de moeilyk- -" heit der eerlyke wetenfehappen niet weinig worden afgefchrikt. Want indien zy de ■" groots vruchten der geleertheit door hunne kennis en innig gevoelen quamen te " finaken, zoo zouden zy, door deze aengenaeme hoope van 't goede alleen, alle moei- ⁵' lykheden, hoe bitter ook, doorftacn. Gewislyk in het behandelen der zaekenmoet * ons altyt voorgeftelt zyn de ftantvaftigheit en volharding, welke de allerfterkfle Hut " is in allerlei zwarigheden. Om dit te"verklaren, ftelt Alciatus den dadelboom voor: " waerop indien men dingen van groote zwaerte legt, en hem zoo zwaer drukt en " belaedt, dat de grootheit van den" laft niet kan gedragen worden, zoo valt hy niet " omverre, nochte kromt zich nedcrwaertj maer verheft zich tegen de zwaerte, en " wil naer de hoogte. Tot dus verre Klaudius Minos. Het geene Alciatus met den palmboom, op devoorgefteldewyze, heeft uitgebeelt, het zelfde byna heelt Quintus van Smirna, ook een Griekfch Schryver, afgefchetft, gelyk onsPicrius(2,) aenwyft, door (i)Hiero- eenen dadelboom te ftcllen boven op cene hooge en icherpc rots, moeilyk te beklim- j>' ^J0' men, en in den top van dien boom plactft hy de deugt; gevende door dien berg den . menigvuldigen en grooten arbeit, en door den palmboom, naer't zeggen van den Uit- legger vanHcziodus, de langkheit van tyt te kennen, dien men den zelven moet dragen, eer men tot de deugt komt; meenende hy, dat niemant zonder dat ooit het toppunt van een volmaekte deugt kan beklimmen. De langkheit nu van tyt wil de Zelfde Pi�- rius, dat dacrom door den palmboom zoude worden betekent, omdat hy by de Egip- tenaeren, gelyk in 't volgende Deel breder zal worden aengewezen, eenzinnebeeltwas Van 't jaer^en ook van een maent, waeruit de tyt beftact. Andere redenen van deze jbetekenilVe kuunen gezien worden in onze bovengemelde Aenmerking over 't 1. beek '■der Eer.

-ocr page 603-



		6oi V O L H A R D I N G. per tegenaen en opwaert waft, als elders ook gezeit is, een bequaerrj zinnebeelt der deugt verftrektj want die toont ook haere kracht en ver- mogen, en worteerfl: ter dege gekent, wanneer het quaet haer gelegent-, heit tot tegenftant geeft [B]. Maer de volharding loopt verloren en te niet, als men in 't goede begint te verflaeuwen, en 't Zelve nalaet; 'z welk al mede door het kint, dat de takken des palmbooms, aen welken het hangt, noodshalve niet los laten durft noch magh, tenzy het door een' gewiflen val zyn leven wil verliezen, aengeduit wort. Om dns.da- nigheen ftyfzinnigh vafthouden aen de deugt, wort de volharding, zegt Cicero, in zyne kunft der Welfp reken the it, regelrecht tegens de hard- nekkighcit over geftelt [C], en is eene vaftheit en geduurige beftendig- heit van onzen wil [D], die door de reden beftiert en geregeert wort, als eene zaek, noodigh tot de eerlyke bedry.v.en der menfchen-,. [B] Oyidius, Trifi. lik 4, El. 3. v. 74. Ard�a per prxceps gloria vadit icer; ��c�ora quis noflet, felix fi Troja fuifl�t? Publica virtuti per mala fadta via eft. Ars tua, Tiphy, jacet, fi non fit in a;quore flu6busi Si vakant homines, ars tua, Phcebe, facet, Quse Jatet, inque bonis ceilat non cognita rebus, Apparet virtus, arguiturque malis. Pat is, raer Bavarts vertaling: De deugt baent zich een weg door alle fieiltens heen \ Z�h men van Hektor wel een heldenfiuk^verhalen, Zoo Troje nimmermeer belegert was geweefl ? < Zyn dapperheit blonk^uit door algemeene quaelen. Indien ''er op de zee geen onweer wiert gevreefi, "> Uw kunfi was onbekent, o Tifis, op der aerden. Indien een menfch altyt gezont bleef, fterk en fris, Uzv heelkunfi, Febus, was onnut en van geen waerden l Sehoon in voorfpoedigheit de deugt verborgen is, En niet te voorfchyn komt, zoo blinkt ze in tegenfpoeden, En rampen allermeeft. Voeg hier by Trifi. Lib.j. �/. �. v. 49 & feqq. [Cj Dat zeit Cicero niet, en is ook onwaer: want de volharding ftnet tegenoter" de bezwyking, wanneer iemant in het geene hy begonnen heeft, den moed of derf wil om het uitte houden, laet varen en opgeeft. Integendeel komt de volhardine zeer na aen de hardtnekkigheit, en grenft acn dezelve, gelyk Cicero zeil wel duide- \ (i)Deln- lylc Zegt (1) : Unicuique virtuti finitimum vitium reperietur � ut audacia', qua fiden- Tcnt-lib.t. ti<t, pertinacia, qua perfeverantia finitima efi. Van zoodanig eene volhardinge, die cP- �4. naeft komt aen de hardtnekkigheit, zoodat men blyft acnhouden in eene zaek die zelfs quaet is en tot ons verderf kan (trekken, kan niet onbequaemlyk tot een zinnebeelt ge- ftelt worden,. een gans, die zonder ophouden trekt aen de wortels van eenen boom: (1) Hift. doordien Plinius(a) en Varro(3) Ichryven, dat de jonge ganzen, als ze aen de wortels Nat. hb. _van _eenen boom hebben beginnen te plukken, daerin zoo hardtnekkig volharden, dat f»; De Re ^Ze ⁿ'^e� ophouden, voor dat ze den hals breken. Hierogl. Collett. Lib. j. t\t.* Perf�ve- Uu&Lib. rantia, &e. 8.cap.j. [D] Of, volgens den zelfden Cicero (4), Perfeverantia efi in ratiane bene confider'* U) Ihid. ^taft^abiUs & perpetua permanfto, een beftendig en gcduurzaem blyven in een wel over* woge reden.

			ANDERS

-ocr page 604-



		V O L II A R D I N G, $oj � ANDER S. I^Ene Vrou in wit en zwart gewaet; welke verwen, omdat ze die eind* j paelen aller verwen zyn [A], gevoeglyk een vaft voornemen bedui* den. Zy hebbe op 't hooft eenen amarantekrans* welk gebloemt ter be- vvaeringe geplukt wort, en zeer geduurzaem is: want als al d' andre bloe- men al wech en vergaen zyn, kan men den amarant[B], in 't hartje van den winter zelf, door water 'er op te fprengen, weder Jevendigh en frifch, en 'er dan vervolgens ook kransjes van maken; Zoodat aen dit bloemgewas, wegens de gezeide volmaekte natuur, den naem Amarant, dat is, onvermelkbaer, met reden gegeven wert. Doch op gelyke wyze als deze bloem, beftaetook de volharding of volftandigheitj in liaer we- zen altyt bewaert wordende, en beftendigh volduurende. Laet de beel- tenis voorts eenen lauwerboom omhelzen, want Rufcelhis en Donus (lel- len den zelven (op de kracht Ziende, door welke hy zyne bladers[C] en fchors altyt groen houdt) tot eene aenduiding van onbezweke vol- hardinge. In de plaets van wit en zwart, zou men 's beelts gewaet wel hemelsblaeu maken kunnen, ter gelykenis van den hemel, die in zich zel- ven noit verandert wort. [A] Hy wil, geloot ik, zeggen ,> dat een recht vaft voornemen dit 'is, van het- welkemen nog naer den eenen, nog naer den anderen kant, afwykt; enhctgeenezich zekere uiterfte palen heeft geftelt, buiten dewelke het niet treedt: en dit wil hy door die verwen afbeelden, omdat 'er in kleuren $ buiten de witte en zwarte, geene verde- re eindpalen zyn, waertoe iemant kan voortgaen. Dit fchynt my des Schryvers mee- ning te zyn: doch zoo ze dat is, is die beeldenfpraek duifter: en meent hy 't anders, zoo wenfchte ik, dat hy zich klaerder had uitgedrukt: immers ik zie'er niet veel lichts in. Het zwart heeft hy ook aen de Stjfz.innigheit ^ en Halftarrighek, welke ondeugd wy over 't voorige beelt gezien hebben dat zeer na paelt aen de deugt der Folhardinge, tocgelchreven; omdat die kleur geen andere wil aennemenj en dus volftandigblyithet geene zy is: welke reden bevatbaer is. Zie Aenm. A. over de Stjfz.innigheit. [B] Zie het beelt der Acbtbuerheit, i. D. il. 7, en aldaer onze Aenmerkingen S, T, V, en W. [C] Dat hy met meer andere boomcn gemeen heeft, en waerinhy echter wort over- troffen door den dadelboom. Zie onze Aenmerking B. over 't eerfte beelt der Eer,, n D. �/. 321. Daer zyn 'er ook, volgens het getuigenis vanPi�riusValerianus, Hierogt. Ub.ij.c.^i, die eenen man, die zyn zeden en gedrag geenszins verandert met de jae- ren, maer altyt van eene en de zelfde natuur volhardt te blyvcn, hebben afgefchetft door de pennen van een kr'aen: omdat, daer de pennen van alle andere vogelen byna telkens veranderen door den tyt, en in hunnen ouderdom zwart worden, diederkrae» nen altyt de zelfde kleur blyven behouden* I N O G H. E volharding .of vplfiandigheit is> in 't Paleis van Apn ^ Kardinael Orzino, van Pafquyn gefchildert als eene Vrou, die in de rechte hant eene flang, tot eenen kring met den ftaert in den mont gebogen; en met de flinke eenen bog brandende lonten ten toon houdt [A]. CA] Ik weet geen andere uitlegging van dit beelt, dan dat de flang, op die wyze als ze hier verb;:elt wort, de eemvigheit betekent, gelyk in het vierde beelt der Eentvig-i Wt_t i. L. bl. 378, en in 't agtfte, Acnm. B, $1.%%, gezegt is. Eene volharding nu * Nnnn onn % �xs

-ocr page 605-



			*to4)* VOLMAEKTHEI T.' /

			die aen eenigen tyt bepaelt is en ccn einde kent, kan geen volharding genoemt wor* den. De brandende lont zal, naer mync gifling, beduiden de volharding en volltan- digheit tegen pyn; welke op diergclyke wyze' ook is uitgcbeelt in de derde Zinfchets der Lydttaemheit, z.D.bl.m, en in de eerfte der Stamvufiigheit. Zie aldaer onze Aenraerking A.

		VOLMAEKTHEI T. LEo Kazella verbeelt deze zaek door eene Vrou, die ge- heel met gout bekleet is, uitgezeit dat ze haere borden en den geheelen boezem bloot vertoont. Aldus ftaet ze om- ringt van een' naergebootften Dierenriem, of cirkel des Zo< diaks, en tekent of trekt met eenen palier, dien ze in de flinke bant heeft, een' netten kring, in welken ze nochtans een kleine gaping,laet. Het gouden gewaet beduit volmaektheit, vermits het gout het vol' maektfte aller metaelen is[AJ. De borften en den boezem vertoont ze bloot, om hierdoor het aller-* voornaemfte deel der volmaektheit te beduiden [B] ■, beflaende namentlyk in [A"] Zie den bladwyzer in 't woort Gout. [B] Ik weet niet, of de Opfteller des beelts, of liever deszelfs Uitlegger, te reent liccft onderfcheiden, hoe vecle foorten van volmaektheit'er zyn; welke men kanftd- len te zyn eene lichaemlyke, eene geeftelyke, en eene werkeiyke, (opdat ik zoo fyK' lee) dat is, de volmaektheit of volkome voltoojing van eenig werk : hoewel men deze laetfte foort in onze Ncderduitfche tael ni�t gevocglyk volmaektheit kan noemen, roaer veel eer volbrenging, of volmaking. Welke men van deze drie ook kie?e, men zal geenszins alle de deden van dit beelt op de zelve kunnen toepail�n. Doch 'byaldicn men ze alle drie tefi�ns neemt, zal men door het gout kunnen verftaen de lichaeffilyk^evolmaektheit; wordende de zelve gerekent dacnn te beftaen, dat eenig lichaem of g^e" heel vry zy van gebreken, of ten minften minder gebreken hebbe dan alle anderen; hoedanig het gout is onder de metalen. Door de blootc borft�n en boezem lw« ^�s gec�c-

-ocr page 606-

-ocr page 607-



			volmaektheit;
		6o(S	volmaektheit;
		6o(S

	mede te deelen; zynde het belleden of bewyzen van weldaden votmaefc* ter dan'tontfangen: waeroin ook Godt, die een oneindige volmaektheit bezit, ja de begin- en eindlooze volmaektheit zelf is, altyt en alles geeft, zonder van zyne fchepfelen iet te ontfangen. De kring (en daerom trekt 'er dit beelt met den paiTer eenen) is by de "Wiskunftenaers een volmaekte figuur; en d' Ouden plachten voor een. kerkplechtigh gebruik te onderhouden, dat ze na het offeren, met het of. ferdierenbloet, 't welk met groote godtsdienftigheit in eene offerfchael gevangen of vergadert was, eenen kring op den altaer trokken of verf- den; en zulks was dat geene, het welke door dat plechtige woort van den GodtsdienftrsA5iW9-«i (teleiefthai) dat is, volbragt worden, beduit wiert: en dit hielden zy voor een teken van volkomenheit, omdat de kring of cirkel in alle deelen de volkomenfte aller figuurtn is. Wyders is de Zo- diaky of Tekenkring, met zyn juifte rontheit, een zinnebeelt van de re- den, en van de behoorlyke en bequaemc maete der volmaekte daden.

VOORSCHIKKING.' E En jonge Maegt, die uitnemende fchoon, en naekt is» en op 't hooft een* zilveren fluier heeft, wiens einden de fchaemleden met aerdige zwieren bedekken. Zy ftaet met d' oogen ten hemel gekeert, en is geheel opgetogen in de befchouwing des zei ven. Haer rechte hant houdt ze voorde borftj en eenen armelyn in de flinke. Een jonge maegt vertoont men, om de eeuwigheit [A] der PradefimaM 0� �A] De jongkheit kap wel een beelt zyn van de eeuwigheit, indien men door 4^eeeuwigheit verftaet een tyt die geen einde zal hebben, omdat eene fri�che jongkheit verre fchynt af te zyn van haer einde en ondergang: gelyk om die reden het twee^debeelt der Eeuwigheit, in ons eerfte Deel, bl. 376, ook jong vertoont is. Maer hos hier ter plaetfe door de jongkheit kan afecfchetfl: worden de eeuwigheit der pr<tdcfti»<^tt,e*

-ocr page 608-



		* -V�ORSCHIKKIN�... 6�₇ �f Voorfchikking aen te duiden: en dus zegt Paulus, Efez. I. 4, f, Gelyk hy ons uitverkoren beeft in hem, voor de grontleggmg der werelt, opddt wy zouden hei�gh en mberifpelyk zyn voor hem in de liefde: Die ons te voor e ver ordineert heeft tot aennemmg tot kinders, door 'Jezus Krijlus in hem zei- ven, naer 't welbehagen zyns willens. Men maelt ze overfchoon, omdat ze de maet en het denkbeelt aller fchoonheit is [B] ; gelyk aldus Thomas en Aug�ftinus zeggen [C] , De Prsedeftinatie is eene voorbereiding van genade in den tegenwoordigen, en van heerlykheit tegens den toekomenden tyt. Zy is naekt, omdat die werk of deze Voorfchikking een middel is, gefchonken van Godt [D]. Enzoo noemt Aug�ftinus [E] de Przedefti- natie eene voorbereiding van een vrywillige genadegift.* ■ De zilveren fluier, die haer bedekt, geeft te verftaen, dat deze Voor- fchikking, niet alleen voor de menfehen in 't byzonder, maer ook voor de Engelen, ja zelf voor de geheele H. Kerk, een geheime verborgene heit is [F]. Zoodat 'er Paulus, Rom. XI. 33, met recht over uitroept, O diepte des rykdoms beide van Godts wysheit en kenniffe'. Hoe ondoorzoekbder zynzyne oordeelen, en onnacrfpeurlyk zyne wegen'. Het gezigt wendt ze ten hemel; 't welk beduit, dat de verkoorling i en verkiezing vaft en onfeilbaer gaen, langs de middelen, doorGodt[G] inde Pradefiinatie bereit. Aldus zegt Knftus, joan. X. 28, fprekende van de gepradefimeerden of gevoorfchikten, Zy zullen niet verloren gaen in eeuwigheit, en memant zal de zelve uit myne hant rukken. En Paulus drukt zich, Rom. VIIL 28 , dus uit: Wy weten , dat den geenen die Godt lief hebben, alle dingen medewerken ter,i goede, [namentlyk] den geenen die naer [zyn] voornemen geroepen zyn. Door het houden der rechte hant voor de borft^ wort te kennen gege- ven, dat de Voorfchikking zeer krachtigh is, niet alleen in de voorwe- tenfchap,maer ook in de middelen [H]j gelyk mendus,Ezech.XXXVI. O��o 000 2 27, begryp ik nietTalzoo eeuwigheit,' in dat geval, te zeggen is dat geene, dat geweeft is al voor het begin der tyden ,� zoodat of de prmeftinaiie, myns oordeels, beter in eene eude gedaente zal worden getoont, omdat ze al van outs af, ja van voor alle tyden I geweeft is; ofzy begrepen moet worden jong te zyn afgebeek, om haere kracht, die door den tyt niet vermindert, maer altyt even fterk en van even veel vermogen blyft» [B] Namentlyk voor die geenen, die geprsedeftineert zyn tot de eeuwige zaligheit,; en van zulk eene pradefiinatie fpreken Thomas en Aug�ftinus: hoewel alle de hande- lingen van Godt zeer wys, en overzulks ook zeer hcerlyk en fchoon zyn. [_C] De Bono Pcrfevcr. cap. 14. Pradefiinatio efi praparatio gratis, in prafenti #* gloria, in futurum. [D] Zondereenige �rtze verdiende; en dit beduit eigentlyk de naektheit. Verfta hier wederom de pradefiinatie ter zaligheit. ■ [K] De Fide ad Pet. c. f. Pradeftinatio efi gratuite, donatie-nis pr&paratio. [_ F] Dat wort enkel door den fluier betekent: maer waerom is die van zilver ? Geeft dat de dierbaerheit van de pr&defiinatie, of eeuwige verkiezinge, te kennen ? o� betekent het, om de blankheit van 't zilver, de fmetteloosheit en zuiverheit, die de fciele, die deze eeuwige verkiezing deelachtig is, "dacrdoor wort toegebragt ? 't Kan beide plaets hebben: m�gelyk is nogtans het laetfte 't befte; waermede ook overeen- komt het geene een weimgje verder van den armelyn gezegt wort, [G] Het gezigt dan ten hemel gekeert, beduit, dat de verkoorling de uitwerking 'der pr&defiinatic uit den Hemel verwagt, en den zei ven ook aenziet als de plaets, daer de pradefiinatie hem zal brengen, en daer hy overzulks naer reikhalft met verlangen. _[H] Zoodat ze op het harte werkt, en hetzelve, en in hetzelve de gedachten, be- giert, dat door 't leggen van de rechte hant op de borit, wort te verftaen gegeven^

			«

-ocr page 609-



		o�8 VOORSCHIKKING. 27, Godt hoort zeggen, Ik zal maken, datgy in myne inzettingen zult wandelen; en myne rechten zult bewaren en doen. > Zy houdt een' witten armelyn ten toon, omdat, gelyk dit dier veel lie- ver fterven[I], dan zyne witheit oit met flyk en vuilnis bemorffen wilj wy alzoo zien , dat Godt den gepra?dejlineerden liever uit dit leven wech- haelt, dan te gehengen, dat hy zich met den modder der hardtnekkig- heit zou bezoedelen: 't welk trouwens in het boek der Wysheit,kap.IV. vs. 11, dus ook te lezen ftaet, Hy wert wecbgerukt, opdat de boosheit zyn verjtant niet zoude veranderen. ' P] Zie onze Aenmerking D. over 't beclt^Kuifiheit des Huwelyks, z. D. bl.* 81; Dat vorder de Heidenen deGoddelyke Pradcftinatie hebben te verftaen gegeven, hoe- wel zy die niet te recht begrepen, door hun verzierde Noodlot, hebben wy boven, als wy over de beelden, die onze Schryver aldaer van 't Noodlot heeft opgemaekt, handel- den, uit hunne fchriften aengewezen. Dat hun de vaftheit en onveranderlykheit van de pradeftinatie niet geheel onbekent isgeweeft, hebben wy aldaer mede met eenige bewyzen aengetoont. Hier voegen wy 'er een nadruklyke plaets by van Ovidius, uit het if. Boek zyner Herfcheppingen, v. 807, daer Jupiter tot Venus, die Julius Cezar voor den aenftaenden moort der vloekverwanten trachtte te bevryden,aldus aenfpreekt: fola infuperabile fatum, Nata, movere paras? intres licet ipfa Sororucn Tecta trium: cernes illic molimine vafto Ex azre 6c folido rerum tabularia ferro, Qyas neque concurfum cceli, neque iulmiuis irarr�s Nee metuunt ullas tuta atque ceterna ruinas. Dat is, naer de vertaling van Vondel: o Dochter, wilt ge alleen het onverzetbre lot Bedwingen ? zoo gy voert heel diep in 't fcheutvry Jloe Der drie gezufteren, gy zoudt 'er trots zien pralen Die platen, zwaer van ftael en blinkende metaelen_t Daer 't onveranderbaer beloop der ftaeten in Gedreven ftaet, en die onkrenltbaer al den zin Van 't eeuwige beloop der ftarren vaft bewaren, Met geene blixemen nogh dtndren tt vervaeren. VOORZEGGING. JOannes Baptifta Giraldus vertoont de voorzegging (zoo- danigh eene namentlyk als de Heidenen ftelden) als eene Vrou , die een' Lituus of wichelftok, een gereedfehap dat de waerzeggers bezigen _s by haer heeft, en boven wiens hooft men ver�cheide vogels en eene ftar ziet. Aldus ftelthy ze toe, omdat Cicero [A] van tweederleie voorzegging, waervan d' eene door de natuur, en d' andere door de kunft gefchiedt, gewagh maekt. Tot d' eerfte foort behooren de droomen en gemoetsbe* Wegingen [B], welke zaeken door de vogels [C] , die boven 's beelts hooft fJA] De NaturaDeor. lib. 1. e.6,& Ub. z.e.itl [E] Verfta verrukkingen van zinnen. Zoo verklaert zich Cicero zelf, als hy zegt; \Qu<t e ft a�tem gens � que, non aut fomniorum aut vaticinat'tonum {hmc enim duo natu- tali* divinandi genera putantur) prmdi�ione moveatur.^? En wederom: Illud autent nu- tttrale genus divinandi aut concitatione mentis edi, & quaft fundi videbatur\ aut animo % per fomnum fenfibus & curis vacuo, provideri. f_CJ Ik geloof niet, dat J. B. Giraldus, door de vogelen, de droomen heeft wille»

			*

-ocr page 610-

VOORZEGGING.

-609

boofc rontom zwieren, aengeduit worden. Tot de voorzegging door de
kunft, brengt men de verklaring der orakelen [D], der vogelvoorteke-
nen, der bhxemen, der ftarren, der beefteningewanden, en der w�nder-
gevallen _; en deze dingen worden altemael [E] door de wichelroede [F]
en ftar[G] te verftaen gegeven. De voorzegging of waerzeggery wert
Apollo toegefchreven, omdat de zon, naerde ydele inbeelding der Hei-
denen [H], de geeften verlicht, en bequaem maekt om, door de befchou-
wing der onbederflyke dingen, toekomende zaeken te voorweten. Doch
de Kriftenen moeten zich met alle zorgvuldigheit voor zulk een bygeloof
wachten [l].

te kennen geven, en door dit beelt niets anders trachten af te fchetf�n dan die eene foort
der Heideniche waerzeggerye, die door kunft gefchiedt; niet de natuurlyke : of heeft
hy die maer half vertoont? want de droomen maken de zelve maer half uit; en de an-
dere helft, beftaende in verrukkinge van zinnen, vinde ik hier niet. Derhalven die-
nen de vogelen hier tot geen ander einde, dan omdat die wel voornamentlyk behoor-
den tot die dingen, waeruit de Heidenen toekomende dingen, door hunne kunft,
meenden te kunnen voorzeggen. De zaek is te bekent, dan dat ze bewys zoude ver-
cifchen, en wort naderhant in ons derde Deel, in de beelden der Voortekenen, die hier-
mede dienen te worden vergeleken, breder verhandelt. Daerenboven telt Cicero zelf,
ter aengehaelder plaetie, en uit hem terftont ook onze Schryver, de vogelen op onder

die dingen, die tot de voorzegging
zegt hy : Qua efi autem gens
aut fulgura interpretantium

welke door kunft gefchiedt, behooren: want zoo

qu<� civitas, que non aut ext'is pecudum^ aut monflra

zurum, aut ajlrologorum,, aut fortium (ea enim f er e

artis funt) ----* pradiftione maveatur. En wederom : Artifh�ofie divinationis ilia f ere

geneva ponebas, extispicium, eorumque qui ex fulguribus oflentisque pradicerent, turn etu-
gurum, eorumque qui fignis aut ominibus uterenmr, omneque genus conje��urale in hoc fe-
re genere ponebas.

[T>] Cicero is hier qualyk verftaen: want het woort fort es, dat hy in deze verde-
ling gebruikt heeft, moet hier geen orakel worden vertaelt, (hoewel het die betekenis
ook heeft) maer voorzegging, die door 't werpen of trekken van briefjes, daer iets op

g�fchreven ftaet, of iets anders (1), gefchiedde.

fji] Juift niet alle, (want dan molt 'er ook 't ingewant van een offerbeeft en een
blixemftrael, enz. gezien worden) maer derzelver voornaemfte deelen.
[F] Van de zelve is gefproken over het tweede beelt der Verbeteringe, Aenm. A.
\G\ Daerom ftelt Cicero, in de voorgemelde woorden, onder de voorzeggingen
der kunft ook die der ftarrekykers. Zie 't geene gezegt wort. in 't beelt Bygeloof,-1.
D. bl. zoi en 203, en aldaer in de Aenmerkingen, en den bladwyzer in 't woort Star.
Voorts hebben wy eenige andere beelden van de Heidenfche voorzegginge te vooren

(i)Sueton;
Tiber.
cap. 14.
ibiqueCa-
faubonus.^
Zie »ok
Aenm. G.
over de
hicht-
kunjl.

aengewezen over het zinnebeelt der Profecy, die aldaer kunnen worden naergezien.
Voeg 'er by ook den Gier, uit onze Aenm.D. over 't 1. beelt der Pejl; en, uit Pic-
rius(2), de mol: omdat de oude waerzeggers voorgaven, dat het hart van een mol, (i)Hiero-
opgeflokt zynde, aen de ziel een wonderlyke bequaem heit toebragt om toekomende

c. 15.

(5) Var.
Hift.lib.
1. cap. 11
Scn.

dingen te voorzeggen; het fcherp gehoor van dit dier toepaffelyk makende op een
icherp vooruitgezigt van toekomende zaeken: en eindelyk uit Elianus(3) ook de me-
ren en muiden _s de eerfte, omdat ze, als'er een hongersnoodt voorhanden is, wonder-
lyk arbeiden en yverig zyn met het verzamelen van allerlei voorraet; de laetfte, omdat

ze, als een out huis wil omvallen, hetzelve allei'eerft merken, en hunne holen, voor dat de
inftorting gefchiedt, verlaten. Zie Schcfterus, in zyne Aenmerkingen over dien Schryver.
LH] Ook van .fommige Kriftenen, als onder andere Nata�s IComes» Mpbd.lib.
4. cap. ro. Waerfchynlyker komt my de reden voor, die Je zelfde Nata�s Komes
ookaenroert, dat het daerom gefchiedt is, omdat de zon alle dingen, dieonbekentzyn
door de duiltcrnis, verlicht, en openbaer maekt : en de voorzegging is mm anders
dan eene openbaring van toekomende dingen, die wegens de zwakheit van 't menfch-
�yk begrip, en onkunde van 't geene Godt beiloten heeft, bedekt zyn door een "dikke
duifternis van onwetenheit. '■-■'-' �-'* -' ^}

,/ p.3 Zie Klaudius Minos over het 103. Zinnebeelt van Alciatus, en" onze .boV�nge*
melde Aenmerkingen over het beelt Bjgeloof.
: //, Deel. ' Pppp ppp VRAE,

-ocr page 611-



			6x0 ■ .VRAETIGHEI T. VRAETIGHEIT. E Ene Vrou in een roeftverwigh kleet. Zy ftreelteen' wolf met d' eene hant, en legt d' andre op eenen ftruis. De vraetigheit [A] komt voort uit een al te groot vermaek, dat de gulzigaert of vraet in 't opilokken of infchokken van lekkeren koft ge- voelt, en ze geniet de geneugte niet, die ze uit vreten en zwelgen ver- wacht en zich beloofde: want altyt weer naer andre en nieuwe fpys, die wel fmaekt, jookende en Watertandende, zoo verhaeft ze zich, om 't geen ze in den mont heeft, flechts binnen te flaen, zonder 't zelve ter deeg te fmaeken, en zoo voort gedu�righ rnaer inwaert fungerende en ter keele inwringende, verflint ze alles, en proeft niets te recht; \|flaghtende den hont, die uit al te brandend eenen jachtluft, het wilt wel najaegt, maer niet vangt. Om die fraeie hoedanigheit heeft ze een roeftkleurigh kleet aen, aengezien de roeft het yzer verteert; 't geen men ook van den ftruisvogel zegt, die haer daerom tot gezelfchap wort gegeven. Ook heeft ze eenen wolf by haer, omdat hy den ganfehen roof, dien hy beko- men heeft, op eene reis binnenfchiet, zonder op de nooddruftigheit des toekomenden tyts te denken. Nu komen we tot het lefte der letter V, 2ynde het beek der

			[A] Alles wat in dit beek voorkomt is of van zelf klaer, of overvloedig opgehel-i dert in de beelden der Brajfery en Gnlzjghtit_% in het eerfte Deel van dit ons werk.

		V R U C H T B A E R H E I T, DAt door Zaratino Kaftellini aldus wort opgeftelt: Eene Vrou, die met moftertgewas bekranft is, en met bei- de haere handen een neftje met jonge diftelvinken, by de Grieken Acanthis» en by de Latynen Carduelis geheten, voor haeien

-ocr page 612-



		VRUCHTBAERHEIT: 6ii �aeren fchoot houdt. Op den gront, nevens haefe voeten j ziet men aen d* eene zyde eene hen met veele kuikens, die nogh naeulyx uitgekipt, en van welke 'er twee uit een ei ko- men of gekomen zyn: aen d' andre zyde eenen haes met zy- ne jongen, die ook zoo even ter werelt zyn gebragt. Het beek met zyn bywerk dus opgemaekt hebbende, geeft hy 'er dit berecht over : De vruchtbaerheit is een der grootfte gelukken, die eerie getroude Vrou hebben kan j want daerdoor beantwoort en voldoet ze, met het voortbrengen van fpruiten of krooft, de hoop en verwachting, die men, door 't huwlyk, van haer hadde, en met reden hadde_} aengezien de voortteeling der kinderen den rrienfchen noodigh is, gelyk ze ook de teelzucht, �f begeerte tot nageflacht, van de natuur, en door een oude in- ftorting der zelve, ontfangen, en met d' onredelyke dieren gemeen hebb�n. Aldus is al het redenlooze gedierte van natuure genegen en begeerigh om jongen en nakomelingen voort te brengen, al is 't, dat het geene nutheit van de zelve verhoopt. Maer wat is den meufchlyken geflachte voordee- liger, of welke fchatten verryken den menfch meer dan de rykdom van goede kinderen [A] ? O moeder; dit's de befte en heerlykfte eigendom, Als iemant zoo voorffoedigh leeft , Dat hy isvelvroome kinders heeft. De rykdom zwicht hiervoor; hoefchoon hy blinke en bromm', zegt Euripides, in zynen Meleager [R]. En Ariftoteles (i) beweert i dat men d' ouders, die veele goede kinders hebben, het zy deze knecht- jes, of meisjes zyn, gelukkigh achten moet. Want gelyk een die veele vrienden heeft, magtiger is, dan die 'er geen' eenen heeft_} zoo is pok ie- mant die braef kinderryk is, te ftellen boven een' anderen, die geheel of byna kinderloos heene moet leven [C]. Onder de zeldzaeme voorbeel- den van menfchlyk geluk ten aenzien van kinderen i leeft men in het 44. hooftft. van Plinius VIL boek, dat Cecilius Metellus Macedonikus vier zoonen had, van welke d' een Schout, en d' andre drie, Rurgermeefters geweeft waren, gelyk 'er daerenboven ook twee hunner de eer van te Pppp ppp 2 trionv? [A] Dat geluk maken dan de zeden der kinderen, niet derzelver getal: gelyk inte- gendeel, wanneer iemant booze kinderen heeft, zyn ongeluk niet ontftaet uit der kin- deren getal, maer uit derzelver gedrag: zoodat veele kinderen te hebben fomtyts on- gelukkiger is, dan kinderloos te zyn: gelyk wy over 't beek Onvmchtbaerhcit ook Rebben aengewezen: hoewel wy bekennen, dat de vruchtbaerheit van eene vrou in 't kinderteelen doorgaens meer genoegen aen beide de echtgenoten baert, dan de on- vmchtbaerhcit: omdat men in 't eerftc geval op het goede hoopt j eri zich met die hoope ftreelt; en in't laetftc geval, zelfs alle liefkozerye der hoope verloren heeft. Voeg hierby ook de redenen, die Zaratino voor de vruchtbaerheit, als beter dan de on- vruchtbaerheit, aenhaelt in het beek der Onvrtschtbaerheit �� hoewel niet in allen deele even krachtig. Het geene voorts tegengeworpen wort van den laffcderopvoedingevan Veele kinderen, zie opgeloft by Petrarcha, De Remedio Vtriuscjue Fortun., Lib. %. Dial.* 12. [B] Dat Treurfpel is al lang verloren geweeft met veele anderen van den zelfden Dichter, behalv�n eenige ftukken , die ons daeruit bewaert zyn door Stobe�s en anderen. [C] Dat hangt, gelyk wy reets gezegt hebben, enkel af van de uitkomite: en daer ontbreken in de oude gefchiedeniflen geene voorbeelden beide van ouders die door hunne kinderen gelukkig en ongelukkig zyn geweeft tot in den uiterften graed.

			�

-ocr page 613-



		6ii, VRUCHTBAERHEIT. triomfeeren hadden gehad, en een het Tuchtmeeftersampt bekleet [DJ. In het 13. kap. des zelven boeks verhaelt de gezeide fchryver, dat deze Cecilius by zyne aflyvigheit zes kinders en elf kintskinders naliet, en dat deze, famengevoegt met zyne fchoonzoonen en fchoondochteren en anderen, die hem alle met den naem van vader gegroet hadden [E], een getal van zeven�'ntwintigh uitmaekten. Hy zegt ook in de voorvallen der tyden van Auguftus, en wel in des zelven twaelfde Burgermeefter- fchap, gevonden te hebben, dat Kajus Krifpinus Hilarus van Fezule met zeven zoonen en twee dochteren, mitsgaders met zes�ndertigh kintskin- deren, van welke 'er zeven�ntwintigh van de manlyke en negen van de vroulyke kunne waren, en met negen�ntwintigh kinrskintskinderen, alle van de manlyke kunne, op 't Kapkool geo�fert heeft. Tot een exempel eener uiterfte gelukzaligheit en hoogfte eere in dezen opzigre, kan men �nicia Faltonia ftellen, als van welke zeker out opfchrift [F] getuigt, dat [D] Dit geluk maekte wederom het getal niet, maer de voorfpoet der zoonen, en hunne voortreflyke hoedanigheden. [ETJ Zyne kinderen waven zes, volgens Plinius; (want andere Schry vers komen in dit getal met hem niet overeen; gelykPintianus over hethieraengehaelde44.hooftft. van 't VII. boek aenwyftj en die getrouwt zynde, hebben zonder kinderen een getal van twalf uitgelevert; deze twaelf konden hem noemen of Vader, of Schoonvader j welken laetften naem men echter in den eerften veeltyts begrypt. Maerwaerzynnu, om liet getal van 27 vol te maken, die hem vader noemden, de overige 15* te vinden ? Moet men zeggen, dat hy een of meer vrouwen heeft gehad, die zoo veel voorkinde- ren hadden, welke hem ook vader, dat is, ftiefvader, noemden? Maer ik vinde in de hiftorien geen gewach van zulke voorkinderen van een of meer vrouwen. Der- halven begryp ik, dat Plinius hier onder den naem van vader ook dien van grootvader begrypt: wanneer men, Hellende, dat'er van zyne elf kintskinderen vier by zyn le- ven getrouwt zyn, het getal van 27 zal vinden, die hem vader (de naem van fchoon- vader en grootvader daer onder begrepen zynde) genoemt hebben. Maer die voor- beelden begeert van vry grooter getal van kinderen en verdere nakomelingen, leze het Groot Hiftorifch Schoutoneel van Simon de Vries, 3.Deel, bl. 230 tot 238. Welke Schry ver hoewel ik weet, dat by veelen voor fabuleus wort gehouden, zoo twyfele ik echter of hy dien naem wel verdient: want al is 't dat hy inderdaet vtelc fabelen in zyne gefchriften heeft gemengt, zoo geeft hy ze echter niet verder voor wacrheit op, dan indien iemant de Schry vers, waeruit hy zyne verhaelen trekt, en die hy telkens aenwyfl, wil geloven s en de natuur van die foortcn van gefchriften, die hy verkoren heeft, is zoodanig, dat zy hunne bevalligheden zouden verliezen, indien de Schry ver telkens een uitftap wilde doen om te onderzoeken, of de zeldzaemheden, die hy by anderen vind aengetekent, wel een volftrekte en ontwyfelbare waerheit zyn : hetgeentf ter verantwoordinge ftaet van die cerfte Schry vers, die ze voor waerheit opgeven. Naderhant is het een ander geoorloft (uitgezondert in ernftige gefchriften) om dusda- nige gevallen enkelyk acn te halen op rekening van de Schry vers, daer men ze vint : het geene wy dan ook in dezen doen. [F] Het geene Zaratino zegt geweeft te zyn in 't paleis van den Kardinael Cezis, en ons aldus opgeeft: ANICIAE. FALTONIAE. PROBAE. AMNIOS. PINCIOS. ANICIOSQUE. DECORANTI. CONSULIS. �XORI. CONSULIS. F I L I A E. CONS�L�M. MATR1. ANICIUS. P. ROBIN US. V. C. CONSUL. ORDINARIUS. ET. ANICIUS. PROBU-S. V. C. QUAESTOR. CANDIDAT�S, ; tt-j :.. PILII. �EVINCTI. ...'�MATERNIS. MERITIS, ' DEDICAVERUNT. Het

			»

-ocr page 614-



		VRUCHTBAERHEIT. 613 dat ze e�nes Burgermeefiers gemaelin, en eenes Burgermeefters dochter, mitsgaders eene moeder van Burgermeefteren geweeft zy. Valerius Maxi- mus acht de kinders, in het 4. hooftft. van zyn IV. boek, voor treflyke vrouwefieraeden, en fpreekt aldaer van Kornelia, de moeder der Grac- chuflen, die,, volgens Plinius, twaelf 2oonen [G] had. Zyn verhael komt hierop uit: Zekere Edelvrou uit Kampania, by haer geherbergt of voor eene wyl t'huisleggende, liet,met veel hovaerdye,de koftlykheden, die ze droeg en haeren opfchik uitmaekten, aen Kornelia zien; die on- dertuffchen, deze pronkfter en braveerfter zoo lang met praeten op- en onderhoudende , totdat haere [Korneliaes] kinders uit de fchoole t' huis en by haer gekomen waren, ten leften, op die jeugdelingen wyzende^ zeide, en deze zyn al myne fieraden [H]. Vruchtbaer en ge�ukkigh daer- door, magh men ook eene andre Kornelia, uit het geflacht der Scipioos, * wel fchatten, vermits die in haer twee�nfeftigfte jaer [I] Voluzius Satur- II. Deel. Qj} q q q q q ninus Het zelfde opichrift virit men ook by Gruterus, Infcript. CCCL�I. fj gelyk ook een diergelyk van een andere Anicia Faltonia Proba, die gezegt wort te zyn een dochter van Burgermeefteren, en een moeder van Burgermeefteren, by den zelfden Gruterus, Jnfcript. CCCLII. 6, en by Boiflard, Ant. Kom. Part. 3. p.Jf- Maer zoodanige moe- ders kan men veele vinden in de Romemfche Hiftorien j en in die van andere volke- ren ook Koninginnen, die dochters, gemaelinnen, en moeders van Koningen zyn ge- weeft. Dat echter eene vrou de moeder van Burgermeefteren of van Koningen is, zulks is geen voorbeelt van uitmuntende vruchtbaerheit, kunnende haer zulks gegeven worden alleenlyk door twee zoonen: gelyk in de bovengemelde Anicia zeer waer- iehynlyk is. [G] Zoo zegt Plinius(1) niet; maer wel, dat ze twaelf kinderen heeft gebaertj {1) Hifi; fes zoonen en les dochteren, waerin hy dit als iets zeldzaems aentekent, dat ze telkens Nat. 1.<j. in haere vrucht verwiftelt heeft, brengende dan een zoon, en dan weer eene dochter ^C,I3' ter werelt. Plutarchus (2) zegt insgelyks, dat ze twaelf kinderen heeft gehad: waer- (_t)h,TiW van 'er echter maer drie, twee zoonen en eene dochter, tot volwail�ne jaeren zyn ge- Graccho " komen. cap.i. [H] Kornelia was eene verftandige en geleerde vrou, gelyk twee brieven, die men van haer nog voor handen heeft, en aen een van haere zoonen gefchreven zyn, ge- noegzaem doen blyken. Zy was de dochter van dien grooten en deugtzaemen P. Kornelius Scipio Afrikanus, van wienHannibal is overwonnen. Deze dan zoo trefly- ke dochter.van zoo eenen treflyken vader, achtte niet te onrecht, dat geen fieraed eene ■ vrou zoo veel verfiert, als een goede tucht en opvoeding haerer kinderen, die ze daerom haere fieraeden noemt; hebbende aen de zelve ook zoo veel zorg befteedt, dat haere twee zoonen, Tiberius Gracchus en Kajus Gracchus, hunne welfprekent- heit, daer ze zeer in uitftaken, aen haere moeder, volgens het getuigenis van Cice- ro f 3) en Quin�tilianus (4), hebben te danken gehad. Echter is zy geenszins gelukkig (jjinBru^ _; door haere vruchtbaerheit geweeft, hebbende haere twee voornoemde zoonen in twee to c 58. verfcheide oproeren(5), daer zy echter zelfs oorzaek toe hadden gegeven, zynde an- M Inftit. derszins voortreflyke mannen,' jammerlyk verloren: nadat zy den laetften zyne pogin- ,/_c"' [ ' gen te vergceffch", en met veel betuiging van haer hartzeer, in een der bovengemelde Adde Pk- brieven had afgeraden. tarch.1.1- [I] Zaratino heeft Plinius (6) (want uit dien Schryver heeft hy ook dit) hier qua- jl) ^Floruslyk verftaen; zeggende die, niet dat de moeder, maer dat de vader twec�nf�ftig jae- ^.³'^c' ^l4ren out was, toen deze Voluzius Saturninus ter werelt quain:. hctwclke daeruit te (₆₎ Hjft. klaerder blykt, omdat Plinius, ter plaetfe daer hy dit verhaelt, vooraf ftelt, dat eene Nat.1.7. vrou, over de vyftig jaeren gekomen zynde, nooit meer baert: doch dat de mannen , ^c-i4* �elfs in veel hooger jaeren, teelen; het geene hy vervolgens bewyft met het voorbeelt vanden Koning Mafinifla, van Kato, en van Lucius Voluzius Saturninus, den vader van Saturninus hier vermeit, by zyne vrou Kornelia : ik melde nu niet, dat 'er ge- twyfelt wort by de Geleerden, of de leezing by Plinius niet bedorven zy, en de ge- ; heele Kornelia daer niet te vinden. Dat echter de pael van vruchtbaerheit door Pli- nius

-ocr page 615-



		tfi₄ �? � 3J CHT BAERHEI T. mnusbaerde, diejmetDomitianus, daerna tot Keizer verheven, Burger* meefter wert. Dan zulk een geluk raekt de ouders in 't byzonder niet zoo zeer, als wel het Gemeenebeft: want het is een geluk voor een Lant, dat het wel verzien en ryk zy van veele goede, deugtzaeme, en treflyke jonge luiden. Dk inzigt deet Rome een befluit nemen, dat de eerfte j plaetsen hoogfte eer-niet aen de bejaertften[K], maer aen zulken die de I meefte kinders hadden, zou ingeruimt en toegekent worden. En kreeg, \| in 't aenvaerden des Burgermeefterfchaps, de geene die de weinigfte kin* ders had, fchoon ouder van jaeren dan zyn amptgenoot, de roedebondels left, volgens de wet van Julius, vermeit by A. Gellius, in het 15. kap. des II. boeks. Het beek is met mofterttakken gekroont, omdat het moftertzaet, hoe klein ook, zoo geweldigh vruchtbaer is, dat des zelven plant, al laet men ze flechts onopgepaft heenegroeien [L] , boven alle moeskruiden zoo i weeligh voortwaft en opfchiet, dat de vogels des hemels zelfs in haere tak- I ken komen ne/lelen, Matth. XIII. 31, 32, en zy daerna ook een overgroo» I te menigte van zaetkorlen uitlevert. , Het I nius de vrouwen te naeu gezet is, hebben verfcheide voorbeelden van het tegendeel I Maer doen zien: waervan men 'er eenige kan vinden by den voornoemden Simon de [ Vries; en wel daer onder ook zoodanige, omtrent welke niet het minfte vermoeden kan zyn van onzekerhek. [TC] Gelyk inde eerfte tyden geweeft was, naer de aentekening van Gellius ter i plaetfc, die onze Schryver terftont uit hem aenwyft : en gelyk wy ook te vooren hebben aeugetoont in onze Aenm. A. over 't 4. beek der Eer, en Aenm. A. over 't [ beek Gezagh. De oorzaek der veranderinge was de grootheit van voordeel, die men voor het gemeene beft zag in de menigte van onderdaencn: om welke te bevorderen 'er in de wet van Julius, terftont door onzen Schryver te melden, belooningen waren geftek voor die geenen, die in huwelyk traden; welke belooningen vermeerdert wier- den naer mate van 't getal der kinderen, die zy teelden: en integendeel verfcheide foor- ten van ftraffen, gelegt op de zulke die ongehuwt bleven. Zoodanig een wet was 'er al ten deele in ouder tyden geweeft; maer door Julius Cezar verbetert en vermeer- dert. Auguftus heeft ze nog verder uitgebreidt, en de belooningen en ftraffen ver- groot, en "ze alzoo, niet zonder veel moeite, doorgedrongen in 't jaer toen Papius eu Poppaeus Burgerrneefters waren: waerom ze ook de wet van Papius en Poppseus ge- noemt is. Zie Suetonius in 't Leven van Auguftus, aen 't 34. hooftftuk, en aldaer Torrentius en anderen : als mede J. Gottl. Heineccius, in zyne Oudheden van 't Roomfche Recht, Lib. i.Tit.2.5. %. 1--9. f_LfJ Zie Pi�'rius Valerianus, Hierogl. lib. 57. e, 2.6, die "er echter liever een vrucht- baere aerde, en verftandigen en naerftigen lantbouwer toe vereifcht; en ons gelegent- heit geeft om de gelykenis, die onze Zaligmaker by Mattheus mackt, zeer aerdig op deze wyzc toepaflelyk te maken: dat, gelyk een moftaertzact, in een welbereide aerde gezaeit zynde door een naerftig lantman, zeer groot wort, en zich uitbreit tot in een groote menigte van takken_r om zelfs den vogelen des hemels te ftrekken tot een plaets om te neftelen; alzoo ook het koningkryk der Hemelen, van zeer kleine beginlelcn, door naerftige en bequaeme Bearbeiders van zynen akker, zueiende het Zaligmakende woort Godts in de welbereide harten der uitverkorenen; zoude opgroeien tot een uit- muntende grootheit, en zyne takken uitfehieten over alle de deelen der werelt, en ruil en roevlucnt verfchaff�n aen alle die geenen, die hun heil in hetzelve zouden komen te zoeken. Van de grootheit en vruehtbaerhek der moftaertftruiken in de Oofterfche landen, bericht ons Van Til over deze plaets van Mattheus, onder anderen uit den Talmuth van Jeruzalem in 't Traktaet Peah, fol. 20: 1, dit volgende : Daer was � Sicbin een mofiaertflruik, uit welke drie takken waren uitgewajfen: weleer eene afge pinkt zynde, eens pottebak^ers tent geheel bedekt haddc, en waervan men drie Kab mof' taertzaet te voorfchm bragt. R.Simeon Chalupbtd's zoon zeide: Jk^heb een mofiaertflruik gehad op mjn Unt, daerop ik^gewoon was te klimmen, gelyk. ^mm placht te klimmen ty eenen vyreboom.

-ocr page 616-



		VRUCHTBAERHEIT. »} 'H�t vogeltje Acanthis* of de diftelvink [M] ftaef by Plinms, in zyn X. boek, kap. 63, als zeer vruchtbaer aengetekent; zeggende hy aldaer, dat alle dieren, hoegraoter van lichaem, hoeonvruchtbaerderzyn: want de olifanten, paerden, en kameelen, zegt hy, brengen maer een jong teffensof t' eener dragt voort, en de Acanthis, fchoon eert zeer klein vo- geltje, uit een broedt twaelf. Daerom heeft dit beelt een heftje met zulke vogelen in de handen en voor den fchoot. b De hen met haere kuikens aen d' eene zyde der beeltenis, en van welke kuikens twee uit een ei voortkomen, beduit wel degelyk vruchtbaerheit. Zulke dubbelvruchtbaere hennen zegt Pi�rius [N] te Padua gezien te hebben, en Albertus fchryft zeer veel van de vruchtbaerheit dezer hflis- vogelen. Ook verhaelt men, dat, in zekere plaets van Macedoni�, eene hen uit twee�ntwintigh eieren vier�nveertigh kuikens gebroet heeft. Men kan ook ter uitbeelding of beduidenis van de vruchtbaerheit, wel ftellen een fchaep, famengebonden met of aen twee lammeren [O], om* dat men in oude tyden, wanneer een vrou tweelingen baerde, een fchaep met twee lammeren aen Juno, gehouden voor de godin der ryk* dommenen koningkryken, en voor eene helpfter der in 't kracmbed leg- gende of in arbeit gaende vrouwen, tot een dankofFer plagt toe te bren- gen. Op veele plaetfen baren de vrouwen menigmael niet Hechts twee kinders, gelyk in Egiptej maer, volgens Ariftoteles getuigenis, in 't 4. hooftft. zynes VIL boeks van de Dieren, in fommige geweften van dat Jant, niet zelden wel drie, vier, ja vyf kinders [PJ t' eener reize of van Q.4 <1 °L °l °1 9. ² ^eene f_M] In onze Aentnerking A. over 't 1. beelt des Ha�ts, 4.D. R3, hebben wy ge- zegt, dat de Acanthis en Carduelis de zelve vogel is, en dat fommigen die vertaelen een tliftehink^o�puttertje, en anderen liever een cjsje\ dat ook eenigenhem den naem in 'c Latyn geven van Spinm of Ligurinus.. Ook zyn 'er, die willen, dat hy de zelfde is als de Salas, of Egithus. Maer dat hy van den Egithus verfchilt, hebben wy reets ge- zegt over het beelt Oorlogstrek^, Aenm. Eee. \bt] Zaratino fchynt'dien Schryver hier flechts ter loops te hebben ingezien, zeg- gende'hy(i), niet dat hy te Padua hennen gezien heeft, die eieren leiden, waeruit (i)Hter�- twee kuikens voortquamen; (dat hier te lande ook zoo vreemt niet is, indien men eie- ⁸ j'⁴' ren met twee dooren onder eene henne legt, hoewel de kuikens alsdan niet in 't leven ^cap' ⁹' kunnen blyven) maer zulke hennen, die alle daeg twee eieren leiden, en fomtyts ook drie, zynde liet derde dan een wint�i. Het volgende verhael ook van de hen in Ma- cedoni�, behelrt by Pi�rius achtien eieren, en niet twee�ntwintig, en by gevolg 36" kuikens, niet 42: welke misvatting van Zaratino daeruit ontftaen is, dat hy het woort dmdevigimi, dat is, achttien, opgenomen heeft voor Mo & viginti, dat is, twee�ntwintig. Van hennen, die tweeroael 's daegs leggen, gewaegt ook Plinius,/^. 10. c. 5-3. Stel voorts by de hen ook eenpatrys, die mede menigvuldig is in't leggen van eieren, gelyk ook de ftruisvogel s en dan zyn hier te famengevocgt de vogelen, die Plinius ook by malkanderen ftelt als de vruchtbaerfte, Lib. 10. cap. 5-2. Plurima. ©va par ia ut, fihruthiocatneli, gal/in, per di ces, fali.'* [O] Aen elke zyde een: waervandaen zoo een fchaep weit genoemt ovis ambe'gnal Het fchaep verbeeldde dan de moeder; de lammeren, de twee kinderen, gelyk van Zelf ligt te zien is. Zie Pi�rius, Hierogl. Lib. 10. c. 2jr, waeruit Zaratino dit heeft ontleent; gelyk Pi�rius zelf uit Fulgentius, de Prifco fermone, §.�, beveiligende deze Zyn zeggen uit de tegenwoordig verlorene fchrifteu van Basbius Macer. [PJ Boven welk getal die Filozoof gemeent heeft (gelyk Zaratino een weinigje verder ook zal aenhalen) dat eene vrou nooit ter eener dragt baerde, zoo men op het getuigenis van A.Gellius kan vaft gaen, NoB. Attic. Lib. 10. cap. 2. Maer Strabo(2) N^ib. verhaelt niet alleen, dat de Egiptifche vrouwen menigmael vier kinderen te gelyk ba- $&fv ren, maer trekt ook het getuigenis aen van Ariftoteles zelf, dat >er eens een in de _Edir- kraem &mft.

-ocr page 617-



		tfrf FRUCHT B � E RH E I TV eene dragt. In't byzonder fpreekt hy van'eene vrouwe[QJ, die'er al- leen in vier kraemen twintigh, te weten t' elkemael vyf, voortbragt, en ! de meefte der zelve alleen kon zoogen of voeden. A. Gellius tekent, in het 2. hooftft. van zyn X. boek, aen, dat eene dienltmeidt van Auguftus₄in de lantftreek by Laurente, ook vyf kinders t' eener kraeme baerde, maer dat de zelve weinigh dagen daerna ftorven, en daerindoor de moe- der ook dra gevolgt wierden > doch voor wie, uit Auguftus laft, en ter eere en gedachtenifle zulk eener vruchtbaerheit, eene grafftede aen den Laurentynfchen wegh opgerecht wert, op wiens lleenen men het getal dezer vyf kinderen zagh uitgehouwen. Julius Kapitolinus fpreekt ook van eene vrou, die, onder de regeering van Antoninus Pius, vyf kinders [RJ in een' zelven kraemtyt ter werelt bragt: en hoewel Ariltoteles dit voor het grootfte getal van kinderen houdt, dat te eener reize kan geboren worden, en dat men 'er noit meer te gelyk of t' eener kraeme bevint ge-> baert te zyn; zoo leeft men echter, dat Margareta, eene Gravin van Hollant, inden jaere MCCLXXVI, te Loosduinen, een dorp omtrent 's Gravenhaeg, driehondert en vyf�'nfeftigh kinders [S] te eener dragc zoude (i)Lib,7. kvaem was gekomen van zeven kinderen teffens. Plinius (1) getuigt ook, dat Tro- cap.3. gus Pompejus gefchreven heeft, dat de vrouwen in Egipte wel inde kraem bevallen f IL ff ^V�in ^Zeven kinderen re gelyk: welk zelfde de Rechtsgeleerde Paulus(z) zegt, dat door fipa'Jh'-* '^l getuigenis van geloofwaerdige Schryvers beveiligt wort, dat dikwyls zoude ge- �cd.pet. beurt zyn. [QJ In Peloponnezus: gelyk ook Plinius en de rechtsgeleerde Paulus getuigen ter aengehaelde plaets. f_R] Veele onzer lantsgenoten hebben met my nog in verfche geheugenifl�, dat in het dorp Scheveningen, by 's Gravenhage, voor zeer weinige jaeren eene vrou in de kraem beviel van vyf levendige zoonen te gelyk: zoodat dit getal zoo een groot won- der niet is, en genoegzame zekerheit heeft. Maer wonderlyker is het, dat men by fbmmige Schryvers gewag vint gemaekt van agt, van twaelf, ja van fes�iidertig, en van veertig kinderen, in eene kraem ter werelt gebragt. Zie die Schryvers aengewezen by den meergemelden Simon de Vries; met wien ik de waerheit van de zaek ter vcr-« antwoording late van die ze hebben gefchreven: gelyk ook ongelooflyk fchynen de vertellingen, die Albertus van diergelyke en nog veel grooter getalen te voorfchyn brengt. Lees Karel Annibal Fabrotus, de Numero Ptterper�, zynde de tweede Exer- eitatio �nder de twaelf, die hy heeft nagelaten, en te vinden in het derde ftuk vanden Thefaurus Juris Romani, col. 1171. f S] Doch dit wort voor een fabel gehouden, miflehien verzonnen van de monni- ken, om door dat middel hun voordeel en gewin te doen. En dat het inderdaet een verdichtzel is, toont de zeer geleerde Petrus Scriverius, in zyn OudtBatavia, klaerlyk aen j voor eerft, uit het groot verfchil, dat 'er is tuflehen het gedenkfehrift, dat men te Loosduinen in voorige tyden gezien heeft, en dat geene, dat 'er in Scriverius tyC was; ten tweeden, uit het onderfcheit van den naem der perfonagie, die deze wonder- lyke kraem "zoude zyn wedervaren, zeggende ibmmigen, dat zy zoude zyn geheten Machtek, anderen, Margareta: beide noemen ze haer eene dochter van GraefFloris den IV". van Hollant, gemalin van Graef Herman van Hennenberg: want die haer Mar- gareta Gravinne van Hollant noemen, welke Zaratino hier volgt, zyn het fpoor nog verder byfter: tenderden, uit het getal der kinderen, (lellende de meeften 'er 364» Ibmmigen 365", een ook 350; ten vierden, wel voornamentlyk uit de bepalinge des tyts van dit wonder, fchryvende Ibmmigen, dat het zoude gebeurt zyn in'tjaer 12.14; anderen, 1244; anderen, i%66;* weeranderen j 1276; nog anderen, 1314; waeruitdan vcricheidc gevolgen van onmogelykheit getrokken worden. Zie het voornoemde boek van Scriverius zelf, in't Leven van Floris den IV., bladz. 193- En even als of deze eene leugen niet genoeg was, zoo zyn 'er Schryvers gevonden , die zich niet ge- fchacmt hebben te vertellen, dat'er zevenendertig jaeren na 't bovengemelde mirakel, indien men 't op 1276 rekent, namentlyk in den jaefe 1313, een ander diergelykzou- de ♦

-ocr page 618-

-ocr page 619-



		6i8 VRUCHTBAERHEIT. vuldigen der haezen, gedwongen waren te vluchten. Ja de groote vruchibaerheit van dit wilt, heeft fommigen doen giffen en zeggen, dae de rammelaers of mannetjes onder de haezen ook jongen ontfangen[Y]₃baeren en voeden, gelyk de voedfters of wyfjes de haere doen. ver menigte al het veltgewas hadde vernielt_; zoodat daeruit een fpreekwoort was ont- ftaen, waermede men van iernant, die zich zelven vrywillig eenig verderf op den hals haelde, gewoon was te zeggen, de Karpathier brengt een haes in zyn lam; zynde ge- noegzaam het zelfde dat wy met een by ons bekender lprcekwyze gemecnlyk zeggen, (tl Hifi. hy haeh het Trojaenfchepaert in. Phnius(i) fchryft iets diergelyks van de konynen. Nat. 1.8. zeggende, dat de Balearifchc eilanden, dat is, Majorka en Minorka, zoo een grooten ^C'^5J' overvloet hebben van konynen, (die hy zegt van een ontelbaere vruchtbaerheit te zyn) datzederzelvermwoonders, door het opvreten van het koorngewas, een hongersnoodt kunnen acnbrengen: zoodat ze ook in oude tyden onderftant van foldacten, tegen der. zelvcr aengroei, van den Keizer Auguftus hadden verzogt. Derhalven kan niet alleen de haes, maer ook het konyn tot een zinnebeek ftrekken van vruchtbaerheit: waerom men ook by een zeker out beekje van den Egiptifchen afgodt Harpokrares, dien wy over 't beek der Stilzwygentheit, Aenm. A, B, D, E, en F, gezegt hebben de zelfde I te zyn als de Zon, aen deszelfs rechter voet een haes of konyn (want die dat beekje ge- zien hebben, getuigen, dat het onderfcheit niet klaer te ontdekken was) heeft geplaettl gevonden ₃- welke dieren in dat beekje niets anders zyn, dan zintekens van de teelende (iftbid.p. en vruchtbare kracht der zonne: gelyk het de bovengenoemde Kuperus (2) zeer wel ver- 89&90. klaert; tcffens uit Plutarchus (3) bewyzende, dat by de Egiptcnacrs insgelyks de kat �rll� ^was ^Cocg^cwydt aen de Maen, om de verfcheidenheit der kleuren, 't vermogen by Ofit can ' ^nacht, en de vruchtbaerheit van dat dier-_} wordende hetzelve gezegt, eerlt een jong, ₇₅. dan twee, daefnadrie, dan vier, en zoo vorder telkens een meer te werpen, tot ze- ven toe, makende alzoo het getal uit van agtentwintig, welke ook is het getal der da- gen van den omloop der maene in alle haer quartieren: welk werpen der kat Plutar- chus echter zelf voor geen zekerheit aenneemt. De zelfde Egiptenaers (lelden, vol- (4)Hicro- gens Horus Apollo(4), als een beek van vruchtbaerheit, den krokodil, omdat dit dier gl, 1.1. (zegt j_e Schryver) veele jongen voortbrengt: en Ariftoteles(5) zegt, dat hydoorgaens f'f ji^fl. ieftig eieren leit: het geene ook Plutarchus(6) en anderen beveiligen. Amm.lib. LT] Dat fpreckt Ariftotelcs wel duidelyk tegen: en nogtans meentPi�riusfj), dat, 5.c 53- dewyl zulks echter van verlcheide Schryvers na Ariftoteles, die zy niet onkundig wa- (c;)Delfid. ren aat zulks ontkent hadde, ook beveiligt is, men aen hun zeggen niet ligt geloof ^&°ss moet weigeren: omdat zy eenzaek, die van zoo een gewigtig Schryver was geloo- (7;HiVro- chent, ⁿ'et zouden hebben durven ftaende houden, zoo zy niet van het tegendeel wa- gl. 1. ij. ren verzekert geweeft. 't Is echter, en 't blyft een fabel; waervan men den oorfprongk fap. 7. kan onderzocht en ontdekt zien by Olearius, in zyne Aentekcningen over Filoftratus, Icon. Lib. 1. c. 6. Op de oude penningen, geflagen ter eere der Romeinfche Keizerinnen, ziet men de vruchtbaerheit verheelt als eene vrou met een of meer kinderen, naer 't getal der kin- deren , die de Vorftinnen hadden, toen die penningen wierden gemunt. Men kan ze zien by Oudaen in zyne Roomfche Oudheden, bladz.. 390 of 345:. Ook vint men'er alda�r eenen van Etrufcilla, waerop eene vrou ftaet, die een klein kint de rechte hant toeftcekr, en in de linke een hoorn des overvloets heeft: het zy dat zulks zal hebben te kennen gegeven, dat de geboorte van een jongen Vorft voorfpoet en overvloet van »^v- alle zaeken zoude aenbrengen; (gelyk het my belt toefchynt) of ook om tweederlei vruchtbaerheit te kennen te geven, (daer Oudaen ook heen wil) namentlyk die der menfehen en die der velden. Deze laetfte vruchtbaerheit wort gevonden op een ande- ren penning, by den zelfden Oudaen, zynde van Klodius Albinus; waerop een Ge- nius, dat is, Gelei- of Natuurgeeft, itaet, met twee koornairen en den ftaf van Mer- kunus in de eene hant; en eenig gereetfehap, het geene Rubenius voor eene egge aenziet, in de anderes onder 't opfehrift van SECULO FECUNDO, dat is, ter vruchtbare ecuwoftyt. De overvloetshoorn en koornairen verklaren zich zelfs, gelyk ook de egge, zoo het 'er een is. Door den Natuurgeeft verftae hier den inborft en zorge van Albinus, welke zynen tyt vruchtbaerheit en overvloet van alles befchikte, (zie het beek Gekigeefl met onze Aenmerkingen, 1. D. bl. 444 enz..) niet alleen in opkom-: van landeryen enz., maer ook van koopmanfehappen: het gene ik ineen, dat door

-ocr page 620-

V R �;C HTBAERHEI T.

door den ftaf van Mcrkuur, den Godt des koophandels, wort uitgedrukt: want dien
fta~� met Ondaen hier op te vatten enkel als een teken van gelukkigheit, is,.jmyns, be-
dunkens, al te onbepaelt. Doch de vruchtbaerheit van gewas, die door den ganfehen
hoorn des overvloets wort afgebeelt, kan ook, volgens de gedachten van Pi�rius (1),
bequaemlyk afgefchetft worden door eenen wyngaert met druivetrofl�n, (gelylc men
ook doorgaens in den hoorn des overvloets druiven ziet) omdat " niemant kan twyfe-
" len, (ik gebruike hier de woorden van Pi�rius zelf) of de wynftok is onder de
" vruchtbaerfte planten de voornaemfte, indien wy, eiken wynftok in 't byzonder
" aenmerkende, den overvloet van wyn overwegen. Ik zal'er nogbyvoegen, dat de
⁵¹ druivetrofl�n op fommige plaetfen zoo groot zyn, dat een tros alleen een geheelen
'' wagen vervult, hoedanig de vruchtbaerheit der wynftokken is te Eukarpia, eene
" .ftad in klein Frigie. Ja Metrofanes fchtyit, dat zelfs aldaer een wagen door 't ge-
" wigte van eenen druivttros midden door is gebroken en aen (tukken geraekt. Zoo
" waerachtig is het, hetwelke Plinius zegt, dat 'er namentlyk geen eene leugen by
" de Griel(en is, die van een getuige ontbloot is: het zy nochtans hiermede hoe 't
" wil; deze en andere dingen worden van die ftad verhaelt doorStefanus, in dat boek,
" waervan Hermalaus de Bizantiner een uittrekf�l gemaekt heeft. Dus verre Pi�rius.
Stefanus (2) echter noemt dit Eukarpia niet eene ftad, maer een dorp of vlek. On-
dertuflehen is voorwaer de druivetros geen onbequaem zinnebeelt van vruchtbaerheit,
alzoo wy ook zien in de heilige Bladeren zelfs, dat de mannen, afgezonden om het
larit Kana'an te befpjeden, vandaer onder andere vruchten ook medebrengen eenen tros
wyndrttiven, dien z,y droegen met tween, op eenen draegfiok^^ Num. 13. v. 23, tot een
bewvs van de vruchtbaerheit des lants, v. 27. Onder de voortekenen van een vrucht-
baer'gewas, ftck Pi�rius (3) eenen kraenvogel met twee of vier halzen, omdat Apion
heeft gefchreven, dat eertyts zoodanig een vogel op twee byzond�re' tyden in Egipte
gezien zynde, telkens een zeer vruchtbaer jaer zoude hebben voorfpelt. Als een voor-
beduiding van een vruchtbaer lant, hebben wy reets boven, over 't derde beek des
^Landbomvs, Aenm. C, gezien, dat ook het runt gefchat is. En eindelyk,alseenvoor-
fpelling vaneen vruchtbaren wynoogft, ftelden de Egiptenaers de weedhopj omdat
deze vogel, volgens 't zeggen van Horus(4), indien men hem voor den tyt des wyn-,
oogfts veel hoorde roepen, een goet en overvloedig gewas van druiven te kennen gaf:
gelyk trouwens reets gezegt is over 't beek Blohurtighcit, Aenm. C, 1. D. bl. 209.

(1) Hiero.
gl.lib. 53.
cap. 26.

(1) De
Urb. voce

(j)Hiero-
gl-lib. 17.
c. 34.

(4) Hiero»
gl.U. "
c. 91»

■A

WACHT]

Rrrr rrr 1

-ocr page 621-

WACHT.

�ZQ

|Iervoor kan men gevoeglyk eene Vrou ftellen, die
een' kraen vogel op haeren helm; een' degen in de
rechte hant; en een ontfteke fakkel inde flinke,
voert, en met eene gans nevens haer.

De brandende fakkel beduit wakkerheit en waeken, om redenen die
van zelfs blyken[A]: gelyk ook de kraen, van welke in 't volgende beelt
gefproken zal worden. De zelve betekenis heeft de gans mede, gemerkt
ze zich zelven twaelfmael in eenen nacht opwekt of wakker maektj zoo-
dat men, naer fommiger meening, de maet der uuren, met welke men
den tyt afmeet, uit dit wakker worden dezes vogels [B] geleert en begre-
pen

[_A] Want wie ontfteekt een fakkel om 'er by te flapen. Voeg hier by, dat de
fakkel door haeren glans de duifternis verdryft, die een aenlokfel is tot den flaep.
Daerenboven flrekt haer lieht tot een middel om van zich te kunnen zien, en niet te
worden overrompelt; zynde het oogmerk, waertoe de wachten worden uitgezet.

[B] Welke Schryvers dit van de gans zeggen, weet ik niet. Maer van den Egip-
tifchen aep Cinocefalus fchryft Horus Apollo(i), en uit hem ook Pi�rius Valeria-
nus(2), dat dit dier, ten tyde van beide de Zonneftanden, twaelf maelen 's daegs, en
twaelf maelen 's nachts, alle uur eens, pift : en dat de Egiptenaers om die reden in
hunne uurvaten, met welke zy door 't middel van water de uuren gewoon waren af
te meten, gelyk wy door onze uurglazen met zant, een zittenden Cinocefalus fielden;
uit wiens fchaft, daer een yzeren buisje m ftak, water zypte, zoodanig,dat het een ze-
kere mate waters net in den tyt van een uur loosde. Ook zegt de zelfde Horus, dat
de Cinocefalus, ten tyde der nachteveningen, twaelfmael 's daegs, alle uuren eens,
overluidt fchreeuwt. Van deze natuur der Cinocefalen hadde Zaratino, in 'c beelt der
■Akgdemi, (want dat beelt is van 't opftel van dien Schryver) in ons cerftc Deel, bl.60,
reets gefproken, hoewel niet al te naeuwkeurig. Doch dat gedeelte flact nu aldaer by
mifflag als ware het eene Aenmerking van ons, daer het rog tot den text behoort, en
wel tot het einde van dat beelt; waervan het door den geenen, die het beftier over de
proef bladen heeft gehad, te onrecht is afgenomen, en met een weinigje veranderinge
�1~J �■- ' "" sefchikt

(i)Hiero-
gl. hb. i.
cap. 16*
(�)Hiero-
gl.l.tf.C.4,

-ocr page 622-

W A C H Ti

621

pen heeft. Wyders maekt de gans in 't ontwaeken een vry groot quaek-
II. Deel. S s s s s s s gerucht *

gefchikt als eene Aentekening van ons, daer hy 't qualyk voor had aeng�zien. Wat
de gans belangt, 't is genoeg tot voldoening van ons beek, dat de natuur dezes vo-
gels zoodanig is, dat de wilde ganzen, naer 't fchryven van Oppianus, als zy flapen,
eenige onder haer hebben, die de wacht houden; als mede, dat de gans door het al-
lerminfte gerucht zeer ligt wakker wort, overtreffende zelfs daerin de waekzaeme hon*
den; gelyk wy elders uit Ovidius hebben aengewezen, daer hy, fprekende van het
hof des Slaepgodts, als drie waekzaeme dieren te famen voegt, den hacn, den hont_}en de gans; zeggende, Metam. L. 11. v. 598,

Non vigil ales ibi criftati cantib�s oris
Evocat Auroram, nee voce filentia rumpunt
Sollicitive canes, canibusque fagacior anfer.
t)at is, naer Vondels vertaling; die echter niet geheel vry is van mifflag, in de over-
zetting der laetlle woorden:

Hier kraeit geen wakere haen,
Af et zynen rooien kam, Auroor om op te ftaen
7 en bedde uit: geene fiem van menfehen, nogh bet bajfen
Van honden komen hier Stilzwygentheit verrajfen,
En flooren in haer ruft, nogh "'t cjuaeken van de gans,
Meer tieuswys dan de hont in 't [nuften naer een kans.
Deihalven, gelyk wy in het tweede beek hierna den haen vinden, 200 konde hier
ook de hont plaets hebben, zynde een beeft van bekende trouwe in 't houden van de
wacht in 't huis van zynen heer: uit welk inzigt de Heidenen, by de beelden hunner
huisgoden ook dat van eenen hont plachten te {tellen: waervan Ovidius deze reden
geeft (1): . * . ,

At canis ante pedes faxo fabricatus e�dem

Stabat: qux ftandi cum Late caufa fuit ?
Servat uterque domum: domino quoque fidus uterque i

Compita grata deo, compita grata cani;
�xasitant & Lar &c turba Diania fures:
E^Jervigilantque Lares pervigilantque canes.
Dat is, naer de vertaling van den Heere Hoogvliet:

Jk^zag een hont, uit een en welven ft een gehouwen ]
Aen hunne voeten ftaen, ai waerom ftaet een hont
By Huisgoon f 't is omdat hy op den zelfden gront
Zyn meefter trouw bewyft, en wacht houdt voor zyn daken.
En hont en huisgodt ziet men op den kruisweg waken.
Zy jagen beide 't gros der dieven weck, en ftaen
Op alles acht, terwyl zy beide op fchilnvacht ftaen.
Om de zelfde reden waren de Huisgoden by de Romeinen ook bckleet tnet hontshui-
den. By Pauzanias{z) leeft men, dat in den tempel van Eskulapius, buiten Epidau-
rus, een beek van dien afgodt gezien wiert, dat in de eene hant eenen ftat hield, en
de andece op den kop van een Hang of drack leide, en eenen hont aen zyne voeten
had leggen. De, uitlegging van dien (taf, de flang, en den hont, is gemaekt over 't
1. beek der Gezontheit, met onze Aenmerk., 1. D. bl. 498 ; alwaer hoewel Feftus
meent, dat in Eskulapius tempel honden waren, omdat hy aen de fpeenen van eenen
hont zoude zyn opgezoogt; (of,gelyk Pauzanias (3)fchryft, gezoogt van eene geit, en
befchermt van eenen hont) zoo zie ik echter geen reden, waerom men den hont ook
niet zoude kunnen opnemen als eenzinnebeek van de waekzaemheit en zorge, die een
geneesmeefter voor zyne zieken behoort te hebben, even gelyk wy in 't gemelde Zin-
nebeelt ook zien, dat de hacn aen Eskulapius om die oorzaek wort toegevoegf, en
volgens Feftus zelf, ook de flang, ofdraek, zynde de zelve een zeer waekzaem en
wakker dier: gelyk wy reets hebben aengetoont over 't 1. beek der Ecrbaerheit, i.D.
bl. 369, en vooral ook doorgaens te zien is uit het beek der Fergetelheit, en het geene
over hetzelve is aengetekent: en om deze waekzaeme natuur dezer dieren, is het, dat
de Dichters verziert hebben, dat de wacht over den hof der Hefperides met deszelfs
gulde appelen, gelvk ook die over 't Gulden Vlies, eenen draek is aenbevolen geweeft.

(DFaft.
Lib. j. v,'
*37'.

(i)Lib.i?
p. x₇._;

(3)lbid.c;

16.

-ocr page 623-



6z% wacht:, gerucht >■ gelykook eens een dier vogelen hiermede , volgens Titus LU vios»[C} verhael, de Roomfche foldaeten, die, op 'c Kapitool de wacht hebbende, in flaepgeraekt waren, braef waerfchuwde en wakkermaekte ; dierwyze dat de toelegh en intogt der Gallen hierdoor te leur geftelt en belet wiert. Z�odat de kraen en gans dan te verftaen geven, dat 'er wak- kere toezigt en getrouwe waekzaemheit by de wacht of 't wachthouden vereifcht wordenen ten hoogften noodigh zyn. De helm en 't zwaert willen zeggen, dat de wachter niet alleen flaep- �oos oppaffen, maer ook in ftaet, en voorzien moet wezen met magt, toe het bieden en doen van tegenweer[D]. By deze verfcheide zinnebeelden van wacht, voegt Pi�'rius(i) verder ook den ojevaer, en zegt, dat de zelve in de kunft der vogelwichclaery de wachters en bewaerders der iteden betekent, omdat hy de toppen der kerken en kafteelen bewoont, gelyk een fchildwacht op eenen wachttoren geftelt. Tot een bewys van die beduidenill� brengt hy by, dat, wanneer Attila de ftadt Aquileja nu drie jaeren hadde belegert, de ojevaers alle te famen fchielyk de ftadt verlieten, en hunne jongen met hunne nebben wech- 'droegen: hetwelk.Attila gezien hebbende, voorfpeld� terftont aen zyne foldaeten den ondergang der ftadt; en eenen ftorm vervaerdigt hebbende, veroverde hy de zelve. Nog een ander diergelyk voorbeelt gaen wy ftilzwygens voorby, hoewel Pi�'rius hetzelve tot beveiliging van zyn gezegde bybrengt; flaende aen zulke beuzelingen meer geloof dan zoo^: een geleert en verftandig man betaemt. Voorts hebben wy de ftarren als zin- nebeelden van wachthouders en befpieders gezien over 't beek VerfpieAing, Acnm. JE,* daer wy ook de oogen als een zeer natuurlyk zinnebeelt van wachthouding vinden by- gebragt. [CJ Lib.$.cap.dfl. Voeg 'er By Plinius, Hifi. Nat. Lib. 10. c. zz; en Plutarchus,' in Camillo, cap. 43, & de Roman. Fort. cap. 24-, alwaer hy zegt, dat men,ter gedacht tenifl� van dit voorval, te Rome gewoon was, op een p�echtigen dag, cene gans in een rosbaer meteen koftelyk kleet befpreidt, om te dragen, terwyl men ook eenen hont, aen een kruis genagelt, ten toon omvoerde; omdat de honden hadden doorgeflaepen, en het opklimmen des vyants niet gemerkt. Om die zelfde oorzaek was het eerfte werk, hetgeene de Tuchtmeefters te Rome deden zoo ras ze in hun ampt traden, dat Zy het onderhoudt voor de Heilige Ganzen (want het waren de ganzen in den tempel van Juno geweeft, die de Romeinen wakker fchreeuwden) gewoon waren aen te he- fteden, volgens den zelfden riinius ter gemelde plaets, enPlutarchus, Qu&fi.Rom.cf�. [Dl Zyndedehelm een wapentuig, ter befcherming en dekking van 't lichaem die- nende, en 't zwaert tot quetfing des vyants. Vergelyk vorder met het tegenwoordige beelt ook de vier volgende.



	UVt&ftt�lIvi

		WAEK»

-ocr page 624-



		WAEK'ZA E M H EI % G&

	\ WAEKZAEMHEIT. WAKKERHEIT. E Ene Vrou die een boek in de rechte, een roede en bran- dende lamp in de flinke hant, en nevens zich eene kraen I heeft, die eenen fteen in haeren klaeu houdt. Men is zoo zeer gewent iemant, die een' levendigen of wakkeren geeft heeft, wakker te noemen, dat, hoewel, het woort wakkerheit eigentlyk f op de lichaemlyke oogen paft, de geftadige gewoonte van zoo te fpreken t echter als in natuur verandert is. Derhalve wort hier de wakkerheit bei- i de van liehaem en geelt in een beelt teffens uitgedrukt, namentlyk, de wakkerheit van den geeft door het boek, aengezien de menfch, de weten- fchappen uit de boeken leerende, daerdoor wakker en vaerdigh wort, om alle de aen- en tegenvallen der fortuine ruftigh af te wachfen en te ver- duuren, en het gemoet door befpiegelingen gewekt wort. En gelyk de boeken en befpiegelingen de doffe en flaeperige geeften wakker maken , I 200 is de roede bequaem om het loome liehaem uit den flaep en vadzi- I ge flaepzucht op te wekken en voort te preflen. Salomon fpreekt, in zyn Hoogliedt, kap. V. vs. 2, van het liehaem en de ziele te gelyk, latende de Bruit zeggen, IkJIiep, maer myn hart ivaek�e. Door de kraen wort te kennen gegeven, dat we, om met reden waek- zaem genoemt te mogen worden, op ons zelven en op ons leven geduu- righ goede wacht houden moeten: want veele Natuurbefchryvers zeggen, dat de kraenen, zich ter ruft begevende, en om veiligh te mogen flaepen, l voor eene manier onderhouden, dat eene van haer, die dan op fchild- \| wacht ftaet, een' kei in haer' eenen poot neemt [A], en dien omhoog , Ssss sss 2 trekt; [A] Naer 'c fchryven van Plinius, Hifi. Nat. lib. 10. cap. 23, daer hy zegt, dat deze wachteres, terwyl de anderen met den kop onder de vleugels flaepen, het hooft overemde fteekt, en uitziet, en, zoo 'er onraet is, de anderen waerfchuwt. Zie ook Plutarchus, de Solert. Anim. cap. z%; Ariftoteles, Hifi. Anim. lib. 9. c. 10; iElianus, I H. An. 1.3. c. 13� Bazilius Magnus, HomiL'�.Hexa'�m; en Izidorus, Orig.l.\%.cap.f. Horus I

-ocr page 625-



		WAEKZAEMHEIT. .' foy worden? tenantwobrt gaf, Dat hy meeroli dan wjn had gebruikt; yer- ftaende door den oli de waekzaemheit en vlyt in de letteroefeningen, en door den wyn de flaeperigheit [CJ van een lui en weelderigh leven. [C] Ik geloof niet, dat 'er Demofthenes dit mede heeft willen te kennen geven, imaer wel, dat hy zynen tyt niet doorbragt in gaftmaelen en met dronkenfehap, ge�yk veelen in zynen tyt deden. Zie Pi�rius, en onze Aenmerking, zoo even gernelt. Maer waerom is het beelt in 't wit gekleet ? want dat is nog niet uitgelegt. Miflchien is h�t, omdat de witte kleur het licht en den dag betekent, (zie onzen bladwyzer in 't woort Wit) De dag nu is van Godt gefchikt tot waken, gelyk de nacht tot flapen; ANDERS.; E Ene Vrou met een klokje in haere hant, en eenen leeu aen haere zyde. Het beeft fchynt te flaepen, maer met de oogen open. Het gebruik der klokken dient den Kriften niet alleen om het gemoet uit den flaep der zonden door een waer berou, waertoe zy hem noodi- gen, luidende ter Kerke, op te wekken_; maer ook om elk, wie hy zy, uit den lichaemlyken flaep te doen ontwaken,en'c gemak des beds te verlaten. De leeu beduidde by d' Egiptenaers waekzaemheit. Pi�rius [A] zegt, dat dit dier zyne oogen noit geheel toefluit, zelfs niet als het flaept. Om die reden frelden de gezeide volken leeuwen [B] op hunne tempeldeuren_}willende vertoonen, dat men in de kerk met het gemoet, en niet enkel mee het lichaem, moet wakker en flaeploos zyn,enop het gebedt acht nemen. [A] Hierogl. lib. i. c. 4. Horus (1) zegt, dat hy met toegeflotene oogen waekt, (i)Hiero-. en met opene oogen flaept. Zie onze Aenmerking D, over 't beelt Kerkyoogdy, 2,. D. �^11,I,C* bl.65. Voorts worr, behalven den leeu, ook met opene oogen gezegt te flapen de ^,^� hoes s* kunnende daerom ook tot een bequaem zinnebeelt {trekken van waekzaemheit. ; Zie onze Aenm. F. en G. over het beelt Vaften. [B] Of leeuwskoppen. Zie Horus, en onze gemelde Aenmerking over de Kerke voogdyi daer een andere reden van dat Hellen der leeuskoppen op de tempeldeuren, en wel volgens Horus zelf, wort gegeven. Van de zaek zelve vint men ook gewag by Plutarchus, de Ifide & OJir. cap. 42; zeggende deze, dat de tempeldeuren met leeuws- koppen verfiert wierden , omdat de Nyl, als de zon in het hemelteken des Leeus komt, de landen van Egipte overftroomt, en alzoo vruchtbaer maekt. Dat vorder (om nog iets van de zinnebeeldifche beduidingen der waekzaemheit te zeggen) de oo- gen van een kikvorfch met het vleefch van een nachtegael in een fluk hartevel gebon- den, volgens de verdichtf�len van de natuurkundige Wyzen der Ouden, de kracht zouden hebben om den flaep te verdry ven en den menfeh wakker te houden, is reets gezegt in het beek Nieuw sgierigbeit, z.D.bl.i�z. I WAKKE RH EIT in 't befchermen van ons ze/ven en in V bevechten van een ander.* C Tel hiervoor een Vrouwebeelt dat in de rechte hant eene f ^ �lang [A], en in de flinke een* pyl houdt [B]. �A] Zie onze Aenmerking B. over 't beelt Wacht. [B] Zie onze Aenm. D. over 't zelfde beelt. Il Deel T111 11 c WANHOOP.

-ocr page 626-

WANHOOP.

�*&

WANHOOP. VERTWYFELING.

E Ene Vr�u ii� licht afchgrae� gewaet. Zy heeft in de
flinke hant eenen ciprel�etak, en een mes of ponjaert in
de borft; ftaende als of ze zou nedervallen. Daer legt een
gebroken palier nevens haer op den gront.

Het afchgraeuwe kleet beduit wanhoop [A]. *

De tak van eenen cipres wyft aen, dat, gelyk deze boom niet weder:
opwaft nochte uitfpruit [B], wanneer hy eens is afgehouwen_; de menfch,
die zich der wanhoope als tot eenen roof heeft overgegeven, alzo ook al
het zaet der deugt in hem verfrnoort en doet fterven, als mede dezaedea
van alle brave en prysbaere bedryven. _r; , '.,,

Door den gebroken palier en zyn ter aerde leggen, wort uitgebeek,
dat de reden ^C^Jin een' wanhoopigen veel te veel verzwakt, ontdaen, en
in ftukken leit, om 'er 't rechte en behoorlyke gebruik nu langer van te
kunnen hebben: daerom wort het beek met den priem [D] des zelfmoorts

(t) Met.
1.13. v.
391.
(x) lbid.
1-4. v.119
& 161.

(3) Fab.
141&14J.

(4) Florus
1-4, c. 7.
J.I3&14.
(jHdcml.
4- C ».
$�71.
{(i)i.Sam.

3i-v.4, J.
(7)Hicro-
gl- & Em-
bl. Me. 9.
8-P-Ut.
f8) Aft. 4.
Sc, 4. v. s.

in de borft vertoont. ' L_r

1 1

[A] Wanhoop, kan niet afgefcheiden zyn van droef heit, van welke wy gezcgt hels-
ben, over het i.beelt des Eerouws, Aenm. A, 1. D. bl. wj ± dat de afchgraeuwe kleur
een zinnebeelt kan fchynen te zyn, om redenen aldaer gernelt.

[B] Waervandaen fbmmigen ook meenen, dat by de Romeinen de gewoonte h
gekomen om een ciprestak te zetten voor het huis van vermogende lieden, daer een
doode in was: gelyk te zien is in 't geene wy gezegt hebben over 't beek der Ak^dc-
mi, Aenm.N, i.D.bl.56.

[C] Zie onzen bladwyzer in 't woort pajfcr.

[Dj De ponjaert komt hier niet qualyk te pas: zoo vermoort zich Ajax, by �v��
dius(�), met zyn eigen zwaert, uit wanhoop; zoo Piramus en Thisbe, by den zelf-
den (2); zoo Makareus, Kanace, en anderen, by Higinus (3): zoo zyn omgekomen
Kaffius, Brutus(4), Kato^), en veele anderen, in deRomeinfche Hiftorien bekent:
zoo Saul en zyn wapendrager, en meer anderen in de Heilige Bladeren f6). Kazano-
va (7) fielt ook niet ongevoeglyk als een zinnebeelt van wanhoop eenen ftrop/en
brengt daertoe gepaftelyk het zeggen van Terentius, in zynen Formio (8):

- opera tua

I,, , -Ad reftim mihi quidem res redut planiffirne, _x Pa�

-ocr page 627-

WEDERGEVING.

627

Dat is: door uw toedoen zyn myne zaeken geheel en d gekomen-tot den ftrop, dat is, in
d� uiterfte wanhoop. Namemlyk de ftrop is een gereet "en gewoonlyk middel der
wanhoopende menfclien, daer ze zich zelven mede van 't leven beroven. Zoo neemt
Jpkafta by Sofokles (O, volgens de aenhaling van den voornoemden Kazanova, in hae- ■
re wanhoop haeren toevlucht tot den ftrop: zoo de Koningin Amata by Viro-ilius(z)-
Erigone, Fedra, en Pillis, by den bovengenoemden Biginus (3J: 'zoo o,ok°Ifis, by
den' zelfden Ovidius (4): zoo de vrouwen der Cimbren, by Floms(5): en om geen an-
deren meer uit de Heideniche fabelen en hiftorien of van elders op te halen, ook in de
H. Schrift (6) dat voorname en rampzalige voorbeek van wanhoop Judas, de verraeder
van onzen Zaligmaker. "',,

WEDERGEVING. HERLEVERING.

pErie Vr��, die met haer rechte hant geit in haer flinke
*-* telt. Terzyde ziet men eene kas en een' vollen geltzak.

Het tellen des geks van d' eene hant in d'andre, beek uk, dat iemant,
die den eigenaer het geleende wedergeeft, zich zelven in geenerlei wyze
benadeelt; ja men zou integendeel eer mogen zeggen, dat hy zyne mid-
delen als vermeerdert; makende den geenen die hemyertroude [crediteer-
de'] milddadigh tegenshem. Niet te onrecht daerom zeit Davus, byTe-
rentius, in Formio[A], naer het nu onder de menfehen toegaet: het is zoo
verre gekomen, dat, zoo iemant wederom geeft, men hem grooten dank heeft
te weten. Ook kan het overtellen des geks, uit 's beeks eene hant in d'
andre, beduiden, dat de wedergeving of herlevering vry moet zyn, �n
dat ze elk uit zich zelven doen moet, zonder eenigh bedrog of fnoodheit.

De kas en geltzak geven te verftaen, dat men zoo wel het groote als 'e
kleine den eigenaer weder ter hant moet ftellen.

[A] Acl. 1. ie. a. v.y.

- - - - ut nunc i�int mores, adeo res reditj
Si quis quid reddit, magna habenda eft gratia,' "'

(1) TuOe:
dipo Tyr.
r. 1171. .
(i)&n*. '
id. Jib. it.'
v. 6oj.
(3) Fab.
*4J.
C4) Met.
lib. IS' v.'

73 5-
(s)tib.j.

CJ.g.17.
(�)Matth.
*7-J.

1,'

WEERELT. [VERACHTING DER]

En gewapent Man op 't befte zyns levens. Hy heeft ee-
' nen palmtak in de flinke, en eene fpiets in de rechte

Tttt ttt z hant.

-ocr page 628-



628 VERACHTING DER WEERELT. hant. Zoo ftaende, ziet men h�m het aehgezigt hernelwaert wenden, terwyl een frivfche lauwerkrans zyne hairen om- ringt . Onder zyne voeten leggen een voritlyke kroon en fchepter. . ".'/.' _:. .. ■.-.., .-.�.'.',�.-<■ ■,■'.". De verachting of verzaeking der werelt is niets anders dan eenen weer- zin in, en eenen afkeer van d� rykdommen, eere, en hoogheit dezes ver- gangklyken levens te hebben, om in het bezit der goederen, die aen het eeuwige leven vatt zyn, te mogen geraken: welke wereltverachting door 't vertreden der kr�one en des fchepters' wort aengeduit. Het beelt zietnaer den hemel toe, om te kennen te geven, dat dusda- nigh een verachten der werelt uit heilige aenfporingen, en gedachten die hemelfch en alleen tot Godt [A] gericht zyn, voortfpruit. Hy is een gewapend man, omdat men, zonder d�n ftryt, die 'erfuflchen de reden en d'uiterlyke zinnen is, en welke l�fte hogh door de helfche magten en haere dienaers de b�oze menfchen geholpen worden, tot deze volmaektheit niet komen kan: doch in welken oorlogh hy eind�lyk over- winner blyvende, zoo wort hem billyk eenen lauwerkrans [B] vereert, als verre zynde voorby geloopen hen, die langs kromme en averechtfe wegen tot dit triomfgeluk menen te zullen komen ; zich valfchlyk in- beeldende, dat het zelve in een korte en brofie genieting befta van din- gen, die hun aengenaem en fmaeklyk zyn. Neen; het heil dezer over- winninge is heel iet anders, en wort ook in geen verkeert flagvelt bevoch- ten. Hoor den Apoftel hierover. Indien ook iemantftryt, zeit hy, 2 Ti- moth. II. 5, die wort nietgekroont, zoo hy niet wetlykhebbegeftreden. [A] Die,alhoewel overal tegenwoordig, echter voornamentlyk wort gezegt in den hemel te woonen. Zie onze Aentn.B.over het tweede beelt desGebedts, 1.D.6/.410. [B] Zie 't beelt Akademi, 1. JD. �/. 53 » 5-4, met onze Aenmerkingen, en meer an- dere -plae'tfen, aengewezen in onzen.bladwyzer. De palmtak is mede een beek van overwinningen als ook van volhardinge, vooral tegen zwaerdrukkende latten: gelyk wy ook al elders hebbet&aengcwezen; zynde die plaetf�n al mede in onzen bladwyzer te vinden. En voorwaer de ftryt tegen de werelt is een harde ilryt, en tegen eenen laftigen. en zwaerlykprangenden vyant. De fpiets, die 't beelt in zyne hant heeft, kan men of in t algemeen tot deszelfs wapenrufting betrekken j or in 't byzonder hier op- varten alseene zinfehets van de heerfchappy, die hy over de werelt (dat is, de werelt- fchebegeerlykheden) voert; of ook van den eerloon, dien hy -, na zich dapperlyk geque- t�n re hebben in d�zen gevaerlyken kryg, ontfarigt; om redenen, welke wy van die beeldenfpraekige betekenis reets hebben gegeven in onze Aenni.B_(<oyer 't 1. beelt der JEdeiheit, en C. over 't 6. beelt der Eettwigheit. ,

	W�LDil

		i

-ocr page 629-



			WELDADIGHEIT. *6₁₉*

		I WELDADIGHEIT. WELDAET. VErt�on deze zaek door het afbeelden eenes Jongelings, die uitmun* tend fchoon van geftalte, en teffens bly en lachend van wezen is. Laet hem naekt zyn, doch echter een blaeu laken, vol ftarren gewerkt, over de fchouders, en tot een dekfel der fchaemleden hebben _; en daer kome uit den hemel een ftrael, die hem omfchynt. Hy heffe den rechter arm omhoog, en hebbe in 't vlakke van de hant des zelven de beeltenis der drie Grati�n, of godinnen der Bevalligheit, gefchetft op de manier gelyk men ze van outs gewent is te verroonenj te weten, d' eene met den rugge, en d' andre twee met de voorzyde des lichaems en 'caengezigt naer �ns toe, en met de handen dierwyze famengevlochten, alsof ze eenen rei danften. Het jongelingsbeelc fchyne wyders gereedt te ftaen , om met den flinker arm iemant te omhelzen, en hebbe aen den zelven arm, ter plaetfe daer die met de hant aeneen gehecht is, twee vleugels, en voorts in die hant een gotide keten, die de jongeling fchynt te willen wechfchen- ken. Men ltelle op d' aerde aen zyn rechter zyde eenen arent, die, een' haes gevangen hebbende, den zelven wel onder zyne klaeuwen houdt, doch verfcheide andre vogels 'er van laet eten. Alles op de manier gelyk de plaet aenwylr. Men vertoont billyk een'jongeling, omdat men, gelyk Seneka zeit[A], de geheugenis van ontfange weldaden noit moet laten verouden. IL Deel. V v v v v v v Zyne [A] De Beneficiis, lib. i.c.3. Juvenes [font Gratis], c/uia non debet beneficiorum memoria fenefcere. Doch Seneka fpreekt hier van de Grati�n, dat is, die drie Godin- nen, die met alleen de weldaet, raaer ook deszelfs vergelding betekenen. Zie wat verder onze Aenm. Q. En het onthouden van de weldaet paft aen den geenen, die ze heeft ontfangen; doch die ze gedaen heeft, voegt het, dezelve terftont te vergeten. Zoo zeit Seneka (1): H&c benefieii inter duos lex eft: alter ft at im oblivifci debet dati, alter accepti nunquam. dat is: Dit is de wet van weldadigheit tujfchen twee: de een moet terftont vergeten, dat hy z.e gedaen heeft; de ander noit, dat hy g.e heeft ontfangen. Dat is te zeggen, dat de gever op het doen van de weldaet niet moet roemen en pochen^ eu

-ocr page 630-



$₃� WELDADIGHEIT. Zyne zonderlinge Jchoonheit beelt uit, datgene weldoet, boven alle andredingen, a�ngenaem, ja eenen ieder onuitfpreeklyk behaeglyk is.T Dat het beelt vrolyk en lachend van wezen dient te zyn, gefchiedt orn- dat iemant, die weldaden aen eenen andren doet, zich op die wyze ver- toonen moet [B]. Seneka bepaelt de weldaet aldus [C] : Eene weldoet ,^szegt hy, is een goefwillige daet, die vreugt mededeelt, en door die mededee- ling vreugt ontfangt; zynde mdatgeem, dat zy doet, geneigt, en van zelf vaerdig en bereit. Ook kan 's beelts blyheit te verltaen geven, dat de ontfanger der weldaden gelyke vrolykheit[D] en vriendlykheit behoort te laten uitkyken als de gever der zelve. Dit zy gezeit van wel en te recht befteedde weldadigheit [E]: want eene weldaet, gedaen aen fchel- men en boos gefpuis van volk, kan met geene reden voor eene weldaet ge- rekent worden, nochte dien naem voeren _; waervan hoewel al vry wat ve\|l te zeggen zou ftaen, zoo zullen wy echter hier niet in rreden, om niet befchaemt te maken de geenen, die weldaden of voordeelen roevoe- geriUen luiden, welke niet waerdigh zyn Godts aerdbodem te betreden. Aen zulken groote weldaden te bewyzen , is niet alleen ydel en te ver- geefs , gelyk de griekfche Po�et Focilides met dit zeggen te kennen S^erftt^F]' Doe en de ontfanger, de zelve zoo onthouden, dat hy ze altyt trachte te vergelden: gelyk li) De Bc- zich Seneka (i) elders nader verklaert. De zaek voorwaer behoorde zoo te zyn: doch wef. I. 7. het tegendeel gelchiedt doorgaens: zoodat Ariftoteles, eens gevraegt zynde(2), wat ^c-"- fchielyk.veroHd.erde} niet te onrecht antwoordde, Weldadigheit. Srjf' [B] Zie Seneka, de Beneficiis, lib. 2. cap. 3. Godt heeft eenen blymoedigen gever lief, lib. jfs!' zyn de woorden van Paulus, 2. Kor. 9: 7. 8. fCI De Benef. Lib. 1.c.6. Quid efi ergo beneficium: Benevola attio, tnbuensgau-* dium capiensque mbuendo, in id, quod facit, prona & fponte fuaparata. ' [D] 'Seneka, de Benef. Lib. 2. cap. 22. Quum accipiendum judieaverimus, hilares acetpiamus, profil ent es gaudium: & id danti manifeflum fit, ut fruilum prafentem capiat. fufta �riitn eau fa hutu cfl, Utum amicum videre: jufiior, fecijfe. Grate ad nos perve- mffe indicemus, efufis affettibus: quod non ipfo tantum audiente, fed ubicjue tefiemur. Qui qrate beneficium accepit, primam ejus penftonem jolvit. Dat is: Als wy oordeelen, lat wfiets moeten aennemen, z.00 laet het ons vrolyk. aennemen, en blydfehap vertoenen: en laet zulks openbaer zyn aen den gever, opdat hy aenfionts tenig genot daervan hebbe. Want het is een rechtmatige oorzaek^ tot blydfehap, dat men zyn en vrient verbijt z.iet; en noch rechtmatiger, dat men hem verbijt heeft gemaekt. Laet ons door uitgelate ge- moet sbeweg'mgen betoonen, dat de weldaet ons lief en a�ngenaem is; en laet ons z.ulks be- tuiven niet ateenlykfm zyn aenhooren, maer overal. Die eene -weldaet met genegentheit en^dankbaerheit heeft aengenomen, heeft deszelfs eerfie paei betaelt. Beide deze en de even voorwende reden voegt de zelfde Schrvvcr te famen, de Benef. lib. 1. c. 3; daer hy de oorzaek, waerom de Grati�n worden vrolyk gefchildert, aldus verklaert: Ideo ndentes funt, qtiia promerentium vultus hilares funt, quales folent effe qui dam vel acci- piunt beneficia. Dat is: Zy zyn lachende, omdat het gelaet der weidoenden vrolyk, is, hoedanig Pewoonlyk zyn de geenen. die eene weldaet geven of ontfangen. Plutarchus cretuiert dat Epikurus zeide, dat het niet alleen heerlyker v/as weldaden te doen, dan te omranden- maer ook verraaeklyker: en oordeelt met recht, dat 'er geene zaek meer vermae'k'verwekt, dan weldadigheit; en zulks grooter en zuiverder in den gever dan in den ontfanger; zoodat deze ook dikwyls in't ontfangen wort overgoten met fchaem- te- maer geene altyt verblyt is, als hy eene weldaet doet. Furnutus zegt ook, de Nat. Deor c 15-, dat de naem der Grati�n, by de Grieken, van een woort afkomftig is,dat blydfehap betekent; omdat die geenen, die weldaden doen, een vrolyk gelaet toonen, en de weldaden die geenen verheugen, die de zelve ontfangen. [E] Wat daertoe moet worden waergenomen, leert Seneka op vericheide plaetien radruklykj onder anderen De Benef. lib. 1. cap. 14 & 15, & lib. 4. cap. 9, 10, Ui

	**pk fgCfCf*** [pi' lA.r, K0K0V iv efltff. ficvfw ?<rov i?' ivi mvru.

		^

-ocr page 631-



		WELDADIGHEIT. tfjt Doe aen geer? boos man oit een weldaet: 't is daerm� Net ofgy koren zaeide in 't ruim der wilde zee, maer niet zelden ten hoogften fchadelyk. Het bcelt is ('t geftarnde kleet hier onaengemerkt} geheel naekti om- dat de weldaden niet alleen los en vry moeten zyn van alle bedrieglyk- heit [G], maer ook ganfch verfchilligh en wydt afgefcheiden van het doen dergeenen, die, zich veinzende dapper mild te wezen, en aldus quanfi�s hunne weldadigheit naeulyx wetende te bepaelen, de zelve nochtans en- kelyk bewyzen, uit zucht en met inzigt tot ydele eer[Hj en van inhae- lende eigenbaet [I]_; maer niet uit een zuiver en oprecht gemoet. Van zulke mildaerts maekt Cicero, in zyne Burgerplichten, gewagh met de- ze woorden [K]: Men zal ook bevinden, dat de meefie menfehen met zoo zeer tn�ddadigh zyn van natuur e, als wel, dat ze door een zeker jlach van eerzucht dengedreven worden, om veele dingen te mogen fchynen uit weldadigheit te doen, welke meer uit een grootfche roemzucht, dan uit een? goeden wil voortkomen, 's Beelts naektheit kan ook te verftaen geven, dat iemant, �k eene weldaet ontfangen heeft, de zelve niet behoort te verbergen[L], maer in het tegendeel aen elk, als tot een teken van dankbaerheit omtrent den gever, bloot te ver toonen [M]: y verende om het genoten, indien men Vvvv vvv 2 het [G] Die door de klederen wort afgefchetft, omdat die beletten te zien het geene'er onder is: wacrom de naektheit des lichaems een beek is van de naektheit des gemoets, dat is, van deszelfs ongeveinftheit en oprechtheit. Senelca maekt de Grati�n niet naekt, gelyk ons beek, maer geeft haer lofle en doorfchynende klederen: omdat 'er in de wel- daden , zegt hy, niets gebonden nog gedwongen moet zyn, en omdat de zelve wel willen Bezien worden; De Benef. lib i. c. 2. In quibas nihil ejfe alligati decet, nee adfiritlt; filatis ttaque turiicis atuntur: pelladicis autem, quia beneficia confpici volant. Zie ook �e vierde aenmerking hierna. [H] Zie Seneka, De Benef. lib. 2. e. 9, 10. & 11. [I] Zie onze Aenmerking N; en Seneka, De Benef. lib.6.cap. ia. De zoodanige zyn die geenen gelyk, die gefchenken doen aen Koningen en andere Vorften, van wel- ke Ifokrates(i) zegt, dat ze geen gefchenken doen aen iemant, maerkoopmanfehapmet MAdNi- Woeker; gevende iets, opdat hun meer worde gegeven. cocl. in [K] Lib. 1. cap. 14. Fidere autem licet plerosque non tam natura liberales, quam Priac. tjnadamgloria duElos, ut benefici videantur, facere malta, qua prtficifci ab oftentatione magis, quam a voluntate videantur. f_L"] Eene weldaet wil gezien worden, zeiden wy zoo even uit Seneka; niet, dat 'er de weldoender mede moet pronken, (want dat is zoo ftrax te recht veroordeelt) maer dat de ontfanger der weldaden moet doen blyken, vanwien hy ze ontfangen heek. \| Qui dedit beneficium, taceat: narret, qui aceepit, zegt Seneka (2); Die eene weldaet (i)DcBe» gedaen heeft, awjge: die ze ontfangen heeft, verte/Ie het. Boven zagen wy, dat Sene- ncf. 1.x. ka de Grati�n om deze zeilde reden een doorfchynend kleet gaf: anderen maken ze ook, ge- ^c-¹¹- lyk ons tegenwoordig beek, naekt, en wel met de zelfde uitlegging. Alciatus^) {,) j_mbi. echter paft haere naektheit toe op de ongeveinftheit en oprechtheit des gemoets, waer- i<fi. uit het-plegen van weldaden moet voortvloeien, zoo ze anders den naem van weldaden zullen dragen. De zelfde uitlegging heeft ook Fulgentius, Mythol. 1. 2. c. 4, en de oude Uitlegger van Horatius, ad Lib. 1. Od.\, & Lib. 1. Od. 30. Furnutus(4) be- #^ _Dedenkt nog een andere zinnebeeldifchc beduidenis van die naektheit, namentlyk, dat Nat.Dcor.' ook arme menfehen, die geen goederen bezitten, echter in ftaet kunnen zyn omaenan- cap. 15. dere dienft en goet te doen. Sommigen, zegt hy vorder, meenen ook , dat door de naektheit wort te verftacn gegeven, dat wy vaerdig en gereed moeten zyn, (want kle- deren zyn een zinnebeek van hindernifl�n en beletfelen) om aen anderen dienft te doen. Pauzanms (5) fchryf t, dat de Grati�n in de outfte tyden altyt gekleet zyn afgebeek geweeft, (j) Lib. ?i en zegt, niet te weten, wat fchilder of beekhouwer haer allerecrft naekt heeft vertoont. c. 3j. [M] Zie boven onze Aenmerking D; en voeg 'er ook by, Seneka, de Benef l.z. c. z$.

-ocr page 632-



		6₃z WELDADIGHEID het niet werklyk, of met gelyke munt, getyk men zeit, erkennen of b�» taelenkan, ten minften met woorden eenigszins te vergelden; het welk ook gefchiedt, als men de milddadigheit des weldoeners aen ieder be- kent maekt. Het blaeuwe kleet vol ftarren beduit den hemel, uit welken alle wel- daden en genadefchenkaedjen oorfprongklyk zyn[N]; en wort 'er daer- om ook een hemelftrael gezien, die dit edele beelt befchynt. Mie goede gave_y en alk volmaekte gift e, is van boven, van den Vader der lichten afko- rtende, zeit d' Apoftel Jakobus, in zynen Brief, kap, I. vs. 17. Wat nu der blaeuwe verwe afzonderlyk aengaetj Perllus [O] toont, dat ze hun, die [N] Dus zal dat kleet ons dan vermanen, dat wy den allervolmaektften fchenker van weldaden ons moeten voorftellen tot een voorbeelt ter naervolginge in 't weldoen aen anderen. Hoor de woorden van den nu zoo dikwyls aengehaelden Seneka, de Be- nef. lib. A. cap. aj. Propofitum efl nobis fecundum rerum naturam vivere, & Deorum exemplum fequi: Dii autem quodcunque faciunt, in en nihil prater ipfam faciendi ratio- ncrn fequumur. Niji fort e exijlimas illos fruBum operum fuorum ex fumo extorum & thu- ris odore percipere. Vido quanta cjuotidie moliantur , quanta dijlnbuant, quantis terras fru�ibus impleant, quam oportunis & in omnes oras ferentibus ventis maria promoveant, quant is imbribus repente dejeElis folum molliant, venasque fontium ar ent es reinte»rent, & infufo -per occulta nutrimento renovent. Omnia �fia fine m�rcede, fine ullo ad ipfos perve- niente commodo, faciunt. H<zc quoque nofira ratio, fi exemplari ab fuo non aberrat, fer- tiel , ne ad res honefias condu�a veniat. Pudeut ullum venale e(fe beneficium: gratuitos habcmus Deos. dat is : Ons is voorveflelt naer de natuur der zaeken te leven, en het voorbeelt der Goden te volgen. De Goden nu hebben in hun doen , geen an- der oogwit, dan het doen zelf: ten zy men zich mogelyk^wil inbeelden, dat ze belooning �voor hunne werken ontfangen door den rook^der ingewanden van de offerbeeflen, en den reuk des ivierooks- Befchou eens, hoe groot e dingen zy dagelyks verrichte», hoe groot e zaeken zy uitdeden, met hoe veele vruchten zy de landen vervullen, met hoe bequaeme en naer alle kiiften waeiende winden zy de zeen voortdryven, hoegroote piasregens zy fchiel)\ doen ne- derftorten, en de aerde daerdoor week^maken, en de uitgedroogde aderen der bronnen her- (lellen, en, voedfel in de zelve door verborge wegen (lortende, vernieuwen. Alle dit dingen doen zy ponder belooning, zonder eenig voordeel, daervan te treilen. Laet ook^onze oogmerken, indien zy van hun voorfchrift niet verfchillen, deze dingen onderhou- den , opdat zy niet even als huurlingen mogen komen tot het verrichten van lofiyke zaeken. Men fchame zich eenige weldaet te hoop te hebben: wy hebben Goden, die alles om niets (�)Hiero- doen. Zoo meent ook Pi��ius(i), dat de hemelsblaeuwe kleur in den priefterlykcn gl.hb.40. mantel en andere deelen der klederen van A'aron(a), hem even als zinnebeeldifcher m" �xod wyze tot eene vermaning ftrckte, dat hy hemelfcbe zaeken molt overpeinzen, hemel- »8.Y.ji.' fc^ne zaeken behandelen, hemelfche zaeken onderzoeken, en de ganfche werking zyner ziele bezig houden omtrent die dingen, die des hemels zyn. Aen het beelt Goe�aerdig- heit, 1. �>.�/. 542, heeft onze Schryver ook een blaeu kleet vol ftarren gegeven, doch een andere reden daervan bygebragt dan hier, die men aldaer zien kan. [O] Gelyk onze Schryver, in 't uitleggen van deze kleur, zeer duifter en verwart is; alzoo is hy het fpoor hier ter plaetfe geheel mis, in het begrip, dat hy van Perfius woorden gemaekt heeft, die van de blaeuwe kleur nergens zegt, het geene onze Schryver hier op zynen naem ftelt. Al het gewag, dat die Dichter van deze kleur maekt, is, dat hy in zyn eerlte fchimpdicht, fcherpelyk hekelende de verwaende inbeelding dei' Roomfche Grooten omtrent hunne vordering in de dichtkunde en vordere geleertheit', , die ze bedorven, hen onder anderen ook verwyt, dat ze opgefmukt als een party wy- ven, ter tafel gekomen zynde, inpurpere, violette, en andere koftelyke klederen, al- daer, onder den wyn, eenig minnedicht van den een of den anderen Dichter oplazer]) (5) '� 3« ^net geene zy voor iets uitgezochts hielden en aenprczcn. Dit drukt hy aldus uit(3): Heic aliquis, cui circum hum�ros hyacinthina laena eit, Rancidulum quiddam balba de nare loquutus, Phyllidas, Hypfipylas, vatum & plorabile fi quid, Eliquat, 8c t�nero fupplantat verba palaco. , waeri

-ocr page 633-



					WELDADIGHEIT. 633 die naer groote dingen ftaen, wel voegt j liet welk dus zynde, Zoo mo- gen de geenen, die de hemelfche dingen befchouwen, en naer zulke tref- lyke zaeken yveren, met recht aldus gekleec., en met de gezeide kient verf�ert zyn. Wy meenen hier zulken, die, gelyk Petrarcha, in zyn lxxxiii. klinkdicht, van hem zelven zeit[P],] met de vleugelen der gedach- ten ten hemel vliegen. Hy houdt den rechter arm omhoog, en in 't vlakke van de hant des zel- ven de drie godinnen der Bevalligheit [Qj; het welk de drie foorten [R] der weldaden bequaemlyk uitbeelt, te weten, van hun die ze geven, van hun die ze wedergeven, en van hun die ze en ontfangen en wedergeven te gelyk. Dat eene dezer godinnen met den rugge naer ons toe ftaet, en d' andre twee ons aenzien, geeft te verftaen, dat we, in 't wedervergelden aen onze weldoeners, dubbele mildheit behooren te bewyzen [S], en ons II. Deel. X x x x x x x gulhar- waefvan de zin hier op uitkomt: Hier (op het gaftmael) begint de een of de ander, die een hemelsblaeu (of liever, violetpurper) pronkgewaet aen heeft, met een verwyfde, lip- pende , en lymende flem, op te lez.cn de ongelukkige minnaryen van Fillis, Hipjtpile, en an-* dere diergelyke. Dus ziet gy, Lezer, dat Periius hier tot geen ander einde van eenige kleur fpreekt, dan alleenlyk om door de befchryving van 't gewaet, eenen van die verwyfde Romeinfche Edelen van zynen tyt te befchryven. Hyacinthinus is ook lie- ver violetpurper te zeggen, dan blaeu, of hemelsblaeu,- hoewel het Pi�rius ook voor die kleur neemt. Maer de bloem Hyacinthus, vanwaer die kleur haeren naem heeft ontleent, noemt Virgilius (i) fuave rubens , dat is, liefly\root. Zie van de kleur (i) Ecl. f. dier bloeme in 't brede handelen Salmazius, in zync Exercitationes Pliniana, p. 860. ^v-<>3. [P] Volo con 1' ali de penfieri al Cielo. Maer dit vaers komt hier geenszins te pas. [QJ Zoo wort de naem der drie Godinnen, die de Latyiien Gratia, en de Grieken Charites noemen, doorgaens in ons Nederduitfch overgebragt; doch niet genoeg be- antwoordende de kracht van die twee voornoemde woorden, welke niet alleenlyk aen- genaemheit en bevalligheit betekenen, maer ook weidadigheden of gunftcn, en insge- lyks dankbaerheit en vergelding: zoodat de naem, die de outheit aen deze Godinnen heeft gegeven, beide de weldaet en deszelfs belooning betekent: het geene ons Neder- duitfch woort Bevalligheit niet doet, ziende niet zoo zeer op de aengenaemheit en be- valligheit, die de weldadigheit en ook de dankbaerheit der geenen, die de zelve oefenen, placht te verwekken by die ze ontfangen; als wel op allerlei lieftalligheit en bevallig- heit in 't algemeen, waer uit ze ook mag ontftaen: tot welk ruim opzigt alzoo de Grieken en Latynen het werk van hunne Charites en GratU ook uitftxekken, en haer aenmerken als uitwerkfters van allerlei lieftalligheit en bevalligheit, zoo kan de boven- gemelde Nederduitfche vertaeling wel niet verworpen worden, maer is echter in ons tegenwoordig beek niet zeer nadruklyk. [[R] Seneca, De Benef. 1.1. c. 3. Alii tria beneficiorum genera, promerentium, red- dentium, finml & accipientium reddentiumejue. Ter zelver plaets brengt hy nog een andere reden by : Alii videri volunt unam effe, qua det beneficium \ alteram , quaacci- piat; tertiam, qua reddat. Dat is: Sommigen meenen, dat de eene Gratie dengeenenver- beelt, die de -weldaet doet; de andere, den geenen, die de weldaet ontfangt; de derde, den geenen, die ze wedergeeft. Furnutus(x) heeft nog een derde uitlegging; nament- (2) �j, lyk, dat het drietal betekent, dat 'er moeten zyn, eerft, die eene weldaet doen< ten tweeden, die ze vergelden5 en ten derden, dat die de vergelding hebben ontfangen, daerdoor moeten aengezet worden om al wederom wel te doen. Sommigen Hellen maer twee zulke Godinnen, en willen'er door betekenen enkelyk het doen en vergelden der weldaden. Die meer van 't getal dezer Godinnen en deszelfs uitlegging begeert te weten, zie Gyraldus, Hifi. Deor. Synt. 13. col. 418^4195 Sc in libcllo, (Juomodo <]uis ingrati crimen effugiat, col. 731 & 732. [S] Quod omnis gratia J�mplex eat, duplex redeat, zegt Fulgeutius, Myth. lib.il cap.df'. dat is, dat alle weldaet, die enkel van ons afgaet, dubbel tot ons wederkeert, jvordende in 't afgaen van ons betekent door die eene, die mqt den rugge, en het we- . der-i'



			u.

-ocr page 634-



		I

	ffa WELDADIGHEIT. gulhartiger te dragen, dan of wy d' eerfte geweeft waren in een' an- dren te beweldadigen. Indien wy, zegt Cicero [T], de dingen die wy f onzen gebruike te leen ontfingen, met overvloei van maete wederom behoor en te geven, zoo wy Jlechts kunnen> gelyk H-eziodus\ons gebiedt; wat (iaet ons dan te doen, wanneer we door eene weldaet als mtgedaegt zyn ? Hebben wy dan het voorbeelt der vruchtbaere velden niet na te volgen, die veel meer we- dergeven dan ze onlfangen hebben ? De godinnen ftaen wyders met de han- den en armen aen- en doormalkander geftrengelt alsof ze in 't ronde danf- ten, om der weldaden omloopende orde[Vj te betoonen, welke dus is� dat ze van d' eene hant in d' andre komt, en eindelyk wederkeert tot nut des geenen die ze gegeven heeft. Het gereedt ftaen met den flinker arm, alsof hy iemant omhelzen wilde, beduit de gereedheit [W] en goede geneigtheit van hun, die bereit ftaen om de zeer edele deugt der weldadigheit te betrachten. Door de wieken, gehecht aen de famenvoeging van bant en arm, wort te kennen gegeven, dat iemant, die eene weldaet doen wil, daerin fnel en vaerdigh [X] moet zyn, opdat ze des te behaeglyker zy aen den ont- fanger: want de fnelle dienflen zyn de zoet (ie en aengenaemfie; maer zoo men daer traeg mede is-, alle de zoetheit is 'er dan af, en [weldaet] wort met lan- ger weldaet geheeten, zeit Lucianus[Yj. Hieromtrent heeft men by de Ouden deze fpreuk[Z], Bis dat, quicitodat, dat is, Hy geeft tweemael, die ras geeft. Hy reikt een goude keten uit, als wilde hy 'er iemant mede befchenken, om uit te drukken, dat eene weldaet den genieter verbindt. Publius Mi- mus derkomen door die twee, die met het aengezigt naer ons tocgekcert ftaen. Ook kan die, welke den rug naer ons toe heeft gewendt, betekenen, dat men in 't doen van eene weldaet niet moet uitzien op vergelding; en die, die ons aenzien, dat, die eene weldaet ontfangen, aehftonts naeukeung moeten opletten, hoe zy de zelve zullen ver- gelden : en niet enkel, maer dubbel ; het geene daerdcor wort afgefchetft, dat ze twee zyn, gelyk gezegt is. Zie Gyraldus, L.L. [Tl De Ome. lib. i. c. 1$. Quod Ji ea, qu<z utenda acceferis, major e menfura, fi modo pofils, jubet reddere Hefiodus: quidnam beneficia provocati facere debemus ? an imi- tari agros feniks, qui multo plus efferunt, quam acceperunt ? f_VJ Seneca, l.c. Qtiid ille confertis manibus in fe redeuntium chorus} Obhoc, quia ordo benef.cii pet manus tranfeuntis, nihilominus ad dantem revertitur, & totius fpeciem per' j dit, fiusquam intermptusefi j pulcherrimus, J�cuha , fit & vices fervavit. [W] Lees de zeven eerfte hooftftukken van het tweede bock van Seneka, de Beneficiis. [X] Zie de zelfde zeven hooftftukken van Seneka. Om de zelfde oorzaek geeft Al- I (1) Embi, ciatus(i) de Grati�n wieken aen de hielen. Vorder zouden wy hier veel meer dingen ⁶¹- kunnen by voegen van die zaeken, die de Outheit van de Grati�n heeft verzonnen, en welke hier niet qualyk by ons tegenwoordig beek zouden voegen ; doch alzoo wy ons I met alles niet kunnen ophouden, wyzen wy den Lezer naer Seneka, de Benef.l. 1 .c.* 3 j Phmnutus, de Natura Deor.cap.ij, Gyraldus, L.L, en Klaudius Minos, in Alciat, [Y] Antholog. Lib. 1. \ Ylxffci %dis Ktnr/ ,* /^tj5e Kiyairo yjiew. Waermede overeenkomt het bekende vaers van Auzonius, Epigr.%^. Gratia quas tarda eft, non eft ea gratia: namque Quum fieri properat gratia, grata magis. Zoo ook Epigr. 83. ,-.;�, ^;- Si bene quid facias, faciascito: nam cito faclum Gratum erit. ingratum gratia tarda facit. [ZJ Zie Erafmus, Chil. 1. Cent. 8. Ad. 51, en aldaer meer diergelyke fpreuken de? Ouden. .

:

-ocr page 635-



WEtDADI G H E I T. 635* mus gaef. noch een trede verder, zeggende, Beneficium dignis ttbi das, om- nes obligas, dat is, Alsgy aen die 't ix&erdigh zyn eene weldaetbefteedt, zoo ver- plicht gy elkeen [Aa]. Wat den arent betreft, Pi�'rius Valejrianus zegt, in 't 6. hooftftuk van zyn XIX. boek, dat d' Egiptenaers [_Bb], een' goederderen, vveldadigen, en milden menfeh, door beeldenfpraek te kennen wilJende geven, eenen arent maelden, die eenen anderen vogel met hem uit een' en den zelven bak liet eeten. [Aa]} Integendeel zegt Ennius, by Cicero (i): fODe Of-

		Benefacta male locata malefac�a arbitror.	c»i'. 18.
			c»i'. 18.
	Pat is : Weldaden, die qualyk. hefteed zyn, oorde.ele il^, dat quade daden zyn. [Bb] De flordigheit van onzen Schryver is onvergeeflyk, ftellende op den naemder Egiptenaeren, liet geenePi�'rius, in de plaets, hier door hem zelf aengehaelt, weluit- druklyk zegr, geen Egiptifche beeldenfpraek te zyn. Wat ondertuflchen de welda- digheit van den arent belangt, zie daerover onze Aenm. M.over'tj.bceh der Goedertie- renheit, i./).�/. 538. Voorts behoort de arent ook tot dit beelt, omdat hy lbmrnigen mede ftrekt tot een beelt van dankbaerheit, en vergelding van weldaden; gelyk wy bo- ven gezien hebben in het beelt Geheugcnis van ontfange weldaden, 1.D.M434. By het beelt zou men ook niet qualyk kunnen voegen een hoorn des overvloets, uit Pi�rius Valerianus, Hieroglyph. lib. 56. c. 42. Eindelyk vergelyk met dit beelt die der Goeder- tierenheit, Goetaerdigheit, en Verdienfle^ WERK. [YDEL of VERGEEFS] Jt beeldt men gevoeglyk uit door eene Vrou, die, met een gelaet vol verwondering, een deel fpinrag, dat ze in beide haer handen heeft, bezigtigt. De (pinnewebben [A], met hoe groot eene vlyt geweven, en met hoe Xxxxxxx2 arbeit- [A] De Schriftuur zelf is niet vremt van zulke gelykenifl�n. Zoo leeft men, Job 8. V. 13. De verwachting des huichelaers zal vergaen: van den welken zyne hoope walgen zal, en zyn vertrouwen zal zyn een huis der fpinnekoppe: hy zal op zyn huis leenen, maer het zal niet beflaen: hy zal hem daer aen va/l houden, maer het zal niet ftaende blyven. En by Jefaias ftaet, kap.5-9. v.4, van de godtlozen, en de zwakheit hunner liften, en de nietigheit hunner racdflagen voor Godt, Zy vertrouwen op ydelheit, ende fpreken leu- gen : met moeite zyn zy zwanger, en zy baren ongerechtigheit: zy broeden baziliskus�ie- ren uit, en zy weven fpinnewebben, enz. Hunne webhen deugen niet tot klederen, enzy zullen zich zelven niet kunnen dekken met hunne werken: hunne werken zyn werken der ongerechtigheit, en een maekfel des wrevels is in hunne handen. Hoor de vermaning van Ambrozius over den 39. Pfalm, aengetrokken in de Zinnebeelden van Kazanova, Hierogl. & Embl. Med. 3 :5-. Laet ons geene ydelheden en nietigheden navolgen, opdat wy niet mogen geoordeelt worden het webbe te tveven van eene fpinne j nademael geenerlei zon- den kunnen beftendig blyven. Daerom indien gy fommigen zich ziet bevlytigen om hunne middelen te vermeerderen, fchatten te vergaderen, en eere te verkrygen, zoo zegt met "Je- faias , zy weven fpinnewebben, welke niet lang kunnen duuren, maer rasgefcheurt wor_rden, en dat ganfche werk^ verbroken. Want het wort op geen vaflen gront gebouwt, maer opgehangen in de ydele lucht. Niets dat flap of zacht is betaemt een rechten krygshelt van Krifius: want ziet, die in zachte klederen gaen, zyn in de paleizen der Koningen. Alle gierigaerts fchynen zich zelven vernuftig en vlytig. Wat is 'er vernuftiger en vlytiger dan eene fpinne ? die zich op haer werl^altyt benaerftigt dag en nacht, en zonder eenige onkpflen klederen weeft} Maer al het werk., dat z.e maekf, isydel. Zoo is een iegelyk^menfch, die zyn werkenlet bouwt op den grontflag van Krifius. Hy is dag en nacht vruchteloos yve- rig en beroert: dewyl hem deorgaens, even gelyk^eene fpinne, onderst werken zelfszyner on- gerechtigheit, zyn eigen wcrl^, terwyl het verbroken wort, verwart, en doet omkomem Indien

-ocr page 636-



636 YDEL of VERGEEFS WERK. arbeitzaem eehe zorg famengeftelt, worden nochtans, van wege hunne fynheit, door de minde aenroering, gequeft, verbroken, en ontdaen: op gelyke wys gaet het toe met der menfchen nutloze en ydele werken, die, dewyl ze den vaften gront der waere en volmaekte reden ontberen, door den geringften aenitoot vernietigt worden, en enkel in verlore moeite verdwynen. (t)H�ero- Indien men op de vertelling vanPi��ius(i) kan ftaet maken, zoo zoude het gebeurt zyn, gl.l.16.0 dat 'er op dien zelfden tyten uure, waeropGregorius de Patriarch van Konltantinopele, ^g' en Makarius, Pirrhus, en derzelver medegenoten, welke maer eene natuur in onzen Heere Jezus Kriftus erkenden, door het vonnis van hondertenvyftig Biflchoppenwier- den veroordeelt; eene groote menigte van fpinnewebben, tot groote verwondering van elkeen, 'midden onder 't volk nederviel; als tot een teken, dat die vuiligheden der ketters ydel waren geweeft , even gelyk fpinnewebben , en door die vergadering en dat plechtig vonnis vernietigt en verbroken. Zie voorts ook, aengaende deze zin- nebeeldifche betekenis der fpinnewebben, Erafinus, Chil.* 1. Cent. 4. Ad. 47; en de Spreekwoorden van Junius, Cemur.z.Adag.^z. Ook hebben wyiets reets te vooren gezegt over 'c 1. beelt der Boosheit, Aenm.C, \,D, R214. A ■ N D E R S.

		I	�Et nutloos of ydel doen, wort ook vertoont door een' naekten Moor [A], die met de eene hant water uit een

	kruik of kan over zyne fchouders giet ₃ enmetd'andrezoobe- zigh is in't wallenen zyner zwarte huit, alsof hy ze wit wou zien te krygen. Dit is, zeggen we, een bequaem beelt van ydelen arbeiten vruchtlooze moeite, als welke, omdat ze van waerdige onderwerpen en goede midde- len ontbloot zyn, een befpotlyke uitkomft hebben. f_A] Elk ziet, dat dit zinnebeelt genomen is uit de Fabelen vanEzopus, en Zoo klaer en verftaenbaer, dat het geen opheldering nog uitlegging van noden heeft. Elk kent ook het fpreekwoort, den Mor�aen wajfchen. Zie daervan Erafinus, Chil. 1, Cent, 4. Ad.^o, & Chil. 3. Cent. 8. Ad. 88; & Claudius Minos, ad Alciat. Embl. 59. ANDERS. TEn leften kan men een ydel werk affchetfen door eene Vrou, die een groote viervlam met een fcherp zwaert doorklooft [A], of, gelyk 't fpreekwoort zeit , water in een mortier [B] flmnpt. Hiervan magh elk verkiezen 't geen hem beft te pas fchynt te komen. [A3 Omdat de zelve zich aenftonts wederom te famenvoegt. Dus leggen fommigen de zinipreukuit van Pithagoras, Steek^geen vuur met een z/waert, dat is, doe geen onnut en ydel werk± Zie Erafinus, Chil.U Cent.i. Ad.z. Symb.j; ^il. I. Cetit.^. Ad.ff, SC Chil. 2.. Cent. 5. Ad 84,- en Gyraldus, in Interp. Symb.Pyth.col.6$, alwaer gy ook an- dere uitleggingen van die zinfpreuk zult vinden. pV] Zie wederom Erafinus, Chil. z. Cent. i.Ad.jcy, uit welk werk men zonder veel moeite een groote menigte zinnebeelden van deze zelfde betekenis zoude kunnen opma^ ken: als by voorbeelt uit de fpreekwoorden, op V water zaeien, op 't water fihryven, water met een zeef fiheppen, wint met een net vangen, een net gpblazen, de lucht Jlaen, ten gebroken ei lymen, en diergelyke fpreekwoorden meer, in menigte te vinden in het voor-

-ocr page 637-

WERKING MET OORDEEL #}$ 1

voornoemde werk, onderden titel vmfnanis opera. Niet onaerdigzou men ook uit de
fpotteryen van Lucianus, by wien ons twee Filozofen ontmoeten, waervan de. een
bezig is met eenen bok te melken, terwyl de ander 'er een zeef onder houdt, eenbeelt
van'ydel werk kunnen opmaken, indien men twee mannen op zoodanig eene wyzeaf-
mael.de, als ons Luciaen die twee Filozofen voorftelt. P

WERKING MET OORDEEL. I

l' Ouden hebben hiertoe een fraeie boeitenis uitgedacht,
namentlyk eene Vrou, die beide haere handen open-
houdt, in 't midden van ieder der welke een oog ftaet.

De handen zyn klaere uitbeeldfters der werken [A], want die leden
zyn de rechte gereedfchappen onzer voornaemfte en noodigfte bedryven.
En de, oogen, in de, zelve handen,,, fctatfen jiejioed^
af, die als met het oog van een goet oordeel [B] behoort te gefchiederL
niet eigentlyk gelyk eene Jantaern, die eenen ander wel voorlicht _s doefi
zelf niet zieti maer gelyk een oog, dat door zyn eigen licht zich zel-
ven luifter geeft en verrykt. Zoo_; wort dan hierdoor aengewezen, d^t
de werken niet gedaen moeten worden om'er ydele eer door in te leggen,
n�chte met andre Hechte oogmerken; maer enkelyk en alleen om ons zel-
v�n en andren da�rdoor nut f� wezen en dt�h�t te doen. ! ;|

Ir Af] Zie 't geehe wy gezegt hebben over 'r/�erfte beek Gebon, Achnt. A, i. X>. bl.
41|7,, eri over 't beek Kunftfluk^, Aenm.A, zpj?. bl. 89, en over *t vyfde beek Na�q-

jttghcit, Aenm. D, A. D. bl. 173. Voeg hier I>y uit Pi�rius (1), dat de Lacedemoniers
h�t beek van Apollo; maekten met vier ooren enivicr handen, betekenende daerdoordc
wysheit, waervan die Afgodt een zinnebeelt was: omdat een recht�chape wyshekniet
anders kan verkregen worden dan dqpr veele dingen te hooren/en t� doen, zich ni�t


	(i)Hiero-
	gJ. Jib.jj.'
	cap-ij.	1 11

allpenlyk bezig houdende in befpiegelingen, maei; ook oefenende in werkingen.

[B] Zie onze Aenmcrkingen G. en D. over het TSjSzli Dti>aling, i.D.bl.z^_y en �. over
't y. beek Naerftigheit, i.D.bL 173., In een anderen zin hebben Wy' geoogde handen te
voforcn gezien in om&Aenm. D.ovtr'frirlx�lt��sArbe-m, 1 D.blrf^r^~%Kook Akiatus,
limbl. 16 �, Erafmus, Cbil. 1, Cent. 1. Ad. 100, & Cent, 8. Ad. 31 ; item Zincgrefii,
Embl. 88.

WERKING. [VOLMAEKTE]

Ene Vrou, die in de rechte hant eenen fpiegel, en in de

flinke een' winkeihaek �n pafTer ten toon houdt.
De fpiegel, in welken zich beelden opdoen, die 'er nochtans inderdaet
niet in zyn, kan eene gelykenis onzes verltants wezen, waerin wy, door
de natuurlyke gefteltheit onderfteunt, naer ons believen veele Ideen of
cerfte gedaentes van dingen doen voortkomen, die, hoewel men ze ni�t
ziet, echter werkftelligh kunnen gemaekt worden door 't middel der
kunde, welke de zaeken, die onder de zinnen vallen, door't middel der
ftoflyke gereedfchappen, werkt. Dit aldus zynde, zoo is't nevensdien
noodigh, dat men, eer men voortvaere om het werk tot volmaektheit t�-
brengen, de hoedanigheden, die'er toe vereifcht worden, grondigh ver-
ftaj 't welk door den paffer en winkeihaek wort aengeduit; want dus
moet men zyne onderneming naer zyne middelen, het werk naer het voor-
nemen, en de wezentlyke zaek naer de ingebeelde richten, meeten, ea
afpaffen, en met de zelve vergelyken en overeenbrengen -₃ zonder alle
* II. Veel. Y y y y y y y welke

-ocr page 638-



638 .VOLMAEKTE WERKING. welke dingen gade te flaen en t' overwegen, zal 't gebeuren dat, indien men zoo met het werk begint en voort wil, doch dan blyft fteken, en het zelve tot geen loflyk einde brengen kan; Zoo zal 't gefchieden , zeg ik, dat men oorzaek genoeg hebben zal, om over zoo groot eenen ophef en zoo klein een oordeel eens hartlyk te lachen, naer 't geene Kriftus zegt, Luk. XIV. 28, 29, 30 [A].

	[_A] Wie van «, willende eenen toren bouwen, zit niet eerfi neder en overrekent de kpfien, of hy ook, heeft het geene tot de volmaking nodig is? opdat niet mijfchien, als hy het fondament gelegt heeft, en niet kan voleindigen, allen die V zien, hem beginnen te be- fpotten, zeggende, Deze menfch heeft beginnen te bouwen, en heeft niet kunnen voleindi- gen. Wat den fpiegel, pafler, en winkelhaek betreft, ik zie niet, dat 'er iets over dcrzelver betekenis, als zynde van zelf klaer genoeg, behoeft gezegt te worden.

		E Ene Maegt> wiens kleet roodt en geel, en vry armelyk of Ij flecht is. Zy heeft wieken aen fchouders en voeten,\| en is blint. Beide haere handen, doch d' eene meer dan d' andre, ftrekt ze voorwaert uit, alsof ze iet wilde aengrypen. j Sommigen befthryven den wil als eene koningin, die, haere plaets in \ 't edelfte deel [A] des menfehen hebbende, vandaer haere wetten uitgeeft f naer de voorvallen, het zy die voor- of nadeeligh zyn , en welke of de uiterlyke zinnen haer voorbrengen, of de reden aenraedt : zoodat ze, \| wanneer ze zich door d'eerfte, of laetfte, qualyk laet onderrechten, zich \| zelve in 't gebieden bedriegt, en de eendragt van den inwendigen menfch [ ontheiftert en verftoort. Men zou den wil ook wel een' dienaer des ver- \| ftants [B] mogen noemen, gemerkt hy zich zoo gewilligh aen 't zelve onder- �A] Namentlyk de redelyke ziel, welke is een denkend wezen , beftaende uit ver- ftant en wil. f_B] Want het geene het verftant begrypt, omhelft of verwerpt de wil; en dos f hangt [

-ocr page 639-



		I l.
	w


onderwerpt, dathy zelf alle achterdocht van halsftarrigheit vermydt: of anders een' dienaer der uiterlyke zinnen, vermits hy die inwilligt en op- volgt, opdat hy aen de zelve geen oorzaek tot verwarring en ontfteltenis zou geven. Dit geloof ik de reden te zyn waerom hy (de wil} door den eerften uitvinder van die beek met een beroit kleet is afgemaelt, hoewel Xenofon hieromtrent een andre meen ing heeft, en hem derhalve een koft- lyk gewaet geeft [C], gelyk we hierna zeggen zullen. De roode en geele verwen, hoedariige men zkt dat zich in de naby- heit der zonne vertoonen, wordende veroorzaakt door denovervloet van't licht, zouden hier, door die overeenkomft, of door de gelykheic dier kleuren en haere oorzaeken, de waerheit kunnen uitbeelden [DJ, dieeene klaerheit, licht, en glans des verftants is, 't Beelt is gewiekt, omdat de wil, die in 't Latyn den naem draegtvan voluntaS) komende van een woort dat vliegen betekent [E]; even als in een gedurige vlugt zweeft en zwerft, en, in zichzelven onruftigh zynde, Yyyy yyy 2 ruft hangt hy af van het verftant, dat voor den wil moet heen gaen: en in zoo verre is hy een dienaer van 't verftant. Doch al wat de wil of omhelft of verwerpt, dat zelve tracht hy of te verkrygen, of te vermyden; verwekkende tot dat einde zoodanige be- wegingen des gemoets en des lichaems, als het hem behaegt te- gebruiken om of liet eene te verkrygen, of het andere te verwerpen: en in zoo verre is hy een heerfcher en koning Zie Hcnr. Regii, Philof. Nat. Lib. 5. cap. 1, 2, 9, & 1 o. [CJ Dit volgt uit het geene boven gezegt is. Want .die den wiLaenmerlcen als ee- nen koning en heerfcher-, kunnen hem gevolglyk niet anders geven dan een koftelyk sewaet; en die hem aenmerken als eenen dienaer en flaef, moeten hem klceden zoo als eenen flaef paft, dat is, armelyk en fiecht. �s [D] Die zon, die hier in dit opftel van onzen§chryver fchynt of niet fchynt, is voor my meer dan enkele duifternis. Dat de zon Jeen zeer gevoeglyk zinnebeelt is van de waerheit, zulks kan ik wel zien zelfs in de du�fternifl�; doch hoe de kleuren, die de waerheit zullen verbeelden, hier te pas komen tot uitlegging der beeltenifl� van den wil, zulks vrees ik, niet te zuilen kunnen zien, al fchenen 'er ook zeven zonnen. Ik ben van gedachten, dat de Uitlegger van ons beelt niet wel begrepen heeft, wat des- zelfs eerfte Opftel Ier verftaen heeft door den wil, waervan hy dat beelt heeft opgemaekt: Zynde het bekent, dat het woort wil meer dan eene betekenis heeft. Dus geloof ik, dat hy een beelt heeft willen maken niet van den wil, voor zoo verre de zelve een ge- deelte is der redclyke ziel; maerindiebetekenifl�, waerdoor men den wil neemt voor de natuurlyke neiging en begeerte ,� welke in den meniche, na den val van onzen cerd&n vader, verkeert en bedorven zynde, noodzaeklyk ook verkeerde bewegingen moet voortbrengen. Dit zoo begrepen zynde, kan men de heftige gemoetsdnften, die de bedorve wil veroorzaekt, bequaemlyk verftaen door de roode kleur, als zynde een zinnebeelt van allerlei geweldige bewegingen des gemoets, gelyk elders gezegt is, en te zien uit onzen bladwyzer in 't woort Root; en de geele verwe zal te zeggen zyn, dat 'er niets van alle die dingen, wervvaertonze bedorve wil zich uitftrekt, duurzaem nog beftendig is; of ook, dat onze wil zelf geenszins ftantvaftig, uiaer wiipeltuurigis en veranderlyk : waertoe ook in 't volgende beelt betreklyk worden gemaekt de vleu- gels, het weerfchync kleet, en de veelverwige bal. En in zoodanig eene zinnebeel- difche beduidenis hebben wy de geele verwe reets meermalen zien voorkomen, als in het 1. beelt des Bcdrogs, i.D.bl.86, en onze Aenm. A. over het tweede beelt van 't Genoegen, 1./).�/. 472, en elders. En dat trouwens hier de bedorve wil des menfehen verftaen wort, toont de Opfteller des beelts genoegzaem daerdoor, dat hy hem blint maekt; wordende zulks ook beveiligt door het geene wy op het einde dezes beelts aenmerken. [E] Omdat het gemoetheenevliegtnaer't geene het wil, volgens Varro, Ub.f.deL.l. Volo a voluntate diilum & a volatu, quod animus ita <?/?, ut pervolet, cjuo vult. Doch Gerh.Jo.Voffius(i) brengt het van een Griekfch woort af, dat ook willen betekent; het- welke wederom of van een ander Griekfch woort, of van een Hebreeufch zoude arkomen, Van de zelfde betekenifl�. Eene andere uitlegging der vleugelen zie in't volgende beelt.
			(1) Ety- mol. v. Vok.

-ocr page 640-



		640 W I L. ruft zoekt, de-welke vermits hy met zyn gewoonlyke omvlugt opd'aerde niet vinden kan, zoo verwakkert hy zyn vliegen en beweging hemelwaerc en naer Godt toe [F]_; en daerom heeft hy ook vleugels aen de voeten, die hem behulpzaem zyn, verminderende de bloheit, en vermeerderende de ftoutheit. De blintheit paft dezen beelde, omdat de wil, van zichzdven niets ziende, even als al tartende achter de uiterlyke zinnen gaet, zoo hyzwak en onedel is; maer achter de reden [G], indien hy wakker en edel is. [F] Dat gefchiedt, als de wil goet is: maer nu hebben wy getoont, dat dit beek affchetlt de nacuurlyke geneigtheit des tnenfchen, dat is, den verkeerden en verdorven wil. Derhalven zoude ik hier in de vleugels liever voor goet keuren of de ftraksge- melde uitlegging van Vnrro, of die, welke onze Schryver opgeeft in 't volgende heelt. [G] Wanneer hy dat doet, dan is hy niet blint, nog verkeert; maer wel degelyk .ziende, en goet. Als derhalven de Opftc.1 Ier des beclts hetzelve blint heeft gemaekt, zoo heeft hy zekerlyk voorgehad eene fchets te vertoonen van den verkeerden en ver- dorven wil des menfcheiij gelyk wy reets in de Acnm. C. zeiden. A ■' N D E R S. E Ene Vrou in we�rfchyne klederen. Zy is gewiekt, en houdt in beide haere handen een' veelverwigcn bal. De wil is een vermogen [A], door 't welke men dedingen, die men, het zy volgens de waerheit, het zy wegens fchyn van waerheit, voor goet kent en aen ziet, begeert. En omdat in den zelven geene beftendig- heit is, zoo houdt de beeltenis een' veelkleurigen bal in haere han- den [B], gelyk ze daerom ook in wederfchyn gekleet, en met vleugelen vertoont wort. [A] Zie de Aenmerk�ngen over 't voorige beek. [B] Dit toont de veelkleurige bal aen, eensdeels omdat hy een bal is, dat is, ront, en daerom niet vafl ftaende, maer zeer ligt, en door de allerminfte aenrocring gedre- ven wordende uit zyne plaets; en ten anderen, omdat hy veelerhande verwen heeft: en daerom zegt Auguftinus zeer wel, dat 'er in den menich niet eene wil, maer vcele, woonen; in deze woorden: Interefi, qualis fit voluut as hominis: quia, (iperverfa cfl, per verfis habebit motus \ fiantcm reEla efl, non filum inculpabiles, verum etiam laudabiles erunt. Voltmtas efl quippe in omnibus: imoveronilaliudquamvoluntates fitnt. dat is : daer is onderfchcit, hoe- danig de wil des tnenfchen zy: omdat, indien dezelve [wil~\ verkeert is, hy ook va keer- de bewegingen zal hebben; maer indien hy goet is, zo zulten de bewegingen niet alleenljk, mberispelyk^rnaer wk^pryjfely/^zyn. Want in allen is een wil\ ja niets anders, dan veele willen. ANDERS. E Ene Jongkvrou met een koningklyke kroon op 't hooft, en gevleugelt gelyk de voorgaende dezer beelden. In d' eene hant heeft ze een' maft of fpriet met een vol zeil daer- aen, en in d' andere een zonnebloem. , Men voegt haer een koningklyke kroon toe, om reden, in 't eerftc _L"WilbeeIt te vinden. 't Gezwollen fcheepszeil [A] wil zeggen, dat de winden onzer gedach- ten f_A] Dit is veel eer eene gelykenis, dan een zinnebeelt: doch onze Schryver houdt zich

-ocr page 641-



		W I I *64. t* ten, wanneer ze den wil opftooken en aenperfen, maken, dat het (chip, verfta den geheelen in- en uitwendigen menfch, bewogen wort en heene- gaet, werwaert hy (de wil) het trekt. De zonnebloem, die zich altyt naer de zon wendt, betekent, dat de werking des wils niet gewekt kan worden dan door eenigh bekentgoet [BJ, dat den wil noodzaeklyk trekt om te willen, en tot het gebieden van ons zelven ; niettegenltaende het dikwyls gebeurt, dat hy zich bedriegt, en een verziert en valfch, in plaets van een waer en volmaekt goet, begeert en volgt. zich niet altyt aen dat geene, dat in de zinnebeelden vereifcht wort; en zoo is 't ook terftont met de zonnebloem. [B] Of ten minften een bcgrepe znek, gelyk wy over 't eerfte dezer beelden hebben gezegt: want ignoti nu/ia cupido, zegtOvidius; naer't onbekende is geen begeerte. Der- halven moet het verltant gaen voor den wil: het zy dan dat dat verftant zy een begrip alleen, het zy een begrip en oordcel te gelyk. Want veele begrepe dingen worden van ons, zonder eenig voorafgaande oordeel aengaende goet of quaet, omhelft of ver- worpen: en veele dingen omhelzen of verwerpen wy niet, zonder dat 'er dat oordeel vooraf gaet. Regii Phil. Nat. Lib. 5. c. 9. WISPELTUURIGHEXT. E Ene Vrou in een veelverwigh gewaet, en leunende met de rechte hant op een riet met zyne bladeren. Onder haere voeten ziet men een' ronden bol of kloot. Het kleet is veelverwigh, om de menigvuldige verandering der gedach- ten van een wispeltuurigh menfch aen te duiden. Zy leunt, op een'kloot ftaende [A], tegens of op een riet; waerdoor uitgebeelt wort, dat men geenen ftant of ftaet vint, die, als 't hart wif- peltuurigh is, zeker kan wezen, en niet aengrypt dingen die, gelyk het brooze riet [B], zeer beweeglyk en onvait zyn. [_A] Zie Aenmerking B. over het tweede beek hiervoor. Zoo ziet men de Fortuin ook dikwyls geplaetft op eenen kloot, als een zinnebeelt van haere onftantvaftigheit en wifpeltuurigheit. Pier. Valer. Nierog/.i.^.cap.z^. [B] Het riet is door zich zelven ook een beek van wifpeltuurigheit en onftantvaf- tigheit, omdat het door den minften wint wort heen en weer gefchudt, en uit zyn plaets gedreven: gelyk integendeel de eikeboom, die onbewceglyk is voor de allerfel- fte winden, daeroin ook een beek is van ftantvaftigheit: gelyk wy op zyne plaets ge- zien hebben. ANDERS. 'Eder eene Vrou, wiens kleet veelverwigh is, om reden, in 't andre beelt gezeit. Deze zit fchrylings op een Hyena, of men magh ze vertoonen in zoo eene ly fsgeftalte als dat beft fchikken wil en te pas komt. Men noemt wispeltuurigh zulke luiden, die, van tyttottyt, ja fchier alle oogenblikken , buiten oorzaek en zonder eenigen gront, hun gevoe- len veranderen : zoodat, om dit uit te beelden, de Hyena hier te Made komt, zynde een dier dat noit vafl: en beftendigh in zyn wezen blyft, maer nu eens mannetje, dan eens wyfje is. In aenmerking hiervan hebben IL Deel. Zzzzzzz d'E-

-ocr page 642-



		642, WISPELTUURIGHEIT. d' Egiptenaers door dit beeft eenen man uitgebeelt, die nu eens fterk, dan eens zwakj nu ftout, dan blo was, gelyk Horus Apollo getuigt[AJ. [A] Hierogl. lib. 2,. cap. 69. Behalven Horus, getuigen dit van de Hi�na ook JE- lianus, De Anim. Lib. 1. cap. zjt; Oppianus, de fenat. lib. 3; Tertullianus, en Ovir dius, Met. lib. 15-. v. 408. Si tarnen eft aliquid mirac novitatis in iftis; Alternare yices, & quse modo foemina tergo Pafla marem eft, nunc efl� marcm miremur hyaenam. Dat is, naer de vertaling van Vondel: Acht iemant, dat hier fchuilt een heiligh wonderzuerk^ Van kunne en beurten te verandren en verkeer en; Laet een h��ne ons dit dan met verwondren lecren, Hoe 't met zyn wederga niet onervaren is In tweederhande kunne. Maer Ariftoteles (1), en met hem Klemens de Alexandriner (z), ontkehnen wel uit- drnklyk deze natuurwiflcling der hi�nen: en komen my de redenen, welke de eerfte van die Schryvers geeft, zoo waerfchynlyk voor, dat ik van my niet kan verkrygen om Pi�rius (;>) re volgen, welke daeruit, dat Eliaen veel later geleeft heeft dan Arifto- teles, bef�uit, dat de zelve die natuurwifleling der hi�ne niet in zyne fc'hriften zoude hebben durven verhalen, zoo hy daervan niet ten vollen was verzekert geweeft, het zy door bevinding, het zy door 't getuigenis van zeer geloofwaerdige Schryvers: mee- nende dus de genoemde Pi�rius, dat Ariftoteles in dezen al te taei is om zyne toeftem- ming te geven aen dit wonder der natuur. Maer indien de reden van Pi�rius door- gaet, dat Eliaen, die jonger is dan Ariftoteles, van dien Schryver niet zoude hebben durven afwyken, zoo hy des niet beter was verzekert; zoo zal iemant met het zelfde recht kunnen aendringen, dat Klemens de Alexandriner, die jonger is dan Eliaen, niet zoude hebben durven beftaen om te ontkennen, het geene hy van zoo een naerftig Schryver zag beveftigt, indien hy niet ten vollen overtuigt was geweeft, dat die Schry- ver hadde gedoolt, en door deze of geene fchynredcn was milieu.: en dat zulx ligtlyk heeft kunnen gebeuren, zal iemant gemaklyk kunnen geloven, als hy eens hoort, op welke gronden Ariftoteles die natuurwiflcling der hi�ne ontkent; welke deze zyn: Het geene aengaende de teelleden (van de hi�ne) gez.egt wort, dat hy namcntlyk.die van een mannetje en wyfje zoude hebben, zulks is eene onwaerheit: doch het mannetje heeft het teellit van een mannetje, zyndegelyk, dat der wolven en honden: maer dat geene, dat [in het mannetje] het teellidt van een wyfje fchynt te zyn, heeft zyn placts onder den fiaert, en gelykt ingedaente dat van een wyfje , doch het heeft evenwel geenen doortocht: maer onder hetzelve is de doortocht der ontlajiinge. Edoch het wyfje der hi�ne heeft wel iets, dat gelyk.» ^a^ⁿ het gezeide teellidt van het mannetje, maer het heeft zulks, even gelyk. het mannetje, onder den fiaert, doch hetzelve heeft geenen doortocht; maer na dit kpmt de doortocht der ontlafiinge, en onder den zelven het rechte teellidt. In de verta- linge van deze plaets hebben vvy de verbetering gevolgt van den Heere Joan Kornelius de Pauw, in zyne Aenmerkingen over Horus Apollo, Hierogl. lib. %', cap. 69. De zelfde reden geeft Klemens de Alexandriner, behalven dat hy dat geene, dat een teellidt fchynt te zyn, doch niet is, en onder de ftaert zyn plaets heeft boven den drekgang, zoo wel in de wyfjes als in de mannetjes zegt de gedaente te hebben van een wyfjes teellidt.' Petrus Kaftellius houdt de hi�ne der Ouden voor de Civetkat, beweerende met veele redenen, dat deze dieren de zelve zyn, en in 't byzonder ook handelende over de aengehaelde plaets van Ariftoteles. Hier is het de plaets niet om over die ftof breder uit te weiden: het zy genoeg, dat wy den Lezer aenwyzen, waer hy de zelve wytlopiger kan vinden verhandelt, namentlyk by den gemelden Kaftel- lius, in zyn Onderzoek aengaende de weiruikende en zibethteelende Hi�ne, aen het derde hooftftuk, zynde dat Onderzoek te vinden in het beruchte werk van Jonfton, achter de Befchry ving der viervoetige dieren. Gelyk wyders hier de hi�ne wort ceftelt als een beclt van wifpeltuurigheit, of onbeftendigheit, om defzelfs gewaende verwifl�- ling van kunne; alzoo hebben fommigen, volgens Pi�rius (4), de Panther, of Wyfjes- luipaert, genomen voor een beek van een wifpeltuurigen inborft en aert, om de ver- icheidenhcit van deszelfs vlakken: waervan gefproken is over 't 4. beek des Bedrogs, Aenm. A. 1. D. bl.go, en over 't beek Dronkenfchap, Aenm.D, 1. D. bl. 289. Nog
(�)RAni- mal.lib 6. C.p. Ti- (i) Pard. ]ib, z.cap. JO. {}} Hiero- gl-lib. ii. cap, 14.

	(4) Hiero- gl. �b. 11. eap.31.

-ocr page 643-



WOEKER. ^43 vint men by den zelfden Pi�'rius(i), dat de Starrekykers, als een zinnebeelt van wif- pekuurigheit, hebben geftelt een dubbel hooft, verdichtende, dat 'er in den dric�'n- twintigften graeddcsLeeuws het beek van een menfch met twee hoofden te voorfchyn komt, en voorlpellende, dat de geene, die met het opkomen van dien graed wort geboren, van een onftantvaftigen en ligt verander! y ken inborft is. Eindelyk kan men ook, als beelden van wifpeituurigheit, fteilen, eenen Chameleun, eene Chimeer, den vifch Veelvoet, eene Waterjlang, en meer andere dingen, alle te vinden in de Spreekwoor- den van Erafmus onderden titel van Inconftuntia, en daeruit ligtlyk op te maken en met reden te bekleden. Zie ook boven het beeJt Onftantvaftigheit. I WOEKER. LAet dit een out, mager en lelyk Wyf zyn, houdende onder den flinker voet een zilveren bekken [A], en in d' eene hanteen drinkfchaelmet eenige goude ketenen. D'andre flrekt ze voorwaert uit, en telt 'er eenige kleine munt mede- De woeker is eene gekleening, by welke men van meer dan betaemlyke I win ft en voordeel, en tegens vrees van fchade, verzekert is. !Het beek houdt derhalve het groote geit, en al wat van veelwaerde is, het geene wy akfamen verbeelden door het zilveren bekken, de drink- fchael en de goude ketenen, wel degelyk vaft, en betaekmetkleinemunt, tot nadeel des naeften en fchande van zich zelven ; wezen de de luiden, : die zich met woekeren behelpen, als eerloos, en vervloekt by de Godtly- ; ke en menfehlyke wetten.

	[A] Niet om hetzelve te vertreden, maer alzoo vaft te houden en te bewaren, zyn- de de handen bezet. Lelyk, out, en mager wort dit wyf vertoont,-om de zelfde re- den als de Gierighek, die van den Woeker niet kan afgezondert zyn. Zie derhal ven de beelden der Gierigheit, en herinner u tcfl�ns, dat wy elders meermalen hebben gezegt, dat de lelykheit des acngezigts een beeltenis is van alle ondeugden der ziele; als wel- ke daerdoor ten uiterften lelyk gemaekt wort. Zie Asnm.B.mC.over de SchilderktmJ}.

		W R A E K. En gewapende Vro� in een root gewaet. Zy heeft een* ; blooten ponjaert in de rechte hant, en byt op of in ee- Zzzz zzz a nen

-ocr page 644-



		644 W R A E K. nen vinger der flinke. Ter zydeleit een'leen, die met een* pyh nogh in de wonde fteekende, getroffen is, eneenyflyke gedaente toont. Zy heefc eenen ponjaert in de hant, om aen te wyzen, dat de wraek zich haeft om haeren fmaet met bloetftortinge betaelt te zetten. En daerom heeft ze een root kleet aen [A]. Dat ze gewapent is, ftrekt ter uitbeeldinge van dat een menfch, door 't middel zyner eige kracht, zich ligtlyk [B] kan wreken aen den geenen die hem beledigde. Zy byt aen haer eigen vinger [C], omdat iemant die zich wreken wil, zich niet zelden van een vrywilligh ongemak, 't geen hy zich zelvenaen- do�t, bedient; ten einde om de geheugenis des gewelts en geleden onge- lyks, hem door eens anders magt aengedaen, te vernieuwen, en aldus te feller in wraekzucht t' ontfteken. Hier gelykt vry wei naer't geen Von- dels Samfon, in 't vierde Bedryf, zeit. Dan fieke ik eerji myn duimen in dees holen Van d' oogen, uit hun winkelen geb'oor't, En wek de wraek voor 't aengaen van dien moort. Wat wraek? Godts wraek, my van Godts Geeft bevolen. Doch dit was zekerlyk een heilige wraekluft. Met het geene de zelve Po�et, in het tweede Bedryf van zynen Palamedes, Uliffes totDiomedes doet zeggen, was 't anders gelegen. Ik zal de woorden ren dienft des lezers naerfchry ven. 't Bly ft tuffchen u en my: 't is Agamemnons aert, Dat zyn gedachtenis geen weldaet lang bewaert : Maer't leet, hem aengedaen, en eens geledefmart� Schiet diepe wortelen in zyn wraekgiertgh harte, - Al f onverzoenelyk. 't was Atreus, die voorheen By opdragt onderkroop 't out recht der Griekfchefte�n. 1; De [A] Dat teflfcns de gramfchap van den wraekzuchtigen betekent. Zie het tweede befJt dei* Gramfchap, t.D.bl.550. {0 Lib 1. -[B] Hoewel ik niet onbewuft ben , dat Fedrus(i), door de Fabel vnn de Vos, die Fab.is- den boom in den branr ftak, waerin de arent zyn neft hadde, die haere jongen haer ontrooft hadde en weigerde weder te geven, op eene leerzaemc wyze heeft aengetoonr, daje luiden van een nedrigen en lagen itaer, gemaklyk een middel kunnen vinden, zoo ze'maer fnedig van verftant zyn, om zich te wreken zelfs aen mannen van 't hoogfte gezag en aenzien j zoo begrypc ik echter niet, waerom de wapenen hier eige kracht m�eten betekenen. My komt het zoo voor, dat het beek daerom gewapent wort ver- to\|nt, omdat iemant, die eenen anderen wil aentaften, dat de wraek wel op een ver- woede wyze voor beeft, gewoon is zyn eigen lichaem ook met wapenen te dekken te- gen de flagen van den geenen, dien hy zich moet voorftellen dat tot verdediging zyns le\lens den befpringer zal trachten te doen, het geene hy ziet dat de zelve tegens hem onderneemt. � i. . . � .... . [C] Of liever aen den nagel; omdat zulks dikwyls de gewoonte is der geenen, die gram zyn en op wraek peinzen: gelyk ook der geenen, die in allerlei diepe gedachten zyn, en iets fterk overdenken: gelyk bekent is. Zie Pi�'rius, Hierogl.lib. 36. c 3. Zoo geeft het ook gramfchap en toorn te kennen, als iemant op de lippen byt. Zie E- rafmus, Chil.^. Cent.j. Ad. 69. Doch zulke dingen zyn elk bekent, en in ons beek van al te weinig nadruk: en 'c geen onze Italiaen hier zegt van dat vingerbyten, is van nog weiniger klem.

-ocr page 645-



		W R A E E. 645" De zoon vlamt of de vrucht van dezeperkementen_t/ En hooft zyn laurentelg op dezen boom te enten: � Maer Palamedes oog zyn gangen onderfchept, En is voor hemgereet, en waekt eerhy zich rept; Diesraefi'skrygsvorfien wraek, die, omhemtebetrapen, Misbruikt den ouden haet der Griekfche legerpaepen. De leeu, in den toeftant als gezeit is, komt hier te pas, omdat hy geer wel weet te onthouden, wie hemgequeft heeft; en de gelegen theic tot wraek daerover niet Jicht Jaet voorbyflippen. Pi�rius [Dl vertelt een geval dat dit gefielde helpt goet maken. Zeker jongeling, zeithy, in 't gezelfchap van Ju ba, Koning der Mooren, met des zei ven leger door d'Afrikaenfche woeftynen reizende, bejegende eenen leeu,dien hy meteen' pyl fchoot: doch 'sjaers daerna, wanneer hy langs den zelven wegh we- derkeerde, fprong de leeu toe, en greep uit al den hoop der foldaeten juift alleen den zelven jongeling, dien hy deerlyk verfcheurde, zonder iemant anders hinder te doen; zich alleenlyk vergenoegende met het wre- ken van zyn verleden leet. En om deze hoedanigheit des leeus ftelden d' Egiprenaers [E] hem met eenen pyl in 't lyf, mede tot een beeltenis der wraeke. [DJ Hierogl. lib. 1, cap. iy; & Camerarius Oper. Subc. Centur. 1. cap. 21;, beide uit sJEltatJus, de Animal. Lib. i. cap. 4. Zie voorts onze Aenmerking H. over de Aeht- bacrheit, 1. D. bl. 4. [ET\ Wy hebben nu verfcheide malen gezien, dat onze Schryver alles, wat hy by Pi�rius vinr, opgeeft als een beeidenipraek, door de Egiptenaers bedacht. Echter weet ik niet, dat dusdanig beeltfchrift by hen is in gebruik geweeit; en Pi�rius geeft ook zelf, alleenlyk twee hooftftukken voor het bovengemelde, niet onduidelykteverftaen, dat het geen Egiptifche beeidenipraek is. ANDERS. E der een gewapende Vrou. Deze voert een vlammend vier op den helm, en haere flinke hant afgehouwen zynde, beziet ze den ftomp met een grimmigh, ontftelt, en dol wezen. In de rechte hant heeft ze, gelyk de voorgaende, eenen ponjaert, en fchynt'er mede te willen toeftooten; ook is ze me in 't root gekleet. Hier ziet men ter zydeeenrave; hebbende in haeren bek een fchorpioen, dat met zynen ftaert de rave in den hals fteekt. De wapenrufting [A] beduit, dat 'er lichaemlyke kracht en fterkte van- noode is, om gelede fchade met wraek te vergelden. Het vkv op den helm is een uitbeeltfel der beweginge en brant deS bjoets [B] omtrent het hart, van wege den toorn en luit tot wraek, ge- noegzaem in het ontftelde gelaet te lezen. Zy bekykt den ftomp of arm, daer de hant van afgekapt is, omdat 'er geen ding den menfeh zoo zeer tot wraek aenport, als een verfch of ver- nieut geheugen van geleden ongelyk en bezuurde fchade. De wraek wort dan hier door de rave, gefteken van het fchorpioen, afgefchetft, //. Deel. Aaaa aaaa in [A] Zie onze Aenmerking B. over 't voorige beelt. � '\ [B] Vergelyk ook de beelden der Gramfchap met onze Aenmerkingen.

-ocr page 646-



		*w^:. m a* e m**
	<64&	*w^:. m a* e m**
	<64&

in naervolging van Akiatufr, die in een zyner ^Zinnebeelden aldus /preekt [C] : Derave, een fchorpmn in hatrmk�amgevat hebbende, vloog %.-■. .■..-.■..■■■■■ ,\ -.■.>. vAi . . �■' '"-�- 'er [C] �/»�/. 17a. * , .,, i ^V'^V!, Raptabat v�lucres capt�m pede corvils in ai�ras Scorpion ₅ audaci prsemia parta gttke. ,, ' ., Aft ille inrafo fenfim per membra venend;, _? Raptorem in ftygias compulit ultor aquas. O rifu res digna! aliis qui fata parabat, Ipf� perit, propriis fuccubuitque dolis. "',' Alciatus ftelt dit als een beelt van rechtvaerdige wraek: en Kla�dius Minos merkt over' dat Zinnebcelt zeer wel aen, dat het eene vertaeling is van � een Griekfeh Puntdicht van Archias, in't 1. boek der Griekfche Anthologie of Bloemlezing,- als mede, dat het Griekfche puntdicht zelf ontleent is uit de Fabelen van Ezopusj ahvaer een rave, fpys zoekende, een flapend f�rpent opgrypt; en, doodelyk van hetzelve geftoken zyn- de, bekent, dat haer de wraek rechtvaerdiglyk overkomt. Zie ook�raitims, Chil. r. Cent. 1. Ad. 5-8, & Ch. 4 Cent. 1. Ad 79. Eenigszins komt hiermede overeen het (1) Hifi. geene Plinius(i) fchryft van de arenden, en wel van dnt foort van flansen, die men, Nat.iib. volgens de aenmerking van Pi�rius(2,), ftclde heilig te zyn aen Eskulapius. Deze (xlHi⁴ - fl^ang^eri dan, even als of ze zich aen Jupiter wilden wreken oyer het doden van hun- gl-�b. 16. ^nen meefter door den blixem , kruipen opwaert tegen de boomen, en vreten de eieren cap.4. der arenden, de vogels van Jupiter, op: welke ook,als uit wraekzucht,deze Hangen, overal daer zy ze zien, opgrypen, en 'er mede wechvliegen. De Hangen flingeren zich dan om de vleugels der arenden, en belemmeren de zelve dikwyis zoodanig, dat ze te zamen op de aerde nedervallen, Een recht beelt van wraek en we�rwraek. Noch een diergelyk zinnebeelt van wraek leveren ons de olifanten, welke, volgens (3) Hift. het �chryven van den zelfden Plinius(5), van de flangen, waermede zy een natuuriy- Nat. 1-8. ke vyantichap oefenen, in het vechten worden gevat, zoo ze'er toe kunnen komen, ^c'¹¹' in 't oor, zynde dit de eenigfte plaets daer hy zegt dat de olifanten niet kunnen byko- men met den fnuit, en aldaer zoodanig uitgezogen van al hun bloet (want zoo groot worden de (langen gezegt te zyn, dat ze hetzelve geheel kunnen laden) dat ze doot ter aerde neervallen, en de van bloet opgezwolle flangen teffcns met hen verpletten. Dit verpletten van de flangen door den val des olifants brengt my iet te binnen, dat \\ f4)Lft.7. eens gelezen heb by Pauzanias(4). Thengenes, geboortig uit het eilant Thazus, bad ^c>u' zich door zyne ongelooflyke fterkte en fnelheit door geheel Griekenlant zeer berucht en vermaert gemaekt, hebbende in de openbaerc prysfpelen zoo dikwyis met allerhan- de flach van oefeningen de" overwinning bekomen, dat hy vierhondert eerkranfl�n hadde behaelt. Na zyn�n doot gebeurde het, dat een van zyne nayveraers in zyn Ie» ven, 's nachts naer het beelt ging, dat hem ter eere was opgerechr, en het zelve uit een , bittere wraekzucht geeflelde, even= als of hy zynen moedt koelde aen den levenden 1 Theagenes. Maer het beelt viel om, en verpletterde den geefl�laer zeer deerlyk met een onverwachte doch verdiende wederwraek. Daer zyn nog eenige zinfched�n der wraek in de beeldenfpraek over, behalven de reets gemelde, die wy ons verplicht ach- ten den Lezer nog mede te deelen. Namentlyk, voor eerft, eene tigerin, dieeenpaert verfcheurt, om redenen die gezien kunnen Worden in onze Aenmerking D. over het tweede beelt der Snelbeit, en by Pi�rius Valerianus, Hierogl.lib.g. cap.^f. Tentwee- (?) Hift. den, de adder Afpis : welke dieren, naer 't getuigenis van PliniusCf), zoo hunne Nat.l. s. egae gedoodt is, zoodanig wraekzuchtig zyn., dat ze den dootflagcr vervolgen, hem ^c'¹⁵" in 't midden van een grooten hoop volks kennen, en alleen aenvallen: en dat ze die vervolging niet alleenlyk een klein ftuk wegs doen, maer zeer verre, zoodat ze daer* in niet worden belet, ten zy door het tuffchenkomen van rivieren, of een zeer fnelle vlucht. Tenderden, het vogeltje Salus of Egkhus, (waervan wy gehandelt hebben in onze Aenmerking N. over 't beelt Fruchtbaerheii) pikkende eenen ezel in den rug; omdat de ezels zich door de jeukte van de gaten, daer ze gedrukt zyn, dikwyis wry* vende aen de doornen, en alzoo de neften van deze vogeltjes, die ze in de doornen maken, verftoorende, de Egithus, even als uit we�rwraek, den ezel op de huit vliegt» en hem zoo vinnig in de gedrukte gaten pikt als hy kan: naer 't verhael van Pi�rius, Hierogl. Ub. 25-, cap, 40, en Plinius, Hift. Nat. lik 10. tap. 74. Ten vierden, v�l- ' ' ■.. . . S^ens

-ocr page 647-

W RA EK.

H¹}

■ r?

'er mede in de lucht, als met een' fouten roof voor haer gulzige keel. Maer het
fchorpwen, zyn vergift allengsjes door't lichaemder rave'hebbende verfpreit,
heeft de rooffter uit wraek naer de helfche wateren doen nederdalen. O be~
lachens waerdige zaeki Die een ander zocht ter doot te brengen, faekt zelf
omhah, en is gedoot door haer eige lift.

gens fommigen, ookeenebye, die meenen, dat men in de H. Schrift by Efaias(i)
en David(i), in de woorden, En de byen die in den lunde Ajfur zyn, en, Zy hadden
my omringt als byen, de byen moet aenmerken als een beek van wrack en toorn, vol-
gens den zelfden Picrius, HierogL lib. 26. c. 18. Ten vyfden, by de Egiptenaers
de hoorn van een koe, gelyk Horus(3) fchryft, en wy reets gezegt hebben over 't
1. beek des Arbeks, Aenm. E. 1. D. bl. 73: doch nog Horus zelf zegt' de reden,
nog zy is my van elders bekent. Het Griek�che woort, dat men by Horus vint, bete-
lcent niet enkel wraek, maer ook ftraff� over gedane mifdaden: doch ik zie my zoo
nog al niet geredt. Anderen lezen (4) voor't gemelde woort ttouijV, by Horus, irovi�v,
gelyk Pi�'rius (f) ook fchynt te hebben gedaen : en opdat Horus dan niet tweemael het
'zelfde zoude zeggen, alzoo hy in 't naeil voorgaende hooftftuk gefchreven hadde, dat
de hoorn van een ftier werk en arbeit betekende; zoo legt hy het woort irovttv, dat ei-
gentlyk ook arbeiden te zeggen is, in een oneigentlyke betekeniile uit, voor in ver-
legentheit en benaetttheit zyn: maer behalven dat het ongcvoeglyk is, de uitlegging van
een beeldfchrift. te doen met een woort dat in een oneigentlyke betekenifle moet wor-
den opgevat, zonder dat men uit eenige blyken kan zien, waerom zoo eene betekenis
moet.plaets hebben; zoo zie ik ook al zoo weinig, waerom de hoorn van eene koe
benaeutheit zal betekenen, als wrack of itraft�.

fi)kap.7«
v. 18.
(x) Pf.

ii8-f.il,

(j)Hiero-

gl. 1.1. o

18.

(4) Vide

Pauw ad

huncHori

Iocum.

CSlMicro-

gl-lib-3., '

c. 11.

WREEDAERDIGHEIT. WREEDE INBORST.

STOUTMOEDIGHEID. STRYDZUCHTIGHEIT.

E Ene Vrou die jong, gewapent, ontftelt van wezen is, en
toornigh ftaet te dreigen. Zy houdt haer flinke hant op
't hooft van eenen tyger, die 'er zeer fel uitziet en gereet
ftaet om aen te vallen. In de rechte hant heeft ze een' flok of

Aaaa aaaa 2

tak, x-

-ocr page 648-



		W R E EDA ERDIGHEIT.
	64B	W R E EDA ERDIGHEIT.
	64B

tak, aen wiens loof en vruchten men ziet dat het eikenhout is. Hier mede fchynt ze te willen toeflaen. Z'is jong [A] , omdat in 't meefte deel der jonge luiden de hettedes bloets heerfcht, en in hen eene ftoutmoedigheit, vaerdigheit en begeerte om alles te vermeefteren,te weeg brengt $ zulx dat ze, zondereenige vree- r ze, allezaeken, hoezwaer, gevaerlyk en moeilyk ook, durven onderne- men , en ter uitvoering der zelve al hunne kracht en verftant te werk (tellen. Deze hoedanigheit fchryfc hun Cicero, in zynen Kato Major of den Ou- den , toe, zeggende [B], Zwakheit is den kinderen, ftoutmoedigheit den jon- gelingen, Jlattgheit bedaegden mannen, en rypheit van beleidt den ouden luiden eigen. Virg�ius vergeet die eigenfchap in den jongen Turnus niet waer te nemen, latende Koning Larinus hem, naer Vondels vertaling, ia het XII. Boek [C] van Eneas, aldus aenfpreken: Kloekhartige oorlogshelt, 'tisbillyk, hoe uw aert En moedt en vroomigheit meer uitmunt in uw daden, My zoo veel ernftiger en ryper te beraden. En een weihigh daerna volgt 'er [D], Maer Turnus drift laet dit door geen vermaningglyen, Zyn moedt loopt over: hy wort kranker door artfnyen. Dat ze voorts gewapent vertoont wort, gefchiedt omdat de wreedaer- digheit, itoutmoedigheit, barsheit en felheit zich voornamentlyk in de krygsluiden ontdekken. Dies de Prins der Po�ten Homerus, die niets cmgerymts vocnrbrengt^E^ Achill'�s'pp zoo eene wys te befchryven, gelyk Hofatius, volgens de vertolking van Pels^ met deze woorden doet [FJ, . '^v_x \ Wanneer ge op uw toone�lden Vorft Ach�lles fielt > Verbeeld hem dapper, onverbidlyk,ftfaf_> verbolgen; Hy weigre wetten, recjoi, en redenen te volgen, En laet e, al 't geen hemraekt, affluiten op zyn kling: Maer hy verdicht, dat de gemelde krygshelt van kintsbeenen af by den CentauriiSy dat is, Menfchpaert, of Paertmenfch, Chiron, inhetTheffa- Iifch gebergte wiert opgevoedt, en dat hy aldaer daeglyx met leeuwen, beeren, tygers en wilde verkens, altemael wrede en ftoutmoedige dieren, te kampen en itryt te voeren had; 'het welk de gemelde Po�et dus verziert, om te doen geloven, dat, wanneer men op den meeiter [G] 's H�lts -,,.,; ^ * «ys» . %# voQt~ ij f_A] Zie de beelden der Gramfihap, en de even voorgaende der Wraekj, envergelylc de zelve met deze tegenwoordige. L^B^-Gap.»10. S&a ettiejue parti atatis tempeftrvitas,?eft data: -ttt^ infirmitas pue' rorum, & ferocitas juvenum, & gravitas jam cotiftantis atatis, & feneButis maturitas natura/e cjuiddam habeat, cjuad fuo tempore percipi debeat. �[CJ ^19. O piseftans animi juvenis, quantum ipfe feroci Virtute exliiperas, tanto me impenfius �equum eft Confulere. [D] F. 45. - - - - _ Haudquaquam di<5tis violentia Turni Flecfcitur: exfuperac magis, tegrelcitque medendo. - [E]- Qui nihil molitur inepte.* 't Zyn de woorden van Horatius tot lof van Homc- rus dichtkunft, in Art. Poet. v. 140. [F] En in zyn eige tael aldus, v. 120. - - - - Honoratum fi forte reponis Achillem ,� Impiger, iracundus, inexorabilis, acer, Jura neget fibi nata, nihil non arroget armis. �GJ Dat Homerus Chiron tot eenen leermeefter gegeven heeft aen Achillcs, daer-

			uic

-ocr page 649-



WREEDAERDIGHEIT. 6₄₉ voorganger, op de plaets zyner opvoedinge, en op zyn gewoone oefe- ningen let [H], het niet wel anders wezen kon, of hy molt met een '^:groote krygsmansftoutmoedigheit en oorlogswreedaerdigheit begaefc en ingenomen zyn. Virgilius, die fpoor volgende, zegt, dat de Krygsheldin Kamille met de melk van een wilde merry [I] gezoogt was. Zie het XI. boek van Eneas, daer de verziering, naer Vondels overzetting, al- dus luidt [KJ : II. Deel. Bbbb bbbb JJier uit heeft hy geenszins willen befloten hebben, het geene onze Schryver dacruit trekr. Integendeel getuigt Filoftratus, Heroic. cap. 9, dat Chiron een zeer verftandig en w.ys man geweeft is, en dat hy verfcheide aloude helden, daer onder ook Achilles, onder- wezen heeft in de krygskunde, geneeskunde, muzykkunft, en in de gerechtighcit. Het zelfde getuigt ook Plutarchus(i). Homerus (2) zelf noemt Chiron den recht- fOLib.de vaerdigflen der Centauren. En de evengenoemde Filoftratus (3) zegt wel duidelyk, ^Mu(�^ca> dat Chiron, ziende dat de leerling, hem toevertrouwt, oplopende was van aert, hem ^CiX' \⁹' de muzyk heeft geleert, om de fchielyke bewegingen en felle driften der gramfchap door PhUoft" dat middel te verzachten en te doen bedaren; wordende de muzyk daertoe geoordcclt Icon. lib. veel vermogen te hebben: het zelfde zegt insgelyks Ovidius(4")s en Homerus(5; ver- ^i>caP-^l- ziert ook tot geen ander einde, dat Aclulles, toen hy vergramt was op Agam�rnnon, j.^^lluui- zyn vermack nam met het fpelen op zyne luit, dan om te kennen te geven, dat hy 8,'i."' ^V' op die wyze de woedende razerny zyner gramfchap ftilde: gelyk Elianus(6)enPlutar- o) He- chus(7>^!zeer wel hebbenaengemerkt. Alle welke dingen maken, dat ik geloof, dat wt 19. Homerus, door eenen Centaur te geven tot eenen leermeefter aen Achilles, niet be- §^,s" oogt heeft, veel min, dat hy zoude hebben willen te kennen geven, dat zulks iet zou- ^im.Ub" deTiebben toegebragt tot den woeften aert van Achilles; rnaer wel recht het tegendeel. i._v. u. [H] Dat Homerus zynen helt Achilles laet ftryden tegen beeren, wilde zwynen, (j)Uiad. tigers, en leeuwen, (zoo echter Homerus dat zegt, en onze Schryver niet in dennaem '''� ^9,v- dwack: altoos die plaets van Homerus valt my nu niet in de gedachten; rnaer ik weet, \ffy* dat men 't vint by Statius, Jchil. lib. z. v. 409) zulks heeft niets anders in, dan dat hift.hb. hy ziet op de gewoone opvoeding en oefeningen der geenen, in oude tyden, die men i+cp. fchikte tot den kryg : waertoe deOuden hebben geoordeelt, dat niets meer dien ft kon- ^ZJ- de doen, dan dat men de jonge jaeren oefende met de jagt op groot en klein wilt, tot Oj'Lib.de

	vermeerdering van fnelheit en krachten: welke jagtsoefening tot dien einde aen toeko-		cap.1 9.	"
			cap.1 9.
		mende oorlogshelden zeer wort aengeprezen door Piato, Xenofon, en anderen j gelyk men zien kan by Hieronimus Merkurialis, De Arte Gjmnaft. Lib. 3. cap. iy. Alzoo lezen wy by Plinius, in zyn Loffchrift voor Trajanus (8), Olim h&c experimenta ju- (g)Cap.s. ventutis, h&c volupts er at; his artibus futuri duces imbuebantur, certAre cum fugaci-* '9)Florus lus fcris c/trfu, cum attdacibtts robore, cum callidis afiu: dat is, Dit waren outtyts de lib-3-cap. proef (lukken van de jeugi: dit was hun vermaek.; en dit waren de eerfie hunjien, daer � toekomende Krygsoverjten zich in oefenden, dat z.e met fchuzve en vluchtende wilde die- taviiRat. ren ftreden in^,t loopen, met de ft out e in krachten, en met de loz.e in lift. En wil iemant Temp. een voorbeelt van zoodanig eenen Veeltheer ? zie daer dien grootenMithridates, Koning ^1>a1'»- is van Pontus, die veertig jaeren f9) met de Romeinen heeft geoorlogt. Deze heeft zich ^L'^b- ■^c- in zyne jcugt, volgens 't verhael vanjuftinus(io), geduurende den tyt van zeven jae- ii�)i.ih* ren zoo geoefent met de jagt, dat hy niet alleen nooit nochte in eenige ftadt, nochte 57.cap.i.; in eenig huis op het lant, overnachtte; rnaer altyt zwervende door de bollenen en over §.7. de bergen, gewoon was de wilde dieren of na te loopen, of 'er mede te vechten, en al- zoo zyne fnelheit en krachten te vermeerderen. [_I] Alzoo wort Achilles ook verdicht door Chiron opgebragt te zyn met honigraet en het merg van jonge harten, by Filoftratus(n); en met de ingewanden van leen- (_tIi_He. wen, en het merg van wilde zwynen en beeren, by Statius(12), Apollodorus(i3), rok'.cap. en anderen: opdat hy namentlyk daerdoor fiiel en fterk mogte worden, en hard in 't i?$i. uitftaen der ongemakken van den kryg, zynde het bekent, dat de foort van fpyze en '^II' .^A* opvoeding veel toebrengt tot den inborft en lichaemsgefteltheit der kinderen : Waerom het \," '_g ^lb' " wort beft geoordeelt, dat de kinderen worden gezoogt van ha�r eige moeders. Zie (13) Lib. Makrobius, Saturn.l.f.c.y,* Gellius, l.izc.i; Scaliger, Poet. /. j.f, 3. u^;-. 3. [KI V.^n\. Hic natam in dumis, interque horrentia luftra, Armcntalis equa; mammis 8c la��e feiino * Nutribat, teneris immulgens ubera labris.

-ocr page 650-



		6_So W R E E D A E R D I G H E I T. »�e«der - ■ Hier voedt hy 't kleene kint in ruigte, en fcherpe hagen* _y ^Metabus' En naere holen van gedierte, fchuw voor elk. Hy melkt een merriff een en wilde paerdemelk In haeren teer en mont, en laeft d' onnoozle lippen. Zoo fpreekt ook Ariofto van zynen Rogier, dat hy namentlyk opge- queekc zy door 't merg van leeuwen [L] en beerenj in welke beeften de ftoutmocdigheit en felheit klaerblyklyk intikken. Boven dit gezeide voegt dezen beelde eene wapenrufting, omdat het den ftourmoedigen niet alleen eigen is, andren eerft te beledigen, maer ook omdat zulken gelyke drift toonen ia 't befchermen van zich zelven_; zynde de ftoutmoedigheic een overvloet van moedt, zoo wel 't eene als 't andere in zich bevattende. Zy houdt de flinke hant op een' zeer feilen tyger, omdat veele Po�ten uit de natuur dezes diers gelegentheit hebben genomen, om degeenen, die wreedaerdigh en hardt of fel, en door bidden noch fmeken tot gunft noch medelyden te vermurwen noch te bewegen zyn, te befchryven als melk van tygers te hebben gedronken. Ik vergenoege my met flechts eene plaets, van Virgilius IV. boek van Eneas, byte brengen, daer die Aerts- dichter, naer Vondels vertolking , Dido deze woorden in den monc geeft [MJ, Geen Venus, o verrader, Is uwe moeder, neen, noch Dardanus de vader, Enfiamheer van uw huis. Kaukaes, verwoet van aert_tDe rot Jen hebben u in 't beer ene ft gebaert, Hyrkaenfche Tygers ugezoogt aen haerefpeenen. Zoo doet ook Taf�b_? Virgilius hierin gelukkigh naer volgende, zyne Armida haer' beminden doch van haer vertrekkenden Rinaldo of Reinout het volgende toedry ven [Nj: Gy zyt noit tui het bloet van Attienus gefpro- ten, [IS] Het blylct genoeg uit het zoo even gemelde, dat Ariofto dit gedacn heeft in naervolging der Ouden. Nochtans moet men met Barthius, in zyne Aentekeningen over Statius, aenmerken, dat de leeuwen, volgens Ariftoteles, in 't geheel geen merg in hunne beenderen hebben: waerotn ook Apollodorus en Statius fpreken niet van het merg der leeuwen, maer van het ingewant: hoewel hy aentoont, dat 'er ook onder de Ouden gcwceft zyn, die met de zelfde onopraerklykheit zeggen, dat Achilles is opgebragt met het merg van leeuwen. \JA] V. 365. Nee tibi Diva parens, generis nee Dardanus auctor, Perfide: fed duris genuit te cautibus horrens Caucafus, Hyrcana?que admorunt ubera tigres. (0 In In plaets van tigers heeft Catullus leeuwinnen (1): Nupt» Pe- Qusenam te genuit fola ftib rupe kasna? Thee. v. Dat is: Wettig een leeuwin wierp u op woefle en naere rotfen* ? ¹H- Ovidius voegt beide eene tigerin en leeuwin te fame'n, in 't 9. Boek zyner Herfchep- (i)v.tfiz. pingen (%): neque enirn de tigride natus, Nee rigidas filices folidumvein pe�lore ferrum Aut adamanta gerit, nee lac bibit �lle leaena:. Dat is, naer Vondels vertaling: Want ge ene tigerin worp hem in woefle flreken ; Zyn hart is ftael nogh fieen, noch lafiiger te breken Dan harden diamant: hy zoog geen bofchleeuwin. Den leeu h�bben wy reets als een zinnebeelt van wreetheit gezien in het beek Gedieti' Jiigheit, Aenm.C, \.D.bl./^i.G. QNTJ _v Ne te Sofia produfl�, ne f�i nato De 1' Attio fanguc tu . te 1' onda infana Del mar produfl�; o '1 Caucafo gelato, # E Ie mamme allatar di Ticre Hircana,

-ocr page 651-

W R E E D A E R D I Ci H E I T. 6$i

ten, en defchoom Sofia heeft u niet gebaert.. Zeg veeherMtgy-utt-dolken
�woejie zeebaeren ₃ ofhetys des bergs Kaukazns geboren zyt, en Hirkanifche
tygereffen gezogen hebt. Zie het XVI. Gezang des Verloften Jeruzalems.
De Hok, dien het beek dreigenderwyze in de rechte hant houdt, ver-
heelt de hardheit eri felheit des gemoets. En dus zegt Pi�rius Valeria-
nus [O], dat 'er geen vermaerde Po�ten ontbreken die verzieren, dat 'er
wilde en wrede menfchen, ontbloot van alle menfchlyke manieren en ze-
den , uit harde eiken zyn voortgekomen. Virgilius heeft dit ook verdicht,
zeggende door zynen tolk Vondel [P],

Toen fprak Ev ander, die dengront der Roomfchefi�
Gelegt heeft: Bofchgoon en de Velt godinnen m�>
En een hardtvochtigh volk, geteelt uit eik en/lruiken,
Van over outs dit bofch tot hun v er blyf gebruiken,
En kopen, zondef tucht en zeden, wilt genoeg.

[O] Hierogl. Ub. j-i. cap. 9; alwaer hy aentekent uit een ouden Uitlegger van He-
ziodus, dat, voor het bouwen van fteden en huizen, de menfchen gewoon waren
zich te onthouden en hunne kinderen te bergen in holle boomen en fpelonken van
fteenrotf�n; en dat, als zy daeruit te voorfchyn quamen met hunne kinderen, daervan-
daen gelegenheit is gevonden om te verdichten, dat de menfchen uit boomen en fteen-
rotf�n zyn geboren. Hetzelfde beveftigt ook Servius over Virgilius(1): waermede
voorts overeenftemmen de korte Aenmerkingen, die men over Homerus heeft op den
naem van Didimus, over dit vaers(2):

'Ou ydo a.Tvo Sgv�� iffcTi 7rxAat<pxrn, «T ciiro ftirgq;.
Dat is: Want gy zyt niet geboren uit eenen eik_, daer de oude verdichtfcls van fpreken,
nochte uit eene fteenrotfe. Gelyk nu die verdichte geboorte uit eenen eik hier wort toe-
gepaft op de wilde en wrede natuur der menfchen in de onbefchaefde en woefte ty-
dcn, alzoo fchryven ook Virgilius(3) en Ovidius^) den oorfprongk van den harden
inborft der menfchen daer aen toe, dat ze geboren zyn uit de fteenen van Deukalion
en Pirrha: gelyk de laetfte(5) ook verdicht, dat de menfchen, voor den tyt van Deu-
kalion, wreet, bloetdorftig, en verachters der Goden waren, omdat ze waren voort-
gekomen uit het bloet der Giganten, die den hemel hadden beftormt. Zulke vindin-
gen zyn in de dichtkunft aerdig en geeftig, en zetten de zelve veel fleraet by: maer
in de beeldenfpraek, daer de zaeken alleenlyk moeten fpreken door dat ze gezien wor-
den, en zulks om een zekere natuurlyke eigenfchap of gebruik, van de zelve bekent,
kunnen zy niet worden overgenomen met behouding van die aerdigheit; ja deugen 'er
niet in. Want immers is de wreetheit geen natuurlyke eigenfchap van den eik, nog
ftrekt tot een gewoon gebruik of gereedfehap om 'er wreetheit mede te plegen, Om
welke reden ik hier veel liever, als een zinnebeelt van wreetheit, uit den zelfden Pi�-
i'ius (6), in plaets van een eiken ftok, aen het beek in de hant zoude geven een zwaert,
als zynde een gewoon wapentuig, daer men wreetheit mede placht te oefenen. Doch
alzoo wy die beeldenfpraek breeder verhandelt hebben over het 1. beek der Baoshek,
Aenm. �, 1. D. bl. 215, en 't eerfte beelt der Doot, Aenm. E. 1. D. bl. 263, is het
onnodig, dat wy het zelfde hier herhalen.
[PJ JEneid. Lib. 8. v. 313.

Tum Rex Euandrus Romans conditor arcis:

Haec nemora indigena� Fauni Nymphaeque tenebant,

Gensque virum truncis & duro robore rata:

Qiiis ncque mos, neque cultus erat.

J.8.V.315.

(i)Iliad.J.
19.V.163.

(s)Geor.
lib. i.v.
<Jj.

(4) Mee.
lib. l.v.
414.
(j)ibid.
v. 159.

(6) Hiero-
gl. lib. 4*.
cap. 56.

Bbbb bbbb 2 WREET-

-ocr page 652-



		WREETHEIT.
*6$z*		WREETHEIT.
*6$z*

	WREETHEI Ene Vrou die fchriklyk van wezen, en root van aenge- zigt en gewaet is. Zy heeft eenen nachtegael op haer hooft, en vervvorgt met beide haere handen een kintje dat nogh in de luuren legt. Deze zaekverbeelding is ganfch niet duifter, aengezien het een zeer groot blyk van wreetheit is, als men iemant, die ons noit verongelykteof befchadigde, en in alles onnozel is, zoo deerlyk omhals brengt. Endaer- om wort de wreetheit gezegt te zyn eene onverzaedbaere begeerte naer 't quade in het ftraffen der onfchuldigen , en 't rooven van eens anders goederen; zulx dat het recht alle inbreuk lyde, en de vroomen beledigt en niet befchermt worden. De roode verf van gewaet en troni, beduit, dat alle de gedachten des vvreedaers bloerdoritigh zyn [A]_} en in 't (lellen van een' nachtegael op 's beelts hooft, wort gezien op de fabel [B] van Progne en Filomela, als wezende een uitmuntend gedenkteken der wreetheit. [A] Zie ook het aengetekende over de beelden der Wraek- [B] Die fabel is bekene uit Ovidius (0 en anderen, verzierendc, dat Progne ineene zwaluwe, en Filomela in eenen nachtegael is verandert, na dat ze Jtis, het zoontje van Progne, wredelyk omhals gebragt, en aen den vader Tercus te eeten opgedifcht hadden: hoewel anderen die veranderingomkeeren, en zeggen, dat Progne m eenen nachtegael, en Filomela in eene zwaluw is hervormt. Van welk onderfcheit men, behalven de Schryvcrs reets aengewczen over 't beek Klacht e, Aer.m.E, z. D. bl. 68> ook kan nazien 't gcene is aengetekent door Meurfius, in Regno Attico, Lib. t.caj>.^, en Klaudius Minos, in Ahiat. Embl. 70. Ondcmiflchen moeten wy hier wederom zeggen, dat de nachtegael geen goet zinnebeclt is van wreetheit, om reden die wy, i" onze AenmerkingO.ovcr 't naelt voorgaende beclt, hebben gegeven van den eik. An- ders zoude zy veel eer ren beclt zyn van wraek., omdat Progne en Filomela die moort begaen hebben niet zoo zeer uit een natuurlyke wreedaerdigheit, als wel uit een gruw- zaemc drift om zich te wreken aen Tereusj welke drift haer voor dien tyt wreef maektc. _. .3 . ANDERS.

-ocr page 653-

WREE�'HEIT. %f

Ene Vrou in een yzerroeftverwigh Ideet, en met een'

grooten diamant midden voor haere borft. Zoo f�aet
ze met de handen in de zyden, en ziet al lachende een huis
in brant ftaen, en een dooding of vermoording van kin-
deren, die in hun bloet �mwentelen.

De wreetheit is eene hardheit of ftrafheit van een gemo�t dat zich ver-
heugt in of om d' elenden van anderen :,�n wort deze gemoetshardhefc
uitgebeelt door den diamant voor de borft |� welke fteen[A], omdat hjy
by uitftek hardt is, door de Po�ten ook dikwyls geftelt wort tot een aen-
duiding of vergelyking van de wreetheit en naeulyx vermurwbaere harcf-
heit der vrouwen,

Brant en moort als met de handen in de zyden [B] en een lachend we-
zen aen te ftaen zien, is een der allergrootfte kentekens van wreetheit.
En opmenfchen, of liever monfters onder de menfchen, die dit weldoen
konden ₃ heeft de werelt in de voorgaende eeuwen nochtans willen kua-
nen roemen in de perfoonen van verfcheide luiden, als van Nero en eenige
Herodeflen [C]. De bedryven dezer wreedaerts weet men, en moeten
ons voorzigtigh maken, aengezien 'er geen fchelmery is die niet ter eeu-
wige gedaehten�Te door de Hiftorien bewaert wolft,�om te dienen toe
fpiegels voor de nakomelingfchap. >

[A] Als ook een rotsfteen, yzer, en andere harde ftoff�n: gelyk te 2ien is uit _t de
reets aengehaelde voorbeelden over het tweede bcelt hiervoor. De vrou heeft hier
den diamant voor de bor.fl, omdat de borft de plaets is daer de barmhartigheit en
zachtrooedigheit, en deszelfs tegendeel, de wreetheit en andere gemoetsgcftaltenifl�n,
Zyn gehuisveft.

[B] Dat het gewoone gebaer is der geenen, die, in gramf�hap ontfloken, hun-
nen moed koelen met icheldwoordcn j als ook der geenen, die met vermaek eenig on-
heil aenfehouwen van de zulken, die ze haeten, en gereet ftaen om dat vermaek ook
met eenig blyk, of zelfs met woorden, te betuigen.

[C] En veele anderen, deze of evenaerende, of overtreffende, die elk in de Hifto-
rien kan vinden, en wy derhalven onnodig achten hier op te tellen.

ZACHf-

Cccc cccc

IL Deel

-ocr page 654-



			ZACHT MOEDIGHEI T.
		<fr4	ZACHT MOEDIGHEI T.
		<fr4

	ZACHTMOEDIGHEIT. fOo komen wy eindelyk tot de beelden die onder de lefte letter van ons A B behooren: want de X ontgint 'er geene, en de Y hebben we voorheene plaets gegeven. Befchou dan vooreerit de Zacht- moedigheid di� gevoeglyk vertoont wort ais eene Vrou, be- kranft met olyftakken, en hebbende ter zyde eenen olifant, op welken ze met de rechte hant leunt. De zachtmoedigheit is, volgens Ariftoteles (telling, eene door zekre reden bepaelde middelmaet [A] omtrent de gemoetsdrift der gramfchap, voornaemlyk beftaende in die te vlieden, maer ook fomtyts te volgen, in dingen waerin, tegens zulke perfoonen, zoodanigh, wanneer, en zoo lang het betaemlyk is, en, ter liefde van een deugdelyk en vreedzaem le- ven, kan en dient te gefchieden. En hiervan is d' olifant by d' oude E- giptenaers[B] een uitbeeltfel, omdat hy van natuure met dieren, kleener van krachten dan hy, geheel niet wil ftryden, gelyk ook niet met grootc of magtige, tenzy zeer getergt [C]. Men z�gt ook van dit groote fchep- fel, den olifant, dat hy, voor een kudde fchaepen, die hem by geval te gemoet gaet, komende, de zelve met zynen fnuit vaneen fcheidt[D], opdat hy die niet onverhoeds zou befchadigen. Ja hy heeft zulk eenen eerbiedt voor die kleine dieren, dat hy, vergramt en geftoort zynde, door f_A"] Namentlyk tuflchen oploopentheit of haeftigheit van zinnen, en tnflchen onge- voeligheit zelf in de grootfte belediginge: welke gemoetsgeftalte zeer na komt aen dwaesheit. Zie Ariftoteles zelf, Etbic. Lib. 4. cap. 5. [B] Of de Egiptenaers den olifant inderdact als zoo een zinnebeelt hebben gebruikt, dan of het onze Schryver wederom, naer zyne gewoonte, op de rekening der Egipte- naeren heeft geftelt, omdat hy 't by Pi�rius(i) heeft gelezen, kan ik wel niet vaftelyk bepalen; maer geloove het laetfte echter als het waerfchynlykfte. �..[C] Zie Plinius, Hifi. Nat. hb. 8. cap. 7. ^D] PJinius, ibidem.
(1) Hiero- gl- lib. a. e-17-


				*..,.^J*

-ocr page 655-



		ZACHTMOEDIGHEID 6f? door de tegenwoordigheit van dit vee[~E], weder verzacht, bevredigt en geftilt wort, en alle grimmigheit varen laer. Ook getuigt Plinius [F], dat, indien eenigh wandelaer of reizer in eene woeftyn van den rechten wegh geraekt is, en derhalve verlegen omdwaelt_; dat, zeg ik, de oli- fant, zulk eenej_Kiontmpetei^de betoont, maer hem pok weder pp den wegh brengt dien hy verloren ha\|�. jD' olyfboom,-metwiens takken het beek gekrpontfis, js,een beek vit* v��de en zacrhtmb�digheiti en daerom [G] willen fonirni^�fi', dat de Oii- 0n alle hunne godenbeelden van olyfboofflenhoutwi�d�n^�maekt heli- ben: voor reden daervan bybrengende, dat Godt een, miMe gever vip weldaden aen de m�nfchen was, en met g�etheit en zach\|rjt�edig^�lt hun- ne] inisdadert wel;^!vergeven, mitsgaders hun overvloet alIeVgoederen fchejj-: ken wilde. Volgens of in overeenkom!!: van dit fchooqp �flkr^lypkffihc beek, erji. 't^:,g��n \we zeiden, mek Herod�tus [H], dat/<vanneer de E\|\|- dguriers pe goden-eertyts eens baden, Dat het hun to��i believen'mogt dljonvr�chtbaerheit huns lants wech te nemen j zy ten/ahtwoortkregeif, dit die igenad^ kun geworden zou , indie\|t ze rer, eere der godinnjln riamia en Auxezia beelden uit olyfhout toeftelden. En-het fchynt mie djjtt zelve opzigtverhaelt te worden, dat op zekeren tytbyde Milezi�ls dl heilige ftam eens olyfbooms van zelf brandde: Wann��r zy onder ma\|- kandei^n atlerJ^&�©wt va^va^i^ digheit,gepleegt hadden. Ook zeit men, als iet wonders, datd'oli, de Cccc cccc 2 vrucht [E] Een ram, zegt Plurarchus. Zie onze Aenmerking F. over het tweede beek des Godtsdienfls, i.D.bl.fiS. By Horus Apollo (i) lees ik, dat de Egiprenaers, als («)Hicro- Ze een olifant en ram fchilderden, daerdoor een koning affchetften die een afkeer hadde g'- '� �^c van zotheit en onverfhmt: omdat, zegt hy, de olifant, een ram ziende, vlucht. En ^Ss' Hoefchelius tekent over Horus aen, uit Elianus(i), dat de Romeinen, in den oorlog'-f_xj Anim. tegen Pirrhus, de overwinning tegen zyne olifanren hadden behaelt door't medebrengen Jib. i. caj>. van rammen en verkens in hunne flagorde, zynde de olifanten zeer bevreeft voor het 3^8,geluit der verkens: gelyk wy reets over 't beek der ydele Eer gezegt hebben , Aenm. Qjjq, i.D.bl.^j. Dereden, waerom zy den ram gebruikt hebben als een beek van zotheit, is miflchien af te nemen uit onze Aenm. B. over 't derde beek der Onweten- heit. Maer het ichynt eenigszins te ftryden, dat Horus zegt, dat de olifant op het gezigt van eenen ram vlucht; en Plutarchus, dat hy dan van zyne dolheit wort be- vrydt. Pi�rius(3) fielt de vlucht des olifants op het gezigt van eenen bok, niet van (^)i�icw-: eenen ram : het zy hy zulks elders gelezen heeft, het zy hy in cenig hantfebrift gl�b-z. van Horus voor xftot, een rat», heeft gevonden r^dyQ-, een kok., en die leezing uit- ^c,!f>gekozen boven de andere, tot vermyding van bovengemelde zwarigheit. Doch mo- gelyk kan men die zwarigheit dus vvechnemen , dat men begrype, dat Plutarchws fpreekt van de dolheit, dat is, woedende gramfchap des olifants, en dat hy van de zelve, zoo rns hy eenen ram ziet, bedaert, uit eene natuurlyke vrees die hy voor dat dier heeft. Wat vorder de zachtmoedigheit des olifants betreft, zie ook het 4. beek der Godtvruchtigheit, x.D.bL^i^; Aenm.O. over het vyfde beelt der Goedertierenheit, i.D.bl.f^S-, en E. over het tweede beelt der Gramfchap, x.D.bl.^o. [F] Zie Aenm. S. en T. over 't vyfde beelt der Goedertierenheit, i.D.bl.5%9. [G] Al wat hier volgt tot het einde des beelts toe, is genomen uit Pi�rius Valeria- nus, Hierogl. lib. 53. cap. 8, uit wien wy, 't gecne by Pers en den Italiacn zelf zeer verwart was voorgcflelt, n�es hebben verbetert en te recht gebragt. Voeg 'er by het geene wy uit den zelfden Pi�rius hebben acngetekent over het beelt Ae/moes, Aenm. D, 1. D. bl. 2,8, en vergelyk voorts met het tegenwoordige beek ook de verfcheide beelden der Goedertierenheit, Goetaerdigheit, G�etheit, en Goetwilligheit. Zie ook Aenm. C. over het tweede beelt der Matigheit, 1. D. bl. 127. Als beelden ook van eene uit- muntende zachtmoedigheit, hebben wy reets elders gezien het lam en fchaep. f_H] In Terpj�chore. Zie ook Giraldus, Hiftor. Deor. Synt. \l col. 6j.

-ocr page 656-



			Z E D I G H E I T.
		*6$6*	Z E D I G H E I T.
		*6$6*

	vrucht des gezeiden booms, zoodanigh eene kracht heeft tegens de raz�r- nyen, dat hy, in de woedende zee zelf gegoten, haere verbolgentheit teffens met het onweer ftilt en doec verdwynen.

ZEDIGHEIT. Ene Maegt die in de rechte hant eenen fchepter houdt," op wiens boveneinde een oog ftaet. Zy is in 't wit gekleet, en met een' gouden riem omgordt; en hacr hooft, dat geheel onopgefmukt en zonder kuif is, buigt ze een wei- nigh nacr beneden. Auguftinus zegt, dat Modeflia [Zedigheit] in benaeming afkomt van Modus [A], dat is, maete: en de maet is de Moeder der Orde_;zoodat [B] de zedigheit beftaet in het naer maet en ordefchikken en be- frieren onzer handelingen. En om dit te doen wort vereifcht, dat men in alles voorneme te blyven midden tuffchen de afwykingen of grenspae- len van te veel ofte weinigh, en dat men zich houde op den middel wcgh, beftiert door de matigheit, waervan de fchepter met het oog daer boven- op een zinnebeek is. Namentlyk de Egiptifche Priefters [C] plachten, wanneer ze eenen beftierder wilden uitbeelden, een oog en eenen ryxftaf te vertoonen, die beide by het beek der Zedigheit wel te pas komen: want die zedigh genoeg is, heeft ook oogen, nut om hem alle gebreken te doen myden. En die zich door den fchepter der Zedigheit laet regee- ren, kan ook zyne gedachten beteugelen, zulx dat ze niet buiten 't rech- te fpoor loopen. Want de zedigheit, zegt Hugo[D], is hierin gelegen> dat [A] Zoo ook Cicero, DeOffic. Lib. I. c.40. Modefiiam, qm in verbo modus hef- Zie Voflii, Etymologicum in Modus. [B] Wederom volgens Cicero, de Offic. lib. 1. c. f. In omnium quafiunt, qutqui dicuntur, ordine & modo, in quo inefl modeflia, & temperantia. fC] Zie onze Aenmerking C. over 't beelt Dwaling, i.D.bl. 299. [_D] Modeflia cnim efi cultum & mot urn & omnem nofiram occupationem ultra defet*. turn & chra excejfum f�jlert.

-ocr page 657-



		ZE D1GHEIT. 6_S7 dat wi ons in kleeding, beweging, en voorts in alle onze bezigheit, dierwyze weten te voegen en te beftieren, dat 'er noch te veel noch te wemigh gedaen zy.. Zoo vereifchtde zedigheit dan, dat de menfch zich zelven wel zie te be- ftieren, het welk een zonderlinge gaef van Godt is, gelyk Sotades, een zeer out Dichter onder de Grieken, met dit zeggen aentoont: Zytgy ze- digh? houdt dat voor eene Godtsgave. Zedigheit zult gy hebben, indien gy u zelven wel bejliert. Het witte kleet is een teken van zedigheit, en ook van een gemoet, dat, met het tegenwoordige vergenoegt, nergens meer naer omzoektj al- toos, zoo fpreekt 'er Pi�rius in zyn XL. boek van [E]. Zy is met een'gouden gordel omgefpt, omdat ook zelf de H. Schrift door den gouden gordel [F] wil te verftaen geven de matigheit en zedigheit,mee welke men de dartele en wilde begeerlykheden en hartstogten breidelt en weerhoudt, een zuivere zedigheit in zyn gemoet voedende: gelyk men aldus zou kunnen begrypen en opnemen 't geen David, Pfalm XLV. 14, zegt, Des Konings dochter is geheel verheerlykt inwendigh; haere kleeding is van gouden bordimrfel [G]. �n Paulus zegt, Efez. VI. 14, Staetdan, uwe lenden omgegordt hebbende met de waerheit [hl]: door welken gordel van waerheit fommigen hier verftaen de zedigheit en zuiverheit des har- ten , met welke de begeerlyke, of liever, begeerende, gemoetsdeelen wor- den in toom gehouden. IL Deel. Dddd dddd Dat [E.] Aen 't vyf�ntwintigfte hooftftuk: alwaer hy het geeftig zeggen meldt van den ,_r. _A ^ grooten Alexander: by wien(i) als eens fbmmigen de fpaerzaemheit en zedigheit van piutarch. Antipater zeer roemden; zoo antwoordde de Koning, dat die man uitwendig gekleet Apophtru ging in een wit gewaet, maer inwendig geheel met purper bekleet was: te kennen ge- ^Re8- ^&vendc, dat hy in fchyn oprecht en nedrig, maer in zyn hart een ftactzuchtig hove- �¹'"* ling was. Zoo wil de zelve Pi�rius dat outtyts ook die geenen te Rome, die naer ee- nig eerampt ftonden, daerom in een bovengemeen wit gewaet zouden hebben gegaen, om als daerdoor te betuigen, dat zy naer die hoogheit ftonden niet uit een eerzuchtig gemoet, maer uit eerlyke en oprechte inzigten. Namentlyk, de witte kleur der wol- Ie is natuurlyk, en de natuur is eenvoudig; en al wat eenvoudig is, vertoont zich zoo- danig als het waerlyk is, en die dat doet is oprecht: maer de purpere en andere kleu- ren, vertoonen de wol niet zoo als ze is van natuure; maer, in plaets van dat, een van elders aengenomen fchyn, met verberginge van deszelfs waere natuur en aert; en is . alzoo bedneglyk: en dus worden de heimelyke, bedekte, en liftige oogmerken der hovelingen, die doorgaens in een koftelyk purper gewaet, of diergelyk, gekleet gaen, niet te onrecht afgefchetft door den ichooncn, doch niet natuurlyken, en dus bedrie- genden glans van 't purper. Zie verder van de witte kleur ook de beelden der Ne- drigheit, en vergelyk de zelve, te gelyk met die der Matigheit, met het tegenwoordi- ge: waermede zy in fbinmigc deelen veel overeenkomft hebben. [F] Die deze betekenis in den gouden gordel plaets geven, verftaen het zoo, dat de gordel bedwinging en beteugeling beduit; het deel des lichaems, daer hy om wort gegordt, namentlyk de lendenen, vlccfchlyke luften en begeerlykheden; gelyk reets elders gezegt is, en in 't brede te zien by Pi�rius Valerianus, Hierogl. lib. 34. cap. 18 & 19; en eindclyk de ftofl� des gordels, te weten het gout, de reinheit en zuiverheit der gedachten, die de vleclchlyke driften weerhouden. [G] Pi�rius (z) haelt deze woorden aen als of 'er ftont, Zy is verfiert met goude (i)Hiero- gordtls. gl.lib-4©. [H] Hiertoe brengt de zelve Pi�rius ook Openb. 1. v. 13. In 't midden van de ^caP-4⁸- sneven goude kandelaeren [zag ik] eenen den Zoone des menfehen gelyk zynde, bekleet met een lang kleet tot de voeten, en omgordt aen de borflen met eenen gouden gordel. En Openb. 15-. v. 6. De zeven Engelen,' die de zeven f lagen hadden, quamen uit den tempel, bekleet met rein en blinkend lynwaet, en omgordt om de borfi met gouden gordels: alwaet" Pi�rius echter, in plaets van om de borfi, ook leeft, om de lendenen.

-ocr page 658-



		658 Z E D I G H E I T. Dat ze haer hooft wat nederbuigt, is een teken van zedigheid; en dus zyn de minnaers en minnareiTen dezer Deugt zich gewent te vertoonen_}de zelve zedigheit ook in gang, vrolykheit, enz. latende uitkykcn, om dus in alles het gebodr. des Apoftels, F�ip. IV. 4 en 5, te gehoorzae- men, daer hy zegt, Verbijt u. Uwe befcheidenheit [of zedigheit] zy al- len menfchen bekent. En zeker, die met deze deugt bedegen is, fteekt het hooft niet hoogmoedigh op, en zal 'er zelf geen weitfche hairkuif op Iy- denj want de zedigheit laet geen overtollige dingen toe, gelyk gezeit is. En van zyn hair eene kuif te maken, wat is dat anders dan overtolligh, en een blyk van ydele opgeblazentheit? want door zulke opzigtige uiter- lykheden openbaert zich de gfootfcheit die in 't gemoet verborgen is. Dat dit waer zy, blykt niet duifter aen de vogels, van welke de geene die ee- ne kuif op 't hooft hebben, onzedigh van aert zyn _; en daerom neemt Plautus, in zyn Blyfpel, genaemt de Gtvange, den Hop , die ge- kuift [I], en ook onbefchaemt is [K], niet zonder reden voor de verbeel- ding eener hoere [L]. En dus is de Haen, zoo lang hy zyne kuif heeft, trot's en ftout; maer de zelve hem uitgebeten zynde, zoo wort hy nedrigh en zedigh [M]. Dat dezes vogels trotsheit zoo lang gewent is te duuren als zyne kuif, legt ook in deze woorden van Petrarcha, op zekeren Frans- man uitgefchotenLNj: Laet dm Franfchen Haen nu zyne oor en opendoen ; en de kuif zyner onbefchofte trotsheit laten vallen: eene fpreekmarner die Pius de Tweede naervolgdej van een' opgeblazen Filozoof en Godtgeleer- den, die in zyn difpiteeren ftokftom bleef fteken, zeggende [O], Den trots- aert [I] Plinius, Hifi. Nat. lib. 10. e. 29. Upupa crifla vifenda plicatili, dat is, De weedhop munt uit door een groote kuif, welke zjy kan toevouwen. [K] Dat de weedhop een vuile vogel is, hebben wy gezegt over 't beelt Blohar- tigheit, Aenm.C, i.D.bl, 208: maer wacrom onzeSchryver hem onbefchaemt noemt, is my onbekent. [L] Hoe onze Italiaen aen die gedachten komt, kan ik niet uitdenken: maer 't is zeker dat hy Plautus niet verftaen heeft. By dien Dichter komt iemant voor, die in de fteenbergen hadde gewerkt, en het gereedfchap, daer hy mede hadde moeten ar- filCaptn'. beiden, niet ongeettig en al boertende eene weedhop noemt. Zyne woorden zyn dus (1): Aft- 5. fc, Nam ubi illo adveni, quafi patriciis pueris aut monedulae, 4' ^v'⁵* Aut anates, aut cotui'nices dantur, quieurn lufitcnt: Itidem Iijec mihi advenienti upupa, qui me delectct, data eft. Dat is : Zoo ras ik_ aldaer (in de fteenbergen) cjuam, z.00 is my, eveneens gelyk^ men aen de kinderen der Groot en meerlen, of eendvogels, of quakjzels geeft, om 'er mede te (pelen; insgeljks dez.e weedhop gegeven, opdat ik 'er my mede zonde vermaken. Het ge- reedfehap derhalven om de ftecnen uit de bergen te halen, re weeten, cen houweel of pik, noemt hy cene weedhop, omdat het eenigszins de gedaente hadde van de nebbe met den kop en kuif van eene weedhoppe. [M] Beuzelpraet ! Een haen, het zy hy zyne kuif heeft, het zy hy ze verloren heeft, is daerom niet te meer nogh te minder moedig: gelyk ook niet de andere vo- gels, die meteene kuif verfiert zyn : en wat het fpreckwport Tollere criflas, of, ie kuif op ft eken, betreft, daer onze Schry ver terftont van zal melden, het zelve is waer- fchynlyker ontleent van den trotf�n moedt der krygslieden, indeoudetyden, die hun- ne helmen met groote kuiven of vederbofl�ti \ als een teken van dapperheit, verfierden, en daermede pronkten. Zie Erafmus, Chil. 1. Cent. 8. Ad. 69, en Kazaubonus, over Suttonius, in C<tf. cap.2t\. �N] Apol. contra GalliCalum. Aperiat nunc aurem Gallus, & criflam infolentU de- mhtat. Het is klaer, dat Petrarcha zinfpeelt op het ftraksgemelde fpreekwoort, en niet op de natuur van den haen; die, wanneer hy de vederen van zyne kuif begint op te fteken, daerdoor teken geeft, dat hy vreeft voor zynen vyant, en wil vluchten: liet gcene ons voorige zeggen in 't afleiden van dar fpreekwoort beveftigt. [�] Comment. Lib. 11. Crifi cecidere fuperbo.*

-ocr page 659-

*59

aert is de kuif gevallen. Men zie hier wyders het fpreekwoort tollere criftas,
dat is, de kuif opfteken -, 't welk van de kuifdragende vogelen zynen oor-
fprongk heeft, in welke het opfteken dier pluimaedje een teken van wak-
kerheit en hoogmoet is-, zoodat de kuif een beek ftrekt van een verwaent
Iaetdunkent, trots, en opgeblazen hart; en daeroro verwerpt dit beek
de zelve neiFens allen andren ydelen hooftpronk.

ZEE.

E En out Man met lange lokken op 't hooft, en geweldigh
ruig en wilt van baert. Hy ziet 'er verfchriklyk uit, en
is genoegzaem ganfch naekt; echter bevint zich rontom hem
een brede fluier of wimpel, die al zwaeiende of verwaeiende
zyn voorfte deelen bedekt. Onder zyn' eenen voet ziet men
een' Dolfyn, onder den andren een' grooten Oefter, en een
Scheepsroer in zyne hant.

De man wort out vertoont,omdat de zee even out is als onze moeder d'acrde.

Zyn vreeslyk voorkomen verheelt de fchriklyke beweging der zee �Aj.

Dddd dddd 2 De

f_A] Om de zelve reden weit bet gelaet van Neptunus, door wien de Ouden de zee
te kennen gaven, ook doorgaens verfchriklyk verheelt: hoewel hy fomtyts ook ver-
toont wiert, volgens 't getuigenis van Giraldus(i), als zacht en bedaert van wezen:
omdat 'er namentlyk niets ftiller en zonder minder beweging kan zyn dan de zee,wan-
neer ze geheel bedaert is. De lange hairlokken, ruige en wilde baert, beduiden on-
getwyfelr ook niets anders dan de woefthcit en 't onbevallig gezigt van de doorgaens
onftuimige baeren van dit verfchriklyk element: welke hairen en baert men ook, in"
naervolginge van Neptuin en andere Zeegoden, niet ongevoeglyk grys of zwart en zee-
kleurig kan vertoonen, verbeeldende de grysheit de kleur van het ic'huim der zee, en
de zwarte en zeekleurige hairen, die' van 't zeewater zelf: waerom men fomtyts ook
Ncptuin zelf vint gefchildert in een zeekleurig gewaet.» en de andere Zeegoden zee-
kleurig van huit: gelyk dit alles wederom by den zelven Giraldus (2) naerftig is waer-
genomen: die ons insgelyks zal zeggen f5), dat aen dien zelven afgodt veeltyts ook
een itiershooft wort toegefchreven, om alzoo het geloei en getier der ontftelde zee' af

Deor.
Synt. ?.
col-159-f.

(t).Ibid..
c�l- tJ9.
F. 1 io. E.
166.B. SC
167. E.
(3/ Ibi*.^-col. 169.
E.

-ocr page 660-



		*$6o* Z E E. De wimpel of {luier die, rontom hem zwierende, een zeil vertoont of naerjbootft} en het roer in zyne hant, beduiden, als gereedichappen die men tot den zeebou gebruikt, denaerten de gelegentheit van dat groote water. Ter zelver uitbeeldinge ziet men hier ook den dolfyn [B] en oefter, wezende fchepfels, die in het ruime en fchuimende velt der zee geteeln worden en leven. te fchetfen. Indien de naektheit van ons beek eenige uitlegging vereifcht, zoo zal het mogelyk deze zyn, dat de zee een woeft en naekt element is, niet bckleet met boomen, kruiden, enz. geiyk de velden des aerdryks. [B] Hierom vondt men by de Ouden, altyt eenen dolfyn of in de hant, of onderden voet van Ncptunus, den Godt der zee en wateren, gdchildeit: gelyk de zoo cvenge- (i)Ibid. noemde Giraidus(i) aentekent uit Higinus(z); en Pi�nus(^) hem gezien heeft op ver- Co]-is9. fqheide penningen, brengende ook tot verklaring van de beeldenipraek des dolfyns, f\ p �� genomen voor de zee, een zeker outGriekfch puntdicht by, gemaekt op een beelt van Aftro"' Kupido, dat in de eene hant bloemen, en in de andere eenen dolfyn /haddej luidende Hb.t.cap. dat,puntdicht aldus: 17. sf; \ � 'Ovl� [Aclt>iv ■fft&AccUM? xa,Ti%u ktXQnvot, v.a) <x,i'9-&\ tri. Ii o. xf ' ■ cap- 6. D^t is: Niet te vergeeffeb heeft hy in z,yne handen eenen dolfyn en eene bloem: want met Ae eene hant behe�rfcht hy de aerde, en met de andere de z.ee. Wat vorder den oefter {41 Ibi- betreft, de zelve is hier mogelyk ook ontleent van Neptunus; wien Giraidus (4) ge- dzm. tuigt zelf gezien te hebben verheelt met een zeefchelp en drietant: welke men gevolg- ]yk ook hier aen ons beelt zoude kunnen geven, hebbende de Ouden door den drietant willen affchetf�n de driederlei kracht des waters, namentlyk de vloeibaere, vruchtbac- re, en drinkbaere: hoewel 'er ook geen andere uitleggingen ontbreken, die de nieus- gierige en taelkundige Lezer kan nazien by de twee zoo evehgenoemde voortreflyke (sllbid- Letterhelden Giraidus (f) en Pi�rius(,6): uit wien wy ook over de beelden der Werett, col-i?8F. \_n _ons volgende Deel, zullen aenwyzen, dat in een zeker beelt van Serapis by de E- f^,'u!»,�' giptenaers de zee wierd verbeek- door den buik; zullende aldaer tcfl�ns ook de reden g! Jib.4S. melden van die beeldiprack. «p, 9. * - - , Z-EKERHE.IT [a]. En ftaende Vrou, leunende tegens eenen pilacr. Zy heeft eene fpiets of anders een' ichepter in de hant, en een outer voor haer [B]. Hierby kan men verftaen, dat de geene die met Godt, aen wien men fchuldigh is offerhande te doen, wel Itaet, zich zeker kan houden en ge- rild; magh ftellen. [A] Deze beelden waren beter genocmt geweeft met den naem van Geruftheit, be- tekenende het woortSecuritas, dat op de penningen, hier aengehaclt, wort gevonden, eene vryheit van zorgej en zynde niet geheel het zelfde als zekerheit: dewyl iemant dikwyls geruft en onbezorgt kan zyn voor eenig quaet, en echter daer tegen geenszins zeker of veilig: want hoeveele worden 'er overvallen door eenig onheil, tervvyl ze op hun allergerufte en onbekommert zyn! f_B] Zoo als de Geruftheit hier befchreven wort, vint men ze op een ouden pen- f₇)Room. ning by Oudaen(7), behalvcn dat de vrou aldaer niet in een ftaende- geftalte, en leu- fchcOud- nende tegens eenen pilaer, maer zittende verbeek wort, en zulx niet min gevoeglyk, h-W'J7 alzoo het zitten een teken is van ruft en geruftheit, gelyk wy elders hebben aengewe- mHiero- ^zen- Zie. onzen bladwyzer op het woort uitten.* By Pi�rius Valerianus (8J vint men Ui. 30. ook dicrgelyk een penning van Nero: en aldaer leunt de zittende Vrou roet het achterfte c. 9& deel haers hoofts in de rechte hant. Van den fchepter of de fpiets, of liever van den Lib.4j. c. flaf, en den pilaer, zal gefproken worden in en over 't volgende beelt. ANDERS.

			�Jl

-ocr page 661-



		ZEKERHEIT. ANDERS. \|E tegenwoordige zaek ftaet op eenen penning van Mff krinus[A] gemunt als eene Vrou, die met haer rechte hant op eene fpiets, en met de flinke op een¹ pilaer leunt. . Die vaftheit, welke de menfch in zynen ftaet, alsook in alle andre zae-* ken, gevoelt ofondervint, en waervan hy niet vreeft ontzet of berooft te worden, noemt men zekerheit [B] : en daerom leunt het beek op een' pilaer, die vaftheit; en op eene fpiets, die heerfchappy [C] en hoogheit beduit: uit welken ftant en gelegentheit bet byfter naer en fchroomlyk is ten gronde neer te ftorten, gelyk het integendeel weltreflyk en deugt- fcaftigh is, met eere die aen zigh te weten als valt te (hengelen. Men zou haer ook wel met rein varen [D] bekranifen mogen, gemerkt dat gewas bequaemiyk zekerheit beduiden kan, omdat zyn reuk de (lan- gen wechdryft, welke ondieren boven alle andre gevaerlyk en fchadelyk zyn: en dit is de voornaemfte reden, waerom de boeren ook varenkruit in hunne bedden floppen, om namentlyk zeker of beveiligt te mogen ruf- ten. Zie hierover de Uitleggers van Theokritus. [A] 't Is mogelyk de zelfde penning dien men vint by Oudaen, in zyneRoomfche Outheden, bladz. 327. [BJ Maer dat door deze beelden geene f�kerheit, maer geruftheit wort afgefchetft, hebben wy over 't voorige bcclt gezegt: en dus is de alhier gemaekte bepaling niet al te naeukeurig. Wnt den pilaer belangt, oHchoon de zelve vaftheit betekent, (gelyk elders meermalen gezegt is, zynde de plaetf�n in onzen bladwyzer te vinden) zoo wort liy echter hier tot geen ander einde by het beek gevoegt, dan omdat de menfehen 5, wanneer ze vafte fteunfels hebben, zich geruft kunnen ftellen; en de Keizer Ma- krinus door dezen penning heeft willen te kennen geven, dat zyn volk onder zyne re- gcering al zoo geruft kon zyn, als iemant, die tegen eenen pilaer leunt, zich geruft kan ftellen tegen de vrees voor 't vallen; zynde 't omfchrift van die pronkmunt, Se- curitaS perpetud, dat is, gedutirige of beftendige geruftheit. [C] Dat de fpiets fbmtyts' een zinnebeelt is van heerfchappy en gezag, hebben wy aengewezen in onze Aenm. B. over 't 1. beelt der Eemvigheit, 1. D. bl. 30S. Echter kan ze hier ook te kennen geven, dat de Keizer zyne onderdanen, door de kracht zyner wapenen, de ruft en geruftheit bezorgde en bewaerdc : gelyk men by Ou- daen (1), op eenen penning vanKarakalIa, de Geruftheit vertoont vint als eene Krygs- (ORoom- heldin, gewapent met eene fpiets en fchilt: en by Pi�rius, op eenen penning van den JcheOuth* Keizer M. Julius Filippus, met een pyl in de rechte hant, en om den rant de woor- '³¹'* den Secunt. Orbis, dat is, Geruftheit der Werelt. Maer mogelyk is het enkclyk een ftaf; welke, ftrekkende tot een fteuni�l en onderftutting , geruftheit placht aen te brengen. Altoos met eenen ftaf komt de Geruftheit ook op meer andere penningen voor, te zien by Oudaen en Pi��ius Valerianus, Hierogl. lib. 30. cc/, en Lib, 43. cap. 6. Zoo leunt ze op eene knods in 't lactfte dezer beelden. [DJ Zie 'Pi�rius Valerianus, Hierogl. lib. fS. cap. 26, uit wien het overige dezes beelts is ontleent. Doch dit betekent niet zoo zeer allerlei zekerheit �f geruftheit, als wel in 't byzondcr veiligheit en gerufte verzekering tegen den overval van fchadclyke en belagende vyanden: welk zelfde ook wort afgefchetft, volgens den zelven Pi�- rius (2), door eene hen, aen wiens vleugel een takje ruite is gebonden; omdat Afi�- (i)Hiero- kanus fchryft, dat eene hen, dus gewapent zynde, veilig is voorde beten der kat- gl-Jib.2.4. tenj en Demokritus, ook voor de vofl�n en andere fchadelyke dieren. Diergelyke is ^caP-¹⁰- ook een ojevaer met een platanustak, gelyk wy reets gezien hebben in 't 1. beelt der Bescherming, i.D. bl. 124. De vledermuis eindelyk, met den kop omlaeg gefchil- dert, als een beelt van geruftheit en beveiliging, kan by den zelven Pi�rius (3) zien (,)Hiero- al wien 't luft fabelen en beuzelaryen te lezen : daer hy ze trouwens ook zelf voor op- gHib. i$. geeft. c. 16. 11 Deel Eeee eeee ANDERS.

-ocr page 662-



<J6j 2 E K E R H E I T. ANDERS. DE zekerheit of verzekering vint men ook uitgebeelt als eene Vrou[A], die te flaepen zit, en met olyftakken bekranft is, houdende in de rechte hant eene fpiets, en de flinke onder de Vang; met den eiboog diens arms op eene zuil of piiaer ruftende. [A] Dit beek is opgemaekt uit verfcbeide penningen by Oudaen en Pi�rius, ter plaetf�, gemelt over 't voorige beek. Alles is hier klaer en duidelyk. Van den olyf- tak alleen valt te zeggen, dat deolyf een beek is van vrede, gelyk elders breder gezege vvortr de vrede nu baert ruit en geruftheit. Op fommige penningen ziet men de Ge- ruftheit ook verbeek met eenen palmtak in de eene hant: die, als een beek van over- winninge, niet qualyk voegt by de geruftheit, alzoo de zelve door de overwinning op zyne vyanden placht te worden verkregen. Zie die penningen by Oudaen, en Pi�rius Valerianus, Hkrogl. Lib. 49, cap. 43. Als een beek verder van geruften ftaep, en ook van veiligheit tegen 't gewei t van magtigen, fttllen fbmmigen een zeekaif: omdat hetzelve zeer geruft en vaft flaept; en ook het eenigfte zoude zyh onder alle de zeedieren, dat noit door den blixem zoude worden geflagtn ; hetgeen echter van fom- migen wort tegengesproken. Men leeze HierogL Coilett. ex Vett. & Neot. defcr. Lik f. tit. Securitas., /. 168. ANDERS. _kP eenen penning van Otho ftaet een Vrouwebeelt, dat in de rechte hant eenen krans [ A], en in de flinke eene fpiets houdt. Men leeft'er by, securitas, p. r. dat is, Geruftheit des Roomfehen volks. [A~] Dien men wil dat een lauwerkrans zoude zyn, en, gelyk de palmtak, in onze voorgaende Aenmerking gemelt, overwinning zoude betekenen. Lees den nu dik- wyls genoemden Oudaen; daer gy zult zien, dat ook deze Vrou op een piiaer ruft; gelyk in een anderen penning op een fchilt. ANDER S. P een' andren penning van den bovengenoemden Ma* krinus ziet men eene Vrou, die met de rechre hant op eenen piiaer, en met de flinke op eene knods [A] leunt. Daer ftaet by, securitas temporum, dat is» Geruft* heit der tyden. [A] Zie Aenm. C. over het tweede dezer beelden.

	ZONDE.

		-J

-ocr page 663-



			ZONDE.

		zonde; lervoor ftelt men een naekt, blint, en zwart Jongeling, die op kromme en fteile wegen gaet,en wiens middel, in 't ronde, van eene Hang omkringkelt is. Eenen worm wy- ders, desjongelings, of liever fchrikbeelts, flinke zyde door- reeten hebbende, ziet men nu voorts wel lelyk aen 't hart knagen. Hy is jong en blint, ter uitbeeldinge van de onvoorzigtigheit [Aj en blintheir [B] des geenen, die de zonde begaetj welke in zich zelve niets anders is dan eene overtreding der wet [Cj, en eene afwyking van 'c goede. Dat men hem naekt en zwart fchildert, gefchiedt, omdat de zonde, verfta het hardnekkigh volduuren in de zelve, den menfch geheel van Godts genade berooft, en tevens ook van die fchoone blankheit en zui- verheit der deugt [Dj: zoodat de menfch in die omftandigheit, nament- lyk in 't midden der zonde, als op een' zeer fteilen en hachlyken wegh gaet, en in geweldigh gevaer is om van boven in eene geeftlyke door, Eeee eeee 2 die fA] Die meer eigen is aen de jongelingen, dan aen bedaegde luiden, zoo omdat ze minder ondervinding hebben van zaeken, als omdat ze zich meer laten regeeren door hunne driften en de begeerlykheden des vleefchs, welke de zonden verwekken: waer- vandaen ook David bid in tien 25. Plalm, v. 7, Gedenk, niet der zonden myner jongk?* heit, noch myner overtredingen. [B] De blintheic des gezigts betekent de blintheit des verftants, over hetwelke de liefkozery der zonde eene te dikke duifternis brengt, dan dat de zondaer het gevaer kan zien, waerin de zonde hem brengt. [C~] Volgens 1. Joh. 3: 4. Een iegelyk^die de zonde doet, die doet ool^ de ongerech- tigheit: want de zonde is de ongerechtigheit. Het woort, dat hierongerechtigbeh is ver- tolkt, ftaet eigentlyk in de grondtael onwettelykheit, of afwyking van de wet, moyl.* [D] Dat de zwarte kleur boosheit betekent, wyzen wy breeder aen over 't beek Gerechtigheit, Aenm. F.

-ocr page 664-



		6�₄ Z O N DE. die hem ook ter helle zou voorthelpen, neder te ftorten, indien hy niet doorbero� en''leetwezen wierf g�r'edt, ' -j Hy wort van �en� llang geheel orowr�ngeri [E], ter aenduiding van dat de zonde ��neheerfc happy en gezaghebberfchap van onzen erfvyaht den duivel is ^ die altyt door een' valfehen fchyn van 't goede zoekt te be- driegen j ged�urigh hoopendepp een voor hem gewenfchte vangft, gelyk het hem gelukte, door fchoonfchynende woorden enzaeken, onzeAerts- rrjo�der � va in 't! net te krygen. \ � l l� aen 't hart} knagende worm [F] vertoont de wormachtige pynigirig d?s gewetens, of, als de Godtsgeleerden zeggen, 't geweten zelf, dat dj� zondige ziel knaegt en prikkelt: en welke confcientij-* ofgewetensw^rofjn aftyt levendigh en frerk blyfr zoo lang hy in de zonde vl�efch en blo�t verneemt, waeruit en waerdoor hy zyne krachten krygt �n gevoedt wok. If^E] De overeenkomft zal zyn, dat de flang, dat is, de Duivel, den zondacr jn zyne mngt heeft yerflrikt en «ven als gebonden vafthoudt; gelyk de flang, om het M des jongelings gcflingert, hem ftrekt tot een bant, waeraen hy is vaflgelegt. jTFJ Zie de beelden van_t'i Geweten, ;vopnianien,tlyJ§-h,Qt tweede.,, 'm gnsj,,J>eel_} bl. 480 enz: en lees by den Dichter Hendrik Schim de zonde met haere bchoorlyke verwen aigcmaek, in zyne fraese Bybel- en Zededichten, bl. 43. ZONDE. [ZUIVERING VAN] L-Aet deze een magere Vrou zyn, ,uk wiens oogen een ge* heele vloet van traenen, om zoo te zeggen, nederbig- gelt. Geef haer in de rechte hant een' geef�el, in de flinke eenen yzoptak, en voeg haer ook eenen krans van yzop om 'c hooft. Mager, veeletraenen Hortende, en met een' geelTel [A~\| in de rechte hant moet ze te voorfchyn komen, om aldus te verroonen de ongeveinhV heit des gewetens, klaer b�ykende uit veele waere merktekenen van de zuivering der zonden, over welke men met zuchten, traenen, en klagten, leetwezen bewyft, als over zaeken, die zoo zeer droevigh en lelyk bedre- ven zyn : de ernf�ige aenmerkiog waervan vervolgens zwaer klagen uit het diepfte des harten hervoort halende, zoo wort men mager en rank, als door 't vallen en d' onthouding, �ie het vleefch dun maken en ver- teeren , merkelyk verzwakt; doch het welk gefchiedf ,om door dit middel, van Godc quytfchelding der zonden te verwerven. De tak en krans van yzop [B] ("gemerkt de Hebreen [C] dit gewas plachten �A] Zie van alle deze dingen de beelden des Bero�ws, in ons i.Deel, bl. 116,enz. [B] Welk kruit de longpypen en 't hooft zuivert, gelyk Cclius Auguftinus Ku- COHiers- rio(i), uit wien onze Schryver al het hier gemelde getrokken heeft, aenmerkt uit gl. 1. z. c Matthiolus over Dioskorides, Lib. 3. c. z6. 33- [C] Zie Exodus 12: 2.x, Levit. 14: 4-8, Nam. 19: 18, en Hebr. 9: 19-21. Maer of het gewas, daer in deze plaetien van wort gefproken, wel yzop is, daeraen wort getwyfelt.. Men zie het gcene onze geleerde Bybeltolken hebben aengetekent over 1. Kon. 4: 33. Tot het zelfde gebruik ftrekte by de Heidenen een olyf- of ook een lauriertak: gelyk wy reets hebben gezegt over het derde bcelt der Goedertierenheit, Aenm. 6, \.D. bl.f^, en over het beek Huwlyxl?iiifcheit, Aenm.B, z.Deel, bl. 81. Dat ook de zee by fommigen wort acngemerkt als een zinnebeelt van reiniging van zonden en boosheit, zie by Pi�rius, Hierogl. I. 31. c. 3, en vergelyk beneden de beel- den der Zmverheit.

-ocr page 665-



			Z U C H T. 66? plachten te gebruiken, om het bloet der offerdieren, tot vergeving der zonden, over het volk te fprengen) beduiden dien trap, waerlangs wy tot Godt opklimmen, en dien bant, door welken wy met hem vereenigt en verbonden, en alzoo vereenigt zynde, van zonden gereinigt worden. En aldus zegt David, Pfalm LI. 9, Ont zondig my met yzop ₃ en ik zal rein zyn: <wafch my, en ik zal witter zyn danfheeu.

		ZUCHT. ZUCHTING. VEele beelteniffen, zegt Zaratino Kaftellini, de Uitvinder dezer Zinfchets, kunnen 'er tot vertooning van den zucht of het zuchten gemaekt worden, want daer zyn veele bewegingen en aendoeningen des gemoets, uit welke de zuchten ontitaen. Zy fpruiten uit het gedenken aen verlede quellaedjen en bezuurde ongevallen; uit berou van bedreve zonden_} uit het verwaerloozen van tyt en gelcgentheit, die nu beide voorby zyn_; uit de overpeinzinge van een verleden geluk j uit tegenwoor- dige ongeruitheit, veroorzaekt door fmart of verlangen over en omtrent eenige zaek, gelyk dus de zuchten der minnaren voortkomen door 't ver- langen naer het beminde j ook uit begeerte naer eer en roem, en om een treflyk verftant te mogen vinden, bequaem om den lof des roembegeeren- den uit te breiden, gelyk de Groore Macedoni�r[Aj aldus hartlyk zucht- II.'Deel. ' Ff f f fff f te [A] Flavius Vopii�us, in Probo, cap. 1. Alexander Magnus Macedo, quum ad 'Achillis fepulcrum venijfet, graviter ingemifcens, Felicemtc, inquit, Juvenis, quiraletn prjeconem tuarura virtutum invenifti! Homerum imelHgi volens, qui Achillem tantum in virtutumftttdio finxit, quantum ipfe valebat ingenio. dat is, De Gtoote Ale� ander ■van Macedoni�, gekomen zynde by V graf van Achilles, gaf eenen z.waeren zucht <?»» zeide : Gelukkige Jongeling! dat gy zoo eenen voortirflyken verkondiger �w�r dap- perheden hebt gevonden! willende daerdoor Homerus te kennen geven, die Achilles zoo, uitmuntende in de betrachting van dappere daden heeft afgefchetft als hy zelf uitmuntende' was in verfl-ant. Zie ook Cicero, in zyne Pleitreden voor den Dichter Archias, aen- het 10; en Plutarchus, in't Leven van Alexander, aen het 24. hooftftuk: daer hy twee redenen melt, waeroro Alexander Achilles gelukkig noemde; namenrlyfc, omdat. -' * � hem''

-ocr page 666-



		«3T tf� & W f, te-uit e�ne begeerte om zoo een' verkondiger van zynen lof te hebben,als Achilles aen Homerus hadde. En niet alleen uit de befefnng der verlede en tegenwoordige, maer ook uit den fchroom voor toekomende ongeval^ len komen de zuchten voort: gelyk men aldus zucht door gedachten van of :iiit vre-eze voor een aenftaende quaet, dat ons boven 't hooft fchynt te hangen. Voorts loopt 'er onder de zuchten ook byfter bedrogh en valfc- heit, te befpeuren in de zuchten der hoeren, verraders, en fchynvri^n» Zfehten fomtyts voort uit toevallen van zwakheit, en dikwyls zyn ze a\|s nftuurlyk en door gewoonte, hoedanigh gemetnlyk de zuchten der ge.e- nfn zyn, die de zelve zyn gewent te flaken, als ze om hunne h zigheden eaj kunftoefeningen denken, gelykVirgilius dus menigrnaer placht te zuchten. Ja uit het gezucht van dien Aertsdichter is het; ijerdigh zeggen van .Auguftus [B] voortgekomen, welke, zittende tuflehen Virgilius, die, als gezeit is, dikwyls zuchtte, en tuflehen BoratiuSj wiens oogen leep waren, zulxdat hem de tranen telkens langs de wingen liepen, �n ggvraegtzynde, Wat hydeed? ten antwjqort gaf, Ikzittiiffchenweentn en. zuchten. Het zuchten en 't gefchrei yorders zyn tweederlei zatken> van, welke echter de traenen veeltyts met de zuchten vefgeze ifc hapt zyn : tqfr rrnnften, �e'fyiinnedichters voegen ze doorgaens zeef wel by malkan- der. Montemagt��j een tytgenoot van Petrarcha, neemt dit waer, daer 'm zegt[C], -;:".:- ■ ��; -.' r , V \|j jDuizentJmwm, duizent.zuchten ..................�___il Stort ik, ah ik zit te duchten. En Petrarcha zelf fpreekt ergens op dezen zin[D]: Dit. wezen, volgenoegte en blyfehap, maekt, datmy Het zuchten aengenaem, en lief het weenen zy. "Zoo gaen deze zaeken dan meeft te zamen: nochtans niet altyt j want men kan wel zuchten zonder dat men fchreie, maer het fchreien gaet zonder zuchten hem in zyn leven een tro� hartig vrient, (te weten Patroklus) en, na zyne doot, een voortfeflyk verkondiger van zynen lof j was te beurt .gevallen. Op de zelfde wyze heeft ook Julius Cezar, die zich de daden en dapperheit van Alexander als een voor- beek ter naervolginge heeft voorgeftelt, de beeltenis van dezen grooten helt by geval ziende in den tempel van Herkules op het eilant Gades, beginnen te zuchten, zoo uit berou, dat hy, die jaeren reets bereikt hebbende, waerin Alexander bet geheeleOoften al hadde ondergebragt, nog niets gedenkvvaerdigs hadde uitgerecht; alsook uit eene be- geerte* om dat toppunt van roem en doorluchtigheit te beklimmen, het geene hy zag dat Alexander door zyne dapperheit en geluk hadde bereikt, zynde hem �n byna alle wereltdeelen beelden en altaeren ter eere opgerecht. Zie Suetonius, in Caf. cap. 7, en aldaer de aentekeningen der Geleerden. [B] Zie Sabellikus, Lib. 7. cap. 4. , [C_] Mille lagrime poi mille fofpiri Piangendo iparfi. CD] . - - - - - Quel vifo lieto, Che piacer mi facea i fofpiri, e '1 pianto» Zoo ook Della Caza :-----& gia non have Schermo miglior, chc lacrime & fofpiri. En noch eens: - - - - - _e non v' han loco Lacrime & f�fpir, novi � freffchi aflfanni. Een oneindig getal van diergelyke plaetfen in Latynfche Dichters komen die geenen dagelyks voor, die zich in derzelver geeltigc vindingen vcrluftigen: doch het is on- �ioodig de zelve hier by te halen.

-ocr page 667-



		ZUCHT. zochten niet toe. Het fchr�ien en zuchten komt tcfFens aen, gelyk regen en wint te zamen komen [E]. Doch laet ons tot ons oogmerk voortgaen. Alle zuchten,hoedanigh ook vanaert,of waeruit geboren, wordendoor een Menfchlyk beelt vertoont, met wieken aen de hooftflaepen, en heb-, bende in de rechte hant, die 't beelt voor zyne borft houdt, ook twee vleugels, in wier midden, oftuffchen welke, een hart gezien wort, waer- van we beneden fpreken zullen. In 's beelts flinke hant ftelt men eenigh ding, gepaft en bequaem om zoo eene hartstogt, die iemant doet zuchten, uit te beelden: welke hartstogten men in dit boek elk op zyne byzondere plaets kan vertoont vinden, om 'er zich, zoo men wil, ook in dit onder- werp van te bedienen. Dus geeft men dan den beelde des zuchts, die uit zwakheit of kranke lichaemsgeftekheit voortkomt, een fpruitje vmJttiemom in de flinke hant, omdat d' Ouden, naer Horus getuigenis [F], de zwakheit door dit kruit plachten uit te beelden. Te weten, deze plant draegt wel een fchoone en purperverwige bloem, maer die, en ook de plant zelf_t zyn gewel- digh kort van duur, en vertoonen derhalve het gezeide niet onvoeglyk. Den zucht, die. als natuurlyk is, en uit een vafte gewoonte voortfpruit, zynde een uitwerkfel van zekere foort der melancolie of zwaermoedigheit, beelt men uit door den zelven eenen alfemkrans [G] op 't hooft te zetten_}gelykende dit zoo wat naer 't geene Petrarcha omtrent aldus uitboe- zemt [H] : Het fchr�ien is gefta�g Myn aertsvermaek. de lachjirekt my een plaeg, Want die verfchaft my pyn,; En myne Jpys is al/ent en veriyn. Iemant, die wegens zyne J�udie of bezigheden altyt zwaermoedigh ftaet te peinzen en te zuchten, zal men, als tot een hulpmiddel daer tegens, zoo vertoonen, dat zyne flinke hant zich voege aen de rechte hant van Bacchus, die zyn' gewoonlyken kroes in d' andre hant heeft} omdat 'er in dezen gevalle geen andre geneesdrank [I] of artfenymiddel beter helpt dan eene hartlyke geeftverluftiging, waervan Bacchus by de Po�ten een afbeeltfel ftrekt[K], gelyk hy door de Filozoofen wert gehouden voor een aenduitfel van godtlyken geeft en hoog verftant. De Blyfpeldichter Difilus roemt Bacchus, by Athen�'us[L], voor een' zeer wyzen godt, en Ffffffff.2 een.\ \|_E~] Hy doek op deze woorden van Bembus: ------& nubilof� tempo Sol 1' ire e '1 pianto pioggia, i fofpir venu, Che muove ipeflb in me 1' amato lume. [F] Zie het beelt Zwakheit, zynde het laetfte in dit Deel. [G] Zie onze Aenmcrlungen A.en B. over 't beelt Bitterheit, r. D. bl. iof. In ons volgende Deel zullen wy echter als een beelt der .zwaermoedigheit vinden eenen boom- Zonder bladeren. [H] Lacrimar (�mpre � il mio fbmmo diletto, Il rider doglia, il cibo aflentio e tofco. EI] Dit zou derhalven niet eigentlyk het zwaermoedig zuchten der Dichters ak fchetfen; maer het middel om de zwaermoedigheit te verdryven : gelyk Zaratino trou- wens zelf erkent. . [KL] Iets hiervan hebben wy reets te vooren gezegt in onze Aenm. E. over de Ak$- dewi, i.D.bl.fi. ,_I)A' [U] Deipnos. Lib. %. cap. i. Op deze woorden van Difilus fchyntOvidius het oog _An\ j j gehad te hebben, als hy fchrcef(i): Vim y. %n.'

-ocr page 668-



		m 7: u c kt ft ' een'groeten Grient van alle verfiandige luiden; daer by voegende, dat hy de- geringen en jlechten groot e gedachten van zich zelven doet hebben ; de barffen en fiuurfchen tot lachen beweegt; mitsgaders in de bedeefden vryborjligheit, en in de blohariigen moedt en dapper heit verwekt. Zoo fpreekt Dif�lus. De Treurfpelfchryver Cheremon f;M] zeit, dat de wyn lachen, wysheit, Jeerzaemheit, en goeden raedc aenbrengt. En zoo zou het ons dan niec vreemt behoeven voor te komen, dat Homerus dappere en groot bewint voerende mannen, in eene Raetsvergadering, door Agamemnon beleit, dierwyze invoert, dat 'er, eer men van krygszaeken handelde en 'er ee- nigh raetsbelluit over nam, groote bekers omgingen [N]. Te meer dan fchynt het den luiden van letteren, en inzonderheit den Po�ten, onder welke Bacchus voorzitter is, geoorloft hunne geellen door zyn overedel nat te verfriilchen. Filochorus [O] getuigt, dat d' oude Dichters niet �' ,(j/ ;� �� geduu- Vina parant animos, faciuntque caloribus aptos: Cura fugit, multo diluiturque mero. Tune vcniunt rifus, tune pauper cornua fumit, Tune dolor 8c curae rugaque frontis abit. [Ml By den zelven Athen�us, ter zelver plaets. [N] En wel op den raedt van den ouden Neftor, (zie Iliad. Lib. 9. v. 60 &feqq.) dien hy overal', en onder anderen ook in dit verhael (zie v. 93) vooritelt als een zeer wys racdsinan: gelyk wy breder hebben aengcwczen in onze Aenmerking L. over 't beelt Raedflagh. By den zelven Homerus(1) verricht ook Uliffes zynen Jaft, in dien Krygsraedt befloten en hem opgelegt, by Achilles niet eerder, voordat hy een beker' vol wyn fchenkt,, en den Zelven aen Achilles toebrengt. [OJ Wederom by Athen�us, Deipnof. Ub. 14. cap. 6. Maer Zaratino heeft dien Schryver niet wel begrepen, en ftclt zyn zeggen hier vry verwart voor. Dus zynwy genoodzaekt hetzelve duidclyker te verklaercn. Het was by de Ouden eene gewoonte en wet, zegt hy, dat 'er op de gaftmaelen lofzangen ter eeren van de Goden"door alle de gallen wierden igezongen, opdat men, door eerbiedt voor de Goden, de palen van betamelykhcit en mate niet zoude te buiten gaen: dewyl 'er in de zangftukken ge- wag van de Goden gemaekt wordende, zulx een ieders gedrag bedaerder en meer be- fcheiden maekte. Dat nu deze lofzangen, hoewel by den wyn, echter niet altyt wa- ren gericht ter e�ren van Bacchus, maer ook van andere Goden: en dat 'er ook onder- fcheit wastuffchen die voor den Wyngodt, of- andere Goden wierden gezongen, zulx beveftigt hy dan verder met het getuigenifl� van Filochorus, welke, naer zyn zeggen, fchryft, dat de menfehen in oude tjden* (juift niet de oude Dichters, gelyk het Zaratino gemeent heeft) niet altyt, wanneer zy plengofferhanden deeden aen de Goden, (ditnudee- den zy veeltyts, op't einde der gaflmalen, met wyn) dithyramben (dit waren lugt�ge �n wilde dans- en drinkliedtjes, en diergelyke, en welvoornamentlyk lofzangen van Bacchus, niet net, nog befchaeft, maer in veele deelen als van dronke luiden gemaekt) opkomen; maer dan, wanneer ze een plengojfer deeden aen Bacchus, en ter zjner eer e een liedt ep- demiden, rykeh\ befloven van den wyn, en dronken: doch als ze een plengojferhande dee- den aen Apollo, en ter eer e van die godtheit een lofzang aenhieven, dat ze dan bcdaert en ordemtyk^ zongen. Waerom ook^ Archilochus (zco vervolgt Athen�us nu verder zyne woorden in hunnen famenhang) zegt: Ik^ hef een puikliedt aen, enz. (of, gelyk 'er eigentlyk ftaet, een dithirambusliedt) en Epicharmus, in zynen Filoktctes: Het is geen dithirambusliedt, %vanneer men water drinkt. Dus verre Athen�us: wiens woorden, dus in hun gevolg aengemerkt, een vryduide- lyker zin, en geheel andere zaeken uitleveren, dan ons Zaratino opgeeft. Ondertu� fchen beveftigt het hier bygebragte vaers van Epicharmus ook zyn gezegde, dat de Dichters niet veel kunnen uitvoeren zonder de hulp van den wyn, zynde de zin vari dat vaers, dat niemant ligt vrolyke liederen, gelyk de lofzangen van Bacchus, zal zin- gen of maken, zoo hy niet rykelyk aengedaen is door den wyn. Zie ook Horatius,' Epifl. ly.lib. 1 '_} Plutarchus, Sympos.L�b.j.q. 10; Erafmus, Chil. z. Cent. 6. Ad- 2., & Chil. 4. Cent. 3. Ad. �8. ; ; -, .' ■■ J

-ocr page 669-



		Z U C H TV 669 geduurigh, maer als ze wel gedronken hadden, Lofzangen van Bacchus zongen, en dat ze dan Bacchus of Apollo aenriepen, en gemeenlyk een gedicht van Archilochus opdeunden, het welk dus begon: Ik hef een puikliedt aen tot koning Bacchus glori, Nu my de blixem van den wyn het hart dus treft. Daerom noemt Demetrius van HalikarnafTus, in zeker Puntdicht [P], den wyn het paert der Po�ten, zonder 't welke ze niet op den berg Par- naffus ftygen kunnen: want indien ze water moeten drinken, zoo komt 'er, zegt hy, niets aerdigs voor den dagh. Hoe dit zy of niet, altoos Torquato TafTo Wert door zyne goede vrienden dikwyls met den bellen en hartlykften wyn verquikt en gemoedigt; 't geen wel noodigh fcheen, want hy was altyc volgedachten, mitsgaders zeer droefgeeftigh, en v�l zuchten. Den bedrieglyken zucht der hoeren en valfchartige fchynvrienden kan men te kennen geven door den beelde eenen krokodilskop onder den flin- ker arm te voegen. Want zulke zuchtingen zyn te vergelyken by de traenen der krokodillen, dieeerrt[Qj geveinsdelyk fchreien, maer korts daerna de menfchen vermoorden. En wat de hoeren in 't byzonder aen- gaetj die zuchten, en toonen zich bewogen in de tegenwoordigheit des verzotten minnaers, dien ze Hechts in 't net zoeken te houden, en derhal- ve hem zeer vriendelyk vleien en bejegenen, daer ze, zoodra hy den rug ; eens gekeert heeft, of wechgegaen is, flechts om lachen, ja dien ze haten, gelyk de Vos den Hont. Doch van al dit gemaekte of naergebootfte werk dus eene vertooning gegeven hebbende, zoo is 't billyk, dat we ook een beelt opftellen van den vvaeren zucht der liefde. IL Deel. Gggggggg De [P] Dat puntdicht vint men wederom by Athen�us, Deipn. Lib. 2. cap. 3, doch I zonder den naem van den maker. Kazaubonus merkt echter over die pkets aen, dac \| hy op den kant van een zeer out hanrichrift heeft aengetekent gevonden, dat het van de- zen Demetrius was« en dat het ook op zynen naem itaet by de Griekfche Schryvers der fpreekwoorden, en wel in 't byzonder by Zenobius, voigens 't zeggen van Eraf- raus: die ons ook aenwyft, dat het in de verzameling der Griekfche puntdichten, be- lcent onder den naem van Anthologia of Bloemlezing, alleenlyk met eenige weinige ver- anderinge, gevonden wort(i) op den naem van Niceratus. 't Is aerdig genoeg, dat (i)Lib, r." wy 't den Lezer geheel durven mededeelen. By Athen�us dan vinden wy 't aldus, naer Kazaubonus verbetering: ' Ow®* rot %ct^iiflt nxiKu fA�yoK �Tnt@- doiScS TSap Si ■ffi'i'uv, 5�ft)?oV �Siv ccv rtxoi?. hiiTUTtaV , OlOt, KO.1 (TV, X.iX.glX,O)/A2V0V . Dat is: De wyn is een groot paerr voor een geefiig dichter: maer zoo men water drinkt, zal men niets goets voor den dag brengen. Dit, o Bacchus, zeide Kratinus, endeadem, die uit zyn moht qtiam, rook, niet naer eene flefch, maer naer een geheel vat wyns. Zyn huis %i/as aen alle kamen vol bloemkranfen. en zyn hooft omringt met vyl, "elyi het uwe. De Maker van dit puntdicht fcliyrit te zinipeelen op eenige plaets in de fchriften van Kratinus, die wy nu verloren hebben s gelyk ook Horatius i�hynt te doen in den zoq even gemelden brief. Hoe groot een liefhebber deze Kratinus ook geweeft zy van het ' edele druivefap, lees by Torrentius, in zyne Aenmerkingen over den ftrax genoemden Romeinlchen Lierdichter. [Q."] Anderen zeggen, dat ze eerft den menfeh opflokken, en daerna het overgebleven. hooft nat maken met traenen, en dan ook inzwelgen. Men zie onze Aenmeri�ing D. over het tweede beelt der Scbynhciltvheit.

-ocr page 670-



		Z U C H T.
�JO		Z U C H T.
�JO

	, De liefdezucht dan moet boven en behalve dat hy hooftwieken heeft, nogh met mirtetakken bekranft zyn, en in de rechte hant, die hy voorde bord houdt, een hart tuffchen twee vleugels, maer in de flinke een bran- dende fakkel hebben. De hooftwieken hebben wy een weinigh te vooren, gelyk ook het hart tuffchen twee vleugels in de rechte hant, wel toegefchreven aen allerleie foort van zuchten₃ doch indien wy hier derzelver uitlegging Hechts op- maken in die betrekking, die ze tot den waeren liefdezucht hebben, zoo zal een verftandigh lezer, meenen wy, daeruit gemaklyk van zelf kunnen be- grypen, hoe ze ook tot andre zuchten toepaffelyk kunnen worden gemaekt. De hooftwieken dan beduiden de fnelheit der liefdezuchten, die, langs de gedachten [R], welke in de ziel des verliefden minnaers vliegen, tot in 't hart doordringende, uit het zelve fchielyk tot de vlucht hervoort beriten. Het hart, in 't Latyn cor geheeten, heeft, naer Izidorus [S] zeggen, zyne benaeming in die tael van cura, dat is, zorge, omdat alle zorg en gedachte door 't hart gaet, het geen den levensgeefl. uit de lucht fchept en tot zich trekt door 't middel van de gezette beweging der longe, de welke indien door eenigh toeval verftopt raekt, zoo fmoort ze de aeffem- halingen het uitblazen j waerom de menfch alsdan deze perffing met alle kracht door de uitwaeffeming der zuchten zoekt te breken, en vervolgens de verkoeling eener gematigde lucht te genieten. Maer gelyk dikwyls het hart door al te heet eene lucht, Wanneer de natuurlyke warmte aen- groeit door de hette, die 'er by komt, bezwaert wort, en geene verkoe- ling ontfangen kan, omdat de luchtgaten, wegens't gezeide, onbequaem zyn 5 en gelyk dooreene veel te koude lucht het hart, van wegede kou- de, die de borftzenuwen famentrekt, wort toegenepen en verftyftj alzoo gefchiedt het ook, dat de minnaers, of door te groot eehejalouj�e [belg- zucht, minnenyt,] die hunn' geeft verityftj of door te geweldigh eenen liefdebrant, die 't hart fmoort, zoodanige quellingen te lyden krygen,dat ze niet zelden gedwongen zyn, duizent en duizent zuchten uit hunnen boezem te perffen : met welke zuchten zy zich voeden en verquikken, gelyk Petrarcha �T] van zich .zelven getuigt, en die daerom dan eens zoet, en dan eens lieflyk gebynaemt worden [V]. Het zuchten dan een voedfel en hartverkoeling der minnezieken zynde , en de zucht uit het hart opvliegende, zoo hebben we hierom een hart tuffchen twee wieken in [R] Zie het eerfte bcelt der Gedachten, r. D. bl.qti en^zz, met onze Aenmerkin* gen. Petrarcha geeft aen de zuchten ook vleugels, als hy zingt: Odi '1 t� verde riva, E prefta a miei fofpir fi largo volo. [S] Originnm, Lib. n.cap. i. Cor a Gr&ca appellatione derivatum, e/uod il/ict$t#t dicunt; Jtve a cura. In eo ornriis follicitudo & fcientia cattfa manet. dat is: COR,* het hart, is af geleidt van een Griekfche benaeminge, dewjl de Grieken het hart xafilcc (l«r- diaj noemen, of van 't woon CURA, dat is, zorge. In het z.elve huisvefi alle bt* kommernis, en ooraaek^van wetenfehap. Doch Voffius(i) leidt het met meer wser- fchynlykhcit af van het Griekfche #? {keer)* by farnentrekking voor x�«? (kear), dat ook liet hart betekent: en daervandaen is het zoo even genoemde x.»gSU. [T] Pafco il cor di fofpir, ch' altro non chiede. [V] Gelyk een koel windeke zoet en lieflyk is voor heete leden, en de zelve op een aengenaeme v/yze verquikt.

-ocr page 671-



		Z U C H T« 671 in 's beelts rechte hant, die het voor de borft houdt, geftelt. En dus zegt Petrarcha ergens [ W], . Dat uit de borfi de zuchten komen Gelyk uit d' oogen traenejiroomen . De krans van fcherpen mirt op 't hooft des beelts, fchetft de fcherpe en vaft inklevende minnegedachten af, die de verliefden tot zuchten pran- gen. Virgilius verziert, dat de minnaers in de hel tot ft ra f [X] hun ver- � . , , ^GgS% gggg * blyf [W] Sofpir del petto, & de gli occhi efcon onde. En elders, volgens de aenhaling van Zaratino: Ma per me, laflb, tornano 1 piu gravi Sofpiri, che del cor profondo tragge Quella, che al Ciel f� ne porto Ie chiavi. Met recht noemt Petrarcha (zoo vaert Zaratino hier in zyn Italiaenf�h Zinnebeelt voort) de zuchten in dit vaers zwaer, omdat inderdaet alle liefdezuchten, zy mogen dan zoo zoet en lieflyk fchynen als zy willen, een verteerend voedfel, en brandende verkoeling Zyn voor den minnaer. f_X] Indien iemant de befchryving, die Virgilius in het zesde Boek van zyne Eneis ge:ft van de onderaerdfche geweften, wel beziet, zoo zal hy niet alleen bevinden, dat hy de zelve met Plato verdeelt in negen Cirkels; gelyk zyne Uitleggers al voor lang hebben aengemerkt: maer ook, dat hy in derzelver vyf eerfte de zielen der zulken plaetft, die den natuur! yken levensloop niet hebben ge�indigt: als in den eerften, dejong- geftorve kinderen; in den tweeden, de anrechtvaerdiglyk ter doot veroordeelden; inden derden, de zulken, die, uit verdriet van de tegenfpoeden in hun leven, de handen aen zich zclven hebben geflagen; in den vierden, dien de liefde oorzaek heeft gegeven tot hunnedoot; inden vyfden, -die in den oorlog'zyn gefheuvclt. Welke alle verziert wer- den, in die kringen zoo lang te moeten blyven, totdat het overige des tyts, dien ze zouden geleeft hebben, was vervult. Dit leert ons de Jefuit La Cerda over Virgilius (1), ti)JEncid, uit Tertullianus, in zyn gefchrift wegens de ziele; alwaer hy aldus fpreekt: Ajmt & J't> tf.v, immatura mor te praventas ee upjue vasari iflhic, donec relicjuatio compkatur atatis,quam ^^z6�pervixijfent, fi non intempeflive obiijjent. dat is : Zy zeggen 00]^, dat de zieltjes, door eene ontydige doot verra/t, aldaer zoo lang zwerven, totdat het overige van den tyt vervult wort, dien zy zouden geleeft hebben, indien ze niet ontydig waren geftorven. Het zelfde fchynt ook Virgilius te kennen te geven, welke, nadat hy de plaejfen der vyf voornoemde fborten van verftorve zieltjes heeft opgetelt, eindelyk eerft komt(2) (_%) yerfii aen de plaets, gefchikt ter ftrafl� van de boozen, die Plato in den fesden cirkel ftelt; h°' en aen die, daer de zalige zieltjes der vroomen zich onthielden, namentlyk de Elizee- fche velden, waeraen de zelve Plato den negenden cirkel toefchryft; terwyl hy den fevenden cirkel toeeigent aen de reiniging der zieltjes, die noch weder zullen keerenin de lichaemen om te leven; en den achtften, aen zieltjes die daertoe reets gereinigt zyn: want in den negenden komen ze niet, voor dat ze geheel door en door gereinigt zyn, en dan keeren ze noit weder. Men zie dit alles by Servius en La Cerda, over 't ge- melde fesde Boek van Virgilius. Wy nu halen dit tot geen ander einde hier aen, dan om aen te toonen, dat Virgilius in dat bofch plaetft de zieltjes niet van alle minnaers, maer van de zulke, die door hunne min zyn omhals geraekt; en zulx niet tot hunne ftraf, maer totdat ze het overige van den tyt, dien ze nog moften geleeft hebben, ten einde gebragt hebbende, elders zouden worden verplaetft, naer dat ze of ftraf�� of be- looning zouden hebben verdient. Het welke zoo zynde, kan ik geenszins zien, dat die Dichter met deze verziering dat oogmerk zoude gehad hebben, het gecne onze Schryver hier meent: te meer, omdat Virgilius ook van andere foort van zieltjes, zelfs die reets in de Elizeefche velden waren, verdicht, dat ze daer noch liefhebbery hadden voor die zelfde oefeningen, daer ze in hun leven op de aerde minnaers van waren ge- weeft. Sommige oefenen 'er zich met worftelen ; andere met zingen en danflen. Orfeus'fpeclt'er op zyne luit; Ilus en andere.oude Trojaenfche Koningen vermaelcen 'er zich met wagens, paerden, wapenen, enz. ------ '(3) qua; gratia curr�m (₃j _Vctfit Armorumquc fuit vivis, qua: cura nitentes 653. Pafcerc cquos, eadem fcquitur tellure repoftos. Dat

			/

-ocr page 672-



		6> i Z U C H T. Wyf hebben in een bofch van groene mirten, en dat hun de minnezorg zoo vaft aenhangt, dat ze hen zelf in of na de doot niet verlaet. Maer wat ftraf is dit, te woonen in een fchoon en bloeiend mirtebofch? De Po�et zal buiten twyfel daerraede die helgemeent hebben, in welke de minnaers hier op de werelt gepynigt worden door den prikkel der gefta- dige peinzingen en herpeinzingen aen en over 'hunne liefde, en 't verlan- gen na�r 't geliefde. Want door de gelegentheit te hebben, om in dat bofch, volgens de verziering des Dichters, den mirt, die Venus, de moe- der der minne, toegewydt en aengenaem is, te aenfchouwen, konden ze niet anders dan met pyn en fmarte herdenken aen de vermaeklykheden hun- ner minneluften, die ze voormaels hadden genoten. Diergelyk eenc ftraf krygt Megapenthes in Lucianus Samenfpraek, genaemt 7irannus[Y'\_idoor de uitvinding des Filozoofs Ciniskus[Z], die Rhadamantus raedt, hem niet uit Lethe [Aa], den vloet der vergetelheit, te laten drinken; aenmerkende dat het voor de geenen die in elende gevallen zyn, een zeer laftige en byfter zwaere ftraf is, te denken aen hunne voorige magr en wel- eer genoten geluk, die dan zoo verre zyn wechgevaren. Dus is het ook, dat de minnaers, berooft van hunnen luft, geneugte,en geliefde voorwerp- fels, door 't verlangen daernaer, telkens'er om denken, en zoo geftadigh klagen �n zuchten in de mirteboflchen, anders by den Po�et genoemt VeU den van Geween, of Treurige Beemden, en gevolglyk ook plaetfen van zuchten, alswelke uit de herdenkingen voortkomen, gelyk hy vorder zeit, dat hun de zorg der minne zoo vaft aenhangt, dat ze hen zelf in de doot niet verlaet, als boven vermeit is. Indien ik geloofde, zegt Petrarcha in zekere vaerzen [Bb], dat ik door de doot ontlajl kon worden van de liefde- gedachten, die my in 't graf helpen, ik had met myn eige handen al een einde gemaekt van myn verdrietigh leven. In welke dicht woorden, doch voorna- mentlyk Dat is, meelt naer Vondels vertaling: Waerin zy, in den tyt des levens, hun behagen JMecfl fielden, wapentuig, en 't mennen van den wagen, De z.elve trek^ met ros en paerden om te gaen En aen te voeren, hangt hen nogh beneden aen. Tibullus eindelyk, die zich juift aen die Piatonifche verdeeling van negen cirkels niet bindt, en allecnlyk twee plaetfen na de doot in de ondcraei'dfche geweften erkent, eene voor de boozen ter ftrafl�, en eene voor de vroomen, in de Elizeefche velden, brengt de zielen der minnaers, ontydig geftorven, in die laetfte plaets, die hy befchryft ais zeer vermaeklyk; en kroont die zieltjes met mirtekranfl�n: gelyk wy reets hebben aengeroert in onze Aenmerking D. over het beelt der Akadem�, �.Dcel, bl.50. [Y] Omdat Megapenthes de tiran, zoon van Lacidas, daerin voorkomt, als met vee�e anderen, doch hy zeer onwillig, geleidt wordende naer de onderaerdfche gewef- ten, om te verfchynen voor den rechterlyken ftoel van Rhadamanthus. [_Z] Die Filozoof is, myns wetens, nergens elders bekent. Miflchien is'teenver-^ dichte naem, van Lucianus, die overal Ipot, verzonnen. Hy zou zoo veel betekenen als een klein Filozoof je van de Giniiche f��te j of ook een Hontje. [Aa] Hiervan hebben wy te vooren gefproken in onze Aenm. Rr. over 't beelt Vergetelheit. [Bb] Zie hier zyn ze, of we by geval een liethebber aentroffen der Italiaenfche dicht- kunde , die ons las. S' io credefll per morte eflere fcarco ' Dal penfier amorofo, chc m' atterra, Con Ie mie mani havrei gia pofto in terra Quefta membra noiol�.

-ocr page 673-



		ZUCHT. Si% mentlyk in die van Virgilius[Cc], men den hardnekkigen aert, de ftyf- zinnige gewoontes, en den ongeruften toeftant der minnaeren aengewezen zietj en dat, hoe ze meer re niet gaen en wechquynen om de beminde zaek, hoe ze des te meer met zich omdragen een gemoet, met fcherpe mir- ten omcingelt, dat is, met verliefde gedachten, die den verliefden dier- wyze als met naere boflchen omzetten, dat hy geduurigh in geklagh en zuchten, en, om zoo te zeggen, in een geftadige hel zyn leven over- brengt. De minnegedachten, zelf uit de geringlte zaeke opgevat, be- ftellen den verliefden vryers ftof genoeg tot zuchten , en de herdenking van een eenigh ding alleen, doet hen als tot enkel gezucht verdwynen. Wy zullen Petrarchaes woorden weer gebruiken [DdJ. Ik brand en verfmelt teffens, zeit hy. Laura keert my om : en nochtans ben ik de zelve, die ik �was. Nu heb ik haer geheel nedrigh, dan trots gezien ; nufcherp, dan zacht; nu ivreet, dan mededogend. Hier op laet hy kort volgen [Ee] : Nu heeft ze eens een woortje gefproken, dan eens een lachje gegeven, en dan eens haer gelaet verzet: en in deze gedachten houdt my onze heerfchap, de Liefde, dagh en nacht afgejlooft. Zelf het enkel aenfchouwen der.plaetfe daer ze de Lieffte flechts eenmael met vermaek gezieu hebben, beweegt hen totzuch- ten. Zoo berftten Petrarcha, wanneer hy de genoeglykeluitplaets Sorga, en de wateren, waerin of waerby hy zyne zielbeminde naekt gezien had, weder zagh, deze zuchten uit [Ff J : O heldere, frtjfche, en zoete wate- II. peel. Hhhh hhhh ren_t [Cc] Dat de liefdequelling den minnaeren niet verliet zelf in de doot, hebben ook andere Dichters gezegt, aengewezen door den bovengemeldeh La Cerda, over Virgt- lius, zs�neid. I. 6. v. 444. [Dd] Ardomi, & ftruggo ancor, com'iofolia: Laura mi volve, & fon pur quel ch' io m' era: Qiii tutta humile, & qui la vidi altera, Hor afpra, hor piana, hor difpietata, hor pia. [EeJ Qiii diil� una parole, & qui forrif�: Qui cangio '1 vifo. In quefti penfier lafl� Notte & d� tiemmi il Signor noftro Amore, [FfJ Chiare, frefche, & dolci acque, Ove Ie belle membra Pof� colei. che fbla a me par Donna, Gcntil ramo, ove piacque (Con forpir mi rimembra) A lei di far al bel flanco colonna. Vergelyk met deze vaerzen van Petrarcha ook de tedere Liefdefantafien van SafTb by Ovidius, Heroid. Epifl. �y.v. 137 & feqc]., en van Hero, by den zei ven, Her. Ep. 19. v. 27 & 31. Ook is het de moeite wel waerdig naer te lezen, hoe naeukeuriglyk die'Leerme�f�er der minnaryen, den geenen, die zich tot hun ongeluk vinden verilin- gert, en zich van de ftrikken der minne eenigszins ontflagen hebbende, in de zelve niet wederom trachten te vervallen, vermaent, dat zy zich naerftiglyk moeten wach- ten voor alle hetgeene waerdoor zy hunner voorige meefterefl� kunnen indachtig woi'- den. Zie hem, Rem. Am. v. 583, 61 �, 621, 637, 717, en voornamentlyk 720 en eenige volgende. Dit doet ook Virgilius zyne Maffilifche Priefteres wel waernemen, wanneer zy Dido zoude ontflaen van de hefde, waermedc zy verfiingert wasopEneasj als hy Dido zelf aldus fprekende invoert tot hacre zufter Anna(i): Tu, f�creta pyram tecto interiore fub auras Erige, & arma vin thalamo qua; fixa rcliquit Impius, exuviasque omnes, ketumque jugalem, Quo perii, fuperimponas. abolere nefandi Cun&a viri monumenta jubet,monftratqueikerdos. Dac


			�

-ocr page 674-



		6₇4 ZUCHT. 'T ren, ivacrin haere fchoone leden nederleide zy, die my alleen waer'digh fchynt gevryt te worden! O edele tak, waervan 't haer behaegde (ik erinnere het my met zuchten) eerf pilaer [fteuniel] te maken voor haere fchoone zyde. JNa de doot der zelve zyne lieffte, het huis, waerin ze geboren was, van de hooge bergen in 't gezigt hebbende, floeg hy den volgenden zucht- of jammertoon [Gg]. Ik heb deze geheele lucht met zuchten vervult, zien- de van de fcherpe heuvelen die zoete vlakte, daer de geene geboren wert, die, myn hart in haergewelt hebbende gebracht, in den bloei en op het vruchtbaerjie haer er jaeren, enz. Tot zoo eenen mirtekrans (een zinfehets der minnegedachten, als ge- Zeit is) ftrekken den minnaers ook de hoofthairen der joffers, doorvloch- ten met paerlen, en waere of verzierde bloemen, die zy, nevens faveur- krullen en lokjes van bevalligheit, onder haere fluiers op 't hooft dragen, als tot zegetekens der minne; om welke verlokkende fierfels de elendige verliefden niet denken kunnen zonder in hart, gemoet, en ziel, met ein- delooze zuchten geplaegt en gepynigt te worden. De brandende fakkel [Hh], in de flinke hant der beelteniffe, beduit den brant en hette der zuchten. Zoo zegt deMinned<chrer[�i] tot en van de zuchten, Gaet heene, o warme zuchten, naer het kille hart; en ver- breekt het ys, 't geen het medelyden we�rj�aet. Op een andre plaets noemt hy [Kk] de zuchten eene vlam, en de traenen krijlal. Maer wy zullen ein- digen met deze tael van Ariofto [Li], Door de brandende zuchten wort de lucht ontfieken. O krachtige uitwerkingen van de liefdefakkel, die eexi� de zuchten, en dan door die de geheele lucht in brant helpt! Dat is: Ga heene, en ftel al ftil, in V hof en d" ope lucht, Een flap el 10e van hout, en leg neweer en wapen Des trouwelooz.en, dat ter flee, daer hy ging flapen, Bleef hangen, op het hout, mitsgaders zyn gewaet, En 't bruitsbedde, oorz.aek.van myn jammer yhen flaet < Want deez.e Prieflerin wil all' herinnernijfen Van dien eerlooz.cn gafl wechruimen, en dus wijfchen Uit myn gedachten. [Gg] Jo ho pien di fofpir queft' aer tutto, D' afpri colli mirando il dolce piano, Ove nacque colei, ch' havendo in mano Mio cor, in ful fiorire, e 'n ful far frutto, &C, [Hh] Zie onzen bladvvyzer op \ woort Fakkel. [Ii] Hy meent den zoo evcngcmelden Pctrarcha: Ite caldi fblpiri al fredd� core, Rompetc il ghiaccio, cbe piela contende. [Kk] Fiamma i f�rpir, Ie lagrimc criftallo. Op de doot van zync beminde Laura heeft hy dit, met zinfpeling op haeren naera* Qyel vivo lauro, ove foltan far nido Gli aki f�fpiri, e i miei iorpiri ardenti. [LI] Di cocenti fofpir 1' aria accendea. ZUIVERHEIT. REINHEIT. LAet dit een in 't wit gekleet jong Maegdeke zyn, en in de hant hebben eene duif die mede wit is. Ais een jong maegdeke wort de zuiverheit billyk gefchildert, omdat ze

				¹

-ocr page 675-





		Z�IVERHEI T. �ff in de tedere harten [A] woont, daer de boosheic nogh geene wortels in heeft gefchooren. De witce kleur des gewacts verheelt de blanke gedaente des gemoets [B]: » en gelyk de witheit meer deel aen 't licht heeft, mitsgaders zuiverder en volmaekter ft, dan andre verwen j en 'er zonder 't licht geen ander toe- val is 't welk onder de uiterlyke zinnen valt: zoo wort �p deze wys ook getoont, dat de zuiverheft, meer dan alle andre deugden, naer de Godt- heit gelykt. De witte duif [C] beelt de zuiverheit en eenvoudigbeit des levens uit, zoo door de verf, die ze met alle naeukeurigheit rein bewaert, als door haere natuurlyke gewoonte, welke Ls_} met een byzondere zuiverheit in haer wederpaer vermaek te fcheppen , zonder door den natuurlyken trek der minne, naer een ander te trachten. [A] Want het is wat zeldzaems, als de boosheit en onrcinheit zoo vroeg flant grypt in de gemoederen, als Quartilla van zich zelve bekent by Petronius (i), zwerende by (i)Sat.e. de gramfchap van Juno, dat het haer niet heugde, dat ze oit maegt was geweeft, en �- zich al van een klein kim af eerft met haers g�lyken, en naderhand met grooter jon- gens hadde vermengt en bezoetelt. Junonem mettm iratam babeam, fi unquam me me-* tninerim virginem fitiffe: nam & infans cum paribus inquinata [urn, &fubinde, prodeun- tibus annis, majoribus me pueris applicm. Zie vorder onze Aenmerking A. over 't eerde beelt der Onnozelhe�t: welke beelden, gclyk ook die der Oprccktheit, Maegdefiaet₉Kmfcheit, Eerbaerheit, Eenvoudigbeit, Zuivering van zonde , en diergelyke, met de tegenwoordige moeten worden vergeleken. [B] Zie onze Aenmerking F. over 't beelt Gerechtigheit, en daerenboven onzen bbdwyzer op het woort Wit. [C] Zie onze Aenm. B. over 't beelt Eenvoudigbeit, x.D.bl^i^, enAenm.P.over 't beeJt Huwlyxvereeniging, 2. D. bl. $z. Voorts zou men by ons beelt gevocglyk kunnen plaetfen een vat met vuur, en een ander met water: hoedanige twee vaten Plu- tarchus, gelyk wy reets gezegt hebben over 't eerfte beelt Huwlyxtrouw, Aenm. C, 2. D. �/. 43, onder andere in bedenking geeft, of mogelyk niet daerom in den ingang van 't huis des nieugetrouden bruidegoms by de Romeinen geftelt wierden, opdat ze tot een beelt zouden itrekken, dat een getroude vrou rein en zuiver behoort te blyven, hebbende het vuur een zuiverende, en 't water een reinigende krachts gelyk zulx elk op zyn placts is aengewezen, te vinden in onzen bladwyzer op de woorden Fuur en Water. Ja die beeldenfpraek is ook Egiptifch: dewyl de Egiptenaers zuiverheit wil- lende afbeelden, vuur en water fchilderden: omdat door deze twee hooftfiojfen alle reini- ging en zuivering gefchiedt, zegt Horus (2) uitdruklyk. En miflchien zou het ook ,fi)Hieto niet cjualyk bedacht zyn, dat men by dat water een Egiptifchsn vogel /bis(wy hebben gl. 1. i.c hem elders bef�hreven) ftelde, en 'er uit liet drinken: omdat, gelyk Hoefchelius over 43- Horus(3)acntekent uit Plutarchus(4), de Egiptifchc Priefters, die de wetten 't aller- ^y _tocoriaeukeurigft in acht namen, het water, dat ze wilden gebruiken tot hunne reiniging, latid. daeivandacn haclden, daer een Ibis uit dronk: vermits deze vogel gezegt wort geen UJOeSo water, dat ongezont of befmet is, aen te raken, geiyk de voornoemde Hoefchelius ook ^len,A»- uit Eliaen beveiligt, Hifi. Anim. lib. 1. cap. 4jT. Van het water en vuur, en derzel-, "f'^4}#ver zinnebeeldifche betekeniffc van reiniging en zuivering, kan men ook met vrucht naerzien het geene een zeker geleert Uitlegger, die ons zyncn naem heeft verzwegen, heeft aengetekent over de aengehaelde plaets van Horus, als mede Pi�'rius Valerianus, Bierogl. I. 46. cap. 30, en lib. 3,y. c. 42. Van 't linnen, als een beelt van zuiverheit en reinheit, zal worden gefproken in onze Aenmerking F. over de Gerechtigheit. ZUIVERHEIT. REINHEIT DES GEiMOETS. E Ene Vrou wiens gewaet wie is. Ze houdt met een zon- derlinge bevalligheit in de flinke hant een witte leli ren toon, en heeft eene zon op de borft. Met de rechte Aant- ik hhh hhhh z werpc

-ocr page 676-



		6^6 ZUIVERHEI T. werpt ze op den gront eenigh zaet, daer een witte haen naer pikt. Over het wit gewaet en de witte leli is gefproken in 't eerfte beek der Eerbaerheit [Al, welke uit de zuiverheit en oprechtheit des gqjnoets fpruit. Echter willen we Salomons les hier niet voorbygaen, zeggende, Prediker IX. 8 , Laet uwe klederen ten allen tyde wit zyn. Zoo wil ook Py tbagoras, dat men Gode offere met lofzangen, en in een wit kleet; omdat het wit toe de natuur van 't goede [B] , en 't zwart tot de natuur van 't quade behoort. De zon op 's b�elts borif, beduit, dat, gelyk die heldere hemellamp door haere tegenwoordigheit de werelt verlicht} ook alzoo de menfeh, een Klei- ne Wereit zynde, door de zuiverheit als verlicht wort. Engelyk de zon voorts, doorhaeren ondergang, nacht endonkerheit in het groote werelt- ront veroorzaektj zoo veroorzaekt ook het ondergaen der zuiverheit, in de Kleine Werelt, den menfeh, eene byftere ziel-en gemoetsduifternis[Cj. Den haen namen d' Ouden, zegt Pi�rius Valerianus [D], voor een zin- nebeelt van zuiverheit en oprechtheit des gemoets. En hierop ziet de les die Pythagoras zynen leerlingen gaf, inhoudende, Dat ze eenen witten haen mofien voeden, dat is,de zuiverheit en oprechtheit hunner gemoeden onder- houden. Sokrates, nu gereedt tot fterven, belaftte, volgens Platoos ver- hael, zyne vrienden, aen Eskulapius eenen haen te betalen, dien hyzeide aen hem fchuldigh te zyn: waermede deze wyz'e Filozoofbetuigen wilde, dat hy zyne ziel aen de Godtlyke Goetheit, de genecsmeeftereiTe van alle zielquaelen, zoo zuiver te rug gaf, als hy ze weleer had ontfangen. Van dit geval zingt JuHus Kamillus, op de doot des Do'fyns van Vrankryk, aldus [E]: Maeraenu, o Eskulapius, heeft hy eer ft toegewydt den vogel, die de [bode of] boodfehapper van den dagh is. Pythagoras riedt ook, Dat men geen' witten haen molt aenraken j willende op een geheime wys zeggen, dat men de zuiverheit des gemoets, zoo naeukeurigh als men kan, in haer ge- heel moet houden. De haen wyders, doch inzonderheit een witte haen, brengt fchrik in den leeu, en hem zoo voort op de vlucht, zegt Ambro- zius[FJ; en dus temt de blanke zuiverheit het gewelt des oproerigen ge- moets , alsook de toomlooze minnedartelheit, die in de beeldenfpraek door het voorfte deel van den leeu, zegt Pi�rius[G], wort te kennen gegeven. HA] i.Deel, blad^.i6₇. Zie aldaer Aenm. O. [B \| Zie Aenm. F. over de Cerechtigheit. [C] De zon is een beek van alle deugden, om redenen, die reets in 't i. beelt der Deugt zyn bygebragt, �.D. bl.z^S. Derhalven betekent de tegenwoordigheit der zon ook de tegenwoordigheit aller deugden, engevolglyk mede de zuiverheit des gemoets: gclyk integendeel het afwezen van dat hcmcilicht, een afwezen der deugden, en een pikzwarte duifternis van alle ondeugden te kennen geeft. Daerby komt, dat een zui- ver en rein gemoet zich zei ven niet verbergt, maer als in het klaere licht van eene hel- dere zon geruit en gewillig in 't uiterlyke vertoont, zoo als het inwendig is: daer een onrein gemoet en befmette ziel zich zelve altyt tracht te verbergen even als in de naer� fchuilhoeken van een pikdonkeren nacht. Dit een en ander, meen ik, zal de waerc reden zyn van deze beeldenfpraek. [D] Hkrogl. Ub. 24. cap. 18. Van dien haen van Sokrates, en dezinipreukvanPi- thagoras, hebben wy genoeg gezegt over 't 1. beelt der Gez.<mtheit, Aenm.D enE, 1. ' Deel, l/Iadz.. 407, werwaerc wy den Lezer wyzen. �E] Ma a te Esc�lapio adorno Ei iacr� pria 1' augel nuncio del giorno. * fE\| By Pi�iias, Hierogl.lib. i.cap. 12. � [G] Hierogl. Hb.i.cap.^. Doch voor de dartclhcit der minne, vat hy-niet "enkel en in 't

-ocr page 677-



		Z W A K. H E I T-\ *�y₇* 't algemeen het voorde deel van allerlei leeuwen op; maer byzonderlyk dat van den Leeu . in de fabel van de Chimeer, die van vooren een leeu, in 't midden een geit, in't ein- de een draek of flang wort gezegt geweeft tezyn, en overwonnen van Bellerofon. Lees onze Aenmerking B. over 't 4. beek der Deugt, 1. Deel, bl. 24^ en 246, en gy zult 'er de verdere toepaffing vinden. Z W A K H E I T. E Ene Vrou, die bleek en mager, en met anemone bekranft is, hebbende in de hant ook een fpruitje van 't zelve kruit. De Egiptenaer Horus [A] zegt, dat d' Ouden de zwakheit, krankheit, of brosheit door dit gewas uitbeeldden; 't geen het zelve is, daer de Po�- ten Venus lieveling Adonis verzieren in herfchapen te zyn, toen hy door een wildt verken [B] om 't leven geraekt was. Dit kruit, alsook in 'c IL Deel. liiiiiii beek �A] Hierogl. Lib. 2. cap. S. De bloemen van de Anemone (zegthy) betekenen ziekte van den rnenfch: en voorts geeft hy 'er geen reden van. Fazianinus tekent over die plaets aen, dat het zoude zyn, om den fcherpen en fiinkenden reuk. van die bloem, dien de menfehen naeu- Ijks zouden kunnen verdragen. Doch deeze man is van die achtinge niet by de Geleerden, dat zyn zeggen veel ingang vint. Hoe het zelve hier ook plaets zoude kunnen hebben i zie ik niet: dewylhy niets by brengt tot bewys van zyn zeggen: temeer, dewyl het zeer onze- ker is, welk eene bloem de anemone der Ouden zy geweeft: hoewel Plinius ons twee by- zondere f�orten opgeeft, met derzel ver befchry ving: doch zoo niet, dat hy ons die bloem daerdoor klaer leert kennen. Pi�'rius meent (1), datheteenehooibloemis, anderen we- derom een andere f�ort. Zie den Schry ver der Hierogl. Cellett. ex Pen. & Neon. Lib. %.tit. (1) Hiero- GLORIA HUMANA, pag. 96. Ditiszeker, dat het eene zeer te�re bloem is, en met gJ-Jib. 55. den allerligtften wint afwaeit, waervandaen zy ook den naem van anemone heeft gekregen; ^c" want dvi/Mtf {jmemat] is wint te zeggen: offchoon Plinius fchryft (2), dat zy daerom den naem van anemone heeft gekregen, omdat ze noit opgaet dan met het waeien van den wint: (ji _Hi^ Flos nunquam fe aperit, nifi vento fpirante. Ovidius komt nader aen ons gezeide, en erkent Nat. lib.' deze bloem niet duider als een zinnebeelt van zwakheit en broosheit: wanneer hy van de ver- 11- cap. andering van Adonis in deze bloem/prekende, zyn tiende Boek der Herscheppingen aldus *" fluit: - - nee plena longior hora Facta mora eft} quum flos � fhnguine concolor ortus. Qualem, qua; lento celant fub cortice granum Punica, ferre fblent: brevis eft tarnen ums in illo. Namque male hcerentern, & nimia levitate caducutn Excutiunt idem, qui prseftant nomina, venti. Dat is: En ^,t duurde geen uur, of daer/proot uit het bloet eene bloem van dezelfde kleur* / zoodanig als die der granaetappelen ; dvchzy is nochtans van horten duur. Want dewyl ze niet va/J is, en wegens haere al te groot e zwakheit ligt afvalt, zoo waeit de wint, diehaerook, den naem geeft, dezelve influk^en. Doch niet alleen de anemone, maer ook de roos, ja alle andere bloemen, zyn bequaeme beelden van zwakheit, brosheit en vergangklykheit; ge- lyk wy elders hebben getoont. Vergelyk de beelden YdeleEer, i.D. bl. 545"; Vtuch- tigheit der Eer, i.-D.bl. 35:8; Lichaem des menfehen, 2.D.bladz. 108.; als mede de beel- den der Schoonheit en die der Vergangklykheit. Als een beek eindelyk van zwakheit tegen zynenvyant, zoodat men tegen den zelven niet kan beftacn zonder de hulp van anderen, fchilderden de Egiptenaers het dier ichneumon, waervan wygehandelt hebben over't beek Oorlogstrek., Aenm.Bbb, Ccc, en Ddd. De reden zegt Horus (3) te zyn, datditdier, (jjHiero- eene flang ziende, niet aenftonts op de zelve aenvalt, maer door zyn gelchreeu eerft an- (&?� � deren te hulp roept: het geen ook Ariftoteles beveiligt, Hifi. Anim. Lib.9.cap.6. De '³ⁱbleekheit en magerheit, in ons beek, verklaren zich zelfs. [B] Wy zullen onze Aenmerkingen over dit Deel fluiten, met aen den Lezer mede te deelen een zeer geeftig vaers, dat de meefte Geleerden toefchry ven aen den Griekfchen Dichter Theokritus, gemaekt op dit moortdadig zwyn, doorlaft van Venus opgevan- gen door de Kupidoos, en zich voor haer verantwoordende, of liever verontfchuldigende, en ter ftraffe aenbiedende tot verzoening van Venus getergde gramfchap. Wy zullen de ver- , '.

-ocr page 678-

Z W A K H E I T.

6?B

beelt Zucht vermeit ftaer, draegt wel een fchoone purpere bloem, mser
die is, gelyk ook de plant zelf₃ zeer kort van duur, en wert miflchien
daerom als een bequaem zinnebeelt der zwakheit aengemerkt.

vertaling in dichtmaet geven van den Heere Kempher; welke hoewel, gelylc alle ver-
talingen doorgaens minder zy.n dan de oorfprongklyke fchriften , de aerdigheit van het
Griekfch niet kan evenaeren, en hier en daer ook eenigszms te veele en te flaeuwe inlaf-
fingen heeft gemaekt, die in 't Griekfch niet worden gevonden; zoo zal echter de Le-
zer de geeflige uitvindingen van den Griekfchen Dichter daerin met genoegen ontdek-
ken, Het luidt aldus:

Godin, ik, zweer u by
V. zelve, en uwen Mtnnaer,

En by zyn blanke dy ;

\Zweer by deez' jagers zelfs,
By deze myne banden,

En 't hooge uws l^erhgewelfs,

Het was myn oogmerk, niet,
Uwfihoonen Man te treffen:
Zyn doot is my verdriet.

Maer \zach uw Minnaer aen,
Gelyk, een beelt, wiens firaelen

Ik, niet kon wederfiaen.

Ik^wenfchteflechts zjyn dy'',
Die hy ontblootte in 't jagen,

Te kufjen van naby.

Dies quam ik^onbevreefl,
Om 't lieve beelt te fireelen.
Dit 's my tot fcha�geiveeji\
Neem dan, Godin, neem vry
Deez' dart Ie Liefdetanden,
Enftraf ze naer waerdy:
Huk.Ze uit, zoo 't u behaeg'.
Want uiaertoe hen gebezigt,
Die 'k.overtollig draeg?

Kan dit u niet voldoen,
Zeo kerf ook. &^cz-^e lippen,
Utv felle wraek^ten zoen.

Vrou Venus nam gedult,
Geraekt door mededogen $
Vergaf het zyne Jchult:

Zy gaf heur lyftrouwant
Bevel het dier t' ontbinden,

T' ontfluen van boei en bant.

Van toen af volgde 't zwyn
Vrou Venus in haer' reien,

Om noit in 't bofch te zyn.

jM brandde tot zyn flraf,
Genaden by d' altaeren,
Jn 't vier zyn tanden af.

Toen Cithere� weleer
Adoon, door 't Zwyn verflagen,
Zach leggen doot ter neer,

Daer zy *t gefleurde hair,
JEn bleek^beflorve wangen,

Zach hangen doots en naer:

Gaf zy haer' Minnego�n
Strak/ lafl om 't zwyn te halen,

T� brengen voor haer troon.

Flux vlogen zy, zoo (lont
Als vogels op hunn' vlerken,

En liepen door al 't wout,

Zy -vonden 't zwyn ter/lont
Met zyn gehaette blikken,

Daer elk, het ylinks bondt:

Zy bonden 't fiyfen fterk.,
En f leef ten 't, by zyn koorden,
Naer Venus ojfernerk.

Van vooren trok. het d' een,
Geknevelt aen zyn' banden,

heen :

Als een ge

vangen

Daer 't d' ander, die het joeg,
Vanachter, onder 't dryven,
Met boog en pylen floeg.

Het beejl ging zeer verfaegt,
Bevreeft voor Venus tooren,

Daer 't ganfche bofch af waegt.

Toen fprak\ vrou Cipris 't aen:
Gy vloek], van alle dieren,
Zeg, wat hebt gy beft aen ?

Hebt gy die dye' (o fchrikj )
Gequetfi met uwe tanden,
Als in een oogenblikj

Hebt gy, te fel verftoort,
Die blanke heup getroffen,
En dus myn Lief vermoort ?

Maer 't Dier heeft wederom
Op deeze wys gefproken :

{Al 't wout zach naer en (lom)

NB. Hier ftaet aen te merken, dat het de gewoonte was by de oude Heidenen, op de plechti-
ge omdrachten van de beelden der Goden met hunnen toeftc], op de Feeftdagen, ook leeu-
wen, zwynen, en andere wilde dieren, tot dien einde te vooren tam gemaekt, en waerfeby-
ijelyk ook van hunne tanden en klaeu wen ontbloot, onder den (leep om te voeren: om daer-
door de kracht en 't vermogen hunner Goden quanswys aen te toonen. En Uit deze gewoon-
te meent de geleerde Tanaquillus Faber dat de inhoudt van dit gedicht gehaelt is,

EINDE DES TWEEDEN DEELS.

VOLMAEKTHEIT. %

in anderen te voeden, en onze goederen gaerne en vaerdigh aen anderen
II.Deel. Oooo ooo mede

geeftelykc volmaektheit, dat is, de volmaektheit des gemoetSj welke oeftaet in eene
bezittinge van alle deugden, worden afgefchetft, hetzy omdat de mededeelzaemheit en
't geven van onderhoudt aen anderen, (door de borftcn te kennen gegeven, omdat der-
zelver melk de zuigelingen voedt) zoo niet het allervo�rnaemfte deel* (gelyk onze
Schryver hier wat te ruim zegt) ten minften een zeer voornaem gedeelte van die deug-
den is, die de volmaektheit des gemoets aen den menfeh geeft; het zy liever, zoo als
het my voorkomt, (want hadde de Uitvinder des beeks dat geene gewilt, dat 'er onze
Schryver van maekt, zoo zoude hy, mynsoordeels, melk uit de borften hebben doen
vloeien; gelyk gefchiedt is in'tbcch Goetaerdigheit, t.D.bLjqi) omdat de blootebor-
ften en boezem een zinteken zyn van oprechtheit en openhartigheit: welke deugt ik
jneene dat voornamentlyk aen de ziele des menfehen de volmaektheit byzet; indien hy
wandelt oprecht voor Godt en zynen medemenfeh. En hierheen wil Propertius, als
hy Promctheus befchuldigt, dat, daerhy den menfeh zoo een volmaekt lichaem hadde
gegeven, hy hetzelve ook niet hadde betracht omtrent de ziel, verbergende die in het
binnenfte der borft en des harten 5 daer hy ze vooral een plaets hadde bchooren te ge-
yen, daer ze bloot lag, en zigtbaer was voor allen. Zoo zyn des Dichters woorden (1): (i)Lib. j:
O prima inlelix fingenti terra Prometheo! tl.3.v-*j.

Ille parum cauti pectoris egit opus.
Corpora difponens mentem non vidit in arte.
Recta animi primum debuit efl� via.
'De volmaektheit eindelyk* dat is, de volmaking of volkomen� volbrenging van eenig
werk of van eenige daet, kan hier door den cirkel worden afgebeelt, omdat dan de fi-
guur van een kring zekcrlyk voltooit is, zoo ras als zich deszelfs twee einden toeflui-
ten : waerop dan ook zag het halen van den kring met bloet na 't voleindigen der of-
ferhanden, gelyk hier uit Pi�'rius(i) wort bygcbragt; te kennen gevende, dat nu al- (t)Hiero-
ks in den Godtsdienft volkomen in zyn order en plechtigheden was verricht, en niets gl. �b-39*
overgeflagen, of meer overig te doen. Hiervandaen ook het fpreekwoort van Grieken ^C*P^,I°*-
en Latynen, een kring maken _t 'm plaets van, eenig werk in alle zyne leden en deelen
, voleindigen. Zie Erafmus, Chil. 2. Cent. 6. Ad. 86. En hoewel deze laetfte loort
van volmaektheit niet eigentlyk volmaektheit kan hecten, gelyk gezegt is, zoo kan
nogtans de Opfteller des beelts den cirkel by het beelt der Volmaektheit hebben gebragt,
omdat het woort Perfeffio, dat hy hier by Pi�'rius heeft gevonden ^ niet alleen volma-
king, of voltoojing, maerook, en wel zoo gebruiklyk, volmaektheit betekent. Ech-
ter kan men den Opfteller des beelts van deze verwarring vryfpreken, en deszelfs Uit-
legger de fchult geven; die, ziende dat dit beek eene affchetfing was der Volmaekt-
: heit, en de verklaring dacrvan willende geven, daertoe uit Pi��ius heeft bygebragt
het geene 'er niet toe behoorde* Dus kan de Opfteller des beelts door Volmaektheit
verftaen hebben, eene gcbreklo�sheit, (om zoo te zeggen) het zy aen *t lichaem, 'tzy
: in den geeft, 'tzy in de werkzaem heden, van beide.- Tor het licHa�mlykc zal dan
ook behooren de ronde cirkel, die^ met eenen palier wel getrokken zynde, voorwaer
een volmaekte figuur is, en waerin geene gebreklykheit kan worden getoont. Hier-
om noemden de Ouden met den naem van Encyclopaaia, of Leerkring, die wetenfehap-
pen, welkers kennis zy meenden dat alle wetenfebappen volkomentlyk' in zich be-
floot: waervan meer gezegt is in onze Aenm. F. over 't 1. beelt der Oefening. Den
\ Zodiak, daer de Vrou in befloten ftaet, zou men kunnen opvatten als een zinfehets
� van eene volmaektheit in werken: welke dan eerft recht volmaekt zyu$ wanneer zy
i zich even als befloten houden en blyven loopen binnen den kring en palen der ware
\ deugt; gelyk de zon in haeren loop' nooit afwykt buiten den Dierenkring j kunnende
³er geen volmaekter werkzaemheit worden begrepen, dan de gezeide loop der zonne
door de hemeltekenen. Hoe dat vorder het tiental by de Ouden is gefchat voor een
teken van volmaektheit, hebben wy gezegt in onze Aenmerking R. over het beelt
�inde, �.D.bl. 392: hoe het getal van drie, en Van driemacl drie,, is aengewezen in
let 5. beelt der Goedertierenheit, 1. D. bl. 536, en aldaer Aenm. D: en hoc het getal
I. van zeven, lees by Pi�ri�s, Hierogl. lib.7,6. c. 27; die ook wil, dat 'er een beelt van
een man, in allen deele volmaekt, zoude te vinden zyn in een hart: waervan de re-
denen by hem kunnen gezien worden,Hierogl.lib.y.cap. 16, en cenigszins by ons aen-
geroert zyn over 't 1. beelt der Gedachten, 1.D. W.422..