|
HET G R O O T
NATUUR- en ZEDEKUNDIGH
WERELTTONEEL
WOORDENBOEK
Van meer dan 1200 aeloude
EGIPTISCHE,GRIEKSCHEenROMEINSCHE
ZINNEBEELDEN
BEELDENSPRAEK;
Vervattende eene geleerde en leerzaemef
UITBEELDING en BESCHRYVING
Van alle Deugden, Ondeugden, G enegent he den, Bedryven, Hart st egt en}
Ktinjten^ Leeringen en Zinnel)khedcn dier aeloude Volkeren: MITSGADERS
Van de Heoftftoffen, Hemellichten, Lantfchappen, Rivieren en veele andere zaeken }
Op nieu uit de oirfprongklyke Schriften van
CEZARE RIPA, Zaëatino KASTELLINI
PIËRIUS VALERIANUS, HORUS APOLLO En andere doorluchtige Vernuften getrokken, in eene Alphabetifche Orde gebragt,
Met uitvoerige
A EN MERKINGEN ca OPHELDERINGEN,
2oo uit gewydealsongewydeSchryvers, en een volkomenBLADWYZER van Zaeken en Woorden verrykt,
Door een' ervaren
TAEL-enOUTHEITKUNDIGEN:
Hebbende voor het overige de uitmuntende Dichtef
HUEERT KORNELISZOON POOT
Dit Werk ten opzichte van den'fexr, eer het ter drukpa rsfe gebragt wierd, in klaer en zuiver Nederduitfcli
overgefchreven, en achter verfcheide Zinnebeelden DichtkundigeToepasfingen geflelt. Met fraeije Kunfiplaten verfiert.
O E R D E DEEL,
|
|||||||||
|
*k!h*A
|
|||||||||
|
LHeïaluiironC'j-soek nan de
Rijksuniversiteit te Utrecht |
|||||||||
|
TE DELFT
Gedrukt bx REINIER BOITET8 Stads Drukker, 1750, |
|||||||||
|
WERELT. HEELAL. i
|
|||||
|
WERELT, OF T HEELAL.
lërius Valerianus [A] ftelt, ter uitbeëldin-
ge hiervan, in 't eerfte boek zyner Beelden- fpraek , een' Man, die, om vaft te ftaen, zyne voeten dicht by malkander zet , ^ en bekleet is met een lang en veelverwigh gewaet. Voorts geeft hy hem een' gouden bol of kloot op 't hooft. Dat het beelt zich zelven vaft zet, door het byeen voegen
zyner voeten, gefchiedt om de kracht en vaftheit [B] des aerd- bodems aen te duiden. Het lange kleet en des zelven veelverwigheit verheelt de ver-
fcheidenheit der vier Elementen of Hooftfloffen , en der dingen, die, uit die hooftbeginfelen voortkomende, het aerdryk of d'aer- de als bekleden. De gouden kloot op 's beelts hooft, betekent den hemel en zy-
ne beweging in 't ronde. Zoo verheelt, zeggen we, Piè'rius de WerelC
[A] De Italiaenfche Schryver handelt hier na zyné gewoonte, ftellende
Op den naem van Piërius, het geene toekomt aen Celius Auguftinus Kurio, die de beeldenfpraek, hier vermeldt, dus verklaert in het 5 hoofdftuk van 't eerfte zyner twee boeken , achter zommige drukken van Piërius gevoegt zonder uitdrukking van des Schryvers naem: het geene den Italiaen, die doorgaens de dingen niet al te naeukeurigh heeft behandelt, zoo hier als elders bedroogen heeft: hoewel de titel van die boeken duidelyk genoeg doet zien, dat ze van een ander geleert man, en niet van Piërius zyn. „ [B] Vermits de Ouden , en onder die ook de Egiptenaeren, aen welke
Euzebius, ( 1) en uit hem Celius, deze Beeldenfpraek toefchryft, gelooft heb- (t > priE_ ben, dat de aerde vaft en ftil ftaet: het welke in volgende tyden is in twyfel parat. getrokken: hoewel ook zommige der Ouden, en onder andeijen Merkurius Euang. Trifmegiftus, eene zekere beweeging (zie Celius Auguftinus Kurio Hterogl. ^ A*"* l.i. c. 28.) aen de aerde hebbeu toegefchreven. Doch daerover te hande- len is dit de plaets niet. III Deel A
|
|||||
|
WERELT, HEELAL,
|
|||||||||||
|
Werelt of 't Heelal. En Euzebius [C] had te vooren, uit Pöfffc
rius , ook zoodanigh een Egiptifche Werelt-beeltenis opgemaekt \ naementlyk hy vertoont mede eenen menfch met de voeten ne-' vens malkanderen , omdat de aerde van geene plaets verandert. Hy bekleet hem ook met een lang en verfcheidenkleurigh ge- waet; doch dat gefchiedt by hem ter uitbeeldinge van de ver- fcheide en verfchillige natuuren der [ D ] ftarren. Ëindelyk voegt hy
[C] Praparat. Euang. L. 3. c. 11.
[D] De Starren hebben deEgiptenaersookafgebeeldtdoor de oogen in het
hooft van Argus, daer zy of den Hemel of het Heelal mede hebben afge- fchetft. Want dat de fabelen zeggen, dat het hooft van dezen Argus rontom bezet was met eenetalryke menigte van oogen (hondert zegtOvidius Metam. Lib. 1. v. 625. doch hondert achter en hondert voor,en aldus tweehondert, Amor. I. 3. EL 4. v. 19. zynde het de gewoonte der Dichteren, wanneer zy eene groote menigte willen te kennen geeven, een bepaelt getal te ilellen voor een onbepaelt: zie van 't getal dier oogen Miciilus over de eerftgemel- de plaets van Ovidius) en dat hy door Juno was géftelt tot een' wachter over Jö, de byzit van Jupiter, door haer verandert in eene koe, totdat hy gedoodt wierdt door Merkurius; dat leit Makrobius (1) aldus uit, dat Argus, gelyk gezeit is, zoude betekenen den Hemel, verfiert door het licht der Harren, als welke eene zekere gedaente vertoonen van oogen des hemels; dat de zelve wordt genoemt Argus om zyne witheit en fnelheit, betekenende dat woort in 't Griekfch wit en ook fnel; dat Argus daerom zoude verdicht zyn op Jö te paffen, omdat de Hemel de Aerde, die hy zegt dat de Egiptenae- ren in hunne Beeldenfpraek afmaelen onder de gedaente van eene koe, des nachts door zyne lichten fteets gaede flaet en even als bewaert; dat ëindelyk Argus gezeit wordt van Merkurius gedoodt te zyn, omdat de Zon,tot welke hy aentoont dat gebragt moet worden al het geene door de Heidenen van Merkurius gezeit is, des daghs het fchynfel der ftarren door haeren heerly- ken glansen den rykdom van haer overvloedigh licht voor't gezicht der men- ïchen verdooft en even als doodt. Dit is de uitlegging' van Makrobius: en daer willen ook heen die Ouden, die aen Argus alleenlyk een oog geeven in 't voorhooft, verftaende daerdoor de Zon, en een in 't achterhooft, bete- kenende de Maen, waervan de eerfte het aerdryk befchynt by dagh, en de tweede by nacht; als mede die geene, die het hooft van Argus verfierende met twee oogen van vooren en twee van achteren, door des zelfs voor-en achter- hooft hebben verftaen de twee halfronden des Hemels, die het aerdryk zoo aen het een als aen het ander oppervlak dekken, en door welke beide de twee voornoemde Hemellichten hunnen loop verrichtende de Aerde geduuriglyk befchouwen, en noit uit hun gezicht verliezen. Van deze uitlegging nu, waerdoor Argus wordt genomen voor den Hemel, wykt Celius Auguftinus Kurio (2) zoo verre af, dat hy hem houdt voor een beek van 't Heelal, en wil dat men des zelfs oogen moet neemen voor de ftarren des hemels; het hair voor de kruiden,boomen en allerleie planten, en de beenderen ëindelyk voor de bergftoffen en fteenen, die men in 't lichaem der aerde vindt: hy had 'er by kunnen doen, het bloet en de overige fappen des lichaems voor de wa- teren, die de ganfche aerde bevogtigen. Maer die geheele beeldenfpraek van Kurio fchynt my wat te verre gezogt: en zoude aldus niet enkel het beek van Argus, maer in 't algemeen dat van een' iegelyk menfch, gelyk men die ook eene kleine werelt (3) noemt, het zelfde kunnen betekenen. Evenwel moet men bekennen, dat ook de Egiptenaeren zelfs niet vreemt zyn geweeft van diergelyke beeldenfpraek, alzoo zy door hunnen afgodt Serapis niets anders te kennen geeven als het Heelal, verftaende ( volgens de uit- legging van zeker antwoort, dat men verdicht door Serapis zelf aen Niko- kreon den Koning van Ciprus,begeerig te weeten,hoedanigh eene Godtheit hy was, gegeeven te zyn) door het hooft den Hemel, door den buik de zee, door de voeten het aerdryk,door de ooren de lucht,en door de oogen het licht der Zonne. Dit verhaelt MakrobiusSaturn. t.i.c. 20 extr. De overige deelen
|
|||||||||||
|
(I) Sa-
turn. L.L c. ip. |
|||||||||||
|
(2) Hie-
rogl. L. I. c. 28. |
|||||||||||
|
(3) Ma-
crob. in Somn. Scip.c.i2, Arnob. adverf. Gent. Lib. II. pag, 6o. |
|||||||||||
|
WERELT. HEELAL. .3
hy hem ook een' gouden kloot toe; maer alleen om te beduiden
dat de werelt ront is. Dit is aldus niet geheel qualyk uitge- beelt en verklaert; doch wat den kloot in 't byzonder betreft: wy zeggen daerenboven, dat hy van gout is, als zynde dat me- tael een beelt der volmaektheit, hier wonderwel te pas komen- de, ten aenzien der volmaekte boukunft, die zich opdoet in den wonderbaeren toeitel des Heelals , famengevoegt en opgemaekt door den volmaekften boumeefter, den Alwyzen Schepper nae- mentlyk van Hemel en Aerde. D'Egiptenaers, de werelt in fchets vertoonen willende, mael-
den (zegt Horus [E] Apollo) eene flang, die haeren ftaert opat, en bekleet was met veele fchubben, daer ze het geftarnte door verflaen wilden hebben : en gemerkt de flangen van een zwaere wezentlykheit Ifub/iantie] zyn , zoo verflonden de gezeide vol- ken door die gewigtigheit des gemelden diers, de aerde, en voorts door des zelven gladde flibberigheit, het water. De flang wort wyders gezegt, alle jaeren haer ouderdom teffens met haere huit [F] af te leggen en te verwiffelen ; 't geen ze tot een beduitfel lieten ftrekken van dat ook de werelt op de zelve wyze, door de verwiffeling der faizoenen of jaergetyden, jaerlyks weder als jong wort; de veranderingen, die 'er van tyt tot tyd in de werelt voor- vallen, haer, om zoo te fpreeken, menigwerf verjeugdende. Dat de flang haeren ftaert opeet, gaf te kennen , dat alles, wat de Godlyke voorzienigheit in deze benedenwerelt voortbrengt, ver- gaende weder in de zelve ontbonden wort. deelen van de beeldenfpraek zyn uit het reets gemelde klaer: en wat den buik
belangt, de zelve wordt daerom geftelt voor de zee, omdat, gelyk de zee alle fonteinen en rivieren in zich ontfangt en even als verilindt, alzoo ook de buik alles verilindt en verteert: gelyk het Piërius uitlegt Hierogl. t. 34. c. 42. Tot de beeldenfpraek van 't Heelal behoorde ook dat beelü van dien zelfden Serapis, dat men te Sinope vondt , en vandaer volgens zommigen zoude overgevoert zyn in Egipten. Dit zegt men niet te heb- ben konnen onderfcheiden uit wat (toffe gemaekt was; als zynde volgens Klemens den Alexandriner (i) famengeftelt uit het vylfel van gout, zilver, (x) Ad- koper ,yzer,loot, tin, en veelerleie fyngeftoote fteenen, alles onder een ge- monit. ad roert, en met eenerlei kleur geverft:om naementlyk alzoo die ruwe klomp Gent- van allerleie gemengde ftoffen te kennen te geeven, waeruit de Heidenen ^ts'3I' meenden dat de werelt was gefchapen. Tot dat zelfde oogmerk (trekte ook dat groote beelt van dien eigenften Egiptifchen afgodt,dat in den tempel te Alexandriè' ftont, raekende met zyne rechte hant aen den eenen, en met zyne flinke aen den anderen muur des tempels, en gemaekt van allerleie berg- ftoffen,en allerleie foorten van hout, zoo om door dés zelfs uitgeftrektheit af te beelden, dat 'er geene plaets is, dien het Heelal niet vervult; als door de (toffe, daer 't uit beftont, af te fchetfen alle die dingen, die het aerdryk of voortbrengt, of in zyne ingewanden heeft verborgen. Zie Pier. Hierogl. h. 32. C. 4.
[È] Hierogl. L. I. c. 2. uit wierï, en des zelfs Uitleggers, de Leezer deze
Beeldenfpraek reets breeder kan verklaert vinden in 't eerfte deel van dit werk btadtz. 378 en 379. [F] Zie onze aenmerkingenD en E over 't 2 beelt der Gezontheit \Deel
bl. 499. |
|||||
|
A 2 AN-
|
|||||
|
4 W E R E L T. HEELAL.
ANDERS.
ett ganfche Wereltgebou of Heelal, met zyne vier dee*
len, wort door Bokkatius [A], in zyn boek van d'Af- komft der Goden, gelyk ook ergens door Pièrius Vaieria- nus [B], vertoont door de afbeelding van Pan, met een roode geitetroni, en bokkehoornen op 't hooft, mitsga- ders met een' langen baert, die tot op zyne boril daelt; voorts behangen met een luipaertsvel, dat zyne borfl en fchouders bedekt; hebbende nogh al wyders in d'eene hant een' aen 't bovenendt omgebogen of gekrulden ftok , of berdersflaf; en in d'andre eene fluit, beftaende uit zeven rieten. Leftelyk is hy, van 't middellyf af tot onderen toe, van geftalte als eene ruighairige geit. Zoo wort dan Pan, en door hem, de vVerelt uitgebeelt. Silius
Italikus befchryft hem bykans eveneens , zeggende [ C ], In zyn rechte bant heeft hy [Pan] den Jlaert eener Arhadifche geit e, die hy gejlagt heeft; met welken hy, op zyne feeftdagen vrolyk langs de wegen hopende, wie hem ontmoeten, dartel gifpt. Hy heeft eenen krans van fcherpe pynbladeren, die hem het hooft befchaduwt, op zyne hairen. Uit zyn roodt voorhooft puilen kleine hoorntjes. Steile oor en Jlaen'er op zyn hooft, en onder aen zyne kin hangt een ruwe baert. Hy heeft eenen herders/laf in zyne hant, en de buit, getrokken van 't lyfeens te- deren reeboks, bedekt zyne flinke zyde. Pan is een Griekfch woort, dat al of geheel beduit : waerom
d'Ouden, de geheele werelt als in een kleine fchildery vertoonen willende, zulx deden door de gemelde gedaente van den afgodt Pan voor te ftellen; verflaende door zyne hoorns de zon en de maen; maer Bokkatius wil, dat de gezeide hoorns , aengezien ze boven op zyn hooft ftaen, en hemelwaert gekeert zyn, de hemel- fche [Dj lichaemen en hunne uitwerkingen in de zaeken hier be- neden, te verflaen geven. Het
[A] Lib. I. cap. 4.
[ B ] Hierogl. L. X. c. 5. & Lib. XLIV. c. 26. Voeg 'er by CaUtis Augufti-
nus Curio Lib. I. c. 2. Gyraldus Hiftor. Deor. Synt. 15. FoJJius de Theolog. Gent. L. IX. c. 34. IJidorus Orig. L. VIII. c. 11. en, daer zy 't alle uit geleerd hebben, Phumutus de Nat. Deor. cap. 27; Servius, Philagyrius, en Probus over verfcheïde plaetfen van Virgilius, als mede Eufebius, hier onder ge- meldt, en verfcheide anderen, door de bovengenoemde Schryvers zelfs ge- trouwlyk aengeweezen. Alciatus heeft van Pan een Zinnebeelt gemaekt niet van 't Heelal, maer van de natuur en den aert des menfchen. Zie hem Embl. 97. met de Aenmerkingen van Klaudius Minos. [CJ Punicor. L. XIII. v. 329. Dextera lafcivit csela Tegeatide capri,
Verbera laeta movens fefta per compita cauda. Cingit acuta comas & opacat tempora pinus: Ac parva erumpunt rubicunda. cornua fronte: Stant aures, imoque cadit barba hifpida mento. Paftorale deo baculum, pellifque finiftrum Velat grata latus tenerse de corpore damse. [D] Omdat wy} zegt hy, het begrip van de hemelfche Lichaemen ont- fangen
|
||||
|
W E R E L T. HEELAL.
|
|||||||||||||||
|
Het roode aengezigt is een beduitfel van het zuivere Element
des viers [E], 't welk boven de andere Elementen, en dichtil by de hemelfche draeikringen, of hemelklooten geplaetft is. De lange en over de boril hangende baert, betoont [F], dat
de twee boventte Elementen, te weten de lucht en het vier, van natuure en kracht manlyk zyn , en hunnen invloet hebben op de Elementen die vroulyk zyn van aert en natuure. De gevlakte luipaertshuit, bedekkende zyne borft en fchouders,
beduit de achtfte Sphara, die, geheel met zeer heldere ftarren ge- borduurt of bezaeit, van gelyken alles wat tot de natuur der din- gen behoort, overdekt. Euzebius , uit wien het alle d'anderen ontleenen , neemt, in't elfde hooftftuk des derden boeks zyner Evangelifche Voorbereidinge, het geplekte luipaertsvel ( G) voor de
|
|||||||||||||||
|
♦
|
|||||||||||||||
|
fangen op tweede f lei wyze, naementlyk, en doof de konfl; waerdoor wy den
loop der Jlafren nafpeuren en kennen; en door 't gevoel, waerdoor wy der zelver invloet op ons ontwaer worden. Ik vind niet veel kracht in die uitleg- ging. De Zon en Maen worden 'er door vèrftaen by de meeften der boven- genoemde Schryvers. Makrobius (i), die Pan neemt voor een beek der Zonne, wil, dat men door de opftaende hoornenden neerhangenden baert, verftae de natuur van het licht, waerdoor de Zon, zegt hy, eensdeels den omtrek van den hemel befchynt, en ten anderen de benedendeelen der werelt be- Jlraelt. Doch dat deze uitlegging met die, welke de hoornen voor de Zon en Maen neemt, niet verfchilt,zoo men ze wel beziet, toont VofTius aen de Theol. Gent. Lib. VIL cap. 3. en Lib. IX. c. 34. Anderen brengen de oorzaek van 't geeven der hoornen aen Pan af uit de gefchiedeniffen, omdat naementlyk Pan gezeit wordt de eerfte te zyn geweeft , die een Leger in flagorde heeft leeren ftellen, en het zelve voorzien met vleugelen, die de Grieken, zoo wel als de Latynen en andere Volkeren, hoornen noemen. Zie Polyanus Stratag. Lib. I. c. 2. en Voffius ter plaetfe boven gemeldt. [E] Dat element verftonden de Ouden, zegt Servius ( 2), door Jupiter ,en
daerom was het, dat de Zegenpraelende Veltheeren der Romeinen, die alle de praelfieraeden van Jupiter droegen, hun aengezicht ook beftreken met root kryt, om de kleur van dat element alzoo te verbeelden; of liever om Jupiter zelf na te bootfen, getuigende Plinius, (3) dat men gewoon was het aengezicht van Jupiter met vermilioen te verwen: en dat behalven anderen ookKamillus zoo getriumfeert heeft. En geen wonder, zoo Paft de zelfde was als Jupiter, en deze onder dien naem geëert wiert, en door Jupiter ook zelf het Heelal vèrftaen: gelyk ons Probus leert over Virgilius (4). En dus vindt men ook Jupiter als eene zinfchets van 't Heelal in 't breede voorgeftelt door Orfeus, en verklaert door Porfirius, beide by Eufebius Prapar. Euang. Lib. III. c. 9. p. m. 100: daer de taelkundige Leezer, die nieuwsgierigh mogte zyn, zyn' weetluft ten overvloet zal kunnen verzaedigen. [ F ] Deze uitlegging is verzonnen van Bokkatius, die ook door 't roode aen-
gezicht van Pan niet alleen het element des viers , maer, opdat men in zyne verklaering alle vierde Elementen zoude vinden, ook de lucht, het naefteElement aen 't vier,heeft vèrftaen: doch hoe zulks goet zy te maeken, weet ik niet. De uitlegging van den baert by Makrobius hebben wy een weinig te vooren gemeldt: waerby iemant, verder bericht begeerende, kan voegen het geene Bako Verulamius over 't beek van Pan aenmerkt in zyn werkje de Sapientia Veterum cap. 6., zynde aldaer ook te vinden verfcheide opmerkelyke uitleggingen aengaende dezen Pan, die men te vergeeffch el- ders zal zoeken. [G] Boven heeft hem Silius omhangen met het vel van een'reebok, Eu-
zebius, ter plaetfe hier aengehaelt, en anderen (5), geeven hem dat van een jong hert. De betekeniffe is het zelfde, en het komt enkel aen op de vlak- ken, daer die vellen mede gefpikkelt zyn: die by Euzebius, of liever by Porfirius, door Euzebius aengehaelt, niet als een beelt worden aengemerkt /// Deel. B . vaa
|
|||||||||||||||
|
.(1) Sa-
turn. Lib. I. C. 23.
|
|||||||||||||||
|
(2)A4
Virgil. Ecl. 10. v. 27. (3)L. 33.
c. 7. add. 1.35.C 12. |
|||||||||||||||
|
(4)Georg.
L. I. v. 17. |
|||||||||||||||
|
(5) Zie
Phurnut. de Nat. Deor. c. 27. Ser- |
|||||||||||||||
|
6 W E R E L T. HEELAL.
de verfcheidenheit der hemelfche dingen; en hy houdt dat het
beelt van Pan, als een vertoonfchets van het Heelal, eene vinding der Grieken zy, endatzy hem hoorns gaven, om'er de zon en maen door aen te duiden. De herdersftaf verheelt de beftiering [H] der Natuure, waer-
door alle dingen, inzonderheit de redenlooze, in orde gehouden, en in hunne werkingen tot een zeker einde bepaelt worden. En dat de Zelve ftaf aen 't boveneinde omgekrult is, beduit het jaer, dat in zich zelven altyd wederom keert. De zevenrietige fluit wort hier geilelt ter geheugeniffe van dat
Pan d'eerfte [I] was, die verfcheide rieten met wafch famenkleef- de, en op de zelve fpeelde, gelyk Virgilius in zyn' tweeden Her- derskout, naer Vondels rymvertaeling, met deze woorden te verftaen geeft: [K] Gy zoudt met my, als Pan, in groene bqjjchen zingen.
V Was Pan, die d'eerfte riet aen riet met wafcb kon dwingen,
En kleven hecht aen een. Hy wort van de middel af tot beneden toe als een ruiggehairde
geit
vius ad van de verfcheidenheit der hemelfche dingen, gelyk hier gezeit wort ,
Virg. Ecl. maer van alle zaeken in dit Heelal, en teffens ook als een beelt der ftarren: p'Vk3I'j gelyk hy de huit van een jong hert, die Bacchus verfiert wordt te draegen, Georg.* m die zeffde betekenifie der ftarren verklaert in 't 9 Hooftftuk van 't eerfte h. 1, v.17. Boek zyner Evangelifche Voorbereiding. [H] Deze uitlegging wordt ook goetgekeurt,en verder uitgebreidt door
Verulamius, ter plaetfe boven gemeldt. De volgende , waerdoor de omge- krulde ftaf het Jaer betekent, is van Servius over Virgilius Ecl. 2. v. 31: die met de woorden, dat het jaer in zich zelven attyt wederom keert, niet anders wil zeggen, als dat het jaer, geeindigt zynde met den winter,zyn' aenvang I ' wederom neemt met de Lente, daer 't mede begonnen was, keerende dus telkens weder tot zyn eerfte beginfel, en alzoo tot zich zelven. Het Jaer nu komt by de zinfchets der werelt te pas, omdat het zelve door des werelts om- wentelinge gemaekt wordt; en Pan een zinnebeelt is, gelyk Servius zegt, van de ganfche Natuur, dat is, van 't Heelal met alle des zelfs uitwerkingen. [I] Hier blykt wederom de onnozelheit vanden Italiaen,ons reets zoo dik- wyls in dit werk voorgekomen: dat hier te meer is te verwonderen, om- dat hy, Bokkatius voor zich hebbende, van zynen leidsman, daer hy hem tot dus verre heeft gevolgt, is afgeweeken,en de reden, die de zelve uit na- tuurlyke oorzaeken afleidt, verlaeten hebbende, overgaet tot belachlyke beu- zelingen, blyvende hangen aen de buitenfte fchorfe der Fabelen zonder tot het merg en de inwendige kracht der zelver door te dringen: Want ik bid u, Leezer, hoe fluit de reden , als men zegt? Omdat Pan gezeit wordt de eerfte te zyn geweeft,die eene zevenrietige fluit heeft uitgevonden, daerom is zoo eene fluit een beelt van het Heelal. Men vatte deze fluit dan op of als een zinnebeelt van de winden, die het Heelal doorblaezen, of met Servius en anderen, die Bokkatius volgt,als een beduidtfel van den lieflyk overeen- ftemmenden maetzang,'die na de gedachten van Pithagoras en anderen onder de Ouden, door de zeven Planeten en andere hemelfche lichaemen , wordt verwekt: van welke ftelling der Pithagoriftenbreeder zal gehandelt worden in het eerfte beelt der JZangkunfl, ■ [K] Mecum etiam in fylvis imitabere Pana canendo.
Pan primus calamos cera conjungere plures * Inftituit. De Fabel, by wat geval Pan hetmaeken dezer fluit zoude hebben uitgevon* den, is bekent uit het eerfte boek der Herfcheppingen van Ovidius. Men vindt ze ook geeftig befchreven door Achilles Tatiusin 't achtfteboek der min- naryen van KJitofon en Leucippe. Doeh aengaende den Vinder zyn 't niet alle Schry-
|
||||
|
WERELT. HEELAL. ?
geit vertoont; het welk ftrekt om d'aerde, die ruig, fcherp,ganfch
oneffen, en met boomen en ontelbaere planten en kruiden bezet en overdekt is, te verbeelden. Schryvers eens. Zie daervan Salmajius in Exercitat. Plinian. p. 831. ea
Voffius de Theol Gent. Lib. IV cap. 92. alwaer hy ook handelt van des zelfs gedaente: die ons mede uit de oude Marmerfteenen wordt vertoont door La Cerda over de tegenwoordige plaets van Virgilius:. maer vooral naeuwkeu- righ wordt befchreeven door den bovengemelden AchillesTatius,teffens ook veel beter, dan ergens gefchiedt,de manier aenwyzende, op welke die fluit moeft befpeelt worden. Gy zult 'er ook eene geeftige vertelling vinden, hoe men dicht byEfezus eene fpelonk had, waerin men door dat fluitje van Pan meende te kunnen eene proef neemen,of eene vryfter, die verdacht was, haer maegdom noch had, of niet. Voor 't overige moeten wy den Leezer berich- ten ,dat 'er aen deze uitlegging van Pan voor't Heelal noch verfcheide deelen ontbreeken, en door onzen Italiaen zyn achter gelaeten; als by voorbeelt, waerom hy een'krans draegt vanPynbladeren, waerom hy eene geitetronie en geitepooten heeft, en andere dingen meer, zelf in de befchryving der beelteiiiffe overgellaegen: waervan de uitlegging kan gezocht worden by de Schryvers hier vooren in onze aenmerking B aengeweezen , voornaementlyk Furnutus, Giraldus, Piërius en Voffius. De Leezer, die geene kennis van taelen heeft,kan ook iets, doch niet veel boven 't reets gemelde, vinden in 't vertaelde Pantheum Mythicum , of den algemeenen Tempel der verdichte Go~ den, van Pomey. Eindelyk, zo iemant meer beelden begeert van 't Heelal, die zie by de Egiptenaeren den fchalbyter of tor, volgens Piërius HierogL L. VIII. c. 15. uyt Horus Apollo HierogL L. I. c. 9. en Porfirius by Euze- bms Prapar. Euang. L. III. c. 4. de Gier, volgens den zelfden Piërius Lib. XVIII. c. 15. en by de Romeinen een ronden tempel wederom voleens Pië- rius Lib. XLIX. c.iS. . ö DE VIER ELEMENTEN
OF HOOFTSTOFFEN. |
||||||
|
HET VIER.
E Ene Vrou die in beide haere handen een fchoon vat
met vier houdt. Aen 's beelts eene zyde ziet men een' Salamander midden in een vier; en aen d'andre eenen B 2 Fenix,
|
||||||
|
8 HET VIER.
|
|||||
|
Fenix, die ook in eene vlam ftaet, en boven wien zich
een klaerblinkende zon vertoont : of men kan in plaets van den Fehix eenen Pirael ftellen; zynde een gevedert diertje, dat naer't zeggen van Plinius [A] en [B] Tho- mai , zoo lang leeft als 't in 't vier is, maer daeruit ko- mende , een weinig heeneviiegt, doch zoo voort fterft. De pasgenoemde Plinius zegt [ C ], dat de Salamander vry wel
naer eene haegdis gelykt; een huit vol ftarretjes heeft; noit te voor- fchyn komt, dan als 't veel of hardt regent; en by fchoon weer niet te vinden is. Dit dier is geheel gekoudt, zulks dat het vier 'er van uytgaet. Naementlyk het gemelde beertje wort gezeit in 't vier te verkeeren en te leven; op zulk eene wys, dat de vlammen veel eer krachteloos en uitgedooft worden, dan dat de Salamander daervan eenige [ D ] hinder lydt. DE
[A] Hifi. Nat. L. XI. c. 3Ö. Hy zegt, dat men het vindt in de fmelt-
ovens van 't koper op 't eilant Ciprus, en dat het grooter is als eene vlieg, en dat het viervoetigh is. Maer dat hier gezeit wordt, dat het met veeren is voorzien, zulks is een'mlsflag, ontftaen uit een quaet begrip der woorden van Plinius, die het noemtpennatum, dat is, niet gevedert, maer gevleugelt, wordende het woort penna niet alleen voor een fchacht of veder genomen, maer ook voor allerleie vleugels>het zy dat de zelve van gevederde vogels , (i)Virg. of van andere vliegende dierenis, als by voorbeelt (i) byen , vliegen, Geor. L. torren en ( 2) diergelyke. En zoo gebruikt ook Ovidius het woort penna- iy-_v- 73- tus (3 ) van de vliegende flangen of draeken , daer Medea mee door de lucht Mef'L voer : welke vleugelen zoo iemant zich verbeeldt te moeten begrepen worden XV. v.' geweeft te zyn van veeren; die is voorwaer wel geheel onkundigh van de 384. natuur der fchepfelen, die 't aerdryk voedt. Zie Jonflon van de Slangen , op (2) Pli- 't einde van het tweede boek. Salmafius toont aen in zyne Exercitation. Pli-
nms Lib. niana. pag, 125., dat dit diertje ook gevonden wierdt in de yzerfmelteryen in (3)Met.' ^e Stade Caryftus , nu Karifto, op 't eilant Eubcea of Negroponte. Zoo men L. VII.' den naem van het diertje moeit vertaelen, zou ik het in 't nederduitfeh over- v. 350. zetten een' vierworm, zynde het woort pyralis of pyrallis, gelyk het Salma- fius fchryft, te famen geftelt uit twee Griekfche woorden, waervan het een betekent vier, en 't ander fpringen , omdat het in 't vier heen en weer danft en huppelt. Plinius zegt, dat het ook pyraufla genoemt wordt: het laetfte deel van welken naem van een woort komt, dat aenfieeken, en ook (4)Lib. glimmen of glinjleren te zeggen is. Strabo (4) maekt ook gewagh van mug- XI. p. 800. gen , die in de plaetfen, daer men de bergflqffen zuivert, met de vlam en vonken edu.Amlt. 0f heete afch worden gebooren.' Het zyn zonder twyfel de zelfde diertjes , daer wy dus verre van hebben gefproken , die hy muggen noemt na haere gedaente : zoo dat men 't ook,en miflehien beter, zou kunnen vertaelen eene viermug. Belangende nu de geboorte van dezen pyralis of'pyraufla in het vier, en de mogelykheid van dien (want het is geen fabel, gelyk Matthio- (5)Lib. lus van gedachten is in zyne aentekeningen over (5) Diofkorides) handelt II. c. 56- Kardanus de Subtilitate Lib.lX. p. 509., maer zoo, dat hy, gelyk doorgaens, p. 292. aiZoo ook hier, niet vry gaet van de berifpinge van den grooten Scaliger de Subtil. Exerc. 23. p. 109. & Exercit. ig\. §. 4. p. 629. De uitlegging ein- delyk van den Fenix zie in het tweede beelt der Onflerflykheit, 2 D. bl. 238. met onze aenmerkingen, en voeg by de Schryvers,aldaer gemeldt, ook A- chilles Tatius op 't einde van zyn derde boek aengaende de minnaryen van Klitofon en Leucippe, en Pomponius Mela.de Jttu orbis Lib. III. c. 8. met de aentekeningen der Geleerden, voornaementlyk die van If. Vbflius. [ B ] Nella fua Idea del Giardino del Mondo alcap. 51. [C] Lib. Jt.cap. 67. Zie ook Olimpiodorus by Scaliger afe Subtil. Exerc.
74- Ö- 3-
[D] Dat ontkennen echter die geene welfterk, die de ondervindinge an-
ders
|
|||||
|
H E T V I E R. 9
ders geleert heeft. Dat het diertje een klein vier of uitdooft of een weinigh , .
tyts weerftaet, zulks zeggen zy waer te zyn; friaër dat het, wat lang 'er in
zynde, door den brant verteert, of ook, zoo 't vier groot is, terftont fterft: gelyk Piërius (i) getuigt zelf te hebben gezien, en de Geleerden over Pli- (i)KMë* nius al uit Theofraftus, Dioskorides en anderen hebben aengetekent: voeg ï?J>l- Li^ 'er by het geene Matthiolus (2) over Dioskorides bybrengt uit Galenus , en (2) Li?/ ook zyne eige ondervinge. Scaliger (3) meent, dat de uitdooving van 't (3) Dé * vier door den Salamander niet zoo zeer toe te fchryven zy aen des zelfs koude Subtii. gefteltheit, als wel aen het taeie vocht, dat hy by zich heeft en uitwerpt: Exerc- van welke gedachten ook Theofraftus niet vreemt is. Maer dat onze Sehry- l85s ver die kracht van den Salamander toefchryft aen zyne koude, dat ftrydtjal was het Waerachtigh,geheel tegen zyn oogmerk: want hoe zal hy dan ftrek- ken tot een beek van't vier? Het zou verdraeglyker zyn geweeft, indien hy voor reden van die beeldenfpraek gegeeven hadde,dat zommige van ge- voelen zyn geweeft, dat de Salamander van 't vier leeft, gelyk de Kame- leon van de lucht :en dat alzoo het element zelve verbeeldt wordt door het beeft, dat 'er in en van leeft, gelyk de lucht in het volgende beelt door de vogelen en den gemelden Kameleon. Men merke ondertuffchen aen, dat hier het vier als eene hooftftoffe, dat onzichtbaer is voor ons, Wordt afge- fchetft door dingen , die eigentlyk behooren tot het ftoflyk vier, dat wy hief op de aerde gebruiken. Van welk onderfcheit naderhant wordt gefproken in het beelt Koets des Viers, wordende daer teffens aengewezen, dat Jupiter' een beelt is van dit Element, gelyk Juno van de lucht. D E L U C H T.
1T? Ene Vrou met verfpreide en in den wint zwierende
KIj hairen. Zy zit op eene wolk, en üreelt met de" hant een fchoone Paeu, welke vogel aen Juno, gehouden voor de godin der lucht, toegeheiligt was. Boven de beeltenis vliegt verfcheiden gevogelte, en voor haere voe- ten ftaet een Kameleon: van welk dier Plinius [A] zegt, dat het noit eet of drinkt, maer enkel en alleenlyk van de lucht leeft. [A] Lib. VIII. cafi. 33. Sic & Övid. Met. Lib. JtV. v. 44; atiique* Vaii
Juno zie beneden het beelt Koets der Lucht. Het overige van 't beelt ver-* klaert zich zelven, en ontfangtook daer verder licht. Vondel heeft dat beelt in zynen Faëton uitRipa ontleent, maer zoo dat hy't verder heeft opgefiert: te weeten,als eene Vrou met een' Kameleon op de hant, en een hulfel, ver- beeldende eene wolk, op 't hooft,daer een vogel uitkomt; voorts in hemels- blaeuwe en witte lofle kleederen,met vliegende vogels verfiert. Het hulfel heeft hy als eene wolk gemaekt, omdat de lucht de plaets is, daer de wol- ken in dryven: en de kleederen zyn wit en hemelsblaeu, omdat de lucht ter plaetfe daerze ons gezicht eindigt, zich in die kleuren aen ons vertoont* HET WATER.
iT? Ene Vrou die naekt is, doch wiens teellèden met eert
J-L kleet, dat in kleur het water der zee gelykt, bedekt zyn. Zy zit aen den voet eener klippe, die omringt is van de zee, in 't ruim der welke zich eenige waterge- drochten vertoonen. In haer rechte hant heeft ze een' III. Deel. C fchep- |
||||
|
i o HET WATER.
fchepter , en met den flinker elboog leunt ze op eene
kruik, die veel waters, en teffens ook viffchen laet uit- vlieten. Op 't hooft heeft ze eenen krans van groen riet; doch men zou haer ruim [A] zoo voeglyk een goude kroon kunnen opzetten. De fchepter paft haer en de goude kroon zou haer toekomen ?
omdat het Element of de Hooftftof des waters vooral tot onder- houdt van 's menfchen leven, als ook tot vervulling der werelt dienfligh en noodzaeklyk is. Zoo noemen Heziodus de Poëet en Thales van Milete het water niet alleen [B] 't Beginfel aller dingen; maer ook [C] Heerfcheres over d'andre Elementen. En niet
[A] Dat komt my anders voor. Want daer de kleur des kleets, de klip-
pen, en de gedrochten zullen ftrekken tot affchetfmg van de zee, wat zal 'er dan gevonden worden in ons beelt, dat het water der rivieren en poelen be- tekent, zoo men den krans van riet wegneemt, die de Ouden aen de Rivieren hebben toegefchreven? gelyk wy zien zullen, wanneer wy aen de beelte- niffeh der Rivieren zullen zyn gekomen. En is de fchepter alleen niet ge- noeg om de heerfchappy, waervan hy een beelt is, van 't element des wa- ters te vertoonen? Van de kruik, hier by 't beelt gevoegt, hoewel geeneuit- legginge behoevende, kan gezien worden, 't geen gezeit wordt in en over de gemelde beelden der Rivieren, en over de Koets van Oceanus: met welk laetfte dit tegenwoordige dient te worden vergeleeken. (i) De [B] Van Thales is dat zeker, en zulks getuigen Plutarchus (i) en Ariflo- Phif'f3 te*es (2) met byvoeging van de reden,die hem daertoe hebben bewoogen, Lib.°L en veele andere Schryvers. Men zie Aldobrandus en vooral Menagius over c. 3'. ' Diogenes Laërtius Lib. I. §. 27. Maer van Heziodus is het zoo zeker niet. (2) Me- Evenwel meenen zommige, dat hy in zyne Geflagtrekeninge der Goden ( 3 ) taphyf. ^ zelfde gevoelen heeft voorgeftelt met deze woorden: AUereerJl was 'er cap.' 3'. °k Chaos: al waer veele door dien Chaos verftaen hebben niet dien ruwen (3)'vérfu klomp van alle elementen verwart onder malkanderen, gelyk andere Heide- ns nen door dat woort hebben te kennen gegeevcn;maer het water, volgens het getuigeniffe van Plutarchus in zyne Verhandeling, Of het water, dan of het (4) Ipfo vier nuttigjl zy (4): waer van de reden zoude zyn, dat het woort Chaos kan principio. afgebracht worden van een Griekfch woort, êatjlorten of gieten betekent, en dus niet oneigen is aen 't water, en eene ftortinge of uitftortingc van water zoude te kennen geven. Het zelfde gevoelen wordt ook voorge- (5)Iliad. ftelt door (5) Homerus, (6) Orfeus, en (7) Virgüius, wanneer zy den Lib. XIV. Oceaen noemen een' V~ader aller dingen , of oorfprong van Goden en men,- rrvrh fchen, volgens de aentekeningen van Servius, Didimus en anderen, miamate" [C ] ïk weet niet, dat of Heziodus, of Thales dien naem aen 't water heb- Oceani ben gegeeven: maer (8) Pindarus ftelt het voor als het voortreflykjle aller v- I2- elementen: het zy omdat hy met Thales van gevoelen was, dat uit het wa- LiP IVS' ter alIe andere dingen waeren voortgekomen, het zy om eenige andere reden, v! 382.' door de Geleerden over die plaets van Pindarus verfcheidentlyk bygebracht. (8)Inïtio Maer moet men denken, dat onze Italiaen ook van dat gevoelen is? anders, Olymp. waerom geeft hy den Schepter en de Heerfchappy meer aen 't water, als (9) Plu- aen de lucht (9), die Anaximenes, of aen V vier (10), dat Heraklitus en Hip- tarch. de pafus} gelyk andere weer wat anders, tot het beginfel aller zaeken en het ver- PM L mogenfte onder de Elementen ftelden: en Plutarchus brengt in zyne boven- r.c/3. ' gemelde verhandeling, of het water dan of het vier H nuttigjl zy, niet min- _(io)Plut. der krachtige redenen by voor 't vier, dan voor 't water: welke die geene, ibid. <jien 't luft, by dien Schryver zelven kan naleezen. Ja dat het vier by de Heidenen is ge-eert geweeft als eene Godtheit, hebben wy aengeweezen in 't (tt) Ge- eerfte deel van dit werk bladtz. 511. Maer ik zie, wat hem bewoogen heeft, neai. De- By Bokkatms (11) heeft hy eene plaets gevonden,aengehaelt uit het 1 hooft- .or. Lib. Huk, van het 31 boek van Plioius, waerin gezeit wordt^ dat het element der VII. c. 1, v/atv |
||||
|
HET WATER. xï
niet buiten reden; want het water verteert het lant, blufchthet
vier uit, en klimt op in de lucht: vanwaer weder nedervallende, is 't eene oorzaek ; dat d'aerde alle noodwendige dingen voort: brengt. Uit dezen hoofde droegen de Heidenen het water zulk eene achting en eerbiedt toe, dat ze zich [D] ontzagen 'er by te zweeren; en by het zelve zweerende, hielden ze zulx voor een' onfeilbaren en vallen eedt; gelyk Virgilius in 't VI. boek van E- neas, en [E] Thomafo Thomai te kennen geven. wateren over alle de andere heerfcht, dat het de- aerde verjlint, enz. Doch hy
hadde moeten weeten,dat Plinius dat zegt op die plaets, daer hy zullende beginnen te handelen van de wonderen, die men vindt in de wateren, en in de fchepfelen, die in de zelve zyn, dat element verheft met eene zekere voor- reden ; gelyk hy ook elders by andere gelegenheden andere elementen doet: als by voorbeelt de aerde, zelfs boven't water en de lucht, in het 63 hooftfhak van zyn tweede boek. Al het welke myns bedunkens klaer doet zien,dat de fchepter by dit beelt niet meer paft, dan by de andere elementen; ja beter aen de aerde: gelyk naderhant zal gezien worden in de Koets der Aerde. [D] Ik verftae de geleertheit van onzen Italiaen niet : en 't is my onbe-
kent, dat de Heidenen zulks gefchroomt hebben ; als ook, dat een eedt by 't water heiliger by de zelve zou geweeft hebben, dan by eenigh ander Ele- ment. Virgilius, wiens zesde boek hier wordt aengeweezen, laet aldaer Palinu- rus wel zweeren (1) by de zee; doch dat doet hy, na Servius aenmerking, (i)v. 351. omdat Palinurus een' zeeman was. Maer in zyn twaelfde boek laet hy E- neas zweeren (2 ) by bronnen, rivieren, de zee, en den hemel, dat is,het (2)v.i8i. element des viers; en Latinus (3 ), by de aerde, de zee, en de ftarren; en (3) v. 197- zoo genoegzaem by alle elementen. Alexander ab Alexandro brengt ( 4) wel ^Ge"i.a'- verfcheide fonteinen en wateren uit de oude Schryvers by, waerby men K1 er,Llb* gewoon was een'plechtigen eedt te doen, en die zelfs gelooft wierden die 'c* °* geenen,die valfch zwoeren,aenftonts te ontdekken : maer dat was wederom eigen aen die wateren alleen, en zy geloofden dat zelfde niet van alle wate- ren in 't gemeen. Derhalven vrees ik, dat hier wederom een zeer groote verwarring is van onzen Schryver, en dat hy in't algemein als een' zwae- ren eedt by alle wateren heeft opgevat den eedt, dien de Goden, niet de menfchen, verdicht worden, gedaen te hebben niet enkel by water, maer by de helfche poel Styx, mogende de zelve niet fchenden, of zy wierden, na 't zeggen van Servius (5), een jaer en negen dagen, of na dat van (6) (5) AdjE- Heziodus, negen geheele jaeren lang afgeweert van den ambrozyn en den neid.Lib, nektar der Goden, nadat ze vooraf reets een ganfch jaer buiten zich zelfs, Xn'7"324' flaeu en byna als doodt hadden ter nedergelegen. En als ik de woorden Theog. v. van Virgilius bezie , waermede hy van dien eedt meldt in dat zelfde zefde 793. & boek, zoo twyfele ik,of des Italiaans dwaeling niet daeruit ontftaen zy; heb- Pil* bende hy de zelve waerfchynlyk niet by den Poëet zelfs, maer ergens aenge- haelt by een' ander gevonden, en daerom te minder verftaen. Die woorden.' zyn deze: Stygiamque pahdem, Dii cujus jurare timent & fallere numen, dat is , de poel Styx ,by wiens godtheit de Goden vreezen te zweeren en dien eedt te fchenden. Die eedt nu was zoo heiligh, niet omdat het water was, daerze by zwoeren; maer omdat Jupiter gewilt hadde, zoo de fabelen zeggen, dat die eer aen de Styx zoude gefchieden , omdat zy hem met haere kinderen geholpen had in den oorlogh tegen de Titanes. Zie Hefiodus Theog. V. 382. & feqq., en Servius ovevVIrgü.JEn. Lib. VI. v. 134 en 324. daer ook de ver- dere reden gemeldt wordt van dat verdichtfel: als mede [Gyraldus Hifi. Deor. Synt. 17. Boccatius Geneal. Deor. Lib. III. c. 14, Tiraquellus over Alexander ab Alexandro Genial. Dier. Lib.V.c. 10. enEmmenes en anderen over deaen- gehaelde plaets van Virgilius, en de verdere uitleggers van fabelen. [ E ] Nell' idea del Giardino del mondo al cap. 44, gelyk de Italiaenfche druk
meldt. Wy hebben dien Schryver niet: anders zou het ons mogelyk klaerder blyken , waeruit onze Italiaen zynen misflagh gehaelt hebbe: ten waere ook deze Thomai mochte dwaelen. |
|||||||
|
C 2
|
|||||||
|
DE AERDE.
|
|||||
|
DE AERDE.
E Ene zittende Vrou die 'er deftigh uitziet, en wiens
kleet vol figuuren van veelerleie kruiden en bloemen is. Zy heeft in de rechte hant een Globe of ronden bol, en öp 't hooft eenen krans, gefchakeert van bladeren, bloe- men en vruchten. In de flinke hant houdt ze een' over- vloetshoorn, gevult met de zelve foort van dingen , die haeren krans uitmaeken: en nevens haer ziet men een' leeu en andere aerdgedierten. Als een deftige vrou wort d'aerde vertoont, omdat de Poëten,
en wel voornamentlyk Ovidius [A] en Lukretius [B] haer de Groote Moeder aller dieren noemen. Zy wort zittende en met een Globe in de hant geftelt, omdat
de aerde [C] onbeweeglyk en [D] ront is, gelyk [E ]Maniliuszegt. Dat
t A ] In 't antwoört door 't orakel van Themis gegeeven aen Deukalion en
Pirrha Met. Lib. I. v. 383. OJJdque poft tergum magnte jaciate parentis.
dat is: Werpt de beenderen van uwe groote moeder achter uwen rug : dat door
Deukalion aldus wordt uitgelegt v. 393. Magna parens terra e/i; lapides in corpore terra
OJfa reor dici: jacere hos poft terga jubemur. dat is: Onze groote moeder is de aerde : defteenen, die in 't lichaem der aerde
zyn, geloof ik, dat beenderen genoemt worden: deze wordt ons bevolen achter den rug te werpen. Insgelyks wanneer de Zoonen van Tarquinius Superbus, 't orakel gevraegt hebbende, wie na hunnen Vader Koning zoude zyn,tot ant- woört hadden gekreegen,die zyne Moeder 't eerft zoude hebben gekuft;heeft Brutus, veinzende dat hy viel, de aerde gekuft, oordeelende, dat die door 't orakel gemeent wierd, omdat het aerdryk de gemeene Moeder van alle ft er ve- lingen is, zegt Livius in het 56 hooftftuk van zyn eerfle boek. Zie ook Ovidius Fqft. Lib. II. v. 713 & ftqq. [B] De Natura rerum Lib. II. v. 598<
[C] Zie onze Aenmerking B. over 't 1 beelt Heelal: als mede de beelden
der Aerde , die hier noch volgen. Deze onbeweeglykheit nu wordt zeer wel door de zittende geftalte verbeeldt, die ruil: te kennen geeft: gelyk gezeit is in ons tweede deel bladtz. 353. [ D ] Daerom vindt men het aerdtryk dikwyls op de oude penningen afge-
beeldt dooreen' ronden kloot, gelyk men zien kan by Oudaen in zyne Room- fche Oudheden bladtz. 98 0/112. Maer dat 'er over dien ronden kloot zomtyts éenige banden dwars over en weder gaen,en dat Oudaen meent, dat die ban- den zyn of de ringen, waermede men de Sphara uitbeeldt, of dat ze dienen om te betoónen ,dat met banden en wetten de werelt by een gehouden wordt, daer- over wordt hy befpot door Jakob Gronovius in zyne Aenmerkingen over Pom- ponius Mela in 't begin van 't eerfte hooftftuk, zeggende deze, dat die ban- den de vier wereltftreeken,Ooft, Welt,Zuiden en Noorden, daer de Ouden de werelt zoo wel in deelden als wy,te kennen geeven: gelyk hy ook dier- gelyken bol met zulke banden vertoont op een' anderen penning, doch op welken bol men ftarretjes ziet verbeeldt, tot een teken, dat daerdoor de He- mel wordt aengeweezen, daer de zelfde verdeelinge plaets heeft. Die uitleg- ging nu wordt daerdoor begunftigt,dat 'er niet veele banden, maer alleenlyk twee kruiswyze door malkanderen om dien kloot loopen, en den zelven al- zoo in vier deelen fnyden. [E] Lib. I. V. 159. Ultimafubfedit glomerato ponder e Tellus. Zoo ook v. 202.
Eji igitur Tellus &c. En Ovidius Metam. Lib. I. v. 29 &feqq. |
|||||
|
DE A E R D E.
|
|||||||
|
r3
|
|||||||
|
Dat haer kleet met bloemen en kruiden ryklyk bemaelt, en de
overvloetshoorn daermede en teffens met vruchten gelyk haer krans ge vult en verzien is ; gefchiedt altemael om aen te duiden, dat het aerdryk veelerleie foorten van gewaffen [F] voortbrengt. ZieOvidius, Statius, en Bokkatius. [F] Gelyk ook van dieren, die door den Leeu en andere heeften, by
ons beelt ftaende, worden te kennen gegeeven: hoewel ook de Leeu in't byzonder eene andere beduidenifte heeft: die wy zullen aentoonen over het beelt Koets der Aerde, met meldinge van het geene 'er uit de Schryvers, werwaerts wy hier geweezen worden, noodigh mogte zyn by te brengen. DE VIER ELEMENTEN.
DE vier Elementen , door wier famenvoeging de na-
tuurlyke voortteelingen veroorzaekt worden , heb- ben zeer veel deel aen de vier [ A ] eerfte hoedanigheden : en dus vint men in den menfóh vier aerten of geftelthe- den [compIexiën,~] vier deugden, vier hooftkennifTen en vier kuniten, die men voor d'edelfte houdt. Voorts heeft men vier jaergetyden, vier wereltdeelen, vier winden of wintgeweften , vier plaetslyke onderfcheidlykheden , en vier oorzaeken der menfchlyke wetenfchappen. De vier Elementen of Hooftltoffen dan, kunnen op een goede en bevallige wyze afgebeelt worden door hunne zichtbaere uitwerkfels, zondereenige verbloemde beeldenfpraek; en zoo plachten ook d'Ouden de zigtbaere dingen zelfs aen het gezigt te vertoonen. Dus zullen wy, enkelyk met de hulp der ftoffelyke bepaeling, beginnen van de [A] Dat hier van 't viertal gezeit wordt, fpeelt zoo eenigfins op het gevoe-
len van Pithagoras, en zyne navolgers, die zeer veel geheims in 't viertal ftelden, noemende het zelve een bronader en wortel der eeuwige natuur by Plutarchus de placitis Philos. Lib. I. c. 3. 0. 5. Sextus Empiricus adverfus Matheien. Lib. IV. p. 104. & Lib. VII. p. 154. Jamblichus in vita Pyth. n. 150 & 162. Porphyrius in Vit. Pyth. n. 20. Zie aldaer ook de Aenmerkingen van Holftenius en Rittershuflus; als mede Calius Rhodiginus Antia. Left.Lib.XX. c. 9. en Palmerius in Exercitat. in Autf. Grac. p. 228. A E R D E.
Die verheelt men als een oude Vrou, omhangen met
een' langen bruinen mantel. Zy wort in de lucht op- gehouden door eenen ftok, die , het beelt aen beide de zyden even na hangende, aen elk einde eene ftar heeft. De voorzeide ftok , dus overdwers leggende, komt zoo dicht by de beeltenis, dat ze den zelven met beide haere armen, nederwaert uitgeftrekt, kan bereiken : gelyk zy III Deel D dan |
|||||||
|
A E R D E.
|
|||||||
|
<i4
|
|||||||
|
dan de handen op dien ftok legt, ftaendé zy zelve over
einde, en mét den hoofde om hoog geheven; op 't welke men, in plaets van vlechten of hairlokken , geboomte en bofTchaedjen ziet; en daer flaet op eiken haerer fchoude- ren een piramide, waerdoor de {leden uitgebeelt worden. Haere borften fteekt ze voorwaert, en werpt 'er water uit, 't geen ze op den zoom haers kleets vangt; en op den bovengemelden ftok hangen druiftroiTen en koornai- ren: pronkende 't beelt zelf rriët eene halsketen of itreng van olyfbladeren. Door alle deze dingen worden afgefchetft voor eerft de drie
voornaemfte [A] vruchten der aerde; ten tweeden het afvoeren der wateren van de fonteinen of bronnen in de zee; ten derden de vaftheit des aerdryks, dat door zyn eige zwaerte in evenwicht [B] hangt,, en, om zoo te {preken, door de hemelfche [C] dragingen, uitgebeelt door de twee ftarren , wort opgehouden. De zelve twee ftarren betekenen ook de twee polen of afpunten, en de ftok den as des hemels. De piramiden, als gezeit is, beduiden de betimmerde en be-
woonde plaetfen , gelyk de boomen en boffchen , de wouden en wilderniffen uitbeelden. De kleur des kleets moet naer d'aerde [D] gelyken, wiens we-
zen [A] De Wyn door de druiftroflen, het Koorn door de aerde, en de Oly
door de olyfbladeren: gelyk van zelfs te zien is. En zoo worden deze drie dingen ook in de H. Schrift aengemerkt als de drie voornaemfte vruchten des aerdryks, Hof. IL v. 21. Ende de aerde zal het koorn ver hoor en, mitsgaders den moji ende de olie. En Deut. VII. v. 13. En hy zal zegenen de vruch.t uws buiks, en de vrucht uws lants, uw koorn, uwen moji, ende uwe olie. Zie ook Num. XVIII: 12. Deut. XII: 17. Micha VI: 15. en Haggail. v. 11. Ik hebbe eene droogte geroepen over 't lant en over de bergen, en over het koorn en over den moji en over de olie, ende over het ge ene dat de aerdbodem zoude voortbrengen. [B] Daer van geeft Ovidius deze reden Faft. Lib. VI. v. 262.
Terra pilae jimilis, nullo fulcimine nixa &c.
aldus vertaelt door Hoogvliet: het aerdryk, als een bal,
• Hoe zwaer een lichaem, van geen fteunfelen omvangen, Blyftinde dunne lucht, alom geperft, fteets hangen: En zelfs die rontheit houdt dien bol in evenwicht, Dewyl geen bult of hoek hem perft uit zyn gewricht. Want, daer hy 't middelpunt is van 't Heelal gebleeven, En nergens meer of min gedrukt wordt of gedreeven, Zou de aerde nader aen 't gewelf zyn, hier of daer, Zoo die niet ront was; en zou dan niet, even zwaer Aen alie zyden, in 't Heelal, in 't midden blyven. Zie diergelyke plaetfen meer bygebragt door Herkules Ciofanus over 't 1 boek van Ovidius Herfcheppingen v. 12 en 13. [CJ Een zeldzaeme manier van fpreeken, en teffens ook'duifter. De aerde
wordt gedraegen door de lucht, daer ze in dryft, gelyk in de bygebragte plaets van Ovidius, die 't daerin eens is met alle Filofoofen,is aengeweezen,en niet door den Hemel: en dewyl de lucht door de ftarren niet kan worden afge- beeldt,zoo is de volgende uitlegging van de ftarren,genomen voor de afpun- ten, beter. [D] Alexander ab Alexandro fchryft (r), dat zommige (wie hy daerdoor
beoogt,
|
|||||||
|
AERDE.
|
||||||||
|
i5
|
||||||||
|
zen hier out is, vermits ze allen menfchen aenwyft, dat ze tot
haer, dat is, hun oude Grootmoeder zullen moeten wederkeeren. Rhea of Cibeie ftrekte ook altyt eene uitbeelding der Aerde, of des Aerdryks , gelyk by d'oude Schryvers te zien is. Wy gaen voort tot het beoogt, oude of laetere Schryvers, weet ik niet) aen het element des viers nial.Dier,
geeigent hebben de roode kleur, aen de lucht de hemelsblaeuwe,aen de zee Lib. V. de purpere , aen de aerde de groene. Waervan de reden zal zyn, dat de c-8- kruiden en planten het aerdryk even als met een groen kleet verfieren. Even- wel heb ik eenige twyfel omtrent het woort,dat Alexander hier gebruikt, zynde byjfus. Indien het waer is, dat byjjlnus het zelfde is, dat Pollux noemt Omphacinus, gelyk Junius meent, zoo is de gemelde betekenifle van groen goet, en geeft die kleur te kennen , die onrype druiven, olyven en andere vruchten hebben: hoewel Junius het woort omphacinus zoo wel als byjfmus neemt voor eene geele kleur, die naeft aen 't gout komt: hoedanigh de kleur is van onbereide zyde draeden. Zie Jungerman over 't Onomafti- cum van Pollux Lib. Vil. 0. 56. Voor die zelfde kleur neemt byjjlnus ook Scaliger de Subt. Exercit. 325. $. 12. Süidas en Hezichius neemen 't voor eene purperkleur: maer Voflius wederfpreekt dezen allen, en neemt het voor eene witte kleur, zynde byjfus een zeker vlas in Indien en elders geweeft, daer men lynwaet van maekte, dat zeer wit en zacht was. Zie Voflius in zyn Etymologicum in byjfus , Salmajïus in Exercit. Plin. pag. 212. b. a. en Cèlius Rhodiginus Antiq. Led. Lib. XXIII. c. 8. Dit fhydt echter tegen de uitlegging van Voflius, dat Pauzanias (8) fchryft, dat de byjfus, die in ge- (1) Lib. heel Griekenlant nergens anders groeide als in 't lant van Elis, voor die der V. cap. 5. Hebreen niet behoefde te wyken in fynheit ,maer niet zoo geel was: al waer by de geelheit ftelt als eene voorn^eme hoedanigheit van deze byjfus. In zoo verfchil- lende gedachten is het niet licht te zeggen, voor wat kleur Alexander de byjfus genomen heeft: zoo hy echter de geele mocht gemeent hebben, zoo zal mo- gelyk het oogmerk der geenen die deze kleur aen de aerde toefchryven, ge- weeft zyn de zelve aen te merken als eene milde voedfteres van het menfche- lyk geflacht, verbeeldt in Cibeie,gelyk naderhant in de Koets der Aerde bree- der zal worden aengeweezen, en zy daertoe verkooren hebben de kleur van 't rype koorn, het voornaemfte en befte deel van 't menfchelyk onderhoudt. Waerom vorder de fcharlake kleur aen 't vier en de purpere aen 't water is gegeeven,zal blyken in de volgende beelden,gelyk wy reets in 't voorige der lucht reden hebben gegeeven, waerom dat element wordt vertoont als hemelsblaeu. WATER.
At vertoont zich als een jonge Vrou, bekleet met
een waterverwigh [A] gewaet, 't geen zoo dun is, dat
[A] In onze naeftvoorgaende aenmerking1 hebben wy aengeweezen, dat
Alexander ab Alexandro zegt, dat onder de Elementen aen het water, en wel byzonder aen de zee, geeigent zoude zyn het purper: welk zeggen ik geloof dat op geene andere reden fteunt, als dat (1) Homerus, Virgilius ( 2 ) (1) Iliad. en Propertius (3) de zee en de baeren purperverwigh noemen: het geen na Lib. I. v. de uitlegging van Didimus , Servius en Filargirius te zeggen is , zwart f8?' wegens des zelfs diepte, maer volgens Taubmannus het zelfde als caruleus, Lib.fvTf.' zynde dat de eige kleur der zee, en betekenende donker bruin, en dikwyls 373." ook byna zwart: gelyk de kragt van dat woort zoodanigh te zyn wordt aenge- (3) Lib. II. toont door de geleerden over Julius Csefar de B. G. Lib. V. cap. 14. Maer El-2o.v.5. Broukhuifen vat dat woort daer eigentlyk op voor purperverwigh, hoedanigh hy zegt dat de kleur is der zee, wanneer ze beroert is : en hy fterkt zync D 2 fte^ng
|
||||||||
|
......^__
|
||||||||
|
16 WATER.
dat 'er [B] 't naekte lichaem door heene fchynt, en dier-
wyze vol plooien en vouwen hangt, dat het de zee met heure baeren geheel gelykt. De beeltenis fchynt met groo- • te moeite en arbeit een fchip, waermede haer hooft bela- den is, op te houden; en zy ftaet op een anker, het welke fchynt om neer te gaen. Zy is bepronkt met oorfierfelen [pendanten'] van korael, en met andre zeegewaffen. Voor haer' boezem heeft ze twee groote fchulpen , die de ge- daente van borften naerbootfen , en ze leunt op een riet, riem, of klip, terwyl omtrent het beelt verfcheide zoorten van vuTchen zwemmen, gefchikt gelyk het den vernufti- gen fchilder zal goet dunken. Tot een beelt des waters ftelden d'Ouden Neptunus als een out
man, wiens wagen of kar van twee zeepaerden voortgetrokken wert; hebbende hy in de hant een drietandige vork, de beduidenis waervan door anderen befchreyen is. Het water wert ook door de benaeming van Doris, Galathea,
de Najaden, enz. aengeduit, naerdat men de zee of eenige rivier wilde te kennen geven , het zy in ftorm, het zy in kalmte. Be- fchou nu vervolgens de (i) Qusit. Helling met deze woorden van Cicero (i): Qjiid mare, nonne carukum ? at
Academ. ejus Unda, quum ejl pulfa remis, purpurqfcit. dat is, is de kleur der zee niet d N* donkerbruin ? maer des zelfs water, als het gejlaegen wordt door de riemen, wordt iüumc°2. purperverwigh. Het zelfde beveiligt ook Homerus Iliad. XIV. v. 16. en zin- n. 717. ' fpeelt 'er mede op Iliad. Lib. XXI. v. 551. Maer, om de waarheit te zeg- gen, ik zie geene reden, waerom men ook in die plaets van Cicero het woort purperverwigh niet zou opneemen voor die kleur der zee, die wy in ons Ne- derduitfch gewoon zyn zwart te noemen: gelyk zulks ook de uitleggers doen (2) Aca- in de aengehaelde plaets van Homerus. Immers Cicero ( 2) zelf op eene ande- demic re plaets de verfcheide veranderingen van de kleur der zee optellende, Qusft. noemt 'er de purpere wel onder, maer de zwarte niet: welke waerom hy Lib. IV. Zoude overgeflaegen hebben, daer toe vinde ik,geene reden; en is de beroerde cap' 33' zee niet eigentlyk purperverwigh, ze is ook niet eigentlyk zwart,maer heeft eene kleur, die na aen die beide komt. [B] Om dat het water zelf doorfchynende is. De overige fierfelen van
dit beelt zyn verftaenbaer van zich zelfs zonder verklaeringe, als zynde alle te zamen dingen, die in 't water of voortkomen, of haer gebruik hebben, of daertoe eeniger wyze betreklyk zyn. Het geen 'er voorts van Neptunus, Doris enz. wordt aengeroert, zal breeder verhandelt worden in het beelt van de Koets des Waters. |
||||||||||
|
LUCHT.
|
||||||||||
|
H
|
ervoor maektmen een jong Maegdeke, fchoon [A]
|
|||||||||
|
van gelaet, en in een wit kleet, 't geen nogh door-
fchy-
[A] Niet alleen omdat de lucht een aengenaem element is, en des zelfs
ruimte een' iegelyk vervrolykt en verfrifcht, maer ook in 't byzonder, om- dat de zelve ons door haere doorfchynentheit toegang geeft tot het befchou- wen van zoo veele heerlyke en fchoone lichaemen', als wy aen den hemel zien, zon, maen, ftarren, enz. |
||||||||||
|
LUCHT.
|
||||||||||||
|
17
|
||||||||||||
|
fchynender is dan dat van 't Water. Zy houdt met beide
haer handen een' kring van wolken om hoog, die haer kleet omringt; en boven deze wolken ziet men een' re- genboog. Op haer hooft ftaet de zon, wiens ftraelen haer voor eene paruik verïlrekken. Voorts heeft ze wieken [B] aen de fchouders, en een zeil onder haer bloote voeten. Niet onvoeglyk zou men ook een' Kameleon by 't beelt kunnen ït.ellen, gemerkt dit dier, volgens het zeggen en geloven van fommigen, door de lucht gevoedt wort. De zon op 's beelts hooft, geeft te verftaen, dat het element
der lucht van natuure doorfchynend is, en de weldaden der zon- ne meer ontwaer wort, en ook ryklyker mededeelt dan d'andre elementen. Het zeil bed uit, dat de natuurlyke plaets der lucht boven 't
water is. D'Ouden verbeeldden de lucht door Jupiter [G] en Juno. Ju-
piter Helden ze voor het zuivere, en Juno voor het meer gemeng- de deel dezes elements. Ja alle de fabelen, die op Jupiter en Ju- no haere betrekking hebben, en wier getal byna oneindigh is, zyn door hen verdicht als zinnefchetfen of uitbeeldingen van de natuur der lucht, en de verfcheide veranderingen die door middel des zel- ven elements worden te weeg gebragt. Nu vertoont zich het [ B ] Beduidende het zelfde , dat de vogelen te kennen gaven in 't voorige
beelt der Lucht, naementlyk, dat daer de plaets is , daer de wieken haer ge- bruik hebben : gelyk de regenboog en wolken hier gezien worden, omdat die., en andere luchtheveliugen, zich in dat element vertoonen. [C] Zie de Koet/en der Viers en der Lucht.
VIER.
|
||||||||||||
|
D
|
It wort uitgebeelt als een Jongske, dat levendigh van
|
|||||||||||
|
verfennaekt [A] is, uitgezondert de fchouders,die
behangen zyn met een root [ B ] kleet, 't welk zich in verfcheide bogten vouwt, naer de vorm eener viervlam- me. Op zyn hooft, dat voor 't overige kael is, ziet men een enkele hairlok overeinde [C] ftaen, mitsgaders op 't zelve
[A] Omdat het vier niet wil bedekt zyn.
[ B ] Omdat de kleur des viers zoodanigh is: het welk van natuur altyt
na de hoogte vliegende , zoo is dit kleet gelegt op de fchouders van het beelt, zynde de zelve het hoogfte deel des lichaems, dat men gewoon is te kleeden. [C] Mede al na de vorm van eene opklimmende viervlam. Zoo heeft ook
Plato aen het vier de gedaente gegeeven van eene piramide of grafnaelt; het zy omdat het vier beneden, daér het zyn voetfel en ftoffe heeft, waerop ■ het teert, breet is , en allengskens fmaller wordende in de hoogte opvliegt; gelyk Celius Auguftinus Kurio (1) wil; het zy om eene andere reden, (1) Hfe- aoor ons uit Plato zelf bygebragt in ons tweede Deel bl. 352. Aenm. C. rogl.L.ll. Daer men ook de reden zal vinden, waerom hy de aerde de figuur heeft c- 2ï* III. Deel. E toege-
|
||||||||||||
|
18 VIER.
zelve een' cirkel of ronden kring waerin de maen is ge-
fchildert: om aen te Wyzen dat onder d'elementen of hooft- ftoffen het vier de hoogfte [D] plaets beflaet. 't Beelt houdt den eenen voet opwaert, ter aenduidinge van'sviers ligtheit, dat is wigtloosheit: en men ziet de winden onder het beelt, dat is beneden de plaets, die der hooftftoffe des viers is gegeven, waeien. D'outheit hielt Vulkanus en Vefta [E] voor goden van 't vier,
en de wyzen onderfcheidden dit aldus , dat d'een de kooien, en d'andere de vlam beduidde. Maer 't luft my niet my hierover verder uit te breiden, gemerkt door anderen hiervan breedvoerigh gefchreven is. $ toegefchreeven van een' kubicq. Door wat Geometrifche figuuren vorder
ook de lucht en het water afgefchetft worden, zie by den gernelden Celius Auguflinus Kurio Hierogl. L. II. c. 23 & 24. [D] En aldus het naefte komt aen de maen, de laegile der planeeten.
[E] Zie wederom, wat naderhant gezeit zal worden over 't beelt Koets
des V'iers. DE ELEMENTEN.
HET VIER. E Ene Vrou, op wiens hooft men een' Fenix ziet die zich
verbrant. Zy houdt Jupiters blixem, die fchitteren- de flraelen alfins heenefchiet, in de rechte hant, en is in't root gekleet. DE LUCHT.
T^Ene Vrou , die met beide haer handen eenen regen-
-j boog ten toon houdt. Op 't hooft heeft ze eene diftel- vink [A] ,die haere wieken uitfpreit en met open bek ïïaet: wezende de Vrou gekleet in zeer helder hemelsblaeu. [A] Hoewel uit de voorige beelden genoeg gebleeken is,dat alle voge-
len een bequaem Zinnebeelt der Lucht zyn , zoo zoude mogelyk hier al zoo wel te pas komen een havik met uitgebreide vleugelen: omdat men in de beeldenfpraek gewoon is des zelfs eerlte uitvinders, de Egiptenaeren, te volgen, die zoodanigh een zinnebeelt van de lucht gebruikten, gelyk (1) Hie- Piërius (1) wil: hoewel Horus (2) zegt, dat zy op die wyze den wint
XXI cap aflchetften : doch Piërius meent, dat die plaets van Horus bedorven is : 2I> ' maer ook de wint is niet anders dan eene aengeperfte en voortvloeiende (2) Hie- lucht. De zelfde Piërius wil, dat de Ouden in 't byzonder ook als een zin-
rogi. L. nebeelt van de lucht zouden hebben aengemerkt de duif. Zie de reden bv 1L c'l5' hem zelf, Hierogl, L. XXII. c. 5. |
|||||
|
HET
|
|||||
|
H E T W A T E R. 19
HET WATER.
Ene Vrou met een' grooten vifch op haer hooft. In
haere hant ziet men een fchip , verzien met maft, roer, en kabels, doch zonder [A] zeil. Haer kleet is ge- heel doorweven met de gedaentes der zeebaeren. [A] Omdat daerdoor de lucht wordt betekent, als wordende opgeblae-
zen door den wint, die zyne plaets heeft in de lucht, of liever de lucht zelve is; gelyk gezeit is in onze naefl voorgaende aenmerking. DE A E R D E.
Ene Vrou, voerende op haer hooft een getoornt ka£
' teel, en in de hant verfcheide planten. Haer onder- gewaet is donker bruin [ A ] of ros, en daer heeft ze een
groen opperkleet over.
[A] Gelyk het lichaem der aerde zelf. Het groene opperkleet beduidt
de kruiden en planten, die 't oppervlak van 't aerdryk bekleeden : gelyk reets te vooren gemeldt is. DE AERDE, anders.
DE Aerde, het laegfte, zwaerfte, en kleinfte aller Ele-
menten, bevint zich in 't midden des Heelals, tuf- fchen beide de polen of afpunten; en is van natuure log en onbeweeglyk. Zy wort gedragen door haer eige wigtig- heit, die haer naer 't centrum [A], 't welk in 't midden van haer is , trekt, of liever nederperfl; gelyk dus alle zwaere dingen naer het centrum daelen: en naerdien de aerde, als gemelt ftaet, zwaer is, en het centrum of mid- delpunt in haer heeft, zoo is 't niet vreemt, dat ze 'er zich van zelve rontom begeeft. Om nu een beelt van d'Aerde te geven, is het onmogelyk alle haere hoedanigheden hier- toe waer te nemen, gemerkt der zelver talloosheit: derhal- ve zullen wy alleenlyk die trachten af te fchetfen, welke haer meeft eigen zyn, en tot ons oogmerk beft dienen. Zie hier dan eene Vrou, die bedaegt van oude, maer
niet heel groot van lichaem is. Haer kleet is duiftergraeu gelyk de aerde, en daar loopen eenige padden op 't zel- ve [A] Zie de Zamenfpraek van Erafraus,genaemt Probkma, en Ifaacus Vof-
fms in zyne Ohfervationes Varice pag. 201. E 2
|
||||
|
DE AERDE.
|
||||||
|
ve. Boven dat kleet heeft ze een' groenen mantel, befchil-
dert of geborduurt met kruiden, bloemen, koornairen, witte en blaeuwe druiven , enz. In den rechter arm houdt ze een kint dat ze de borft ter zooginge geeft, en met den flinken omvat ze een doot man. Uit d'andere mam fpringt eene bron, die tot onder haere voeten voortvloeit, en in 't water van welke eenige Hangen gezien worden. Op haer hooft heeft ze de gelykenis eener ftadt, en om haeren hals gout, kofUyke fteenen, enz. welke dierbaerheden ook aen haere handen en voeten blinken. Zy wort bedaegt vertoont, omdat ze als eene moeder is aller
voortteelinge, en in't begin [B] der werelt gefchapen, gelyk ze ook ten uiterlten einde toe zal blyven. Niet zeer groot is ze, omdat ze de kleinfte plaets beflaet onder
alle de Hooftftoffen. Haer kleet is donkergraeu, welke kleur d'aerde verheelt, en
daer kruipen padden op 't zelve, omdat dit ongediert enkel van aerde [C] leeft. De mantel, toegeftelt als boven gezeit is, is de eige lieverei der
aerde; want die wort naer de gelegentheden der jaergetyden met al zulke gewaffen bekleet, en fchenkt dus in overvloet de dingen die den menfchen noodigh zyn. Het Jellgezeide wort ook uitgebeelt door het kint 't geen ze
zoogt: want zoo doende wort de Aerde als 's menfchen voedfter vertoont, ons verzorgende van noodigh onderhoudt. Dat ze een doot man omvat, wil zeggen, dat, gelyk ze de le-
venden fpyft, zy ook de doden als omarmt, bewarende de zelve in haeren fchoot, tot den tyt der algemeene opftandige. De borft of mam uit welke zich water opgeeft, verheelt de
fpringbronnen , beeken , rivieren en vloeden , die uit de aerde voortkomen. De ftroom en Hangen onder 's beelts voeten, beduiden de onder-
aerdfche [ D ] wateren , in de verborge wegen der aerde, en de Hangen [E], die zich in de aerdholen onthouden. De ftadt op haer hooft wylt aen , dat de aerde onzer aller ftadt
en woonplaets is. De koftlykhedea aen haer' hals, handen en voeten, verbeel-
den het gout, zilver_ en andere metaelen , als ook het edel ge- fteente, die in haere ingewanden zyn. Alle welke dingen zy tot ons
[ B ] Maer dat is aen de aerde niet meer eigen, als aen de andere Ele-
menten , gelyk ook het blyven tot den einde toe. De eerfte reden is der- halven de befte. [C] Zie onze Aenmerking A op de 504 bladtzyde des eerften deels.
[D] Welke veele zyn. Zie Kircheri Mundus Subterraneus, Lib. IL &III,
[E] De Hangen worden ook voor de aerde zelf genomen , omdat ze eene
vrucht der aerde zyn. Zie Piërius Valerianus Hierogl. L. XF~. c. 44. Hier worden ze mede niet quaelyk gevoegt by 't water, omdat ze ook met dit element veel gemeenfehap hebben : gelyk reets is aengeweezen in onze Aenmerking Aop de 378 bladtzyde van ons eerfte deel. |
||||||
|
D E A E R' D E. 21
ons nut en vermaek uitlevert; zynde, gelyk Plinius [F] zegt, een
goetdadige moeder, die ons altyt helpt, en noit befchadigt. [F] Hijl. Nat. L. I. cap. 63. daer hy de weldaeden van de aerde aen
alle fchepfelen in 't breede roemt. Voorts moet dit beelt al wederom ver- geleeken worden zoo met de voorige van den zelfden naem, als hierna met de Koets der Aerde. DE VIER ELEMENTEN
Naer 't gevoelen van Empedokles.
DEze Filozoof beweert, dat de vier Hoofrltoffen, als't
Vier, de Lucht, het Water, en d'Aerde, de eer- fre [A] beginfels zyn geweeft, doch vergezelfchapt met twee voornaeme vermogens, te wreten Vrientfchap enTwee- dragt, van welke d' eene de Hooftftoffen of Elementen , naer zyn zeggen, vereenigt, en d' andre de zelve fcheit: wordende deze vermogens door anderen genoemt mogely- ke en onmogelyke famenvoegingen. By Laërtius [Bj worden die vier Elementen van Empedokles
genoemt Jupiter, Juno , Aïdoneus, en Neltis. Het vier noemt hy, met betrekking op de Natuurkunde, Jupiter, dat is, een [Cj helpende vader, omdat 'er geen krachtiger hulp dan het vier [D] wort gevonden. Door Juno verltaet hy de [E] lucht, waermede Home-
[A] Thales van Mikten heeft Eerjle Beginjet en Element of Hooftjlof
voor 't zelfde genomen: maer Plato, Ariftoteles, en anderen hebben 'er een groot onderfcheit tufTchen geftelt, gelyk te zien is by Plutarchus de Placit. PhUof. Lib. I. cap. 2. Onze Empedokles heeft mede het vier, de lucht, 't water en de aerde niet voor eerjle begïnjels gehouden, maer voor elementenj en door den naem van eerjle beginjels verflaen de Vriendjchap en Tweedragt, die onze Schryver hier voorftelt onder den naem van vermogens: en hoe- wel het 'er dikwyls niet zeer op aenkomt, met wat naemen de zaeken wor- den uitgedrukt, als ze maer klaer en verftaenbaer worden voorgeftelt, zoo is het echter beft, dat men , om verwarring te vermyden , het onderfcheit in de naemen houdt, daer een iegelyk zyne gevoelens mede heeft willen te kennen geeven. Van die Vrientjchap en Tweedragt nu hebben wy reets breeder gehandelt in ons tweede deel bl. 506 en 507". Aenm. A en B. [B ] Lib. T^III. £j. 77. Alwaer men de verfen van Empedokles zelf vindt
aengetrokken, gelyk ook by Plutarchus de Placit. Phil. L. I. c. 3. 0. 8. He- ractides Ponticus in AUegoriis Homeri, en Sextus Empiricus adverfus Mathe- mat. L. IX. cap. uit. by wien hy ze ook elders, Lib. VUL cap. 1., met de eigentlyke naemen van vier, lucht enz., uitdrukt. [C] Zie ons tweede deel bl. 40. met de Aenmerkingen C en D.
[D] Verftae het element des viers, waer vanhier gefproken wordt: en
zie Cicero de Nat. Deor. L. II. c. 24. idt. Om de zelfde reden wil Hera- klides Pontikus dat Jupiter by den Grieken den naem heeft van (Wf[zeusJ, leidende den zelven af van £]j» [ zeein] dat is,leeven: omdat hy 't leeven,zegt hy, aen de Jlervelingen geejt. De hulp dan, die men hier moet verftaen, is de voortteeling en het onderhouden van 't leeven aller dingen. [E] Zie wederom Cicero de Nat.Deor. L. II. c 25. daer hy ook den naem
van Juno afleidt van 't zelfde woort juvare, of helpen: naementlyk zonder de lucht, die wy inademen, kan niets leeven: en in dien opzichte kan men JU Deel F de
|
||||
|
22 DE A E R D E.
Homerus [F] en andere Poëten vry wel overeenkomen, die Juno
totgemaelin en zufter van Jupfter maken, omdat byna dezelve hoedanigheden, oftenminften weinigh onderfcheit in de elemen ten des viers en der lucht plaets hebben. Door Aïdoneu den zelven met Pluto wort d'aerde gemeent, en hyPluto, datlsRvk genoemt als een koning en ryk heer der aerde, omdat in de zelve dallerrykfte fchatten (G) verborgen zyn,en 'er gout zïver enz uit.gehaelt worden. Neftis eindelyk,dat is [H] fwemftewort voor de bronnen genomen, die de'vloeden voortbreng™ Ikkaï met nalaten zeker gedicht van Joan Zarat. Kaftellini hier bv te voegen als waermhy, met de verborge zinfpelingen van Emue- dokles by wyze van een raedfel, voorftelt, hoe de vierEkSen ten gelyklyk hebben famengewerkt tot de doot eens nachteS terwyl hy ftont te zingen in 't hoogfte van eenen lauwerboom voorby wiens ftam eene beek vloeide. Het komt hier op uit [D - Terwyl Fiomeel m den top eens tederen lauwers boer e eertyts eepleè- de hfi met een klagende flem betreurde, trof Pluto haer onvol Jensmet |
||||||||
|
een
|
||||||||
|
de afleiding van den naem van Jupiter ook verftaen: dewyl die van fom
migen ook voor de lucht wordt genomen. Zie Natatis CoZJ£hoTlibff cap. i. en naderhant de koetfen van V vier en de lucht "V"""- l*t>- IL f Vi ^yfmn° ?mm!f: de ?ketfen van andere Poëeten zyn bekent
[Lr] Of, omdat alles uit de aerde voortkomt, en aller Lt f, -T/ , keert: gelyk Cicero wil, de Nat. Deor. Lik IL c J VZ1 ?*" Tder'
legging van Pluto en Juno verfchillen de Schryvers fovln^onf^ ^ meldt, zeggende Plutarchus wel, dat Empedokles dóo Tuno de in ff gG~ door Pluto de aerde zoude hebben verftaen , maer LaërtiuWn uZu-/* in tegendeel, dat hy door Juno de aerde, en Z^nS^ö^l^^S hebben te kennen gegeeyen: waervan de laetftgenoemde wü dat de reden zoude zyn omdat het element der lucht fchyn? zwart te zyn als beftaen de uit dikke en vochtige deelen, en daerom duifter zynde zo' rP van elders ontfangt: om welke oorzaek hy zegt dat Homerus d\l f,1 dat ook door Juno de aerde, en door Pluto de lucht verE heH? bLmeeat den naem van **,Jaïdees] gelyk Empedokles mcf^^i^^f zynde dat woort famengeftelt uit twee andere , waervan heTen zoo v^el als met, en 't ander zien betekent. Die gedachten van wë™tnrE. f daerdoor beveiligt, dat Empedokles aenSJunTÏ^J^iï^™"1™
4+M-, [Pheresbios]I die Sgentlyk, Jen ae^Z^de^^ZuT- haer betekent, en van de Gnekfche Poëeten voornaementlyk wordt toet Ichreeven aen het aerdryk , en de Zon. Ondertufïchen weet ik wel dat de meefte der Ouden Tuno voor de lucht hebhen oPnn^Q„ wei, aatae Heraklides Pontikus'dikwyis zelf! doch'hiïjsdeSSt» T^étZ °f
gezeit hebben maer wat de meening geweeft zy van Empedokle. [H] Zo vertaelen wy 't na de afleiding van Menagius over DkWsLaër
tms het afbrengende van ri., [neo] dat is, ikfwemme; en tefFefs aenwl zende, dat Bapüfta Pius gemeent heeft, dat Empedokles dier naera3 hebben famengeftelt van een woort dat niet, en een anrier wJ /? u kent:omdat het water vloeibaer is, nok ftil ketcnl^"e^ff7 bete_ ging heeft. De gemeene betekenhTe van 't woorUs eïentfvk 3 £Wee" Kuhnius wil, dat het water zoo zoude genoemt zvn v?n Emnïïntf'^ * '* St?retieaet?n ^^ «** ™* • eTdlfm^h^ ^
[IJ Zie hier ook het Latyn van Zaratino : Dum prifcum tenene philomela in vertice Dephnes
Ploraret querulo gutture mcefta dolum,
Perculit incautam crudeli vulnere Pluto, '
Quam Juno haud potuit fuftinuifle diu.
|
||||||||
|
Tn
|
||||||||
|
DE A E R D E. 23
eert. wrede wonde. Juno kon haer niet lang overeind houden', maer zy
viel al flervmde in de traenen van Neftis, die 'er naby was, en f moor- de in Neftis traenen geheel en al, Jupiter verbrandde het lyk met een langkzaem vier-, en aldus is ze in een levendighgraf begravengewee/L In lacrymas Neftis cecidit moribunda propinquöe,
Neftis & in lacrymis funditus interiit. „
Exftinftam lento combuffit Jupiter seftu.
In vivo tumulo fic tumulata fuit.
ZUIVERE EN GEZONDE LUCHT.
E Ene Vrou die helder en fchoon van gelaet, en met
gout bekleet is. Zy houdt in d' eene hant een duif, en met d' andere, die ze om hoog heft, den Weftewint, omringt van wolken,en met byvoeging der woorden spi- rat levis aura favoni, dat is, Daer blaejleen zoe- te Weftewint. Ter zyde heeft ze eenen arent. Ze is helder en fchoon van wezen, omdat zoodanigh een gelaet
een voornaem teken van gezontheit is. Haer gewaet is van gout, omdat, volgens Izidorus meening,
van-Aura [A] Lucht, komt Aurum Gout: want hoe dat meer door de lucht wort geflagen, hoe 't meer blinkt; en wat de lucht belangt, zoo veel zuiverer die is, zoo veel vermaeklyker en heil- zaemer is zy: en hiervan is in deze beeltenis het gout een zinne- fchets, zynde dat onder de metaelen het gemaetigfte, zuiverfte, en
[ A] Hier vindt men meer dan eenen misflag. Voor eerft betekent aura, ge-
nomen zynde voor lucht, niet die lucht, die het tweede in den rang der elementen is., en die, na dat ze zuiver of bedorven is, ziektens of gezont- heit aenbrengt; maer het geeft te kennen een zoet of lieflyk windeken, een zacht en koel luchtje , dat in den Zomertyt des morgens waeiende, den menfch aengenaem is. Ten tweeden heeft aura noch eene andere beteke- niflb, die in de afleiding van aurum, of gout, moet plaets hebben, en door Izidorus zelf ook wel duidlyk is gemeldt: waerom het te meer is te ver- wonderen , dat onze Schryver dezen misflag begaen heeft. Naementlyk, het betekent ook glans of fchynfel: en zoo zegt Izidorus (i) duidlyk: Aurum (i) OrR ab auradiéium, id ejl, afpkndore, quod repercujfo a'ère plus fulgeat: dat is, Lib.XVI„ Aurum heeft den naem van aura,dat is glans, omdat de lucht 'er op afkaetzen- caP- *7- de het te meer blinkt: en tot beveiliging van die betekenifle, die niet zeef dikwyls voorkomt, voegt hy 'er een vers by uit Virgilius (2) , waerin het (2) M- zoo gebruikt wordt: Difcolor unde auri per ramos aura refuljlt, en legt neid. L. dat uit, hoc efl,fplendor auri. Welk vers Vondel aldus vertaelt heeft: ~ VI.v.204. Waeruit de goude glans de verf fchakeert en flikkert, En in de takken van den boom dus blinkt en blikkert. Het zelfde is over dat vers ook aengemerkt door den Taelkundigen Ser-
vius, en elders door anderen. Beide de Scaligers zyn mede byna in dat zelfde gevoelen, alleenlyk met dat onderfcheit, dat zy het woort aurum af- brengen, niet van het Latynfch aura, maer van een out Griekfch woort, #v(o<, [auros] of «i>?« [aura] dat genoegzaem het zelfde is met dit La- tynfch, zoo in letteren, als in betekenifïe, geevende insgelyks glans te kennen. Andere afleidingen van 't woort aurum flaen wy over, als hier niet te pas komende. Men kan ze vinden by Voifius in zyn Etymotogicum, «f 't woort aurum. |
||||
|
24 ZUIVERE EN GEZONDE LUCHT.
en van een verfterkende kracht, gelyk B. Anglikus [B] zegt. En
aldus is een gemaetigde, zuivere en verfterkende lucht, van 't zel- ve vermogen als 't gout. De duif komt hier te pas, omdat ze, als Piè'rius [C] zegt, een
beelt der lucht is, en ook omdat de geenen die in tyt van peft en befmetttinge alleenlyk duivevleefch eeten, van dat onheil noit aen- getaft worden. En dus was, naer zyn zeggen, by de Egiptenaers in gebruik, dat men den koningen, wanneer de peft zich onder de menfchen openbaerde, geen ander dan duivevleefch voordiende; daer by andre tyden de gewoone fpys dier koningen, volgens de getuigenis van Diodorus den Siciliaen, was kalfs- en ganzevleefch. De weftewint [D], dien ze om hoog houdt, wort haer gege-
ven, omdat eenigen zeggen, dat de winden hunnen oorfprongk uit de lucht nemen, volgens 't fchry ven van [ E ] Izidorus. En de lucht wort door de gemaetigde en lieflyke winden gezuivert; ge- lyk ze integendeel door de quaetaerdige en ongemaetigde bedor- ven wort: als voornamentlyk door den Zuidewint ( by de Latynen Aufler geheten, alsof men zeide [F] Zuigwint, omdat hy het wa- ter naer hem trekt) die de lucht dik maekt, en de wolken voedt en verzamelt; en van de Grieken Nothus [G], dat is, onecht, ge- noemt wort, omdat hy de lucht bederft; blazende voorts de peft, die, wegens de ongemaetigtheit van regen en droogte, uit het ver- derf der lucht voortkomt, in veele landen over. Maer het waeien des Weftewints, dien de Grieken Zejirus noemen , dat is , aen- brenger van 't leven [H], verdryft de peft, zuivert de lucht, en verftroit de wolken. Een gelyke kracht heeft ook de Noordewint; maer wy hebben den Weftewint uitgekozen, als welke de lieflyk- fte en zoetfte is, en den Poëten aengenaemft. Homerus, de vader aller
[B] Lib. 16. c. 4. Nihilinter metalla , quoad virtutem, efficacius: aurum
enim temperantius eji omni metatto, &purius, & ideo virtutem habet co;ifor~ tativam. [C J Hierogl. Lib. XXII. c. 5 & 12. Zie ook het geen wy uit Horus A-
pollo zeggen in ons eerfte deel bl. 315. Aenm. B. [D] Dat is, het beelt van den Weftewint; gelyk het ohs beneden onder
de beelden der vier winden zal worden vertoont. [E] Origin. Lib. XIII. c. 11. Ventus ejl aër motu f & agitatus: dat is, de
wint is een bewoge en aengedreeve lucht. 2aq Baco Verulamius in Hijloria P^en- torum. Al het geen vervolgens van de naemen en eigenfchappen der winden hier gemeldt wordt, tot daer hy zegt, dat de Weftewint 't aenge- naemft is aen de Poëeten, is genomen uit den genoemden Izidorus,ter aen- gehaelder plaets. [ F ] Van haurire, dat is, fcheppen, indrinken. Eene andere afleiding zie in
't Etymologicum van Vofïïus. [G] Andere fchryven notus, en brengen't af van een Griekfch woort,
dat vochtig of nat te zeggen is. [H] Komende die naem van £#« het leven, en Q'eqa> ik brenge ofdraege: om-
dat met het waeien van dezen wint in de lente de bloemen en planten kragt en leeven krygen,en even als gebooren worden;gelyk Izidorus en Euftathius zeggen. Om de zelfde reden draegt deze wint den naem ook van Favonius, dat of vaxifovere, dat is, koejieren, of van/avere, dat is, begunjligen, af- komt, omdat hy de voortteeling van alles begunftigt en bevordert. Zie we- derom 't Etymol. van Vofïïus in de woorden van Favonius en Zephyrus, en voeg 'er by, het geen de Geleerden hebben aengetekent over Horus Apol- lo Idb. I. cap. 10. |
||||
|
ZUIVERE EN GEZONDE LUCHT. 1$
aller andere Dichter en, de .gezonde, zuivere en gemaetigde lucht
der Elizeefche Velden befchry vende, zingt aldus [I]: Maer de go- den zullen u naer de Elizeefche Velden en het ulterjle einde van '/ Heelal zenden; ter plaetfe daer de blonde Rhadamanthus woont, aU waer de menfchen zeer gemaklyk leven. I)aer is noit Jneeu, noch lange winter, noch piasregen : maer de Oceaen geeft gejïadigh een lieflyk waeiende lucht uit den weften op, tot verkoeling der menfchen. Over deze woorden merkt [K] Plutarchus aen, dat de Aertsdichter zeer wel geweten heeft, dat de gemaetigde lucht gezont, en der gezont- heit van 's menfchen lichaem vordeiiyk is, mitsgaders dat de win- den hunnen oorfprongk van de vochtigheden hebben, als ook dat der aengebore hette van de levende fchepfelen eene verkoeling noodigh is. Om dan deze heilzaemheit en gemaetigtheit der lucht te kennen te geven wort 'er by 't beelt gefproken van '/ waeien des lieflyken We/Iewints, dien we om hoog in de lucht ftellen, omdat, hoe hooger de lucht van d'aerde fta, zy zoo veel te reiner is, en der zuiverheit des hemels gelyk; zynde alsdan by gevolg op 't ge- zontfte. En wederom hoe de lucht lager op d'aerde hangt, hoe ze kouder, dikker, gelyker aen de hoedanigheden der aerde, en gevolglyk ook ongezonder is. De arent, by 't beelt geplaetit, beduit de gezontheit der lucht,
omdat hy weet gade te flaen wanneer in 't lant daer hy zich vint de lucht ontfteken is ; vandaer alsdan wechvliegende naer eene plaets daer friffer en zuiverer lucht te fcheppen valt. Trouwens het zelve doen ook alle andre vogels van natuüre: maer 'tfcheen ons genoeg [L] dit door den arent alleen aen te duiden, als zynde hy de koning aller vogelen. [I] Odyjf. Ub. ir. v. 563.
[K] Libro de Homero cap. 115.
[LJ Het is zeker niet genoeg : want dat geene , dat iets in zich heeft, het
welk gemeen is aen allen, kan geen merkteken zyn van iets byzonders. Derhalven zoude, myns oordeels, de zaek beter uitgedrukt zyn, indien men de lucht fchilderde vol van allerleie vogels, en het velt vol van allerleie dieren: omdat die in tyden van peil: fneuvelen , en dus1* weinigh gezien wor- den : of wat 'er diergelyks zoude kunnen worden bedagt. ZUIVERING DER LUCHT.
Tf/TAnneer outtyts de inwoonders van Tanagra [A ] de
\^/ quade en bedorve lucht bevonden in een goede en gezonde verwiffelt te zyn; zoo gaven ze zulx te verftaen door het afbeelden van Merkurius, dien ze toeftelden, ge- lyk de Poëten hem gewent [B] zyn uit te ruften, doch daer-
[A] Een Stadt in Beotie, niet verre van welke Pauzanias fchryft (1 ) dat rt)Ub
een berg lag, genaemt Kerykium, waerop Merkurius na 't zeggen van fom- ix.c.20. migen zoude zyn gebooren, en aldus een lantgenoot geweeft van die van (3)Hie- Tanagra. rogl.Lib. [B] Piërius (2), uit wien onze Schryver dit verhael heeft getrokken, X' c' 34"
en Pauzanias (3 ) by wien Piërius het zelve geleezen heeft, zeggen enkel, (3)Lib.iX. III. Deel. G dat caP-22-
|
||||||
|
26 ZUIVERING DER LUCHT.
daerenboven eenen ram op de fchouders gaven, waervan-
daen Pauzanias zegt, dat Merkurius den naem van Ram* drager gekregen heeft. Dit was by hen een Hieroglyphifche uitbeelding van herkrege ge-
zontheit of gezuiverde lucht. Naementlyk zy gaven voor, dat Mer- kurius door de zoenofFerande van eenen ram, dien hy op zynen hals rontom de Stadt hadde gedragen, de zelve in 't omgelegen lant van de (C) peil, aldaer ontfteken en verfpreit, gezuivert en ontheven had. En ter gedachteniffe hiervan was men gewoon, dat op den feeftdagh van dezen afgodt een der fchoonfte jonge- lingen van Tanagra op zyne fchouders eenen ram rontom de ftadts- muuren droeg: wel prachtigh van de ganfche burgery in dien om- gang gevolgt wordende. dat Merkurius verbeeldt was met een' ram op de fchouders: doch van zyn'
overigen toeftel melden zy geheelyk niets. En dewyl die afgodt op ver- fcheide wyzen door de Ouden wierdt verbeeldt, zoo is het zeer onzeker, hoe de kunftenaer Kalamis, dien Pauzanias ftelt als den werkrneefter van dit beelt, de overige deelen van het zelve heeft toegeftelt. [C] Of dit eene algemeene peft geweelt zy onder menfchen en beeften,
dan of zy alleenlyk gewoedt hebbe onder 't vee, valt bezwaerlyk te be- paelen. Het laetfte is echter niet onwaerfchynlyk, omdat Merkurius onder anderen ook gehouden wierdt voor den Godt, die de kudden befchermde (i) Lib. en deedt vermeerderen: om welke reden Pauzanias (i ) zegt, dat men op *** c* 3' den weg van Korinthen na Lechaum een metaelen beelt van Merkurius zach opgericht in eene zittende geftalte, met een' ram aen zyne zyde. Zoo (2) Pau- vondt men noch een' ramdraegenden Merkurius (2) in 't lant van Meffene, fan. Lib. in een zeker bofch niet verre van de Stadt Ithome en den rivier Charadrus: IV. cap. en te Olimpia (3) in 't lant van Elis zach men een beelt van den zelfden 33* . afgodt, hebbende een' reishoet op zyn hooft, en gekleedt met een' onder- Paufanks ro^ en reismantel , en draegende onder zynen arm een' ram. In welke Lib. V. twee laetfte beelden hoewel Pauzanias in 't geheel niet meldt, om wat re- cap. uit. denen de ram aldaer aen Merkuur wordt toegevoegt, izoo zoude ik echter niet twyfelen ,of het is met geene andere betrekking gefchiedt, als om zyne gezeide zorg over 't vee: waerom hy ook den bynaem droeg van pt]\o<r<róos [ Meeloffoö's ], dat is , fchaepenhoeder, of befchermer der fchaepen, en van i-rtt^Kw, [Epimeelios, ] of opziender van 't vee, by Pauzanias Lib. IX. c. 34. (4) v.490. en daerop ziet Homerus als hy in 't 14 boek van zyne Ilias (4) zegt, dad ' ' Merkurius den Trojaenfchen Forbas, die zeer veeryk was, boven alle zyne lantsgenooten , beminde, en veele goederen aen hem hadde gefchonken : ge- (5)Lib.II. lyk de vaek gemelde Pauzanias (5) aenmerkt. Altoos wat betekeniffe in c 3. alle die beelden de ram anders kan hebben, zie ik niet, kunnende de zelve geenzins betreklyk gemaekt worden op de peft van Tanagra. Daer is ook
by de Ouden eene zekere fabel geweeft van Merkurius en een' ram, die duif- (6)L. L. ter is ' en waervan Pauzanias (6) zegt, dat hy ze niet verhaelen wil, om- dat ze tot de geheime verborgenheden der Godtsdienft behoort: waervan (7) Ad- Kuhnius gift, dat het dezelfde is, die men van Jupiter vindt by (7) Kle- mon.ad mens den Alexandriner: dat naementlyk Jupiter een' ram beide de ballen Gentes afgetrokken hebbende de zelve hadde geworpen midden in den fchoot van PaS- «• Ceres, en haer alzoo onteert. Zoo dit fraeie ftukje by de Ouden ook op re- kening van Merkuur heeft geftaen, zoo valt het licht te zien, waerom zy hem des te meer een' ram hebben kunnen toevoegen. |
|||||
|
DE
|
|||||
|
DE VIER DEELEN DES AERDRYKS. «27
DE VIER DEELEN DES AERDRYKS,
|
||||||
|
EUROPA.
E Ene Vf ou in een ryk ja koningklyk gewaet van veelef-
hande verwen, en met eene kroon op 't hooft. Zy zit midden op of tuiTchen twee kruiswys leggende over- vloetshoorns , d'een van welke vol is van allerleie akker- vruchten, als koorn, geers, boekweit, rys, enz., en d' an- dre van verfcheide foorten van druiven, appelen, nooten en diergelyke boomgewaffen. Met haer rechte hant houdt ze een' zeer fchoonen tempel ten toon , en wyïl met den ^ voorften vinger der flinke op koningkryken, verfcheide kroonen, fchepters, bloemkranfen en andere dingen, alle te zien nevens haer eene zyde. Ter andere vertoont zich eenpaert, alsmede eenige zegetekens, fchilden en allerlei krygsgereetfchap. Ook ziet men by haer een boek,waer- op een nachtuil zit, verfcheide muzyktuigen, een'winkel- haek , eenige beitels, een pallet met verfcheide verwen, en een bos penfeelen. Europa is net eerfte en voornaemfte deel des aerdryks, gelyk
Plinius net ook daervoor acht ,in 't l. kap. zyns III. boeks. 't Ont- leent [A] dezen naem van Europa de dochter van Agenor, ko- ning [A] Doch deze afleiding des naems van Europa is de fabelachtige, en niet
öe waerachtige, die Herodotus in zyn vierde boek zegt geheel onbekent te zyn, als ook, wie aen dat wereltdeel dezen naem allereerft gegeeven heeft. (pMifcel, Pullerus (1) gift, dat het een famenftel is van twee Griekfche woorden, 1V"' ió. uitmaekende Euryopee, en betekenende zoo veel als breet en ruim in 't aen- o)Geogr. zien. Doch waerfchynlyker is het gevoelen van 'Bochart (2), die den oor- L. IV. c G 2 " fPro»s 33<
|
||||||
|
«f
|
|||||
|
28 EUROPA.
nirig van Fenicië : welke prinfes door Jupiter gefchaekt [B] en
naer 't eilant Kandië gevoert wert. De beeltenis wort koningklyk en met veele verwen gekleet en
verfiert, ter uitbeeldinge des rykdoms dien dit wereltd'eel in zig
(1) Pag. bevat, en omdat het, gelyk Strabo in zyn tweede boek (1) zeit,
Amit.e u' verfcheidener van gedaente is dan de andere hooftdeelen -des
aerdryks,
Zy voert eene kroon op 't hooft, om aen te toonen, dat Europa
altyt is geweett. eene gebiediler en koningin der ganfche werelt. Zy zit in 't midden van twee overvloetshoornen, vervult met
allerleie vruchten, omdat dit wereltdeel boven d'andere vrucht- baer is, en overvloet heeft van alles wat de natuur weet voort te brengen [C]. Het fchoone tempel- of kerkgebou 't geen ze op haer rechte hant'
houdt, beduit dat de waere en volmaekte Godtsdienft, verheven boven alle andere, in Europa geoefent wort. Met den voorften vinger der flinke hant wyft ze op ryken, kroo-
nen, fchepters, kranfen, enz., 't welk aenduit, dat in dit Aerts- % ;wereltdeel de magtigfte Gebiedhebbers en Vorften des geheelen aerdbodems te vinden zyn. Door het paert en de wapens, den nachtuil [D] op het boek,
en
fprong dezes naems brengt tot de Punifche tael, en ze afhaelt van 't woort
Ur-appa, het welke betekent een lant daer blanke menfchen woonen, omdat de volkeren van Europa de Afrikaenen in blankheit van vel verre overtref- fen : en zoo wil hy, dat ook Agenors dochter de naem van Europa zoude zyn gegeeven om de blankheit van haer aengezicht. Andere > èh ook beu- zelachtige afleidingen, zie by Meruia Cofmogr. Part. 2. Lib. I. c. 3. [ B ] Zie de fabel by Ovidius in het einde van het tweede boek zyner
Herfcheppinge ; en des zelfs uitlegginge by Boccatius Geneal. Deor. Lib. II. c. 62. Natalis Comes Mythol. Lib. V~III. cap. 23. en meer anderen, die hun werk van 't verklaeren der oude fabelen gemaekt hebben : onder anderen ook JLud. Smids over de gemelde plaets van Ovidius bl. 6j. en over des zelfs Heldinne brieven bl. 16. en voeg 'er eindelyk ook by 't geen Zaratino zegt op 't einde van 't volgende beek. [C] Zie Herodotus in zyn zevende, en Strabo in zyn tweede boek: als
ook Meruia Cofmogr. Part. 2. Lib. I. cap. 2. & 6. [Dj De Vogel vanPallas, de Godinne der Wysheit en Kunften. Zie 't
beelt Raedjlag Aenm. bb. 2 Deelbl. 325. Voor 't overige zou een geefligh vernuft ons beelt veel fieraet kunnen byzetten uit het geen de Befchr'yvers der Landen hebben aengemerkt omtrent de gedaente van Europa. Want al- hoewel de beelden van alle de wereltdeelen hier worden voorgeftelt in de gedaente van Vrouwen, zoo hebben nochtans de laetere Schryvers, die de Geografi hebben verhandelt, de gedaente van een' draek,die Strabo aen Eu- ropa gegeeven heeft, afkeurende , gemeent, dat het gevoeglyker konde ver- toont worden als eene zittedde Vrou, maekende tot haer hooft, Spanjen; tot haeren hals, het uiterfte deel van Vrankryk, daer 't aen het Pireneïfche gebergte grenft, tot haere borft, Vrankryk zelfs; tot haere armen , Italië en Groot Brittannië; tot haeren buik, Duitfchlant; tot haeren navel, Bohee- jnen ; en tot het overige van haer lichaem met des zelfs kleederen , die zich wyd en zyd om haeren zetel verfpreiden , Noorweegen, Deenmarken, Sweeden, Finlant, Laplant, Littauwen, PruifTen, Poolen, Hongarien, SJavo- nien, Kroatien , Dalmatien, Griekenlant, Thracien , Servien , Bulgarien, Zevenbergen , Walachien, Moldavien, het Prekopenfifche Tartarien, en Muskovien. Alle welke landen een geeftigh en verftandigh Schilder zeer aerdigh zoude kunnen onderfcheiden door de verwen van het kleet na de uit- geftrektheit van een iegelyk lantfchap te verwifTelen, en ze zoo te fchikken, dac
|
|||||
|
EUROPA. 29
en de muzyktuigen wort aengewezen, dat Europa altyt, in krygs-
bedryven, geleertheit en alle vrye kunften, boven de andre we- reltdeelen uitgefteken heeft. De winkelhaek, penfeelen, beitels enz. beduiden, dat dit voor-
treflyk vierendeel aerdryks weleer had en noch heeft vermaerde mannen en uitnemende verftanden, zoo onder Grieken, Romei- nen, als andere volken, in de fchilderkunft , beelthouwery, en boukunft uitmuntende. Jeremias de Dekker laet dit Wereltdeel aldus van zich zelven fpreken: In ftaet- en krygsbeflier, in kunften allerhand,
Heb ik myn zulleren noit boven my geleden. Myn gout- en glorizucht heeft Azië vermant,
't Woell Libië verwoeft, Amerika vertreden: Dus ben, dus word ik dan niet onbequaem gezeit
De kleenfte van begrip, de grootfte van beleit.
dat ze eenigszins den aert van die landen of het geen de zelve voortbrengen,
op eene gevoeglyke wyze vertoonden. Ondertuflchen moet zich niemant verwonderen, dat hy onder de hier bovengemelde lantfchappenin Europa eenige kleine geweften, als by voorbeelt ons eigen Nederlant, niet vindt opgetelt. Dat is te klein in begrip, dan dat het in dit geval eene byzonde- re plaets kan hebben, en moet daerom alhier onder het aengrenzende Duitfchlant worden begreepen: want onder veele groote dingen worden de kleine, zegt Strabo, niet mee gerekent. EUROPA
naer d'oude Gedenkmunt, door den Heer Giov. Zarat'mo Kaftellini.
IMJropa, de dochter van den Fenicifchen koning Agenor, wert
j door Jupiter, zich in de gedaente van eenen ftier hervormt hebbende, tot op 't eilant Kandië wechgevoert; gelyk dit de Poë- ten verfieren, doch inzonderheit Ovidius. Zoo wort ze dan op eenen penning van Lucius Vultejus Strabo gevonden in den vol- genden toeftant. Een jonge Maegt, rydende op eenen flier, die over 't lant loopt,
en niet door 't water zwemt. Zy zit in de geflalte gelyk men te paert [A] rydt, met het eene been aen deze, met het andere aen geene zyde. Doch dus gezeten, draeit ze zich over kant, en went het aengezigt achterwaert, als ziende naer de plaets daer ze van- daen komt. Met de rechte hant, die ze opheft, houdt ze een' iluier boven haer hooft, dierwyze dat hy een zeil fchynt, en haer aen
f A] De Schilder, die het tafereel van deze fchaeking, in een' tempel te
Sidon opgehangen, hadde gemaekt, vertoonde haer met beide de beenen aen de rechter zyde van den Stier neerhangende ; by Achilles Tatius , in 't begin van zyn eerfte boek der Minnaryen van Klitofon en Leucippe. Doch elk fchilder en kunftenaer heeft daerin de vryheit, die hy zich zelf wil gee- ven, en kan de fabel zoo vertoonen, als hy oordeelt dat'het meelt voldoen zal aen 't oog : waerin echter niemant licht overtreffen zal het ontwerp, dat Achilles Tatius ons daervan ter gemelder plaets volgens die fchildery te Sidon opgeeft, waerdigh om van een braef fchilder te worden nagevolgt. Voeg 'er ook by Ovidius op 't einde van het tweede boek zyner herfchèp- pingen, en het Vyfde Boek zyner Feeitdaegen v. 608. • III. Deel. H
|
||||
|
EUROPA.
|
|||||||
|
3°
|
|||||||
|
aen d'achter zyde pmflingert tot onder den gordel toe, alwaer ze
met de flinke hant, die op den rug des ftiers ruft, het ander ein- de des fluiers vafthoudt. Onder den ftier, tufTchen zyn e beenen ziet men den tronk eenes afgehouwen booms, eenigszins hoogach- tigh, en waeraen flechts een bladt va ft is. In de Hiërogliphifcbe beelden, die Celius Auguftinus by Piè'rius
gevoegt heeft [B], beduit dit 's menfchen ziel? die door 't lichaem langs het velt van dit leven, of door de zee dezer werelt wort heengevoert, terwyl ze met verlangende oogen naer heur vader- lant, 't geen ze verlaten heeft, dat is, naer den hemel en Godt haeren Schepper te rug ziet. En dit is de Platonifche zielkring, en de beweging der reden, wanneer naementlyk ons gemoet, afge- trokken van de Godtlyke en beftendige dingen tot de bepeinzing der menfchelyke en nietige, eindelyk wederkeert tot het befchou- wen van Godt. Het bladt aen den verheven tronk of boomftam, te zien onder
den buik des ftiers, verbeelt Italië, gelegen in den fchoot van Eu- ropa, wiens voornaemfte fieraet en grontfteun [C] dit lantfchap is; het welke ook zelf zynen naem gekregen heeft van een woort, dat een' Jlier betekent, doordien d'oude Grieken de fileren in hun- ne tael plagten te noemen Italoi, gelyk by Varro [D] en Sextus Pompejus te zien is. Voorts zeit Plinius in zyns derden boeks vyf- de hooftftuk, dat Italië in ftrekking of gelegentheit zeer naer een [E] eikebladt gelykt, en meer lang dan breet is, even als het bladt, afgebeelt op dezen penning. De
[B] Lib.I. cap. 41. Maer die Schryver neemt dan Europa niet in dat
poftuur, als zy op den penning, hier gemeidt, wordt geplaetft op een' Stier die op 't lant loopt; maer zoo , dat zy door hem wordt weggevoert door de zee, en zich aehterwaerts keerende omziet na 't ftrant, dat ze ver- laeten heeft: en die geftalte maekt de uitlegging wat klaerder, die Celius doet genoegzaem met de zelfde woorden, welke hier by onzen Schryver yolgen, tot daertoe, daer de verklaeringe van 't bladt wordt gegeeven, die van Zaratino zelf is. [ C] Dat was het eertyts, maer is het nu niet meer': gelyk bekent is.
fDJ De Re Ruflica Lib. II. cap. 5. daer hy tot eene reden van dien naem
bybrengt, dat 'er in Italië zoo veele en zulke fchoone runderen gevonden wierden, en dat lant in de zelve voort te teelen zoo vruchtbaer was. Zie ook Gellius Nb£t. Ank. L. XI, cap. 1. Columella de R. R. L. 5. prafat. en Feftus in Italia. Veele brengen dien naem ook af van een' zekeren koning Itakis; andere weer van wat anders. Men zie Feftus en Varro ter aenge- haelder plaetfen, Thucydides Lib. VI. princ. Dionyjius Halicarnojfenfis Antiq. Lib. I. cap. 22., Stephanus Byzantinus in Italia, Cluverius' Introd. in Geogr. Lib, III. cap. 22. 0. 2., Cetlarius Geogr. Antiq. Lib. II. c. 9. Van alle ande- re afleidingen wykt Bochart af in Chanaan Lib. 1. cap. 23. en wil, dat die naem zoude oorfpronkelyk zyn van een Punifch woort, dat pik betekent; van wegen de overvloedige menigte van pik, die in een zeker gedeelte van Italië- genaemt Bruttia voortkomt: en Piërius VaJerianus tekent in het 16 hooftftuk van zyn 20 boek aen, dat Antiochus fchryft, dat geheel Italië eertyts den naem heeft gevoert van Bruttia. Iets van deze gevoelens te wederleg- gen, of te verdedigen, is ons oogmerk, en ook de plaets hier niet: alleen- \yk zeggen wy, dat ons de gedachten 't waerfchynlykft voorkomt, welke dien naem afbrengt van den ouden Koning Italus; tot welk gevoelen Dioni- ftus van Halikarnaften ook meeft overhelt. JM.1 Zo beeldt het ook Rutilius af, in het tweede boek van zyn Itinera*
rium ven. 17. Ita-
|
|||||||
|
EUROPA. 31
De boomftam , eenigszins op een hoogte ftaende, verheelt
de Alpifche bergen, waervandaen Italië begint; en dus zeit So- lmus, kap. 8 , Jtalie neemt zynen aenvang met het verheffen van het Alpifche gebergte : en wat verder, Het zweemt volkomen naer een eikebladt, doch is /maller dan breeder. Wyders, Polybius [F] laet niet na Italië te pryzen wegens den overvloet der ei- kelen, dien 't op verfcheide plaetfen in veele eikeboffchen voort- brengt, tot voeder der zwynen, die dus bequaem worden om te dienen 200 tot byzonder gebruik der huisgezinnen, als tot nood- wendigen voorraedt der héirlegers, waertoe veel vereifcht wert, gemerkt het getal der gewapende krygsluiden van geheel Italië» ten tyde van Polybius, zevenmael hondertduizent te voet, en fe- ventigduizent te paert beliep. Anderen gelyken de gedaente van Italië'by eene tong; anderen by eene grafbaelde [piramide?] die, van de Alpen, haer voetftuk, afgevallen, zich in de lengte over 't lant uitftrekt. Doch dan zou die naeldefpits aen 't einde met twee punten gelyk de hoorens der halve rnaen dienen verzien te zyn : want Plinius zegt, dat Italië met zyn uiterfle eindigt in de gedaen- te des fchilts eener Amazone, 't geen naer een halve maen geleek: waerom eenigen dit lantfchap ook zeer wel vergelyken by een' lan- gen vifch met een' gekloofden ftaert. Die deze gelykenis maken, kunnen 't hoofd van zulk een' vifch nemen voor een uitbeeltfel der Alpifche bergen; het lichaem ter aenduidinge van het heele lant, dat zich, gelyk de vifch,langwerpigh vertoont, doch mede in 't be- gin breet, en aen 't einde fmaller uitloopt, gelyk de vifch by den ftaert; welke ftaert dan, als geklooft zynde, kan ftrekken tot een beelt der twee fpitfe punten van Italië; namentlyk Leucopetra, nu. Capo deÏÏ Arme, en Lacinium [G], nu Capo delle Colonne; tuf fchen
Italiam rerum dommam qui cingere vim,
Et totam pariter cernere mente velit;
Inveniet quernse fimilem procedere frondi, Artatam laterum convehiente fmu. Maer in dit geval moet men evenwel het onderfte deel 'er afneemen, en
het zelve by iets anders vergelyken; zoo als Plinius, een weinigje verder door onzen Schryver gemeldt, ter aengehaelder plaetfe ook gedaen heeft: en dat zelfde zal men ook moeten in acht neemen, indien men 't met Eu- flathius wil vergelyken by het bladt van eiloof. Polibius (1) en anderen (l meenden, dat men 'er de gedaente aen kon geeven van een' driehoek: doch ir. die afbeelding is in meer als een deel gebreklyk, en daerom met recht afge- keurt by Strabo Lib. V. pag. 322. Doel} welke de befte gelykenhTe'is, zul- len wy wat laeger aenwyzen. [F] Jn het 15 hooftituk van zyn tweede boek.
f G] Zaratino dwaelt hier , wanneer hy Lacinium of Capo delle Colonne
ftelt tot een der twee punten van Italië , daer hy in des zelfs plaets hadde moeten noemen de Kaep Sallentinum of Japygium, nu Capo di S. Maria: die zich ftrekt na de Jonifche zee, terwyl de Kaep Lacinium, zoo wel als Leucopetra, uitfehiet in de Siciliaenfche. Zaratino fcl^nt daerdoor misleidt, dat zyne gedachten gefpeelt hebben op de twee punten niet van Italië, maer op die, in welke zich de berg Apenninus in dit uiterfte gedeelte van Italiè* fplyt, zynde de bovengenoemde Leucopetra en Lacinium. De zaek is klaer, en heeft geen bewys van nooden: men zie alleenlyk de kaerten van Italiè' by Cluverius, Cellarius en anderen. De befte gelykeniffe ondertuffchen, die'er myns weetens oit van Italië is gemaekt, is de gedaente van eens menfehen- been of van eene laers, waer van de fcheen wordt befpoelt door de Tos- H 2 ' kaen-
|
|||||
|
V
|
|||||
|
32 EUROPA.
fchen welke twee hoofden of punten een zeeboezem halve maëns-
wyze infpoelt: leggende d'eerftgenoemde uithoek ter rechte, en de tweede ter flinke zyde des gemelden inhams , en ftrekkende zich d'een naer de Ionifche, d'ander naer de Siciliaenfche zee. De rug van den vifch, als van 't hooft af, tot den flaert toe reikende, verbeelt dan gevoeglyk den Apennyn, zynde een zeer hooge berg, die, van d'Alpen af beginnende, door ganfch Italië loopt. En dus meenen we van het boombladt, als Italië, het hooft van Europa uitbeeldende, genoeg gezegt te hebben. Voorts komt Europa op eenen penning van Lucius Valerius ook voor als eene Maegt, zit- tende op een' ftier, die op 't lant ftapvoets voortgaet. Deze keert haer aengezigt naer 't hooft des' ftiers toe, en ftrekt haer flinke hant over den hals van het beeft, terwyl ze mede met de rechte eenen fluier achter haer houdt, die als een zeil [H] om hoog bo- ven haer hooft uitwaeit, doch zich alhier voorwaert ftrekt naer heur flinke hant toe. Sommigen [Ij nemen den flier voor een fchip, dat tot een ken-
merk een witten flier voerde, en waermede Europa in Kandië zoude zyn heengebragt; trouwende aldaer met Jupiter, of met Afterius, of anders miflchien met Xantus den koning; want hierin verfchillen de fchryvers. En dus zoude de fluier, opgezwollen van den wint, het zeil verbeelden des fchips, waermede zy wert wechgevoert. kaenfche zee, de kuit door de Golf van Venetië, de voet door de Sici-
liaenfche en Jonifche zee. De knie kan men Hellen by Livorno, de knie- waede by Ravenna, en al wat boven deze twee lieden is tot aen 't Alpi- fche gebergte toe, magh men voor de dye neemen. Het midden van de kuit vindt men by Ankona, dat van de fcheen by den mont van den Tiber. De kaep Garganus, nu Monte Gargana, heeft de plaets en eenigzins de ge- daente eener fpoor aen eene laers. De hiel wordt zeer wel verbeeldt door de bovengenoemde Kaep van S. Maria, by de Stadt Hydrus, nu Otranto; gelyk de toonen van den voet door Leucopetra of Capo del 1'arme : terwyl de holligheit van de laers onder den voet bequamlyk wordt afgefchets dooi- den zeebodem van Tarentum, nu genaemt de Golf van Taranto. [H] Zoo vindt men ze ook by Vaillant in zyne Numismata area Impera-
torum in coloniis &c. torn. 2. pag. 129. 151 en 177. met eenige byzonderhe- den de fabel van Europa betreffende: doch de beenen hangen op die pen- ningen beide af aen de rechter zyde van den ftier, gelyk in de fchildery boven gemeldt. Ondertuffchen moet men weeten, dat de Jefuit Jobertus in zyne JSfotitia Rei Nummaria Prac. 9. p. 219. van gevoelen is, dat alle de penningen , daer men Europa op een' ftier ziet, onecht zyn, en van Seydius verdicht. [IJ Zie de Schryvers aengehaelt in onze aenmerkingB over 'tvoorigebeelt.
A Z I A.
E Ene Vrou, verfiert met een' fchoonen bloemkrans, die
met verfcheide vruchten doorvlochten is. Zy is zeer ryklyk gekleet, en' blinkt geheel van gout, paerlen , en andre koftlyke fteenen. In de rechte hant houdt ze eeni- ge takjes met de bladeren en vruchten van kaffi, peper en nagelen. In de flinke Heeft ze een kunftigh wierookvat, waer-
|
||||
|
A Z I A. 33
waeruit men een' zeer grooten rook ziet opftygen. By
het beelt legt een kameel op zyne knien, of in zoo eene geftalte als het den fchilcler beft dunkt. Azia is de helft [A] des aerdryks, te weten voor zoo veel de
uitltrekking der landen, die 't in zich begrypt, aengaet; maer voor zoo veel de verdeelinge der werekbefchryving belangt,is het maer een derdedeel des aerdbodems. Het ontleent zynen naem van de Nimf [B] Azia, dochter van den Oceaen en Tethys; welke Azia men zegt dat beide over Groot en Klein Aziè' geheerfcht heeft. De bloemkrans en vruchten geven te verilaen, dat Azia, gelyk
Joannes Bohemus fchryft, een zeer gematigde en zachte lucht heeft: waerdoor het niet alleen alles wat tot onderhoudt van'smen- fchen leven vereifcht wort, voortbrengt, maer ook, volgens Bem- bus [C], allerleie foorten van vermaek en lieflykheden verfchaft. Het dierbaere gewaet, met gout en edel gefteente doorwee-
ven en bepronkt, verbeelt niet alleen den grooten overvloet der
[A] Ja wel ruim de helft, zoo men het aerdryk niet grooter neemt, als
het voor de ontdekking van Amerika bekent was: in hoe eene betrekking onze Schryver 't hier ook opvat, dewyl hy zoo aenilonts zegt, dat het een derde deei van den aerdbodem in de verdeeling der wereltbefchryvinge uit- maekt. Dat echter hier ganfch omgerymt is, daer hy de beelden niet van drie deelen des aerd^ks, na 't gevoelen der Ouden, maer van alle vier, zoo als ze nu bekent zyn, opgeeft. Om de groothek van Azia fchynen fommige der Ouden de aerde verdeelt te hebben alleenlyk in twee deelen Azia en Europa, hebbende onder Europa ook Afrika begreepen , en het zelve als een gedeelte van Europa gerekent. Zie Cluverii Introd. in Geogr. Vet. & Nov. Lib. I. c. 14. 0. 3. Plinius evenwel ftelt Europa Hifi. Nat. Lib. VI. c. 33. byna de helft grooter dan Azia,zynde 'er in zynen tyt noch een groot gedeelte van Azia onbekent geween-. [B] Zoo fchryven Varro de L. L. Lib. IV. 5. IJidorus Orig. L. XIV. c. 3.
Herodotus Lib. IV. en meer anderen door Berkelius aengehaelt over Stepha- nus Byzantinus v. Ajia. Maer deze en andere afleidingen van dien naem, zoo wel fabeleus, als die wy boven hebben verworpen in Europa, met ïtil- zwygen voorbygaende moeten wy alleenlyk zeggen, dat de geleerde Bo- chart van gevoelen is, dat het van 't Fenicifch woort Aft, dat midden of middel/i betekent, is herkomftigh : met welken naem hy meent dat eerlt zoude genoemt zyn geweeft alleenlyk dat gedeelte van Azië, het welk men gewoon is te noemen klein, Azië', en tegenwoordigh den naem voert van Natolië, liggende na de gedachten der Ouden recht midden tulfchen Europa en Afrika: naderhant zoude zich die naem verder hebben uitgebreidt, en. gemeen zyn geworden aen dat ganfche wereltdeel, nu onder dien naem bekent. [ C ] NelP odorato & lucid' Oriente
La lotto il vago & temporato Cielo,
Vive una lieta & ripofata gente,
Che non 1'offende mai caldo ne gielo.
Wat voor de relt de gemaetigde lucht, de vruchtbaerheit, rykdom en verde- re zaeken , hier van Azia gemeldt, is betreffende , alle die dingen zyn zoo uitmuntende , dat daerom veelen dit wereltgeweft voor het uitmunteniïe deel van den aerdbodem hebben gehouden. Zie Cluverii Introd. in Geogr. Vet. & Nov. Lib. V. c. 1. §. 2. en de Schryvers aldaer aengeweezen door Hekelius. Maer ook is alles wat onze Schryver hier van Azia zecht, zoo bekent, dat wy den Leezer met geen verklaeringen dien aengaende be? hoeven op te houden. ; IJl Deel. I
|
||||
|
AZIA
|
|||||||
|
34
|
|||||||
|
der kofUykheden, daer dit zeer ryke wef eltdeel mede voorzien
is; maer ook de manieren'der Aziatifche volken, waervan de bo- vengenoemde Bohemus zegt, dat zoo wel mannen als vrouwen zich met allerlei koftlyke verfierfelen , als goude ketens, arm- ringen, oorpaeiien , en andre ryke pronkeryen behangen en op- fchikken. In 's beelts rechte hant ziet men de takken van verfcheide kruit-
gewa/Ten [fpeceryen ], omdat Azia daervan zoo vruchtbaer is, dat het de zelve allen anderen geweilen mildelyk mededeelt. Het rookende wierookvat ftrekt een uitbeeltfel der zoet-en lief-
lykruikende vochten , gommen,en droogeryen, die meenige lanfr- flreek van Azië voortbrengt; doch inzonderheit is het een beelt van den o ver vlo et der reukwerken, die hier zoo groot valt, dat het genoeg is [ D ] voor de geheele werelt om 'er haere offeranden van te doen. De kameel komt hier te pas, omdat hy Azië byzonder eigen
is; gelyk ook de [E] Aziaenen van dit dier meer dan van eeni- ge andere gedient worden. Dit deel aerdryks (preekt by Jeremias de Dekker aldus: O my rampzalige! die eertyts heb geblonken,
Die eerft. geblonken heb van 's Hemels helder Woort*
Leg nu in eenen nacht van dwalingen verfmoort,
En in onwetenheit en beeftigheit verzonken. Het geeftelyke licht heeft als de zon gedaen;
Het wilde my eerft op-, my ook eerft ondergaen.
[D] En altyt ook in oude tyden genoeg geweeft is, doe de offerhanden
van reukwerk veel menigvuldiger in de wereld waeren, als nu tegenwoor- digh na het doordringen van den Chriftelyken Godsdienft. f E] Byzonder in Arabië, waerom men ook op de oude penningen, be-
trekking tot Arabië hebbende, veeltyts een' Kameel vindt. Zie onze aenmer- kingen over 't 9 Beelt der Overwinning. A Z I A, anders.
OP eenen penning van Adrianus vertoont zich Azia als
een ftaende Vrou, die in de flinke hant drie fchichb ten heeft [A]. [ A] Het opfchrift van dien penning was AJia, na 't getuigenifle van Ok~
ko U. C. 876. Wat die fchichten beduiden , weet ik niet : of het mochte weezen omdat de volkeren van Azië, dat geweer outtyts meer eigen was dan die van Europa en Afrika: waerom men op verfcheide penningen, die betrekking hebben op de Oofterfche Landen, fchichten, boog, pylen, en pylkoker vindt afgebeeldt. ■f
AZIA, noch anders.
E En andere penning vertoont weder een ftaende Vrou,
maer die in de rechte hant eene. ilang, en met de -- flinke
|
|||||||
|
A Z I A.
|
|||||||
|
35
|
|||||||
|
flinke een fcheepsroer houdt. Onder haere voeten ziet
men een' voortleven, alles met het omfchrift ASIA [A], [A] By den zelfden Okko ter aengehaelder plaets. Men vindt dien pen-
ning ook" in Oudaens Roomfche Outheden bladtz. 117 of 103. Die den Icheepsfteven en het roer daerom meent op den penning verbëek te zyn , of omdat men uit Italië niet anders als te fcheep in Azië kan komen, in wel- ke gedachten ook Jobertusis in zyne Notitia Rei Nummaria Prac. g.p. 218.; of omdat de zeevaert in veele fteden van Azië onder Adrianus bloeide, en zy in de zelve zeer bedreeven waeren. De laetfte uitlegging kan ik niet voor goet keuren , omdat ik geene reden zie, waerom een Romeinfch Kei- fer de Scheepskundigheit der Aziaetifche volkeren boven die van Europa met het flaen vaneene gedenkmnnt zoude hebben willen roemen; en wel vooral, zoo de flang in de hant des beeltsna 't gevoelen van Oudaen zach op de overwinning door Trajanus, den voorzaet van Adrianus , behaelt op de Parthen, die ganfch geene gemeenfchap met de zee hadden. Doch gelyk wy die uitleggen van de Hang verwerpen, zullende daer breeder van handelen over 't vierde beek der Overwinning; en te gelyk ook de laetfte van den fcheepsfleven en het roer afkeuren: alzoo moet men de eerfte zoo begrypen, dat zy niet enkel aen Azië alleen eigen is, maer ook aen Afrika; en alle byzondere Landen, daer men te fcheep moeft komen: gelyk die geenen, die in de penningkunde der Ouden eenigzins bedreeven zyn, door menigvuldige blyken ten overvloet kan bekent zyn. AFRIKA.
E Ene Morin, die bykans naekt is, en met kroeze en
verwarde hairen. Zy heeft op haer hooft, in plaets van eenen helm, den fnuit eens olifants; en een koraelen- fnoer om haer' hals: gelyk ook een paer koraelen haer tot oorfierfels dienen. In de rechte hant houdt ze een fchor- pioen; en met de flinke eenen overvloetshoorn vol koorn- airen. Aen 's beelts eene zy ftaet een leeu, die zich zeer fel toont j en aen d'andere ziet men eenige adders en flangen. Afrika, een van de vier vierendeelen der werelt of des aerd-
ryks, heet dus als of men zeide Aprica [A], dat is, gekoejlert wor- dende [ A ] Zoo fchryft IJidorus Orig. Lib. XIV. c. 5. Africam quidam nomina-
tam exijlimant, quaji Apricam, quod Jit apertaceelovelfoli, & fine horrors frigoris. Doch die afleiding is ongerymt, hoe zeer ook onzen Schryver het tegendeel toefchynt; en niet een hair beter vatten het die, welke mee Servius over Virgil. Mn. Lib. V. v. 128. dat woort haelen van het Griekfch $flm (Phrikee) dat een gryzeling of grilling betekent; en dus na 't voor- zetten van de letter «, die in de famengeftelde woorden by de Grieken niet is te zeggen, zoude te kennen geeven een lant, daer men geen grilling van koude voelt, of dat zonder koude is. Maer hoe zoude dit wereltdeel doch aen een' Griekfchen of Latynfchen naem komen ? daer het van geen van beiden allereerft is bevolkt of bevaeren. Wesbalven deze en meer andere beufelachtige afleidingen overflaende, zullen wy ons vergenoegen met al- leenlyk noch voor te ftellen het gevoelen van Bochart (1), die den naem af- ('i)Geogr, brengt van een Punifch of Afrikaenfch woort, dat een koornair betekent, Sacr.Lib, zoo dat Afrika na de kragt en aert van de Punifche tael eigentlyk zoude **c> 2'> zyn te zeggen een lant van koomairen; en dit weer na de eigeni'chap van die I 2 zelfde
|
|||||||
|
36 AFRIKA.
dende door de zon: en dit fchynt niet heel ongerymt, gemerkt al-
daer geene koude geleên wort. Of anders voert het dien naem fniffchien naer zekeren Afer, eenen van Abrahams afkomelingen, gelyk Jozefus [B] meent. Het beelt vertoont eene zwarte vrou, omdat Afrika, als geheel
onder het zuiden, en ook voor een gedeelte onder de Zona Torri- da [ verzengden wereltgordel ] gelegen, ter dezer oorzaeke met in- wooners bevolkt is, die van natuure zwart [ C ] en mooren zyn. Zy wort naekt geftelt, omdat dit wereltdeel geen' zonderlingen
rykdom [D] bezit noch uitlevert. Op 'l hooft voert ze eenen olifantsfnuit, omdat Afrika op eenen
gedenkpenning van Keizer Adrianus met zulk [ E ] een by voegfel voorkomt: waervan de reden is, dat de olifanten dezen wereltdee- le zeer eigen zyn: zulx dat dAfrikaenen de zelve tot den kryg ge- bruiken , in welken deze dieren eertyts den Romeinen, Afrikaes vyanden , niet alleen tot verwondering ftrekten, maer hun ook een grooten fchrik en vrees aenjaegden [F], De
zelfde tael een koornryk en vruchtbaer Lant: waerop dan wonderlyk paffen
de koornairen en de overvloetshoorn in de befchryving van ons beelt, en op veele oude penningen, die Afrika zoo vertoonen. [B] In het fefüende, of volgens de verdeeling van anderen, in het 15
hooftfluk zyner Joodfche Outheden. Doch Jozefus noemt hem aldaer Ofres en ook Jafra en niet Afer, en zegt, dat het is geweefl een' zoon van Ma- dams (dien de H. Schrift Medan noemt Genef. XXV. 2 ) , den zoon van Abraham by Ketura. De zoo even gemelde Izidorus noemt hem evenwel duidlyk Afer, Orig. Lib. IX. cap. 2. & Lib. XIV. c. 5. Maer alzoo Mozes ons wel uitdruklyk zegt Gen. XXV. 6. dat Abraham de zoonen zyner bywy- ven, en daeronder gevolglyk ook Medan , met gefchenken weg zondt van zy- nen zoone Jzaak ooflvoaerts na 't Lant van Oojien; zoo ziet een iegelyk wel, hoe, weinigh waerfchynlykheit 'er is, dat een zoon van dezen Medan met een leger, gelyk Jozefus en Izidorus zeggen, zoude gekomen zyn in dat gedeelte van Afrika , dat de Ouden kenden, dat is, byna geheel in 't Wellen. [CJ Evenwel niet alle, maer Hechts een gedeelte : gelyk genoegzaem
elk weet. [D ] Of ook , omdat het een zeer warm Lant zynde weinigh kleederen
noodigh heeft tot befchutting tegen de koude : waerom Afrika ook wel in eene vrouwegedaente met een' waeier in de hant vertoont wordt: gelyk wy beneden zien zullen over 't volgende beelt. [E] En ook met den meeflen anderen toeflel, door onzen Schryver hier
aen ons beelt gegeeven, als naementlyk den fchorpioen in de rechte hant, en den overvloetshoorn met koornairen in de flinke ;• zynde zy in eene zit- tende geflalte, en haere armen en de rechte zyde van haer bovenlyf ont- bloodt: flaende daerenboven voor haere voeten een korf, daer eenige koornai- ren boven uitkomen , en onder haere flinker arm zeven rotfen of bergen. Zie dien penning by J. Gronovius over Pomponius Mela Lib. I. c. 5. uit. en aldaer des zelfs aentekeninge : als mede by Oudaen in zyne Roomfche Mo- gentheit bl. 178. of 157. Alwaer de Leezer de verklaeringe van alle die din- gen kunnende vinden, zoo is het onnoodigh hier te herhaelen, het geen al- daer reets gezeit is. Met de Olifantsfnuit op 't hooft vindt men Afrika ook op eenige penningen by Pië'rius Valerianus Hierogl. Lib. II. c. 3. en by Ful- vius Urfinus inde Gellachten der Cejiii, Eppii en Norbani: en zoo wordt het ook verheelt by Claudianus de Bello Gildon. v.i^S.& in I. Conf Stilic. L. II. v. 236. [F] Doe zy die groote beeften allereerft zagen , vreesden zy 'er zeer
voor: doch die fchrik was ras over, en zy willen heel fchielyk raet om die groote lichaemen te vellen of onnut te raaeken. Zie Florus Epit. Hij}. Rom.
|
||||
|
AFRIKA. 37
De kroeze hairen [G], alsook de koraelen [H] aen hals en oo^
ren, zyn eige kentekens en prohkfieraden der moorinnen. De felle [I] leeu, het fchorpioen en d'andre venynige ondieren,
dezen beelde bygevoegt, betoonen, dat Afrika zulke fchepfels in overvloet [K] voortbrengt, alwaer ze ook boven maete vinnigh en vergiftigh zyn. D'Overvloetshoorn vol koornairen , verheelt de veelheit en
vruchtbaerheit [L] des koorns van dit Aerdryksdeel, waervan Joannes Bohemus getuigt, dat 'er twee koornoogften in elk jaer komen, gelyk 't 'er ook tweemael 's jaers zomer is, By J. de Dek- ker zegt Afrika dit: Myn flinziek ongediert en kan de dolle lullen
Der holle gierigheit niet keeren van myn kullen. Al ben ik overal of zantwoeftyn of wout,
Al word ik van den Kreeft en van den Bok gebraden, Ja zwart gerooft als pik, noch weet, noch vint ze paden Of binnen door myn zant, of buiten door myn zout. Rom. Lib. I. cap. 18. Maer niet alleen de Afrikaenen gebruikten Olifanten in
den kryg, maer ook de Aziaetifche volkeren , en zelfs de Grieken, die ze uit Azië, dat ook een menigte van Olifanten geeft, bequamen. De eerfle, die de Romeinen gezien hebben ,zyn geweeft in den oorlogh, die zy inltalië gevoert hebben tegen Pirrhus, den Koning van Epirus. Zie Florus ter aengehaelder plaets, met de aenmerkingen van Freinshemius en andere geleerde uitleggers. [GJ Voeg 'er by dikke lippen, groote borilen, een' ranken buik, dun- ne beenen , en groote voeten : gelyk zoo de Afrikaenfche Vrouwen be- fchreeven worden in het Moretum van Virgilius, of liever van Serenus, aen wien anderen dat dichtwerkje toefchryven, v. 31. erat unica cuflos,
Afra genus, tota patrium teftante figura, Tortacomam, labroque tumens, & fufca colore* Peftora latajacent mammis: compreffior alvo, Cruribus exilis, fpatiofa prodiga planta. [H] Die op de kuft van Afrika veel vallen: daer ze, na 't verdichtfel van Ovidius (1), zyn gekomen uit de rysjes , die Perfeus onder den kop van tt\ Me. Meduza aen 't flrant van Afrika , nadat hy Andromeda had verloft van 't tam. Lib. zeemoniler, fpreide; om het op 't harde zant niet te quetfen: waerdoor die IV. v. rysjes eene fteenachtige natuur aennamen en in Korael veranderden: waervan 74°- het zaet in zee geworpen ook aldaer rysjes voortteelde, die onder't water buigzaem en week bleeven, doch in de lucht komende flyf en hart wierden, en dus geheel korael waeren. En gelyk na dit zyn verdichtfel het korael in de zee van Afrika is gekomen, zoo hebben ook de menigvuldige en veelerhan- de flangen in dat Lant insgelyks hunnen oorfprong van den zelfden kop van Meduza: want Perfeus, nadat hy ze van den romp had geflagen, door de lucht vliegende over Afrika, zoo waeren de druppelen bloets, zegt (2) die , -. y, ... geloofwaerdige Dichter, welke 'er afvielen, verandert in veelerlei foort.van Lib. IV.' flangen: en van daer was het gekomen, dat men 'er dat ongedierte zoo me* v. 616.' nigvuldigh en zoo boosaerdigh vindt. [I] Zie het volgende Beelt. f"K] Zie Manilius Aflron. Lib. IF~. v. 662. [L] Quantum incolitur, eximie fertilis, zegt Mela (3), dat is, zoo verre t,\ lh,,
als het bewoont wordt, is het by uitjlek vruchtbaer. Voeg hier by het geen I. c. 4. de Geleerden uit Plinius en anderen hebben aengetekent over Horatius L. ï. O. I. v. 10. De Koornairen komen daerom ook voor op veele penningen van Afrika, gelyk behalven de reets gemelde ook te zien'is by Piërius Vale- rianus Hierogl. Lib. IÏ. cap. 3. & Lib. LV. cap. 4. En om dezen overvloet van Koorn is de Godinne Ceres ook in verfcheide Steden van Afrika geviert: gelyk mede de oude penningen getuigen. Zie die by Vaillant Nurnifmat. in Coloniis &c. Tom. I. p, 271 in M. Aurelio, & p. 308 in Commodo. III Deel K AFRI-
|
||||
|
§8 AFRIKA.
'AFRIKA anders.
OP eenen penning van Severus [A] vertoont zich Afrika
als eene Vrou, die met de flinke hant eenen Leeu aen een tou vaft. houdt. Op eenen penning van Adria- tius [B] komt het voor in de geftalte eener op d'aerde zit- tende Vrou, in wiens rechte hant men een Schorpioen ziet, en met een' Overvloetshoorn in de flinke. Met een' Oli- fants-fnuit op 't hooft verfchynt Afrika op verfcheide oude gedenkpenningen [C]. [ A] Zie dien penning by Okko U. C. 948. en 960; en ook by Oudaen ter
plaetfe over 't voorige beelt gemeldt, daer hy meer als een' zulken penning opgeeft. [ B ] Dezen penning hebben wy reets breeder befchreeven over 't voo-
rige beelt. [C] Zie die insgelyks over 't voorige beelt aengeweezen. By Pië'rius
vindt men noch twee andere befchryvingen van Afrika, die wy den Leezer hier zullen mededeelen. De eene geeft hy ons in het 27. Hooftftuk van zyn 54. Boek, en die beftaet in eene vrou, die in eene nederliggende geftal- te, op die wyze als de Ouden aen hunne tafels op de maeltyden nederlagen, met het hooft op haere linke hant ruft , daer ze eenen granaetappel in heeft: terwyl men in haere rechte hant een' waeier ziet, om de groote hit- te van Afrika te vertoonen; zynde haer twee zeebaeren gegeeven in plaets Van een kuffen, beduidende den Oceaen en de Middelantfche zee : tot een blyk van welkers omloop rondom haer, Piërius zegt, dat ze ook twee rin- gen voor aen haere vingeren draegt. Dat de granaetappel voor Afrika wordt genomen , is, omdat het eigentlyk eene Afrikaenfche vrucht is, (i)Plinius meeft en beft vallende omtrent Karthago: waerom (1) de Latynen dien ap- Lib. XIII. pel ook noemen rtïalum Punicum, dat is, een Afrikaenfchen of Karthaginien- c- *P> Jlfchen appel. De tweede befchryvinge, die ons Piërius opgeeft van Afri- ka, leeft men in het vierde Hooftftuk van zyn 56. Boek, zynde de zelve wederom eene vrou, met eenen hoet op het hooft, en een lang opperkleet aen, dat achter van de fchouderen nederhangt tot op den gront toe, en de kleur heeft van zeewater: daer onder ziet men een tweede kleet dat root is, uitgezondert dat des zelfs onderfte deel ter hoogte van een' voet, wit is : en om de bovenfte en benedenfte rant van dat kleet loopen twee goude boor- den. Beide haere armen zyn naekt, die ze na weerzyden uitftrekt, vertoo- nende in elke hant twee koornairen. Onder haere voeten eindelyk liggen twee fcheepen, met koorn bevracht: en men ziet boven aen de Schildery gefchreeven Procos. Africa, dat is, Lantvoogt van Afrika. Die befchryving is genomen uit een Boek, genaemt Nbtitia dignitatum Utriusque Imperii, het welk gelooft wordt gefchreeven te zyn omtrent het einde der Regeering van den Keizer Theodozius de Jonge, en eene korte fchets behelft van alle de Amptëh, zoo in den burgerftaet als in het krygsbeftier, beide van het Oo- ftèrfche en Wefterfche Keizerryk, met al wat tot die ampten behoort, ne- vens eene afbeelding van de fieragien van eer, aen de voornaemfte dier amp- ten gegeeven: en alzoo wiert voor den Lantvoogt van Afrika ten tyde als dat boek gemaekt is, in ftaetfie gedraegen zoodaenigh een vrouwebeelt, als hu hier befchreeven is, voorkomende in het 46. Hooftftuk van het tweede deel van het gemelde boek. Wat nu de uitlegging van die beelteniffe aen- gaet, Piërius zegt 'er niets van, behalven dat hy meldinge maekt van de Vruchtbaerheit van.Afrika, die ongetwyfelt wordt aengeweezen door de koorn- airen : daer in't voorige beelt van gemeldt is. Dat de noet haer gegeeven is tot èfweering van de heete Zon, die men in Afrika heeft, en dat de kleur van 't bovehkleet de zee beduidt, die dat lant omringt, valt lichtelyk te zien: en wat het tweede kleet betreft, daeromtrent giffe ik, dat des zelfs goude boor- den betekenen, dat voornaementlyk de zoomen van Afrika vruchtbaer zyn in
|
||||
|
A F R I K A.S- 39
In koorn, zynde de kleüf dei" rype koörnairen goudgeel. De rbode kleur
zoude men kunnen toepaffen op de verf van 't. aengeziqht der inwoonderen Van Afrika, dat Klaudianus (i) .noemt calido rubicunda die, dat is,, root ver.- W Irl bfant doof.de heete zon. Maer alzoo dit het ailerbequaemft door hët.aénge- Canf°Stl« zicht van de vrou zelve konde worden uitgebeeldt (waer van echter Piërius ik.Lib.II. de kleur niet meldt) zoude ik liever van gedachten zyn,dat de rootheit van 't v. 257. kleet daer op ziet, dat de binnenlantfche deelen van Afrika even als ver~ fchroeit en root verzengt zyn van de Zon: als welke onder de Zona tor- (2) De rida of brandende weereltriem, die Klaudianus (2) Zona rubens, dat is roo- Bello Gil- de weereltriem, noemt, gelegen zyn: gelyk de witte kleur van 't onderfte y°"a^ gedeelte van dien rok my toefchynt de groote woeftynen van zant af te beelden, die men in Afrika heeft, en die van verre byna even als een wit velt vertoonen. Maer hoewel deze uitlegging der witte kleur van 't onder- deel des kleets miffchien eenigzins zoude kunnen voldoen, zoo moet noch- tans hier worden aengemerkt, dat in die beelteniffe niet zoo zeer vertoont wordt het geheele wereltdeel Afrika,als wel dat gedeelte van het zelve, dac onder de beheering van den Roomfchen Lantvoogt ftont, welk ftuk alleen de Romeinen ook Afrika, zoo wel als het geheel, noemden. Tot dit ftuk nu behoorden die groote woeftynen van zant niet: zoo dat de bygebragte uitlegging der witte kleur hierdoor zeer onzeker wordt: waerop ik te mul- der durf vaft gaen, omdat men met geene zekerheit kan bepaelen, of de kleur van dat deel des kleets in die beelteniffe van Afrika wel waerlyk wit ge weeft zy, dewyl de oude hantfchriften van 't gemelde boek de kleuren des beelts, gelyk ook eenige andere dingen, niet alle even eens vertoonen. Guido Pancirolus, die verklaeringen over dat boek gefchreeven heeft, zegt, dat de befchry ving van Piërius overeenkomt met het afïchrift, dat Urfinus gehad heeft: behalven dat ook dat geene, dat Piërius heeft aengezien voor het onder- derdeel van het tweede kleet, een rok is, welke van onder het tweede kleet uithangt tot op de voeten. Die rok nu had in het afïchrift van Pancirolus, en van anderen, niet eene witte, maar goude kleur, zynde het tweede kleet niet root, maer groen, en 't opperkleet purperverwigh, niet gelyk de kleur der zee. Indien dit de waere afbeelding is, geweeft, fchynt men de .gpude kleur te moeten toepaflen op het rype koorn, gelyk gefchiedt is; de groene of op het groeiende koorn, of op de vrugtbaere weiden in Afrika , "dat zeer veeryk is; en eindelyk de purpere, op den gloet der heetezon in. dat wee- reltdeel. De twee fcheepen eindelyk met koorn,onder of bezyden des beelts voeten, of drie, gelyk 'er in 't afïchrift van Pancirolus gezien wierden, be- duiden den voorraet van koorn, dien de Lantvoogt van dat geweft vandaer na Romen zondt; zynde ook Karthago even daerom voornaementlyk we- derom opgebout geweeft. AMERIKA.
E Ene byna naekte Vrou, wiens vel donkergeel is. Haer
wezen ftaet vervaerlyk, en de weinige kleeding, die haer van den eenen fchouder dwars over 't lyf hangt en de fchaemleden verbergt, is geftreept met verfcheide kleuren. Heur hair hangt breet uitgefpreit, en ze heeft in 't ronde om haer lyf een niet onaerdigh verfierfel, beftaende in vee-, lerleie vederen , die al mede verfchillig van verwen zyn. In de flinke hant heeft ze eenen boog, een' pyl in de rech- te, en daer hangt een pylkoker vol pylen op haer zyde. Onder haer eenen voet legt een menfchehooft, dat met eenen pyl doorfchooten is, en aen haer eene zyde vertoont zich op den gront eene haegdis van ongemeene grootte. K 2 Dewyl
|
||||
|
4o A " M E R I K A.
Dewyl dit wereltdeel eerft nieulings [ A ] ontdekt is , hebben
d'oude Schryvers hiervan niets kunnen melden ; derhalve zullen we in het toeilellen dezes beelts met de nieuwe Schryvers te rade gaen: als naementlyk met den Vader Girol. Gigli> Ferrante Gon- zales, Boterus, de verdere Vaders Jezuïten, en Faufhis Runghe- ze del Monte Pulciano [B]. Het beelt dan is byna ganfch naekt, omdat de volken dezes we-
reltdeels doorgaens naekt gaen , uitgezeit dat Ze nochtans ge- went zyn hunne fchaemleden met katoene (luiers en andere dingen te bedekken. De middelkrans van menigerleie vederen is de pronkery, welke
by die luiden zeer gemeen is: ja plachten fommigen hunner op ze- kere tyden 't geheel e lyf wel met zulke pennen op hunne wys te verfieren, volgens de getuigenis der bovengenoemde Schryvers. Dé boog en pylen zyn de wapens die by d'Amerikaehen dermae-
te in gebruik zyn, dat ze niet alleen door de mans, maer in ver- fcheide geweften van dat wereltruim, ook door de vrouwen [ C ] gevoert worden. Het menfchehooft onder 's beelts voet wil zeggen, dat dit wree-
de volk meerendeels gewent is zich met menfchenvleefch te voe- den: want de menfchen die door hen in den oorlogh overwon- nen worden', eeten ze op, gelyk Ze ook hunne gekochte flaeven opeeten. De haegdiiTen zyn in die landen zoo onmaetigh [D] groot
en wreet, dat ze niet alleen andere dieren; maer ook de menfchen ver-
[A] Ëerft in den jare 1492 door Kriftoffel Kolumbo van Genua, die de
Amerikaenfche Eilanden Hifpaniola ,Kuba, en Jamaika, heeft gevonden; daer- na in den jaere 1497 door Amerikus Vefputius van Florence , die 't vafte Lant heeft ontdekt, en na zyn' naem genoemt Amerika. Filippus Kluverius meent, dat Amerika reets in veel oudere tyden is bekent geweeft , en dat men zulks kan bewyzen uit PlatOjDiodorus den Siciliaen, en andere Schry- vers : maer hy wordt daerin wederlegt door joh. Reiskius met vry bondi- ' ge redenen. Zie de gevoelens van beide beredeneerd in Ckverii Introdutt* in Geogr. Vet. & Nbv. Lib. I. c. 13. & Lib. VI. c. 11. met de nooten van den voornoemden Reiskius. [ B ] Onder onze Nederlanders is dat geweft befchreeven door A. Monta-
nus, voerende dit werk den titel van Befchryving van Amerika, en door Johannes de Laet in zyne befchryving van Weftindien: die ons in zyne voor- reden een reeks van allerleie Schryvers opgeeft, die van dit Wereltdeel heb- ben gehandelt; gelyk ook eenige worden aengeweezen door Hekelius over Cluverii Intr. in Geogr. Vet. (f Nov. Lib. VI. c. 11. 0. 3. [C] Hiervandaen hebben de Spanjaerden de groote rievier Tobo in
Guaiana den naem gegeeven van Rievier der Amazoanen , omdat zy in 't ontdekken der landen, langs die rievier geleegen , door eenige Vrou- wen kloekmoedigh wierden beftreeden : welken naem echter Herrera en de (O Veer- Laet (1) arkeuren als fteunende op weinigh gront, en niet aen dit gedeel- " hnd6ffl' te van Amerika in 'c byzonder paffende, omdat men in verfcheide geweften z 00 ' van dat Wereltdeel zulke ftrytbaere Vrouwen vindt. [ D ] Men vint 'er, die de langte hebben van drie voeten en acht duimen,
ja ook die noch veel grooter zyn, na 't getuigeniffe van Markgraef by Jon- fton in zyne befchryving der viervoetige dieren 4 Boek 2 Hooftfl. 3 Lid. 1 Stip. bl. 162. Maer of ze in Amerika zoo wreet en boosaerdigh gevonden worden, weet ik niet, moetende uit Jonfton byna het tegendeel befluiten.* hoewel men 'er ook vergiftige vindt, dog die klein zyn. Zie Jonfton ter aeiigehaelder plaets 1. 2 en 3 Stip. |
||||
|
AMERIKA.
|
|||||||||
|
4i
|
|||||||||
|
vernielen; en dat is de reden waerom 'er een by het beelt geplaetft
is. De meergenoemde Dekker geeft Amerika deze woorden in den mont: Dat ik voor 't vierde deel der werelt wort gegroet,
Dat ftont, dat ftaet my noch op vryheit, gout en bloet: 't Waer beter onberucht en onberoemt gebleven, Dan zulk een' roem gekocht voor vryheit, gout en leven. Ik heb Euroop met gout en zilver zonder maet Tot berflens toe vervult; maer, leider! niet verzaet. DE VIER WERELTSTREEKEN.
|
|||||||||
|
HET OOSTEN.
E En klein Jongske, uitnemende van fchoonheit. Het
heeft bloozende kaeken, en hair, dat, zoo blondt als gout, tot over of onder de fchouders toe nederkringkelt. Op zyn hooft ziet men eene zeer helderblinkende ftar. Zyn kleet, 't geen hem wel fraei en aerdigh ftaet, is lief- lyk roodt, en in 't ronde omzet met eenen rant, boort of lyft vol fchoone en glansryke paerlen. Hy is omgordt met een' hemelsblaeuwen riem, op welken drie ftarrebeelden, naementlyk de Ram , Leeu, en Schutter, rontom in orde ftaen. Den rechter arm heft hy omhoog, en keert ook het aengezigt naer de rechter zyde. In zyn rechte hant houdt hy een' fchoonen ruiker van bloemen, die nieulyks ontluiken, en met allerlei frifte kleuren bedegen zyn: en aen den zelven kant ziet men de zon met zeer klaere en glansryke ftraelen boven d'aerde opkomen. Rontom 't beelt groenen en groeien boomen, kruiden, en gras; terwyl III Deel. X. 't ge- |
|||||||||
|
HET OOSTEN.
|
|||||||
|
42
|
|||||||
|
't gevogelte met lieflyk zingen , en d'andre dieren mê op
hunne wyze, een zonderlinge vrolykheit betuigen. In 's beelts flinke hant toont zich een zeer fchoon wierookvat, 't geen, met vier verzien zynde , rook uitgeeft. Voorts is de fchaduw dezes beelts veel langer dan des zelven lichaem. Men fchildert het Ooft en als een klein jongske, omdat, als we
den dagh [A] in vieren begeeren af te deelen, het gevoeglyk is, dat het eerfte deel de gedaente hebbe van een kint.; het tweede van een' jongeling; het derde van een' man; en het vierde van een' ouden gryzaêft. Het vertoont een uitmuntende fchponheit,..omdat, [B] wanneer
de Zon des morgens boven de kim ryft, het Ooften een aenmin- . nigh en fchoon gelaet aenneemt, en het oog der ftervelingen door des zelfs -lieflyken glans verquikt en verluitigt. Het heeft blozende wangen, en hair, zoo blondt als gout, om-
dat, [A] Dat om deze reden het eerfte deel van den dagh zelven als een jong
kint kan afgefchetft worden, begryp ik wel: maer dat daerom het Ooften ook moet vertoont worden als een kint, dat begryp ik zoo klaer niet. Want hoe fluit doch deze redeneering? omdat de dagh in vier deekn gedeelt ivordt, daerom moet die wereltftreek, die men 't Ooften noemt, afgefchetft wor- den ais een kint. Immers die redeneering fluit ganfchelyk Biet. Ik weet wel, dat men ook dus zoude kunnen redeneeren: als men den dagh deelt in vier deekn , en des zelfs begin en geboorte begrypt als een kint, dat gevoeglyk kan gefchieden; zoo kan men ook het Ooften, omdat de kintsheit van den dagh, om zoo te zeggen, zoo lang duurt als de Zon in 't Ooften is, mede niet ongerymt in de gedaente van een kint afbeelden. Maer indien wy zoo zullen redeneeren, hoe zullen wy het dan ftellen met de volgende deelen ? Want dan zullen wy de Zamenhang aldus moeten opmaeken: Als de Zon in 't Ooften is, dan is de dagh, en daerom ook het Ooften zelve, een kint: als zy in 't Zuiden komt, dan is de dagh en alzoo ook het Zuiden zelve, een Jongeling: als zy in 't Noor- den is (want zo moet ik nu met onzen Schryver voortgaen) dan is de dagh, en om de zelfde reden ook het Noorden, een Man; en eindelyk, als ze in 't T-Veflen is, dan is de dagh, en insgelyks het TVeften, een out Man. Elk ziet, hoe fraei deze vindinge klinkt. Myns bedunkens zoude men aen elk der vier wereltftreeken beft eene gedaente geeven van een' eenparigen. ouderdom: en ze van malkanderen onderfcheiden door gewafTen of andere zaeken aen de zelve in 't byzonder eigen: het welke behalven dit ook duidlyk genoeg gefchiedt door de drie hemeltekenen op eiken gordel gegraveert. Wilde men echter liever eenigh onderfcheit in cle beelden zelve hebben, men zou- de de kleur en kleding zoo kunnen fchikken, als men in de inwoonders van elke wereltftreek meeft vindt. Meer dingen, die veel eer betrekking heb- ben op den dagh en. op de Zon, dan op de Wereltftreeken zelye, zoo in dit als in de volgende beelden, gae ik ftilfwygens voorby, als zullende nu door den Leezer gemaklyk van zelfs ontdekt worden. - ... - - '••■ [B] Deze reden, meenen wy,_dat gevoeglyker is, dan die 'er onze Schry-
ver van had gegeeven uit Bokkatius Geneal. Deor. Lib. IP'. cap. 3. dien hy echter niet verftaen heeft; de zelve afliaelende van de geboorte der geener, die het ontfangen v.an hunne fchoonheit zouden verfchuldigtzyn aen de ftant- plaets,die de Zonne en andere hemeltekenenmogten hebben in 't Ooften op de nette uire van der zelver geboorte: welke belachlyke beuzelingen der (1) De Aftrologie, al van outs door Cicero (1) en andere verftandige mannen ver- Divinat. acht en verworpen, wy geen zwaerigheit hebben gemaekt om in den text 42S80' rï°orte fchrappen, en 'er een bequaemer reden, die ten minften niets onge- 4 ' s" 9' rymts in zich heeft, in de plaets te ftellen. |
|||||||
|
HET OOSTEN.
|
|||||||
|
43
|
|||||||
|
dat, gelyk Pamfilus Saffiuszegt, [C] Aurora, blinkende met haer
goutkleurige hairen, de faffraenverwige. koets des ouden Tithonus ver- laet, en haer rooskleurigh aengezigt in een heldren glans vertoont, ter- ivyl de vierblazende zonnepaerden met fnelle wielen voortdraven. 't Beelt heeft een fchoone ftar op 't hooft, om door de zelve de
morgenftar , als aenvoerfter [D] van den dagh, af te fchetfen. Als aenvoerfter van den dagh, zeggen we, gelyk ze dus by de La- tynen Lucifer\, dat is, licht brenger genoemt wort. Het kleet wort roodt gemaelt, vermits Bokkatius [E] zegt, dat
het Ooften des morgens, ter oorzaeke van de beletfels der dam- pen , die uit het aerdryk ftygen, roodt van verwe is. De gewaetsboort vol paerlen wil zeggen, dat uit het Ooften
de paerlen [F] komen, die, wegens haer e by zonder e witheit, edelheit en deugt, de ganfche werelt over koftelyk en dierbaer ge- fchat worden. De hemeltekens, genaemt Ram, Leeu, en Schutter zyn, we-
gens de [G] ftarrekundigen , ooillyke hemelbeelden, en worden daerom op 's jongskes gordel gevoegL 't Houdt den rechter arm omhoog, om aen te duiden, dat het
Ooften aen [H] de rechter zyde der werelt is; en om die reden keert
[C] Tithoni croceum fenis cubile
Aurora aurigeris comis refulgens
Jam linquit, rofeofque clara vultus
Oftendit, Phaëthontis & citatis
Currunt flammigeri rotis jugales.
Zoo noemen ook veele andere Poëeten, zoo oude als nieuwe, Aurora en 'e Ooften root, purperverwigh, bloozende, faffraenverwigh, rooskleurigh, gout- geel, blom, en met meer diergelyke naemen. [D] Virgil. jEneid. Lib. II. v. 801. Jamqae jugis Jumma furgebat Lucifer ïdce,
Ducebatque dierh.
[E] Gene al. Deor. Lib. IV. cap. 3. Doch Bokkatius brengt daer ter plaetfe dit by als eene oorzaek, waerom niet het Ooften, maer de opgaende Zon zelve, root is. [ F ] Omdat onze Schryver hier overal van 't Ooften fpreekt als van de op-
gaende Zon en morgenftont, zoo is het wonder, dat hy van de paerlen des kleets niet gemaekt heeft de druppelen des daeus, die men met het aen- breeken des dageraets als paerlen ziet liggen op de kruiden en bloemen des velts. Doch hy heeft wel gedaen, en verdient hier geene berifping. [G] Uit wat Starrekundigen onze Schryver deze verdeeling der tekenen
des dierenkrings, hier en in de volgende beelden gemaekt, heeft getrokken, en hoeze goet zy te maeken, is my onbekent. De gemeene verdeeling is in Noorder en Zuider tekenen: omdat de dierenkring een breede cirkel zyn- de, die fchuins door de Linea aquinotfialis of evenaer loopende, met zyne eene helft afwykt na de Noorder en met de andere na de Zuider afpunt; ge- volglyk ook die tekenen, die de Noorder helft van den dierenkring beflaen, Noorder tekenen moeten genoemt worden; gelyk in tegendeel die men in de Zuidelyke helft vindt, met regt den naem Zuider tekenen voeren. De Noorder zyn, de Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeu en Jonkvrou; de Zuider, de Waeg, Schorpioen, Schutter, Steenbok, Waterman en Viflchen (1). (1) Sacro- Andere verdeelingen van deze twaelf hemeltekenen gaen wy voorby, als bofco de zynde hier ter plaetfe van geen gebruik, noch tot eenigh licht van onze |^K^C beelden dienende. 3- ciuver. [H] Welke de rechter en welke de linker zyde desWereltzy, daer over imrod. in'
is groot verfchil by de Ouden, ftellende fommigen de rechter deelen in 't Geogr.L. Ooften , de linker in 't Weften ; anderen in tegendeel de rechter in 't Weften ï-f 3-§4- en de linker in 't Ooften; anderen wederom de rechter in 't Zuiden,de lin- JB^e L 2 ' • ker
|
|||||||
|
44 HET OOSTEN.
keert het beelt ook zyn aengezigt naer de rechter zyde toe; welk
laetfte hier ook gefehiet ter uitbeelding e van dat men, Godt bid- dende en aenroepende , het aengezigt [I] naer 't Ooften wendt. De friffe en fchoone bos van nu eerft opengaende bloemen in
's beelts rechte hant, en de ryzende of pas opkomende zon, ge- ven te verftaen, dat, als die fakkel der werelt met klaerblinkende en heldere ftraelen in 't Ooften opkomt, de bloemen zich dan ope- nen, de velden lachen, en alles met een nieuwe frisheitzich ver- vrolykt [K]. Het rook uitgevende wierookvat in 's beelts flinke hant, duit
aen, dat de Oolterfche landen en hun zachte luchtftreek [climaet] veele reukwerken, kruideryen, balfems en andre lieflyke dingen teelen en uitbrengen: waerom ook Bembus en Petrarchahet Oo£ ten weiruikende noemen. De fchaduw eindelyk van 't lichaem des beelts wort zeer groot
vertoont, omdat de zon de fchaduwen van alles langer maekt, hoe ze laeger boven de kim is: En zoo zegt Silius ltaiikus, Aurora, boven 't aerdryk opkomende, had de Schaduwen uitgerekt [L]. ker in 't Noorden ; en anderen eindelyk de rechter in 't Noorden, en de lin-
ker in 't Zuiden: van welk alles zie Pierhis Vakrianus Hierogl. Lib. III. cap. 6. en voeg 'er by Plutarchus de Ptacitis P hitofophorum Lib. II cap. 10. & Eufebius Prapar. Èuang. Lib. XV. cap. 41. ibique Vigerus. [I] Zie onze Aenmerking D. over 't derde beek desGebedts, iDeel. bl.413.
[KJ Hier toe zullen dan ook ftrekken de zingende vogelen, aen de zyde
des beelts gettelt nevens andere dieren, die vreugde fchynen te bedryven.
Maer ook dit betreft meer de opgaende Zon, als het Ooften zelve. MifTchien
(2) .flSlia- had hy 'er al zoo goet een Olifant by geftelt: niet omdat dat dier gezeit (1)
nus de A- wordt de opgaende Zon aen te bidden (want dan was 'er de zelfde miftelling
nim. Lib. jn ? ^ie wv aenmerken in de vogelen) maer omdat de Olifanten veel in 't
44' Ooften vallen: gelyk te zien is by Jonfton in het 5 Hooftftuk van het eerfte
boek zyner Befchryvinge van de Natuur der Viervoetige dieren. En hierom
hebben ook de Romeinen tot een teken van 't overwinnen van 't Ooften op
de penningen van Auguftus en andere Keifers een' triumfwagen doen ftem-
pelen, die van vier Olifanten wierdt getrokken : gelyk Pië'rius aenmerkt
Hierogl. Lib. II. cap. 5.
[L] Zoo behaegt het den Italiaen de woorden van Silius op te vatten , die
men by dien dichter vindt Punicorum Lib. XV v. 251., en welke aldus luiden: Aurora ingrediens terris exegerat umbras.
Maer hy heeft ze qualyk begreepen, en zy komen hier geenfins te pas, als betekenende, Aurora opkomende had de fchaduwen, dat is, de duifterniffe van den nacht, verdreeven van 't aerdryk. Dat de Poè'eten het aenbreeken van den morgenftont met deze omfchryving gewoon zyn te kennen te gee- ven, weeten met my alle die ooit Latynfche Dichters hebben behandelt. Virgilius alleen heeft eene menigte van voorbeelden. Men zie hem JEneid. Lib. III. v. 5%g. Lib. IV. v. 7. Lib. XI. v. 210. Eet. VIII. v. 14. en elders. De zaek echter is van geen belang, en zoo wel waer van de Zon, wanneer zy in 't Ooften opkomt, als wanneer zy in 't Weften ondergaet: waerom ook de Dichters gewoon zyn het vallen van den avont door de langheit der fchaduwen te omfchryven. Zoo zecht Virgilius op 't einde van zyn' eerften Herderskout met de tael van Vondel : En de avont (want de Zon gaet onder in het meer)
Valt van het fteil gebergt met groter fchaduw neer. En wederom in zyn' tweeden herderskout zecht de zelfde dichter v. 67. dt zon aen 't ondergaen verdubbelt de wajjende fchaduwen. En zoo in tegendeel geeven zy den middagh te kennen door de kortheit der fchaduwen: als Ovi- dius Met. Lib. II. v. 50. & 144. Lib. XIV. v. 54. & Amor. Lib. III. v. 723. en meer anderen. Zie La Cerda over Virgilius JEn, Lib. VIII. v. 97. HET
|
||||
|
HET ZUIDE NV 45
HET ZUIDEN.
E En Moorfche Jongeling , kroes van hair? enkleenach-
tigh van lichaem. Hy heeft op zyn hooft eene zon, die hem geheel omfchynt, en zyn gewaet is gevlamt roodt, trekkende echter een weinigh naer den geelen. Hem om- ringt een hemelsblaeuwe gordel, rontom op welken dé ftarretekens van den Stier, Jongkvrou, en Steenbok ver- heelt ftaen. In de rechte hant heeft hy eenige pylen, en in de flinke een flruikje Lotus, verzien met bloemen en blade- ren : welke plant, volgens Plinius [ A ] getuigenis, vry- wel naer wallende [ B ] boonen gelykt, doch wat korter en teerder van bladeren dan volgroeide boonftruiken valt, en voorts witte bloemen draegt, naer [C] leliën zwee- mende. De fchaduw van dit beek en van 't geene het zel- ve bygevoegt is, gaet recht op en neder en men ziet hier verfcheide drooge kruiden en bloemen op d'aerde leggen. Hy is een jongeling, om reden, in 't beelt van 't Ooften [D]
gezeit. Dat men 'er een' Moor met kroeze hairen van maekt, gefchiedt
omdat de zon in de zuiderwereltftreeken, alwaer ze haer grootfte kracht heeft, de menfchen zwart, en hun hair kroes maekt [E]. Hy heeft op 't hooft eene zon, die zyn geheele lichaem met
heldere glanfen omringt, omdat de zon, als ze in 't midden des hemels
[A] Hifi. Nat. Lib. XIII. c. 17.
[B] Niet Italiaenfche, maer Egiptifche boonen: gelyk te zien is uit het
geen van deze gewafTen gezeit wordt by Theofraftus in het 10 Hooftftuk van 't 4 Boek zyner Hiftorie der planten. De Egiptifche boonen zie befchree- ven by Dioskorides Lib. II. c. 99. en Matthiolus over den zelven bl. 338. en de Lotus by die zelfde Schryvers Lib. IV. cap. 109. p. 811. en by Theofraf- tus ter aengehaelder plaetfe, en by des zelfs Uitlegger Bodeüs a Stapel bl. 44,9. daer hy zynen Leezer eene aftekening van die plant, die hy zelfs gezien heeft, vertoont. [Cj Plinius zecht dat niet, maer men vindt het by Theofraftus, Dios-
korides en Matthiolus ter gemelder plaetfen : die nevens Plinius ook zeggen, dat de bladeren van die bloem zitten om een' bol, gelyk de Papavers of mankoppen: welke bol kleine zaetjes in zich befluit wel gelykende na geers. Voor 't overige moet men deze Lotus wel onderfcheiden van een' boom van dien zelfden naem: waervan de vrucht door 't volk van Uliffes gegeeten by Homerus hen deedt vergeeten de Liefde om weder te keeren na hun Vader - lant. Men zie Plinius, en met hem de reets gemelde Schryvers, die drieder- lei foort van Lotus ftellen: en deze daer hiervan gehandelt wordt , doen waffen in Egipte op de velden, die de Nyl heeft pverftroomt , en in de rivier den Eufraet. [D] Zie aldaer onze Aenmerking A.
[E] Zie onze Aenmerking F over 't eerfte beelt van Afrika. Of vorder de
Zon dat kroefe hair en de zwarte kleur verwekt, dan of het aen eene ande- , .,.,
re oorzaek, naementlyk aen de eigenfchap van het water in die Landen, n. I0L'5'
zy toe te fchryven, luft ons nu niet te onderzoeken, ons vergenoegende edit.Amft.
met het geen wy elders aengaende de zwarte kleur der Moorianen uit (1) (_2)Exer-
Strabo en,(2) Scaliger gezeit hebben. at.59ad
III. Deel M
|
||||
|
4$ HET' ZUIDEN.
hemels komt, het allerklaerfte licht geeft, en felft brant met haer
gloeiende ftjaelen; gelyk ook Virgilius [F] ergens zingt. De gewaetskleur, zynde vlammigh roodt, doch iet geelachtigh,
verheelt de zon zulx, gelyk ze zich toont wanneer ze het allerhel- derfï fchynt, en in haere meefte kracht is. De hemeltekens, op's beelts gordel ilaende, worden hier te pas
gebragt, omdat ze, volgens 't berecht der [G] Starrekundigen, zuidelyke hemelmerken zyn. De pylen in zyn rechte hant, willen zeggen, dat de zon met
haer krachtige llraelen [H] doordringt tot binnen d'ingewanden des aerdryks. De Lotus, waervan hy een ftruikje met de bladeren en bloemen
in de flinke hant heeft, is een wonderlyk gewas, en hier wel te pas komende, om redenen, die wy in het beelt der Zesde Uure van den Dagh zullen geven [ I ]. De fchaduw heeft zich hier op de bovengemelde wyze, omdat
de zon, als ze in 't midden des hemels en vlak boven ons hooft is, maekt, dat de fchaduw der dingen zich recht op- en nederwaert ftrekt [K]._ Voorts ziet men omtrent het beelt verdroogde kruiden en bloe-
men leggen, omdat de zelve, wegens den geweldigen brant der zuiderzonne , dien ze niet maghtigh zyn te wederltaen, dor en droog worden. : [F] JEneid. Lib. FÏII. v. gy.
■ Sol medium cceti confcenderat igneus axem.
dat is, de Zon Jlont midden aen den hemelkloot in gloet. Vooral komt hier te pas het geen die zelfde Dichter in het 4 Boek zynef Lantgedichten v. 425. door zynen tolk Vondel zecht, befchryvende de hitte van den middagh: De gloet der hontftar, en haer vier, dat al de lucht
Ontftak, briedt Indus kuil, en haer verfmachte vrucht; De Zon te rnidweg aen den hemel opgefteegen Stak den Moorjaen op 't hooft, dat kruit en gras verlegen Aen 't kwynen iloegen, en de vlietkil, hol en bloot, Van haere llraelen kookte, en tot op 't flym verzoodt. Voor 't overige moeten wy ook van dit beelt zeggen, 't geen wy gezeit hebben van 't voorige, dat veele dingen van 't zelve meer zien op den mid- dagh, of de zon, als zy des middags in 't Zuiden is, dan op het Zuiden zelve. [G] Zie onze Aenmerking G. over 't naeft voorgaende beelt. [H] Zoo worden ook de ftraelen der Zon in de Fabelen der Ouden dik- wyls verbeeldt door pylen. Een voorbeelt daervan kan men vinden in onze Aenmerking D. over 't eerfte beelt der Peft 1 Deel bladtz. 311. en in de Fa- bel van Pithon by Ovidius in 't 1 Boek zyner Herfcheppingen v. 438. ver- geleeken met de uitleggingen door de Geleerden daerover bygebragt. [I] Zie ook daer onze Aenmerkingen. [K] Zie onze Aenmerking L. over 't Ooften. HET NOORDEN.
E En Man, wreedt van wezen, groot van lyf, blank van
vel, blondt van hair, en blaeu van oogen. Hy is in een blinkendt harnas gegefpt, en trekt den degen, dien men alrê voor een goet deel buiten de fchede ziet. Over de
|
||||
|
\
H E T N O O R D E N. 47
de fchouders heeft hy een' hemelsblaeuwen fluier , op
welken de drie noordlyke Tekens van den Zodiak, te weten de Kreeft, het Schorpioen, en de VüTchen, ver- heelt zyn. Hy went het geiaet naer boven, en ziet dus fteilop en teffens naer den grooten en kleinen Hemelbeer, terwyl de lucht hier nochtans byna overal vol donkere en nevelige wolken hangt, waeruit ys en hagel vallen. Waerom hy als een man vertoont wort, zie in de beeltenis van
't Ooften [A]. Hy ziet 'er bars en fel uit, en is groot en fterk van lyfsgeflalte,
mitsgaders blank van huit, en blondt van hair, omdat dit hoeda- nigheden zyn, den menfchen eigen in de noordfche wereltgewef ten, alwaer de maeg het voedfel zeer wel kookt en verteert: van welke zaeken men recht het tegendeel kan aenmerken in de zuider- lantfche volken; want die zyn klein van lichaem, van vel en hair zwart,door de hette gerooft, rank en mager, en zoo gereedt niet tot bloetvergieten ; hoewel ze d'andere lantaerten in loosheit en liften te boven gaen. Hy ftaet blank geharnaft en rukt het rapier uit de fchede, om
de ftoutheit en den onverfaegden moedt der noordfche volken uit te beelden ; zynde die altyt byzonder ftrytbaer geweeft:, gelyk Italië en 't meelle deel der werelt wel met fchade bevonden heb- ben. Volken , zeg ik , die, wegens den grooten overvloet des bloets, en hunnen grammoedigen aert, ras tot de wapens vliegen en op hun paert zyn; van natuure den vrede haetende, en niet of luttel vrezende voor de doot [B]. De hemelt ekens op 's beelts fchouderfluier, zyn, gelyk boven
ïn dit beek airede gezeit is, noordlyke [C], en daerom alhier te pas gebragt. Hy ziet omhoog, en op een' zelven tyt naer twee geftarntens,
naementlyk beide de Hemelbeeren, omdat die in 't noorden hunne vafte plaets hebben, en noit ondergaen [D], Wyders
[A] Zie aldaer onze Aenmerking A.
[B] Zoo zingt 'er Petrarcha van, Parte I. Canz. 2.
Una parte del mondo è, che fi giace
Mai fempre in ghiaccio, Sein gelate nevi
Tutta lontana dal camin del fole.
La, fotto giorni nubilofi e brevi,
Nemica naturalmente di pace
Nafce una gente,. a cui '1 morir non dole.
Nihil hac plaga, zecht Florus Lib. III. c. 2. ö- z- > infeftius: atrox ccelum, perinde ingenia. dat is, niets is 'er vinniger als dit gewejl: de Lucht is' er fel t en zoo is ook de aert van de menfchen. Zie Berneccerus over Juftinus Lib. II. cap. 1. §. 13. [ C ] Zie onze Aenmerking G. over 't Ooften.
[D] Om de hoogte van het Noorder afpunt, daer ze dicht by zyn. Dit
.heeft Ovidius gelegenheit gegeeven tot een aerdigh verdichtfel in het 2 Boek zyner Herfcheppingen: Kallifto naementlyk, de dochter van Likaon, door Jupiter gefchonden zynde, en een' zoon, met naeme Arkas, ter werelt ge- bracht hebbende, was door Ju.no in eene beerin verandert. Naderhant wierdt ze van Jupiter te gelyk met haeren Zoon opgenomen in den hemel, en in geftarnten verandert, itallifto in den grooten beer of den wagen,en Arkas in M 2 " d6»
|
||||
|
48 H E T N O O R D E N.
c. Wyders wort de hemel hier [E] buiigh en duiker vertoont, en
Zoodanigh dat 'er hagel en ysbrokken uit de wolken neder vallen , omdat deze dingen voornaementlyk aen 't noorden eigen zyn. den kleinen beer of den boer. Juno dat ziende meende te barften van fpyt,
begaf zich aenftonts na de Oppergoden der zee Oceanus en Tethis, en badt hen, dat zy niet wilden toelaeten, dat de vuile hoer van haer' man oit onder- ging, en zich in de zuivere zee affpoelde. Haer verzoek wierdt haer toe- geftaen, en hiervandaen was het deze hemeltekenen verbooden zich oit te dompelen in de zee : het welk de menfchen in de onbedreevene oude tyden, waerna de Poëeten hunne vertellingen dikwyls fchikken, meenden te ge- fchieden, wanneer de hemelfche lichaemen ondergaen. [EJ Zie de evengemelde plaets van Petrarcha. HET WESTEN.
E En out Man in een paers kleet. Hy heeft een' hemels-
blaeuwen gordel om, op welken men de ftarrebeel- den van de Tweelingen, Waeg, en Waterman vertoont ziet. Zyn mont is met eenen bant toegefloten, en op zyn hooft blinkt een fchoone ftar. Hy keert ons den rug toe, en houdt den rechterarm naer d'aerde geflrekt, wyzende met den voorften vinger dier hant naer 't weften, terwyl de zon aldaer ondergaet. In de flinke hant heeft hy een bos mankoppen, en de lucht, waerdoor hier eene vleder- muis vliegt, is bruin. Voorts heeft het beek een gewei» digh lange fchaduw. Hy wort out gefchildert, opdat hy, dus afgeleeft, het uiterke
einde van den veegen en nu wechzakkenden dagh [A] verbeel- den zou. Men kleet hem in 't paers, om door deze verf, dewyl die even
als van alle licht en glans misdeelt [B] is, de geftekheit des tyts, waerop de zon ondergaet, en de lucht donker begint^te worden, af te fchetfen. 's Beelts gordel vertoont 't geen wy hier achtten te voegen, nae-
mentlyk, volgens de [C] Starrekundigen, weftlyke hemelteken^. Zyn mont wort door eenen bant toegehouden, om aen te dui-
den, dat, wanneer de zon in 't weften ondergegaen, en de nacht aldus gekomen is, alles kil en als ftom wort; gelyk dit Ovidius fraei zeit in het X. boek zyner Herfcheppingen met deze woor- den, [ A] Zie al weder onze Aenmerking A. over 't Ooften.
[B] Zoo befchryft ook Pontanus den nacht, zeggende,
Nee color ullus erat rebus, tenebrifque malignis
Et ccelum & terras nox circumfufa tenebat.
dat is, alle dingen waeren zonder eenige kleur, en de nacht zich alom verfpreidt hebbende had hemel en aerde met haere quaetaerdige duiflemiffe bedekt. Maer dit behoort wederom, gelyk wy over 't Ooften reets hebben te kennen ge- geeven, meer tot het einde van den dagh of den avond, dan tot het Weften: gelyk veel andere dingen meer. [C] Hier moeten wy den Leezer wederom wyzen na't geen wy over 't
Ooften gezecht hebben in onze Aenmerking G. ' , |
||||
|
HÉT WESTEN. 49
den (i), Tempus erat quo cuniïa filent; dat is, het Was de tyt waerop
alles zwygt. Zoo zegt of zingt ook Virgiiius in zyn IV. boek van Eneas [D], naer Vondels rymvertaeling, Wat moê was lagh en fliep al 't aerdryk door in vrede.
Noch bofch noch bare ruifchte. Al 't Velt zweeg ftil, en mede
't Gevogelte en het vee. Wat zich in 't water houdt,
Of in de fcherpe haege, en ruigte nellen, bouwt,
Lagh zorgeloos en ftil.
De ftar, op 's beelts hooft, betekent d'avontftar [E], die, met
den aenvang van den nacht, in 't wellen glinflert. Dat het beelt met den rugge naer ons toe flaet, is om den wech-
gaenden dagh uit te beelden, die dan d'achterzyde ook naer ons toe, en het aengezigt (verfla licht en klaerhett) van ons afwendt. Dat het den rechterarm naer d'aerde uitfteekt, en met den vin-
ger naer 't wellen, daer de zon ondergaet, wyft, gefchiedt om klaer onderfcheit te toonen tuffchen dit beelt, en het beek dat we van 't Ooflen [F] gemaekt hebben, 't geen zynen rechter arm naer den ooflkant der werelt uitflrekt. De mankoppen zyn beelden des flaeps, eene zaek die den nacht
eigen is, en worden daerom dezen beeldeter hant geftelt [G]. De lucht wort hier bruin vertoont, en daer vliegt eene vleermuis
by
[D] v. 522. Nbiï e f at) &placidum Cafpebant èuniia Jbporem Corpora pef
terras &c. Zoo ook Ovidius Met. Lib. VU. v. 185. homines volucrefque ferafque
Solver at aha quies: nuüo quum murmure fepes
Immotaque Jïlent /rondes: Jikt humidus aèr :
Sidera Jóla micant.
Eene menigte andere plaetfen van diergelyke foort zonde men zonder ecnl- ge moeite kunnen byeenbrengen, zoo wy ons daer mede wilden ophouden. Wat is 'er ook bekender,dan dat dePoeeten met dit opzicht den nacht onein- dige reifen Jlil noemen ? [E] Silius Italicus Punic. Lib. II. v. 269.
Jamque diem ad metas defejjïs Phwbus Olympo
Impellebat equis, fufcabat & Hefperus umbra Paulatim infufa properantem ad littora currum. [F] In't-Ooften heeft hy gezecht, dat hy dat beelt den rechter arm liet
opfteeken, omdat het Ooften aen de rechter zyde der werelt is. Indien der- halven de rechter arm aldaer om die reden 't Ooften zal betekenen, zoo behoort hier ook de linker arm, en niet de rechter, uitgeftrekt te worden, om daerdoor 't Weften, het linker deel der werelt, te verftaen te geeven» Derhalven had onze Schryver beter gedaen, dat hy het beelt de papavers had gegeeven in de rechte hant, en met den vinger van de linke Het wy- zen na de Zon. Want dat hy zecht, dat het beelt met den vinger na 't Weften wyft, waeruit zal men doch zien , of die zyde, daer hy natoe wyft, Ooft of Weft, en de Zon op-of ondergaende is, zoo men dat niet aen eenigh teken kan onderkennen? [G] Zie onze Aenmerking B. over het 2. beelt des Slaeps 1 Deel. bl. 408.
Ovidius geeft om de flaepverwekkende kracht dezer bollen een' krans van de zelve aen den Nacht Faft. Lib. IV. v. 661. Jnterea placidam redimita papavere frontem
Nbx venit, & fecum fomnia nigra trahit. dat Hoogvliet aldus heeft vertaelt: De Nacht, om 't vaekrigh hooft verfiert met maenkopboïlen,
Kwam ondertufïchen op zyn' ftillen wagen rollen, Verfelt van droomen, zwart en naer, in eenen ftoet. III. Deel N
|
||||
|
HET W TE S T E 'N.
|
|||||||
|
5°
|
|||||||
|
by 't beelt, omdat de lucht in 't vallen van den avont die kleur aen-
neemt, en deze dieren zich dan vertoon en [H]. Ten lellen is de fchaduw dezes beelts ongelyk langer dan hét
beelt zelf, omdat de fchaduwen van alle lichaemen zich uitrekken of inkorten., naer dat de zon hooger of laeger flaet. Zie dit ook waergenomen in 't beelt van 't (Jollen [I], [HJ Ovid. Met. Lib. IV". v. 414.
Lucemque perofe
Nocle volant, feroque trahunt a vefpere nomen. [I] En aldaer onze Aenmerking L. DE VIER WINDEN.
HOéwel men van tweeèndertigh[A] kompasftreeken en
van by winden fpreekt,zoo zyn'er nochtans maer vier Hooftwinden , elk der welke uit een van de vier Werelt- flreeken waeit, gelyk ze ook door Ovidius, in het I. Boek zyner Herfcheppingen [B], op hunne plaetfen gefchikt zyn.
[A] Anderen maeken 'er wel 64., anderen noch meer. Onder de Ou-
den hebben fommigen acht, fommigen twaelf, anderen iö, anderen weer 24 winden geftelt. Men zie van die alle Cluverii Introduit, in Geogr. Vet. & Nov. Lib. I. c. 8. met de AenmerJcingen van Reiskius en Buno: Boccatius Geneal. Deor. Lib. IV c. 54: Plinius Hifi. Nat. Lib. II. c. 47. en Strabo Lib. I. p. 51. en over den zelven de Aentekeningen van Kazaubonus, als mede Ba- sonis Verulamii Hijlor. Ventor. ad Art. 1. en Varenii Geogr; Gener. Lib. I. aap. 20. Voor 't overige is het vreemt, dat de outfte onder de Poëeten en andere Schryvers alleenlyk van drie hooftwinden fpreeken, en van den Oof- tewint geheel zwygen , als of zy dien niet kenden ; als Hejiodus in Theog. v. 378. Orphtus in Hymnis Ventorum, en andere. Zie Gyraldus Synt. Deor. 5. col. 190. & Baco Verulam. Hijl. Vent. p. 29. , [B] v. 61. Eurus ad Auroram Nabathaeaque regna recefïït,
Perfidaque & radiis juga fubdita matutinis.
Vefper, & occiduo quse littora fole tepefcunt, Proxima funt Zephyro. Scythiam Septemque trionem Horrifer invafit Boreas. Contraria tellus Nubibus affiduis pluvioque madefcit ab Auftro. dat is: de Oojlewint is na den Morgen/lont en 't Nabatheefche Ryk> en na Per^ ftë, en 't Gebergte, dat door de opgaende Zon befcheenen wordt, geweeken. De Wejlewint heeft zyne plaets genomen by den avont en de Jlranden, daer de Zon ondergaet. De verfchrikkelyke Noordewint is gevloogen na Tartarië en de Landen gelegen onder den T^Vagen : en de Zuidewint heeft zich gezet in dat PVe- reltdeel, dat tegen over die Landen is: alwaer hy geduiriglyk donkere wolken en regenbuien verwekt. Deze vereaeling breng ik daerom by, omdat onze Ne- derlanders, die de vertaeling van onzen Vondel mogten leezen,niet zouden meenen,- dat Ovidius in deze befchryving een' misflag hebbe begaen, daer dpch de zelve aan Vondel te wyten is, die in zyne overzetting Perfië en 't gebergte van den Morgenjlar (gelyk hy 't vertaelt) befcheenen, (telt in 't Zui- den, zeggende, de Zuidwint trok naer Perzen enz. Ovidius heeft dien mis- flag, die waerlyk niet zeer klein is, niet begaen: gelyk blyktuit onze ver- taeling. Ook is het niet te pryfen in Vondel, dat hy Sepientrio of Septem Triones, vertaelt heeft deZevenfïar, daerhetde wagen in 't Noorden betekent: welke hoewel ook uit zeven voornaeme ftarren beftaet, zoo is hy nochtans ganfchelyk ondejfcheiden van de Zevenftar, die by de Latynen Vergilia,en met
|
|||||||
|
DE VIER WI ND E Ni
|
|||||||||
|
5*
|
|||||||||
|
zyn. Van deze vier Hooftwinden dan alleen luft het ons
beelténiffen op te Hellen. met een' Griekfchen naem Pkiades, doch geenfins Septentrio, is genoemt ge-
weeft. Derhalven heeft Vondel hier twee misflagen begaen, die al wat grof zyn. Voorts begrypt Ovidius ook elders de vier Winden met hunne ftree- ken kortlyk in deze vier Verfen> Trijl. Lib. I. EL 2. v. 27. J\am modo purpureo vires capit Eurus ab ortu ;
Nunc Zepbyrüs fero vefpere miflus adefi: Nunc gelidus Jicca BoreaS' bacchatut ab Artto ;
Nunc Notus adverfa pralia fronte gerit. Manilius doet het noch korter in twee Verfen Lib. IV. V. 5J>2» Afper ab axe ruit Boreas, fugit Eurus ab ortu,
Aiifier arnat medium folem, /Sephyrufque profeöium.
|
|||||||||
|
O O S'T E W I N T.
E En Man met opgeblaze koonen, én wieken aert dé
fchouders. Hy is zwart, en heeft een roode zon op zyn hooft. Men maelt hem zwart, om hem naer d'Oofterfche Mooren te
doen gelyken, uit wier geweften hy vandaen komt; en met die verfis hy ook door d'Ouden [A] vertoont. De
[ A] Ik laek de reden niet, die de Öpfteller des beek geeft van dé zwarte
kleur des Ooftewints, die hy met byna alles, wat hy hier in deze vier beel- den der winden zecht, genomen heeft uit Vincentius Chartarius de Deorurrt Imaginibus : maer of iemant der Ouden dezen wint in 't byzonder zwart ver- toont heeft, zulks heugt my niét te hebben geleezen. Ik weet wel, dat Valerius Flakkus Argon Lib. II v. 365. en Horatius Epod. X. v. 5. en meef anderen den Ooftewint zwart noemen. Doch die kleur fchryven zy de- zen wint niet toe als eene byzondere éigenfchap, hem alleen voegende, maer gèeven die verf aen alle winden; gelyk zoo de zelfde Valerius Flak- kus en Horatius, de eerfte Argon. Lib. Iv. 611. den Zuidewint noiïi conco- lor, dat is, in kleur den nacht gelyk; eil de tweede Lib. I. Od. 5. v. 7. alle de. |
|||||||||
|
O O S T E W I N T.
|
|||||||||||||
|
52,
|
|||||||||||||
|
De wieken verbeelden zyne [B] fnelheit. Het zelve zy ook,
dezen aengaende, gezegt tot verklaering der andere Wintbeelden. Hy heeft een roode zon op 't hooft, omdat, wanneer de zon
roodt en vierigh ondergegaen is ? mer* dan den volgenden dagh eenen
winden in 't gemeen zwart noemen; ziende op der zelver uitwerking, als
zy onftuimigh waeiende de Lucht met zwarte wolken bedekken, en de zee beroerende des zelfs water zwart maeken. Men zie Barthius over Statius Lib. VI. v. 335. en onze Aenmerking A.,over den Noordewint. Om die zelfde uitwerkinge van onftuimigheit verbeeldt de pas genoemde Valsriur Fiaccus Lib.-1, v. 613. den Ooftewint, Hifpidus & multa flavus caput Euruï arena, dat is, ruvu en verwart van hair, en geel gepoeiert door een menigte zants. Het welke Silius Jtalikus navolgt in 't befchryven van den Zuidoojle- wint, Lib. IX. v. 513. op welke plaets hy fpreekt van de Nederlaeg, die Hannibal den Romeinen toebragt by Kanne in Apulië, in welke lantftreek die wint gewoon is op zekere vafte uir des dachs veel zant met een groot gewelt op te jaegen en voort te dryven. En zoo zou men meer diergeiyke dingen kunnen verzinnen, met den aert en eigenfchappen van een' iegely- ken wint overeenkomende. Dat derhalven onze Vondel de winden onder de Vertooners van zynen Faëthon in 't wit kleedt, zoude ik gelooven daer- om te gefchieden, omdat de winden eigentlyk niet anders zyn, gelyk te zien is uit Seneka in Quajl. Nat. Lib. F~. c. 4. 5 & 6. als eene aengeperfte én voortgedreevene Lucht,wiens kleur om de doorfchynentheit van dat ele- ment gevoeglykft wit kan genoemt worden. Zoo men de winden zwart van aengezicht wil fchilderen, zal men muTchien beft doen, dat men de re- den daervan afliaele van de Fabelen, welke zeggen (1), dat zy zoonen zyn van Aftreüs en Aurora, die in 't Ooften opgaende en in Ethiopië of Mooren- lant verdicht wordende haere woonplaets te hebben, kinderen voortbracht, gelyk aen de Inwoonderen van dat lant. Zoo is het bekent van haeren zoon Memnon, die de Poëeten en alle Fabelen eenpaerigh een' Moriaen maeken: gelyk ook Katullus den Weftewint noemt een' broeder van den Ethiopifchen Memnon in Coma Berenices v. 51. Abruptae paulo ante comae mea fata Sorores
Lugebant, quum fe Memnonis ,/Ethiopis Unigena impellens nutantibus aëra pennis
Obtulit Arfinoës Chloridos ales equus. Waerom nu de Winden zoonen van Aftreüs en Aurora worden verdicht, kan men zien by Bokkatius in zyne Geflagtrekening der Goden Lib. IF~. cap. 54. zynde het hier de plaets niet om zulks uit te leggen. [B] Daerqm hebben de Egiptenaeren volgens Horus Apollo (2,) tot een
beek dor winden geftelt een' havik ooftwaerts omhoog vliegende, of ook op uitgebreide vleugelen in de' lucht dryvende: waervan hy tot reden geeft, dat de wint fnel is en even als vleugels fchynt te hebben: het geen gevolg- lyk niet quaelyk wordt uitgedrukt door een' vogel van uitmuntende fnelheit : gelyk de- winden om die zelfde oorzaek door de Ouden ook dikwyls zyn af- gefchetft als vliegende paerden: gelyk If. Voftius aenmerkt over de zoo even gemelde plaets van Katullus. En van geene andere oorzaek zal de gewoonte, gifle ik, der Lacedemoniers oorfpronkelyk zyn ge weeft van een paert op (Jen berg Taïgetus, volgens 't getuigenifle van (3) Feftus, te offeren aen de Winden, en net zelve aldaer te verbranden, opdat de afch wyd en zyd door hunne landpaelen zoude heene waeien,en alzoo geheel aen de winden overgegeeven zyn. Naementlyk hier zal de zelfde reden gelden, om welke de Perfen het paert offerden aen de Zon, waervan Ovidius zecht Faji. Lib. I. v- 383. Placat equo Perfes radiis Hyperiona cinftum,
Ne detur celeri viElima tarda deo. Waervan de zin hierop uitkomt: De Perfen offeren een paert aen de Zon: het welk gefchiedt, 'opdat men aen dien fnellen Godt geen traeg offerdier zou gee- vm. Die meer dingen van de Winden, aengemerkt als afgoden, begeert te weeten, leeze Gyraldus Synt. Deor. 5. col, 190, |
|||||||||||||
|
(x)He-
fiodus
Theog. v, 378.&A- pollod.Bi- blioth. h. I. Gy- iald.Synt, Deor. 5. col. 190. |
|||||||||||||
|
(2)Hie-
rogl. Lib. II.cap.15 |
|||||||||||||
|
(3) Ia
Oftober
Equus.
|
|||||||||||||
|
O O ■ S T E W I N T.( 53
tenen Oollewint zal hebben, gelyk Virgilius, in 't I. Boek zyner
Lantgedichten, naer Vondels overzetting, met deze woorden aenwyft : Het is noch nutter op den loop der zon te letten^
Hoe deze, wanneer zy, haer renbaen naer de wetten
Voltrekkende, in het endt te water onderga:
Dan ziet men menigmael veel fproeten, 's avonts fpa>
En veele fprengkels in haer aengezigt zich mellen.
Een blaeuwe zon wil nat en plaffen regens fpellen.
Een roode zon> vol gloets, voorfpelt u Ooftenwint [C].
[C] Ccerukut pluviam denunciai, igneus Eurös, zyh de woorden van Virgl-
lius v. 453. in welke mifichien het woort Euros, of Oojlewinden, door Vir- gilius geftelt is voor allerlei wint: gelyk het de gewoonte der Latynfchc Dichteren is eenigen bepaelden wint te neemen in éene onbepaelde beteke* niïïe voor wat wint het ook weezen magh. Altoos La Cerda merkt aen, dat Aratus, dien Virgilius hier volgt, zecht, dat de Zon, als zy ondergaende zich vierigh root vertoont, gelyk ook het woort igneus by Virgilius betekent, wint (niet Oojlewint in 't byzonder) voorfpelt: en Feflus Avienus Rufus, de Uitbreider van Aratus, fielt dat teken voor als eene aenk'ondiging van ftorm en onweer: ja van een' feilen Noordewint: dien men echter by hem, zoo wel als den Oollewint by Virgilius, moet opvatten voor allerlei wint. Want alzoo luiden zyne woorden: Ignea Ji fulgor percurfat phrimus ora $
Flamina crebrafalis quatient vada, fiumina terra/
Couverrent omnis, & duri flabra Aquilonis
Sylvarumque cowas & cel/a cacumina jie&ent.
Ook ftaet aen te merken, dat blaeuwe Zon, gelyk Vondel 't woort caruteue vertaelt, niet met de meening van Aratus overeenkomt, die van eene zwarte Zon fpreekt, dat is, donkere en met dampen en nevelen bezette Zon; ge- lyk uit den zelfden Feflus Avienus, en de Griekfche verklaeringen van Theon over Aratus, klaerblyklyk te zien is: welke vertaeling dat het woort caru- leus zeer wel kan lyden, zulks kan blyken uit het geen wy in onze Aen- merking A. over het tweede beek Water reets van de kracht van dat woort gezecht hebben, en noch verder zeggen zullen in onze Aenmerking Ff. over 't vierde JVinterbeelt, ZUIDEW.INT.
VAn dezen maekt Ovidius, in het eèrfre Boek zynef
Herfcheppingen [A], dusdanigh eene afbeelding: En komt den Zuidwint wekken, Die met een' zwarten nacht het aenzigt weet te dekken, En heenfnort op Zyn natte en vochte regenveêr. De baert hangt zwaer van vocht: de watren vloeien neer Langs zyne gryze lok. op 't voorhooft zitten dampen En nevels, borfl en wiek zien, tot een merk van rampen, Bedropen, toen hy nu uit laft, daer elk voor bukt, Der wolken fpongi met zyn hant hadde uitgedrukt , Ging 't bruifchen aen. de lucht, aen 't ruifchen allerwegen, Beril; uit van boven met afgryfelyken regen. Het is Vondels vertaeling. Bokkatius evenwel zegt, in zyn vier> de
[A] V. 264. Emittitque Noturn &c.
/// Deel O
|
||||
|
54 ZUIDEWINT.
de Boek van 't Geflachtregifter der Goden [B]:, dat de^e wint
van natüure koudt en droog is, doch dat, terwyl hy, ons nade- rende, de Zona torrida [brandende luchtftreek] pafleert of door- waeit, hy hette aenneemt; en door den overvloet des waters dat 'in 't zuiden is, vochtigheit [C] ontfangt: en, aldus van natuur
verandert zynde, heet en vochtigh tot ons komt; vervolgens door zyne warmte het aerdryk [D] openende, en doorgaens gewent zynde de vochtigheit te vermenigvuldigen, en wolken en regen te * verwekken.
[ B ] In 't 56 Hooftftuk.
[ G ] Dat zelfs zyn naem te kennen geeft: gelyk reets gemeldt is in onze
(1) Hym- Aenmerking F. over 't bèelt zuivere en gezonde Lucht. Orfeus noemt hem (1)
no Auftri. ^ fa<& üypoTropevT©-, dat is, door de vochte plaetfen der lucht gaende; en een' Vader der regenen, die met waterwolken aenkomt, en aen wien Jupiter die
macht in de lucht heeft gegeven, dat hy regenbaerende wolken vandaer op de aer- de nederzendt. Doch die natuur en eigenfchap heeft deze wint niet in alle Landen, gelyk ook niet de overige winden overal de zelfde uitwerkingen hebben. Zie Plinius Lib. IL cap. 47. en vooral Bako Verulamius in Hifloria Pentorum ad Art. 7. 28. 2g. 30. 31. (2) L.L. [D] Hier op ziet Orfeus (2) ook, wanneer hy den Zuidewint bidt, dat
hy den vruchtbaermaekenden regen wil zenden op de moeder de aerde.
NOOR DE WINT.
PAuzanias [A] fielt hiervoor eenen Man die 'er vrees-
lyk Uitziet, en Wiens baeft, hoöftlökkén en vleugels vol fnéeu zitten. Voorts geeft hy hem beenen en voeten gelyk fkngeftaeften [B]. Ovidius heeft, in 't VI. Boek zyner
[ A] Die Sehryvër zeeht niet anders ten opzichte van de gedaentè van den
Noordewint, dan dat hy in plaets van beenen had llangëftaerten. Niét te
min paffen hem die dingen, die hier van hem gezecht worden, zeer wel,
Omdat ze met de eigenfchappen van dezen wint wonder wel overeenkomen,
d)Met. gelyk zal blyken uit de verfen, die wy zoo aenftondts uit Ovidius (1) zul-
L. VI. v. ien moeten bybrengen. Voorts geeft hem die zelfde Dichter een' langen
7°5* mantel, die Vol ftóf is* als met welke hy de toppen der bergen afveegt,
wanneer hy 'er overvliegt: hy verbergt hem in èene zwarte wolk, en geeft
hem gèfelfe vleugels; mögelyk om die zelfde reden, om welke Valerius Fiak-
kus, gelyk wy boven gezien hebben, aen den Öoftewint geel hair heeft toe-
gefchreeven: ten waere men by Ovidius in plaets van fulvis alis, of geele
vleugels moeit leezen furvis alis, dat is zwarte vleugels ; gelyk Broukhuuen
wil over Propertius Lib. ÏÏI. El. 5. v. 29. over welk Woört Wy gëfpröken
hebben in 'Onze Aéhmerkihg A. over het tweede béelt Macht of mth rnbefl
fulvis alis willen veranderen in fufcis alis, dat is, donkerbruine vleugels:
hoedanigh Silkiis IfaOkus öök de vleugelen maekt van den Noordweftewint,
Lib. III. v. 523., als bok van den Zuitweftewiht, en mögelyk ook van -meer
andere, Lib. XII. v. 617. Men zie aldaer 't aengetekende door den Heer
Drakenborch: en men zal 'er ook zwarte vleugels Vinden töegeeigent aen
den Nbördëwïnt.
[B] Op die wyze verhaêlt Pauzanias Lib. F", cap. 19. dat hy verbeeldt front
löp de 'Vierde zydè Van dé Mft van Cipfelus, waervan Wy gèwogn geraaefct ffebben op bladtz. 392. van ons tweede deel. Ovidius fchynt hem ook zoo ts hebben aengemerkt Metam. Lib. FI. v. 713. als 'hy jfpreekende Van Ka- laïs en Zetes, de zoonen van dezen Wint, zecht, dat ze hunnen Vader daer- |
||||
|
N O O R D E W , I ■ N T.
|
|||||||||||
|
SS
|
|||||||||||
|
zyner Herfcheppingen, de natuur dezes wints wydloopigh
befchreven. in geleeken, dat ze vleugels hadden, maer in de overige deelen des lichaems
haere Moeder Orithyia gelykwaeren. Maer waerom waeren zy hunnen. Va» der niet in alles gelyk, zoo die ook van Qvidius was aengemerkt als de bee^ nen van een' menfch hebbende: of waerin geleeken zy haere Moeder, en niet hunnen Vader? Om wat reden ondertuftchen deze wint alzoo vertoont wierdt, heeft nochte Pauzanias, nochte iemant anders, dat. ik weet, vei- klaert: zoo dat 'er niets overigh is als onzekere giffingen, en daerom wel te meer, omdat 'er ons Pauzanias niets anders van zecht, als dat hy in de ge- melde gedaente Orithyia, de dochter van den Atheenfchen Koning Erech- theus, fchaekte. Zoo nu de maeker van het beeltwerk op die kift deze fchae- king heeft aengemerkt niet na de Hiftorien (i), welke zeggen , dat Orithyia is weggevoert door een' jongen Vorft uit Thracië, Boreas, dat is, Noorde- wint, genaemt; maer na de (2) Fabelen, (gelyk waerfchynlyk is, omdat men veele Fabelen op die kift vondt) welke zeggen, dat die fchaeking is ge~ fchiedt door den Noordewint; zoo zal hem een llangeftaert zyn toegevoegt tot een teken van zyne afkomft, als zynde den zoon, gelyk wy reets ge- zecht hebben, van Aftreüs, die van fommigen (3) wel onder de Titanen, maer van anderen (4) onder de Giganten, (behalven dat die twee foorten van wandrochtige reufen, die verdicht worden den Hemel te hebben beftormt, dikwyls door de Poë'eten onder malkanderen worden (5) vermengt) geftelt wordt: welke Giganten verfiert worden flangeftaerten te hebben gehad in plaets van beenen: en zal alsdan de flangeftaert zoo wel aen den eenen wint voegen als aen den anderen. Zoo 't nu waer is, dat de Ouden door deze Gi- ganten hebben verftaen of onderaerdfche winden, of ftormen in de lucht, gelyk veele meenen (men zie Natalis Comes Mythol. Lib. VI.cap. zx.emz.) zoo hebben de Poë'eten waerlyk niet onverftandigh gehandelt, dat zy de winden gemaekt hebben tot zoonen van Aftreüs, en alzoo van 't geflagt der Giganten. En dan komen zeker hier niet qualyk te pas de Verfen van Ovi- dius in 't 6 Boek zyner Herfcheppingen (daer onze Schryver hier op ziet) al waer hy den Noordewint, nu gereet om Orithyia te fchaeken, aldus invoert op zyne krachten roemende, waertoe wy de Vertaeling van Vondel aulr len gebruiken: Aen macht ontbreekt me 't niet, de wolken op myn laft
Verfchoeien aen de Lucht, de zee verheft heur baeren.
De Eikeboom ploft neer, en ftrooit een bofch vol blaeren.
De fneeuw bevrieft: ik fla den akker en zyn vrucht
Met eéne hagelbui, verbaeft door myn gerucht.
'K heb met myn broederen de lucht in myn vermogen:
Daer is myn worftelperk. Ik worftele uit den hoogen
Met zulk een aertsgewelt, dat al de hemel ruifcht.
Zoo dikwyls wy aen een geraeken, barnt en bruifcht,
En barft het gloeiend vier ter wolke uit naer beneden.
Indien ik onder d'Aerde en haere holligheden
Eens kruipe, en mynen rugh eens zette pal en vaft,
Recht tegens een fpelonk, dan leit al d'afgront laft,
En d'Aerde davert.
|
|||||||||||
|
(1) Vide
(2) Ovid,
Met, Lib. VI.v.6jj, (3)Ser- vius ad Virg, Mn, Lib, Lr, 132, (4)HygJ,
nus in Prsf, Fa» bular. & Donatils ad Virg, Mn, Lib. I- v, 132, (5) Vide Mycillurrt &d Ovidii Met. L. L v. 151. & Th. Man» kerum ad Hyginj prsefat., W& 9, |
|||||||||||
|
WESTEWINT.
E En Jongeling, blygeeftigh van gelaet9 en met vleuge-
len en rontuitgezette wangen, gelyk men de winden genieenlyk afraaelL Hy houdt met een aengenaeme beval* ligheit eene zwaenvaft, die de wieken opfteekt, als of ze zingen wou. Wyders is hy bekroont met veeierleie door* O 2
|
|||||||||||
|
W E S T E ■ W I N T.
|
||||||||||
|
56
|
||||||||||
|
eengevlochte bloemen : hoedanigh een' krans hem Filoftra^
tus in zyn Boek der Schilderyen geeft [A], De Welle wint wort by de Grieken Zephyrus genoemt, van een
woort dat bet leven betekent, en by de Latynen Favonius, van een woort dat begunftigen [B] te zeggen is, omdat hy de planten gun- ftigh is, en, om 200 te fpreken , het leven geeft; lieflyk en ge- noeglyk waeiende van den middagh af tot den nacht toe> en van 't begin der lente tot aen het einde van den zomer. De zwaen wort hier te pas gebragt,, omdat ze > volgens de getui-
genis van den bovengemelden Filoftratus [C] ter zelve plaetfe, veel lieflyker gewoon is te zingen geduurende het zoet waeien des weftewints dan op andere tyden. Bokkatius zegt, in zyn voorgemeldeGeflachtlyft der Goden[D],
dat deze wint koudt en vochtigh van aert is, doch wel"[ E ] gema- tigt; ook dat hy de lente [F] opent, en ons allerleie bloemen en kruiden voortbrengt; en daerom wort hy met eenen bloemkrans op 't hooft gefchildert. [A] Ziib. I. cap. 24. Jtve in Hyacintho. De zelfde Schryver geeft hem ai-
daer ook vleugelen aen de flaepen des hoofts, niet aen de fchouders: el- (1) In ders (1) noemt hy hem enkelyk gevkugelt. Vleugelen aen de flaepen des
Paludi- hoofts geeft Silius Italikus ook aen de andere Winden Lib. VIL p. 257. Zie
ous* aldaer de Aentekening van den Heer Drakenborch. Dat zulks evenwel niet
altyt gefchiedde, kan men afneemen uit de woorden van Ovidius, daer hy
van den Noordewint, Orithyia fchaekende, zecht, dat hy haer greep met
zyne vleugelen, en zoo wegvoerde.
[B] Over de afleiding van den naem dezes wints, zoo by den Grieken als
Latynen,';als ook van des zelfs vruchtbaermaekende kracht, hebben wy ge- handelt in onze Aenmerking H. over 't beek zuivere en gezonde Lucht. Zie ; ook onze Aenmerking C. over 't derde beelt hierna.
[C] Cap. 11. Jive in Pbaêthonte, & cap. 9. Jtve in Paludibus. Maer het
beelt zoude fraeier zyn, zoo de jongeling de zwaen niet vaft hielt, maer eenige zwaenen voor zich had ftaen, daer hy op blies: gelyk hy ook doet by Filoftratus, welke zecht, dat hy haer't gezang inblaeft; en insgelyks by onzen Schryver zelven in 't vierde beelt der Zangkunft: en dat diende daerom , te meer te gefchieden, omdat fommige Schryvers zeggen, dat het gezang
der zwaenen niet komt uit der zelver keel, maer dat de Weftewint dat zoet geluit maekt, als hy in de uitgebreide vleugelen der zwaenen blaeft.. Zie G. Olearius over de laetftgemelde plaets van Filoftratus, en La Cerda over (2)DeE- Virgilius Ecl. IX. v. 29. Lucianus (2) verdicht, dat de zwaenen eertyts ge- learofive weeft zyn menfehen, die groote beminnaers waeren van de Zangkonft, en ^ycnjf- dienaers van Apollo, en hunnen zangluft en kunft noch na hunne verande- Jian de A- rin8 net)t>en behouden. Of nu de zwaen waerlyk zingt of niet, daervan nim'. Lib." zullen wy fpreeken over 't gemelde vierde beelt der Zangkunft. II. c. 33.' [D] Lib. IV. cap. 6x. Waeruit onze Schryver ook genomen heeft, het &Lib.XI. geen hy zoo even van den naem des Weftewints gezecht heeft: en uit wien c' I* hy ook tot ophelderinge van den bloemkrans hier noch hadde kunnen by- brengen, dat de Poëeten uit aenmerkinge van de vruchtbaermaekende kracht
dezes wints hebben verdicht, dat hy, de Nimf Chloris of Flora gefchaekt en getrouwt hebbende, haer hadde gemaekt tot eene Godinne over de bloe- men : welke Fabel geeftigh befchreeven is door Ovidius in het 5de Boek zy- ner Fqfli of Feeftdagen v. 193. &feqq- in de vertaeling van Hoogvliet bl. 167. [E] Voornaementlyk in Griekenlant en in Italië: daer hy wonder zacht
en goetaerdigh is. [F] Cicero Verr. 7.10. Hor at. Lib. I. Od. 4. Plinius Lib. II. c. 46".
|
||||||||||
|
:
|
||||||||||
|
EOLUS
|
||||||||||
|
EOLUS KONING DER WINDEN. 57
EOLUS KONING DER WINDEN.
E En Man, bekleet met een' Koningklyken mantel, en
' met wieken aen de fchouders. Het hair ftaet hem wilt en woeft, en daer heeft hy eene kroon bovenop. Voorts heeft hy opgeblaze koonen, en men ziet hem met beide zyne handen en op een forfe wys eenen breidel of toom vafthouden. De kroon en breidel worden hem toegeeigent, omdat hy door
de Poëten, der winden Koning genoemt wort; van welken Éokka- tius in zyn XIII. Boek [A], met de woorden van Virgilius, ont- leent uit het I. Boek van des zelven Eneas, naer Vondels vertol- king, aldus fpreekt [BJ. De
[ A] Van zyne Geflachtrekening der Goden aen 't 2ofte Hooftftuk. Zie ook
het 54 Hooftftuk des vierden boeks van dat zelfde werk. [B] V- 50. Talia flammatoJecum Dea corde volutans &c. De Godinne, daer
hy van fpreekt, is Juno. Maer de goede Dirk Pieterfen Pers hadde uit de aengehaelde woorden de Godinne Thalia weeten te vinden; die hy meende te fchuilen in het woort talia. Dat is eerft tael- en outheit-kunde, en alles! En cor Zenodoti, en jecur Cratetis! Wat voorts de wieken, van dit beelt, de woefte hairen, de opgeblaeze koonen, en den Koninglyken mantel betreft,, de zelve zyn of van zich zelfs klaer, of reets in en óver de voorige beelden uitgelecht. Dat de Schryver hem zoo enkel een' toom geeft, fcnynt my al te naekt toe, en is ook eene al te ruime en algemeene betekeniffe van heer- fchappy of dwang. Ik zoude dien toom liever gelegt hebben in den bek van vier gevleugelde paerden : hoedanigh wy reets te vooren hebben gezechü dat de Winden door de Ouden veeltyts zyn verbeeldt geweeft. Vondel geeft hem in zynen Faëthon een blaeu kleet, met wolken, winden, weerlichten en onweeren befchildert; beduidende de blaeuwe kleur den hemel of de lucht, en alzoo de plaets, daer Eolus verdicht wordt zyne heerfehappy te oeffenen; en de andere dingen de uitwerkingen, die hy als Koning der Win- den moet worden verftaen te veroorzaeken. De Filofoof Albrikus levert ons in zyn werkje, dat hy gefchreeven heeft over de Beelteniffen der Goden, deze Schilderye van Eolus op (i), uit de outheit: Hy ftont in eene fpe- (i lonk, aenhebbende een kleet van linnen: onder zyne voeten lagen eenige 13 blaesbalgen: en in elke hant had hy een' hoorn. Die hoornen hielt hy aen zynen mont, en fcheen uit ieder der zelver zes winden te blaezen. Aen zyne rechte hapt ftont Juno in eene wolke, en zette hem eene kroon op, en aen zyne linke hant zach men eene halfnaekte Nimf ftaen in het water. Dat Eolus in die Schildery vertoont wordt als ftaende in eene fpelonk, is daerom gefchiedt, omdat de winden in de holligheden der aerde zyn ver- borgen: waerom ook Virgilius in de Verfen, hier aengehaelt door onzen Schryver, het ryk van Eolus en de woonplaets der winden ftelt in.de 'fpelon- ken van de Eolifche Eilanden. Het gewaet van linnen is hem gegeeven, om? dat den winden, die zeer licht zyn, geene zwaere kleeding voegt: en miffchien heeft het ook cenigh opzicht op het gebruik der zeilen, die van linnen zyn: welk gebruik Eolus,' gelyk in 't volgende beelt wordt aengeweezen, gezecht wordt aen de zeevaerende luiden te hebben geleert. De blaesbalgen, dat werktuigen zyn die wint uitgeeven, hebben hier geen verklaering van noo- den. Dat Eolus de winden uit hoornen blaeft, is een zinteken van het ge- brom en geraes, het geen de winden, als ze fcerk waeien, gewoon zyn te verwekken: en dat 'er uit eiken hoorn juift zes voortkomen , zulks meeneri wy daerom,gedaen te zyn, omdat fommigen der Ouden, gelyk wy boven III. Deel. P over
|
||||
|
53 EOLUS KONING DER WINDEN.
De wrokkende Godin, die dus van wraekzucht brant,
Komt in Eoliè', der buien vaderlant> Een' oort die zwanger gaet van bulderens gezinden. Eool, de Koning, toomt de woritelende winden, En ftormen in hun hol, en byftere fpelonk, Door zyn gezagh, en tucht, die hen in d'yzers klonk, En in dit tuchthuis floot. De buldraers, opgeftegen En toornigh, ftormen hier op flot en grendels tegen, Zoo byfter, dat de berg hier lchrikkelyk af loeit, En davert. Godt Eool zit boven onvermoeit, Als Koning, op zyn'troon, en ftreelt d'oploopentheden, En zet hun gramfchap neer: want zonder deze reden, Zy gingen itryken met den hemel, aerde en zeen, En veegden ze met kracht door lucht en wolken heen: Maer Godts almogentheit, wiens zorg zy ftaen bevolen, Befloot ze in duiilerniiïe, en onverlichte holen, En fmeet hun een gevaert van bergen voor de borft. Hy ftelde ze onder dwang van eenen heer en vorft, Die, volgens zynen laft, hun zou den breidel vieren, Den toom aenhaeien, en hen leiden, en beflieren. over de vier winden hebben aengetoont, twaelf winden hebben geftelt.
Pat Juno hem eene kroon opzet, en dat 'er eene Nimf aen zyne zyde ftaet, daervan zecht Albrikus de reden te zyn, omdat Juno verdicht wordt aen Eolus de heerfbhappy over de winden, en teffens eene Nimf ten huwelyk te hebben gegeeven: en Servius tekent aen over Virgiiius (i ), by wien men dat verdichtfel leeft, dat het zelve genomen is uit eene natuurkundige redenj te weeten, omdat de beweeging van de lucht, die, gelyk elders is aengeweezen, door Juno verftaen wordt, (om welke reden zy in de Schil- dery ook wordt geftelt in eene wolk) de winden teelt: en dewyl uit de lucht de wolken worden gemaekt, en uit de wolken het water voortkomt, dat door de Nimfen wordt betekent, (waerom ook de Nimf in deze Schildery in 't water llaet) zoo wordt Juno, zecht hy (2), verfiert eene Nimf ten hu- welyk te hebben gegeeven aen Eolus, omdat hy de Godt is der Winden, die ook uit de beweeging van 't water worden geboren: zoo dat dan der zelver oorfprong uit de beweeging der lucht, door Juno aen Eolus rechte hant; en die uit de beweeging des waters, door de Nimf aen zyne linke zyde, wordt te kennen gegeeven. Wat 'er nu verder noch meer over Eolus te zeggen zy, zie zulks in 't volgende beelt. EOLUS anders.
WEder een Man in een Koningklyk kleet. Dees heeft
geene kroon, maer eene vlam op 't hooft. Met d'eene hant houdt hy een fcheepszeil, en in d' andere eenen fchepter. Op deze wys wort hy vertoont, omdat Diodorus Sikulus in 't
V- Boek zynerHiftoriè'n zegt, dat Eolus in de Eolifche Eilanden, aldus naer zynen naem genoemt, en in de Siciliaenfche zee leggen- de, geregeert heeft; 'er by voegende, dat hy een zeer beleeft, rechtvaerdigh en godtvruchtigh man was, en den zeevarenden lui- den het gebruik der zeilen heeft geleert; mitsgaders door naerftige waer-
|
||||||||
|
(1) JEa.
L. I. v. 78. |
||||||||
|
(2) Mn.
L. I. T. 71.
|
||||||||
|
.• EOLUS KONING DER WINDEN. $9
waerneming van 't vier [A] wift te voorzeggen> wat winden'er
waeien zouden. En hier .uit is de Fabel geboren, die hem Koning der winden maekt. » , [A] Verfta het vier en den damp, die de Eolifche Eilanden opwerpen,
en zie deze en meer andere redenen , en wat verder betreklyk is tot de Fabel van Eolus, behalven de aengehaelde plaets van Diodorus, ook by Ser-^ vius en by Cerda over Virgiïius JEn. Lib. I. v. 52. & feqq. als mede by Gyraldus Hiftor. Dsor. Synt. V. col. 189: en voeg 'er by Boccatius GeneaL Deor. Lib. IV. cap. 54. & lib. 13. c. 20. gelyk ook Natalis Comes MythoL Lib. VUL cap. 10. / EEN ZOET EN LIEFLYK WINTJE
OF LUCHTJE. |
|||||||||
|
E
|
En Maegdeke met blonde hairen, die in den wint zyn
|
||||||||
|
uitgefpreit. Daerop heeft het een aerdigh hulfel, fa-
mengeftelt van allerleie bloemen, 't Gelaet is bolachtigh en de kaekjes, gelyk de wangen der hooftwinden vertoont worden, opgeblazen, doch zulx, dat ze geenen misftant geven. De fchoone heeft fchouderwieken, die verfchei- denverwigh, doch de lucht in kleur meeft gelyk zyn. Eindelyk ftroit ze met beide haer handen eene menigte van bloemen. Men telt drie lieflyke en zoete wintjes, waervan 't eerfte [A]
in 't opkomen des dageraets, het tweede op den middagh, en het derde in 't vallen van den avont zich gewent is te bewegen. De Poëten maken 'er zeer bevallige Jongkvroutjes [B] van, en laten de
[ A] Zie van deze wintjes Seneca Qiiaftiones Naturates Lib. V. cap. 7.
[B] Welke Poëeten dit doen, is my onbekent: hoewel ik het niet zoude
afkeuren, indien't een Poëet behaegde eenigh lieflyk wintje, voornaement- lyk uit het Weften komende, zoo te verbeelden : omdat 'er niets is, dat het oog en 't gemoet van. den hienfch meer ftreelt, als de fchoonheit van eene bevallige jonge maegt; vooral zoo die fchoonheit daerenbovén noch door een geeftigh optoeifel wordt geholpen: waerom hier ons beelt met recht zoo vertoont wordt. Zoo een zacht en lieflyk wintje was daerom outtyts aen Cephalus, als hy des middaghs verhit van 't jaegen gewoon was een wei- nigh te ruften, niet min aengenaem en verquiklyk als eene fchoone jonge maegt: waerom hy het zelve ook met zulke honighzoete en vleiende woor- den placht te roepen en tot zich te noodigen, dat de ongelukkige Prokris, zyne huisvrouwe, meenende dat hy 't een of 't ander Nimfje gewoon was te ftreelen, en hem op die euveldaet zoekende te betrappen, en zich tot dien einde in de dichte ftruiken des wouts verftooken hebbende, elendiglyk door haer' eigen man, die meende dat hy eenigh wilt beeft hoorde ruifchen in de bladeren, wierdt doot gefchooten, te laet ontdekkende, dat de Aura (dit woort betekent zoo een wintje) die hy riep, niet eene Nimf, maer een ydele wint was. Zie die Fabel geeftigh befchreeven by Ovidius Art. Amat. Lib. III. v. 686. & Metam. Lib. VIL v. 794. &feqq. Wat voorts het ftroien der bloemen belangt, dat wordt ook niet onaerdigh aen ons beelt toegeei- gent, omdat de zoete wintjes, doch meeft die uit het Weften komen, by- zonder veel toebrengen tot het groeien der kruiden, bloemen, en andere ge- waffen. Men zie Ovid. Met, JJb, I. v. 107. Virgil. Georg. Lib, II. v. 330. P 1 SiÜus
|
|||||||||
|
6o EEN ZOET EN LIEFLYK WINT JE-&c.
de zelve bloempjes ftroien, waerdoor voornaementlyk die zoele en
zachte wintjes of luchtjes aengeduit worden, welke in den aenge- naemen lentetyt den zoeten en lieflyken geur der friffche bloem- gewaffen zoo genoeglyk verfpreiden. 3 De vleugels beduiden de fhelheit haerer bewegingen. Zie het
beelt des Ooflewints. Silius Italicus Lib. XII. v. 3. en vooral ook Claudian. de Raptu Proferp. Lib.
II. v. 72. ad v. 93. en 't geen reets over den Weftewint gezecht is: onder de lastere Dichters ook Petrarcba Sonetto 157. 159. & Sejlina 8. NATUURLYKE OVEREENSTEMMING
TUSSCHEN DE AERDSCHE EN
HEMELSCHE DINGEN.
Tel eenen Man in een ftaetigh gewaet. Laet hem in
de rechte hant eene zonnebloem, en in de flinke eene maenbloem ten toon houden. Piërius Valerianus [A] zegt, dat d'Egiptenaers, de famenftem-
ming, eendragt en overeenkomrt der aerafche met de hemelfchc dingen, zoodanige naementlyk, die door een verborge kracht aen malkanderen valthangen, willende uitbeelden, hiertoe niets be- quaemers meenden te kunnen bedenken, dan de twee boven ge- zeide bloemen, waervan d'eene zich naer de zon,en d'andere naer $e maen wendt. En hoewel men zeit, dat ook ander gebloemt, zoo aen. boom en als aen kruiden ftaende, zulx mede doet; zoo is- 't echter redelyk zeker, dat 'er geene bloemen te vinden zyn, waerin het gezeide zoo klaer uitblinkt als in de genoemde. De
[A] Hieroglyph. Lib. LVIII. cap. 47. uit wien dit ganfche beelt byna van
woort tot woort geheel getrokken*is. De Zonnebloem nu, waervan hier ge-
fbroken wordt, is niet de zelfde, die by ons onder dien naem voorkomt,
zynde deze den Ouden niet bekent geweeft, en in onze geweften overge-
.f 1) Vide bracht uit Peru, en hiervandaen de Zonnebloem van Peru (1) genaemt; maer
DuraTn een geheel ander gewas, dat na Plinius (2) zeggen geen' halven voet hoog
Diofcori- is» en de gewoonte heeft van zich zelven om te draeien met de Zonne, vol-
dem Mat- gens den zelfden Plinius Lib. II. c. 41. & Lib. XVIII. c. 27. & Lib. XXII.
'h.loli cap. 21. Zie dat kruit in zyne byzondere zoorten befchreeven by Diofcori-
cap. m des Lib. IV. cap. 185 en 186 en zyne uitleggers Matthiolus en Bauhinus: als
(2) Lib. mede by Bodeüs a Stapel over Theofraftus Hiftorié' der planten Lib. VIL
XXII. c.' kap. I4- Pag- 889 &cjeqq. Van de Maenbloem, by Piërius Seknotropium ge- 21. noemt, v/eet ik in't geheel niets te zeggen , en vinde niemant, die daervan (3) De iets heeft aengetekent: alleenlyk lees ik by Appulejus ( 3), dat de Paonia.,
Virtuti- eene diergelyke foort van gewas als men by ons gemeenlyk Pionie noemt, bus Her- 5y anderen ook den naem draegt van Seknion, en Sekgonum, d arum c. ^oem 0f mcfenkruit: wiens zaetkoorntjes hy zecht dat des nachts blinken als
eene kaers. Maer of de bloem zich 's nachts na de maen keert, is my onbe- kent, en ik laet dat aen de onderrigtinge over van zulke, die in dergelyke dingen meer bedreeven zyn: hoewel het genoeg uit Appulejus zelven, als mede uit Plinius Lib. XXVII. c. ie. als ook Diojcorides Lib. III. c. 140. en Matthiolus, is af te neemen, dat het den naem van maenkruit om geheel an- dere, redenen draegt, wordende gebruikt in't geneezen der maenzieken, en het fluiten van de maentftonden der vrouwen: zoo dat ik niet zien kan, dat deze- bloem ons hier eenighzins kan te ftade komen. |
||||
|
NATUURLYKE OVEREENSTEMMING&c.6i
De Egiptenaers nu hielden 't daervoor, dat alle dingen een zel-
ve orde en gefleltheit hebben; zulx dat d'aerdfche afnanglyk van de hemelfche en daermede verbonden zyn; deze door de kracht des verflants, die door de reden, andere door de natuur, én weer andere door d'uiterlyke zinnen; en dat aldus ieder ding het zyne volgt, waermede het meeft en beft overeenkomt. SAMENVOEGING DER MENSCHE-
LYKE MET DE GODT-
LYKE ZAEKEN.
E En knielend Man, die hemelwaert ziet, en zeer oot-
moedigh , met beide zyn handen eene [ A ] keten vafthoudt, welke uit den hemel en van eene ftarre ne- derhangt. Naer Makrobius en Lucianus zeggen is het gewis, dat deze ke-
ten eene famenvoeging der menfchlyke met de Godtlyke zaeken beduit, en eene verbeelding ftrekt van zeekeren gemeenen bant, met welken Godt ons, wanneer het hem belieft, tot zich trekt, en onze harten hemelwaert ophaelt, tot welk eene gemoetsverheffing al onze eige kracht en vermogen anders te zwak zou vallen. Der- halve kan men, om uit te beelden, dat iemants hart door Godt beftiert wort, bequaemlyk dus eene uit den hemel en van eene flar nederhangende keten fchilderen: want dit verheelt de kracht der godtlyke inblazinge, en dat vier, het welke Plato zeide of onder- itelde, dat alle menfchen deelachtigh zyn, en 't geen hunne zie- len tot hunnen Schepper en ten hemel keert. Hoe 't zy; het is betaemelyk , dat wy ons in alles naer Godts wil voegen, en hem bidden, dat hy ons zyne heilige genade waerdigh gelie- ve te maken. [ A ] De Italiaen maekt deze beeldenfpraek op uit de goude keten van Hen
merus , waervan wy gefproken hebben in onze aenmerking A. over 't eer- fte Beek des Noodtlots II Deel bt. 188. alwaer de £,eezer zal vinden alles wat tot nader verftant van dit Beelt noodigh is. |
|||||
|
III Beet Q DE
|
|||||
|
<$2 DE VIER JAERGETYDEN.
DE VIER JAERGETYDEN.
|
||||||
|
DE ZELVE TEFFENS.
DE afbeelding der vier Saizoenen te gelyk, kan men
gevoeglyk opmaken uit vier vaerzen van een out Dichter, welke Jozefus Scaliger geplaetft heeft in het twee- de boek der Catakfla [A]. In dat kleene dichtftukje ver- fchynt de Lente als roozen plukkende; de Zomer als dan- fende tufTchen eenige fchooven van afgemaeit koorn; de Herfft als meteenen krans van wyngaertranken om 't hooft; en de Winter als bleek, van koude, en met eenen vogel in zyne hant. IA] pag. 245.
Carpit blanda fuis ver almum dona rofetis:
Torrida colleftis exfultat frugibus aeftas: Indicat autumnum redimitus palmite vertex: Frigore pallet hyems defignans alite tempus. Van den Zomer wordt ürdie Verfen enkel gezecht, dat ze danjl na "'t infame-
ten der veltvruchten, zonder byvoeging , dat zulks gefchiedt tujfchen eenige koornfchooven: hoewel zoo eene vertooning de beelteniffe niet zoude ontfie-
(1) Met. ren. Ovidius (1) geeft haer een' krans van koornairen, de Lente zet hy L.II.v.27. een' bloemkrans op 't hooft, den Herfft vertoont hy als befpat met het fap Confer van druiven, die hy treedt; en den Winter vertoont hy als grys van hair, dat TtüTl.1. vo1 nangc van yskegels. Andere befchryvingen aengaende de vier Jaerge- Ei. IV.'v'. tyden, wel tot twaelf byzondere in 't getal, zie de taelkundige Leezer in die 57. zelfde Cataktfa van Scaliger pag. 160. en een zonderling afbeeltzel van de zelve op een' ouden gedreevenen zilveren Drinkbeker, by Steph. Pighius in
zyne Mythologia in anni Partes, tam. 9. Thefaur. Antiq. Grac. Gronovii.
Van den Vogel, dien de Winter hier in de hant heeft, zie het volgende beelt.
Dat de Jaergetyden door de Ouden gehouden zyn voor Godinnen, en wat
haer dienft in den hemel wierdt verdicht te zyn, zullen wy zeggen in onze
Aanmerking C. over de uuren va?i den dagh.
|
||||||
|
DE VIER JAERGETYDEN. 63
A N D E R S. ;'•;,;
OP eenen penning van Antoninus Karakalla komen de
vier jaergetyden voor als zoo veel zeer fchoone Kin- derkens, wat [A] verfchilligh in grootte. Het eerfte heeft een korfje met bloemen op zynen fchouder; het tweede eene zeiiTen in de rechte hant; het derde in de flinke hant een bennetje vol vruchten van allerlei foort, en in de rech- te een doot beeft. Deze drie kinderbedden vertoonen zich naekt. Het vierde , dat gekleet is en gedekt van hooft > houdt met de rechte hant op zyn' fchouder eenen ftok, waeraen een doode [B] vogel hangt, hoedanigh eenen men ook in zyn flinke hant ziet: zynde 'er merklyk onder- fcheit [C] tuiTchen deze twee vogels. [A] De reden hiervan zal in de volgende beelden blyken, wanneer de
Lente als een jong meisje, * de Zomer als eene fterke maegt enz., wordt aengemerkt. [BJ Verftae zoo ook in 't voorige beek een' vogel,die doot is; en niet die
leeft. Want alhoewel men aldaer door dien vogel eene kraei zoude kunnen verftaen, die by de Ouden (i) een beek is geweeft van den winter, gelyk (i) Vie- ze ook wordt aengemerkt in ons gemeen fpreekwoort, dat eene bonte kraei «usVa- geen? winter maekt; zoo moet men nochtans hier liever een' dooden vogel yy begrypen, omdat de Ouden daerdoor hebben willen te verilaen geeven, ' dat, gelyk de menfch zich in de Lente vermaekt met het aengenaeme ge- zicht van bloemen en velden, in den Zomer met'het infamelen van 't koorn, in den Herfft met den wyngaert; hy zich in den Winter alzoo verluftigt met het vangen der vogelen: daer dit faifoen, gelyk Oudaen in zyne Roomfche Outheden bl. 323 aenwyft, 't allerbequaemft toe is : gelyk in 't einde van den Herfft de jacht van 't ander wilt reets opengaet: waerom het derde kint op dezen penning ook een doot beeft, mogelyk een' haes, gelyk by Oudaen op een' anderen penning, in de hant heeft. Zie den gemelden Oudaen öp bl. 323 of 285 van zyne Roomfche Outheden. [C] Om geene andere reden, als om den penning wat meer fieraet by te
zetten, zynde het doch van zelfs kenbaer, dat men niet enkelyk eenerlei foort van vogelen vangt, maer velerlei. DE LENTE.
E En vry jong Meisje dat met mirten bekranfr. is, en de
handen vol heeft van menigerleie bloemen. Omtrent haer ziet men eenigh jong vee, dat fpeelt en huppelt; en [A] -vogels, die zingen. • " Z'is
[A] Vooral eenige zwaluwen: omdat die met het begin van de lente over-
komen: waerom Ovidius (1) de zwaluwe ook noemt eene voorbodinne der (1) Faft. Lente: en gelyk ons fpreekwoort, zoo even gemeldt, zecht, dat eene bonte L-ZI; kraei geen' winter maekt, zoo zeggen de Latynen in plaets van 't zelve, eene v' 853- zwaluwe maekt geene lente. Zie Pierius Lib. XXII. c. 28. Erasmus CbiU 1. . Cent. 6. Adag. 59. en Junius Cent. 7. Ad. 21. Als een Zinnebeek van de Len- te vindt men ook den koekkoek by Pierius Lib. XXF~. c. 33, den' kiekendief, Q 2 by
|
||||
|
DE LENTE.
Z' is heel jong, omdat de Lente [B] de kintfcheit van 't jaef
genoemt wort; in welken tyt het aerdryk vol vochtigheit van een voortteelende kracht is; waerdoor bladeren, bloemen en vruchten aen boomen en kruiden hunnen groei en wasdom krygen. Haer wort een mirtekrans opgezet, omdat (C) Horatius, van
de
by den zelfden Lib. XVII. c. 37. De kraenvogel voorts heeft tweederlei be~
tekeniffe, en verbeeldt wech vliegend e den Winter, doch aenkomende de Lente, by den zelfden Pierius Lib. XVII. c. 32. Als een beelt eindelyk van de Lente ziet men aldaer ook den verdichten reus Briareus, gelyk Giges als eene Zinfchets van den Winter Lib. XXXV. c. 12. [B] Zoo fpreekt Pithagoras by Ovidius Met. Lib. XV. v. 199. na de ver*
taeling van Vondel; Gy ziet, hoe 't ronde jaer zich deelt in vier getyden,
Als een nabootfer van ons keven, fnel in 't glyden.
De kintsheid teer van aert en zuigende is de Lent.
Dan zyn de kruiden, groen en zwak, doorgaens gewent
Te zwillen, 's Lantmans hart met vajie hoop tejierken.
Dan bloeit, al wat 'er is. Elk Lantfchap, kloek in 't werkeni
Verquikt en koejiert, lacht ons bly met bloemen aen,
En leevendige verf: doch alle kruiden Jiaen
Ontlooken zonder pit.
Gelyk nu het jaer in deze piaets wordt vergeleeken by den leeftyt van een*
(1) Ori- menfch, alzoo worden des zelfs vier getyden volgens Izidorus (1) ook toe- gin. L.V. geeigent aen de vier wereltftreeken; de Lente aen 't Ooften, omdat, gelyk |
||||||||||
|
c 35.
|
||||||||||
|
de Zon aldaer eeril boven 't aerdryk opgaet en even als geboren wordt, alzöo
ook in de Lente alles uit de aerde fpruit en te voorfchye komt; de Zomer aen het Zuiden, omdat de Zon, als zy in 't Zuiden ftaet, op het allerfelft fteekt, en 'er geen der faifoenen zoo heet is als de Zomer; gelyk in tegen- deel de Winter aen 't Noorden, omdat, gelyk het in dat wereltdeel wegens de verre afftant der Zonne 't allerkoutft is, zoo ook de winter de andere dee- len van 't jaer in koude verre overtreft; den Herfft eindelyk aen 't Weften, omdat, gelyk de Zon aldaer ondergaet en even als fterft, alzoo ook de Herfft door 't verwekken van veelerleie ziektens veele menfchen uit het leeven weg- rukt en onder de aerde in 't graf zendt .-gelyk hy ook in 't einde de kruiden en bladeren der boomen begint te krenken, en doet verfterven en afvallen. [C] Lib. I. Od. 4. v. 9.
Nunc decet aut viridi nitidum caput impedire myrto, Aut flore, terrae quem ferunt folutae.
Maer als onze Schryver zecht, dat hy de Lente een' mirtekrans opzet, om- dat Horatius zecht, dat men zulks in de Lente doen moet, zoo zecht hy noch niet met allen; of op zyn beft niet meer, als dat Horatius de mirte aen de Lente toeeigent. Maer waerom doet nu die Dichter zulks ? De reden is, omdat de Lente was geheiligt aen Venus, aen wie het bekent is dat de Ou- den ook de mirte hebben toegewydt: gelyk wy in 't breede hebben getoont in onze Aenmerking D. over 't beelt Akademi 1 Deel bl. 50. Gelyk nu de Lente was toegewydt aen Venus, alzoo ook de Zomer aen Ceres, de Herfft aen Bacchus, en de Winter aen de Winden. Zoo leeft men 't in de Catalecla Ve- terum Poëtarum van Scaliger Lib. I. p. 160. Vere Venus gaudet florentibus aurea fertis:
Flava Ceres aeftatis habet fua tempore regna:
Vinifero autumno fumma eft tibi, Bacche, poteftas:
Imperium faevis hyberno tempore Ventis.
Waerom nu de Lente heiligh was aen Venus, de Godinne der Liefde, die al- les voortteelt, zynde daerom ook de maent April by de Romeinen genoemt met een w-- ■ - - ..—-.. ~ . Torrentius
|
||||||||||
|
van't 4 boek zyner b eeftdagen: .alwaer men, behalven veele andere toepaffe-
Jyke plaetfen, ook deze Verfen, na de vertaeling van Hoogvliet(3),vindt? Geen
|
||||||||||
|
DE LENTE. 6$
de Lente fprekende, zegt, dat het alsdan tyt is en wel voegt het
hooft met zulke telgen, of met een' krans van bloemen te verlieren. Ze heeft bloemgewafTen in haere handen, en fpringend en zin-
gend vee en gevogelt rontom haer; zynde zulx overeenkomftigh met het geene Ovidius, naer Hoogvliets (i) vertaeling, in 't eer- (i)biadtz. ïte boek (2) der Feeftdagen op deze wys van dit jaerfaizoen zingt: 7' Dan bloeit het alles, dan her groent de tyt. dan winnen (2)v.iso.
De boomen blaaren, en de wynflok klimt, enfchiet
Zyri nieuwe ranken om den olmflaek dat men 't ziet.
Dan geeft het zaet zyn groente uit d'aerd; de voglen flreelen
De zoete lucht, wylze op de jonge takjes kweelen,
Mn 't veetje huppelt in het malfche klavergroen.
Dan hebt ge zonnefchyn zoo lieflyk als 'tfaizoen.
Dan komt de zwaluw weer uit andere gewejlen,
En kleeft en arbeidt hier zyn Jlikkeryge neflen
Aen hooge balken. Dan laet zich het zailant weer,
Door 't kouter havenen.
De Lente wort ook wel door Flora [D], met bloemen bekranft,
en hebbende ook de handen daer vol van, uitgebeelt. Anguülare fpreekt van dit faizoen omtrent aldus: Aen zyne rechter zyde ziet men een jonge maegt flaen, die daer noit flaet zonder te lachen, te boert en, of te danken. Deze is het jaergetyde , wiens groene velden met witte, roode, en geele bloemen doorjpikkelt zyn. Uit roozen en melk beflaet heur overfchoon aengezigt: haere tanden zyn paerlen, en haere lippen korael. De op haer verliefde minnaers, lieflyk met haer dartelende, jokkende en fpeelende, vlechten haer f riff e kranfen van me- nigerlei aerdigh bloemgewas. Geen beter maent noch tyt wordt Venus toegefchreeven,
Dan, in de Lente, April: danprykt de ontlaete gront, En lacht weer vrolyk met de kruiden in den mont; Dan bot de wyntelg uit, terwyl geen buien dreigen. Zoo fchoon een jaerfaifoen is fchoone Venus eigen. [D] Zie Ovidius Fafl. Lib. IV. extr. & Lib. V". v. 183 &feqq. en Gyraf-
dus Synt. Deor. 1. col. 41. • DE ZOMER.
E En jonge, fterke, en met koornairen bekranfte Maegt.
Zy heeft geele klederen aen, en in de rechte hant een brandende fakkel. Men fchildert ze jong en fterk; het eerfte omdat de zomer de
jongelingfchap van het jaer wort geheeten; het andere vermits de warmte alsdan op haer fterkfte en krachtigfte is, om de vruchten, die de lente in 't kleen baerde, te koefteren, te doen volgroeien en ryp worden. Pithagoras zegt van dit faizoen, in 't XV. boek van Ovidius Herfcheppingen vertaelt door Vondel, het vol- gende [A]. Dan
[ A] Vondel wykt hier in zyne vertaelinge wat af van dé woorden des La-
tynfchen Dichters, die in onrym aldus luiden: v. 106. Nd de Lente gaet het jaer, nu meer krachten gekreegen hebbende, over tot den Zomer, en wordt een lil Deel ' ' R '*&*
|
||||
|
66 DE ZOMER,
Dan volgt de vruchtbre Zomer
Den Untetyt. 't Gewas wordt magtiger en vroomer. Dan krygt de jongeling ook magt in zyne leen. Geen oudde is ft erker, geen zoo vrucht baer: ook is geen Getyde heeter. De krans van airen is een uitbeeltfel der voornaemfte vrucht [B]
van den zomer: en 't gewaet is geel [C], ter gelykenifle van 't rype koorn. De brandende fakkel of toorts in 's beelts rechte hant, vertoont
de geweldige hette der zomerzonneftraelen, waerover Manilius. in zyn V. Boek (i), de groote hitte der Zomer willende uitdrukken, zecht; dat het vier der hontflar den brant der zomie doet woeden, en verdubbelt: dat die flarre het aertryk met haere fakkel in den brant fleekt, en de werelt door de felheit van haere ftraelen poogt te veran- deren in affche. De kortsgenoemde Anguillare fchildert den zomer zeer aerdigh
af met dusdanige flreeken: Daer vertoont zich eens Vrou met een fionkervlamrnend en helderfchitterend gezigt, en wiens hooft omkranft is met-goutgeele koornairen. Zy heeft eenen fpiegel, op welken de zon fchynende, zoo teelt en ontfleekt ze een vier door haere weêromge- kaetfte ftraelen; de welke alles wat ze befchieten niet minder dan zooda- nigh treffen, dat het verdroogt, verft erft, verbrant envergaet. Overal waer hun weêrflag valt en daer ze fchynen, verzengen ze de kruiden t verbranden ze de boffchen, en verdroogen ze de rivieren. D'Ouden plachten, gelyk by Giraldus [D] te zien is, den zo-
mer uit te beelden door Ceres, toegeftelt als een deftige vrou, met eenige koornairen, en mankoppen of flaepbollen, in haere handen. kloek jongeling: want geen Oudde is 'er ft erker, noch vruchtbaerder, noch hee~
ter, dan deze. [B] Zoo betekende om die zelfde reden by de Ouden ook enkel een korf
met koornairen den Zomer, gelyk een korf met bloemen de Lente, beide volgens 't getuigenine van Euzebius by Celius Auguftinus Kurio Hierogl. Jjib. II. c. 25 & 26. [ C ] Hierom wordt Ceres de Godinne des koorns by Poëeten ook door-
gaens de toenaem van flava, dat is, geele of blonde, toegevoegt. [D] Synt. Deor. 14. col. 422. Doch die Schryver zecht wel, dat de Ou-
den Ceres fomtyts zoo hebben afgebeeldt, als hier gemeldt wordt: maer dat ze haer hebben geftelt als eene fchets des Zomers, zulks zecht nochte Giral- dus , nochte eenigh ander geacht Schryver, immers voor zoo verre ons be- kent is. De uitlegging van de mankoppen zal men beneden vinden in de Koets van Ceres. Hoe nu verder fommigen als een beek van den Zomer hebben geftelt eene zoch, gelyk in tegendeel van den Winter een wilt ver- ken, zie by Pkrius Hierogl. Lib. IX. cap. 16 & 20. en ook in 't laetfte beelt des Winters. DE HERFST.
E Ene middelbaer bedaegde, redelyk lyvige en prachtigh
gekleede Vrou. Zy heeft: op 't hooft eenen wyngaert- krans, met druiftroflen en bladeren 'er aen, en in den rech- ter arm een' Overvloetshoorn vol vruchten. Z' is van oudde als we gezeit "hebben , omdat men den Herfïl
voor de manbaerheit van 't jaer rekent; als welk faizoen de vruch- ten |
||||
|
DE HERFST. 67
ten uitlevert, die onlangs door de zomerhette gerypt zyn. Ook
verheelt haere bedaegtheit, dat de Herfft de zaden en bladeren af- legt, als nu vermoeit zynde van baren. Van dit jaergetyde ftaet in OWdius XV. Boek der Herfcheppingen aldus: Dan volgt de Herfft, die naer den brant der jeugt bedaert,
En ryp van daegen, in gemaetigtheit van aert Staet midden tujfchen jeugt en hooggereefe jaeren ; En hier en daer ook om zyn hooft met gryze hairen Bezaeit is. 7J is lyvigh en koftlyk gekleet, omdat de Herfft ryker [ A] is
dan de andere faizoenen. De wyngaertkrans met de druiven, en d'overvloetshoorn, vol
van allerleie vruchten, beduiden, dat de Herffttyt, als X wel gaet, overvloet van wyn en andere vruchten [B] .en zaeken verfchaft, die den menfchen tot gebruik noodigh zyn. Anguillare verheelt dit faizoen omtrent als volgt. Ter flinke hant ftaet een bedaegt man, die roodt is vcm troni en air ede gryrvan baert, mitsgaders bemorft en vuilt dik van lichaem en vol moft. Zyn adem is befmetlyk, en iemant, die door zyn vergif getroffen legt, tracht te laet of vergeefs weer te beko- men. Hy is met ranken en takken, vol rype druiven en vygen, be- kranfl, en zyne hairlokken zitten vol kaftanjen en eekels. Niet qualyk wort de Herfft anders ook uitgebeelt door Bac-
chus [C], die, ryklyk met druiven verzien, eenen tyger [Dj by fcich heeft, welke opfpringende, hem de druiven uit de hant tracht te grypen. Of men kan als een Hërfftbeelt eene Bacchant, op de manier gelyk men gewoon is, fchilderen; of ook Pomona [E*]. [A] Hiervan draegt hy by deLatynen den naem van autumnus of autfum-
nus, komende van een woort dat vermeerderen betekent: waervan Feftus ( i ) (r) /»
zecht de reden te zyn, dat alsdan defchatten der menfchen allermeeft worden Autwm* vermeerdert, de" vruchten der velden ingefameh zynde. num [B] Die alsdan even als uit een' vollen hoorn des overvloets fchynen te wor->
den uitgeftort, zecht Celius Auguftinus Kurio Hierogl. Lib. II. c. 27. [C] De Ouden hebben, voor zoo verre ik weet, den Herfft noch door
Bacchus, noch door eene Bacchant, oit verbeeldt, al zoo weinigh als den Zomer door Ceres, gelyk *wy zoo even zeiden: hoewel het waer is , dat zy den Zomer aen Ceres, en den Herfft aen Bacchus hebben toegewydt: gelyk wy mede een weinigje te vooren hebben aengetoont. Van Bacchus zal bree- der gefproken worden beneden in de Koets van Bacchus. [D] Of liever een panther, om reden te zien in onze Aenmerking D.
over 't beelt der Dronkenfchap l Deel bl. 289: of fchoon wy ook niet on- kundigh zyn, en aldaer reets zelfs ook gezecht hebben, dat de Tyger ook aen Bacchus was toegewydt. [E] De Godin van"'t Ooft en der Herfftvruchten. Zie Gyraldus Synt. Deor,
I. col. 42. en Ovidius Met. Lib. XIV. v. 623 &feqq> DE WINTER.
E En oud Man, ( of oude Vrou,) grys van hair, en heel
gerimpelt van aengezigt. Hy (zy) is met dik laken en beeftehuiden bekleet, en fchynt, aen een' fpysvollen difch en dicht by een goet vier zittende, te eéten en zich te warmen. R 2 De
|
||||
|
68 D E WINTER.
De Jbooge jaren, grysheit, en 't gerimpelde vel worden hier ge*
ftelt, omdat de Winter d'ouderdom van 't jaer hiet: ter oorzake, dat alsdan d' aerde vermoeit is door haer natuurlyk werk en jaer- lykfchen arbeit; gelyk de ouderdom daerin den Winter gelykt, dat zy den menfch koudt en zwaermoedigh maekt, en hem alle fchoonheit beneemt. Dan komt langs nedergaende trappen
De Winter out en kout, al Jidderende aenjlappen Berooft van hair, ofgrys indien 'er hair bleef Jïaen; leeft men over dit kille faizoen, by Ovidius , naer de vertaeling
van Vondel, ter plaetfe als in de twee leflvoorgaende beelden ge- zeit is. Het laken en bont aen 't lichaem, mitsgaders het zitten aen een
volle tafel by 't vier, beduit, volgens Piè'rius [A], den Winter, omdat de koude, alsmede de ruft na en door zoo veel zomerfche floveryen verkregen, ons fchynen te noodigen om wat lekkerder te leven en ons wat warmer te kleên dan in de voorgaenole faizoe- nen gefchiedde. Hierover laet Horatius zich, in den IX. Lierzang zyns eerften boeks, naer Vondels vertaeling, aldus hooren: Gy ziet hoe blank Sorakte van fneeu leit, en dat de boffchen nufebier onder dien lafl bezwyken, en alle vlieten dicht toegevrozen zyn. Verdry f de koude, en leg lufligh hout aen den haert, en fchenk, o Taliarch, ruf- tigh vemen ivyn uyt Sabynfche kruiken. Anguillare fchildert dusda- nigh een winterbeelt. Daer flaet een oude gryzaert, die geweldigh trilt en beeft, en ook eenen ieder die hem van naby befchouwt, doet trillen en beeven. De zon ziet hem alleenlyk fomtyts eens van ter zyda. aen; terwyl hy Jlyf verkleumt, en met blaeuwe kaeken ftaet te klap- pertanden. Zyn ganfche kleet is, van 't hooft af tot de voeten toe, niet dan enkel ys en hyzel. 't Scheelt weinigh, of hy doet de brandende zonneftraelen bevriezen, en onder 't ademen is hy gewent zo zwaer eenen nevel uit te blazen, dat de zelve den glans der zonne byna ver' duiflert. Vulkanus, by zyne fmis ftaende, ftrekt ook een beelt van den
winter; alsmede Eolus [Bj, vergezelfchapt met de winden, en niet ongerymt, aengezien het deze zyn, die de onweeren ver- oorzaeken, welke meer in den winter dan op andere tyden voor- vallen. [A] Niet Piè'rius, maer Celius Auguftinus Kurio Hierogt. Lib. II. cap. 28.
wiens fchriften wy op meer plaetfen hebben aengetoont dat onze Schryver vermengt met die van Piè'rius. Van 't laken en bont fpreekt Celius ook niet: welk byvoegfel wy echter niet verwerpen, maer in tegendeel voor (1) Rem. goec keuren. By 't vier plaets den Winter ook Ovidius in deze Verfen (1):
ï87" ' Poma dat autumnus, formofa eil; meflïbus aeftas,
Ver prsebet flores, ïgne levatur hyems.
dat is: de Herfft geeft ooft, de Zomer pronkt met ryp koorn, de Lente verfchaft
bloemen, de koude des Winters wordt verzacht door 't vier. r [B] By de Ouden nochtans is nochte Vulkanus, nochte Eolus zoodanigh
een beelt geweeft: hoewel ons niet is vergeeten, dat wy kort te vooren hebben aengeweezen, dat de Winter by de Ouden is geheiligt geweeft aen de Winden. Doch wat zy door Vulkanus verftaen hebben, zal beneden worden gezecht in de Koets des Viers: en wat het verdichtfel van Eolus beduidt, is reets een weinigh te voren verhandelt in het beelt van Eolus. DE
|
||||
|
DE. VIER JAERGETYDÈN. 69
DE VIER JAERGETYDÈN,
Gelyk ze te Florence, door Franciskus, Groothartog
van Toskane, eens by zekere gele gent heit
vertoont zyn.
DE LENTE.
DRie kleene Meisjes, wier blonde en gekrulde vlechten
met paerlen, en andere koftlyke fteenen heerlyk ver- Tiert, en met veelerlei zeer fchoone bloemen omkranfi: wa- ten; op zoo eene wys, dat het dus opgetooide hair van elk dochtertje tot een bqfis of voetfteun van een der hemeltè- kenen ftrekte. Het eerfte meisje verbeeldde de Lentemaent, en had tufïchen de bloemen en 't edel gefteente, op 't hooft, gelyk we gezeit hebben, het ftarreteken des £A] Rams. Het tweede, dat de Grasmaent vertoonde, droeg op de zel- ve wys, het teken van den Stier. Het derde, waardoor de Bloeimaent wert aengeduit, pronkte met het teken der Tweelingen. Deze kinderen waren alle in 't groen gekleet; welke gewaden ganfch waren geborduurt met veelerleie bloemen, gelyk ze ook haere handen vol gebloemt, en gou- de broosjes aen de beenen hadden. f A] Omdat de Lente zyn' aenvang neemt, wanneer de Zon in het hemd-
teken des Rams treedt, duurende dit faifoen zoo lang, totdat dit groote he- mellichtook de twee volgende tekenen des Stiers en der Tweelingen is döor- geloopen, en overgaende in dat van den Kreeft het begin maekt van den Zo- mer , en zoo vervolgens, in elk faifoen drie hemeltekenen afloopende, ge» lyk bekent is: waervandaen ook die twaelf tekenen pleegen gedeelt te wor- den in drie der Lente, den Ram, den Stier en de Tweelingen; drie des Zomers, den Kreeft, den Leeu, en de Jonkvrou; drie des Herffts, den Evenaer, den Schorpioen en den Schutter; en drie des Winters, den Steen- bok, den Waterman en de VüTchen : welke afdeeling in onze tegenwoor- dige beelden zeer wel is waergenomen. Het overige van 't beelt is klaer zoo uit zich zelfs, als uit het geen in de voorige beelden reets gezecht is. DE ZOMER.
DRie met koornairen bekranfte Maegden. D'eerfte ver-
ftrekte een uitbeeltfrer der Wiede- of Zomermaent, en hadde het flarrernerk des Kreefts op haer hooft. De tweede, met het Leeusteken op 't hulfel, quam in plaets der Hooimaent. De derde vertoonde d'Oogftmaent, en droeg op 't hooft het hemelteken der Jongkvrou. De klee- III Deel. S dy |
||||
|
DE ZOMER.
|
|||||||
|
70
|
|||||||
|
dy dezer drie was geel van kleur, en beftikt met [ A ] le-
liën. Ze hadden aen de beenen ook broozen van gout. f A] Omdat deze bloem in den Zomer bloeit, niet in de Lente. Van de
geele kleur is in 't voorgaende beek des Zomers gefproken. DE H E R F S T.
DRie bedaegde Vrouwen , wier hoofden glinfïerden
van edel gefteente , en bekranft. waren met wyn- gaertbladen, doormengt met druiven en andere vruchten. D'eerfte vrou beduidde de Herfftmaent, en droeg boven op den hooftpronk het hemelteken des Evenaers ten toon. Door de tweede, die het Schorpioen op de kruin had, wert de Wynmaent; en door de derde, beladen met het Schuttersteken , de Slagtmaent te kennen gegeven, 't Ge- waet dezes drietals was mengelkleurigh, trekkende naer 't blaeu [A] en roodt, en hing vol franje, bellaende in de zelve gewaffen, die de kranfen hier uitmaken. De broo- zen waren hier ook nogh al van gout. [A] Om alzoo de kleur der blaeuwe en roode druiven te verbeelden, de
voornaemfte vrucht van den Herft; op de zelfde wyze, als de kleederen der Zomermaenden geel waeren, in navolging van 't rype koorn. D E W I N T E R.
DRie oude Vrouwen. Deze hadden op 't hooft paerfe
kappen, op welke men ryp en fneeu zagh, en zeer helder kriflial, het ys gelykende. Met d'eerite dezer gryze grootmoederen, op wiens hooft het Starreteken des Steen- boks ftont, wert de Wintermaent; met de tweede, voe- rende den Waterman op de hooftkap, de Loumaent ; en met de derde, dragende op 't hooft de HemelvifTchen, de Sprokkelmaent uitgebeelt. Zy hadden donkerpaeriTe [A] .."... klede- [A] Paerfe kappen en donkerpaerfe kleederen voegden aen deze Vrou-
wen, omdat" de Lucht des Winters veeltyts met wolken betrokken zynde eenigzins zoo eene kleur vertoont. En deze kleur, aen den Winter toege- fchreeven, gelyk ook die van fommige der andere faifoenen, is geheel over- eenkomftigh met de outheit. Dat blykt daeruit, dat de vier ploegen, waer- in die geene,die de wagens in'tRenperk te Rome ten tyde der oude Keizeren plachten te mennen, verdeelt waeren, van malkanderen wierden onderfchei- den door de kleuren hunner kleederen, gefchikt na die, welke men aen de vier faifoenen des Jaers hadde toegeeigent: gelyk Kafliodorus, en andere getuigen: hoewel ze in de uitlegging daervan een weinigh verfchillen. De kleuren van de kleederen dan der genoemde Wagenmenners waeren, groen, root, wit, en paers of zeer donkerblaeu : betekenende het woort venetus, dat men hier by Kafliodorus en andere Latynfche Schryvers vindt, eene kleur, de 'V* . welke |
|||||||
|
DE WINTER. 71
klederen aen, die vol fneeu, ryp, en ys hingen; en daer-
mede waren ook haere broozen bezet. Jeremias de Dekker befchryft de vier Jaergetyden aldus. Lente.
Ik Lente koom den beemt weer met myn bloemen dekken}
En kleede weer in 't groen bei velt en dorren Jiam:
Dies Stier en Tweelingbroers den dagb van vreugde rekken, Die onlangs met den nacht gelyk Jlont in den Ram.
Zomer.
De Zomer heeft den fchoft verlam met korenfchooven.
Hy maeit, hy hooit en oegfl dat d'adem hem begeeft:
En fchoon hem Leeu en Maegt wat ruimer nacht belooven: Zy doen hem niettemin bet zweeten dan de Kreeft.
Herffl.
Ik Herffttyt dek den difch met mifplen, druiven, noot en;
En zie, terwyl ik va/l den Hoorn der volbeit draeg,
Den Schutter vlugh te voet en 't Schorpioen vergrooten Den nacht, die met den dagh eens wigts was in de Waeg.
Winter.
De Winter zou fomtyts zoo lief zyn tafel mijjen,
Als zynen warmen haert, of zynen bonten rok.
Hy wint weer aen den dagh in Waterman en Fiffchen, Die hem ten fneljlen was onthuppelt met den Bok.
welke die def baeren van de zee gelykt, volgens 't fchryven van Vegetmt
de Re Md. Lib. Il/', cap. 37. waerom ook de zeilen en touwen der fchepen, die op kontfchap gezonden wierden, met die kleur, na 't verhael van dien zelfden Schryver,wierden geverft,om zoo veelte minder te kunnen worden ontdekt. Izidorus vertaelt dat zelfde woort venetus door cwruleus : welke verf dikwyls wordt toegefchreeven aen regenwolken, gelyk over 't laetfte Winterbeelt breeder zal worden aengeweezen, en daerom ook niet quaelyk door donkerpaers kan vertaelt worden. Dat nu de groene kleur hen gegee- ven was n'a de gelykeniffe der Lente, daer in zyn ze 't alle eens: gelyk ook dat de roode voegde aen den Zomer, 't zy om de brandende hitte der Zon in dat faifoen te kennen te geeven, gelyk Tertullianus (1), Kafliodorus (2), (1) De en Izidorus ( 3 ) willen; 't zy omdat het ooft als dan een aengenaem root blos Speftac. begint te krygen, gelyk het Korippus (4) behaegt. De witte kleur wil de c- 9- zelfde Kafliodorus dat zoude voegen aen den Herffl:, ter oorzaek van den v^ Y*" ryp, die 'er alsdan des nachts valt; en aen den Winter eindlyk, zecht hy, (3) Orig! dat de donkerpaerfche kleur gegeeven is, omdat de lucht alsdan, gelyk wy L. XVIIlI reets gezecht hebben, veeltyts betrokken is met duiftere wolken. Maer Ter- c- 4*- tullianus, Izidorus en Korippus eigenen in tegendeel de donkerpaerfe kleur Land toe aen den Herffl: waervan de laetftgenoemde dier Schryveren zecht de jnftin. reden te zyn, opdat alzoo de kleur der rype druiven en rype olyven zou- 1-17.' de worden afgebeeldt: en de witte kleur fchryven ze toe aen den Winter, en geven eenparigh voor reden, dat alles alsdan door de fneeu wordt bedekt en even als met een wit kleet overtrokken. |
|||||
|
S 2 WIN-
|
|||||
|
?a WINTER.
W I N T E R.
DE Ouden duidden den Winter ook aen door den fchoo-
nen Adonis, van wien men eertyts dusdanigh een beelt op den berg Libanus zagh. Zyn wezen ftont treu- righ, en zyn. hooft, dat bedekt was, onderfteunde hy met de flinke hant. Met de rechte hielt hy zyn kleet op, om 'er, naer 't fcheen, zyne traenen in te vangen. Alle welke dingen de gefteltheit van den winter afbeelden, naer
't oordeel van Piè'rius Valerianus in zyn IX. .Boek [A]. [A] Op het 22 Hooftftu,k : doch hiervan breeder in en over 't volgen-
de beelt. DE WINTER
By Makrobius, en uit gekit door Zaratino Kaftellini.
E Ene Vrou in een lang nederhangend gewaet, en met
bedekten hoofde. Ze is droef van aengezigt, en on- derfïut het zelve met de flinke hant, die nochtans onder, verfta binnen het lange kleet blyft, en dat aldus voor een gedeelte tot aen de wang opfchuift. Dusdanigh een vrou- webeeltenis , met een nuergebootft everzwyn by haere voe- ten, ftont 'er weleer op den berg Libanus. 's Beelts lange tabbeft zy donkerbruin of zwart. -■ Het gezeide wort dus gevonden by Makrobius , wel een out
Schryver , doch vry jonger dan hem Blondus maekt, ftellende hem, in zyn II. boek van het Triomfeerend Rome, in Adrianus regeertyt; daer 't echter kenlyk is, dat hy 'er lang na, te weten, onder de heerfchappy van Valentiniaen den tweeden, Theodozius en Arkadius, bloeide: 't welk daeruit blykt, dat hy een tytgenoot is geweeft van Servius den Taelkundigen, en Aurelius Simmachus, die ons zulke heerlyke Latynfche brieven naliet, en van wien hy in 't eerfle Hooftfluk des V. boeks zyner Saturnalia gewagh [A] .' maekt; [A] Gelyk ook van Servius Saturn. Lib. VI. cap. 6. en elders: en van
beiden te famen zoo op veele andere plaetfen, als onder anderen ook Sa- turn Lib. I. cap. 2: alwaer men deze woorden vindt: eo venerunt Aurelius Symmachus &f Cacina Albinus, cum atate turn etiam moribus ac Jludiis inter fe conjunftijjimi. Hos Servius, inter Grammaticos doclorem recens profeJJ'us, juxta doclrinam mirabilis & amabilis verecundia, terram intuens, & velut la'tenti.Jtmilis, fequebatur. Dat nu Simmachus ten tyde van de Keizeren, al- hier genoemt, heeft gebloeit, daervan zyn overtuigende en onwederfpree- kelyke blyken de brieven van Simmachus aen die Keizeren gefchreeven, en noch te vinden in het tiende boek der gemelde Brieven. Maer boven dit al- fa) Codex les vindt men ook in het (1) Wetboek van Theodofius Lib. 6. tit. 8. de Pra- Theodo- pojitis facri cubiculi, aengehaelt door Pontanus over 't begin van 't eerfre boek fiaous. (jgj. Saturnalia van Makrobius , met zeer veel nadruk en lof gewach gemaekt van Makrobius zelven en hem gevordert tot Opziend er derKeizerlyke flaep- kamer :
.-.•.'"-:'■•'■■'•'•'. ... I
|
||||
|
DE WINTER. 73
maekt; ja welke Simmachus volgens de uitrekêning van Profper Aqui-
tanikus en Gregorius Aioander, in het CCCXC1V. jaer [B] naKriftus geboorte Burgermeefier was. Wy kunnen niet nalaten de woorden hier neer te flellen, die Makrobius zelf, iri 't I. boek zyner Satur- nalia, cap. 21, aengaende dit beelt opgeeft. Ze zyn van zin dusda- nigh: Het beelt dezer Godinne wort op den berg Libanus met bedek- ten hoofde, en treurigh van wezen vertoont, en 't onder/leunt zyn aen* gezigt met de flinke bant, die onder bet Heet bedekt is. Die 't be* Jcbouwen, meenen dat ze 'er traenen by zien nederrollen. Dit treu- rende Godinnebeelt ftrekt ook eene affchetjing des aerdryks, gelyk 't 'm den Winter is. Uit deze woorden ontdekt men klaer, dat Piërius groflyk [C] doolt, in een fchreiend beelt van Adonis op dien zel- ven berg ter aenduiding van den winter te Hellen. Neen. Adonis, dien men voor de zon hield, zou veeleer een beeltfpraekige ver- tooning van den zomer kunnen zyn; omdat de zon, ten aenzien van onze luchtftreek [climaet] in den zomertytde grootfte kracht, glans en hette heeft en geeft. Ook leeft men nergens, dat 'er op den berg Libanus oit eenigh beelt van Adonis zy te zien geweeft. Maer dit vint men by Paulinus aengetekent, dat Keizer Adrianus te Bethlehem een beelt hebbe geftelt van Adonis, dien Venus be- fchreidde, en dat zulx door het bovengemelde beelt op den meer- genoemden berg ook wiert afgefchetfl. Maer, ik bid u; om wat reden zou Venus, die een beelt der lente is, op den berg Libanus een winterbeelt {trekken ? Om dan tot een rechte en volledige-ver- klaering des beelts van den Winter, van Adonis, en van 't wilt Verken te komen, zal 't noodigh zyn Makrobius geheele verhaeï eens te doorloopen, Daer valt niet aen te twyfelen, zegt hty, in- dien men den godtsdienft der Affineren [* C] gade fla, of Ado- nis wiert by hen voor de zon gehouden, en zy eerden, gelyk ook de
kamer: zoo dat 'er omtrent den leeftyt van dien Schryver nu niet meer de
allerminfte twyfeling overigh is. [B] Of liever in 't 391 jaer. Zie de Fajli Confulares van Atmeloveen pag.
115. en van Reland pag. 500. en vooral pag. 503. & 504. [C] Het is wel zeker, dat Piërius doolt, maer die doolinge beftaet alleen-
lyk daerin, dat hy in den yver zynde van fchryven , het beelt op den Liba- nus heeft genoemt dat van Adonis, in plaets van 't beelt van Venus over Adonis fchreiendc. Want dat hy wel geweeten heeft, dat Adonis zelve een beelt was niet van den Winter, maer van de Zon, en meer andere dingen hier volgende, zulks toont hy klaerlyk aen in het XX hooftftuk van zyn ne- gende boek , en aldus alleenlyk twee hooftftukken voor die plaets , daer
em deze misftellinge is ontglipt, doende hy aldaer de uitlegginge van dat Winterbeelt voor een gedeelte genoegzaem met de zelfde woorden,: die men des aengaende by Makrobius vindt, en waervan de zin hier vervolgens door Zaratino wordt bygebracht. Weshalven deze misflag van Piërius geen- zins aen onkunde moet worden toegefchreeven. * [ C ] Afnrië en Sirië zyn onderfcheidene Lantfchappen : gelyk by Kluve-
rius en anderen te zien is. Hier echter zyn de Afllriers de zelfde als de Si- riers: gelyk blykt uit de Verhandeling van Lucianus aengaende de Sirifche Godin: waerin hy van deze Godsdienft van Adonis in 't breede handelt, en zich zelven noemt een JJJirïèr, en zecht geboren te zyn in Sirit. Dewyl nu Fenicië een lantfehap van Sirië is, zoo worden hier de Feniciers niet wel onderfebeiden van de Afliriers en Siriërs, dat de zelfde zyn. Zie Vofllus de Theol. Gent. L. IL c. 55> III Deel T
|
||||
|
74 # Ê WINTER.
de Feniciers deden, Vernis [D] Architis, en Adonis hooglyfc.
Want de Natuürkennefs hebben de bovenfte helft [hemifpbarium] des aerdkloots, die wy bewoonen, met den naem van venus ver- eert ; maer de benedenhelft noemden zy Prozerpina. D'Afliriers en Feniciers derhalve verbeeldden Venus fchreiende, omdat de zon, met haer' jaerlykfchen loop de twaelf tekenen des Zodiah [dierenriems] doorfhellende, ook tot de onderfte helft des aerd- bols komt, naerdien 'er zes van die twaelf merken des hemelgor- dels [E] voor bovenfte, en zes voor benedenfte gerekent worden: en wanneer ze in de benedenfte is, en de dagen gevolglyk korter maekt, zoo wort de Godin Venus, dat is onze bovenfte aerdkloots-= helft, gelooft te fchreien, omdat de zon, als door een tydlyke doot (verfta eene doot die Hechts zekeren tyt duurt) wechgerukt en verloren, wort vaftgehouden door Prozerpina, die, gelyk zoo even gezegt is, de Godin der onderfte aerdklootshelft en der Anti- modes of Tegenvoeters was. En zoo wort Adonis aen Venus we- dergegeven, wanneer de zon, de zes benedenfte hemeltekens door- Ioopen hebbende, onze helft des aerdbols nu weer begint te bezoe- ken, met aenwas van 't licht en der dagen. Wyders zeggen ze, dat Adonis door een wilt verken gedoot zy; den Winter door dit fchriklyk woutdier afbeeldende: omdat het ruw van borftelen en fel van aert is, gelyk de winter ruig en ftreng; alsmede omdat het, ter oorzaeke zyner groote hette, den winter bemint; zynde de wilde verkens van alle vicrvoetigh gediert de heetfte, gelyk ook hunne vochten niet verkoelen; waerom de borftels op het heete lichaem dezes wilts altyt overeinde ftaen, en in den winter niet uit- vallen, gelyk trouwens Ariftoteles [F] den verkens in 't gemeen zegt
[D] Zoo ftact 'er wel by Makrobais: maer de Geleerden meenen, dat die
fi) Con- naem aldaer bedorven is: en Pontanus tekent aen, dat Scaliger (i) gifte, jeftan. ad dat die naem moeft verandert worden in Dercitis, en Seldenus (2) in Apha- Varro- citis : 'ui welk gëvöëlën ook is Gerh. Joh. Voffius de Theol. Gent. Lib. IX. nem- cap. 10. zynde zy alzoo genaemt na eene zekere plaets, geheeten Aphaca en DiisSris gelegen DY den berg Libanus en de rivier Adonis, tuftbhen de Steden He- cajx3.y lioPons en Biblus, in Welk Aphaca zy een' tempel hadde, die naderhant door Synt. '7. den Keizer Konftantyn den Grooten is afgebroken. Zie Voffius de Theol. Gent. Lib. II. cap. 3 6.
[E] Dat zyn de Ram, Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeu en Jonkvrouw
de zes andere de benedenfte. Omdat nu, zecht Piërius, de zes bovenfte he- meltekenen meerder deelachtigh zyn aen 't licht, en de benedenfte aen de duifternifle, zoo hebben zy de bovenhelft der aerdkloot laeten bewoonen door de fchoone Venus, en de benedenhelft door het vuile verken : waervoor hy echter hadde moeten ftellen, de Godinne der helfche duifterniflë Prozerpina. Omdat nu de Zon de helft van 't jaer doorbrengt in de zes bovenfte, en de andere helft in de zes benedenfte hemeltekenen, zoo hebben de Fabelfchry- vers verdicht, dat Adonis> nadat hy door 't zwyn gedoodt was, zes maen- den, het zy door een vrywilligh verdrag van Venus en Prozerpina, het zy door een tuftchenkomend vonnis van Kalliope, moeft blyven by Venus, en de andere zes maenden by Prozerpina: dat echter de oude Uitlegger van Theokritus, gelyk ook Hieronimus over Ezechiel, als mede Ammianus Mar- cellinus Lib. XIX. princ. & Lib. XXII. cap. 24. toepaften op het koorn, dat de helft des jaers in de duiftere aerde gelegen hebbende, wederom ge- duurende de andere helft opkomt, groeit en wordt ingefamelt. Zie dit alles en meer andere dingen by Gyraldus Synt. Deor. XIII. col. 411 & feqq. en Voflius de Theol. Gent. Lib. II. c. 4. & c. 55. & c. 59. & Lib. IX. cap. 10. CFJ Problem. 10: 14. Alwaer hy de oorzaek hiervan ftelt zoo in't gemeen
in
|
||||
|
DE WINTER. 75
zegt eïgen te zyn; maer vooral plaets heeft in de wilde zwynen*
wier bloet, (waervanze overvloet hebben) meer dan dat der an- dere verkens, vervult is met dichte en vafte vezeltjes. Dewyl nu dit grove en vreeslyke wilt zoo bloetryk is, is het ook dapper> toornigh en verwoedt van aert, wort door de drift zyner natuurly- ke bette voortgeprikkelt, en tiert beft in koude landen; weshalve 'er in Afrika,' alwaer de zon met haer gloeiende ftraelen heerfcht, geen wilde zwynen te vinden zyn. Die fcheppen vermaek in, en zyn gedient met vochtige, koude, flykige en van fneeu en ryp be- dekte plaetfen; en eeten gaerne eikels, dat eigentlyk een winter- vrucht is. De winter dan, daer 't everzwyn een beelt van ftrekt, fis, om zoo te fpreeken, een zwaere. ilagh of dootlyke wonde voor de zon, haer licht en warmte grootlyks verminderende; 't welk zeer wel naer d'uitwerking der dootgelykt,die den levenden fchep- felen ganf chlyk van licht en warmte berooft. Het beelt van Venus nu, (zoo volgen Makrobius woorden in hunnen famenhang) wort op den Libanus met een bedekt hooft en treurigh wezen gezien, en met de flinke hant, die binnen den langen rok blyft, het aenge- zigt, waervan traenen fchynen neer te biggelen, onderftuttende: welk beelt ook is een aenduitfel of vertooning des Aerdry-ks in den Winter; ten welken tyde de hemel overal duifter, en met mift en wolken bedekt is; terwyl het aerdryk, de zon, zyn o verlief ge- zelfchap, dervende, als verfuft ftaet, en de bronnen of fonteinen3 zynde als 's aerdryks oogen , geweldiger en met ruimer maet vloeien, midlerwyi de velden, van hun fieraet ontbloot, een treu- rige gedaente en aengezigt vertoonen. Maer wanneer de zon van ( de onderfte aerdryksdeelen weder bovengekomen, de grenspaelen van de Nachtevening der Lente doorloopt of voorby raekt, en de dagen in lengte doet aengroeien, dan is Venus verheugt, dat is te Zeggen, dan krygt de bovenhelft des Aerdkloots weer een vrolyk wezen, en dan groenen en pronken de akkers met koorn, de beem- den met gras, en de boomen met bladeren. D'Ouden heiligden derhalve de Grasmaent [April] toe aen Venus, die voor de voort- teeling en voortbrenging der dingen genomen wort: en om de zel- ve reden noemden de Platoniften de ziel der [G] werelt Saturnus, Jupiter, en Venus: welke wereltziel, voor zoo veel zy de aller- hoogfte zacken begrypt en verftaet, by hen Saturnus; en voor zoo veel ze de hemelen beweegt, Jupiter; doch voor zoo veel ze de benedenfte dingen voortteelt, Venus hiet, onder wiens naem en verbeelding men de kracht van 't yoortteeleji aen de ziel der we- relt toefchreeff • En gelyk Venus de voortteeling der dingen be- duidde, zoo hielt men de bovengenoemde Prozerpina voor de ver- derving en doot. Zoo zegt Horatius tot Architas [H]. De felle Pro-
"m dér zelver heete natuur, als in 't byzonder ook daerin, dat de borfteleü
zitten op dat deel des lichaems, dat vet en daerom teffens ook heet is. [G] Die zy aenmerkten als een levendigh fchepfel, begaeft met eene re-
dt^lyke ziel: van wiens werkzaemheit en vermogen Plato zeer breet han- delt in zynen Timeüs: dien de nieuwsgierige en taelkundige Leezer kan na- zien, met het geen Ficinus daerover heeft gefchrceven. Zie ook Sextui Empiricus adverfus Mathemat. Lib. P^III. [H] L. I. Od. 28. v. 19. Nullum Sasva caput Proferpma fugtt,
T 2
|
||||||
|
V
\
|
||||||
|
76 DE WINTER.
Prozerpyn verfchoont niemants hooft: en elders [I], De heerfchzuch-
tige Prozerpina rukt my wech. Martialis, Lentinus, die zyn hair verfde om jong te fchynen, berifpende, zegt [K], Prozerpina kent uw gryze lokken wel, en zal uwer tronie degryns ontrukken. Ja Ve- rnis zelve zwicht voor Prozerpinaes vermogen: 't welk blykt in de doot van Adonis, dien zy, in wederwil dier Godinne, en onaen- gezien 's jongelings uitmuntende fchoonheit, ongenadigh wechnam., Qntfang, Prozerpina, (zegt Bion , in zyn eerite Idiïlium) mynen Minnaer, want gy overtreft my verre in magt, en al wat fchoon is wentelt toch f uwaert aen. Maer hiervan genoeg. Uit Makrobius woorden is kennelyk, dat in zynen tyt zulk een beelt als omfchre- ven is, te zien ftont op den berg Libanus [L], dien fommigen in Fenicië, anderen in Arabiè* plaetfen. Doch al meer dan zeftienhon- dert jaren voor Makrobius waren de bewooners van dien berg be- luft op en nieusgierigh naer de feeft van Adonis, gelyk men kan opmaken uit den ouden Griekfchcn Dichter Muzeiis, die, volgens het Tytfchrift van Euzebius, fefligh jaren voor de verovering van Troje leefde. Deze Poëet [M] zegt in zyn Gedicht van Hero en Lear.-1
[I] Serm. Lib. II. Sat. 5 uit. me Imperiofa trahit Proferpifta. Dit wordt
echter hier in een ander opzicht zoo gezecht: maer de zaek ook zonder dit bewys klaer en bekent zynde, houden wy ons hier mede niet op. Zie Tor- rentius over de naeft voorgaende plaets van Horatius. £KJ Lib. III. Epigr. 43. Scit te Proferpina canum:
Perfonam capiti detrahet illa tuo. [ L ] In de H. Schrift doorgaens de Libanon genoemt. Zie van des zelfs
gelegenheit Ferrarii Lexicon Gcographicum, en Chcverii IntroduSiio in Geogr. y~et. & Nbv. Lib. V. cap. 21 uit. en aldaer de aentekingen van Buno. [M] Of het Gedicht van Hero en Leander, dat met den naem van Mu-
zeiis als den maeker pronkt, wel eene vrucht zy van het verftant van dien ouden Muzeiis, die gezecht wordt reets voor de verwoefting van Trojen te hebben geleeft; daeraen wordt van de Geleerde Mannen zoodanigh getwy- felt, dat de meeften van gevoelen zyn, dat het van een' geheel anderen en veel laeteren Dichter, en mogelyk wel in de vyfde eeu na Chriftus geboor- te, en dus laeter als den leeftyt van Makrobius zelven, gemaekt is: het zy dat die Dichter ook Muzeiis geheeten hebbe, het zy dat hy met eenigen anderen naem moet genoemt worden. Altoos Pauzanias die omtrent 140 jaeren na de (i)Lib.I. geboorte van onzen Heilant gekeft heeft, getuigt (1), dat 'er reets ten zy- cap. 22.' nen tyde geen gedicht was, dat men aen dien ouden Muzeiis met zekerheit kon toefchryven, behalven een' zekeren Lofzang op Ceres,die nu niet meer voor handen is. Waeruit dan volgt, dat Zaratino te vergeefts uit den leef- tyt van dien ouden Muzeiis tracht te bewyzen, dat het feeft van Adonis op den berg Libanus al zoo veele eeuwen voor Makrobius zoude zyn in ge- bruik geweefl. Men zie aengaende dien ouden Muzeiis, en meer anderen, welke dien zelfden naem hebben gevoert, Joh. Alb. Fabricius in zyne Bi- bliotheca Graca Lib. I. cap. 16. 0. 4. 5. & 6. Maer of iemant wilde dry- ven , dat het zeggen van Pauzanias wel eenigen twyfel Helt omtrent de Dicht- werken, die op den naem van den ouden Muzeiis wierden omgedraegen^ doch dat hy in dezen niets zekers bepaelende, 'er geen vaft bewys uit dat geene kan getrokken worden, het welk hy zelf als onzeker ter neder fielt; zoo laet ons eens zien , of 'er geene onwederfpreekelyke reden kan worden bygebracht, waerom 't onmogelyk is , dat de oude Mflzeüs de maeker van dat gedicht, dat niet te min zeer aerdigh en goet is, kan worden ge- fchat te zyn. De inhout daervan is, dat het feeft van Venus, wier priefte- refTe Hero was, te Seftus geviert wordende, Leander onder een' grooten toevloet van raenfehen, die van alle kanten quamen om de plechtigheden van
• 1 ■
|
||||
|
DE WINTER. 77
Leander, dat tot Venus en Adonis hoogtyt, dien men te Seflos
vierde, niet alleen die van Abidus en andere gebuurvolken, maer ook
van dat feeft te zien, mede was gekomen uit de Stadt Abidus, recht tegen
over Seftus aen den Hellefpont gelegen in Azië', en dat hy haer by deze ge- legenheit gezien hebbende, en op haer verheft geworden zynde, dit het be- gin was geweeft van hunne onderlinge minnaryen enz. Nu fchryven Thu- cidides (i), Atheneüs (2), Stephanus de Bizantiner (3), en Strabo zei- (t) Lib; ve (4), dat Abidus eene volkplanting is van de Milefiërs, en wel, na 't VIII. cap. zeggen van den laetfcen ( 5), op een' en den zelfden tyt geitigt met de Ste- 6l- . den Prokonnefus en Priapus, zynde deze laetfte Stadt alzoo genoemt na den P/b xll"* Afgodt Priapus, die hy zecht dat eerft in laetere tyden onder de Afgoden c. 5\ is geftelt, en aen Heziodus niet bekent geweeft. Alzoo 't nu buiten gefchil (3/v. is, dat Heziodus geleeft heeft, en miftchien wel 200 jaeren, na't verwoef- ',AClf"T'-h ten van Trojen, zoo'is het zeker, dat volgens Strabo de ftichting van Abi- xlll p dus verre te Hellen zy beneden den leeftyt van den gemelden Muzeüs. Noch 879. ed." bepaelder fchryft de zelfde Strabo (6), dat de Milefiê'rs de Stadt Abidus Amft. & geiticht hebben met toelaeting van den Lidifchen Koning Giges, wiens heer- L- XIV- fchappy zich ook in die landen uitflrekte. Nu wordt de leeftyt van Giges f' Hl'.. gemeenlyk geftelt omtrent 400 jaeren nae 't verwoeften van Trojen : en hoe (ó) Ibid* kan dan die oude Muzeüs, die zoo lange voor die verwoefting geleeft heeft, pag. 883* , van Abidus fpreeken? De Milefiërs nu zelve zyn, wederom volgens dien (7) Lib. zelfden Strabo (7), als mede Herodotus (8), Elianus (9), Pauzanias (10) XI7' p* en Ammianus Marcellinus (ir) eene volkplantinge der Athenienfers, gefticht fl)'Lib; door Neleus, den zoon van hunnen laetften Koning Kodrus, die omgeko- IX. c. 96. men is omtrent 150 jaeren na Trojens verwoefting: hoewel Ovidius (12), (9) Var. gelyk ook fommigen by Pauzanias (13), den tyt wat hooger ftellen, en de ym Llb" ftichting van die volkplanting toefchryven aen den Kretenzifchen Miletus, 5< 'cap' na wien ook de geboude Stadt den naem van Miletus zoude hebben ont- (ïo) Lib. fangen, onder 't laetfte van de regeering van Minos in Kreta, zynde even VIL c. 2. voor den ondergang van Trojen: waervan die geenen niet veel verfchillen, (n) Lib. die de bevolking van die Stadt (14 ) toefchryven aen den broeder van den / ^) Met gemelden Minos, Sarpedon, die in den Trojaenfchen oorlog gefneuvelt is: Lib. IX. " zoo dat Lipfius de ftellinge van Vellejus Paterkulus, zeggende, dat Miletus, v.442. en andere volkplantingen in Jonië, gefticht zyn onder 't geleide van Jon, (*3) Lo- miffchien te onrecht berifpt als of hy een' groven misflag hadde begaen in ?° laUg'_ de tydrekening, omdat de gemelde Jon omtrent twee hondert jaeren voor phtrus " den bovengenoemden Neleus heeft geleeft. Maer zoo men die geenen volgt, apud die deze ftigting ftellen onder Minos, Miletus en Sarpedon, dan is ze waer- Strab. ]yk omtrent twee hondert jaeren vroeger gefchiedt, als indien men ze on- L* xlV' der Neleus begrypt te zyn voorgevallen. Of fchoon nu fommigen (15) ftel- vid/Re- len, dat de Stadt Miletus reets voor den tyt van Minos zoude zyn in wee- gias' & zen geweeft, en den naem van Miletus, nadat die aldaer met zyn volk was Burm.ad gekomen, en, de oude Inwoonders gedoot hebbende, zich meefter van de jR-vld-r Stadt hadde gemaekt, zoude hebben ontleent, zulks brengt geene verande- ixX. ' ringe aen omtrent den tyt van de ftichtinge van Abidus, dat van de Milefiërs, 442. & dat is, van de nieuwe en niet de oude bewoonders \tan die Stadt, volgens 448- het getuigeniffe van zoo veele Schryvers, als wy boven hebben aengehaelt, (z5)Pau- [wordt gezecht te zyn gefticht; en alzoo gewisllyk na den Trojaenfchen oor- fan-L-L- logh, en gevolglyk ook na den leeftyt van Muzeüs. Want wat belangt den tyt der ftichtinge, boven bepaelt door Strabo, onder den Lidifchen Koning Giges, daeromtrent doet zich eenige zwarigheit op uit Homerus (ió), die d<5) In reets gewach van Abidus heeft gemaekt, daer hy van de meeften geftelt £^taI'fiv wordt ruim hondert jaeren eer dan Giges te hebben geleeft. Maer het zy dat Bceóda'y. hier in eene miftellinge zy van Strabo, het zy dat de onzekerheit der leeftyt 343. van Homerus en Giges deze verwarringe baere, en mpgelyk Homerus foe- ter geleeft hebbe dan Giges, het is ons genoeg beweezen te hebben, dat Abidus eene volkplanting is der Milefiërs, en aldus laeter gefticht, gelyk . wy zoo even zeiden, dan den Trojaenfchen oorlogh. En hier tegen ftrydt niet, dat men Abidus reets genoemt vint in den tocht der Argonauten (17), f17) V, ' III. Deel " V' ' die 483. |
||||
|
DE WINTER.
ook de verder afgelegene inwoonders van Frigië, Ciprus, Thef
falie, Cithera, en des bergs Libanus byeen quamen. Daer bleef (zegt
die men zecht befchreeven te zyn door Orfeus, van wien de oude Muzeüs
een leerling is geweeft: want het is den geleerden kennelyk, dat ook dat dichtwerk niet van dezen Orfeus is gemaekt,maer naderhant, mifTchien door Onomakritus, die wel 600 jaeren na den ondergang van Trojen te Athenen geleeft heeft onder de regeering van Piziftratus, op den naem van Orfeus verdicht: gelyk Pauzanias (1) getuigt dat hy ook veele dingen op den naem van Muzeüs heeft m 't licht gebracht. Indien nu iemant wilde tegenwerpen, dat Homerus van Abidus zoo fpreekt, als of het 'er reets ten tyde van den Trojaenfchen oorlogh geweeft waere, en hulptroepen aen den Trojaenen ge- levert hadde, dien zal ik antwoorden met de woorden van Vellejus: die aengemerkt hebbende, dat Homerus de Stadt Korinthen, die te voorcn den naem droeg van Efire, al in de befchryving van den Trojaenfchen oorlogh Korinthen noemt, daer over in het derde hooftftuk van zyn eerfte boek al- dus fpreekt: En wy moeten ons niet verwonderen, dat ze van Homerus Ko- rinthen wordt geheeten : want hy noemt, iets verhaelende als Dichter, niet al- teen deze Stadt, maer ookfommige volkplantingen der Jöners, met die naemeny met welke zy in zynen tyt genoemt wierden, zynde lang na 't veroveren vam Trojen gejlicht. En zoo moet men't ook begrypen, wanneer Strabo zelve van Abidus zecht ( 2), dat Abidus na de Trojaenfche tyden is bewoont door de Thraciërs, en daerna door de Milefiërs: dat is, die plaets die naderhant den naem heeft gehad van Abidus. Want wie kan gelooven, dat zoo een voorzichtigh en treflyk Schryver , als elk moet bekennen dat Strabo is zich zei ven zoo bot, en dat byna op de zelfde bladtzyde, zoude tegenfpree- ken ? Noch meer zaeken komen 'er voor in het bovengenoemde dichtwerk van Hero en Leander, uit welke klaer blykt, dat het zelve met geene rao- gelykheit tot dien ouden Muzeüs als maeker kan worden t' huis gebracht. Wy zullen hier noch eenige dingen tot bewys van 't gezegde bybrengenl De ouden, zecht de Dichter van dit werkje, hebben geloogen, dat 'er drie Bevalligheden (verfta hierdoor de Gratie, of Godinnen der bevalügheit) zyn : want uit elk oog van Hero vloogen honden bevalligheden. Wie zat zich zelven kunnen verbeelden, dat de woorden, de ouden hebben gezecht, voe- gen aen een' Dichter, die zelfs een van de allerouften is , en naeulyks een' ouder' erkent? Ik meen, dat het een klaer merkteken is van een vry laet gemaekt dichtwerk: en ik was wel eens begeerigh om te weeten, wat voor een outheit men zoude moeten verftaen, zoo men die woorden wilde be- grypen als door den ouden Muzeüs gefchreeven. Hier komt by, dat bv de Grieken voor de tyden van Muzeüs niet drie Gratiën of Godinnen der beval- ligheden zyn geè'err, maer alleenlyk twee, en dat hy by gevolg niet heelt kunnen zeggen, dat 'er drie Bevalligheden door de Outheit waeren verdicht Verder maekt de Schryver van 't gemelde werkje gewach van Sparta, dé Stadt van Lacedemon, en van het Jlryden der maegden in het worftelperk al- daer: daer het nochtans klaer is, dat de Koning Lacedemon, die de Stad- Sparta gebout en alzoo genoemt heeft, van laeteren leeftyt is geweeft dan die oude Muzeüs; en vooral, dat het worftelperk der maegden te Sparta aller- eerft is ingeftelt door dien zelfden (3) Likurgus, van wien de Lacedemo- niers hunne overige inzettingen hadden: die men met zekerheit weet dat omtrent drie eeuwen na de verwoefting van Trojen zyne wetten aen dat volk gegeeven heeft. Noch fpreekt dat dichtwerkje van Bruilofsgezangen en van uuren: het geen ook al een' laeteren tyt dan dien van den ouden Muzeüs te kennen geeft, fchryvende Ifaacius Ttetzes (4 ), dat Heziodus de outfte der Dichteren by de Grieken is geweeft, die Bruilofsgezangen gefchreeven heeft Altoos wat de uuren belangt, Kazaubonus (5) en Salmafms ( 6) hebben met goe- de redenen beweezen, dat de verdeeling van den daghin twaelf deden of uuren den Grieken niet is bekent geweeft, nochtegevolglyk het woort */>* (hoora) inde betekeniffe van eenuur by hen gebruikt, voor de tyden van denlvomedifchry- ver Menander of daeromtrent,datis, ruim duizent jaeren na den ouden Dich- ter Muzeüs. Videphrmn Oratione de Antiquo PoëtaMufseo, edita Alcmaria 1734- |
||||||||||
|
(i) Lib.
I. cap. 22, Adde etiam Voffium de Poëtis GrffiC. cap. 2.& 4' |
||||||||||
|
(2) Lib.
13. p. 884 fia & p. 882,
|
||||||||||
|
(i)V.
Xeno-
phon de
Rep. &
Legib.
Lacedjem.
Plutarch.
Apophth.
Lac. c. 90.
Paufan.
L.lII.c.
14.
(4) Pw-
lègom. in Lycophr. Alexandr. (5) Ad
Athenad L.ï.c. 1. &L.VI. c. 10. ( 6) Exer-
cit. Plin. P. 446- 451- 453. &463. |
||||||||||
|
DE WINTER. 79
(zegthy) niet eene vrou f huis in de Jleden van Cithera, nochte vdn
haer, die op de hoogte des welriekenden Libans dan/en. Voorts vloei- de 'er van dezen berg, wiens aerde en zantftof zeer roodt was, cene rivier neder, die Adonis genoemt wert, en door een fierken wint, die van jaer tot jaer op zekere dagen gewoon was te waden, van dit meniroode bergzant volftoven, eene bloetkleur kreeg, zulx dat ze ook het water der zee, ter plaetfe daer ze zich in de zelve ontlafte, wydt en breet heene purperverwigh maekte: ehdewyl ze niet verre van Biblus, anders genaemt [N] Geta, eene fïaelt in Fenicië, die toen, wegens een' aJdaer ftaenden tempel van Ado- nis [OJ, vermaert en beroemt was , haeren loop nam; zoo gaf zulx den burgeren dier ftede aenleiding van te verdichten, dat Adonis juift ten dien tyde des jaers door het wilde verken op den berg Libanus omgebragt, en zyn Moet met den flroom der rivie- re [P] in zee geloopen waer. Ja deze opgeraepte oorzaek deed de luiden alle jaren Adonis fterfiot befchreien, gelyk de Griekfche fchryver Lucianus, (die een Sirifch Pleitbezorger [Procureur] was , en ten tyde van Keizer Trajanus, of omtrent CCL jae- ren [QJ voor Makrobius bloeide) in zyn fabelachtige Godin van Sirië, zegt. De Joden, die lant- of grensgebuuren der Siriërs, en hunn' Hechten inborft ten zekeren opzigte (hierin beflaende, dat deze twee Volken, naer 't oordeel des Romeinfchen Rede- naers [R], flaeffch en ter flavernye geboren fcheenen) deelachtigh Waren, lieten zich ook door deze quade gewoonte, naementlyk het beweenen van Adonis op den berg Libanus, vervoeren. Doch dat ging by hen [Sj inzonderheit in zwang onder de vrouwen; van welke
fNJ Of Gibektto volgens Buno over Cluv&ius Introd, in Geógr. Pët. &
JVov. Lib. V.c. 21. 0. 3. of ook Giblet of Zibelkt volgens anderen by Ferra- rius in zyn Lexicon Geographicum. [OJ Of liever van Venus: gelyk Lucianus zecht in zyne Sirifche Godin:
daer hy getuigt zelf te Biblus en op den Libanus te zyn ge weeft, en al wat dezen Godtsdienft belangde, te hebben onderzocht en gezien. [P] Daer zyn noch verfcheide oude penningen voor handen van ver-
fcheide Sirifche en andere daeraen grenfende Steden, waerop Venus ver- beeldt ftaet met den eenen voet treedende op een menfchenbeelt, beteke- nende de rivier Adonis, en in haere rechte hant een hooft ten toon hou- dende, zynde het zelve dat hooft van biefen, dat Lucianus zecht dat alle jaer Van Alexandriën in Egipten in feven dagen quam afdryvén tot aen Bi- blus, en aen den inwoonderen van die Stadt den tyt aenkondigde van rou- we te bedryven over Adonis. Zie die penningen by Vaillant in Hadriana vol. 1. p. 222. & 223. Antonino Pio p. 239. M. Auretio p. 253. Faüftina Ju~ niore p. 281. Julia Domna vol. 2. p. 25. &f 26*. & Diadumeniano p. ior. [ Q] Dat hy ouder geweeft zy dan Makrobius, is wel zeker : maer of hy
onder Trajanus, gelyk Suidas wil, geleeft nebbe, daeraen wordt zeer ge- twyfelt. Zie Voffius de Hiflor. Grac. Lib. II. cap. 15. [R] De Provinc. Conful. cap. 5. Jam vero publicanos miferos tradidit
in Jervitutem Judceis & Syris, nationibus natis fervttuti. [S] Gelyk ook by die van Biblus zelfs , daer de vrouwen niet alleen
huilden en op haere borften klopten, maer ook het hair van haere hoof- den affneeden, moetende die geene, die dat weigerden, een' geheelen dagh lang op de markt gereet ftaen om haer lichaem van de vreemdelingen, die maer wilden, voor geit te keten gebruiken : welk geit dan befteedc Wierdt tot eene offerhande voor Venus , volgens Lucianus ter aengehaelder plaets. Den gemelden rouw bedreeven ze eenen dagh: doch des anderen V 2 daghs.
|
||||
|
DE WINTER.
|
|||||||||||
|
8o
|
|||||||||||
|
welke Ezechiël, die zeshondert jaren voor Kriftus geboorte profe-
teerde, in 't 14 vers van zyn VIII. kapittel, aldus gewaegt: Hy bragt my tot de deur der poort e van 't huis des HEEREN die naer het Noorden is, en zie, daer zaten wyven beweenende [T] Adonis. Dus dan dient de plaets, daer de Ridder Ripa, mifleidt door 't fchryven van Piërius, Adonis als eene affchetüng van den Winter ftelt, verbetert: en in alle voorkomende gelegentheden moet men, om een beelt van den winter te vertoonen,dat van Ripa en Piërius afkeu-
daghs waeren ze verheugt en zongen vrolyk, voorgeevende, dat Adonis weer
leefde. Dat ook te Athenen de Vrouwen het feeft van Adonis vierden met een groot misbaer, blykt ons uit Ariftofanes Lyjift. v. 388 & fqq- Plutar- chus in Akibiade cap. 31. en Ammianus Marcellinus Lib. XIX. princ. & L. XXII. c. 24. [T] In den grondtext, dien onze Nederlandtfche Overzetters des Bybeïs
hebben gevolgt, ftaet eigentlyk den Thammuz : waervoor Hieronimus en de gemeene Latynfche Overzetting hebben Adonis. Junius en Tremellius tekenen aen uit Plutarchus (1) , dat de Egiptenaeren Ofiris noemen met den naem van Ammus, en dat de Grieken daeruit gemaekt hebben hunnen fnpiter Ammon: en dus meenen die geleerde mannen , dat de Egiptenae- ren hun woort Ammus ontleent hebben van het Hebreeufche Thammuz, dat wy hier by Ezechiël vinden, en waerdoor zy daerom meenen dat aldaer moet verltaen worden de Egiptifche Ofiris : in wiens Afgodendienft dier- gelyk jammerbedryf, als wy boven befchreeven hebben in Adonis, gefchied- de. Nu zecht Plutarchus wel niet duidlyk, dat Ofiris by den Egiptenaeren den naem droeg van Ammus: maer men kan het echter uit zyn verhael by zeker gevolg uittrekken. Naementlyk, hy zecht (2), dat zy Jupiter den naem gaven van Ammus: en hy getuigt (3 )mede, dat Ofiris de zelfde is als Bacchus en ook als Serapis. Serapis nu is wederom volgens Achilles Ta- tius (4) de zelfde als Jupiter; en gevolglyk als de Egiptifche Ammus. Voeg hier nu by, dat de eigenfte Plutarchus fchryft (5), dat Ofiris de zelf- de is als de Zon, en Makrobius (6), dat Adonis en Ofiris, gelyk ook Se- rapis (7) niets anders als de Zon betekenen, en dat eindelyk Lucianus fchryft ( 8) dat 'er fommigen der inwoonderen van Biblus waeren, welke zeiden, dat het pleegen van die rouwe gefchiedde niet over Adonis, maer over Ofiris: en zoo kan men niet ongerymt uit dit alles befluiten , dat de Profeet Ezechiël niets anders bedoelt door den Thammuz, als Ofiris of A- donis; en dat deze twee, gelyk reets gezecht is, geheel de zelfde zyn. De Thebanen (zoo voert Aufonius Epigr. 19. dezen Afgodt fpreekende in) noe-' men my Bacchus, de Egiptenaeren OJtris , de Arabieren Adonis. Aenmerke- lyk is de plaets van Stefanus de Bizantiner , daer hy dezen Afgodt beide de naemen van Adonis en Ofiris te gelyk geeft, of met een famengeftelden naem Adonojiris noemt: Amathus , zecht hy, is eene zeer oude Stadt van Ciprus, in welke Adonis Osiris (andere leezen* Adonosir is) geëert tuierde : den welken de Cipriers en Feniciërs , daer hy een Egiptifche Afgodt was, zich hebben toege-eigent. Zie over die plaets de aentekeningen van Ber- kelius en J. Gronovius, als mede het geene Voffius fchryft de Theol. Gent. Lib. II. c. 4 & 59. & Lib. IX. cap. 10. Dat nu Ezechiël den Afgoden- dienft van den Thammuz, en in 't 16 vers van dat zelfde Hooftftuk die van de Zon, voorftelt als twee byzondere Afgoderyen, zulks moet niemant eenige zwaerigheit maeken, om des niet tegenftaende door den Thammuz te verftaen Adonis of Ofiris : want hoewel deze de zelfde waeren als de Zon, zoo is het nochtans, dat de manier van Afgodendienft, waermede de Egiptenaeren, Sirië'rs, Athenienfen, en andere Volkeren, dat Hemellicht eerden onder het Zinnebeelt van Ofiris of Adonis , zeer verfchillende was van dien, welken de Perfen en meer andere Heidenen beweezen aen het lichaem der Zonne zelve. Doch de Ifraëliten waeren tot die boosheit af- gevallen , dat ze en de eene en de andere foort van Afgodendienft nevens veele andere drekgoden van allerleie volkeren hadden overgenomen. |
|||||||||||
|
(i) De
Ifide &
Ofiride c. 10. |
|||||||||||
|
(2) Lo-
co L. (3) Ibid.
c. 32. (4) De
Amor. Clit. & Leucip. p. 277. (5) Ibid.
c. 62. (6) Sa-
turn. L.I C. 21.
(7) Ibid.
c. 20. (8) De
Dea Sy- ria-. |
|||||||||||
|
DE W I N 'T E "& 81
•afkeuren en laten vaeren, en gebruiken dit van ons, als 't Vaere en
rechte, 't Is immers noch waerachtigh .noch waerfchynlyk, dat Adonis zich zelven na zyne doot, befchreit hebbe; maer wel, dat het door anderen.gedaen zy. Om dan in deze beeltenis voort te gaen. Het hooft met de hant te onderftutten, is een teken van 'droeflieit. Aldus zyn zwaermoedige of bekommerde menfchen al- tyt gewent, 't zy zittende of ftaende, den elboog op eenen ftoel, tafel, of iet anders te ftellen, om zoo't hangende hooft met de hant te ondervangen. Heliodorus vertoont, in zyn Moorfche Hiftori, Chariklea eene jongkvrou, die uitftak in fchoonheit, niet tegenilaende dat die aengenaeme natuurgaef in haer door zwaere droeflieit benevelt was, als zittende op eene rots, met den rechter elboog op de knie der zelve zyde, mitsgaders voorover gebogen hoofde, en met de wang op de hand gevoegt; aldus onbeweeglyk flaerende op haeren beminden bruidegom Theagenes, die, deer- lyk gewont, met de doot op de lippen, ter aerde lag. Maer een bedroefde, diellaet, zonder ergens tegen te leunen, brengt zyn rechte hant voor de borft, met de vuilt voor 't hart, waerop hy den flinker elboog zettende, met de hant des zelven zyn treurigh en weenend gelaet onderfchoort; net gelyk van dees tegenwoor- dige beeltenis gezegt wort. Het lang nederhangende kleet der welke wy willen dat donkerbruin of zwart zy, om door deze kleur naer te volgen der Grieken cyaneus, eene verf die zy zoo noemen, en welke hoeweide zelve is,als die deLatynen caruleus,dat is,&?- tnelsblaeu ,[V]heeten, zoo wort ze echter ook voor een ongemeng- de en enkelzwarte kleur genomen. Een bewys daervan vint men in zeker out Griekfch Dichtwerk, genaemt Rouklagt over Adonis* 't welk fommigen aen Theokritus, anderen aen-Bion (i) toefchry- d) idyu. ven. In dit dichtfluk wort onderftelt, dat Venus gewoon was in • % l' purper gekleet te zyn, doch nu, over Adonis doot, een rouge- waet aentrok, wiens verw was cyaneus, dat is, zwart:- want een rougewaet wezende, kon 't niet anders zyn dan zwart, 't welk een droevige kleur is; gelyk integendeel het hemelsblaeu zynen be- fchouwer vervrolykt : belangende welke laetfle verwe Hieroni- mus Magius in zyne Mengeliloffen daerheene wil, dat ze ter gele- gentheit des afftervens van kinderen én jeugdelingen, als eene rou- kleur, te pas quara: doch zulx gaet niet door. Want Klitem- neflreaes dochter Ifigenia was wel jong, en nochtans bidt ze haere moeder [W], zich, om haere [Ifigeniaes] doot, het hair niet te Willen uit het hooft rukken, nochte een zwart kleet aendoen,noch- te het dragen daervan haere zuileren opleggen. Achilles was mede jong, en nochtans beweende hem zyne moeder Thetis, voorzien- de of wetende, dat hy binnen korten voor Troje omkomen zon;, in een gewaet, wiens kleur Homerus [X] cyaneus noemt, met by- voeginge,
r V ] Dat Zaratino de kleur, die de Grieken noemen Cyaneus , zecht de
zelfde te zyn, als die by de Latynen den naem heeft van Caruhus , is eene zaek, die geene tegenfpraek lydt : maer dat hy wederom meent, éa.t Caru- leus alleen hemelsblaeu zoude betekenen, daerin doolt hy grover , als Pië-* rius gedoolt heeft met het beelt van Venus te noemen dat van Adonis^; Doch van de kleur zullen wy een weinigje verder meer zeggen. [ W] By Euripides in Iphigenia in Aul. Aft. 5. v. 369 & 379.
l-X ] Wad. Lib. XXIK. v. 93. " r v :; v ~::" j'
III. Deel. X
|
||||
|
82 D E WINTER.
voeginge, dat'er geen zwarter kleet dan dat wezen kon. Zwarter
ftaet in 't Griekfch uitgedrukt met het woort figTsjtxvvfipw , de be- tekenis waervan gantfch geene gemeenfchap met azuur of hemels- blaeu heeft. De zelve Aertsdichter noemt Neptunus hair dik- wyls [Y] cyaneus, dat is, zwart. Maer, zal men my miffchien tegenwerpen; waërom beduit dat woort dan geen blaeu, aengezien Neptuin, in der Poëten fabeltael te boek ftaet voor een' Godt der Zee, die doorgaens een blaeuachtige [Z] kleur vertoont, endoor -den Latynfche Dichter caruleus, dat is, blaeu gebynaemt wort? Hierop heb ik te antwoorden, dat 'er onderfcheit tuflchen de zee en den [Aa] Heer der zelve is. Immers zou men geenen menfch weten te vinden, wiens hair van natuure hemelsblaeu was: en zoo ziet men het woort, dat de kleur van Neptunus hair betekent, by de verflandigfte O verzetters ook vertaelt door zwart. Wyders, waer zal men met Hektor bly ven ? Die had toch met de zee niet gemeens, en echter draegt zyn hair by Homerus [ B b ] ook den bynaem van cyaneus; door fommigen met capillifufci, dat is, bruin hair verlatynt. Bacchus hairkleur hiet by den zei ven Homerus [Cc] insgelyks al cyaneus; doch laet ons van 't hair eens tot de oogen overgaen. Die van den zelven Bacchus noemt Homerus [Dd] tnede cyanei, en verftaet 'er zekerlyk zwarte door. Wil men, dat 'er blaeuwe oogen mê gemeent worden, zoo dient aengemerkt en komt vlak dwars in den weg, dat de Poëten altyt in acht genomen hebben van Merkurius, Apollo, Bacchus, en Kupido als eeuwig- jong en zeer fchoón [Ee] uit te beelden; en hoe zouden daer blaeuwe oogen by te pas komen? Die ftaen lelyk; de bruine inte- gendeel mobi en aengenaem, en men moet vaft flellen, dat Ho- merus om die reden Bacchus zwarte oogen geeft. Zoo betekent het woort cyaneus [Ff] dan ook zwart, hoedanigh het in 't rouge- waet,
f-Y] Onder anderen Iliad. Lib. XIII. 'v. 563. Zoo noemen 't ook Hejio-
dus Theog. v. 278 en Orpheüs Hymno Neptuni, en anderen. [Z] Datftelt Zaratino , omdat hy 't woort Caruleus verkeerdelyk voor
htaeu alleen opvat, gelyk wy zoo even zeiden,daer het doch niets verfchilt Van Cyaneus. [AaJ En evenwel wordt die, gelyk ook de andere Zeegoden, zoo wel
als de Zee zelve, Caruleus genoemt. Zie Propertius Lib. III. EL 5. v. 16. Ovidius Heroid. Ep. 9. v. 14. Met. L. XIII. v. 742. & L. II. v. 8. behal- ven oneindige anderen: zoo dat dit gemaekte onderfcheit tuflchen de zee en des zelfs Heer weinigh om 't lyf heeft. £ B b ] Iliad. Lib. XXII. v. 402. jf Cc ] Hymno Bacchi v. 5. £Dd] Eodem Hymno v. 15. {Ee] Volgens de bekende verfen in de Gedichten, Priapeïa genaemt,
Carm. 39. Forma Mercurius poteft placere.
Forma confpiciendus eft Apollo; Formofus quoque pingitur Lyasus, Formoliflimus omnium Cupido. [Ff] Pat Zaratino hier zoo veel moeite doet om te bewyzen, dat Cya-
neus ook zwart betekent, zulks heeft zynen oorfpronk uit die onderltel- iiiig, dat Caruleus alleen hemelsblaeu zoude betekenen, en Cyaneus daerom quaelyk vertaelt worden door Caruleus. Tot dien einde heeft hy behalven de reets gemelde noch, yerfcheide andere bewyzen in zyn Italiaenfch opftel aengehaelt;die in de tegenwoordige vertaeling niet zyn overgebracht. Zoo merkt
|
||||
|
D E W I N TER. 83
waet, dat Venus over Adonis aennam, moet begrepen worden,
en derhalve ook alzoo in dit beelt, doch wel inzonderheit, omdat het zelve den winter en des Aerdryks winterfche gedaente ver- toont; merkt hy aen, dat Heziodus (1) de fchoonheit der oogen van Themiftonoë, de (1) Scut.
dochter van Ceïx, en van die van Alcmena (2 ), de Moeder van Hercules, wil- Herc, v. lende te kennen geeven, de zelve noemt Cyanei, dat dan zekerlyk zwart bete- ff&bSi kent: dat ook Homerus (3 ) de winkbraeuwen'van Jupiter insgelyks noemt Cya- \/7\ nei, en dat het zelve volgens de algemeene toeftemming van alle Griekfche (3 ) ïliad. Taelkundigen, na de aentekening van Turnebus (4 ), aldaer zwart te zeggen Lit>. I. is: dat de zelfde Homerus (5) van eene hooge klip fpreekende, die met de J- ?*j?| kruin in de wolken fchoot, zecht, dat, de zelve omzet Was met eene don- vtrfar." kere wolk (cyanea nube) die noit wegweek, en maekte, dat men'er nim- Lib.XIV. mermeer eene heldere lucht zach: het geen ilrydigh is tegen hemelsblaeu., c. 4. dat eene heldere kleur is: dat wederom de voornoemde Homerus van een (5)Odyff.
onweer fpreekende zecht, dat Jupiter (6 ) den hemel overtrok met eene don- \ i. '
kere wolk {cyaneus is hier ook het woort) en dat het daerdoor op de zee (6)o'dyfl". duifter wierdt: dat voorts Heziodus ( 7) de Ethiopers of Mooren, als ook Lib. XII. de (8 ) helfche Schikgodinnen of Parca met dat zelfde woort van Cyaneus be- Y-. 4°5 & noemt: dat daer zonder eenigen twyfel zwart betekent; gelyk ook by Or- ^lt,*'7 feus , wanneer hy dat woort toevoegt aen de Helfche Furiën (9) of Rafer- (1;f oper. nyen, en aen den (10) afgront der Helle. Dit dan is het geen Zaratino by- & Dier. brengt tot beveiliging van zyné ftelling, dat Cyaneus ook donkerbruin bete- v- 527- kent, en dikwyls ook voor zwart wordt gebruikt: het welk gelyk wyr y?)Scut0 zeer gaern toeftemmen waer te zyn; alzoo zullen wy,nademael het Zara- v_ 2/9< tino behaegt heeft deze taelkunde onder de verhandeling van dit Zinnebeelt (9)Hym- te mengen, nu aentoonen, dat Caruleus ten eenenmael van de zelfde kracht noEume- is; en niet alleen by dePoëeten, dat Zaratino in zyn Italiaenfche Opflel toe- nid«m ftaet, maer ook by andere Schryvers in de betekeniffe van donkerbruin en ^ï0)Hym- zwart voorkomt, en dikwyls met het. woort cyaneus, daer het de beteke- no Pluto- nifTe van zwart heeft, verwüTelt wordt. Dat caruleus , waervoor men ook nis v. 10. carulus zecht, eigentlyk hemelsblaeu te zeggen is, zulks bekennen wy gaern, (") APU(i wordende dat woort afgeleidt van ccelum hemel, en welluidentheitshalven lvt"" gezecht in plaets van cceluleus : waerom men 't eigentlyk moet fchryven met aé L. *L. eene ce, daer de gewoonte gewilt heeft dat men. doorgaens eene ce gebruikt: c. 2. gelyk fommigen ook ccehum zelve , hoewel te onrecht, met eene ^ fchryven. (I2) Met. Van de hemelkleur gebruikt het Ennius (11),en met de woorden van En- ^'X^"v' nius ook Ovidius (12), by wien Jupiter tegen Mars fpreekende van de vergo- p^ L IL ding van Romulus, zecht: v.487.Sic Unus erit, quem tu tolles ad caerula cceli apu^cT-3
Templa, cer.deDi-
dat is, Daer zal Vr een zyn, dien gy in het blaeuwe gewelf te des Hemels zult vin- L- *•
opvoeren. Dat is ook de eigentlyke betekeniffe van het woort cyaneus by de LUc°ét L Grieken, zynde «Mep©- volgens Hefichius sii@* xpoipctT®;.xf#voii$è{, eene foort 1. v. io'so! van verf die de kleur des hemels nabootjï; en in die betekeniffe heeft Voffius (13) &Virgii. aengemerktdat het woort cyaneus ook doorPlinius (14) enValerius Kato (15) in ^iri gebruikt wordt: en alzoo komt het ook voor by Ariftoteles (16) zoo ten op- v.'rA8£t _ zichte van de kleur des hemels, als van die der zee: boven welke de hemel moi# v,y" uitgefpannen zynde, zyne verf, die op de zelve even als in een' fpiegel te cwrüuus. rug kaetft, aen dat element eenigzins mededeelt, doch in minder glans en (i4)Hift- helderheit, en daerom meerder hellende na 't zwart en 't groen, uit welke NatX.X. verwen de kleur des hemels , zoo als de zelve zich aen ons gezicht vertoont, gj »»* is famengeflelt, doch die door het licht der Zonne by dagh, en het fchyn- (i5)biris Fel derMaene en Sterren by nacht, met een' helderen en fchoonen glans wordt v. 40. verfiert. Die zwarte kleur erkent Plutarchus in den Hemel, als hy zecht (17) : C«J)Probl. de kleur des hemels is fchoon: want het hemelsblaeu is zivarter dan het purper ^j\'-qq en glansryk : en van wegen haeren glans en kracht dringt deze verf door zoo eene piacit. groote uitgeflrektheit van de lucht hem, en vertoont den hemel, dïe zoo verre Philof. L, van de aerde af is, aen ons zichtbaer. En hier van daen is het, dat de Dich- *• c> 6' X 2 1w
|
||||
|
84 D E W I N T E R.
toont; zynde des beelts hooft bedekt, met opzigt op de donkere
wolken, die door de Griekfche Dichters al mede cyanea worden gebynaemt; en 't is zeker7 dat een donkere wolk eer zwart dan hemels-
ter Manilius van den melkwegh fpreekende, dan eens zecht, dat hy door
('t) Af- ^en (*) blaeuwen hemel (caruleus mundus) dan eens weer, dat hy door tron. L.I. den (2) zwarten hemel (niger Olympus) heeneloopt. Van den Hemel nu v. 701 wordt die kleur, gelyk wy begonnen te zeggen, overgebracht voor eerfb tot de r ?ism zee' ten tweeden ook tot andere wateren, en vervolgens tot alles, dat eene v? 700! ' zwarte of hoog-groene kleur heeft, vooral zoo de kleuren met eenigen glans zyn verzelt, hoewel dat onderfcheit niet altyt wordt waergenomen: en daer ' is byna geen een ding,dat de Grieken cyaneus, en de Latynen caruleus noe- men, of men vindt het zelfde ook van hen genoemt zwart: en zomtyts ook wel eens groen : zoo dat Servius over Virgüius JEn. Lib. VIL v. 198. niet quaelyk zecht: Cjerulum is groen met zwart, gelyk de zee is. Zoo noemt dan ook Virgilius JEn. Lib. XII. v. 1-82, en veele anderen, de zee caruleus en Ariftoteles Probk XXIII. 6 & 23. cyaneus: maer de eerfte noemt ze ook JEn. Lib. V. v. 2. ater, en de tweede ter zelve plaetfe hïach , dat beide zwart betekent: en de eigenlte Virgilius noemt ze in zyne Gris v. 461. groen, ge- (3) De lyk ook Gellius doet Nöc~ï. Attic. Lib.II. c. 26: en Furnutus fchryft (3),dat Nat. men gewoon was aen Neptunus zwarte IKeren te offeren, om de kleur der |
|||||||||
|
cap. 22.
|
zee te vertoonen, die, zecht hy, zwart is: en daerom is het niet ongerymt
|
||||||||
|
(zoo vervolgt hy zyne reden) dat ze de kleur van Neptunus hair en kleeü
hebben gemaekt cyaneus: het welke uit den ganfchen famenhang der rede- neering blykt by hem zwart te betekenen. Hier nu moet men aenmerken, dat, alhoewel de zee eigentlyk geene vafte kleur heeft, gelyk Servius over Virgilius JEn. Lib. V. v. 2. aentekent uit Plinius, maer haere verf verandert na de hoedanigheit der winden , de Poëeten echter ook zonder dat opzicht de zee dan caruleus, dan eens zwart noemen: gelyk Virgilius JEn. Lib. III. v. 208. en Ovidius Tri/i. Lib. I. EL X. v. 40. en Heroid. Ep. XIX. v. 101. eene onftuimige en beroerde zee caruleus heeten: die zich gemeenlyk zwart vertoont: en in tegendeel noemt Homerus de zee zwart zonder eenige be- trekking noch op onweer noch op winden, Bceot. v. 120. Het eigenfte valt waer te neemen ook in de wateren der rivieren: alzoo noemt Virgilius JEn. Lib. VIII. v. 713. den Nyl cceruleus, en Klaudianus in Phcen. v. 100. noemt hem zwart: gelyk ook de Tiber by den zelfden Virgilius JEn. VIII. v. 64. en by Pedo Albinovanus ConfoL ad Liv. v. 224. den naem draegt van caruleus, dat Servius zecht te gefchieden om des zelfs diepte, die 't bekent is dat het water zwart doet fchynen. En deze kleur moet men niet alleen begrypen, wanneer ze wordt toegefchreeven aen het water zelfs, maer ook als ze ge- geeven wordt aen de lichaemen der zee - en riviergoden: hoewel wy met Ariffoteles wel willen bekennen, Probl. XXIII. q. 6., dat het overeenkom- ftiger is met de natuur der wateren, dat men de rivieren bleek, de meiren blank, en de zee bruin of zwart, (cyaneus, is 't woort by Ariftoteles) ver- beelde : gelyk hy getuigt dat de oude Schilders zulks hebben waergenomen: en het welk daerom gevoeglykft in derzelver Goden gefchiedt. Dat men nu de lichaemen der zeegoden als bruin of zwart moet begrypen, wanneer ze carulea worden genoemt, dat blykt daeruit, dat Ovidius Metam. Lib. XIV. ^' 555- verhaelende, dat de fcheepen van Eneas veranderden in zeenimfen, zecht, dat zy de kleur, die ze gehad hadden, behielden, en dat de zelve caruletis was, gelyk ze te vooren was geweeil: dat is zekerlyk bruin of zwart: het geen Ovidius genoeg zelfs laet blyken, wanneer hy v. 532. heeft te ken- nen gegeeven, dat ze met pik en harpuis waeren beftreeken: en zoo moet men ook Propertius verilaen, wanneer hy Lib. II. El. XX. v. 16. twee Zee- nimfen in tegènftellinge noemt de eene blank, en de andere carula of bruin. De eigenfte betekeniffe van dit woort, gelyk ook van 't Griekfche cyaneus, blykt verder daeruit, dat Virgilius JEneid. Lib. III. v. 194. & Lib. V.v. 10. & in Ciriv. 203. eene zwaere regenwolk caruleus, en Heziodus Theog.v.y^. cyaneus,noemen: daer doch elk weet, dat de regenwolken niet hemelsblaeu, maer veel eer zwart zyn: gelyk ze Virgilius zelfs noemt JEn. Lib. IV. v. 248'. en
|
|||||||||
|
DE WINTI Ri
hemelsblaeu is. De zwarte kleur voorts was by de Romeineri ook
in rou gebruik] yk: het welk> behalve met veele andre plaetfen > kan
'en zoo hebben-wy in onze Aenmerking C over 't beelt des Öoftewinta ooi?
gezien, dat Virgilius eene Zon, met zwaere dampen bezet, die Aratus péAxt óf zwart hadde genoemt, in eene plaets, daer hy Aratus volgde en genoeg- zaam vertaelde, noemt carukus : welk woort Ovidius Met. Lib. XV. v. 789; gebruikt van de morgenftar, als zy een donker en droevigh licht gaf, treur rende over de aenftaende moort van Julius Cezar. Maer daer zyn noch al meerdere en klaerdere bewyzen van deze betekenifïe zoo in carukus als in cyaneus. De verf der fcheepen, die elkweet dat zwart zyn, noemt Home" rus Wad. Lib. XV. v. 693. en Odyff. Lib. IJ. v. 6. en elders, cyaneus: maef in zyne Bwotia alleen ■, om van geene andere plaetfen te melden, noemt hy ze menigmael ,t4Aaf of zwart: en wie zal twyfelen, of Virgilius JEn. Lib-, VI. v. 410. en Propertius Lib. II. El. XXI. v. 40. meenen de zwarte kleur, wanneer zy de boot van Charon, den verdichten veerman der helle, noe- men caruka-, gelyk Theokritus cyanea; Idyll. XVII. v. 49. daer de Poë'e- ten doch alles, wat de ondera'erdfche ge wellen aengaetj gewoon zyn zwart te noemen, als zynde eene kleur die eigen is aen 't ryk der duiiterniile en aen de doot, die droeiheit verwekt: en zoo gebruikt ook Valerius Flak- kus Lib. III. v. 4001 dit woort Carukus van de hel zelve : en Virgi- lius JEn. Lib. III. v. 64. en de zelfde Valerius Flakkus Lib. I. v. yy6% verfieren de altaeren en de hoornen van den Hier in eene offerhande aen de onderaerdfche Goden en Geeften der verftorvene menfchen met ban- den , die zy caruka noemen, welke zonder tegenfpraek als zwart moe- ten Begreepen worden; en wie zal ook niet gaern toeftaen> dat Ennius (1) (1) Aptid en Orfeus, (2) bovengemeldt, wanneer zy de helfche Furiën noemen ca- Ciceron. ruka en cyanea, daer door hebben te kennen gegeëven de zwarte, kleur ? q^A die men ook zekerlyk moet verflaen, wanneer Virgilius (3) en Papinius Lib? IV". Statius ( 4) de duiflerheit der nacht caruka noemen. Gelyk nu Zaratino c. as. heeft aengeweezen* dat Heziodus de kleur der Ethiopiers noemt Cyaneus> (a)Hym- het welk Grevius in zyne Letfienes Hefiodea cap. 12. aentoont dat ook ge^ n02Eu~ fchiedt door Dionifius Characenus, die daerenboven ook de Indiaenen zoo (fua'a.1 noemt; alzoo kan men bewyfen, dat de Latynen de kleur der Ethiopiers riv. 215." ook carukus hebben geheeten. Naementlyk Julius Cezar fchryft (5), dat (4)The- 'alle de Engelfchen gewoon waeren hunne lichaemen te verwen met een baid- L-Ir« zeker kruit, dat der zelver kleur maekte Carukus, en dat ze daerdoor te yi/2& verfchrikkelyker om aen te zien waeren in 't gevecht>. welke zelfde zaek Th^Muni Plinius ( 6) verhaelende zecht, dat ze de kleur der Ethiopiers nabootzen-; en keriMy- Propertius (7), zyne meefteres, daer hy de zaek en mede oneens was ge- thogra- worden , berifpende j dat ze jong willende fehynen , daer ze al grys begon ph,os Lat- te worden, het hair op de wyze der Engelfchen zoo pik zwart verfde, dat ^'nöui. het gumde ■, noemt die verf en het geverfde hair ook al wederom met dat (5) De " eigenfte woort Carukus: zoo dat het Latynfche woort Carukus, aen hair toe- BelloGall; gefchreeven, zoo wel pik zwart betekent, als wy van 't Griekfche woort Lib' v- Cyaneus gezien hebben in 't hair van Hektor, en de Winkbraeuwen van Ju- ?^py ^'ft. piter: waerby Zaratino noch hadde kunnen voegen , dat, Uliffes by Home- Nat. L. rus (8) door Pallas -, die hem in een out man had herfchept, wederom XXII. herfcelt zynde in de gedaente van een ilerk en fris man, een' baert kreeg , caP- F; wiens kleur was cyaneus, dat zekerlyk zwart is j en zoo noemt die zelfde \j ri dichter (9) de pooten van een tafel , die gladt gepolyft waeren, en van (8)Ody1h zwartheit blonken , cyanei; dat Didimus te recht uitlecht pfocuur, zwart: en L. XVI. zoo voegt Homerus zelve die twee woorden, als een en het zelfde beteke- v- ll6; nende, te famen Wad. Lib. XI. v. 24. Aenmerkelyk is zekere plaets van A- l^x}1*^ pulejus (10), die aldus luidt: capilli — nitor fplendidus —■ contra Solis aciem v.' <528". vegetus fulgurat, & — corvina nigredine ccerulos columbarum colli flofculö's (10) Mé« amulatur. Hy fpreekt in deze woorden van de fchoonheit van hair,dat zoo tamorpHi zwart is, zecht hy als een raef j.en hy voegt 'er by, dat het zelve, als 'er Llb-IIs de Zon op fchyntj door zyne zwartheit den glans nabootfl van ,de zwarte, (carülei) halfen der duiven: zoo dat gevolglyk de kleur, die hy èaruleüs . IJl -Deel, Y noemt, |
||||
|
B6 DE WINTER.
(i) Sa- kari bewezen worden met het geene Makrobius (i) van Kraffus
turn. l. véfhaeltjdien hy,over eenen vifch, met naeme een Murena [ Gg] 'c'ïl' óf Lamprei, in zynen vyver geflorven , zegt een zwart rouge- waet, alsof hy zyne Dochter betreurde, te hebben gedragen: en (2) Lib. zoo maekt Apulejus (2) ook gewagh van eene Moeder, haer' doo- |
|||||||||||
|
in fine.
|
et. den Zoon in een zwart rougewaet betreurende. Doch deze zaek
|
||||||||||
|
zoo klaer zynde, dat ze geen meer bewys vordert, geven we aen
de verhandeling dezer beelteniffe hier een einde. |
|||||||||||
|
noemt, niet anders is als een glanfigh pikzwart, daer een groene weerfchyn
op lek: het welk geheel overeenkomt met het geen dat wy boven zeiden, dat condens en cyaneus wordt genomen van zwarte en hooggroene kleuren, voornaementlyk zoo ze met eenigen glans zyn verzelt: en hierop denk ik (1) Met. datOviaius (1) ook gezien heeft, wanneer hy het hair van de zeenimfen, dac Lib. II. zg in de Zon zaten te droogen, noemt viridis, dat is, groen. Die zelfde be- v. 12. tékenifle vindt men by Virgilius (2) in de vlakken op den rugh van eene Hang, \2-h "v"' ^ie ^ c^ru^^ noemt, en daer hy een' glans even als van gout aen toefchryft, v 87 en des zelfs fchitteringe vergelykt by de kleuren van den regenboog: welke "" ■' befchryving die dichter ontleent heeft ten deele uit Heziodus in Scuto Herc. v. 167. en ten deele uit Homerus Wad. Lib. XI. v. 26. daer die beyde dich- ters het woort cyaneus gebruiken, het welk Didimus ook op die plaets ^Uat of zwart vertolkt: gelyk het bekent is, dat de vlakken op den rugh der Han- gen niet blaeu, maer veel eer hooggroen en byna zwart zyn: zoo als om- trent de kleur is van fommige komkommers en van de olyven, die by Pro- pertius Lib. IV. El. 2. v. 43. en Ovidius Art. Am. Lib. II. v. 518. mede den haem van caruleus draegen : gelyk ook de bezien van zekere foort van wilde laurieren by Plinius Lib. XV. cap. uit. Uit dit alles dan gebleeken zynde, dat èaruleus geheel het zelfde is als cyaneus, en dat die beide woorden veeltyts in de betekenilfe van donkerbruin en zwart voorkomen, zoo zie ik ook geene reden, waerom men die kleur plaets zoude weigeren in rougewaet. Ja Servius tekent wel duidlyk aen over Virgilius JEneid. Lib. III. v. 64. dat Kato fchryft, dat de Vrouwen, wanneer ze rouwe bedreeven, haere pur- ; pere kleederen afleiden , en zulke aentrokken, welker kleur was caruleus,} én hy voegt 'er by , dat de Ouden caruleus voor zwart namen. Hy zecht
tioch daerenboven , dat men in het fmertelyk verlies voornaementlyk van fcoonen des huisgezins gewoon was carulea vitta , dat is, donkergroene of zwarte linten'm het vieren van de lykftatie te gebruiken, en dat Virgilius , die daer ter plaets die woorden gebruikt, zulks mogelyk met dat oozicht gedaen heeft: het welke indien Zaratino hadde opgemerkt, en teffens ook gade geflaegen, dat caruleus ook donkergroen en zwart betekent, zoo zou- de hy Magius niet berifpt hebben even als in dezen een' misflag hebbende begaen, maer in tegendeel gezien, dat die geleerde man de plaets vanTheo- kritus , door Zaratino boven aengehaelt, in dit ftuk zeer wel heeft te pas gebracht: en dat is te meer te verwonderen in Zaratino, omdat hy zelfs uit Pedo Albinovanus Confot. ad Liv. v. 93. aenmerkt, dat de doot zelve aldaer carnlea, en by verwhTeling v. 360. atra, dat zekerlyk zwart betekent, ge- noemt wordt : en de bovengemelde woorden van Virgilius aenhaelende, tceruiëa vitta aldaer ook zelfs voor zwarte linten opvat. Maer de dwaelina komt daervandaen, dat hy gemeent heeft, dat de Poëeten alleen dat woort in die betekenifle gebruikten: waervan het tegendeel nu gebleeken is. Zoo iemand meer voorbeelden van die betekenifle begeert, zal hy ze kunnen Vinden by Arntzenius DiJJert. de colore comarum cap. 5. Voor 't overige hebben wy uit het beek van Zaratino een zeker gedeelte, handelende over de woorden Rica, ricuta en ricinia , uitgeworpen , hebbende onnodigh geacht het zelve hier te behouden, en de moeite te neemen om de Over- zetting van Pers in dezen te verbeteren. r Gg] Zie ons tweede deel bl. 48. Van de zwarte kleederen by de Ouden
gebruikt in rouw, hebben wy meer gezecht in ons eerfte deel bl. 120. 283. 394. 472. en elders. |
|||||||||||
|
HET
|
|||||||||||
|
HET JAER. .87
H ET J A E R.
E En Man, die middelbaer van oudde, en met wieken
i aen de fchouders verzien is. Zyn hooft, hals, lok- ken en baert hangen overal vol fneeu, ryp en yskegels: maer zyne borft en zyden, die ros van kleur zyn, ziet men belleken en veriiert met een menigte van koornairen; en -d'armen met groente , doormengt met allerlei flach Van bloemen. De dyen en beenen zyn aerdigh met druiftrof- fen en wyngaertbladeren bedekt , en hy heeft in d'eene hant een f lang, die zich zelve tot eenen kring buigt, den flaert in haer' mont houdende. In d'andre hant heeft hy eenen fpyker. Men lchildert het beek met vleugeleri, ter naervolginge van
Petrarcha, welke zegt [A], dat de uuren, dagen, maenden, en jaren vliegen. Volgens de gemeene onderhouding [B] begint het Jaer met
Lou-
[A] Nel trionfo del tempo v. 76.
Cbe volan Phore, i giomi, e git anni, e i mejt. ., ,' ■ '.>
Naementlyk de tyt wordt om des zelfs fnelle voorbygang gezecht te vlie-
gen , en daerom verbeeldt met vleugels. Vliegt nu de tyt, derhalven ook de deelen, daer hy uit beftaet, dat is, de uuren, dagen, maenden en jae- ren. Waerom voorts het jaer hier wordt afgefchetft als middelbaer van oudde, daervan zal de reden gemeldt worden, wanneer de Schryver een weinigie hierna komt tot de voorreden op de beelden der twaelf maenden naer d'orde der Ouden. [B] Ingeftelt van Numa Pompilius , die by het jaer , dat Romulus van
tien maenden had gemaekt, en met Maert of Lentemaent begonnen, ge- voegt heeft Loumaent en Sprokkelmaent, met de eerfte het jaer openende, en met de tweede het zelve fluitende. Alle deze dingen leert ons Ovidius in 't I Boek zyner Feeftdagen, daer hy v. 27. zecht: Tempora digereret quum conditor Urbis, in anno-
Conflituit menfes quinque bis ene fuo; dat Hoogvliet aldus heeft vertolkt:
Tosn bouwheer Romulus verdeelde tyt en Jlondt;
Sloot hy zyn jaerkring met tien maenden , in het rondt. en wat verder v. 43.
At Numa nee Janum, nee avitas prasterit umbras,
Menfibus antiquis adpofuitque duos. dat is, na den zelfden vertaeler:
Maer Koning Numa lengt het jaer, en zet de ry
Der oude Maenden noch twee volk maenden by,
Ter eer van Janus, en ten zoen van 's ouders fchimmen.
En omtrent de orde van Loumaent vraegt de Dichter den Afgodt Janus,
dien deze maent geheiligt was, v. 150. Die, age, frigoribus quare novus incipit annus,
Qui melius per ver incipiendus erat?
Omnia tune florent: tune eft nova temporis setas &c. Y 2 dat
|
|||||
|
«.
|
|||||
|
«8 HET JAER-,
Loumaent, ten welken tyde 'er doorgaens overvloet van ys en
fheeu is; de waerom, dat 's beêlts oppereinde zich met de gezeide winterzaeken bezet toont: en gemerkt de lente het aerdryk met allerleie bloemen en kruiden oppronkt,enalle dingen in dit faizoëri beginnen te herleven en te verwakkeren, mitsgaders in hunne wer- kingen friffer dan voorheene zyn; zoo worden, om dit aen te dui- den, 's beelts armen op de gezeide wyze verfiert. Omdat wyders de zomer heet, en 't koorn dan overal ryp is, zoo zyn de borit en zyden des beelts rosverwigh en opgefchikt met airen van die zoo noodige zomervrucht. De druilen [C] en 't wyngaertsloof aen zyn dyen en beenen, beelden den herfft, het laetfle jaergety, uit. Deflang, die, met den ftaert in haeren mont, zich tot een' le- venden kring maekt, is een zeer oude [D] en geen onbequaeme beeltenis van 't jaer, omdat het, gelyk een kring of cirkel, tot zich
dat is: Zecb my$ hoe 't bykomt-, dat hst jaer begonnen wordt
Des winters ■, daer het met de lente moejl beginnen ? Dan bloeit het alles: dan her groent de tyt; dan winnen De boomen blaeren enz. en hy doet hem deze reden geeven v. 1Ó3.
Bruma novi prima eft veterifque novifïïma Solis:
Principium capiunt Phcebus & annus idem. dat is: De kort/Ie dagh begint en fluit de Sonneronden:
Het jaer en Febus zyn aen een begin gebonden. Dat Februari of Sprokkelmaent eertyts de laetfle des jaers is geweeft, en
door wien de zelve tot de tweede in orde is geflelt, leert ons wederom Ovidius in het tweede Boek van dat zelfde Dichtwerk v. 51. Primus enim Jani menfis, quia janua prima eftj
Qui facer eft imis Manibus, imus erat.
Poftmodo creduntur fpatio diftantia longo Tempora bis qüini continuatie viri.
dat is in onrym, waerin de mening des Dichters 't kïaerft zal blyken: de
maent van Janus, (den Godt der Deuren ) is de eerfle van 't jaer, omdat de deur het eerfle deel van 't huis is: en Februari , die geheiligt is aen de Geejlen der verflorvenen die 't onderfle deel en 't einde der aerde bewoonen, was de laet- fle. Maer naderhant, gelooft men, hebben de Tienmannen deze maenden, die zoo een groot einde van malkander waeren gefcheiden , te famen gevoegt en aen een gekoppelt. Dit hebben wy hier zoo breet nedergeftelt, omdat het veel licht zal geeven aen de volgende beelden der maenden. Wat verder de fchikking van 't jaer zoo by de Romeinen als by andere oude volkeren, en de Verbeteringen daerin van tyt tot tyt gemaekt, en diergelyke dingen meer, betreft, indien iemant begeerigh is de zelve te weeten, die leeze Gy- raldus de annis & menjïbus j Alexander ab Alexandro Genial. Dier. Lib. III. Cap. 24. Petavius in Rationar. Tempor. Part. 2. Lib. I. Plutarchus in Numa, cap. 32. Macrobius Saturnal. Lib. 1. cap. 12. 13 Qf 14. Jfidarus Origin. L. V, c. 3Ó. Ifm. Bullialdus inEpifl. ad. J. Fr. Gronovium, a Jacobo hnjus filib fiïb- jecta Livio. Cenforinus de die Natali cap. 19 & 20. en vooral Scaliger de Emendat. Temporum. [C] Zie van deze, en van al 't voorgemelde fleraet dezes beelts , de vier
byzondere beelden van het jaergety, boven reets afgehandelt. (f) Ori- [DJ Het jaer, zecht Izidofus ( i) wierdt by de Egipienaercn, voordat de gin. Lib. letteren waeren uitgevonden, te kennen gegeeven door het tekenen van een' draèk, V. cap.36. die in zynen Jlaert byt * omdat het jaer in zich zelven wederkeert, Waertoe hy L Hv1"6' 00^ hybrengt de woorden van Virgilius (2). 4<«- „ Atque in fe fua per veftigia volvitur anfius j dat
|
||||
|
HET J A E* R. 89
zich zelven wederom keert. Voorts verteert of vernietigt het be-
gin van 't eene jaer, 't einde van 't andere, gelyk de ifang, dus tot eenen kring geboogen, haer' eigen ftaert opeet. 't Bedt heeft een' fpyker in de hant. Fefhis Pompejus [Ej zegt,
dat d'oude Romeinen jaerlyks eenen fpyker in den muur der tem- pelen floegen, en de jaeren naer 't getal dezer fpykers telden: der- halve kunnen fpykers bequaemlyk zinfchetfen der jaeren zyn. dat is, Het jaer rolt in ,t ronde en keert in zich zehen weder door zyne eigene ■
voet/lappen. En hierom is 't, dat ook de Grieken, gelyk de Geleerden (1) (1) Gy- uitPJato (2) hebben aengemerkt, het jaer hebben genoemt met een woort raId: df (hixvlos) dat famengeftelt is uit twee anderen (h èwrü) die in zich zelve be- annijL& tekenen. De zelfde reden heeft de Latynfche benaeming annus, welk col. 747. woort of volgens fommigen va.11 cm of am, dat is, rontom, komt; 'of vol- &Germa- gens anderen (3) van anus, dat by de Ouden een' ronden kring of cirkel te nus & kennen gaf: welke betekeniffe noch bewaert is en des zelfs afgeleide ariulus Taut)- of annulus, dat een''ring, en ook allerlei ronde fchakel, te zeggen is. Het ad \-u« welk zoo zynde, zoo is het niet ongerymt, dat fommigen ook een' kring L. h. of cirkel geftelt hebben als een beeltfpraekige Zinfchets van het jaer: gelyk (2) In trouwens de hemeltekenen zelfs, die de Zon doorloopend e-het jaer maekt, P^t}?: altyt als in een' cirkel ftaende worden begreepen, en daerom ook den die- vofl3i renkring genoemt. Men zie Piërius Valerianus Hierogl. Lib. XXXIX. cap. Etymol. 11. In die eigenfte betekenifle komt ons de Zon voor by den zelfden Piërius in annus. Lib. XLIF~. cap. 10. en de Egiptifche Godinne Izis Lib. XXXIX. cap. 2. en by Horus Apollo Lib. I. cap. 3 & 5. Het jaer eindelyk, door een raetfel afgefchetft, hebben wy reets vertoont in ons tweede deel btadtz. 58. [EJ In Clavus annalh. Fcftus laet onbepaelt,in welken tempel zulks ge~
fchiedt zy: maer Livius (4) zecht, dat het gedaen wierdt in den tempel (4) Lib. Van Jupiter op het Kapitolium , en wel aen des zelfs rechter zyde , ter V11- c- 3» plaetfe daer de Tempel van Minerva was (want de Tempel, die men door- gaens dien van den Kapitolynfchen Jupiter noemt , beftóndt eigentlyk ütt drie (5) Tempelen of Kapellen, onder een dak begreepen, zynde die van (5) Vide Jupiter de middelfte, die van Minerva aen de rechter , en die van Junp Dionyf. aen de linker zyde) en dat die fpykers daerom in dien muur, die gemeen was ?llKfyn" aen den Tempel van Jupiter en Minerva, wierden geflaegen, omdat Miner- n'250. * va gelooft wierdt de uitvindereffe te zyn der getallen: dat ook verder die van Vulfinium in Herruriën of Toskanen outtyts die eigenfte gewoonte had- den gehad om hunne jaeren te tellen door het flaen van fpykers in den Tem- pel van hunne Afgodinne Nortia. Maer of fchoon dit alles zoo zy, zoo laet ik evenwel over aen 't oordeel van den befcheiden Leezer, of iemant, een beelt ziende gefchildert meteen' fpyker in de hant, daerom zoude kunnen giffen, dat zoo een beelt eene zinfchets was van 't jaer. ANDERS.
WEder een gewiekt Man op 't befte zyns levens. Dees
zit op een' wagen, voortgetogen door vier witte paerden, die door de vier jaergetyden worden geleidt. Dezen beelde voegt men vruchten [A] toe volgens de ver-
[A] Dan zal 't opfchikfe! van den Man, die 't jaer verbeeldt-, ten naeften
by het zelfde moeten zyn als van die geene, die de paerden geleiden, dat is,», de vier Saifoenen of Jaergetyden; of men moet die Beelden der Jaergety- den hier neemen (zoo men ze moeft fchilderen) die niet zoo zeer door vruchten, als wel door eenige andere kenmerken, boven gemeldt, worden afgefchetft. Hoe verder het jaer door de Egiptenaeren is verbeeldt gewor- III Deel £ de«
|
||||
|
9o H Ë T J A E R;
verfcheidenheit der faizoenen , wier beelden pas boven
befchreven zyn. . . den door een' dadelboom, zal blyken over 't volgende beek: doch hoe zy
het te kennen gaven door een'gier, kunnen wy kortheits halven hier niet invoegen, en moeten den Leezer wyzen na Horas Apoüo Hierogl. Lib. L cap. il. en Pierius Valerianus Lib. XVIIL cap. 2 & 3. Tot het zelfde ge- bruik hebben by de ouden ook geftrekt de Afgoden Janus en Eolus,gelyk te zien by den zelfden Pierius Hierogl. Lib. XiP~. cap. 7 & 8. En Bacchus, by Gyraldus Synt. Devr. 8 col. 288. b. EENE MAENT.
SChilder eenen Jongeling in een wit gewaet, en geef
hemvop 't hooft twee witte hoorntjes, die hunne ïpit- {en naer beneden wenden. Laet hem voorts de hant leg- gen op een kalf dat flechts eenen hoorn heeft, en bekrans hem met dadeltakken. Orfeus [A] noemt de maent een kalf met alken eenen hoorn;
omdat men op deze wys kan bepaelen, wat eene maent zy; te we- ten niets anders dan de loop, dien de maen, door de twaelf tekens des Zodiaks, volbrengt, en in welken 't onzen oogen toefchynt, alsof een deel des tyts aenwies, en een afnam. , , Het afnemen des tyts wort door 't wechlaten van 's kalfs eenen hoorn, en 't aenwaifen door 't kalf zelf vertoont, 't welk groeit met het wafTen en krimpen der maene; waerom ApoUodorus en, ^anderen de maen Taurione of [B] Stier noemen. «-.-' De twee hoorns op 't hooft der beeltenis, bootfen de gedaente der maene [C] naer, die ze op het einde der maent vertoont: en
Eufla-
[ A] Volgens Proklus over 't 769 vers van de Opera & Dies van Hezio-
dus pag. 103. Doch hier van zal terftont meer gezecht worden in de naeft- volgende Aenmerking D. [BJ Taurione is geen' Stier te zeggen ,maer komt evenwel van een woort
(1 )InvT«v< ar"> dat een' Stier betekent. Doch Suidas (. 1), en uit hem ook Pierius (2), «.*»»&.-" ' zeggen, niet dat Diana alzoo genoemt wordt by ApoUodorus, maer dien T^eoiróMv. naem heeft gedraegen by de Tauri, een zeker Volk van Scithië', en dat roei Lib ApoUodorus haer noemt Tauropolos, en Sophokles Tauropola : hoedanigh III. c. 31. Kufterus op gecne ongegronde redenen wil dat men ook by Suidas moet leezen in plaets van Taurione. De oorzaek nu, waerom Diana genoemt wierdt Tauropola (van welk woort het' eerfte deel een Stier betekent, en 't andere afkomftigh is van een woort, dat keer en of wenden, en ook verkee- ren engaen, en ten derden weiden of hoeden te kennen geeft) zecht Suidas noch Pierius niet, gelyk onze Schryver , dat zoude afgebracht worden van 't groeien der kalveren met het wafTen der maene (dat belachlyk genoeg is) maer omdat Diana wierdt gelooft de zorge te hebben over de runderen en allerlei vee; of omdat ze de zelfde was als de maen, en de waegen der (a) Vide 'maen verdicht wierdt te worden getrokken door (3) Stieren; of om noch Munker. meer andere redenen , die wy den Leezer, zoo hy nieuwsgierigh en tael- adFul* fkundigh is, vermaenen te zoeken by Suidas en Pierius zelve; als mede by gent.My- Favorinusin zyn Lexicon in 't woort T^osroW/en by Giraldus Synt. Deor. X. T°p^u. ' co^ V1 &37z' enEuftathius over het tweede boek van de Ilias van Homerus v. 481. met de Aenmerkingen van Alexander Politus pag. 498. 1 [G] En daerom betekende zoo eene,halve maen, met de punten na be- rieden geftrekt, by den Egiptenaeren eene maent, volgens 't fchryven van f'* £i-,«r Horus |
||||
|
EENE M A- E N T.
|
|||||||
|
91
|
|||||||
|
Euftathius [D] zegt, dat een maent een Stier genoemt wort.; om-
dat ze eene oorzaek der voortteelinge is. . .' ■ h Den beelde voegt, dunkt ons, niet qualyk een krans [E] als ge- zeit
Horus Apollo Hierogl. Lib. I. cap. 4. & 66. Zie ook Piërius Hierogl. LiS.
XLIPZ cap. 18. met het geen over Horus is aengetekent door Hoefchelius en de Pauw. •" • .....,.;. [D] Over 't 1. Boek der Ilias van Homcrus, gelyk de Italiaenfche Schry-
ver zelfs zecht, maer op 't credit van Piërius Hierogl. Lib. III. cap. 2: want daeruit Heeft hy alle zyne geleertheit gehaelt: doch hy bedient zich van den arbeit van dien geleerden manjammerlyk flecht: en wie ziet niet, dat hier alles verwart is? De Grieken noemen eene maent pw (meen) van pw (meenee) dat is, ds maen (gelyk ook in onze tael maent afftamt van maen) omdat de maenden in de oude tyden (1) allereerft na den loop der maene, (1) Ma- en niet der zonne, zyn afgemeeten: en zoo hebben ze de maen ook zelve crob- Sa_ onder den verdichten naem van den Afgodt m»jv (Meen) of Maent ge-eert: jUrn- Llb* gelyk te zien is by Menagius over Diogenes Laërtius Lib. VIII. 0. 34. Gelyk & Cj<s*5 nu de maen eene vruchtbaermaekende kracht heeft (zie onze Aenmerking C. over 't eerfte beelt der Eeuwigheit 1 Deel. bl. 375) alzoo zyn de maenden, dat is, de tyt, die door de maen volgens de Ouden verdeelt wordt in maenden, uitwerkfters der voortteelinge: en de tiende van zulke maenden doet den Vrouwen de vrucht, daer ze van bezwangert zyn, in 't licht bren- gen : die in haeren noot Diana of de Maen onder den naem van Juno Lucina, als haere uithelpfter, by de oude Heidenen aenriepen. De maenden dan dus eene oorzaek zynd e der voortteelinge kunnen op. eene zinnebeeldifche wyze verftaen worden door den naem van Stieren, de uitwerkers der voort- teelinge onder hetRuntvee, aen Diana of de maen, de behoedfter van het Vee, gegeeven voor haeren wagen. En in dusdanige, betrekking: moet men ook begrypen, dat de naem Van Stier door Euftathius aen eene, maent of liever aen 't jaer (want hierin bedriegt Piërius zyne geheugenilTe: men zie Euftathius zelven over het 171 vers van het eerfte boek der Ilias van Ho- merus) wordt toegepaft, zynde zyne eigene woorden deze: het jaer wordt een Stier genoemt, omdat het na de wyfe der Jlieren de voortteelinge werkt: een Kalf, omdat het in die dingen, die het werkt en voortbrengt, zich altyt fris en jeugdigh toont: eenhoornigh, omdat het maer enkel alleen is, en ten aenzien van zyne werking geene gemeenfchap met de by zonder e tytdeelen heeft. Welke laetfte reden Giraldus (2) eenigzins duifter voorkomt: welke duifter- (3) De heit daerom te grooter aen dien geleerden man heeft moeten fchynen, om- annis & dat hy die woorden ook verkeerdelyk van eene maent, en niet van 't jaer, ""jnfibus heeft opgevat: het geen nochtans volgens de meening van Euftathius moeft C0,77°-CV gefchieden. Proklus in tegendeel over Heziodus , ter plaetfe boven ge- meldt, fchryft, dat by Orfeus door een e enhoornigh kalf moet verftaen wor- den eene maent, (niet het jaer) en hy geeft'er deze redenen van: De maent wordt, als zy eerfl begint, by Orfeus genoemt een eenhoornigh kalf. Want een- voudiglyk noemt men haer,als eene werk/ier der voortteling, een' Stier: maer in haer begin , omdat zy zich zelve alsdan allereerft vertoont en te voorfchyn komt, een kalf: en ten opzichte van den eerjlen dagh alleen, om defzelfs enkel getal, eenhoornigh. De meening van Proklus zal hierop uitkomen: dat eene volkomene maent zinnebeeldifcher wyze verftaen wordt door een volwaflen runt of ftier; het begin van eene maent, of de maent (om zoo te zeggen) in haere jongheit, door een kalf, het jong van een runt; en de tyt van eenen dagh door een hoorn. Zoo hebben de meening van Proklus ook opgevat Ccrlius Rhodiginus Antiq. Letf. Lib. XIV. c. 9. en Angelus Politianus Lib. XII. Epift. 7. By Giraldus (3) leeze ik, dat Euftathius fchryft, dat.eene maent (3)Locó zou genoemt zyn fier van wegen de hoornen of punten der maene : maer laud. alzoo ik dit tot noch toe in Euftathius niet gevonden hebbe, trekke ik.de, , zekerheit van dat zeggen zeer in twyfel. -..",*'' [E] Een krans van dadeltakken voegt het beelt niet, maer wel een dadel-
tak alleen, in de eene hant. Altoos Horus Apollo (4) en uit hem Piërius. (.5) £a & vgeeven wel dnidlyk te kennen, dat de Egiptenaeren, om reden hier gemeldt,,(^'Lib.4' Z 2 '.-... '•,~": 'eene L. cap. '2%
|
|||||||
|
92 EENE MAEN T.
zeit is, vermits de dadelboom, 200 dikwyls als 't nieuwe maen is,
eene loot voortbrengt. Daerbeneven ftrekt de maen, als ze het getal van achtëntwintigh dagen [F] vervult heeft, haere uiterfte einden naer beneden: en die ftenen in de vruchten des dadelbooms, welke de gedaente eener halve of dus omgekeerde maen hadden, werden by d'Ouden meelt geacht tot een hulpmiddel tegensde [G] tovery. Men zou den krans ook van lunaria [H] kunnen toeftel- len; welk kruit men zegt van zulk eene natuur te zyn, dat het, zoo lang de maen afneemt, alle dagen een bladt verheft; maerin ?t waffen of toenemen der zelve dagelyks ook weder een bladt aen- wint: dierwyze dat dit gewas in eene maent alle zyne bladeren quytraekt en ook weêrkrygt. eene maent betekenden door eenen enkelen dadeltak, en daerom ook een
jaer door een' dadelboom met twaalf takken : zoo dat 'er een onderfchei- dentlyk getal van takken noodigh zy om het getal te begrypen der maen- den. Wat 'er verder voor andere eigenfehappen zyn in den dadelboom, die eenige overeenkomft hebben met de natuur van het Jaer, en de zelve daerom als een zinnebeelt van 't Jaer kunnen doen gebruiken, kan men bree- der zien by Piërius Valerianus HierogL Lib. L. cap. 2. [ F ] Zie de Schryvers zoo even in onze Aenmerking C gemeldt.
[G] Waervan de Maen gelooft wierdt de Godinne te zyn. De redenee-
ring en meening van onzen Schryver, en insgelyks van Piërius , uit wien ook dit getrokken is, fchynt dus te zyn. Eene halve maen, met de pun- ten na beneden, betekent in de beeldenfpraek eene maent. De reeenen nu van de dadelvruchten, die de gedaente van eene halve maen hebben, kun- nen om die figuur ook eene maent betekenen: te meer, omdat ze even om die figuur, overeenkomende met de maen, zoo veel betrekking gelooft wier- den te hebben tot de maen, dat ze krachtigh hielpen tegen de betoverin- gen , die onder 't bellier der maene wierden gepleegt. Wat hy anders zeg- gen wil, zie ik niet. [H] Daer zyn verfcheide foorten van Lunaria: doch die hier gemeent
wordt, is de Lunaria minor. Dit gewas draegt daerom den naem van Lu- naria of maenkruit, omdat des zelfs bladeren eenigzins de gedaente hebben van eene halve maen, en zoo veele worden gezecht in getal tezyn, als de dagen der maene, met welke fommigen willen (gelyk ook onze Schryver hier te kennen geeft) dat ze zouden aengroeien en wederom afneemen. Men zie Matthiolus en Bauhinus over het 135 Hooftftuk des derden boeks van Dioskorides. Onzes eragtens evenwel zou dit kruit ruim zoo een goet zin- nebeelt zyn van de maen zelve, als van eene maent. DE TWAELF MAENDEN,
Naer d'orde der Ouden,
WY zullen de Maenden door Jongelingen of Jongkn
mans uitbeelden, omdat we, wanneer men den tyt in uuren, dagen, maenden en jaeren afdeelt, en als zooda- nigh aenduiden wil, gevoeglyk achten, dat de Uuren door de kintfeheit; de Dagen door de jeugt; de Maenden door de jongmanfehap5 het Jaer door de [A] manbaerheit; en de
[A] Hierom komt ook in een zeker raetfel, door ons aengehaelt 2 Deel
bladtz. 58., het Jaer voor als een Vader, en de maenden als des zelfs Zoonen, |
||||
|
DE TWAELF MAENDEN. 03
de Tyt, die alle deze fmaldeelïngen teffens is, of in zich
begrypt, door den ouderdom des menfchen, vertoont wor- den. Zoo beginnen we dan als volgt. L E N T E M A E N T.
E En Jongkman, moedigh van gelaet, en met eenen helm
op 't hooft. Hy is in donker, of byna zwart taneit ge- kleet, en heeft wieken aen de fchouders. In de rechte hant hout hy met zekere bevalligheit het hemelteken des Rams , 't welk rontom met amandelbloemen verfiert is. Met de flinke draegt hy eene fchael, waerin afpersjes en hop leggen. Dat het beelt 'er moedigh uitziet en eenen helm voert, ge-
fchiedt, omdat deze maent door Romulus [A] aen den Afgodt Mars was toegewydt. In taneit, famengeflelt uit twee deelen zwart en een deel roodt,
is
[A] Die 't jaer met deze maent had begonnen: waervan wy in onze Aeii-
merking B over 't eerfte Jaerbeelt breeder hebbende gehandelt, zoo is 't on- nodigh het geen aldaer gezecht i,s, hier te herhaelen. Dat hy ze aen Mars had toegewydt, was, omdat hy de zoon wilde fchynen van dien Afgodt: ge- lyk hy de tweede maent April of Grasmaent had geheiligt aen Venus , waer- van hy zich afkomftigh rekende van Moeders zyde. Ovid. Fqfl. Lib. I. v. 39 & Lib. III. v. 75,98, 145 &'foqq- & Lib. IV. v. 25. Macrob. Saturn. Lib.I. c. 12. Evenwel was deze maent met den naem van Martius al lang by de volkeren van Latium bekent voor 't bouwen van Romen, doch by fommigen was ze de derde in rang, by anderen de vierde, vyfde, zesde, en ook de tiende: zoo dat Romulus alleenlyk de orde heeft verfchikt. Alzoo nu Ovi- dius (1) en Feftus (2) te kennen geeven, dat de volkeren van Latium eene il) £?rft* van hunne maenden daerom na den naem van Mars hadden genoemt en de- v' -' & zelve aen hem geheiligt, omdat zy zeer oorlogzuchtigh en ftrytbaer zynde /èqq. dien Afgodt voornaementlyk eerden, zoo komt hier Maert ook niet qualyk (2) In voor als moedigh en met een' helm gewapent: waerom ook een out Dich- j^r)'us ter in de Cataleêta van Scaliger Lib. II. pag. 242 & 243. deze maent om- '"■'"' hangt met de huit van eene wolvin, het dier van Mars. Evenwel moet men weeten, dat niet alle de Romeinfche Schryvers deze maent aen Mars hebben toegewydt: gelyk zy ook in de Goden over fommige der andere geftelt, verfchillen. Die derhalven de twaelf tekenen des dierenkrings elk onder een' der twaelf Goden van den eerflen rang hebben geftelt, hebben elke maent toegewydt aen die Godtheit, waeraen zy dat hemelteken hadden on- derworpen, in het welk de zon in die maent inging; het hemelteken den Ram en de maent Maert aen Minerva; den Stier en April aen Venus; de Tweelingen en May aen Apollo; den Kreeft en Juny aen Mercurius; den . Leeu en July aen Jupiter; de Jonkvrou en Auguftus aen Ceres; den Eve- naer en September aenVulkanus; den Schorpioen enOffcober aen Mars; den Schutter en November aen Diana; den Steenbok en December aen Vefla; den Waterman en January aen Juno; en eindelyk de VilTchen en February aen Neptunus. Men zie daervan Maniiius Aftron. Lib. II. v. 432. Akxander ab Akxandro Gen. Dier. Lib. III. cap. 24. Ceeliui Rhodiginus Antiq. Le£t.. Lib. XXV. cap. 30. Pierius Valerianus Hierogl. Lib. XIF~. cap. 8. Gyraldus Hijlor. Deor. Synt. I. col. 18, & de annis & menjlbus col. 777. Welke maen- den nu door anderen aen andere Goden worden toegewydt, wordt in onze aenmerkingen telkens op zyne plaets aengeweezen. III. Deel. Aa |
|||||
|
,.
|
|||||
|
94 xLENT.EMAENT.
is hy geldeet, om door [B] de twee zwarte verfdeelen d'alsdan
gewoone aerdrykskleur, en door 't overige derdedeel, dat roodt is, de fterkte en kracht van 't aerdryk uit tejbeelden, als 't welke in deze maent, door de laeuwe hette der zon, de gewaffen doet uitbotten, en de natuur aller dieren frifch en wakker maekt. Zyne vleugels zien op den geftadigen fnellen loop der maen-
den: en zoo zegt ook Petrarcha , dat de jaren, maenden, dagen, en uuren vliegen; gelyk we dees zyne woorden in 't eerlle Jaerbeelt mede te pas bragten. Hy heeft in de rechte hant het teken des Hemelrams, opge-
fchikt of omkranft met bloemen, om de beginfels der Lente te vertoonen. Ariofto zingt aldus: [ C ] Maer wanneer de zon uit het beleefde dier, dat Frixus gedragen heeft, de werelt befchynt, en de zoete en blyde wejlewint te rug gekeert is, om daengenaeme lente weer op te wekken, enz. Het zelve hemelteken beelt hier ook uit, dat, "gelyk een ram zwak van achterlyf is, maer van voore eenige fterk- heit heeft; aldus ook de zon, wanneer ze in dit hemelriemsmerk begint [DJ te komen, wegens de koude, klein van vermogen is: maer
[B] Eene miflyke vinding. My zou 't beter behaegen deze maent, zoo
wel als de twee volgende maenden der Lente, te kleeden in 't groen, gelyk de Lente zelf met zoo een gewaet pleegt verbeeldt te worden; en zoo zyn trouwens deze drie maenden reets boven vertoont in het tweede beelt der Lente. In Maert wordt in Italië (en men zy indachtigh, dat de opfteller dezer beelden een Italiaen is) alles groen: en daerom Hellen de evengenoem- (i)Locis de Cataktta (i) dit maentbeelt in eene groene weide , en een jong geite- laud. bokje, en een' emmer met melk, aen des zelfs zyde, en voegen 'er ook eenc zwaluwe by, als de bootfchapfter der Lente, gelyk elders gezecht is. [C] Ma poi che il Sol nell' animal difcreto,
Che porto Friffb, illuminö la s/era, E Zeffiro tornö Juave e lieto A rimenar la dolce primavera. [D] Maer ze komt allereerft in het voorfte deel van den Ram, dat hier
gezecht wordt het fterkfte te zyn: en by gevolg is de overeenkomft, hier gemaekt, niet goet: want zoo zoude de zon eerft in den Ram komende _ ilerker moeten zyn, als wanneer zy 'er reets verre in is gevordert. Der- halven is deze Zinfpeeling op dit hemelteken, zoo wel als veele diergelyke in de volgende maentbeelden, te verre gezocht, en te verwerpen. Daer had niets anders moeten worden gezecht, dan dat de Ram aen Lentemaent wordt toegevoegt, omdat dat de Zon in die maent in het hemelteken van den Ram komt. Indien men ook op de redeneering van onzen Schryver acht geeft, zoo zal men bevinden, dat hy veel eer fchynt te willen onderzoe- ken, om wat reden de Starrekundigen aen dit Hemelteken den naem van Ram hebben gegeeven, dan de oorzaek te zeggen, waerom het zelve hier by de Lentemaent is gefchikt: en zoo doet hy ook in de meefte der volgende . maentbeelden: daer hy" veeltyts het fpoor geheel byfter is, zoo wel als in dit tegenwoordige beelt; fchynende die dingen niet geleezen te hebben, die Makrobius aengaende de oorzaeken van de naemen der Hemeltekenen des ( oSatur- dierenkrings heeft (i) aengetekent: hoewel hy fomtyts wederom zoo fpreekt, wal. Lib.I. dat hy zyne Hellingen geheel en al uit Makrobius fchynt te hebben getrok- cap.21. ken: welken indien hy hier hadde willen volgen, zoo zoude hy hebben moeten zeggen, dat de Egiptenaeren (die Makrobius aenmerkt dat de be- naemingen van die hemeltekenen hebben betreklyk gemaekt op de natuur der zonne) aen dat van den Ram dien naem hebben gegeeven , omdat, ge- lyk de Ram geduirende de zes Wintermaenden op zyne linke zyde leit, en van de Zonneflant der Lente af, dat is, de zes Zomermaendcn, op de rech- te; |
||||
|
LENTEMAENT. pjr
m&er meer naer voore, verfta zomerwaert, in dat teken loopen-
de; krachtiger, dat is, warmer wort. 't Beelt houdt in eene fchael afpersjes en hop, als (in fommige
landen) vruchten dezer maent, tentoon. Dan 't {het te weten > dat men in 't voegen der vruchten by de maentbeelden, op de ge- legentheit der plaetfen letten moet: zynde d'eige foort van gewaf* fen in d'eene wereltflreek eer bequaem en ryp dan in d'andere. Voorts zy bekent, dat men zich in deze beelden, aengaende dat by werk, doorgaens gefchikt hebbe naer het climaet of geweft van Italië [E]. te; alzoo ook de Zon in zes Zomermaendeii het rechter, en in de zes Wïn-
termaenden het linker halfront van den Aardkloot (dat de Egiptenaeren ( 2) in 't Noorden fielden) omloopt»- Voorts voegt hy daer by, dat Jupiter Am- L1.) Y^6 mon, door wien hy zecht dat de Libiers de ondergacnde zon verftaen, afge- HieVogU beeldt wordt als draegende de hoornen van een' ram, omdat de ram zyne Lib. IIL grootfte kragt toont met zyne hoornen , gelyk de zonne de haere oeffent c. 6. door haere irxaelen. Dit is dan het geen Makrobius van den naem van dit Hemclteken meldt: waermede overeenkomt het geen men leeft by Pië'rius Valerianus Hierogl. Lib. X. cap. 37. [E] In onze landen, daer de aerde haere mildaedigheit zoo vroeg niet
toont, zouden op de maenden beter paften die dingen , die men vint in de Byfchriften, door Vondel gemaekt op de 12 maenden, gefchildert door Joa- chim Sandrart, en opgehangen te Munchen in de Galerye van den Keur- vorft van Beyeren. Dat op de Lentemaent luidt aldus: Dëfture Lentemaent betoont het vteefch met vijfchen,
En keft by fchelvifch, zalm, en krabbe, en kabeljaeu, By zeehaen, oefier, fchol, en moffit, en ivordt flaeu. Nu breng hem wat toebak: hy kan dien rook niet miffen. Hy looft, terwyl het Jlormt op zee, door deze pyp JSyn Jlym, en waterzucht, vergeef hem dit vergryp. . GRAS.MA ENT.
E En met mirten bekranft, en in 't groen gekleet jöngk»
man. Hy heeft wieken aen de fchouders, en in de rechte hant 't hemelfche Stier/leken, dat met veelerleie vio lettenen andere bloemen,in dezemaentontloken,kunftigh gefiert is. In de flinke hant hout hy eene ben, verzien met artichokken, kleine peukjes, groene amandelen, of an- dere vruchten, die, naer de gelegentheit van elk lant, in deze maent beginnen uit te komen. Aprïlis (in 't Nederduitfch gezegt Grasmaent) hiet, volgens
Varro [A] dus; alsof het was Aperilis van aperire, dat is, openen, omdat het aerdryk zich in deze maent ontfluit, en zyn rykdom- men en gaven te voorfchyn brengt. Zoo noemden haar de Grie- ken Anthefleerioon, [B] omdat in de zelve alles bloeit. De
[ A ] De Lingua Lat. Lib. V. 4. Zoo ook Ovidius Fafl. Lib. 1P". v. 87.
Ifidorus Origin. Lib. V*. cap. 33; Servius ad Pïrg. Georg. Lib. I. v. 45. Ma- crobius Saturn. Lib. I. cap. 12. en Plutarchus in Numa cap. 33. [B] Welk woort gelooft wordt te komen van «v&aj (anthos) dat eene
bloem, of dvdku (antheoo) dat bloeien betekent. Of evenwel deze maent de Aa 2 zelfde
|
||||
|
9<5 'GRASMAENT.
De krans van mirt geeft te verftaen, dat, gelyk deze boom,
volgens d'Ouden, Venus [ C ] toegeheiligt is, alzoo ook, geduu- rehde deze maent, de liefde in alle dieren en planten krachtigh gaende gemaekt wort : waerover Ovidius in het 4 Boek zyner (1) v. 93. Feeftdagen (1), van deze maent fpreekende, zich aldus laet hoo- ren, vertolkt door Hoogvliet: : * Venus. f *Zy richt den Hemel, de aerde, en haar' geboortepias:
■ En door haar teelzucht houdt ze, al wat voor dezen was, Geftaeg in weezen: zelfs is't Godendom, te voor en ( W'ie kan het tellen ?) door haar mingewelt geboren. Zy
zelfde zy als April of onze grasmaent, daerovër is eenige twyfellnge, zoo
nochtans , dat het waerfchynelykfl is-( gelyk trouwens Makrobius ter aengehaelder plaets wel duidlyk zecht) dat zy in April invalt. Men zie Gyraldus de Annis & Menjlbus vol. 2. cól. 780. by wien men ook de andere ïiaemen en de orde der maenden niet alleen der Grieken, maer ook van andere oude volkeren, kan Vinden verhandelt. [ C ] Gelyk ook de maent zelve (dat hier niet hadde behooren te wor-
den övergeflaegen ) aen die Godinne was toegewydt, en ook na haeren naem , gelyk fommigen zeiden, genoemt: even als of Aprilis was gezecht in plaets van Aphrilis, en dit voor Aphrodilis , van 't woört 'K<p^Siivi (A- fhroditee) dat 'de naem van Venus is in 't Griekfch. Zie Ovidius Fajl. Lib. IV. v. 61. en meer andere plaetfen van dien Dichter, zoo even aengewee- zen over de Lentemaent Aenm. A. als mede Varro, Izidorus, en Makrobius, boven gemeldt: by welkers laetflen Cincius en Varro deze afleiding geheel verwerpen: gelyk in tegendeel Ovidius daer zeer voor flrydt. De Catalettct Lib. II. van Scaliger (1 ) fchynen deze maent ook eene waskaers te geeven in de f. 242. rechte hant, en voor reden daervan te- melden, dat het feefl van Ceres in die maent wierdt geviert: het welk gefchiede met brandende waskaerfen of toortfen, ter gedachténïfTe, dat Cerès gelooft wierdt in deze maent haere dochter Prozerpina, gefchaekt door Pluto, alzoo te hebben gezocht. Men zie Ovidius Paft. Lib. IV". v. 393 ad 494. Óp gelyke wyze flellen de ge- zeide Cataleda by de maent Januarius een' brandenden altaer, daer wie- rook op gerookt wordt: het welke alhoewel men op de offerhanden, die "op deti eérften dagh van die maent aèn Janus gedaen wierden, zoude kun- jien toepaffen, zoo fchynen nochtans de gemelde Cataktfa het zoo te be- grypen, dat zulks zoude gefchieden, omdat in deze maent het feefl inviel der Huisgoden, waervan te leezen by Livius Lib. XL. c. 52. en Makrobius Saturn. Lib. i. c. 10: hoewel men het woorc Larcs, dat men in de Cataletta vindt, en't welk doorgaens Huisgodin te zeggen is, ook in de betekeniffe van eeh'akaer oihaert des altaers zoude kunnen opvatten, en dus eene ge- heel andere betekeniffe aen die verfen geeven. Doch aengezien deze Cata- lefia zoo op andere plaetfen, als in de befchryving en zinnebeelden der maenden, veeltyts bedorven en daerom duifier zyn,zullen wy uit de zelve niets aenhaelen, dan het geene geheel nootzaeklyk mogte zyn : opdat wy ons met der zelver verklaeringe niet te lang mogen genootzaekt zyn op te houden. Men zie de zelve van^>. 241 tot 244: en voege 'er byAufonii Ecloga- rium a pag. 553 ad pag. 558. edis. Tolk en den Thefaurus Antiq. Kom. Gravii torn. 8C0/.9Ó &Jeqq. alwaer men twaelf zeer fraeie maentbeelden vertoont ziet. Op Grasmaent heeft Vondel dit byfchrift: De blydè Grasmaent voegt een muts met groene pluimen,
Het vrolyk grasgroen kleet, de bloemkorf, tulp en tuit. De Huisman jaegt de koe in V gras den. koejlal uit, En melkt en karnt: ''t is tyt de Stad om V velt te ruimen, Om bloemhof en om bron, om tujlhof en prieel. De lente noodt de jeugt: de winter heeft zyn deel. ^ie voorts de noten van Lambecius over de aengehaelde maentbeelden in den
Thefaurus Gravii. |
||||
|
G'RASMAENT. p?
JZy heeft geboornt en krult met teeïenskracht bezielt',
■i En 't ruwe menfchdom, dat van woejle tochten krielt, Gekoppelt, en geleert zyn' wedergae te omhelfen. W^ie teelt toch allerlei gevogelte in onze elzen, Ten zy de liefde, en haer aentrekkelykgeneugte Geen vee teelde immer, dan door 't prikkien van die vreugt. De Ram floot met den Ram% en weet hem af te keer en; Maar vree/l zyn ooike met zyn' horens te bezeer en. De nor/e Stier, die 't velt doet bceven door 't geloei, Wordt tam, en kwlspelftaert, en volgt een jonge Koei. Het zelfde lïefdevuur doet koude viJJ'chen fpeelen, Dn duizenden in zee, en in rivieren, teelen. De gewaetskleur wil zeggen, dat de velden in deze maent met
groen bekleet worden ; zulx dat ze door die verf, welke den oogen heel aengenaém is, hunne aenfchouwers zeer lieflyk verma- ken: te meer, wanneer 'er zoo veele foórten van levendige kleu- ren., als 'er fchoone en fchilderachtige bloemen zyn, met een zon- derlinge bevalligheit, gelyk blinkende paerlen, op 't geeftigh groen der beemden te pryk ftaen. Lees het geen wy hiervoor hebben bygebragt uit Ovidius over 't eerfle beelt der Lente op de 65. bladtzyde van dit deel. De Hemel/lier, in's beelts rechte hant, wyft aen [D], dat in
deze maent de zon in dit teken komt,en geftadigh ilerker van bet- te wort, gelyk een {lier eenen ram in kracht overtreft. Ook wort de zon gezecht in deze maent in dit teken [E] te heerfchen, om- dat £D] Makfobius ( 1:) over 't voorige beelt gemeldt , fpreekt van dit he- (1) Sa-
melteken, ten opzichte van de benoeming van Stier op deze wyfe: „ Dat turn-L-!« „ de Stier betreklyk is tot de Zon, zulks toont de eerbiet, hem in den c' 2I* „ Godtsdienft der Egiptenaeren beweezen, op velerlei wyze aen : eensdeels „ omdat ze te Heliopolis een' Stier, die aen de Zon gewydt is, en die zy * * Ande- „ Neton noemen, zeer eerbiedigh dienen ; ten tweeden, omdat de Stier ren le.e- „ Apis in de Stadt Memfis ge -eert wordt als de Zon; en ten derden, omdat jyfneujSt „ zy in de Stadt Hermunthis in een' zeer prachtigen tempel van Apollo „ een' Stier eeren, dien zy aen de Zonne hebben toegewydt, en den naém 3, van Pacis geeven, zynde die Stier aenmerklyk door eenige wonderen, „ die-op de natuur der Zonne paffen. Want men zecht, dat hy niet alleen- „ lyk elk faifoen verandert van kleur, maer dat ook de ruige hairen van zyne „ huit recht verkeert gegroeit zyn, en tegen de natuur van alle beeften na „ den kop loopen: om welke reden hy gehouden wordt als een beelt der „ Zonne, die recht tegen de omwenteling des Hemels, die de andere he- „ melfche lichaemen volgen, indringt, en haeren loop verricht. Doch dit betreft de oorzaek, waerom dit hemelteken den naem van Stier gekreegen heeft, en niet, waerom het. aen Grasmaent is toegevoegt: waervan 't ge- noeg was geweeft enkelyk gezecht te hebben, dat het gefchiedt, omdat de Zon in deze maent in 't hemelteken des Stiers komt. [E] Wat de Schryver hier mee zeggen wil, begryp ik niet, ten waere hy
een' misflag mogt hebben begaen. De oude Starrekundigen hebben de twaelf Hemeltekenen des dierenkrings geftelt onder de macht en heerfchap- py der zeven planeeten, zoodanigh , dat zy aen de Zon , en de Maen elk een hemelteken, doch aen een iegelyk der overige Planeeten 'er twee heb- ben onderworpen: en die Hemeltekenen noemden zy dan het huis of de woonplaets van dien Planeet, aen wien zy de heerfchappy over de zelve hadden gegeeven..De Zon hebben zy geftelt over den Leeu, de Maeaover den Kreeft, Merkurius over de Tonkvrou en de Tweelingen ; Ycuus- over III Deel. Bb den
|
||||
|
98 G R A S M A E N T.
dat men in April of Grasmaent begint te zien den arbeit dei1 ftie*
ren, die 't lant ploegen, dat is, het koorn, dat uit de aerde be- gint uit te fpruitem den Evenaer en den Stier; Mafs over den Schorpioen en den Ram 5 Jupitef
over den Schutter en de Viiïchen; Saturnus over den Steenbok en Water- man : en aldus was de Leeu de woonpia'ets der Zonne ; de Kreeft die der Mane ; de Jonkvrou en de Tweelingen die van Merkurius enz. Men zie Macrobius in Somnium Scipionis cap. 21. en Julius FirmicuS Afironomic. Lib* II. cap. 2 & 3. Maer zoo onze Schryver op dit heerfchen ziet , dan valt de heerfchappy der Zonne niet in den Stier, die het ryk en de wooning van Venus is , maer, gelyk gezecht is, in den Leeu: en dus zoude de gcheele uitlegging des Italiaens , die behalven dat niet zeer gegrondt is , geheel om- ver vallen. BLO'EIMAENT.
E En Jongkman in een groen gewaet, dat met verfchei*
de bloemen beftikt is. Hy is ook met gebloemt be* kranft, en heeft in de rechte hant het hemelteken der Twee- lingen, verfiert en opgetoit met witte mitsgaders hoog- en lichtroode roozen. In de flinke hant houdt hy eene ben öf ondiep korfje, gevult met kerfen, peulen, aerdbeziën, en andere vruchten dezer maent; of zulke, die alsdan naer den toeftant van elk gewefl te plukken of te fnyden vallen en te pas komen. De maent Majus, in 't Hollantfch Bloeimaent, kreeg haeren
naem by de Latynen van 't woort Major es, dat is, Outften, omdat Romulus, zyn volk in tween, te weten in Ouden en Jongen ver- deelende of onderfcheidende; en willende, dat de Jongen met wa- penen, maer d'Ouden met goeden raedt het Gemeenebeft. zouden voorftaen; ter eere der Outften, volgens Ovidius [A] getuigenis, deze maent den naem van Majus; en tot der Jongen eer de vol- gende maent dien van Junius gaf, naer 't woort junior, dat jon- ger betekent. 't Beek heeft een groen en met bloemen geborduurt kleet aan 't
lyf,en eenen krans van verfcheidenerleie bloemen op't hooft; om clus de lieflyke fchoonheit of fchoone lieflykheit der weiden, vel- den en bergen te vertoonen, die aitzamen met menigerhande bloe- men [ A] Fa/i. Lib. V. v. §6 Ö5 feqq, & L'ib. VI. V. 88. Zoo ook Pafro de L.
Zi. Lib. V. 4. Feftus in Majus. Ijidoras Origin. Lib. V~. c. 33. en Macrobius Saturn. Lib. I. c. 12. Doch uit dezelfde Ovidius v. 81. & feqq. ais mede uitFeftus, Makrobius en Izidorus, ter gemelde piaetfen, blykt,dat anderen dien naem afgebracht hebben van Maja , aen welke men in deze maenC gewoon was te offeren, zoo te Romen, als in andere Steden van Latium j zynde deze Maja, gelyk fommigen zeggen, de Moeder geweeft van Merkü- rius (aen wien Plutarchus (1) zecht dat deze maent gebeiligt was) of» volgens anderen, de Huisvrou van Vulkanus, of ook de zelfde als de Goe- de Godin. Doch men zie deze» en meer andere afleidingen, elk met by- zondcre redenen bekleedt , by de voornoemde Schryvers zelve, voornae- mentlyk by Ovidius en Makrobius. |
||||
|
B L O E I M A E N T, ,gj
ifien [Bi en kruiden gezegent en verfiert, het gezigt verwondering
en vrolykheit aenbrengen, en de vogels tot zoeten zang, ja de ge* heele natuur tot blyfchap en gejuich noopen. Ten welken aen* zien Sannazanus ergens fpreekt van [C] eert heerlyk-bloeienden en vermaeklyken Mei. De Hcmeltweelingen duiden [D] aen, dat zich de kracht der1
zonne in deze maent verdubbelt, als wanneer het, dewyl zich de zon omtrent twee graden van 't aerdryk verheft, begint heet en droog te worden : alsmede dat alles in deze maent als dubbel wort, dat is, vermenigvuldigt, daerdoor, dat de dieren de jon- gen voortbrengen* [B] Hierom wierdt ook in't einde van de voorlge, en in *t begin van
deze maent by de Romeinen geviert het Feeft van Flora, de Godinne der bloemen: en de kleederen, die op het zelve gedraegen wierden, waeren van gebloemde ftoife , volgens den zelfden Ovidius Fqfl. Lib. V.v. 183 & 355* [C] Un bel fiorito & dikttofo Maggio.
[DJ De eenvoudigfte reden zou my ook hier, zoo wei als in de hemel-
tekenen der andere maenden, beft behaegen : naementlyk, dat de Tweelingen aen de Bloeimaent worden toegevoegt, omdat de Zon in deeze maent uit den Stier in de Tweelingen overgaet. De oorzaek van de benaeming de- zes Hemeltekens haelt Makrobius (1) daervandaen : dat de fabelen (2) (i)St* verdicht hebben, dat deze Tweelingen zyn de Broeders Kaftor en Pollux : jUrn# Llö,i waervan Kaftor in den ftryt gefneuvelt, en Pollux in den Hemel door Ju- (^AnQy piter opgenomen zynde , zoo had deze door eene tedere broederlyke liefde' lod.Bibi, de onfterflykheit ge weigert alleen aen te rieemen, en van Jupiter verkree- Lib. III. gen, dat hy de zelve met Kaftor zoude deelen, eri zy belden om beurten Qvid'T.. dan in den Hemel by de Goden, en dan in de onderaérdfche geweften by y-a ^ £ de dooden zyn , malkanderen om den anderen dagh afloflende. Dus dan Hyginns'* waeren zy in dit hemelteken verandert, en zoo quam het , dat de ftarre Poet. Af- van den eenen der Tweelingen oüdergaende , de andere wederom opkomt. Fon- Lib* Dat nu deze Tweelingen worden gezecht de een door des anders doot by g h if 1* beurtwifteling te leeven, wat geeft dat anders te kennen , vraegt Makro- Gerrnani- bius, als dat de Zon dan nederdaelt na de benedenfte deelen der werelt> ei in Ge- en dan wederom tot des zelfs bovenfte hoogte opklimt ? mmis. By Vondel is Bloeimaent met dit byfehrift verfiert. p^w^rf
De Jonkvrou Bloeimaent' fchynt het hart der jeugt te blaekent ti.&Ne*
Doch niet door blaeu gewact, of bloemen fchoon van glans, tneor,Od<
|
|||||||||
|
10.
|
|||||||||
|
En tulpen, die zy vlecht aen haeren ryken krans;
Maer door de bloem , waer mee zy verft haer mont en kaeken.
Ik zie afperg en roos : 'k hoor gondelzang en fnaer.
De Tweeling kujl zyn broer; de jeugt, de bloem van V jaer.
ZOMERMAEN T.
En gevleugelt Joügkman, gelyk d'andere rnaenden ge-
maelt worden. Hy is in geelgroen gekleet, en be- kranft met onrype koornairen. In zyn rechte hant heeft hy het ftarrebeelt des Kreefts, 't welk ook met zulke ai- ren omvlochten is. Met de flinke houdt hy een fraeie fchael, ben, of korfje, waerin men moerellen, abrikoozen, fuiker- peeren, kauwoerden, citroenappeltjes, pruimen, verfch- geplukte venkel, en andere vruchten dezes tyts ziet* : Bb 2 De
|
|||||||||
|
loo ZOMERMAENT.
De Latynen noemen deze maent Junius, om reden, in 't left-
voorgaende beelt gezegt. Trouwens onder hen zyn 'er ook [ A ], diemeenen, dat ze naer Juno, eerft Junonius heeft geheeten; uit het midden van welk woort daerna een paer letters wechgewor- pen zynde , 'er Junius zoude zyn overgebleven: de reden van welke benaeming zy zeggen te zyn , dat op den eerften dagh van deze maent Junoos tempel was ingewydt. Andere willen , dat ze zoo genoemt is naer Junius Brutus, omdat hy op den eer- ften [B] dagh dezer maent, nadat hy Tarquinius uit het ryk had verdreven, een offerhande aen de Godinne Carna, die hy haer volgens een gelofte fchuldigh was, op den berg Celius had- de geclaen. 's Jongelings gewaet is geelgroen, omdat het koorn, en veel e
kruiden, wegens den heeten zonnegloet, in deze maent zulle eene kleur krygen. Door den Hemelkreeft wort uitgebeelt, dat de zon, in dit te-
ken gekomen, weder begint te rug of achterwaert [C] te gaen; op
[ A ] Ovidius Faft. Lib. VI. v. 25. & 57. Fejlus in Majus Ö* Junius. Ma-
crobkts Saturn. Lib. I. c. 12. [B J Na dit gevoelen, dat men by Makrobius vindt, zoude dan aen Bru-
tus tot eene erkentenifle voor den dienft, het Vaderlant toegebracht door het verdryven van dendwinglant en 't herftellen der vryheit, die eere zyn beweezen , dat men eene der maenden na zynen naem hadde genoemt, j.uift niet die maent, waerin hy Tarquinius van den throon had geftooten fi) Ovld. (want dat was gefchiedt op den 24 dag (1) van Februarius) mier die Faft. L. II. maent, op welker eerften dagh hy zyne gelofte, om eene goede uitkomffc bïv\j5 van zyne onderneeming aen de Godinne Carna gedaen, hadde betaelt. Car- net, na nu, zecht Makrobius, was de Godinne , die de behoudeniffe der Lee- Heinfli. vensdeelen van 't menfchelyk lichaem bezorgde , en welke men gewoon was te bidden, dat ze de lever, 't hert, en de andere inwendige deelen, gezont wilde be waeren. En daerom had Brutus, die door middel van zyn verftandigh hert , waerdoor hy zich fot had geveinft , bequaem was ge- weeft om zoo eene groote zaek uit te voeren, aen deze Godinne eene jaer- lykfche offerhande ingeftelt, en ook een' tempel opgericht, gefehiedende die offerdiehft op den eerften dagh van Junius of Zomermaent : gelyk met alle des zelfs omftandigheden in 't breede te zien is by Ovidius Faft. Lib. VI. v. 101. en Makrobius ter gemelde plaets. Eindelyk is 'er van den naem dezer maent noch eene vierde afleiding: dat naementlyk Junius zoude gezecht zyn in plaets van Jungius, met uitwerping van de letter g, zynde dat woort herkomftigh van Jungere, dat is, te famenvoegen of vereenigen : alsof die maent zoo genoemt was. ter gedachteniffe dat Romulus en Tatius , den oor- logh geftaekt hebbende, zich met hunne volkeren tot eendracht hadden vereenigt, en in eene Stadt en tot een volk te famengevoegt. Dit vindt men wederom by den zelfden Ovidius Faft. L. VI. v. 93. [C] Of liever eenvoudigh, dat de Zon in deze maent in den kreeft komt.
Anders, zoo men de oorzaek wil aenwyzen, waerom de Starrekundigen dien
naem aen dit hemelteken hebben gegeeven , zoo zal men zulks met Makro-
(2)Satnr- bius (2) gevoeglyk doen op deze wyze: dat naementlyk de kreeft, die ge-
ml.L.I. WOon is over dwars en fcheef te loopen, door dien fcheeven gang niets an-
c' 2I' ders te kennen geeft, als den loop der Zonne ; die nooit den wegh regt uit
gaet, maer altyt dwars loopt door den Dierenkring, en voornaementlyk in
net hemelteken van den Kreeft van zynen loop in de hoogte zydelings be-
(3)Satur- gint af te daelen na de laegte; en, gelyk hy elders zegt(3), met een'dwar-
nai. L. I, fen gang wederom achterwaerts te keeren: waermede tennaeilenby over-
c-I7# eenkomt het geen onze Schryver hier zegt.
Op
|
||||
|
ZOMERMAENT. iqi
#■ .
op de zelve wys, om zoo te fpreken, van ons afwykende, gelyk
een kreeft, die achteruit kruipt. Op Zomermaent heeft Vondel dit byfchrift gemaekt:
Bedaegde Zomermaent, men laet geen fchaep vertegen;
Indien het gaet vermajl, zoo neem het op uw fchoot: Maer fcheert gy 't om de wol, zoo fchser het niet te bloot, En wafch het wit als fneeu , dat u de hemel zegen. Dry f, vroeg enfpa, de kudde in 't velt, en naer het hok: gy loont u met haer melk} en/pier, en ruige lok. H O O I M A E K T.
Ï7* En gevleugelt, in 't geel gekleet, en met koornairen
_> bekranft jongkman. Hy heeft in d'eene hant 's hemels Leeusteken, fierlyk omflingert met ryp graengewas, rype linzen, erten , boonen , enz. In d' andere ziet men eene ben, of plat mandetje, vervult met meloenen, vroege vy- gen, veelerleie peeren, nooten,en diergelyke voortbreng- fels dezer maent. De zelve wort, ter eere van den Oppergebieder (DiBator)
Julius Cefar, die in deze maent geboren wert, Julius [A] genoemt; want te voore hiette ze Quintilis van quinque, dat is, vyf, naer heur getal; zynde dees de vyfde maent van Maert [B] af te tellen. 't Gewaet is geel, omdat het koorn, nu ryp wordende, zooda-
nigh eene verf aenneemt. De Leeu is van natuure [C] heet en fel: zoodat het ftarreteken
des
[A] Plutafchus. in Numacap. 34. Fejlus in Junium menfem, en MacroUus
Saturnal. Lib. /. cap. 12. alwaer hy den geboortedagh van Cezar bepaelt op den 12 Julii. [B] Met welke maent wy te vooren hebben aengeweezen dat het jaer
outtyts by de Romeinen begon. Hoewel nu naderhant, nadat Januarius en Februarius by het jaer waeren bygevoegt, en voor de overige maenden ge- zet, en alzoo die maent, die de vyfde in orde was geweeft, nu de zeven- de was geworden, de zesde verandert in de achtfte, de zevende in de ne- gende, en zoo vervolgens, zoo hebben echter alle de maenden, die na Ju- nius quamen , haere oude naemen behouden van Quintilis , Sextilis, Sep- tember , Oiïober , November en December , dat is, de Vyfde, Zesde,Zevende, Achtfle, Negende en Tiende maent: totdat de Vyfde den naem kreeg van Ju- lius , de Zesde van Auguftus, zynde de naemen, die ook aen de volgende door de laetere Keifers zyn gegeeven , van weinigh duur geweeft , en de oude telkens weer ingevoert: gelyk ze ook noch tot den huidigen dagh met die oude naemen 't allerbeft bekent zyn. . ,
[ C] Wy hebben reets te vooren gezecht, dat wy die reden voor de befte
keuren, dat de zon in deze maent zich begeeft in 't hemelteken den Leeu ge- naemt. Maer wil men de oorzaek nafpeuren, waerom dit hemelteken den naem draegt van Leeu, zoo zal1 'er Makrobius (1) ons dit van ter hant ftel- (i)Sa«r« len: „ De Egiptenaeren, zegt hy, hebben in den Dierenkring aen dat ge- «»!• Lib. „ deelte des Hemels,in het welke de zon in haeren jaerlykfchen loop op het *•c> 3I* „ allerheetfte is, den Leeu geplaetft, en zy noemen dat hemelteken de „ woonplaetft der zonne, omdat dit beeft in aert geheelyk met de natuur III. Deel Cc * der
|
||||
|
ïö2 H O O I 'M A E N T.
des Leèus in 's beelts hant zeer gevoeglyk beduit, dat de zon, m
deze maent tot het zelve opgeltegen , felle nette en geweldige droogte veroörzaekt. „ der zon fchynt overeen te komen: want voor eerft overtreft de Leeu de
„ overige dieren in drift en hette, gelyk de zon de overige hemelfche lichae- „ men: ten tweeden is de Leeu fterk van borft en voorlyf, maer verflapt „ in de achterdeelen van zyn lichaém: en even eens groeit de kracht der „ zonne in het voorfte deel van den dagh aen tot den middagh, of in den „ beginne des jaers van de Lente af tot den Zomer toe, maer daerna flap- „ per wordende loopt ze af tot den avont, die 't laetfte deel van den dagh, „ of tot den "Winter, die het laetfte deel van het jaer is: ten derden ziet „ men den Leeu altyt met opene, en vierige oogcn, gelyk de zonne met „ een open en vierigh oog de aerde geduuriglyk en onvermoeit befchouwt. . Onder de bovengemelde byfchriften van Vondel luidt dat van Hooi^ maent aldus: De Hooimaent voegt het geel en goutgeel, licht van plooien,
ffaer hant de berk, waer mee zy 't hooi vaji ommewerpt: 't If^elk droogt, terwyl de zon haer Jlraekn -wet en fchsrpt. De feijfen girjl door 't gras : de huismans necrjiigh hooien, En 's JVeimans valk om hoog den Reiger grypt en byt. Een ieder vlamt op winjl: om ivinjï is al de Jtryt. O O G S T M A E N T.
E En gewiekt Jongkman, die 'er wreet uitziet, en een
vlamverwigh kleet aen heeft. Hy draegt op 't hooft eenen krans, famengevlochten van roozen, damaft-, jasmyn-, en nagelbloemen, en ander zulk flach van pronkgewas de- zes tyts. In zyn rechte hant heeft hy deHemeljongkvrou; en in de flinke eenen korf of ben met veele foorten van peeren, pruimen, muskadellen, vygen, nooten, en rype amandelen, of andere dingen naer de gelegentheit van 't geweft dat men voorheeft. Deze maent is door den Roomfchen Raedt Auguftus genoemt,
ter eere van den Keifer Auguftus, omdat zyn eerfle verkiezing tot Burgermeefter in de zelve gevallen, en dat hy 'er ook driemael binnen Rome triomf in had gehouden, en Egipte onder 't Rometnfch gebiedt, en de burgerlyke oorlogen ten einde gebragt [A]. Zy niette
£A] Zoo dat gevolglyk die maent voor de Roffieinfche Heerfchappy door
dezen Keizer zeer gelukkigh was geweeft. Welke redenen in het Raets- befluit, waerdoor de naem van deze maent wierdt verandert, wel uitdruk- kelyk nevens die, welke onze Schryver hier meldt, waeren bygebraelit: gelyk te zien is by Macrobhis Saturn. Lib. I. c. 12. daer hy ons de eipe (t)Aug. .woorden van dat Raetsbefluit heeft bewaert* Suetonius (1) en Dio (2) cap.31. geeven te kennen, dat 'er fommigen geweeft waeren, die geoordeclt had- (2) Lib. £en> dat men de maent September den naem van Auguftus moeft geeven, SS2\ p' , omdat hy in de zelve was gebooren, maer dat hy zelf de maent Sextilis daer- toe had verkooren om die redenen, die reets gemeldt zyn. Die verande- ring nu van naem gefchiedde ter gelegenheit, dat hy het jaer, dat door Ju- lius Cezar was verbetert, maer na des zelfs doot weer in wanorde geraekt, herftelde op dien voet, daer het door dien Vbrft op gebracht was. Na zyn doot is 'erin denRaet voorgeftelt geweeft, dat men den naem van Auguftus weder-
|
|||||
|
\
|
|||||
|
O O G S T M A E N T.
|
||||||||||||||||||
|
ÏOJ
|
||||||||||||||||||
|
hiette voorheene Sextiles, van/ex, zes; als zynde>van [B] Maert
af te rekenen, de zefte in getal. Het felle of wreede gelaet beek de boosheit of quaetaerdigheit
dezer maent uit, die lichtlyk van veele rampen oorzaek zyn Ican, omdat de zon zich alsdan bevint in het Hontsgeflarnte; welke tyt,. gelyk een razende hont,' kan byten, die niet op hun hoede zyn. Het hemelteken dezer maent draegt den naem van Jongkvrou:
't welk heel wel te pas komt, omdat, gelyk eene maegt van zich zelve geene vrucht kan voortbrengen; alzoo ook deze tyt, om zoo te fpreeken, niets baert; maer de dingen, die airede voortge- bragtzyn, alleenlyk ryp en volkomen [CJ maekt. . De rooze-en bloemkrans, alsook de vruchtkorf, vertoonen de dingen, die deze maent uitlevert. wederom van Sextilis moeft afnemen; en aen September geeven, omdat hy
in deze laetfte was gebooren, en in de eerile geitorven: maer het ging niet door. Sueton. Aug. cap. 101. [ B ] Zie 't voorige beek.
[C] Breng dit eens over, zoo't u gelieft, Heer Ripa, op de Jonkvrou.
De Oogflmaent baert niets, maer maekt alle dingen, die veets voortgebracht zyn, ryp en volkomen: en alzoo doet ook een jonge maegt. Maer, ei lieve, wat maekt die doch ryp en volkomen? of wat doet ze, dat daer mede eenige overeenkomft heeft? Izidorus, die op zyne wyze ook reden geeft van de benaeminge der Hemeltekenen des dierenkrings , is wyzer, en laeter dat ryp en volkomen maeken af, en zecht alleen ( i) dat het de maegt genoemt wordt, omdat in die dagen, wanneer de zon in dat teken is, de aerde uitgedroogt door de hette der zon niets baert. Doch de waere reden, waerom dit he- melteken aen deze maent is gegeeven, is al wederom geene andere, als om- dat de zon alsdan in dat hemelteken intreedt. "Wil iemant egter de reden weeten, waerom aen dit hemelteken de naem is toegevoegt van Jonkvrou of Maegt, die zy onderricht, dat het nergens anders om is gefchiedt, 'als omdat de oude Fabelen (2) verfiert hebben, dat de maegt Ajlr^a, of de Godinne der Gerechtigheit, dat hemelteken uitmaakt. En begeert iemant verder te haoren, wat de oorzaek van dat verdichtzel zy, die weete, dat de Fabelen'van deze Ajlraa, of, gelyk andere die maegt noemen, Erigone, of Themis, verder zeggen, dat zy onder de menfchen op de aerde verkeert heeft, zoo lang de rechtveerdigheit en billikheit, onder de zelve wierdt geoeffent, en zy geen oorlogen noch fchipvaert kennende zich geneerden met den landbou, brengende het aerdryk in dien tyt overvloet voort van koorn en allerhande vruchten: maer na dat de boosheit overal de overhant had gekreegen, zoo was deze Maegt weder na den hemel gevlngt, en had zich geftelt in den dierenkring, houdende aldaer noch ter gedachteniffe van die oude vruchtbaere tyden eene koornair in haere rechte hant: waerom zy ook van fommigen gelooft wordt de zelfde te zyn als de Godinne Ceres. ,, Dat nu dit hemelteken der Maegt eene koornair in haere hant draegt, wat „ beduidt dat anders, zecht (3) Makrobius, als de kragt der zonne, die de „ vrachten doet groeien? en zy wordt gelooft te zyn de Godinne der Ge- „ rechtigheit, om reden dat de gerechtigheit alleen maekt, dat de menfchen „ de vruchten , die 't aerdryk voortbrengt, kunnen inzamelen en gebruiken. Het byfchrift van Vondel op deze maent is dit:
O oogflmaent, 't ga u wel, daef, met gejlroopten armen,
En naekt in 't hemt, gy 't mes gaet dry ven in den oegfl. Zoo wordt de -feiflen niet gegeeten van den roejl. Maer om uw ouderdom moet zich myn hert erbarmen. Nu bind defchoof, lae op, en voer haer naer defchuur. Hoe zweet gy om den kojl l het zaligt broot valt zuur. |
||||||||||||||||||
|
(1) Orig*
Lib. III. cap. uit. |
||||||||||||||||||
|
(2) Hygi-
nus Poëti Aftr. Lib. II. c. 25. Scholiaft. German. in Virgin. Aratus in Phanom. &.Feftus Avienus in Para- phr.Arati. |
||||||||||||||||||
|
(3)Satur-
nal. Lib.I. cap. 2i< |
||||||||||||||||||
|
HERFST-
|
||||||||||||||||||
|
c~
|
||||||||||||||||||
|
104 H E R F S T M A E■ N T.
HERFSTMAENT.
E En gevleugelt en vrolyklachend Jongkman, die met
purper bekleet, en met geers en boekweit gekroont is. Hy heeft in de rechte hant het hemelteken der Waege of desEvenaers, en in den flinker arm een' Overvloetshoorn, opgevult met witte en blaeuwe druiven, perzikken, vy- gen, appelen, peeren, granaeten, en verdere vruchten dezer maent. Zy wort September genoemt, van feptem zeven \ omdat ze,
van Maert af getelt, de zevende maent is. Dan ze heeft ook eenigen tyt Germanikus geheeten, naer eenen Keizer [A] van dien naem. 's Beelts gewaet is van purper, omdat, gelyk het zelve eenkoft-
lykedragtis, den Koningen en mannen van aenzien, die in ver- mogen en rykdom uitfteken, alleen paffende ; alzoo ook deze maent, gelyk een Koningin en Prinfes boven alle d'andere, den grootften overvloet der dingen, die tot 's menfchen onderhoudt verè'ifcht worden, heeft en geeft. Het ftarrebeelt des Evenaers wort hier ten toon gehouden, om-
dat de zon in deze maent daer in komt, en dagh en nacht even- lang maekt; gelyk ook Virgilius,in 't I. Boek zynerLantgedichten, naer Vondels vertaeling, zegt, [B] Wanneer
[A] Tweemael heeft deze maent den naem van Germamcus gehad, zyn-
(i} Sue- de de zelve haer gegeeven eerft door ( i) den Keizer Kaligula ter gedach- ton.Calig. teniffe van zyn Vader Germanikus, die evenwel nooit Keizer is geweeft; Tzï Idem etl naderhant door (2) Domitianus, die ze Germanikus heeft geheeten na in Donut'. zyn' eigen pronknaem Germanicus , dien hy zich had aengenomen : doch cap. 13. wie zal den naem van Germanikus zoo alleen ziende kunnen giffen , dat Plutar- daer door gemeent wordt Domitianus ? daer meer andere Keizeren dien eer- chus in naem hebben gevoert. Deze maent nu heeft hy met zynen pronknaem cap™^ Germanikus verfiert, omdat hy in de zelve tot de heerfchappy was geko- Macrob. men, en de volgende maent Oftrober genoemt na zyn' geilachtnaem Domi- Saturn. tianus, omdat hy in de zelve was gebooren. Maer beide die naemen zyn Lib.I. c. kort van duur geweeft , en aenftonts ( 3 ) met zyn' doot verdweenen, heb- (t) Vide Dende de Raet bevolen, dat zyne naemen en titels overal zouden werden Scripto- uitgefchrapt, en zyne geheugeniffe venietigt. De Raet had te vooren deze ies modo maent ook Tiberius na den Keizer van dien naem, en O&ober Livius, mo- laudatos. gelyk na de Moeder van Tiberius, willen noemen, maer die Vorft hadde zulks zelve tegengeftaen en belet, na 't verhael Van Suetonius Tiber. cap. 26. Zie verder onze aenmerking A over 't voorige beelt. Naderhant is ze ook genoemt Antoninus, Hercules, en Tacitus, doch heeft ook die naemen ras verlooren. Meer andere -benaemingen door verfcheide Keizers niet alleen aen deze maent, maer ook aen byna alle de overige gegeeven, laet ons beftek niet toe hier in te voegen, zynde zulks te min nootzaekelyk, om- dat de maenden alle haere oude benaemingen , met verwerping van de nieuwe , hebben wedergekreegen en behouden, uitgezonden de naemen van Julius en Auguftus, de welke alleen zyn doorgedrongen boven de oude naemen. Men zie die nieuwe naemen by Gyr-aldus de Annis & Men- fibus col. 776 & 777. [ B ] Libra die fomnique pares ubi fecerit horas.
|
|||||
|
Tondel
|
|||||
|
H E R F B T M A É N T. roj*
Wanneer de JVeegfchael dagh en nacht ge'éffent heeft'>
Den aerdkloot even veel van licht en fchaduw geeft. Vondel heeft 'er dit byfchrift op gedicht.
De Herfflmaent gaet te merkt, opdat de huik haerpaffe',
JDaer deze tafel draegt de bloemkool en meloen,
En druif en abricoos en appel en pompoen.
Zy pikt vafl druiven uit, en leitze in haer kabqffe.
De Hertogh jaegt en fchiet.de harten in 't verfchiet.
Onnofel hart, zie toe: gy loopt in uw verdriet.
WYNMAENT.
En Jongkman in een lyfVerwigh gewaet, en met fchoü-
dervleugelen , gefyk d'andere maentbeelden. Hy is met eikeloof, daer ekels aenhangen, bekranft> en houdt met de rechte hant het ftarreteken des Schorpioens ten toon. In de flinke heeft hy eenen korf vol fpreeubeziën, mifpe« len, verfcheide foort van kampernoeljes, mitsgaders kaftan- jen, met en zonder de groene bolders. Deze maent heeft Keizer Domitianus, naer zich zélven, feene
wyl doen dragen den naem [ A] van Domitianus: doch die wert bjr Raetsbefluit zoo rechtvaerdigh uitgefchrapt, als hy tyrannigh in- gevoert was : herkrygende en behoudende zy voorts den ouden naem van Qctober, naer oClo, acht; Zynde volgens de telling als boven, de achtfte maent in orde. ■ Het kleet is-lyfverwigh, omdat, de zon naer den wihtërzonne-
frant afwykende, de fappen in de planten beginnen te minderenden de bladeren die kleur [B] eenigzins te krygën. De beeltenis houdt het Hemelfchorpioen ten toon, omdat de
Zon zich alsdan in dat Dierenriemsteken bevint: het welke, naët de figuur of geftalte [C] der ftarren, die dit hemelmerk uitmaken, en
f A ] Zie onze aenmerking A over de voorige Maent.
[ B J Die kleur is meer rosachtigh als lyfVerwigh: waeroni ik dan ook hét
gewaet liever van die kleur zou maeken. Maer ik zie niet, waerom men hem noch hier, noch in de volgende beelden van de Wynmaent, geen kleet geeft, dat geheel befpat en dus rootachtigh is van 't druivennat, nochté eenigh fieraet van den Wyngaert byzet, of eenigh gereetfchap toevoegt van den Wynoogft , daer die doch in deze maent valt: het geen de cataleéia van Scaliger beter hebben waergenomen, plaetfehde den man, die deze maent verbeeldt, in een vat met druiven, die hy treedt, en hem met wyngaert- ranken, daer de druiven aen hangen > bekranfende: waerby elk een meet dingen, daertoe paffende j gemaklyk kan byvoegen. [C] Wie weet riiet, dat men om die gedaente aen de hemeltekenen te
geeven, waervan zy den naem draegen, alles zoo moet buigen en wringen i dat niemant, zonder dat, 'er die figuur uit zoude kunnen zien, die der zel- yer naem medebrengt? zoo dat deze Helling van onzen Schryver zéér zwak is. Doch het is genoeg tot opheldering van dit gedeelte van ons beelt, dat de zon in deze maent in den Schorpioen treedt: en meer was 'er niet nodigh geweeft te zeggen. Van den naem des Schorpioens, aen dit hemelteketi ge- geeven, fpreekt Makrobius (i) aldus: De Schorpioen fchetfl geheellyk de na* (i) Sa- tuur der zonne af: de wyl hy in den pointer verflyft leit en van kragten berooft totaal.** lil Deel. D d <tt l'G' *ü
|
||||
|
io6 W Y N M A E N T.
en naer de uitwerkfels, die ze voortbrengen, den naem van dat
ondier draegt. Want, gelyk een Schorpioen, wegens zyn vinnigh venyn, iemant dien 't gefteken heeft, de doot veroorzaekt, ten zy men hem aenflonts te hulp kome; zoo brengt ook de tyt, uit hoofde zyner byftere ongeftadigheit van lucht en weer terwyl de zon in dit teken is, zeer gevaerlyke ziektes aen: en zoo zegt ook Hippokrates in zyne Grontregels , dat des weers ongefladighcit krankheden baert; voornaementlyk wanneer 't op een en zelven dagh nu heet en dan koudt is, 't welk gewoonlyk dikwyls in deze maent en in den heelen herfft [ D ] gebeurt. De korf beelt,door'tgeene'er in legt, de vruchten dezes tytsuit.
is ' doch de Winter voorbygegaen zynde, zynen angel wederom opricht, zonder
dat zyne kragt eenige fchade aen zyne natuur door de flrengheit van den flinter heeft geleeden. [D] Dit alles heeft Ovidius zeer wel uitgedrukt in deze verfen, Art*
Amat. Lib. IL v. 315. Saepe fub autumnum, quum formofifllmus annus,
Plenaque purpureo fubrubet uva mero,
Quum modo frigoribus premimur, modo folvimur seftu, . Aëre non certo corpora languor babet. Het byfchrift, dat men by Vondel op deze maent leeft, .heeft die dingen*
die wy zoo even dichten, beter in acht genomen, en luidt aldus: De fVyngaert krult om 't hooft des JVyngodts, fchier verdronken.
Uy puihogt vajl op 't vat, uiaerby zyn blytfchap zwoer. Hoe zwik zyn druif] wie parfi de druif in parlemoer ? Hem pafl de panters vel en 't root. Ivien hoor ik ronken ? De Farheer in 't verfchiet danfl voor de Duitfche bruit. Zyn gulle gee/i hout maet op zakpyp, en op fluit. SLAGTMAENT.
E"Ën Jongkman, bekleet met een gewaet van zoo eene
! kleur gelyk die jder bladeren is, wanneer ze dor wor- den, en van 't geboomt vallen. Hy heeft wieken, en zyn hooft is met eenen" olyftak , daer de vruchten aenhangen, omkringkelt. In de rechte hant houdt hy het Schutters- beelt óesZodiaks, en in de flinke eene mande met raepen, Wortelen, kool, en dïergelyke vruchten dezer maent. Het vertoonde, in 's beelts rechte hant, beduit dat de zon nu
in dat teken is; hetwelk, zoo naer de [A] geftalte offiguur der hierin begrepe ftarren, als ten aenzien der uitwerkfeleh des tyts terwyl de zon zich daer bevint, (als wanneer de hemel of lucht met hagel, regen, en blixem fchiet, en fomtyts geen' kleinen fchrik veroorzaekt) den naem draegt van Schutter. Dit zou men ook kunnen trekken op de [B] Jagt, die in deze maent veel, en wel voornamentlyk door fchutters, geoefent wort. 't Beeft
f A] Zie onze Aenmerking C. over 't voorige beelt.
[B] 't Is wonder, dat de Schryver niet zecht, (zoo hy 't maer geweeten
heeft) dat deze maent daerom is toegewydt ge weeft aen Diana, de Godin- ce der Jacht, gelyk wy in onze Aenmerking A. over de Lentemaent heb- ben |
||||
|
SLAGTMAENT. 107
't Beek heeft een vruchtvollen olyftak om 't hooft, omdat in
dezen tyt d'olyven ryp [C] zyn en ingezamelt worden, om 'er oli, eene zeer nuttige vocht voor de menfchen, uit te perflen. Wy zeggen Slagtmaent: anders hiet ze November van novem,
negen; zynde zy, van Maert af, de negende: gelyk de volgende maent December (by ons Wintermaent genoemt) de tiende is, en haeren naem kreeg van decem, dat tien betekent* ben aengeweezert; Maer gelyk deze reden niet waer is, alzoö hebben de
Ouden juift ook deze maent in 't byzonder niet geeigent aen de Jacht: waer- om ook de maënden September en Oktober in de Catalecla van Scaliger worden vertoont met een' gevangen haes. Ondertuflchen hebben alle die redenen, die onze Schryver hier bybrengt van de benaeming van Schut- |
||||||||
|
ter, niets gemeen met hetgeen 'erMacrobius (i) van zecht, en aldus luidt: ^De Schutter, die de laegfte en laetfle is van alle de woonplaetfen des Dieren-
|
turn. L. I.
cap. 21. |
|||||||
|
krings, is daerom met zyn bovenlyf een rnenfch, en met zyn onderlyf een paert
(want de Schutter wordt verbeeldt als een Centaur met een gefpannen boog, en de Fabelen verdichten, dat de Centaur Chiron in dat Hemelteken verandert is) even als of hy met zyn onderjie deelen uit de hoogte was gejlooten na de laegte. Hy fchiet evenwel zyn pyl noch: hetwelke te kennen geeft, dat ook dan noch, als de zon in den Schutter is, het leven van alle dingen beflant blyft door de Jhaelen van de zon (die wy elders gezecht hebben dat fomtyts wel door pylen worden afgebeeldt) zelfs als zy uit het allerlaegfie deel der we- relt fchynt. [C] Daerop zinfpeelen ook de gemelde Catalecla in deze maent. De ove-
rige vruchten , in dit beeldt gemeldt, verklaeren zich zelfs. By Vondel vindt men dit byfchrift: De moede Jaeger keert: hy heeft den haes gevangen +
En draegt hem op den rugh, op zy het teer gebeent
Van mees en vink, en voort wat Slachtmaent hem verleent, .
jNbch fnoft zyn haezewint eens om, met groot verlangen»
Stockou ziet in 't verfchiet de wildezwyne jacht.
Al wat men jaegt in 't wilt, dat wordt te hoof gebracht.
WINTERMAENT»
E En Jongkman, die 'er (gelyk ook de twee volgende
maenden verheelt moeten worden) zeer woefr. uitziet, mitsgaders gevleugelt is, en in 't zwart gekleet'. Hy draegt in of op de rechte hant het hemelteken des Steenboks, en met de flinke een fchael of fchotel vol aerdappelen. Woeft van wezen, onbekranft, en in een zwart [A] kleet wort
hy vertoont, omdat in deze maent het aerdryk al zynfieraetquytis. De
[A] In Vondels byfchriften wordt ze ook in een zwart gewaet dus vertoont:
Hoe treurt de Wintermaent gelyk een weeu in rouwe
Gedompelt over 't hooft: haer kaers en glas gaen uit. Het doodshooft f pelt dedoot, die 's levens draeiboom fluit. D'onvruchtbre winter jlacht een dootfche Weduwvrouwe, Die noch kaflanjen braedt: haer almanack rolt af. Wat is een Weeu ? een fchim met eenen voet in 't graf. In de Catalecla, nu dikwyls gemeldt, wordt de Wintermaent vertoont door
een' Heer, die met zyne flaeven in een verkeerbort fpeelt: omdat in deze maent, van fommigen gewydt aen Saturnus,het feeft van dien Afgodt wierdt Dd 2 " geviert,
|
||||||||
|
ro8 W I N T E R M A E N T.
De Hemelfteenbok komt hier te pas, omdat de zon nu dat te-
ken begint door te lopen: 't welk de Steenbok genaemt wort, orrr- dat,gelyk de Steenbokken [B] de gewoonte hebben om al weidei> de uit de laegte op te klimmen naer de toppen der fteile klippen, en hooge bergen; aldus ook de zon , in dit hemelteken gekomen zyn- de,vandebenedenftedeelen wederom begint op te klimmen naer de hoogte, en aldus de natuur van den Steenbok fchynt naer te bootfen. Het beelt houdt aerdappels ten toon, omdat die in Wintermaent
beft zyn, en overvloedige uitkomen. geviert, en de Heeren dan met hunne flaev'en in alle gemeenzaerhheit leef-
den en vrolyk waeren. Men zie Makrobius Saturn. Lib. I. cap. 7. Jujlin. Lib. XLIII. c. 1. en de eerfte Aenmerking over 't volgende beelt. [B] Wy hebben de woorden Van den Italiaen hier een weinigje ver-
fchikt, opdat ze een beteren zin zouden hebben, en overeenkomen, gelvk ze nu doen, met de reden, die Makrobius van de benaeming van dit hemel- teken geeft Saturn. Lib. I. cap. 17 & 21. LOUMAENT»
EËn gewiekt Jongkman in een wit kleet. Hy houdt
in beide zyne handen het ftarrebeelt van den Wa- terman, Deze, en de volgende maent, heeft Numa Pompilius by Romu-
lus jaer gevoegt,en is de eerfte,(by ons genaemt Loumaent) naer Janus, Januarius geheeten, omdat, geiyk deze Afgodt met twee tronië'n verheelt wiert, zoo ook deze maent, by manier van zeg- gen, twee aengezigten heeft, met het eene naer 't voorbygeloopen jaer, en met het andre naer 't geene aankomt ziende; gelyk men deze vinding zoo by de nieuwe [A] Schryvers ontdekt. Het kleet is wit, om aen te duiden, dat het aerdryk in deze
maent gemeenlyk met fneeu bedekt is; zoodat alle de velden dan deze eenerleie kleur hebben. De
tA] Waerom nieuwe ? omdat onze Itaiiaen weinigh ouden geleezen
heeft: anders hadde hy kunnen weeten, dat het reets zoo by Makrobius yerklaert is Saturn. Lib. I. cap. 11. Voorts verhaelt die zelfde Schryver in het 7 Hooftftuk van dat zelfde Boek, dat de Romeinen ter gedachteniffe, dat Janus en Saturnus in de aloude tyden in Italië te famen geregeert had- den met eene verwonderingswaerdige eendracht, hen beiden ook twee te famengèvoegde en naeft malkander volgende maenden hadden gewydt, De- cember aen Saturnus, en Januarius aen Janus. Andere redenen, waerom de outheit aen Janus twee aengezichten heeft gegeeven, zyn byna aen elk bekent, en overal te vinden. Men zie alleenlyk het eerfte Boek der Feeft- dagen van Ovidius, en 't geen uit oude Schryvers verfamelt is door Gy f at- dus Hifi. Deor. Synt. IV. col. 154. Wat voorts de orde van deze en de vol- gende maent betreft, zie onze Aenmerking B over 't eerfte Jaerbeelt. Von- del heeft 'er dit byfchrift op gemaekt: De Grootvaer Loumaent duikt en krimpt in bonte vellen c
Zyn rugh bevriejl tot ys; van voore brant zyn fcheen. De handen fchynen loot, hoe zidderen zyn leen ! Yerwyl de Nbortvorji weet de watren te beknellen. Wien 't lufi, dat die ten ys met Jleen op fnippen vaer'; 't h beft dat Grootvaer fhuis den difch en haert beivaer\ |
||||
|
L O U M A E NT.
|
|||||||
|
109
|
|||||||
|
De jongeling houdt in beide zyne handen het ftarreteken des
Watermans, omdat de zon daer nu doorloopt; ten welken tyde [B] de regen en fmeltende fneeu het water doen overvloeien. [B] Toont de Waterman, zecht(i) Makrobius; de kracht zelve der zonne (r)Satur*
niet aen ? want van waer zou de regen op de aerde vallen, ten zy de hitte der ?al" Llb* zonne het vocht trok na boven? het welke wederom nedergejlort zynde den over- ' cap,?I' vloet van regen maekt. Derhalven ziet ook de Waterman, .zoo wel als de andere tekenen des Dierenkrings, volgens Makrobius, op de natuur der Zonne. SPROKKELMAENT.
E' En Jongkman met fchouderwieken, en in een graeu
4 gewaet. Hy houdt met zekere bevalligheit ten toon het hemelteken der ViiTchen. Numa Pompilius noemde deze Maent Februarius, mogelyk van
'tLatynfche woort febris, dat koorts beduit; welke ziekte zich in de- zen tyt lichtlyk openbaert: of miffchien naer 't woort feóruum, [A} 't geen reiniging te zeggen is: gemerkt de Romeinen in deze maent offerande deden ter reiniginge [B] van de zielen der afgeftorvenenj welke zielzuivering zy meenden, dat door zekere plechtige offe- rande te weeg gèbragt worden kon. Het graeuwe gewaet beek uit, dat men in deze maent veel re-
genachtigh weer, en meerendeels eene met wolken betrokke, dat is, graeuwe lucht heeft. De Hemelviffchen, als waerin de zon nu is , vertoonen deze
maent. En gelyk de vifTchen waterdieren zyn, zoo is deze tytj ter oorzaeke des veel regenens, ook byzonder vochtigh en wate- righ.
[ A ] Zoo zeggen Parro de L. L. Lib. V. cap. 3 0*4, Ovidius Lib. IL v. 19
& feqq. Fejlus in Februarius & Plutarchus in Numa cap. 34.. Van deze ver- fchilt niet zeer Macrobius Saiufm Lib. I. cap. 3. die het afbrengt van den Af- godt Februas, die hy zecht den Godt geweeft te zyn der reinigingen: om- dat naementlyk in deze maent aen de onderaerdfche Goden Lykdienften gedaen, en de Stadt Romen door OfFerhanden gereinigt wierdt. Van de zelfde gedachten zyn ook Servius ad Virg. Geor. Lib. I. v. 45. en IJïdorus Orig. Lib. V. c. 33. zeggende, dat men in deze maent offerde aen dezen 'Februus : welke de eerfigenoemde Schryver wil dat de Vader zoude zyn van Pluto, en door den laetften wordt gehouden door Pluto zelven. Doch deze en meer andere afleidingen worden verworpen door Voffius in zyn E- tymologicum > en alleen die het van Februum afbrengt , voor goet gekeurt. ï£n wat de afleiding belangt, die 't woort afhaelt van febris, daeromtrent zoude ik veel eer van gedachten kunnen worden, dat febris liever zelve af- komftigh is van fehruum, reiniging, oïfebrüare , reinigen: omdat het bekent is, dat zelfs dé allerbefte geneesmiddelen in de werelt ntet in ftaet zyn, om het lichaem zoo te zuiveren van veel verfamelt quaet ,t als de koorts. Dit evenwel niet tegenftaende , keur ik dié afleiding voor de befte, die over 't beelt koorts zelve is bygebracht. [ B ] Die offerande gefchiedde wel aen de zielen der verftorvehen, doch
niet ter reiniginge van de zelve: maer in tegendeel wierdt hierin gezien op de reiniging des volks > en alzoo der Levenden. Men zie breeder Varro, Ovidius en Feftus, boven gemeldt. Pers had hier aen deze maent een aeii- hangfel gehegt dat een mengelmoes is van goet en quaet: het geen ons nie^ luftende van een te fchiften, zoo hebben wy het geheel uitgeworpen. . IIL Deel E e
|
|||||||
|
uö SPROK- KELMAENT.
righ. Ze kunnen ook afTchetfen, dat, de wateren beginnende te
ontdooien, of airede ontdooit zynde,het nu tytis om te viffen. [C] [C ] Deze reden is van weinig klem, en my komt dat geene beter voor,
(i)Satur- dat Makrobius (i), nu zoo dikwyls gemeldt, van deze benaeming aente- nal.Lib.1. kent, willende, dat aen dit Hemelteken des Dierenkrings die naem door cap. 21. £e outheit gegeeven is, niet omdat de natuur der viffchen, gelyk die der andere beelden in dien kring,de Zon ergens in naboorft, maer om 't vermo- gen van dat Hemellicht daerdoor aen te duiden, van het welke het leeven wordt gegeeven niet alleen aen die dieren, die zich op de aerde en in de lucht onthouden, maer ook aen die fchepfelen, die onder de wateren woo- nende, en door de zelve bedolven, van 't gezicht der Zonne evenals ver- bannen zyn. Het byfchrift, dat ons Vondel op deze maent geeft, is van dezen inhout: , De Sprokkelmaent braveert, en fchaft patryspajleyen^,
En lamsbout, en kalkoen , en rundervleefch en Jpek : JDees wapenen den buik met voorraet voor gebrek, Nu Vaflenavont hem noch gunt zyn volle nveyen. Al brajl en zwelgt de buik; vergeef het hem dees reis: JVant veertigh dagen vifch valt lajiigb voor zyn vleifch, DE TWAELF MAENDEN«fa
LENTEMAENT. DE Filozoóf Euftathius [A] geeft de beelden der maen-
den op, gelyk volgt. Beginnende (volgens de ma- nier der Ouden, by wie het Jaer hier aen ving) met Mar- tius of Lentemaent, wort daervoor een ganfch geharnaft Soldaet met fwaert, pylkoker, lans en fchilt en verdere wapenen voorzien, gefchildert. Deze beeltenis ziet of fpeelt op den naem van Mars, omdat de
winterlegeringen der foldaeten, naer Euftathius zeggen, in deze maent eindigen, en Mars dan zyn hooft weer moedigh tot den kryg begint op te fteken. [A] Daerzyn veele beroemde Mannen ge weeft, welke den naem van Eu-
ftathius hebben gevoert, en die men vindt opgetelt by Jo. Albertus Fabri- cius BibUoth. Gracce Lib. V. cap. 21. Q. 4. vol. 8. p. 189. & Lib. V. cap. 42. g. 11. vol. 10. p. 290. Doch dien onze Schryver hier met den naern vanFi- lofoof voorftelt, is niet de zelfde, van welken wy over 't beelt maent, in onze Aenmerking D. gefproken hebben, en die voor een zeer goet Filofoof bekent ftaet, zynde Aertsbiffchop geweeft van Theffalonica. Maer of de Schryver, waeruit deze maentbeelden getrokken zyn, ook een Filofoof ge- weeft zy, is my wel onbekent, doch teffens ook onwaerfchynlyk. Hy is een Egiptenaer geweeft van geboorte en heeft in 't Grieks een Roman ge- fchreeven aengaende de minnaryen van Ifmenias en Ifmene: in welk werkje hy de befchryving der 12 maenden, die hier opgegeeven wordt, voorftelt als door hem gezien in de fchilderyen in zekeren tuin, en waervan hy ver- volgens de uitlegging, die men hier mede vindt op elke maent, maekt in het vierde boek: daer ze breeder kunnen worden nagefien. En zoo iemant Verder berigt van dezen Euftathius, of Eumathius, gelyk andere hem noe- men, mogt begeeren, die leeze Joh. Alb. Fabricius Bibl. Grac. vol. 6. p. Si4. en Alexander Politus in zyne voorreden op 't eerfte deel van Euftathius over Homerus. |
|||||
|
GRAS-
|
|||||
|
GRASMAE-NT.
|
|||||||||||
|
G RAS M A ENT.
|
|||||||||||
|
A
|
Pril of Grasmaent komt voor als een Herder, die naekt
|
||||||||||
|
van armen en beenen is; en eerie geit met twee verfclv
geworpe jongen by hem heeft, die hy helpt, terwyl eer» herdersfluit van zynen hals nederhangt. Dit verklaert Euftathius, als te zeggen zynde, dat de geiten in
deze maent werpen, het vee weder in de weide gedreven wort, en de Herders zich in 't velt met fpelen op hunne rietfluit vermaken. B L O E I M A E N T.
TEr uitbeeldinge van Mei of Bloeimaent vertoont zieh
een Jongeling, fchoon en vrolyk van gelaet, en wiens hooft met een krans van bloemen verfiert, en krullende hairlokken met roozen beiliooken zyn. Hy heeft een van goud jvol bloemen gewerkt kleet aen, waeronder een luch* tigh wintje fpeelt. Voorts ziet men hem de handen vol x oozen en allerleie bloemen houden, terwyl hy in een vro- lyke beemt wandelt, en op groene kruiden gaet. Hiermede wort aengeduit, dat in deze maent het aerdryk, als
uit zynen winterflaep, en noch naekt, opryzende, zich met een hier welvoeglyk gewaet, dat is, met kruiden, bladen, en bloemen verfiert en oppronkt. Dit lokt dikwyls de menfchen uit, om in dezen lieflyken tyt het vermaek der befchouwinge van 's wereltS fchoonheit te nemen, en zich met groote vreugt, en wel verre van alle zwaermoedigheit, te verluftigen in alles wat het aerd- ryk, en deze tyt, die eene oorzaek van ongelooflyke vrolykheit is voortbrengen. Z O M E R M A E N T.
DEze verfchynt als een op zyn boerfch gekleet Man,
die, met een krans van groen vlas verfiert, en met eene graszwade of zeiden in de handen, in 't midden van een groen veltftaet, en yverig maeit. Aldus wort hy, zegt Euftathius, gemaelt, omdat in deze maent
't hooi ryp of volwallen is en gemaeit [A] wort. [ A ] De Schilderyen, waerin Euftathius zecht dat deze maenden dus ver-
beeldt waeren, fchryft hy dat gevonden wierden in een' zekeren tuin in Griekenlant: waerom ook deze maentbeelden na de gefteltheit van die Lant- ftreek ten opfichte van de dingen, welke aldaer in elke maent tydigh zyn, hebben moeten gefchikt worden: gelyk zulk in de voorgaende en volgen- de maenden is gefchiedt met betrekking op Italië'. |
|||||||||||
|
Ee 2 HOOI-
|
|||||||||||
|
HOOI MAENT.
|
|||||
|
H O O I M A' E N T.
Hiervoor vint men een halfnaekt Man geftelt, die voor-
over gebogen ftaende, in de rechte hant eene fikkei of zicht voert, waermede hy koorn affnyt, 't welk hy met de flinke hant naer hem trekt. Hy heeft een' breedrandi- gen hoedt op't hooft, om zoo wat voor 't fteken der zon- ne bevryt te wezen. Dit beduit, dat men het koorn, nu ryp zynde, in deze
maent afmaeit. . ÖOGSTMAENT.
HEt beelt dezer is een naekt Man, die uit een waterbat
gekomen zynde, by het zelve nederzittende, met een linnen doek zyne fchaemleden bedekt, en, wegens defter- ke hette, naer zynen aefTem gapende, een grooten roemer aen den mont houdt, daer hy uit drinkt. Hierdoor wort te kennen gegeven, dat, ter oorzaeke van 't op-
komen [Aj der Hontftarre, die de hette verdubbelt, den menfche ïioodigh is het lichaem door 't baden te verkoelen, en te drinken tot lefTching van den dorfl. [A] Dat het opkomen van de hontftarre, het geen geftelt wordt te ge-
fchieden op de 26 Juli of Hooimaent, de hitte der Zonne zoude verdubbe- len , gelyk de Starrekundigen der eerfte tyden meenden, is naderhant ont- kent en met kracht van redenen wederlecht door den Rhodifchen Geminus Ifagog. in Phanomen, cap. ió. HERFSTMAENT.
MEn ontmoet deze als eenen Man in boerfche kleeding,
en met een' krans van wyngaertbladeren op of om 't hooft. In de hant heeft hy eenen druiftros, en zyne dyen en beenen zyn bloot, als der geenen die in het wyn- perfTen bezigh zyn. Tér zyde ziet men een tobbe of kuip met geperfte druiven, waeruit de moft loopt in een andere tobbe, die 'er onder ftaet. Dit geeft te verftaen,dat de wynlezing [A] of wynöogfl in deze
maent voorvalt, dewyl de druiven dan ryp zyn. ' [A] Over de voorige Maentbeelden hebben wy den Wynöogfl: geftelt in
Oktober, en niet, gelyk hier gefchiedt, in September: doch het is beide goet: terwyl die in beide deze maenden plaets heeft, ook in Italië' volgens Palladius Lib. X. cap. 11. en Lib. XL cap. 3. Voor 't overige verfchilt onze Schryver hier in de cieragien des beelts eenigzins van die van Euftathius, welke ruim zoo wel gefchikt en bequaem zyn om de betekeniffe van het beelt uit te drukken: en dit verfchil vindt men niet alleen in dit, maer ook ïn meer andere dezer maentbeelden fomtyts meer, fomtyts minder. -I y 0 :;; w Y N-
|
|||||
|
WYNMAENT. 113
WYNMAENT.
jEze vinden we als een Jongeling in eene weide, diè
hy heeft bezet met veele takken en ftruiken, welke vol ftrikken en netten hangen, zoo dun, dat de vogels de laegen niet merken kunnen, terwyl ze Verlokt worden door eenige andere vogels, die, hier en daer in deze beemt ge- zet, zeer zoet zingen. Niet verre heen ftaet de gezeide Jongeling, die zyn hooft onder een' zeer dunnen fluier ver- bergt, en doot al lachende een' gevangen vogel, die zich met opgeflage wieken noch weert om t'ontvlugten. Hierdoor wort alleen vertoont, dat het vogelvangen in deze
maent begint. SLAGTMAENT.
Ls een Man, die ofTen, in 't midden van een Akker-
lant den ploeg voorttrekkende, aendryft, bejegent ons deze maent. Door den Man, die achter den ploeg gaet, wort aengeduit, dat
de Pleiades of Zevenitarren nu ondergaende, de tyt is gekomen, die naer Euftathius zeggen, tot het ploegen [A] der landen 't allerbequaemft is. [ A ] Zie Plinius Hijior. JSFatur. Lib. XF"III. cap. 25. Didymus ad Homeri
ïliad. 2. v. 486. en, daer ons Euftathius hier zelf na toewyft, Hejlodus Oper. & Dier. v. 383. alwaer hy zecht. Als de Pleiades opkomen, begin dan te maeien, en als ze ondergaen, te ploegen. Zie ook v. 615. en de aentekeningen der Ge- leerden over beide die verfen. Als ploegende komt déze maent ook voor in de CataleCla Vett. Poet. van Statiger, gelyk de voorige aldaer mede ver- toont wordt als de vogelvangft oeffenende. WINTERMAENT.
OM deze uit te beelden ftaet 'er een Man, die aen zyn
flinker arm een mande met koorn draegt, van 't welke hy met de rechte hant geduurigh een deel ter aerde werpt, het geen door eenige arbeiders daermede wort toegedekt. Dit wyft aen, dat, volgens Euftathius woorden, het koorn [A] in deze maent wort gezaeit. [ A] Naementlyk in Griekenlant, gelyk reets gezecht is. Zoo ook in Italië.'
Zie Palladius Lib. XIII. cap. 1. L O U M A E N T.
rY zien ter vertooninge dezer eenen Jongeling, die
met verfcheide honden uit jagen gaet; hebbende een* jagthoorn in de hant, en op den fchouder eenen ftok, waer- aen een Haes hangt. III. Deel Ff' Dfc
|
||||
|
II4 LOUMAENT.
Dit fchetft den bequaemen tyt der Jagt af, die nu is, omdat,
het koorn, de wyn, en alles wat tot 's menfchen onderhouding dient, ingezamelt zynde, 'er niets in den wegh is of verhindering maekt, waerom men zich in deze maent niet ter Jagt zou begeven. SPRORRELMAENT.
TEn leften befchouwen we een out, gerimpelt en grys
Man, die, met vellen bekleet, en by een groot vier gezeten, zyne handen dicht na 't zelve toefteekt Aldus laet zich de Sprokkelmaent uitbeelden: en dit vertoont
niet alleen de fcherpheit van den Winter, maer ook de natuur- lyke [A] verkleumtheit des ouderdoms. [A] Wat doet dit dan tot uitbeelding van deze maent? Of ziet hy daerop,
dat deze maent, gelyk wy over 't eerfte Jaerbeelt hebben aengeweezen, eer- tyts de laetfte geweeft zynde in het Jaer, moet gerekent worden als des Jaers ouderdom ? Myns bedunkens moet het op de koude des winters alleen worden toegepaft, zynde de zelve zoo wel eigen aen Februarius als aen Ja- nuarius, hoewel doorgaens in minder ftrengheit: en wy hebben reets gezien in de voorige beelden, dat een en de zelfde zaek, in verfcheide maenden vallende (neem eens den wynoogft) ook tot uitbeelding zoo van de eene als van de andere dier maenden gebruikt wordt. DE TWAELF MAENDEN,
Naer de tegenwoordige orde, en verheelt door
den Lantbou.
LOUMAENT.
E En Man, die, 'er fris en wakker uitziende, nevens een
flypradt of weindfteen ftaet, en in de rechte hant een fnoeimes heeft: wyzende met de flinke op verfcheide yze- re gereedfchappen, die tot den lantbou noodigh zyn, en voor hem leggen. Ter zyde ftaet een Haen. Hy toont zich wakker, by een deel bougereedfchappen, en met
een fnoeimes in de hant, omdat de veltbouwers, akkerluiden en wyngaerdeniers, die hun beroep vlytigh waernemen,in deze maent bequaemlyk alle hunne werktuigen kunnen bezien, en wat ze 'er aen bevinden t'ontbreken of te haperen, verhelpen en hermaken. Dat hy by een flypront of draeifleen ftaet, is, omdat een lant-
man flypfteenen hebben moet,omzynboerewerktuigenfcherp[A], en tot den jLantbou bequaem te maken en te houden: en dat hy met
[A'J Dat leert de reden, en ook Cohmetla de Re Ruft. Lib'. IV. Cap. 24.
Super catera illud etiam cenfemus, at duris tenuiffimifque & acutiffimis fer- raijientis totum i/iud opus exfequamur. Het welk, alhoewel aldaer van liet fnoeién des Wyrigaerts in 't byzonder gezecht zynde, echter ook.omtrent de overige deelen des akkerwerks nootzaekelyk moet worden waergenomen. Wat
|
||||
|
L O U M A E N T. 115
met de flinke hant op die gereedfchappen wyfl, gefchiedt om te
betoonen, dat de ploegkouters, fchuppen, vorken, en alles wat dies meer is, nu, als in o'eerite maent van 't Jaer volgens de nieu- we orde, gereedt moeten zyn, om in de volgende maenden dienft te kunnen doen. En zoo zeit ook M. Kato, in zyn Boek des Lant- bouws: [ B ] Maek alles by tyts vaerdigb, want het is met het boere- •werk zoo gelegen, dat, indien gy Jlechts een eenigh ding te laet doet, 't andere ook te laet zal gefchieden. Men moet derhalven vlytigh en wakker zyn, en de zaeken niet van dagh tot dagh uitflellen: om 't welke aen te duiden mqn eenen Haen [C] by de beeltenis ziet. En ten dezen opzigte zal het niet qualyk te pas komen, den Lezer hier mede te deelen 't gcene Plinius, in 't 6 Hooftftuk zyns XVIII. Boeks , ons verhaelt, om te doen zien hoe noodigh en voordeeligh het in den Lant- of Akkerbou zy, arbeitzaem en wakker te wezen. Dus zegt hy: Kajus Furius Krefmus, die van een flaef, een vrye geworden was, zamelde vaneen' kleenen Akker veel meer vruchten in,dan zyne buuren van wyduitgeitrekte landeryen. Waerover hy zulx benydt en gehaet wert, dat men zich niet ontzagh hem na te geven, dat hy door tovery der buuren gewas tot hem trok. Ter dezer oorzaeke dan door Spurius Albinus gedagvaert, en voor 't Volk
Wat werk verder van den Lantbou in elke maent bequaemft kan gedaen wor-
den, geeft de zelfde Kol umellanaeriUgh op de Re RuJi.Lib. II. cap. 2. als mede Konr. Heresbachius in een afzondeiiyk Regiller achter zyn werk de Re Rujïi- ca, te famengeftelt zoo uit oude >,chryvers, als eigen bevindinge. [ B] Aen 't vyfde Hooftftuk: Opera omnia mature conflcias, face: nam res
rujlica fic efi, Ji unam rem f er o feceris, omnia opera f er o facies. [C] 't ïs wel waer, dat de haen een beek is van wakkerheit (zie de plaat-
fen aengeweezen op de 624 bladtzyde van ons tweede Deel) en dat de wak- kerheit tot het Akkenverk byzonder wel behoort: maer evenwel beantwoort de haen den titel dezer maenden niet, die ze belooft te vertoonen door den Lantbou: en zekerlyk is de haen geen gedeelte van den Lantbou, en, dat noch erger is, in 't geheel geene zaek daer men de Loumaent in 't byzonder aen kan kennen : dat evenwel beide behoorde te zyn, zoo de beeldenfpraek zou goet zyn. Maer zulke misflaegen vindt men ook in de volgende maent- beelden. Het is wel waer, dat men den Haen ook vindt in eene zekere oude beelteniffe van Loumaent, welke beeltenifïe nevens de overige maent- beelden voorkomen in een zeker out Kaiendarium of Almanach, ten tyde van den Keizer Konftantius, zoon van Konftantyn den Grooten, omtrent het 354 Jaer na de geboorte van Kriftus, gemaekt,en in het achtfte ftuk van den Thejaurus Antiq. Rom. Grcevii, ingevoegc, gelyk wy over 't eerfte beelt der Grasmaent Aenm. C hebben aengeroert: maer men moet weeten, dat het beelt der Loumaent aldaer voorkomt in het gewaet van een Roomfch Burgermeefter, wierook offerende, en voorzien is met een versje van vier regels daer onder , hoedaenige vierregelige versjes ook onder de andere maentbeelden worden gezien, voorkomende in de Catatetfa van Scaliger, en gelooft wordende te zyn gemaekt van Auzonius. In deze verfen nu wordt de Loumaent door een' offerenden Burgemeefter aengeduidt /omdat de eerite dagh van die maent de plegtige dagh was, waerop de Roomfche Burger- meefters hun ampt gewoon waeren met offerhande te aenvaerden. En om- dat in die maent het Feeft ook inviel der Huisgoden, gelyk de bygeftelde versjes mede te kennen geeven, en wy reets ook over 't eerfte heelt van Grasmaent hebben aengetoont, zoo ziet men in dat maentbeelt niet alleen een wierookdoosje, maer ook den Haen, een' vogel onder anderen ook heilïgh aen de Huisgoden: gelyk wy reets op de 496 bladtzyde van ons eerfte deel hebben aengeweezen. Ff 2
|
||||
|
u6 LOUMAENT.
Volk befchuldigt zynde, en vreezende veroordeelt te zullen wor-
den; zoo bragt hy, toen de burgery gereedt ftont, om over de zaek te Hemmen, al zyn boerewerktuig op het gerechtsplein, en daerenboven ook zyne dochter, die wel geldeet, en niet fchrael in 't vleefch was. Zyne yzere gereedfchappen waren grof en zwaer, maer ook gladt en wel gefcherpt, en zyne ploegöffen heel fterk en braef door voedert. Deze dingen vertoont hebbende, fprak hy 't Volk aldus aen: Romeinen] Dit zyn myrie tovergereedfchappen:maer myn waken, en braken , en zweet, kan ik u niet toonen, nochte hier in 't gerecht brengen. Aldus gefproken hebbende, wert hy onfchul- digh en vry verklaert. SPROKKELMAENT.
I?En bedaegt Man, die, in eenen wynberg flaende, de
_y ranken befnöeit. Men heeft twee fhoeityden; doch moet, naer Magos [A] be-
recht, den wynftok fnoeien eer hy uitbot, omdat hy dan, vol fap zynde, zich gemakkelyk laet fnoeien, de fnede glad en effen af- loopt, en 't hout ook het mes niet wederflaet. [A] Deze Mago is een Veltheeï geweeft der Karthaginienfen, die 28
Boeken aengaende den Lantbou in de Punifche tael had befchreeven, en die op bevel van den Roomfchen Raet na 't veroveren van Kartbago in 't Latyn waeren overgezet, volgens het getuigenille van Plinius Hift. Nat. Lib. XVIII. cap. 3. Doch deze Boeken van Mago zyn al voor eeuwen lang met die Latynfche overzetting verlooren, en onze Schryver heeft dit bericht uit Kolumella de Re Ruft. Lib. IV. cap. 10, of uit iemant, by wien hy Kolumellaes woorden mogelyk heeft aengehaelt gevonden. Want Mago ftelde dien fnoeityt in de Lente, en gevolglyk niet in Sprokkelmaent: waer- in hoewel ook Palladius de Re Ruft. Lib. III. cap. 10. & Lib. IV.xap. 1. het fnoeien in zekere omftandigheden toelaet, zoo had zich echter onze Italiaen moeten houden aen het geen dat die zecht, dien hy aenhaelt. De tweede fnoekytjwaervanhier gewaegt wordt, is in denHerfft, wanneer de wynftok zyne vruchten en bladeren verlooren heeft. Men zie Columella Lib. IV. cap. 10 & 23. & Lib. IX. cap. 2. en Palladius ter aengehaelder plaets. LENTEMAENT,
E En jong Man, die in de hant eene vork heeft; waef-
mede hy d'aerde by den ftam eens wynftoks wech- ruimt, om des zelven wortel te zuiveren. Daeromtrent ftaet een Paert. Hy wort jong gemaelt, omdat zoo met den vork in den wyn-
gaert om te gaen, een zeer zwaere [A] arbeit is. En naerdien men in deze maent [B] de wortels der wynltokken begint te zuiveren; zoo
[A] Die aen jonge en flerke kaerels beft paft. (1) Lib. [BJ Palladius (1) laet dat werk in deze maent wel toe omtrent oude
IV.c.7. wynltokken, die men, als ze aen 't afneemen zyn,wederom aen 't groeien (2) Lib. tracht te brengen: maer omtrent de wynftokken in 't algemeen wil hy (2 )
II. c. 1. dat men zulks in getemperde ge weilen moet doen in Loumaent: en Kolu- mella ftelt als den beften tyt daer toe het midden van Oktober. |
||||
|
L E N T E M. A E N T. f17
&oo dient geweten, dat men zulx niet te laet moet doen, vermits
de ranken dan al aen 't uitbotten zouden kunnen zyn, en, door het laten afvallen der bloeifelknoppen, de hoop eener goede dragt verydelen. Plinius [C] zegt, dat de Paerden in deze maent togtigh of teel-
ziek worden, en daerom wort 'er een zulker dieren alhier geplaetft. [C] Hifi. Nat. Lib. VIII. cap. 42. Zie ook Palladius Lib. IV. cap. 13,
Maer de Paerden komen hier al zoo mini of zelfs minder, te pas) als boven in 't beek der Loumaent de Haen, om reden aldaer gemeldt: vooral omdac Paerden by de Ouden niet zyn gebruikt tot verrigting van het Akkerwerk. GRASMAENT.
N naervolging of volgens 't berecht der geenen, die vari
den Lantbou gefchreven hebben , zou men de maent April bequaemlyk kunnen uitbeelden door eenen boer of huisman, die, ftaende met opgeftroopte mouwen aen d'ar- men, eenen wyngaert [A] opbint, terwyl niet verre van hem eene koe, met een kalf dat haer zuigt, gaet weiden. Dit lede komt hier te pas, vermits Palladius [BJ zegt, dat de
meefte kalveren in deze maent geworpen worden; kunnende de koeien, zoo 't ongemak van 't werpen, als 't zuigen der kalveren, nu beft weerftaen, ter oorzaeke van 't menigvuldige gras, dat 'er in deze maent is. Dan, die wat verfcheidenheit in dit uitbeeltfel begeert te maken, magh 'er wel andere dieren bydoen. De zelve Palladius zegt [C] ook , dat men in deze maent de fchaepen fcheert: waerommen, in plaets der zoogende koe, eenfchaepdat gefchoren wort, zou kunnen Hellen. Voorts [D] zeit hy, dat dit de eerfte en befte tyt is om de rammen met de fchapen te la- ten verzamen, en dat men van die verzaming in den volgenden winter tydighe en volkomene lammeren heeft. [A] Aen ftokken en paelen, die hy 'er byzet, na 't gebruik der Landen,
daer men wynbergen heeft: welk werk verrigt wierdt na den fnoeityt: Wel- ke te vooren gezecht zynde dikwyls in Maert te vallen, zoo wordt dit opbinden niet qualyk in April geftelt. Men zie Columella Lib. IV. cap. 12 & 13 & 20. en Palladius Lib. IV. cap. 7. & Lib. V. cap. 2. [B] Lib. V cap, 7.
[ C ] Loco Land. [D] Wederom op die zelfde plaets. Men zie ook Columella Lib. VIL
Cap. 3. Varro de Re Ruft. Lib. II. cap. 2. Plinius Hifi. Nat. Lib. VIII. Cap. 47. Conr. Heresbachius de Re Ruft. Lib. III. p. 534. Welke alle de Vroegelin- gen, dat is, de Lammeren uit de verzaming des voorjaers geteelt, doch in 't najaer geworpen, Hellen boven de fpadelingen, die doorgaens fwak zyn .- het geen trouwens reets ook de Aertsvader Jakob deedt in zyne onderhande- ling met Laban, Genes. XXX. 41. B L O E I M A E N T.
E En jong Lantman, die in 't midden van een grasryk velt
ftaet, en in beide zyne handen een zeiflen houdt, om 'er zulk gewas me te maeien. III Deel. G g Het
|
||||
|
ji8 B L O E I M A E N T.
Het gras wort beft in Mei gemaeit, alzoo Kolumella [A] zegt,
dat zulx gedaen dient eer 't verdort, vermits het tuflchen groen en droog, dat is, in zyne volkomenheit gemaeit wordende, eenen grooter hoop maekt, en den beeflen aengenaemer is dan anders. [ A j Zie hem de Re Ruft. Lib. II. cap. 19. als mede Palladius Lib. VI. cap. 1.
Z O M E R M A E N T.
E En Lantman, die, met ontbloote armen, in zyn rechte
hant een zicht of fikkei heeft, waermede hy koorn maeit, 't geen hy met de flinke [A] hant t'hemwaert haelt: of 't koorn, dat hy airede gemaeit heeft, in fchooven bint. Volgens Kolumella [B] is het koorn in deze maent ryp,en moet gemaeit worden, eer het door de zomerdampen, die in 't opko- men derHontftarre byfter zwaer zyn,ftikt en verbrant. Zoo moet men 'er dan mede voortgaen, want alle vertraeging is hier nadee- ligh, dewyl de Vogels en ander gedierte 'er veel quaets in doen; alsook omdat, de halmen en airen al te droog of dor wordende, het graen 'er uit valt; waerom het beft gefneden wort wanneer 't zich geel vertoont. [A] Varro befchryft driederhande wyze van doen, waerop het koorn ge»
maeit wordt: maer deze manier, die hier wordt voorgeftelt, was gebruiklyk in de Landeryen omtrent Romen, en in de meefte andere plaetfen van Italië. Zie Varro zelven de Re Ruft. Lib. I. cap. 50. en Cotumella Lib. II. cap. 21. [B] Eod. Lib. II. & cap. 21. Maer Kolumella bepaelt de maent niet,
waerin men maeien moet: en beveelt alleen, dat men zulks doe als 't koorn ryp is. Palladius ftelt in deze maent den maeityt van de gerft, Lib. VII. cap. 2. doch dien van de tarwe in de maent Julius op zulke plaetfen, daer men eene gemaetigde lucht heeft; Lib. VIII. cap. 1, maer in heete en aen zee liggen- de geweften begint hy ze in 't laetft van Junius, Lib. VIL cap. 2. Doch al- zoo onze Schryver hier uit Kolumella,uit wien al het volgende genomen is, gewach maekt van de hitte der hontsdagen, zoo is het gemaklyk te zien, dat Kolumella liever fpreekt van den tarw-oogft, en den zelven plaetft in 't begin van Julius, op den twintigften van welke maent de hontsdagen eerft beginnen: gelyk boven' gezecht is. HOOIMAE'NT.
E En fterk Lantman, die, half ontkleet, op eenen dorfch-
vloer ftaet, en met beide zyne handen een' vlegel houdt, met welken hy koorn, voor hem gefpreit leggen- de, dorfcht. Omtrent hem ziet men eene wan, herk, en ander by dit werk te pas komend gereedfchap. Dusdanigh kan men deze maent afbeelden, omdat in de zelve
het koorn airede [A] ingezamelt is. [ A] Indien men de inzameling des koorns ftelt in Junius, gelyk de Schry-
ver in 't voorige beek gedaen heeft, dan kan het dorfchen reets gefchieden in Julius: maer zoo de koörnoogft eerft komt in Julius, waervan wy fpraken in onze voorgaende aenmerking, dan heeft de dorfching meer plaets in Au- guftüs: welke maent daerom ook door laetere Schryvers, volgens 't bericht ; van
|
||||
|
H'OOIMAEN-T. 119
van Piërius (i), is afgebeek door twee dwars over malkanderen leggende (i) Hie-
vlegels. En zeker, omdat de wynoogft eerft valt in September of Okto- ^y^f* ber, en 'ervoor de boeren in Julius noch werk genoeg voor handen is, zoo capt l6^ is de maent Auguftus, wanneer zy meer ontflaegen zyn van andere bezig- heden (ik fpreek nu van Italië, waerna reets meer als eens gezecht is*'dat deze beelden gefchikt zyn) bequaemer tot het dorfchen van 't koorn, dan Julius. OOGSTMAENT.
MAel eenen Lantman, die zyne wynoxhoofden, pypen,
druiftobben, en kleener vaetwerk klaer en bereit[A] maekt, en allerlei gereedfchap, in zulk eene gelegentheit verëifcht, by hem heeft ftaen. Hier magh men wel eene hen met kuikens byvoegen, omdat hoenderen, in deze maent gekipt, doorgaens ongelyk meer [B] eiers leggen, dan an- dere , die buiten dezen tyt uitgebroeit zyn. [A] In de plaetfen die aen zee leggen, zecht Palladius Lib. IX. cap. i.
daer de wynoogft valt in September, Lib. X. cap. n. Doch in koude lant- ftreeken, daer ze in Oktober valt, maekt men die toeruftinge eerft in Sep- tember, ibid. & Lib. XI. cap. 3. Zie ook Columella Lib. XI. cap. 2. [ B ] Of dit waer zy, is my onbekent: maer genomen, het was al eens
zoo, zoo is echter de beeldenfpraek niet van die foort, die wy zouden voor goet keuren, als zynde te duifter: want wie zal een hen met kiekens ziende gefchildert, daer door juift indachtigh worden, dat het kiekens zyn, gekipt in die maent, die een oorzaek fchynt te zyn van haere toekomende vrucht- baerheit? en alzoo, dat ze een beek zyn van de maent Auguftus? Een an-. der beek, zie over de voorige maent. HERFSTMAENT.
E En Man met een mande vol druiven. Zyne fchouders
en beenen zyn bloot,gelyk de geenen zich vertoonen, die aen 't wynperfTen zyn. Ter zyde ftaet een tobbe vol druiven, alrê [ A] getreden, en van welke de moft in eea andere tobbe neder druipt, 't Kan ook niet qualyk komen, dat men, dewyl de honigh in deze maent [B] verzamelt wort, twee of drie bykorven niet verre van de gezeide dingen ftelle. [A] Zie het voorige beek.
[ B ] Palladius ftek dezen tyt eerft in de volgende maent Oktober Lib. XI.
cap. 13. gelyk ook te vooren in de maent Junius Lib. VII. cap. 7. Junius ftelc ook Columella Lib. IX. cap. 14 & 15. & Lib. XI. cap. 2. als mede de maent Auguftus, doch zoo de raeten als dan noch niet vol zyn, belaft hy dat werk uit te ftellen tot in Oktober, Eod. Lib. XI. eodemque cap. 2. Zie ook Varro de Re Ruft. Lib. III. cap. 16. en Heresbachius de Re Ruft. Lib. IV. p. 702 & feaa' |
|||||
|
Gg 2 W Y N«
|
|||||
|
W Y N M A E N T.
|
|||||
|
WYNMAENT.
E En Man, die in de flinke hant een mande vol koorris
heeft, van 't welke hy met de rechte hantvollen ter aerde werpt, én aldus een' anderen ontmoet die o/Ten, wel- ke den ploeg trekken, voortnoopt. Hoewel men, volgens Heziodus, (die, naer Plinius [A] zeg-
gen, d'eerfte van den Lantbou gefchreeven heeft) op den achtften dagh van November het koorn eerft zaeien moet, omdat dan [B] de Vergüien of Wachters ondergegaen zyn, en het doorgaens [C] zeven dagen daerna, tot groot voordeel van 't gezaeide, begint te regenen: zoo doet men het niettemin wegens het onderfcheit van heete of koude landen, ook wel heel wat vroeger of laeter. Doch om de beelden niet te verwarren, maer integendeel elke maent in haer byzondere eigenfchap te bepaelen, verkiezen wy, dat men in dit maentbeelt het kooren zaeie, zynde [D] dat het voornaemfte van allen onderhoudt des menfchlyken levens. [A] Hifi. Nat. Lib. XriII. cap. 24.
[B] Columella Lib. XI. cap. 2.
fCj Deze reden voegt 'er Plinius niet by uit Heziodus, maer uit ande-
ren. Doch hy zecht ook, dat de faeityt vroeger of laeter begint naer den aert en de gefteltheit der byzondere landen. Onze Schryver derhalven, die een Italiaen is, had zich moeten richten na de natuur van 't lant, dat hy be- woonde: en daer is de faeityt voornaementlyk in November, hoewel dat werk 'er ook wel begonnen wordt in 't laetft van Oktober. Zie Palladium Lib. XI. cap. 1. & Lib. XII. cap. 1. en Columella Lib. XI. cap. 2. Hierom verbeelden ook de Cataletta Veterum Poëtarum van Scaliger de maent No- vember als ploegende. [DJ Ik zie niet, wat dit meer tot deze maent dient, als tot eenige andere.
. S L A G T M A E N T.
MAer aengezien d'oli onsmenfchen, zoo tot voedfel,
als tot veele andere dingen, ook ten hoogften noo- digh is, laeten wy in dit beelt, vermits [A] Palladius wil dat zulx in deze maent gefchiede, den oli periTen. Zie daer dan eenen Man, die in de rechte hant een zweep hebben- de, achter een paert gaet, dat, een olimolenradt omtrek- kende , aldus den oli uit d'olyven drukt. In 't verfchiet be- fchouwt men eenen berg vol "olyfhoomen, en dicht by, al- lerhande tot dit werk dienftigh en noodigh gereedfchap, als pers, fchup, korven, bakken, enz. - [A] Lib. XII. cap. 4 & 17. Zie ook 't geen boven gezecht is in en over
't eerfte beelt dezer maerit. : W I N T E R M A E N T.
E En fterk Man, die, met beide zyne handen eene byi
opheffende, bezigh is in 't omhakken van eenen boom. |
|||||
|
W INTERMA ENT. 121
In deze maent, waerin de winter aenvangt, en de lucht koudt
is, is, naer Palladius [A] zeggen, der boomen kracht famenge- trokken, en het hout allerduurzaemft, en bequaemft tot huistim- mering, of om 'er iet anders van te maken: waerom men niet al- leen in dezen tyt flerk in de boffchen houwt en kapt, omftof tot den huisbou en tot andere dingen te bekomen ;maer men hakt als- dan ook d'overtollige takken en groene tuinftaeken af, om tot brant- hout te gebruiken: al 't welke de reden is, waerom dit maentbeelt met eene byl verfchynt. Voorts houwt men dan ook ftokken af, en fnydt [B] biezen, om den wyngaert op te binden, en korven te maken, met meer andere dingen,die tot ons gebruik noodigh zyn. Nu komen we van maenden tot dagen, enz. [A] Lib. XIII. cap. 2. Echter geeft Palladius die reden daer niet, die men
hier ziet bygebracht: hoewel wy ze niet aflceuren. Het kappen der boomen ftelt hy ook goet te zyn in November, en telt de foorten, die tot timmer- hout bequaem zyn, teffens ook op Lib. XII. cap. 15. [B] Die belaft Columella Lib. IV. cap. 13. te gebruiken tot het opbinden
van jonge wynftokken: welke opbinding wy reets te vooren aen de maen- den Maert en April hebben bepaelt: en dus ftaet te overweegen, of het fnyden van biefen in deze maent te pas komt. DE BURGERLYKE [A] DAGH,
EEN ETMAEL. E En gewiekt Jeugdeling , om reden, in 't eerftè beelt van
't jaer,en voor die der Maenden gezegt. Hy zit, met een' cirkel in d'eene, en een brandende toorts in d'andere bant, Op eenen wagen, die door vier paerden boven op wolken voortgetrokken wort. Een dezer rolTen is wit, een ander zwart, en d'overige twee rood-bruin. Verbeel-
[ A] De titels dezer daghbeelden waeren door denltaliaen qualyk geftelt,
gelyk de zaek zelve qualyk begreepen, noemende hy dit beelt den Natuur- lyken dagh, en zoo ook de drie volgende beelden een verkeerden naem geevende. Dat ze zoo moeten zyn, als wy ze nu hebben verandert, blykt uit dit volgende: De oude Romeinen en andere volkeren den dagh noemen- de verftonden daer door tweederlei uitgeftrektheit van tyt: naemendyk voor eerft dien tyt, dat het natuurlyk licht der zonne den aerdbodem befchynt, zynde uitgeftrekt van den opgang der zonne tot des zelfs ondergang, en dat noemden zy den natuurtyken dagh, verftaende alzoo het natuurlyk licht, dat den dagh van den nacht onderfcheidt. Ten tweeden begreepen zy onder den naem van dagh ook den nagt, gelyk ook wy doen wanneer men zecht, dat iets vier, vyf, of meer dagen geleeden is: en dit noemden de Romei- nen dies civilis of kgitimus, dat is, een' burgerlyken of wettigen dagh: om- dat men in 't Roomfche Burgerrecht en in de wetten een' dagh noemende, daer door die uitgeftrektheit van tyt verftondt, die by ons wordt uitgemaekt door den omloop van 24 uuren. Zoo eenen dagh nu rekenden de Romei- nen van den eenen middernacht tot den anderen, de Atheniënfen van den eenen ondergang der zonne tot den anderen, de Babiloniè'rs van den éeneri opgang der zonne tot den anderen, en de Umbriê'rs eindelyk van den eenen middagh tot den anderen : gelyk dit alles te zien is by A. Gellius Nott.Attic. Lib. III. cap. 2. Macrobiut Saturnal. Lib. I. cap. 3. Cenforinus de Die Natati III Deel. Hh «*•
|
||||
|
122 DE BURGERLYKË DAGH. &c
Deze paerden verbeelden de vief deelert van den dagh,te weten
het op-en ondergaen der zonne, dat is uchtênt en avont, en den middagh en middernacht, welke vier deeleh, te zamen zynde ge- voegt, den natuurlyken dagh uitmaken, dat is, al den tyt dien de zon befteet aen eenmael den [B] hemel om te loopen, welken om- loop ■. .j . cap. 23. Plinius Lib. II. cap. 77. Iftdorus Orig. Lib. V. cap. 30. Servius ad
Mn. Lib. V. v. 738. (hoewel deze twee laetfte wat afwyken van de anderen in dë naemen en ook in de gewoonten der genoemde Volkeren) en onder de laetere Schryvers vöornaementlyk Jof. Laufentius de annis, menfibus, diebus &c. cap. 2. Salmajlus in Exercit. Plin. pag. 454. en Gyraldus de an- nis & menfibus col. jg$. over wien wy ons noghtans ten hoogften moeten verwonderen, dat hy op de 799 kolom van die zelfde verhandeling, ftry- digh met zyne eigene Helling, den natuurlyken dagh van 24 uuren maekt en den bufgelyken dagh rekent na den op- en ondergang der zonne: 't welk niet te verfehoonen is, ten zy men zegge, dat hy, in den drift zynde van fchry- ven, de naemen van natuurlyken en burgerlyken dagh in dien yver heeft vefwiiïelt: welke verfchooning echter in onzen Italiaen, die mogelyk Gi- raldus hier heeft nagevolgt, geen plaets kan hebben. De'zelfde misflagh heeft ook begaen Aldus Manutius in zyne Voorreden overPalladius,zynde dies wegen berifpt door den voortreffelykcn Cujaciur Obfervat. Lib.XF~. cap 32 [B] Of, eenmael rontom de aerde te loopen, en alzoo even als eenen ronden cirkel aen den hemel te maeken. Gelyk nu dit beelt, dus in 't alge- meen befchreêven zynde, een etmael of burgerlyken dagh betekent zonder bepaeling van welken, alzoo zoude iemant, den eenen dagh van den ande- ren willende onderfcheiden, gelyk te vooren gefchiedt is in de maenden boven op of ook binnen dezen cirkel kunnen ftellen het merk van die Planeet' aen wie de Romeinen.en andere volkeren zoo eenen dagh hebben gewydt! én öok na de zelve benoemt; het merk der Zonne aen den Sondagh,der Maene aen den Maendagh, dat van Mars aen den Dingsdagh, van Merkurius aen den Woensdagh, van Jupiter aen den Donderdagh, van Venus aen den Vrydagh, en van Saturnus eindelyk aen den Satürdagh: omdat naementlyk die Planeeteh gezecht worden elk op de eerfte uur van zoo eenen dagh te heerfchen: waervan men breeder kan nazien, 't geen Giraldus hiervan ver- zamelt heeft in zyne verhandeling de annis & menjïb. col. 811. 812 Ö* 81 q en verder door ons is aengetékent in onze Aenmerk. E. over de Eerfie Uur tim den dagh. Of zoo iemant eene geheele week teffens wilde vertoonen zoude hy het beelt binnen eenen kring van zeven cirkels, elk met zyn Pla' neetmerk voorzien, kunnen iniluiten, of eenige andere gevoeolyke fchik- king daervan bedenken. En deze zeven Planeetmerken zouden myns be- dunkens vry wat beter voegen aen dezeven dagen der weeke, als aen de 12 uuren van den dagh en ook van den nacht, het geen onze Schryver na- derhant doet: hetwelke meer dan eene wanfehikkclykhcit veroorzaekt Want gemerkt, dat 'er maer 7 Planeeten, en in tegendeel 12 uuren in een'< dagh en 24 in een etmael zyn, zoo moet dan nootzaekelyk volgen, dat men een en het zelfde Planeetmerk fomtyts meer dan by eene uur van den dagh en zoo ook van den nacht zie: als by voorbeelt., dat van Sof of de Zon bv de eerfte en achtfte uur van den dagh, en by de derde en 10 uur van'den nacht; dat van Jupiter by de 6 uur van den dach alleen, en by de 1 en 8fte uur van den nacht , enz. het welk gewiflyk verwarringe moet baeren Ten tweeden, vermits de Planeet Sol (om wederom maer één voorbeelt te' geeven) regeert op de eerlle en 8fle dagh-uur alleenlyk van den Vrydaeh Imna in tegendeel van den Satürdagh enz., zoo zal iemant, het merk van Sol getèkent ziende, daerdoor alleenlyk mogen bevatten de eerfte en acht- fte dagh-uur van den Vrydagh, en niet van den Sondagh zelven of eenigen anderen dagh: en zoo vervolgens ook in de andere dagen en insgelyks in de nachten. Ten derden, zoo men den dagh en ook den nacht met de Ouden verdeelt elk in twaelf uuren, zoo is het een nootzaekelyk gevolg dat de dagh-uuren in den Zomer langer en de nacht-uuren korter zyn dan in den |
|||||||
|
> i
|
Winter,
|
||||||
|
DE BURGERLYKE DAGH. &c. 123
loop wort te kennen gegeven door den cirkel, dien 't beelt in
de hant heeft.
Winter, en in tegendeel de nacht-uuren in den Winter langer en de dagh-
uuren korter dan in den Zomer: zynde volgens die rekening de eerfte uut van den dagh het twaelfide gedeelte van die uitgeftrektheit des tyts, die 'er verloopt van den opgang der zonne tot des zelfs ondergang; en zoo ook de eerfte uur van den nacht het twaelfde gedeelte van den tyt, die 'er verloopt tuflehen dat de zonne des avonts ondergegaen zynde 's morgens wederom op- komt: waeruit dan ook verder zoude moeten voortvloeien, dat elke Planeet in den Zomer by dagh en in den Winter by nacht langer regeerde dan in den Zomer by nacht, en in den Winter by dagh, en zoo ook in tegendeel: en eindelyk zoude die in den Zomer, wanneer de Zon by voorbeelt opgaet, na onze hedensdaegfche uurrekening, 's morgens te vier uuren, die zelfde Planeet die op zynen dagh dan begon te regeeren met de eerfte uur van den dagh, dat is met den opgang der zonne, of, na onze rekening 's morgens te vier uuren; naderhant in den Winter, wanneer de zon by voorbeelt opgaet na de tegenwoordige uurtelling 's morgens te acht uuren, wederom op zynen dagh eerft beginnen te heerfchen op de gemelde achtfte morgenuur, als zynde dan de opgang der zonne: hetwelke ganfeh ftrydïgh is met de regee- ring der Planeeten: waervan naderhant meerder zal worden gezecht, wan- neer wy 't eerfte uurbeelt van den dagh verhandelen. Alle deze zwaerig- heeden nu en grove ongerymtheden zullen worden vermydt, indien men deze Planeetmerken toevoegt elk aen zynen byzonderen dagh, zoo als bo* ven is aéngeweezen. DE NATUURLYKE DAGH,
Of de Dagh, in tegenftelling van den Nacht.
E En Jeugdeling, die fchoon van gelaet is, en, omdat de
dagh een deel is van den Tyt, wieken heeft. Hy wort op eene kar, door twee roode paerden, die Aurora leidt, voortgetrokken. In 't verdere komt deze beeltenis met de [A] leftvoorgaende overeen.
De twee paerden beduiden den morgen-en avontftont, die de-
zen dagh, dat is, den tyt dat men 't licht op 't aerdryk ziet, ope- nen en fluiten. En Aurora leidt dit gefpan, ter uitbeelding van dat ze altyt voor den dagh, wanneer die aenbreekt, heenegaet. [A] Namyne verkiefing behoorde 'er dit onderfcheit in te zyn, dat men
hem alleenlyk een' halven cirkel toevoegde, inplaets van een'heelen: om- dat de zon in een' natuurlyken dagh alleenlyk het eene halfront van den aerdkloot omloopt, en aldus maer een' halven cirkel maekt: dien men daer- om allerbeft boogswyfe onder zyne voeten konde ftellen zodanigh dat hy den zelven fcheen langs te wandelen. A N D E R S.
WEder een gevleugelt Jeugdeling. Deze heeft een wit
en blinkend gewaet aen, en eenen krans op, gevloch- ten van de bloemen van [A] ornithogak (velt-ajuin, leliën van
[ A] Zie wegens dit gewas Plinius Hifi. Nat. Lib. XXI. cap. ij. en Diof-
corides de Medica Mat er ia Lib. II. cap. 138. met de aentekeningen van Mat- Hh 2 thiolus
|
||||
|
124 DE NATUURLYKE DAGH, &c.
van Alexandrië,) 't welk witte bloemen zyn, die zich in 't
opkomen der zonne openen, en als ze ondergaet, fluiten: gelyk dus de Poëten, wanneer de zon is opgekomen, zeg- gen, dat de dagh geopent is; en gefloten, als ze is onder gegaen. Hy houdt in den arm eene Paeu, wiens ftaert nederwaert hangt en onuitgefpreit is, zulx dat de oogen daervan niet gezien worden. Dit wil zeggen, dat by" dagh alle de flarren verduiilert en on-
zigtbaer zyn; wordende [B] de zelve door d'oogen des Paeuwe- ftaerts aengeduit; het welke gefchiedt in naervolging der Ouden, die verfierden, dat Juno, door wie ze de lucht [CJ verftonden, op haere koets van Paeuwen wiert voortgetrokken. tbiolus en Bauhinus. Maer alzoo ook andere bloemen, en zelfs veele van
de bekentfte, deze eigenfchap met de prnithogale gemeen hebben, zoo zou- den ook anderen van die bloemen tot dat zelfde oogmerk kunnen dienen. [B] Boven in het ifte Wereltbeelt hebben 'wy aengeweezen, dat de Fa-
belfchryvers door Argus verftonden den Hemel, en door des zelfs oogen de Harren: welke oogen dewyl de Poëeten verdicht hebben dat Juno, nadat Argus door Merkurius was gedoot, in den ftaert van haeren vogel de Paeu (zie 't ifte Boek der Herfcheppingen van Ovidius) zoude hebben gezet, zoo wordt de dagh gevolglyk niet onaerdigh door een' toegeilootenen,gelyk in tegendeel de nacht door een' uitgebreiden ftaert van eene Paeu verbeeldt. Men zie Pierius HierogL Lib. XXIK. cap. i. 4 & 5. Wat verder tot ophel- dering van dit beelt kan dienen, zal te vinden zyn in dat van de Koets der Lucht. [C] Waerin zich de ftarren vertootten.
A N DE R S.
NOgmaels een Jeugdeling met fchoudervleugelen. Dees
heeft in de rechte hant een' bloemenbondel of rui- ker [A] van bloemen, en in de flinke een brandende fakkel. (A ] De Schilder Sandrart, van wien wy te vooren gewach gemaekt heb-
ben over de Maentbêelden, had hem in plaets van een' ruiker in de eene hant gegeeven eenige Zonnebloemen, en voorts zyne fchildery genoegzaem over- eenkomende gemaekt met dit en 't voorige beelt, gelyk te zien is uit het volgende byfehrift van Vondel: O fchoonfte Jongeling, uw blonde lokken zwaeyen
Om 't hooft, en aen den hals, en geeven enen glans. Uw voegt eenJheeuwit kleet, uw hooft die blyde krans", Uw eene hant de toorts: de Zonnebloemen draeien In d'andre hant zich om, en volgen 't lieve licht. Gy zyt de dagh, of voert den dagh in uw gezicht. De brandende fakkel betekent derhalven het licht der Zonrte en den dagh:
gelyk in tegendeel eene uitgedoofde de duifternifle en den nacht: waervan ons reets een voorbeelt is voorgekomen in ons tweede deel over 't eerfte beelt des Slaeps bladtz. 406. Van den dagh en den nacht vindt men dit raet- (i)Lib.X. zei by Atheneüs (1): daer zyn twee Zufters, waervan de eene de andere C*P-19- baert, en die gebaert heeft, wordt wederom geboren van die geene, van welke zy zelfs geboren is. |
|||||
|
DE
|
|||||
|
DE UUREN VAN DEN DAGH. 125
E UUREN VAN DEN DAGH.
VErmits 'er dikwyls gelegentheit voorkomt tot het a£
maelen of uitbeelden der uuren, zoo heeft het (niette- genftaende men daertoe mede ontwerpen van anderen, ge- merkt ze door veelen befchreven zyn, zou kunnen ontlee- nen) ook my goetgedacht te overleggen, hoe ik de zelve elk, onderfcheiden van de andere, zoude mogen affchet- > fen; te meer omdat de verfcheidenheit den leergierigen ver-
nuften doorgaens aengenaem is. Zoo zeg ik dan, dat de Uuren, uitmakende een getal van vierè'ntwintigh, Dienae- relTen der Zonne, en Geleidfters van de koets of wagen der zelve zyn; elk op haeren rang naefr. of nevens den dif- fel gaende: waervan Ovidius in het II. Boek der Herfchep- pingen aldus fpreekt door den mont van Vondel: Toen nu de Vader * zagh, hoe hemel, aerde, en lucht a/vvSé*
Begon te bloozen, en de af gaende maen, ter vlucht vanFaë-
Haer horens kortende, verdween, en neerging daelen> thon'
Beval hy d'Uuren flux de paerden voort te haelen,
Tefpannen voor de koets. Zy volgen met der fpoet Dien lafl, en haelen vier Vierfnuivers, fnel ter voet, Verzaet van hemelfchen ambroos, uit verfche weiden. En toomenze met hun gebit. En van 't Hof der Zonne fprekende zecht hy door den wel-
ven Vertaeler: Te rechte en flinke bant beftuwen hem hetjaer,
De dagen, maenden, uur en eeuwen enz. Bokkatius noemt, in zyn IV. Boek van de Geflachtrekening der
Goden [A],de uuren Dochters van de Zon en van Chronus, 't welk een Griekfch woort is, en den Tyt betekent: omdat door den loop der zonne, in zekere uitgeftrektheit des tyts, de uuren gemaekt worden, die, achter malkander volgende, te weeg brengen, dat de nacht voorby gaet, en de dagh komt, in welken de zon, door of langs den achtereenvolgenden voortgang der uuren, intreet [B]? zynde door d'Uuren van den dagh de hemelpoorten (verfta de ge- boorte des lichts) voor haer, te weten de zon, geopent: van wel- ken [A] Aen 't derde Hooftftuk : daer hy zecht, dat deze Ouders aen de
uuren gegeeven worden door Theodontius , en hy zelfs maekt 'er vorder die uitlegging van, die by onzen Schryver hier nu volgt. Doch uit wien Theodontius die Geflachtrekening der uuren heeft getrokken, is my onbe- kent: behalven dat ik alleenlyk kan zeggen, dat het mogelyk een verdichtfel zal zyn van laetere Fabelfchryvers : alzoo de verdeeling van den dagh in uuren in de aloude tyden noch niet bekent geweefl is: gelyk aenftonts nader zal blyken. [ B j Even als op eenen wagen, zecht Bokkatius, haer door de uuren toebe-
reidt. Doch de dagh voert de Zon niet aen, maer in tegendeel de Zonne den dagh. III Deel Ii
|
||||
|
taö DE UUREN VAN DEN DAGH;
ken dienft der Uuren Homerus ook fpreekt [C], zeggende dat ze
de WachtereiTen van de poort des hemels waren, en dat de bezor- ging der zelve haer aenbevolen was. En Ovidius, Homerus naer- volgen-
[C] In 't vyfde boek van zyne Ilias v. 749 en wederom by herhaeling
in \achtfte boek v. 393. Doch onze Schryver begaet hier wederom eenen niisflag , daervandaen komende, dat hy of niet geweeten, of niet opgemerkt heeft, dat het woort Horaby de Grieken en Latynen niet alleen eene uur^ maer behalven andere betekeniffen ook den tyt, en in 't byzonder een fai- (1) Ivta- fofn of jaergetyde te kennen geeft (1): En dat Homerus niet de uuren ver-
crob. Sa- ftaet, maer Jaergetyden, die men aenmerkte als zekere Godinnetjes $ die niet turn. Lib. alleen het beftier der faifoenen ( 2) en het weer hadden, maer aen welke ook I. cap. 21. ajje fjkjjfl.^ dïe betrekking had tot den tyd, was toevertrouwt; zulks blykt (2) Ho- zelfs daeruit, dat ten tyde van Homerus, en noch lange na hem, de ver-
iat.Lib.1. deeling van den dagh in twaelf uuren noch niet is bekent ge weeft, zynde Od. XIL QOk ze^fs ket WOOrt fora in de beteketuffe van uur eerft begonnen gebruikt 5' te worden, nadat de verdeeliug van den dagh in 12 deelen (waèrvan He-
rodotus in zyn tweede boek de Babiloniers fielt tot uitvinders, en zecht^ dat de Grieken de zelve van dat volk geleert hebben) al een' geruimen tyt te vooren was ingevoert: gelyk Salmafius aentoont in zyne Exercit. Plin. pag. 446. 451. 458 & 463. Zie onze Aenmerking A. over 't beek Kerkvoogdy II. Deel bl. 63 , en Kafaubonus over Atheneüs Lib. I. cap. 1. en Lib. l^L cap. 10. Dat nu de jaergetyden door Homerus niet onaerdigh verdicht wor- den de deurwachtereffen des hemels te zyn, en des zelfs poorten te fluiten en te ontfluiten, kan een iegelyk van zelfs zien j brengende zy elk op haere beurt uit den hemel eene andere gefteltheit over de aerde, en de verande- ringen van 't jaer door des zelfs poorten uit en inlaetende: waerop het mede ziet, dat Homerus haer teflèns het werk toefchryft van de lucht te betrek- ken met wolken , en ook wederom helder en klaer te maeken. Wy meenen ook , dat in de plaetfen van Ovidius, aengehaelt door onzen Schryver, niet de uuren > maer deze Godinnetjes der jaergetyden moeten verftaen worden. Want wat waeren 'er 24 dienareffen van nooden om de vier paerden der Zon- he voor den wagen te fpannen ? en wat zouden de uuren van den Nacht doenby dien wagen, waerby het immers altyt helder dagh en zonnefchyn is ? het geen Ovidius ook wel in aenmerking heeft genomen, wanneer hy onder dat gezelfchap, dat hy ter rechter en ter linker zyde van de Zonne en des, zelfs hof plaetft, den Nacht niet fielt: en hoe zullen 'er dan de uuren van den nacht te pas komen? die 'er evenwel volgens de vertaeling van Vondel en anderen ook ilaen: of men moeft (dat zeer wanvoeglyk zoude zyn) willen gelooveii , dat Ovidius aldaer alleen de uuren van den dagh hadde begreep,en,het geen hy echter in 't minfte niet te kennen geeft: gelyk hadde moeten gefchieden, indien hy ze 'er had willen flellen in onderfchei- ding van de uuren des nachts. Eene zwaerigheid zoude iemant kunnen mae- ken tegen deze onze uitlegginge omtrent de laetfte plaets van Ovidius, en denken, dat de famenhang der woorden die niet wel toelaet, zullende het niet fluiten, dat de Dichter zoude zeggen, dat 'er ter rechter en ter linker zy- de van de Zonne Jlonden de dagen, de maenden , het jaer, de eeuwen , de fai- foenen , en de lente, de zomer enz. fchynende het woortje en de lente, den zomer, den herfft en den winter te onderfebeyden van 't naeftvoorgaende faifoenen,daer die doch de zelfde zyn. Maer die geene,die taelkundigh zyn, weeten > dat by de Latynen het woortje en dikwyls niet van die betekeniffe kj dat het verfcheidene zaeken te famenkoppelt, maer tot verklaeringe ftrekt van 't voorgaende, en zoo veel zeggen wil als naementlyk, of te weeten: ge- lyk diegeene,die in deze tael geoeftent zyn, zich uit deze twee voorbeel- den (om 'er geen meer aen te haelen) kunnen te binnen brengen. Het een is van Cicero Pamil. Lib. VIL Ep, 6. Tu modo ineptias ijlas, & defideria ur- his, & urbanitatis depone: dat is, laet gy Jlechts die zotternyen, en 't verlan- gen na de Stadt, en na des zelfs hqffelyk leeven vaeren. Die zotternyen, die Cicero aldaer in zynen vrient,die met Cezar na Engelant was overgedoken, alboertende berifpt, waeren, dat hy na Rome, en die manier van leeven, die
|
||||
|
DE UUREN VAN DEN DAGH. ft?. '
volgende, fielt ook de Uuren, te gelyk niet Janus, tot Póortie-
rinnen des hemels. Een Griekfch Dichter* naementlyk Nonnus Pa- nopoS-
die men daer gewent was, te veel verlangde . daer't hem nutter was by
Cezar te blyven, en zyne bevorderinge by hem te zoeken: derhalven zyn die zotternyen , en 't verlangen na de Stadt enz. geen byzondere zaeken, maer de zelfde , en zoo is en 't verlangen zoo veel te zeggen als naementlyk 't verlan- gen enz. De andere plaets is van Juftinus Lib. XLI. cap. 2. $. 4. alwaer hy, fpreekende van de Parthen, zecht: Armorumpatrius ac Scythicus mos; dat is, zy hebben de wapenhandel van 't land, daer ze uit gefprooten zyn, en van Scithië-: dat is, naementlyk van Scithië: want dat was het lant, van- waer de Parthen oorfpronkelyk waeren. Gelyk dan Ovidius by den wagen en in 't hof der Zonne, niet de uuren , maer deze Saifoen- of Tytgodiri- netjes fieltj alzoo moet men ook die plaets bevatten, die terftont hierM door onzen Schryver verder wordt aengehaelt uit Ovidius (1), en ver- (t)Fafï; flaen, dat Janus, aen wien Ovidius het beftier van 't ganfche Jaer geeft, Llb-I-vi aldaer gezecht wordt, niet met de uuren, maer met de Saifoenen of Jaer- I25* getyden gejielt te zyn. over de deuren des hemels. Want dat de Heer Hoog- vliet, wiens verraeling wy anders hoog achten en zeer pryzen, dit, zoo wel als onze Schryver;, ook verftaen heeft van de uuren, daertoe, geloof ik, dat hy bewoogen is door't byvoegfel; mites, dat Ovidius by 't woort hora fielt; betekenende het zelve, zachte, goetaerdige, lieflyke, bevallige t het geen de Heer Hoogvliet dan niet -quaelyk toepaft op de getemperde uuren van den morgen- en avontftont (dat evenwel meer plaets heeft in den zomer dan in den winter) wanneer de Hemel niet ongevoeglyk wordt gezecht te worden geopent en geflooten. Doch onzes eragtens geeft de Dichter dien Mem aen de Saifoenen, of der zelver Godinnetjes, (mogelyk in navolging van Theokritus (2), die haer zachte of tedere en lieflyke voe- (5)Eidyli, ten geeft) omdat de outheit gewoon was de zelve af te fchetzen als zoete en xv* v* lieftallige Jonkvrouwen, en daerom ook metgezellinnen te maeken van de ° ", Gratia, of Godinnetjes der bevalligheit; gelyk Ovidius (3) haer plaetfl: in (3)Fafo 't gezelfchap van Flora, of de Godinne der bloemen: hoewel het de Heer Lib- v* Hoogvliet ook daer voor de Uuren te onrecht opvat. En wie moet niet v' Z17% bekennen, dat die vinding der Ouden goet is ? zoo hy maer denkt, dat de getempertheit der Jaergetyden, zelfs de winter niet uitgeflooten, eeneoor- zaek is van alle vruchtbaerheit, toonende zy den menfeh alzoo haeren zachten inborft en mildaedige goetaerdigheit: waerom ze ook Ariftoteles te recht (4) (4) D<s noemt, die fchoöne en alles voortteelende Saifoenen, die den zomer en den win- mundo ter telkens in order doen wederkeeren. Men zie haere Schildery geeftigh be- cap' s' fchreeven in 't laetfle hooftftuk van 't eerfte boek der Verbeeldingen van Fi- loftratus: die hier ten overvloet in voldoen zal. Voeg hier nu noch by» dat deze Godinnen door de outheit niet alleen als beftierflers der Jaergety- den, en wat wy verder gezecht hebben, zyn aengemerkt, maer ook als die geene> die de fchoonheit en fieraet gaven aen alle dingen: gelyk ook het woort Hora by de Grieken fomtyts de fchoonheit zelfs betekent: omdat nae- mentlyk de tyt alles by trappen brengt tot zyne volkomenheit, zonder wel- ke 'er geene fchoonheit is. Zie Gravius in Letfïon. Hefiodeis cap. 23. ea 'Heinfius over Ovidius Fajl. Lib. F~. v. 217. Van de kracht van 't woort hora, is ook reets iets gefproken in ons tweede Deel' bl. 64. Zy worden verdicht te zyn de dochters van Jupiter en Themis> en de Vbedtfiers van Juno: de uitlegging van welke zaeken, als mede haere verfcheidene naemen, en an- dere diergelyke dingen, wy hier kortsheits halven voorbygaende, den Leezer wyzen na den voornoemden Gravius; alsmede na Notalis Comes Mythol. Lihi. IV*. cap. uit. Gyraldus Synt. Deor. XIII. col. 418 & 419. Steph. Piglmus in Themtde Dea. Athenceus Lib. XIV. cap. 20. Payfanias Lib. I. cap-* gj. Lib. II. cap. 13 & 17 & Lib. V. cap. 17. Phumutus ds Natura D-eorum cap. 29. Of- pheus'Hymno in Horas, en Hyginus Fob. 18.3., welke vier laetften zeer verfchillen niet alleen in de naemen zelfs, (dat niet vreemt is in Fabelen) maer ook zèodanigh in der zelver getal, dat 'er Higinus uit fommigen negen en uit anderen wel tien optelt: het welk men moet begrypeti daerom te ge- I i 2 fchieden,
|
||||
|
728 DE UUREN VAN DEN DAGH.
nopolitanus, befchryft [D] de Uuren als Dochters van hetjaer',
en Dienflmaegden der Zonne; daer hy by verfiert, dat ze den Hemel wapenen tegen Tiföeus, en, by malkanderen te famen ko- men in het hof der Zonne. Willende dan hier een begin ma- ken, zoo zullen we, met het opkomen der zonne, het bcclt doen verfchynen van DE EERSTE U Ü R.
E En fchoon en lachend Meisje, wiens hairen aen de voor-
zyde des hoofts 200 blont als gout, en luchtigh in den wint zyn gefpreit, maer achter of in den nek fluik neder- hangen en grys zyn. De kleeding is beknopt en lyfver- wigh, en 't beeft, dat met fchouderwieken voorzien is, ffaet gereedt als om te vliegen. In des zelven rechte hant, of hoe en waer't eenen vernuftigen uitbeelder beft dunkt, ziet
fchieden, omdat eenigen over elk Saifoen niet enkel een Godinnetje, maer
meer, (gelyk af te neemen is uit de bovengemelde Schildery van Filoftratus ) en mogelyk wel twee of drie, geftelt hebben: waervan men bepaelder zou- de kunnen ïpreeken, indien men de Schryvers noch hadde, waeruit Higi- nus die naemen heeft getrokken. Hoe verder de uuren in 't algemeen zou- den kunnen worden afgebeeldt door eenen Cinocefalus, kan gezien worden uit onze Aenmerking B. over 't beek JVacht, 2 Deel bl. 620, en hoe door een' zekeren waterlooper, gebruikt by de Ouden, zDeelbl. 63. Die van den dagh in 't byzonder heeft Vondel in zynenFaëthon vertoont als gekleedt met witte gebloemde rokken, en roode fluierkleeden, zynde haer hooft geflert met eene ftraelende zon, en groene kranfen. Die van den nacht geeft hy zwarte rokken met Harren bezaeit en blaeuwe fluierkleeden; op haer hooft fielt hy eene maen, en omkranft het zelve met flaepverwekkende kruiden, als nachtfchaëde, en laet haer bilzengroen en flaepbollen in de hant draegen, en op den rugh zwarte vleermuisvleugelen. Alle welke dingen van zelfs zoo klaer zyn, dat ze zonder uitlegging gemaklyk verftacn worden. De dagh- uuren had hy ook wel met een' krans van Vygeboonen (Lupimim) kunnen (i)Hifi. optoien: omdat Plinius (1) en uit hem ook Pierius (2) fchryft, dat de Lant- Nac Lib. lieden aen dit gewas by dagh, ook zelf als de zon, waerna het zich wendt, XVIII. met wolken bedekt is, altyt kunnen zien, wat uur het zy. By Horus Apollo c- J4- vindt men (3 ), dat by de Egiptenaeren het Nylpaert een beelt was van eene (2) Hie- uur: maer alzoo hy dat zyn zeggen met géene reden bekleedt, en de leezing i°VTnLlb' van ^e P*aets mogelyk zeer bedorven is, zoo kunnen wy daervan niets ze- cap. 49. kers zeggen, en willen ons met de giffingen der Geleerden, over de zelve (3)'Lib'. gemaekt, niet ophouden. Men zie daerover de aenmerkingen van Cauffinus, II. c. 20. en Johannes Cornelius de Pauw. [ D ] Zoo onze Italiaen Nonnus zelfs geleezen had of altoos te recht ge-
leezen, en verftaen, zoo zoude hy weeten, dat die ook van de Saifoeneri fpreekt, en vier Hora ftelt: hoewel hy der zelver getal ook eens twaelf maekt met opzicht op de 12 maenden. Wat het zeggen wil, dat hy haer dogters van 't jaer, en dienareflen van de zon maekt, heeft geene verklae- ring lioodigh: en't is van geen belang, dat hy haar dus een' anderen Vader geeft, als wy boven gemeldt hebben : zulke dingen komen in de fabelen telkens voor, en elk Dichter heeft vryheit in diergelyke dingen dat geene te vertieren, dat hy meent geeftigh en aerdigh gevonden te zyn. Zie Non- nus zelven, hoewel hy anders geen Poëet is van veel aengelegenheit, Dionyf. Lib. I. pag. 22. JAb. II. p. 56. Lib. XI. extr.p. 324 & 326. & Lib. XII princ. p. 326 & 328. |
||||
|
DE UUREN VAN DEN DAGH. . 129
ziet men het karakter of merkteken van de planeet Sol ( de
Zon, ) 't welk rechtop om hoog moet vertoont worden, en zoo groot zyn, dat men 't gemaklyk befchouwen kan. In de flinke hant heeft het een' bondel of ruiker van geele en roode bloemen, die even.beginnen open te gaen. De Jongkheit, fchoonheit, lach, en bloemebos komen hier te pas,
om aen te duiden, dat door 't opkomen der zonne met haer heldere ftraelen, zich de geheele natuur verheugt, terwyl de velden lachen, de bloemen ontluiken, het vrolyk gevogelte zyn' lieflyken zang uiG de bladerryke takken laethooren, en alle andere dieren zich verïiifti- gen en bly aenflellen. Seneka befchryft dit in zyn' Razenden Herku- les [ A ], op deezen zin: *De Zon nugereezen boven de kimme fchiet haere Jïraelen van den kruin des bergs Eta, en verguldt de toppen der Tbe- baenfche boffchen, berucht door 't getier der feejlhoudende Bacchanten T>e maen verdwynt: en de zwaere arbeit wederom aenkomende brengt allerhande zorgen met zich en ontjluit de huizen. 'De herder zyne kudde gedreeven hebbende in de weide fnydt het gras, daer een daeu op leit van kouden ryp T>e jonge kalveren, uit wier voorhoofden de hoornen noch niet zyn doorgebroken , fpeelen en huppelen vry en vro- lyk in de ruime beemten: en de koeien, welker uiers zy ledigh hebben gezoogen, graezen om de zelve wederom te vullen met melk. Het der telendjonge geitje fpringt lucht igh gins en weer in het zachte gras. 1>e nachtegael, die in den top van een' boom een zoet gezang zit te queelen , maekt zich gereet, terwyl haere jongen om aes fihreeuwen » om met het ryzen van de nieuwgeborene Zon uit te vliegen : en eene meenigte van allerleie vogelen rontom haer zittende ztngt met ver- sheide toonen een aengenaem gezang, en geeft met haere Jiem te ken- nen, dat de dagh aenbreekt. Dat het hair over 't voorhooft goutgeel is en zich in den wint uit-
fpreit; maer aen 't achterhooft Huik neerhangt en grys is, beduit, dat de uuren in korten [ B ] tyt haer begin en einde hebben. Het kleet is lyfverwigh, om dus de roodheit te verbeelden, die
de Zon, als ze boven onze helft des aerdkloots opkomt, in 't ooften veroorzaekt. Hiervan zeit ook Virgilius in 't VII. boek van zynen Eneas [Cl, met Vondels tael: Het
[A] v. 132. ]am cseruleis eveftus equis
Titan fumma profpicic Oeta , &c.
{ B ] Dit is niet meer eigen aen de eene uur , dan aen de andere, maer aen
alle gemeen: en hierom hebben ze ook alle aen 't achterhooft grys hair, om dus te kennen te geeven, dat, hoe jong fommige ook uit de kleur van 't hair des voorhoofts, dat is in haere geboorte zelfs, mochten fchynen, echter haere grys- heit, ouderdom en einde naby is,enteffens met haere jongheit al een begin heeft. Maer zoo de fchikking dezer uur beelden wel zoude zyn, zoo moefl onze Schry- ver de kleur van't hair des voorhoofts in elk beek zoo hebben verandert, dat men daeruit eenigh onderfcheit zach niet alleen tuflchen de eerlte uur en de tweede, de tweede en de derde, maer ook zoo vervolgens tuflchen alle ; daer hy 'er nu met de vierde uur reets uitfcheidt, als ten einde zynde van zyne vindingen: of hy hadde het hair op het voorhooft in alle even eens moeten maeken, gelyk hy gedaen heeft met de vleugelen,zynde dat geene,dat daerdoor uitgedrukt wordt, aen alle uuren, gelyk gezecht is, gemeen. [C] v. 25. Jamque rubefcebat radiis mare, & aethere ab alto
Aurora in rofeis fulgebat lutea bigis. '• III Deel. Kk
|
||||
|
130 DE UUREN VAN DEN DAGE
Het water bloosde alree van V held're morgenroot:
1) 'Oranje dageraet befcheen den hemelkloot 'Daer boven met den glans van haeren roofewagen En Ovidius in het tweede boek zyner herfcheppingen [D]t T)e 'Dageraet qnam uit den Ooflen aengetreeden > Ontjloot de purpre poort en roode roojèzael. Het heir der ftarren, van den klaeren morgenftrael f^erdreeveiti nam de ivyk enz. 's Kleets beknoptheit en de fchoudervleugels, waermeede het maeg-
fdeke aenftonts fchynt te willen wechvliegen, verbeelden der uuren fnelheit. Het planeetmerk der zonne voegt hier, omdat d'Ouden den dagh
en den nacht elk [E] twaelf uuren gaven, die men flaneetifche noem- de, [ D ] v. 112. ------ecce vigil rutilo patefeck ab ortu
Purpureas Aurora fores & plena rofarum
Atria: diffugiunt ftellce. Meer andere diergelyke plaetfen brengt deltaliaen ukverfcheideLatynfchePoè'e-
ten by. Dochdie zyn gemeen, en komen overal voor, en 't is niet noodigh de zelve hier in te voegen. [E] Hieruit onttlont derhalven een nootzaekelyk gevolg, dat de dagh-uuren
in den Zomer langer waeren dan de nacht-uuren, en de nacht-uuren wederom kor- ter dan de dagh-uuren, en zoo in tegendeel in den winter :gelyk een taelkundigh Leezer breeder kan nazien by Aldus Manutius in zyne Voorreden over Palladius., en bySalmafiusinzynei&i?rata£. Plin. op de 446 en eenige volgende bladtzyden, dat ook breeder zal moeten aengeweezen worden in onze aenmerkingen over de der- de uur van den dagh, behalven 't geen reets gemeldt is in onze aenmerking B over 't beelt, dat tot opfchrift voert Burgerlyke dagh: alwaer wy ook hebben aenge- toont, dat zulks ganfch ftrydigh is met de Regeering der Planeeten:en evenwel is het waer,dat de Ouden aen een iegelyk der zelve eene byzondere uur hebben toe- gefchreeven. Maer dat waeren de uuren niet, waerna zy gewoon waeren in hunne dagelykfche bezigheeden en uurrekeningen den dagh en den nacht te ver- deden , beginnende der zelver eerfte uuren, gelyk mede reets gezecht is, mee den opgang der zonne > en met des zelfs ondergang. Maer om de Planeetifche uuren te vinden, namen zy een' burgerlyken en te gelyk equino&iaelen dagh , dat is zoo een etmael, waerin ter gelegenheit der nachtevening de dagh en dei nacht even lang zyn, en gevolglyk de uuren van den dagh en van den nacht ook even groot, zynde zulke uuren om die reden ook genoemt equinocliaele uuren. De uuren nu van zoo eenen burgerlyken en equmoétiaelen dagh, of dusdaenigh een etmael, telden zy niet zoo, datzy met den opgang der zonne begonnen te tellen de eerfte dagh-uur, en zoo ook met des zelfs ondergang de eerfte nacht- uur, gelyk zy anders gewoon waeren: maer, gelyk wy in onze Aenmerking A. over 't laetftgenoemde beelt hebben aengeweezen, dat de Romeinen het begin van hunnen burgerlyken dagh, dat is een etmael, fielden met den middernacht, zoo fielden zy in deze uitrekening ook die uur, die net met den middernacht begint, tot de eerfte uur, en noemden eiken dagh der weeke na die Planeet, welke op die eerfte uur wordt gezecht te regeeren: zoo dat,by voorbeek, op den Saturdagh de Planeet Saturnus, waerna die dagh alzoo genoemt is, moet begreepen worden te heerfchen niet de eerfte uur van den natuurlyken dagh, komende met de geboorte van 't licht, maer van den burgerlyken dagh, beginnende met den mid- dernacht, dat is , die uur, die'er na de tegenwoordige verdeeling, by onze Ne- derlanders en de meeft andere volkeren gebruikelyk, verloopt 's nachts van twaelf uur tot een. Deze rekening van de Planeet - uuren hebben de Romeinen, na 'c berigt van Dion QaJJins Lib. 37 p. 37, en uit hem Xiphilinus en Pompejo p. 8. over- genomen van de Egiptenaeren, welke den burgerlyken dagh, volgens 't getuige- nis van Plinius L, 2. c. 77. ook van middernacht tot middernacht rekenden, en die pla»
|
||||
|
BE UUREN VAN DEN DACH. 131
de, omdat op ieder der zelve een der planeeten zegt men heerfcht,
Giraldus fchryft in zyft boek van de Jaeren en Maenden dezen aen- gaende dus: Omdat de Starrekundigen zeggen, dat 'er f eiker uurs een der planeeten heerfcht en V gezagb voert, en dezaekenderjlervelin- gen, naer ze voorgeeven ,befchikt ; zoo zyn'er daerom ook uuren der pla- neeten of dwaelflarren gemaekt ■> die door hen planeetuuren genoemt wor~ den. Die hier meer van begeert, leze [F] Ptoleméüs en Theon. Voorts
planeet • uuren niet lang voor den tyt van Dion, geiyk hy zelfs fchryft, hadden
ingeftelt, zoo dat die vinding niet zeer out is. De wyze , waerna deze regeering der planeeten volgens de uuren gerigt is, zecht Dion dat tweederhande gemelde wordt. Naementlyk de planeeten, na de orde van der zei ver kringen fchikkende, Satumus, Jupiter, Mars, Sol, Vems, Merkurius, Luna, en van voorenafaen begin- nende , gaven zy de heerfchappy van den eerften dagh hunner week aen Saturnus; dan fioegen zyde twee volgende planeeten over , en gaven aen Sol of de Zon de heerfchappy van den tweeden dagh; en deeden ook zoo vervolgens met de overige dagen, telkens twee planeeten overflaende, tot dat elke planeet een'daghhadde: van welk overflaen der twee tuflehenkornende planeeten de oorfaek kan gezien worden by Dion zelven. De tweede manier van uitrekening der planeetregeering is deze: Den burgerlyken en equino&iaelen dagh, dat is nacht en dagh te famen , jn 24 uuren verdeelende, gaven zy de eerfle uur aen Saturnus, de tweede aen Jupiter, de derde aen Mars , en zoo voorts de overige aen de andere planeeten in orde; en aldus de agtfte wederom aen Saturnus,de negende aen Jupiter, en zoo ver- bolgens, in't ronde : waerdoor de vierentwintigfte uur vallende op Mars, zoo quam by gevolg de eerde uur van den tweeden dagh op Sol, diealzoo de heerfchappy van den tweeden dagh bequam: gelyk die 24 uuren weer op de. zelfde wyze uitgetelc zynde, de eerfte uur vanden derden dagh viel op Luna, en.dien dagh aen de heerfchappy van die planeet onderwierp: en zoo vervolgens tot.den einde der week toe; voerende elke dagh den naem na de Planeet, die de heerfchappy over den zelven dus bekomen had. Zie Xilander over de aengeweezene plaets van Dion. Aengezien nu dat de regeering van een iegelyke Planeet uit hoofde van dit alles op den enen dagh nootzaekelyk moet vallen op een geheel andere uur dan op den anderen dagh, gelyk onze Schryver ook zelfs wel gemerkt heeft, en dat daer- om ook de by zondere uuren zoo van den dagh, als van den nacht, zeer qualy k door eenigh Planeetmerk kunnen worden uitgebeeldt; zoo zoude iemant, indien hy dit echter wilde trachten te doen, voor eerft moeten zorg draegen, dat hy daer- toe nam een' equinoótiaelen dagh, en ten tweeden ook een' bepaelden dagh der weeke , kunnende daertoe geenen dagh - gevoeglyker neemen dan dien,. daer de Egiptenaeren, de uitvinders der planeetregeering, de week meede begonnen, naementlyk den Saturdagh. Maer daerin zal hy weer deze wanfehikkelykheit vinden, dat de Planeet Saturnus nochteop deeerfte dagh-uur, nochte op de eerfte nacht-uur (dat is na de tegenwoordige rekening dien tyt,die des morgens en des avonds zich uitftrekt van de zesde tot de zevende uur) niet zal te pas komen op dien dagh, die na des zelfs regeering genoemt is, moetende die uuren afftaen aen Mercurius en Sol, eri nooit op de eerfte uur van den dagh regeerende, uitgezon- den des Maendaghs, en de eerfte uur van den nacht des Sondaghs: en wie kan nu zelfs met de allerminfte waerfchynelykheit denken , dat onze Schryver het bovengemelde heeft waergenomen , en zich juift bepaelt tot den Maendagh ? behalven dat zulks ook een zeldzaeme verkiezing zoude zyn. Daer blyft dan noch overigh, dat men onbefchroomt zegge, dat hy van alle tytverdeelingen der oudheit, zoo van uuren als van dagen, en al wat daertoe is behoorende, geheel onkundigh geweeft is, en niets als verwarde denkbeelden gehad heeft. [F ] Wie zou niet meenen, dat onze Italiaen deze Schryvers geleezen hadde?
het welk indien was gefchiedt, zoo zouden zyne mifflagen zoo grof niet zyn ge- weeft. Maer hy wyft 'er zynen Leezer heen, om dat Giraldus den zynen er ook heenzendt: uit welken Schryver evenwel alleen hy voor een groot gedeelte beter zoude hebben kunnen onderricht zyn,indien hy hem te recht geleezen, en K k 2 verftaen
|
||||
|
i32 DE UUREN VAN DEN DAGH.
Voorts fpreekt Joan. Sakrobosko, in zyn Computus Ecclejiaflicus,
dusdanigh: Ook moet men aenmerken, dat de dagen der week, volgens verjcheide Schryvers, verfcheide naemen hebben. Want de Heidenfche Ftlozoofen noemen ieder dagh van de week naer de planeet, die op de 'eerfte uur van dien dagh heerfcht: zeggende zyt dat de planeeten, de een voor-, de ander na* heerfchen op alle de uuren van den dagh [G]. Hoewel nu op eiken dagh der weeke, ieder uur een byzonder eige planeet heeft, verfchillende van die der andere dagen, zoo is nochtans ons voorneemen, om op zich zelven alleenlyk de twaelf dag-uuren en ook zoo veel uuren van den nacht te vertoonen,zonder acht teïlaen op eiken dagh in 't byzonder of der zelver vervolg in deniirkel of om- trek van de week: zulx datweaen d'eerfte uure van den dagh Hechts tot een kenmerk toevoegen het planeetteken der zonne, als welke de uuren onderfcheit, en eene maet des tyts is. Dit gezegde zy hier genoeg, en ftrekke ook tot verklaering van de planeetkarakters der volgende Uurbeeld en. verftaen had. Zie dien geleerden Man col 8n. 812. 813. en 817. Wil iemant
van onze Leezers een regifter van de uuren der regeering van de planeeten heb- ben ; en verder van 't vermogen, dat de zelve voornaementlyk omtrent de plan- ten wordt toegefchreeven, onderricht zyn , die zal het een en ander vinden by A. Munting, in een korte fchets vertoont voor zyn beken.de werk, genaemt de waere oeffening der Planten. f G J Het zelfde geeft ook Ovidius te kennen in zyne Ibis v. zn. daer hy tegen
zynen quaetaerdigen Vyant zecht: Natus es infelix (itadi voluére) nee ulla
Commoda nafcenti ftella levisve fuit: Non Venus affulfit, non illa Jupiter hora, Lunave non apto Solvè fuere loco:
Nee fatis utiliter pofitos tibi prsebuit ignes, Quem peperit magno lucida Maja Jovi: Tefera, nee quicquam placidum fpondentia, Marris Sidera prefferunt, falciferique fenis. Van dat voorgewende vermogen der Planeeten hebben wy reets iets gezecht m onze Aenmerking F. over 't beek Genegentheit, 1 Deel bh 469. Zie ook Ap- pulejus Florid. lib. 2. DE TWEEDE UUR.
WEder een jong Meisje, of Maegdeke, dat de wieken
uitipreit als of 't heene vliegen wou. Het hair van dit heeft de zelve ichikking en kleur als dat van 't voorgaende, doch is omtrent het voorhooft minder blont. 't Kleet is kort . en goutgeel, maer meteenige wolkjes of nevelen bemaelt,ter uitbeelding van dat de Zon in deze uur de dampen des aerdryks, die meer of minder Zyn naer de vochtigheit of droogte des verleden weers, 't haerwaert trekt. In de rechte hant houdt het aerdiglyk 't planeetteken van Venus ten toon, en in de flin- ke een bos zonnebloemen [A], of cikorei met de bloeifêls, die,
[ A ] De Zonnebloem, en alle andere gewafTen,die haere bladeren of bloemen
na den loop der zonne wenden, kunnen niet meer cot een beek van de tweede, als
|
||||
|
DE TWEEDE UUi i33
die, naer blyk van de waerneming der Ouden, én gelyk wy
pok zelfs [B] zien, de draeiing der zonne gefladigh volgen. Wat den vleugelen, 't hair,en de kortheit des kleets belangtjdaer-
van is in 't eerfte Uurbeelt gefproken, en kan daer ook dienen tot verklaering van die dingen in de volgende beelteniflen. als van eenige andere uur ftrekken: omdat ze zulks niet doen op de tweede
uur van den dagh alleen, maer den ganfchen dagn door. En ik verwonder my over onzen Schryver, dat hy de Zonnebloem hier als een eigen kenteken toe- voegt aen de tweede uur, daer hy dat zelfde merk naderhant ook geeft aen de vyfde uur: dat weinigh fluit, en in beelden, die van malkanderen onderfchei- den moeten worden , verwarring baert. De Zonnebloem voorts, hier vermelde, is niet die van Peru (want die heeft de eigenfehap niet, die hier wordt byge- bracht) maer een ander gewas: waervan wy gefproken hebben op de óo bladt- zydevan dit Deel. [ B] Wel in andere gewaflèn, maer niet in de Zonnebloem van Peru: gelyk
zoo even gezecht is. D E D E R D E U U R.
OOk al eenMaegdeke,met hoofthairen als gezeit is. De^
ze moeten van voore tullchen blont en zwart wezen 9 en 't beek, gelyk d'andere,wieken hebben,en als tot vliegen gereedt ftaen. Laet de klederen kort en luchtigh, en voorts wederfchynigh zyn, te weten, eene verf hebben van twee deelen wit en een roodt: 't geen we zoo verkiezen, omdat, hoe de zon hooger van d'oofter kimme ryft, hoe het licht grooter en klaerder wort; en deze uur verftaet Ovidius, als hy in 't VI. Boek der Herfcheppingen zeit [A]: Gelyk de purpre lucht, doorat morgenroodt in 't Ooft
Op V kruken van den dagh zich verft en lieflyk blooft, -; A/aerftrax op V nadren van de Zony nu meer gerezen, Haer kleur verandert en wordt wit* enz. \ Beek heeft, op een bevallinge wys, het planeetmerk van
Merkurius in de rechte hant, en in de flinke eenen zonnewy- zer, wiens fchaduw op de derde uur ftaet. De vinder des zonnewyzers was Anaximenes [B] van Milete,een MNoa.
leerling van Thales: en verhaelt Gellius(i) uit Plautus dusdanigh Attic. een zeggen aengaende dit kunitwerk: ZW de Goden hem ftraften, die Lib- ll\ de allereerftc d'uurenheeft uitgevonden, en ook hem y die d'eerfte hier eenen cap'3' zon*
[A] v. 48.........'.......ut folet aër
Purpureus fieri, quum primum Aurora movetur,
Et breve poft tempus candefcere folis ab iftu. [B] Hy vermengt Anaximenes met Anaximander, zyndé Anaximenes de Leer-
ling geweeft niet van Thales, maer van Anaximander, en deze wederom de leerling van Thales, volgens Diogenes Laërtius Lib. I. §. uit. ö1 lib. II. §. 3. Stra- bo Lib. I. Eufebius Preepar. Euang. Lib. X. cap, uit. Beide worden ze geftelt als uit- III. Deel. - LI vinders
|
||||
|
i34 DE DERDE UUR,
zonnewyzer ftc ld e ,<•« my ongelukkigen den dagh van lidt tot lidt in fl uk-
ken gebroken heeft. vinders des Zonnewyzers: gelyk reets gezecht is in onze Aenmerking A. over 't
( i )Ex- beeitKerkvoogdy, IL Deel. bh 63. hoewel Salmafius ( 1) zeer twyfelt, of de vinding PTn o' van zu^e Zonnewyzers, die de uuren van den dagh aentoonen, in Griekenlant wel 44* .Ad- Zo° out Zv * ^at zé tot ^e ty^en van Anaximander en Anaximenes, die omtrent de Me- zes honderd jaeren voor Kriftus geboorte geleeft heeft, kan worden t'huis gebracht, nag. ad zynde de reden, die hy daervan geeft, op zeer goede gronden geveftigt. Dat ze Laërt. evenwel een paer hondert jaeren vroeger in gebruik zyn geweeft ten minften by L. II. de Joden, zulks blykt klaer uit den Zonnewyzer van Achaz II. Kon. 20. ix. en r' Jes» 38- 8» Te Rome heeft men den eerften Zonnewyzer gezien weinigh min- der dan drie hondert jaeren voor de geboorte van onzen Zaligmaeker : gelyk te zien is uit Plinius Hifi. Nat. Lib. Vil. cap. 60. Waeruit alzoo iemant eene zwae- righeit zoude kunnen maeken, hoe het,indien men te Rome Zonnewyzers heeft gehad, dan mogelyk zy te begrypen,dat byde Romeinen de uuren van den dagh in den zomer veel langer waeren als in den winter , en dat de kortfte dagh zoo wel twaelf uuren had als de langfte, gelyk wy hebben gezecht in onze Aenmer- king E. over 't eerfte Uurbeelt; zoo dient hier tot onderrigtinge, dat die Zonne- wyzers zoo waeren gemaekt, dat ze met verfcheide linien of ftreepen waeren doorfneeden , die de uuren van maent tot maent ( zoo men 't van dagh tot dagh hadde willen doen, zouden de ftreepen te menigvuldigh zyn geweeft) na haere verkorting of verlenging aentoonden, zoodaenigh, dat 'er telkens net twaelf wae- ren in een' dagh. Men zie deze ftoffe in 't breede verhandelt by den boven ge- melden Salmafius in zyne Exercit. Pliniance p. 449-453. Diergelyke manier van doen nam men ook waer in de boere-zonnewyzers op het platte lant: daer men op eene opene vlakte, die den ganfchen dagh van de Zon wierdt befcheenen, een vlak vierkant maekte, en in 't midden van het zelve eene rechtop ftaende fpil ftelde; aen wiens fchaduwe men de uuren van den dagh afmat, rekenende die altyt na den eerften dagh van elke maent. By voorbeelt, eene fpil,die den eerften Januari op de eerfte uur, dat is, op het eerfte twaelfde deel van dien dag, eene fchaduwe gaf van 29 voeten lang, maekte 'er op de tweede uur eene van 19,op de derde van 15, op de vierde van twaelf voeten enz; in Februari op de eerfte uur eene fchaduwe van 27 voeten, op de tweede van 17, op de derde van der- tien , en zoo vervolgens in de andere maenden: zoo dat de uuren van den dagh wierden afgemeeten door de lengte van de fchaduwen, uitgerekent na de twaelf deelen van den eerften dagh van elke maent: van welke maet der fchaduwen wy op ieder maent een regifter vinden by Palladius in zyn werk de Re Rufiica, zyn- de ook nader bericht dien aengaende te vinden by Aldus Manutius in zyne voor- reden over dien Schryver. Hetgeen men in deze twee foorten van Zonnewy- zers teweegbracht door de getekende ftreepen of linien, en door de maet der fcha- duwen, dat zelfde heeft men naderhant in de waterloopers, die men tot het aen- wyzen der uuren gebruikte, en waervan wy reets ook iets gezecht hebben in ons II. Deel. bh 63. en onze Schryver verder gewach maekt in't elfde Uurbeelt, te weeg moeten brengen door middelen, die het water met het infteeken of uit- trekken van wiggetjes ralTer of langzaemer deedt doorvloeien, na dat de dagen korter of langer waeren; gelyk ook zeer wel opgemerkt is by Salmafius ter plaetfe boven gemeldt. DE VIERDE UUR.
E En Meisje met wieken, en zoodanigh van hair als aen-
gaende d'andere gemelt wert. Het kleet is kort, en wit. Bokkatius zegt in't j.hooftftuk van'tlV.Boek zyner Geilachtreke-
ning der Goden, dat de zon nu hooger gerezen zynde, en de dam- pen hebbende verteert of verjaegt, de dagh veel helderer is. Dit is de
|
||||
|
DE VIERDE UUR.
|
|||||||
|
m
|
|||||||
|
de uur die Ovidius meent, wanneer hy, in zyn IV. Boek der Her-
fcheppingen, dus {preekt TA]: wanneer de Zonnë, door geene dampen benevelt, en zeer helder fthynende, afkaetjt fif een' fp tegel, tegen haer overgejlelt. De beeltenis houdt in de rechte hant het gewoone merkteken van
de planeet Luna of der Maene. Doch de Kunftenaer, dien dit te pas komen kan, heeft te letten, dat hy het zelve zooklaer vértoone,dat men het ter eertte beichouwinge zien magh. Met de flinke hant vertoont ze zeer aerdiglyk eene Hyacintb!oem,dusgenoemt naerHyacinthus, die, volgens Ovidius in het X. Boek der Herfcheppingen, een van Apollo zeer bemint jongeling was ; doch, by ongeluk omgekomen , in zulk eene bloem weit herfchapen. En wort hier door aengeduit, [ B ] dat de kracht der morgenzonne de planten ontlatft en zuivert van de overtollige nachtvochten, de welke met deze uure ontbonden of losgeworden zynde, de krutdeaen planten alsnu in een heet be- quaeme gefteltenis laeten,om geplukt of gefneeden te worden. Want dan zyn ze nochte te week door te veel vochtigheit, nochte te droog wegens de groote hette des zonnegloets. [A] v. 348.........quum puro nitidiffimus orbe
Oppofita fpeculi referitur imagine Phosbus.
Maer hoe Ovidius, die met deze woorden de oogen van Salmacis, waeruit een vier van hevige liefde fchitterde, vergelykt; by de Zonneftraelen, die afkaetfen op een' fpiegel, kan gezecht worden door die befchryving de vierde uur van den dagh te kennen te geeven, zulks laet ik tot verantwoording van onzen Italiaen , die dat zoo gelieft heeft te ftellen. Wat moet men van zulke geeften verwagren ? [B] Hoe dit volgende meer wordt aengeduidt door de Hiacintebloem, als door
de Zonnebloem in het tweede en vyfde Uurbeelt, of door eenigh ander gewas in de volgende Uuren, weet ik niet, en ik wenfchte, dat het de Opfteller van 'c beek zelf, zoo 't hem mogelyk was geweeft, had aengeweezen. Zeldtzaéme op- merkingen ! DE VYFDE UUR.
AL weder een gewiekt Dochtertje, dat tot vliegen klaer
ftaet, en van hair de andere gelykt. Het gewaetisook al beknopt, doch hier geverft met een weerfchyne kleur uit wit en oranje dooreen, omdat de zon, hoe zy den middagh meer nadert,des te helderer en glansryker fchynt. Het houdt in d'eene evenveel welke hant Saturnus planeetkarakter, en in d'andere een zonnebloem.' Pliniusfpreekt van de zonnebloem in 't 41. kapittel van 2yn II. Boek
aldus: Iemant die het door dagelykfche achtneming niet bevonden heeft* zal zich hierover verwonderen, dat de zonnebloem de voortgaende zon alle miren beft houwt, en zich met haer wendt en keert-, fchoon ze met wolken bedekt is. Varro[A] zegt 'er het zelve van. Ovidius verdicht dezen
[A] Do Re Ruft. Lib. I. cap. 46. Zie ook den zelfden Plinius Lib. XXII. cap. 21. en
voeg'er by, het geen wy reets boven gefchréeven hebben over 't beelt Natwrlyke êvereenfiemming tujfchen de Jerdfche en Hemelfche dingen. Maer dat Plinius hier in de aengehaelde woorden zecht, dat de Zonnebloem zulks doet op alle uuren , dat geeft genoeg te kennen, dat deze bloem niet by de vyfde noch eenige andere uur in 't byzonder paft: gelyk wy reets over het tweede uurbeelt hebben gezecht. L 1 2
|
|||||||
|
i,36 DE VYFDE UUR.
dezen aengaende, in 't IV. Boek der Herfcheppingen, dat de nimf
Klitia, door de zon bemint zynde, en van de zelve eenigen fmaet ontfangen of geleden hebbende, zoo onthutil enmoeilykwiert, datz« in deze bloem veranderde. DE ZESDE UUR.
E En Maegdeke dat 'er ftraf en ïïreng uitziet, en bJoot van
armen en beenen is, uitgezeit, dat het aen de lefte aer- dige en Ichoone broosjes heeft. 't Gewaet is vierigh roodt, Bokkatius, zegt in 't 3. hooftltuk yan
zyn IV. Boek van de Geflachtrekening der Goden, dat de zon,zich in 't midden des hemels vindende, flerker fchynfel en grooter brant [ Al afgeeft. Zoo zegt Virgilius in 't VIII. Boek van zynen Eneas, £B J *De vierige zon was tot in het midden des hemelronts opgeftegen. En hierom zyn 's beelts armen geheel naekt, en des zelfs beenen byna. 't Houdt in de rechte hant het teken der planeet Jupiter, en in de flinke een bos Lotus met bloemen [C] 'er aen: welk kruit of gewas Plinius en Theofraftus als iet wonderlyks befchryven. Men vint het in de rivier Eufrates; en 't is van die natuur, dat het met den opgang der zonne boven 't water begint op te komen, en, naer maete dat de zon hooger ryft, zich ook meer en meer verheft j zoodanigh dat het, als de zon op 't hoogfle geklommen is, verre boven 't water uititeekt, en zyne bloem,die zich allengs meer en meer ontfloten heeft, geheel open vertoont: maer de zon weder naer 't Wetten dalende,zoo zakt ook het kruit, zich van uur tot uur naer de zon fchikkende, totdat ze ondergaet; als wanneer het ook weder in 't water duikt en zich nedertrekt, dierwyze dat het des middernachts zoo diep onder 't wa- ter ftaet,dat men 't zelfs met het infteken des arms niet bereiken kan. Van ftruik en bloemen is dit gewas, volgens 't geene 'er Plinius in zyn XIII. Boek, kap. 17 en 18, over aentekent, de boonen vry gelyk, 't Heeft een dikken fteel, en zyne bladers vallen,wat korter en dun- ner dan die der boonen. De bloemen zyn wit, en de vruchten zwee- men naer mankoppen. £A] En dit zal de reden zyn , dat het gelaet des beelts ftreng en ftraf vertoont
( \ Plu- wor£k » om a^zo° ^e ftrengheit der hette op deze uur af te fchetzen. tarchus" C-^3 v' 97- Sol medium coeli confcenderat igneus orbem. delfid.& Eene menigte andere plaetfen van Poëeten geeven 't zelfde te kennen: doch Ofir. c. wy flaen die als onnoodigh over. 13.& de £C] En wel met ganfch opene bloemen .-gelyk men uit dat geen, dat hiervan
Pythias $e jj)tus gezecht wordt, van zelf kan zien Anders zal de Lotus met toêgeÜootene jö & C' bloemen gefchildert zynde liever den opgang der Zonne betekenen, eenigzins in Cu'pe- navolging van de Egiptenaeren (1), dewelke, hoewel om eene andere reeden, rus in *n die betekehiflè een kint fchilderden, dat op Lotus zat, om naementlyk te ken- Har- nen te geeven , dat de zon haer voetzel en geboorte ( gelyk zy meenden ) hadde poer. p. uit de opftygende dampen en waterdeelen: gelyk de Lotus zelve uit het water 9-2J-. voortkomt en gevoedt wordt. Van welk kruit meer gezecht zynde in onze Aen- 26. 27. merkingen B en C over 't beelt bet Zuiden, zoo is het onnoodigh iets verders dien aengaende hierby te voegen. |
|||||
|
DB-
|
|||||
|
DE ZEVENDE UUR.
|
|||||||||||||
|
137
|
|||||||||||||
|
DE ZEVENDE UUR.
DEze is in oranje kleur gekleet; vertoonende dit de af-
dalinge [A] van de voorgaende uure. Het beelt houdt in d'eene hant 't planeetteken van Mars, en in d'andere een tak- je van Lupinum of Vygboonen met de peukjes. Dit gewas wort hier geftelt, omdat het zich, hoe zeer de lucht
ook betrokken is, naer de zon keert, en aldus eenwyzer itrekt, om den boeren d'uuren [B], fchoon't graeu weer is, aen tetoonenj gelyk Flinius fchryft in 't XVIII. Boek, kap. 14. [A] Hy meent, geloof ik, de vermindering van de hette der voorgaende uur
of clen middagh: welke hette hy betekent hebbende door het vierighroot kleet, zoo geeft hy des zelfs vermindering in de zevende uur ook te kennen door de ver- mindering van dat root, het zelve veranderende in oranje. Inde achtfbe uurmaekc hy de kleur weerfchynigh uit oranje en wit: het geen kan begreepen worden goet te zyn, zoo men door de menging van 't wit onder 't oranje de verdere vermin- dering van het root, dat is, de hette der Zonne, verftaet: maer zoo men met on- zen Schryver zoude willen zeggen, dat zulks de vermindering van 't licht te ken- nen geeft, zoo zoude onzes gevoelens dat niet al te wel doorgaen, zynde 'er geen kleur, die 't licht beter verheelt als de witte: 'en dan zoude het beft zyn de ge- waetskleuren van deze twee uuren te verfchikken, en de achtfte eene oranje kleur alleen, en de zevende een weerfchyne uit oranje en wit te geeven, dat glansry- ker en helderer is als de enkele witte kleur, zullende ook alzoo de uur, die aller- naeft voor de zesde, dat is, den middagh, heen gaet, overeenkomen met die 'er naeftaen volgt. In de andere beelden was ook wel iets op te merken omtrent der zelver kleuren: maer vry willen 'er den Leezer, die 'er zelfs van oordeelen kan , niet mede ophouden. [B] Niet de zevende uur alleen, maer alle de uuren van den dagh: waerom
wy de dagh - uuren liever alle met een' krans van dit gewas wilden voorzien in onze Aenmerking C. over de Uuren van den dagh in 't algemeen. Wat het gewas zelve aengaet, zïeMatthiobs en Bauhinus over Diofcorides L. II. cap. 103. pag. 344. en Bodmis a Stapel over Tbeophrafius Hifi. Plant. Lib. VIII. cap. %.p. 927 £f 928. DEAGTSTEUUR.
|
|||||||||||||
|
E
|
En Maegdeke, wiens weêrfchynige gewaetskleur uit wit
en oranje beftaet. 't Beelt houdt het pianeetmerk der zon- |
||||||||||||
|
ne , als mede een' zonnewyzer ten toon, doch met een ander
gebaer dan de Derde Uur. Dit wort niet verheelt om door die verfcheidenheit van gebaeren
iet te beduiden 5 maer om daerdoor wat veranderings in den beelde* ftant te maken. De fchaduw moet hier op agt uuren wyzen: zulx dat de zonnewyzer en zyne fchaduwfehreef dit beelt doen onderken- nen van d'Eerfte Uure, die ook 't planeetkarakter der zonne vertoont. Ook komt de zonnewyzer hier te ftade, om onderfcheit te ftellen tuiïchen de dagh-en nachtuuren [AJ. De
[A] Die door den zonnewyzer niet kunnen worden aengeweezen, gelyk de
zaek van zelf ipreeki. * III. Deel. Mm
|
|||||||||||||
|
i38 DE AGTSTE UU R.
De verf des kleets wylt aen , dat, hoe de uuren meer vermenig-
vuldigen, hoe de dagb meer ten einde loopt en aen licht afneemt. Dit zy genoeg belangende de gewaetskleur, en {trekke ook dezen aen- gaende tot onderrechting in de volgende beelden. DE NEGENDE UUR.
E En gewiekt Meisje in een fïroogeel kleet. In de rechte
hant houdt het 't planeeteken van Venus; en in de flinke eenen olyftak, omdat d'olyf boomen ten tyde des [ A ] Zon- neftants hunne bladers keeren, gelyk veele waergenomen heb- ben, en Plinius [B] ook getuigt. [A] Wat doet dit doch , o Ripa, tot de negende uur? Zoo de omgekeerde
bladeren van eenen olyftak ergens een beek van zullen zyn, zoo laeten ze liever een beek zyn van den Zonneftant zelven :en zoo ook de populiertak in 't volgen- de beelt. Zie ons over 't beek Zonneftant van den Zomer. f_B3 Hifior. Nat. Lib XVIII cap. 28. daer hy 't zelfde zecht vanden witten popu-
lier , de wilge, den olmboom en de linde: gelyk voor hem reets gedaen hadde Theophraflus Hifi. Plant Lib. I. cap. 16 & de caujis Plant. Lib. II. c. 26. Van den olyf, witten populier,en de wilge, vindt men deze byzonderheit ook by Varro de Re Rujl. Lib. L cap. 46. DE TIENDE UUR.
WEder een gewiekt Maegdeke in een geel gewaet; doch
die kleur is hier zoo donker, dat ze wat naer zwart gelykt. De beeltenis heeft in de rechte hant de planeetletter daer Merkurius door betekent wort, en in de flinke eenen po- peliertak. Die heeft de zelve beduidenis als d'olyftak in 't vorige beelt, en
wort de popelboom derhalve door Pontanus in zyne Gedichten de boom der zonne [ A ] genoemt. f_A] Phaëthontias arbor, zecht Pontanus: hetwelk hoewel boom der zonne kan
worden vertaelt, zoo noemt doch Pontanus dezen boom zoo niet met eenige be- trekking op de Zonne of den Zonneftant: en daerom moet men die woorden lie- ver overzetten, den boom van Fae'thon, of daer Faëthons Zufiers in verandert zyn: dat daeruit teklaerder blykt, omdat Pontanus fpreekt van het druipen van den am- ber van dien boom: al het welk geheel overeenkomt met het geen Ovidius aen- gaende de Zufters van Fae'thon verdicht in het tweede boek zyner Herfcheppingen. DE ELFDE UUR.
NOgmaels een gevleugelt Maegdeke. De kleur des kleets
is hier famengemengt uit geel en zwart , en 't beelt houdt met groote bevalligheit het planeetkarakter der maene, mitsgaders een waterüurwyzer ten toon. Van
|
||||
|
DE ELFDE UUR.
|
||||||||
|
*39
|
||||||||
|
Van zulk een tytmaet, namentlyk een' waterIooper,gewaegt Cice-
ro in het 34. hooftftuk van zyn tweede boek aengaende de Natuur der Goden, Watbaethet,zegthy daer,alsgy eenen zonnewvzer,of'wa- teriooper befcbout, daeruit te zien, dat de uuren worden aengewezen door kunft en niet bygeval-, enz? En weder elders: ( 1) Morgen zullen fr)Tuf» we onze reden vervolgen by den waterlooper. Te weten, met den wa- culan. terlooper wert van outs den Redenaeren en Gedingdry veren [ Adv o- 9-^' caeten] de tyt, naer welken zy hunne pleitrede af te meten ofte be- extr'/' korten hadden [A], bepaelt. En was Scipio Nazika d'eerfte, die deze waterloopers, deelende d'uuren van dagh en nacht in gelyke [B] lengte, te Rome invoerde in 't jaer DXCV na de bouwing dier itadt, omdat de zonnewyzers by graeu weer of betrokke lucht gee- nen dienft deden; gelyk Pliniusinhet 60. hooftftuk van zyn VU.Boek zegt. De uitvinding zulker waterloopers, wil Vitruvius, in zyn IX. Boek der Boukunde,dat men verfchuldigt is aen Ktezibius van Alex- andrié', eenen barbierszoon. [A] Zie hiervan Polletus de Foro Romano Lib. I. cap. 10 & n. Maer waerom
zal de waterlooper meer dienen tot het aenwyzen van de elfde, als van eenige andere uur ? Indien men ze eenigh uur in 't byzonder moert toeeigenen, zoude ik ze, zoo myne verkiezinge wierdt gevolgt, liever fchikken by de derde uur, om- dat dit de uur was, op welke men by de Romeinen gewoon was de pleidoien te beginnen: welke, gelyk gezecht is, na den waterlooper moeiten worden gericht,* wordende door den Richter twee, drie, of ook meer of minder uuren, na vereifch der zaeke, aen de twiitende partyen toegeftaen om de zelve af te handelen. Zie Polletus ter gemelder plaetfe, enSigonius de Judicüs lib.L cap. p. en VoJJiiEtymologicum in Ckpfydra, en Alexander ab Jlexandro Genial Dier. I. IV. cap. 11. en Salmuthover Pdncirollus Rer. Memor. I. II. tlt. xo. [ B ] Dat gefchiedde maer tweemael in een geheel jaer, naementlyk ten tyde
der beide nacht-eveningen: anders verfchilden die van den nacht en den dagh al- tyt in lengte van malkanderen: gelyk wy reets over het derde uurbeelt hebben aen- geweezen. Zie ook verder 't geene van deze Waterglazen gezecht is over 't beek der Kerkvoogdy II Deel hl. 63. en Wacht bh 620, DE TWAELFDE UUR.
*"Tr**En lellen een Maegdekemet fchoudervleugelenen ineen
I beknopt en violetkleurigh kleet. 't Hooft is zulx van hair gelyk van de voorgaende Uurbeeiden gezeit is. In 's beelts rechte hant vertoont zich Saturnus planeetrnerk; en in de flinke ziet men een' wilgetak, omdat de wilgen, gelyk ook de popelier en olyfboom, volgens Plinius [A] zeggen, hunne bladers, ten tyde des Zonneflants, omkeeren. [A] Zie 't aengetekende over 't negende Uurbeek. . NACHT,
|
||||||||
|
Mm 2
|
||||||||
|
140 D E N A C H T.
NACHT,
Door [A] Zaratino Kafiellini opgejieh volgens
cfoude Poëten en Pauzanias. E Ene Vrou, die bruin van aengezigt en hair, en met man-
koppen gekroont is. Zy heeft, aen de lehouders, twee groote, Zwarte, en wydtüitgefpreide vleugels, en haer klee- ding, die ook zwart is, is vol heldere ftarren geborduurt. In den rechter arm houdt ze een wit jongske dat in ilaep is, en in den flinker een jongske 't welk zwart is, en mede flaept • hebbende deze kinders allebei kromme voeten. De Nacht wort, in de Theogonia van Heziodus [B ] , eene Dochter
van Chaos of den Baiert,en eene zufter van Erebus of de Hel gezegfc tezyn: dan Varro [C] noemt haer [den Nacht] niet zufter maer dochtervan Erebus. Wyders zeit men dat nox, beduidende nacht, afkomt van meere, dat is, beledigen, en niet vreemtj want de nacht beledigt [ D] zekerlyk, om zoo te fpreeken, d'oogen, de zelve van hunne volmaektheit beroovende, dat is te zeggen,van de werkzaem- heit huns gezigts, doordien hy de verwen der dingen verbergt, daer anders d'oogen hun vermaek in fcheppen. Het is een gemeen gevoe- (OLib. ten, dat de nacht niets anders zy dandefchaduw des Aerdryks, wiens i.cap.9. Dochter de zelve, in Bokkatius Geflachtrekening der Goden.( i), wort
[A] De zeer geleerde Janus Broukhufius febryft in zyne aenmerkingen over Ti-
bullus Lib. II. EI. i. v. 90. het opftel dezes beeks verkeerdelyk toe aen Cezare Ripa, dien hy daerom te onrecht, bewogen door de geleertheit in dit opftel, hoewel niet geheel zonder mifïïagh, voorkomende, den eernaerh geeft van vernuftigen Schiyver. f_B] v. 123. De reden van dit verdichtfel is licht te zien. Naernentlyk, voor-
dat het Heel-al gefchapen en teffens in zoo eena heeriyke order gebracht was, was 'er volgens de beuzelingen der Heidenen een Baiert, of een verwarde klomp van alles: waerin alle de elementen onder malkanderen gemengd zynde, en hec Jicht door die vermenging onderdrukt en belet wordende , zoo was die Baiert de oorzaek en even als de vader van den nacht, gelyk ook van de Erebus, dat is, de dikke duifternifïè der helle onder de aerde, daer de zonne met haere flraelen noit konde bykomen: waerom "Varro den Nacht ook niet* qualyk eene dochter van Erebus, noemt, komende de nacht met het vertrek der Zonne even als van onder den afgmnt op de aerde , en wordende van daer even als geboren. Ere- hts leiden fommige Geleerden af van het Hebreeufch of Syrifch woört Ereb, dat den avont betekent, [ C ] By Feflus in Erebum.
[ D j Dit is het zeggen van Servius ad Virgil Jeneid. I.L v. 93. en van Iftdorus Orig.
lib. V. c. %i.Nox a nocendo dicta efi, eo quod oculis noceat. Zoo willen ook anderen, die Servius en Izidorus hierin hebben gevolgt. Eene andere reden van deze aflei- ding geeft ons Katulus by Varro de hing. Lat. lib. V. willende,dat nox van nocere of fchadelykzyn zoude afilammen, quod omnia,nifi interveniat Jol, pruina obriguerint, dat is , omdat alles , zoo het de zon door haere tuflchenkomfl niet quam te beletten, zou- de verfhyven door den ryp, des nachts vallende. Maer Voffius keurt in zyn Ety- mologicum die afleiding,met recht voor de befte,die 'er by Varro ter zelfder plaet- fe volgt, naernentlyk, dat het Latynfche woort nox afkomt van het Griekfche »u|, (nyx) zynde 'er niets zoo gemeen, dan dat de Griekfche letter | door de Latynen wordt verandert in de o. [E]
|
||||
|
DE NACHT.
|
|||||||
|
141
|
|||||||
|
wort genoemt. Taulus (zegt hy daer) fchryft, dat de Nacht eenê
dochter is der Aerde, en van een onzeheren vader. Dit heeft reden; warit 's aerdkloots turfchenkomlt beneemt ons het zonnelicht, en maekt dat we de zon niet zien. Derhalve is de nacht niet allerlei, aerdryksfchaduw, maer alleen die, welke door de zon veroorzaekt wort, als ze is in het hemifpharium, of de hal ve hemelbol, die onder de aerde is, ten aenzien naementlyk dergeenen, by wie het nacht is, gelyk Suidas (1) zegt. Ik weet wel, dat anderen met zekere fcherp- CO In zinnigheit het daervoor houden,dat de nacht veeleer een gewrochte V.N«f. of uitwerkfel van de fchaduw des aerdryks is, welk gevoelen zymee- nen, dat men. ook vint in deze woorden van Cicero, in zyn iweede boek Van de Natuur der Goden [E]: <D<? fchaduw zelve des aerdryks, de zon belettende, maekt den nacht. Waermede Bartholomeüs Angli- kus overeenftemt, zeggende [F], T)e nacht komt voort van de fcha- duw des aerdryks. Maer indien men rot fpitszinnigheden wil overgaen , zoo zullen wy 'er ook eenige van onzen kant bybrengen. Voor eerft zeggen wy, dat de uitwerkende oorzaek van den nacht is, niet de fchaduw des aerdryks, maer liever onmiddelyk het duiitere en dikke Hchaem van 't aerdryk zelf, dat ons het gezigc der ondergegaene zon beneemt; en daerom noemden d'oude Schryvefs den Nachteene doch- ter van 't Aerdryk: maer als ze [de nacht] een gewrochte of uitwerk- fel der fchaduvve waere, zoo molt ze eene dochter der zelve fchadu- we, en by gevolg eene dochters dochter des Aerdryks zyn. Ten _ tweeden zeggen we, dat de nacht veeleer een gewrochte of uitwerk- fel der ondergegaene zon zelve is} want de zon maekt met haereaen- komit en tegenwoordigheit den dagh, en met haer fcheiden en de afwezighek haeres lichts den nacht> dewyl de zon, onder d'aerde zynde,de oorzaek der fchaduwe is,gelyk we zoo even uit Suidas zei- den. Bartholomeüs Anglikus gaet hierover aen 't rédeneeren [G], dat een lichtgevend lichaem, 't welk grooter is dan 't geene 'er voor itaet, eene fchaduw maekt die fpits, en kegelswyze, toeloopt; en beiluit daeruit, dat de zon, grooter zynde dan 't aerdryk , derhalve een puntige fchaduw maekt gelyk een kegel. Doch maekt de zon dus- danigh een fpitfe fchaduwe, zoo volgt daer immers uit, dat ze door de zelve d'uitvverkende oorzaek van den nacht is. Ten derden zullen we op een andere manier bewyzen, dat de nacht niet kan wezenee- ne fchaduw des aerdryks, maer veeleer eene oorzaek dier zelve fcha- duwe. Eene fchaduw is niets anders dan eene derving of ontbreking van den rechten en voornaemen doorgang en vloet des lichts in zeke- re bepaelde quantiteït of maete, welke derving in eenigh lichaem te weeg gebragt wort door den tuflchenftant vaneen duiiter lichaem, geftelt tegenover een lichaem dat licht geeft. Dit dus zynde, zoo kan de nacht geene fchaduw des aerdryks genoemt worden, omdat eene fchaduw, wezentlyk een zekere en bepaelde figuur [geitalte] in zich begry-
[E] Cap. 19. Ipfa wnbra terra foli officieus noctem efficlt, Voeg hierby Plutar-
chus by Eufebius Prcep. Euang. p. 32. [ F ] De Propriet, lier. Lib. IX. c. 24. Caufatur autem nox ab wnbra terra , cujus in-
terpojitio intercipit a nobis folares radios. - , [ G ] De Propriet. Rer. Lib. VIII. c. 44. <Sï corpus luminofum majus fit corpore fuppa*
fito , facit nmbram tendentem in acutimi, & in conum: & talis wnbra dicitur. conoides, lil Deel. N n
|
|||||||
|
x42 DE NACHT.
begrypende, die in 't befchaduwt lichaem vertoont wort, voor een
groot deel in die figuur zelve beftaet. De nacht nu beiluit niet nood* zaeklyk zoodanigh eene figuur in zich: waerom, hoewel het tuflchen- geflelde aerdryk 's.nachts eene fpits-en kegelswys toeloopende fcha- duw in de lucht veroorzaekt, zoodanigh eene fchaduw en figuur nochtans buiten het wezen van den nacht iss want, genomen, dat het aerdryk geene fchaduw en figuur veroorzaekte, zoo zou het niet- temin,enkel door de duifternis en mangel of ontbreking van 't licht, nacht wezen. Ook kan men niet zeggen, dat de nacht een gewroch- te of uitwerkfel der aerdryksfchaduwe is, maer wel en beter, dat ze is eene oorzaek zoodaniger fchaduwe, als zynde een algemeene eind- pael, dewyl de nacht, alsgemelt itaet, eigentlyk eene ontbreking des lichts is, zoo voor de eene als d'andere helft des hemelbols door tuf- fchenftant van 't aerdryk; welke lichtöntbreking, beiloten binnen haer perk en paelen ter onderfcheïding van zekere maet en figuur, de bo- vengemelde fchaduw veroorzaekt. Deze verfchillende en Itrydige re- denen komen daervandaen, dat'er dan eens gezien wort op eene oorzaek, die in dezen eene oorzaek van andere oorzaeken is} dan eens op de ver'afzynde oorzaek; dan op de naefte oorzaek; nu eens meer op den eenen eindpael dan op den anderen; dan weder de oor- zaek wort genomen voor het gewrochte, en dan het gewrochte voor de oorzaek; de een het geheel toefchryft aen 't een, en de ander aen een ander deel, wanneer 'er veele deelen famenkomen tot het toe- ftellen van eene zaek. Maer het zy de nacht een gewrochte vand'on- dergegaene zon zy; het zy van 'tduiftere lichaem des aerdryksj het zy van de aerdryksfchaduw; 't zy ook dat de nacht, als zynde een ontbreking des lichts, zelf d'oorzaek der fchaduw zy^zoo is nochtans de nacht in alle manieren eene fchaduw, en kan in 't byzonder eene fchaduw van 't aerdryk gezegt worden te zyn, omdat dit een der eind- paelen bevat, die te zamen komen om de fchaduw te maken. Ja Pla- (i)Vol. to wil» m zynen lim/eus (i ), dat d'Aerde niet alleen eene uitwer- 3-p-j4f. kende oorzaek van den nacht is, maer ook van den dagh ; want dus fpreekthy: IDe Acrde? onze voedjter, rontom den wereltds, die zich door 't ganfche Heelal uitjirekt, vakgebonden hei-bende, beeft hy ( Godt) gewilt, dat de zelve eene uitwerkfter en bewaerjier zou zyn van dagh en nacht. Katulus zegt by [H] Varro, dat het woort «<?**, dat is, nacht,in 'tLatyn komt van nocere tdat is,befchadigen of leedt doen; omdat hy alles door den ryp zou doen verity ven en te niet gaen , ten waere de zon zulx belette. Ook befchadigt hy door duizent ongebon- dentheden, wanbedryven , en fchelmitukken , gepleegt wegens de ftoutheit van den ftillen nacht , om Lucianus [ I ] woorden te gebrui- ken: en Vondels Palamedes laet zich aldus hooren : ■ O nacht, wiens donker kleet befchaduwt alle menfehen.
Zoo wel die heerlyk zyn, als die om nootdruft> wenfchen, Wat boosheit dekt ge toch met dikke duifterheén ? Wat laegen zoekt ge met uw fchaduw en te kleên ? De
£ H] De plaets is zoo even aengeweezen in onze Aenmerking D.
[IJ In zyne famenfpraek genaemt Minnaeryen tom.4. p. 191. Voeg 'er by die bekende versjes van Ovidius Atnor. L. L El. 6. v. 59. Nox & amor vinumque nihil moderabile fuadent: lila pudore vacat, Liber amorque metu. dat
|
||||
|
DE NACHT
|
|||||||||||||
|
H3
|
|||||||||||||
|
De nacht is een algemeene gryns of momaengezigt, waeronder zelfs
zedige menfchen zich ten laetlten tot eenen roof der onbefchaemtheit Hellen. T)e duifternis vermindert de fchaetnte, zeit Bazilius. Heziodus .:: * ft) maelt den nacht af als eene vruchtbaere Moeder van Bedrogh, £j£[hJ" Jammer, en Elende. Hy maekt den zelven ook tot eene Moeder der n4. &' (z) Vrientfchap, verita, der dartele en geile [K] minnaryen, oor- 224, zaeken der gezeide bedrogplegingen, onheilen, en menfchenmoor- (2.)Ibid« den, uk ouderlingen argwaen ontftaende. By nacht is alles vol quaet vermeeden, zeit Ambrozius. De pasgedachte Heziodus noemt ( 3 ) (3) Ibid. den nacht verderflyk , en Moeder van twifi. De nacht befchadigt daerenboven door zyn fchadelyke lucht, bezwaerende degeenen.die 'erin wandelen, lchoon gezont zyndej en hy is ook den kranken fchadelyk,gemerkt die onder zyn zwarten mantel meer gequelt wor- den en lterven , dan by dagh. Doch niettegenitaende de benaeming van den nacht in 't Latyn wort afgeleidt van 't woort nocere , dat is, befchadigen , zoo is hy nochtans goedertieren in 't verzachten der fchadelyke zorgen, en wort door (4) Orfeus aengemerkt als eene ,.s Ifl Moeder en Voedlter des flaeps en der rulle, mitsgaders een voort- Hymno teeliter aller dingen, waerover Ariftoteles handelt in het 11 boek van, Noftis. zyne Metaphyjïca Sum. 2. c. 1. De beeltenis is bruin van gelaet en [L] hair, om dus de donker-
heit van den nacht te verbeelden} en z' is met mankoppen [M] be- kranft, omdat die al zachtelyk itilte, ruft, en flaep aen brengen, 't welk ook den nacht [Nj eigen is. Zy heeft groote wieken, die zwart, en breedüitgefpreir zyn, ter
uitbeeldinge van dat de fchaduw van den nacht het geheele aerdryk overdekt, gelyk de Poëten [O ] zeggen. Taflb [P] noemt den nacht vreedzaem, omdat die fchoon een uitvoerder van twift,gramfchapy en gekyf, tuffchen byfóndere perfoonen j wezende, men echter des nachts niet gewoon is te oorlogen tegens de legermagten der vyan- den van den gemeenen (laet; met welke men des nachts, zeggen we, niet vecht 5 maer de foldaeten trekken of zyn dan in hunne be- fchan-
dat is: de nacht en liefde en wyn meden niets, datgemaetigt is: want de nacht is zonder
fchaetnte, en dé wyn en liefde zyn zonder vrees. |
|||||||||||||
|
K] Zie de aentekening van J. Klerikus over dieplaets van Heziodus.
L] Bruin hair geeft aen den Nacht ook VarrobyFeftus Pompejus in v. Erebwnï |
|||||||||||||
|
Erebo creata fuscis crinibus Nox, te invoco.
[M] Zie onze Aenmerking G. over 't beelt bet Wefien bl. 49. [ N ] Zie Orfeus Lofzang van den Nacht. [O] Als Virgilius Mn. lib. VIII. v. 309. Nox ruit, & fuscis tellurem ample&itur alis*
dat is, de Nacht komt aen, en bedekt het aerdryk met haere bruine vleugelen. En Manilius Lib. V. v. öo. Ementka diem nigras nox contrahit alas:
dat is, de Nacht, nabootzende den dach, trekt haere zwarte vleugelen in. Beide deze plaetfen haelt de Italiaen zelf aen. [P] Nell'undecimo canto del fuo GqffredoftanzaSz. Ma fuori ufci la Notte, e'1 Mondo afcofe
Sotto il caliginofo horror dell' ali, E 1'ombre fue pacifiche jnterpofe Fra tant' ire de miferi mortali. Nn 2
|
|||||||||||||
|
DE NACHT.
|
|||||||
|
i44
|
|||||||
|
fchanfmgen en bolwerken, ten einde door 't ftryden in de duifternis
het leger niet verloren worde; gelyk de Griekfche Dichter Nonnus
11) v. in zyn XXIV. ( i) en XXIX. (z) boek zegt, alwaer de nacht, op
°4 & het verfchynen der avontftarre, den Itryt fcheidt [Q],
eqq j_jet 2warte fo^ y0\ Harren geborduurde kleet geelt te verftaen,
u) Sub ^at ^ nachtdonkerheit niet 't eenemael glans Loos is. Zoo kleed ook
Euripides [R] den nacht in't zwart, en voegt den zelven teffens
een gevolg van ftarren toe. Ja hier komt een zwart gewaet te pas,
om-
[ Q_ ] Het is zeer natuurlyk, dat een gevecht begonnen zynde met den dagh,
en gerekt wordende tot den avont,met het vallen van den zelven een einde krygt, eensdeels omdat de krygslieden afgemat door den ftry t niet wel langer kunnen ge- houden worden onder de wapenen, en ten anderen wel voornaementlyk , omdat de nacht, gelyk Zaratino reets te kennen heeft gegeeveii, is onderhavigh aen hinderlaegen, en eindelyk, omdat de veltheeren door de duiiterniffe belet verre genoeg van zig te kunnen afzien, geen bequaeme bevelen kunnen geeven, en alles daerenboven aen oneindige dwaelingen onderworpen is. Maer het is wat an- ders, indien iemant juift den nacht tot den ilryt verkieft, wanneer hy kans meent te zien om zynen vyant daerin onverwagt te overvallen, hoedanige nachtgevechten niet geheel zyn af te keuren, en die Ovidius ook aenpryft Amor. L. I. El. 9. v. 21. Ssepe foporatos invadere profuit hoftes ,
Csedere & armata vulgus inerme manu. dat is: 't is dikwyls voordeeligh geweefi de vyanden in den Jlaep aen te vallen, eft 't onge- wapend volk te vellen met het zwaert. Dusdanigh is ook geweefi 't nachtgevecht, waer- in Pompejus den Koning Mithridates met veel voordeel floeg, by Florus Lib. III. c. 5. §. 23. en Frontimis Lib. II. c. 1. Ex. 12. Dusdanigh het Nachtgevecht, waer- mede Lucius Marcius, een Romeinfch Ridder, in de Jegerplaets van den Kartha- ginienfifchen veltheer Asdrubal, den Zoon van Gifgo , viel, en eene roemrugtige overwinning behaelde, by Livius Lib. XXV. c. 39. Dusdanigh het nachtgevecht, waerin Scipio twee heirlegers, dat van den Koning Siphax van Numidiè', en dat van den veltheer der Karthaginienfen Afdrubal, den zoon van Amilkar, ver- fJoegren beider legerplaetfen bemagtigde, by den zelfden Livius Lib. XXX c. 5. Dusdanigh het nachtgevecht der Athenienfen in Sicilië tegen die van Siracufe en der zelver bontgenooten, hoewel voor de eerflen, de Athenienfers, van een' quaeden ukflagh, by Tbueydides Lib. XXVII. §. 43. & feqq. Ook vindt men een Nachtgevecht by Tacitus tuffchen de heirlegers van Vitellius en Vefpafianus, Hiftor Lib. III. c. 23. Op de zelfde wys overvallen de Germanen des nachts de Jegerplaets en vloot der Romeinen onder Cerialis by Bon , en bekomen een heer- jyke overwinning, na 't verhael van den zelfden Tacitus Hifi. Lih. V. c. 22. Alzoo rigten de Spartaenen onder Leonidas des nachts eene groote flagting aen onder de Perfen in 't leger van Xerxes, by Jufrinus Lib. II. c. ir. en Nifus en Eurialus in dat der Rutuli, by Virgilius Mn. L. IX. v. 314. En UliffesenDiomedes overvallen en dooden des nachts den Koning Rhefus in zyne tent met eene groote menig- te van zyn volk, by Homerus Uitdos Lib. X. v. 469.cn zoo vindt men meer andere diergelyke gevallen by andere Schryvers van oude en nieuwe GefchiedenifTen. Maer het vechten by nacht heeft allermeeft plaets in belegerde fleden , daar de beilommers hun voornaemfte werk, gelyk elk weet,by nacht doen, zoo dat voor- waer in dezen opzichte de nacht den eernaem van vreedzaem niet verdient, wor- dende 'er dan 't felft geoorlogt. Dogh Zaratino fchynt niet zoo zeer aen belege- ringen der Steden, als wd aen veltflagen gedacht te hebben. Zeltzaem is, het geen ( 3 ) In ons Nicolaus Damafcenus verhaek ( 3 ) van een zeker out Afrikaens volk,, Ba- Exc. filiers , of gelyk Henricus Valefius meent, Majfiliers genaemt: dat zy .oorlogh Vales, voerende hunne veltflagen by nacht hielden, en by dagh niet vogten. p. ƒ18. . [R] In zyn treurfpel genaemt Jon , v. 1150. ' " dat is:
|
|||||||
|
D £ N A C H T. 145
omdat de nacht eene fchaduw van 't aerdryk is,die de duifternis [S]
over de Werelt brengt, en daerom ook van de Poëten [TJ zwart genoemt wort. Voorts zyn de Harren, die met een aengenaemen glans op 't zwarte kleet blinken en flonkeren, 'er by gevoegt, in naervol» ging van Klaudianus [ V ], die den fchoot der nachtbeeltenifTe met itarren bezaeit, gelyk 'er Uvidius [W] haer hooft mede verfiert. Zy heeft in eiken arm een kint, omtrent de betekenis waervan drie zeer
dat is: De nacht gekkedt in een zwart gewaet reedt heen met zytten lojjen wagen, en de
flarren volgden de Godin. Om den glans der flarren noemt ook Orfeus den nacht <*?*ïQ$vyyn, glansryk van flarren, in zynen Lofzang van den Nacht v. 3. [ S ] Ovid. "Met. Lil?. XK v. 652. Umbraque telluris tenebras induxerat orbi.
[T] Virgil Mn. V. v. 721. Et nox atra polum bigis fubve&a tenebat.
en wederom Mneid. VIL v. 4.14. Jam mediam nigra carpebat nocle quietem.
Doch het is genoegfaem aen alle Poëeten gemeen den Nacht zwart te noemen. [V] De liaptu Proferphits Lib. IL v. 363. Stellantes nox pióta fi nus. Gelyk deze Dichter met flarren verfierc den fchoot van den Nacht, alzoo doen anderen des zelfs .geheele kleet. Zoo komt het voor by Fulgentius Mytholog. Lib. l.p. 24 edit. Munck. Turn nox ftellato mundum circumdata peplo
Ca?rula rorigeris pigrefcere jufferat alis. dat is: doe hadde de zwarte nacht, omhangen met eer) gewast volfldrrcn, met zyne damre- genende vleugelen eei\e loomheit over de werelt gebracht. En Halafius, aldaer door Munc- kerus aengehaelt, Catal. Lib. III. Nox abit aftrifero velamine cinéma micanti.
dat is: de nacht verdwynt, omringt met een fchitterend kleet vervult met flarren. EnC. Ju- vencus in 't begin van zyn tweede boek: Jamque dies prono decedens lumine pontum
Inciderat, furvamque fuper nox cgerula pallam Sidereis piclarn flammis per inane trahebat. dat is: en de ivegwykende dagh was met zyn daeknd licht nu in de zet neeigefiort, en de zwarte Nacht, boven de zelve gemzen, fleepte een donker gcivaet, befchildert met flonkerende flarren , na zich door de lucht. [ W] Metam. Lib. XV. v. 30. 6* 31.
Candidus Oceano nitidum caput abdiderat Sol,
Et caput extulerat denfiffima fidereum. Nox. dat is, de heldere Zon hadde haer glansryk hooft verborgen in den Oceaen, en de zeer don~ kere Nacht zynflarryk hooft boven den zeken verheeven. En op de eigenfle wys noemt den Nacht ook Starryk Valerius Flakkus, Argon. Lib. V. v. 693. Et jam fideream noclem dimittit Oiympo.
dat is: en hy doet denftarryken nacht nu vertrekken van den Hemel. In alle deze, door Zaratino, en ook door ons in deze aenmerkingen bygebrachte plaetfen der aen- gehaelde Schryvers moet een Beminnaer van de Dichtkunde de geeflige vindin- gen opmerken der Poëeten, die dan eens den fchoot, dan het kleet, dan het hooft van den Nacht met flarren verfïeren. Waerby wy noch voegen , dat ze den zelven geeven dan een gezelfchap van flarren, dat zynen wagen volgt, gelyk in de boven bygebragte plaets van Euripides, en by Tibullus, ter plaetfe flrax te melden, als mede by Theocritus Idyl. II. v. 16$; dan weer, dat voor zy- nen wagen heen gaet en dien geleidt, voornaementlyk de_ avondflar: gelyk zulks voorkomt by Manilius Lib. I. v. 870. En eindelyk noch dit, dat zy den nacht, die zoo wel by de Griekfche als Latynfche Dichters vrouwlyk is, gelyk uit het reets bygebrachte genoeg is gebleeken, dan eens de Voedtfler der flarren, en dan eens de Moeder noemen. Zoo leeft men by Euripides in zyne Eleclra v. 54. III Deel O o
|
||||
|
146 DE NACHT.
zeer geleerde Mannen byfter miflen. Vincent Katarri zegt, in zyne
(Op- (O Godenbeelden; dat het zwarte kint de doot bed uit, en Natalis "°- Komes C%y fteekt in de zelve dwaeling. Katarri fielt het witte kint thVuil~m ^en flinker arm, gelyk ook Romulus Amazeüs doet, daer dat in III. cap.' den rechter arm behoort geplaetft te worden. Wyders geven zy *3- aende woorden van Pauzanias,uit wien deze befchryving genomenis, zoodanigh eenen draei, als of die te verftaen gaven, dat alleenlyk des zwarten hints voeten beide krom waren,daer zy hadden moeten [X] zeggen, dat ze beide kromme voeten hadden. Om een volkomen be- h) Lib. recnt der zaeke te hebben, ftaet te weten, dat Pauzanias (3) zegt, V.c, iH. dat op de kift van Kipfelus, Tyran [Y] van Elis, eene Vrou was af- gebeelt,die een wit kint, 't welk iliep ,in den rechter , en een kint, dat zwart, en mede in flaep was, in den flinker arm hield, hebben- de beide die kinders kromme voeten, en wordende door 't eene [Z] der zelve de doot, en door 't andere de flaep verbeelt. De vrou zel- ve beduide den nacht, als eene voedfler van die beide. Als Pauza- nias dan zegt, dat door 't eene kint de doot verbeelt wiert, zoo ver- ftaet hy door het woort eene het hier eerftgenoemde kint, te weten het witte, om reeden dat de doot wit, dat is,bleek, wort genoemt, uit
O zwarte nacht, voedtfter der goude Jlarren. En by Orfeus in den Lofzang der Jlar-
ren v. 3. 'Afé^s? isqotvtot vuülof (piKcL %y\,a> ji«A#»vfj?.
Starren des hemels lieve kinderen van den zwarten Nacht.
En by Tibullus Lib. II. El. I. v. 87. . . Jam Nox jungit equos, currumque fequuntur
Marris lafcivo fidera fulva choro dat is.' de nacht fpant de paerden reets in , en de gulde Jlarren volgen den wagen van haere Moeder meteene vrolyke rye. Alle welke uitdrukkingen men gemaklyk zien kan dat ha- ren oorfprong daeruit hebben, dat de Starren met hetaenkomen van den nacht zich beginnen te vertoonen, en na des zelfs opkomft meeft gezien worden: waervandaen in de oude Egiptifche beeldefpraek de Nacht door eene itarre wierdt te kennen gegeeven, volgens Horus Apollo in 't eerile hooftftuk van zyn tweede boek- [X] Romulus Amazeüs, die Pauzanias in't Latyn heeft overgezet, enden wel-
ken Katarri gevolgt heeft, fchynt in den Griekfchen text geleezen te hebben £itïg#f*y.ivov , [dieftrammenon] gelyk Silburgius meent dat men ieezen moet, in plaets van fie^«f*f*iyovt, [ dieftxammenous ] gelyk 'er eigentlyk. ftaet: en die kleine verandering maekt dat onderfcheit, dat de eerfte ieezing op de voelen van 't zwarte kint alleen , en de Laetfte op die van beiden ziet. Wy houden 't echter met de laetfte, en dus met Zaratino. f Y] Dit is eene mifllagh. Deze Cipfelus is tiran geweeft niet indeftat,nochte
in 't lantfehap Elis, maer te Korinthe in Achaje. Doch de kift, daer hier van gemeldt wordt, hadden zyne nakomelingen gewydt in den tempel van Juno te Olimpië, zynde eene ftadt in 't lantfehap Elis, ter eeuwiger gedachteniife, dat hem zyne Moeder, doe hy pas geboren was, en van de faólie der Bacchiden , die de macht der regeering te Korinthe in handen hadden, ter doot wierdt gezocht, in die kift hadverftoken, en alzooin 't leven behouden. Die kift was van cederen hout, met veelerhande verbeeldingen uitgewerkt, en ook met gout en yvoor in- gelecht, alles volgens't verhaél van Pauzanias Lib. V. cap. 17. [ Z ] Op die zelfde wys heeft 'er ook Natalis Komes van gefproken , zoo dat
ik niet begryp, waerom onze Schryver dien man van dwaeling befchuldigt: al- leenlyk is de order der woorden by Natalis Komes omgekeert, te weeten, dat door het eene kint de flaep, en door 't ander de doot verbeeldt wordt: doch ik zie niet, dat daeruit is af te leiden , dat hy dóór het zwarte kint de doot zoude verftaen hebben. En zoo is het ook met de woorden van Katarri geleegen» |
||||
|
DE NACHT; 147
uit oorzaeke dat ze de dooden wit en bleek maekt Want dé woor-
den bleekheit en witheit hebhen by de Poëten een en de zelve bete- kenis. Zoo zeit Horatius [ Aa], *De witte bleekheit verwt hunnettèn* gezichten. De vrees, het quade geweten, en de gramfchap, maken wel bleekj doch de doot meeft, die daerom door Virgilms [ B b ] > Statius [Cc] en meer anderen bleek wort genoemt. De doot komt dan hier met kromme voeten voor, omdat, niettegenitaende hec wel fchynt dat ze fnel is, wanneer ze zelfs de wakkerite en iterkite jeug- delingen aenvalc en overrompelt, zy echter even als hinkende en met Jangkzaemre en traege flappen aenkomt. Want zoodra iemant gebo- ïm
[Aa] Epod. 7.V.15 . . . , ora pallor albus inficit.
[Bb] Ma. L. IV. v. 242 .... animas ilje evocat of co Pallentes,
dat is, by roept de bleekefchimmen der dooden op uit de bel "Zoo ook Horatius in die bekende plaets Lib. I. O. 4. v. 13. Pallida mors sequo pulfat pede pauperum tabernas
Regumque turres. dat is, de bleeke doot klopt zoo wel oen de paleizen der Koningen, als aen de geringe buigen der armen. [Cc] De Italiaenfche druk wyft ons na de plaets,die men vindt Sylv.Lib.lV.
Carm. 8. v. 18. en aldus luidt: His fenium longaeque decus virtutis, & alba
Atropos & patrius lauros promifit Apollo. De woorden alba Atropos vat Zaratino hierop voor de bleeke doot, zeef te onrecht. Eigentlyk betekenen zy, de witte Atropos, maer moeten overgezet worden, de gunjii- ge Atropos. De zin van die twee regels komt hierop uit: dat Atropos aen de kin' deren van Julius Menekrates (want daer ïpreekt hy van) een'hoogen ouderdom, en Apolio Iaurierkranfen belooft heeft. Nu vraeg ik, wat zin zal 't maeken ? dé bleeke doot heeft hen een' hogen ouderdom belooft. Maer zoo men het vertaalt de gun- jiige Atropos, en verftaet door Atropos de Schikgodinnen, waervan 'er Atropos eene was, dan heeft alles een' goeden zin, zynde het bekent, dat de Schikgodinnen verdicht wierden aen alle menfchen, wanneer zy geboren wierden, .een lang «f kort, gelukkigh of ongelukkigh leeven, toe te leggen , na dat zy een' iegelyk gunftigh of ongunftigh waeren. Het Woort nu van albus of <ïïit in de heteke- niife van gunfiigh komt dikwyls voor by de Latynen: als albce aves by Qvidius Am. L. I1L El. 12. v. 2. dat is, gunfiige vogelen, of vogelen die een gunftigh voor* teken maeken. Zoo ook ftella.alba, vooreene gunfiige ftar, by Horatius Lib. I. O. 12. v. 27. en dies albus voor een' gunjtigen dagb, of dagh van geluk, by Sitim Italicus Lib XV. v. 53» Maer albus voor bleek gelyk de doot had hy kunnen by- brengen uit Ovidius Amor. Lib. V. El 8. v. 51. alwaer die Dichter te famen voegt albus &f fine fanguïne vultus voor een bleek en bloedeloos aengezicht, ipreeken* de van eene doadelyke onfteltenüTe. Maer waertoe zal men hier onderzoeken, Wat betekenis het Latynfche woort albus heeft, daer Pauzanias in 't Griekfphheefc gefchreeven ? zoo dat men veel eer zoude dienen na te fpeuren, of aen het woorc AswceV (leukos), dat Pauzanias gebruikt, ook de betekenis van bleek by goede Griekfche Schryvers gegeeven wordt: waeraen ik zeer twyfele, immers waervan ik my tegenwoordigh geen voorbeelt kan te binnen brengen. Doch ik houde het daervoor: dat het 'er niet op aen komt, wat betekenis het Woort AswcoVal hebben mogt,en of men het zelve ook gebruikt van de doot of dootskjeur,al zoo weinigh, als, of het woort /m|a«? ( mclas ) .oïzwart ook van den flaep gezecht, en de flaep Van eenigh Dichter zitiart genoemt wordt of niet: maer dat dit alleen moet in overweeging worden genomen, wat toepaffelykheit de witte kleur heeft tot de doot, en de zwarte tot den flaep. Dat heeft Zaratino nu zeer wel aengetoont,en daerby was eigentlyk geene taelkünde noodigh geweeft. Ten opzichte egter van de natuurlyke overeenkomfte der zwarte kleur met den flaep , zal mogelyk kun* nen gezecht worden, dat men die overeenkomft liever moet zoeken in iets, daC betrekking heeftop delichaeme.n der flaependen> als op der zelver geeft, datZa* ratirto
Oo2
|
||||
|
i48 D E N A C H T.
ren is,- gaet hem de.doot al zachtjes en ftil na: ja ten zelven dage afs
we geboren worden en het leven beginnen, beginnen wy ook te fier- ven. Weshalve Seneka [Dd] wel zegt, Wj forten zoo ter (lont niet in de doot > maergaen allengs daertoe voort, en ft erven allen dage, de- ivyl 'er dagelyks een gedeelte onzes levens afgefneden voort. Het kint is dan kreupel enverlemt, omdat de doot veele onzer gedachten en voornemens lam [ Ee ] maekt en verydelt. Om kort te gaen j de doot, die eene derving des levens is, neemt het leven veeier jaeren in een oogenblik wech. Hierop ziet dit [Ff] graffchrift: Eene eeu had Cezius Equidikus gekeft; doch een korte uur heeft zoo veele gelukkige jaeren wechgenomen. Door het andere kint, dat zwart is, wort de flaep te kennen gegeven, omdat door den zelven het verüant in dui- fternis, die zwart is,als begraven legt: en dezes kints voeten zynook krom vertoont, omdat de flaep eene derving of ontbreking is der beweginge, die het onderhoudt des levens,en op de voeten gegront is. Ook zyn ze krom, omdat de flaep [Gg] gebroken is, en ook zelfs het halve ded onzes levens breekt en verlemt, en onze zinnen, terwyï
ratino doet: en dat dus de flaep zwart wordt verbeeldt, omdat de eigentlyke tyt
van den flaep is de nacht, die door zyne duifterniffe alles zwart maekt: waer- om ook alle dingen, die tot den nacht behooren, door de Poëeten zwart ge- noemt worden: gelyk de droomen, by Ovidïus Faji. Lib. IV. v. 66%. reets boven aengehaelt: Interea placidam redimita papavere frontem
Nox venit, & fecum fomnia nigra trahit, het geen Hoogvliet dus vertaelt heeft: De Nacht, om't vaakrig hooft vet'fiert men maetikopbollen,
Kwam ondertujjchen op zyn Jiillen wagen rollen, Verzelt van droomen zwart en naer: en zoo fpreekt Euripides in zyne Hekubav. 71. ookvan piKMo-xli^yoi In^u,zwart- gewiekte droomen. En alzoo geeft Tibullus een zwart kleet, en zwarte vleugelen aen den Slaep, in onze Aenmerkingen C. en L. over 't beek des Slaeps, II D. bl. 402 & 404. Ja ook de Slaep zelf draegt den toenaem van zwart by Statius Sylv. Lib. 1. in Tiburtino Manlii v. 42. [Dd ] Epifl. 24. Memini, te illum locum aliquando traclafle ,non repente nos
in mortem incidere, fed minutatim procedere. Quotidie morimur: quotidie enim demitur aliqua pars vita?. [ E e ] Of ook, omdat hy het Jichaem de beweeging beneemt, en, by manier van
fpreeken, verlemt: gelyk aen dien de gang benomen wordt, wiens voeten ver- wrongen en verfluikt zyn: en 't Griekfche woort,dat in dit beek door krom ver- taelt is, betekent eigentlyk verdraeit, verwrongen, kromgedraeit. En my dunkt, dat men de uitlegging van eene lighaemlyke geftalte liever moet toepafTen op de uit- werkingen , die de doot aen 't lighaem doet, als de zelve zoeken in zinfpselingeji van dingen, die tot den geeft behooren. En deze onze uitlegging fchynt my ook wel zoo gepaft te zyn , als de zoo even voorgaende van onzen Schryver aengaen- de de traege flappen van de doot. [Ff] By Gruterus in zyne Infcriptienes p. DCCCCIV. n. 9.
Csefius iEquidicus jam centum clauserat annos: Felices annos tot tulit hora brevis. [Gg] Hy wil zeggen, telkens wordt afgebroken door 't ontwaeken, en, na eenige uuren geduürt te nebben, wederom ophoudt, wordende de nacht doorgaens doorgebracht met flaepen , en de dagh befteedt tot bezigheden: welk deel des tyts eigentlyk het leeven des ménfchen uitmaekt, kunnende in den flaen naeuwlyks gezecht worden te leeven. Aeflimatione noBurnae quietis dimidio quifque Jpatio vitce fuce vvóit, zechtPiinius Hifi, Nat. I. VII. c. 50., dat is, in aenmerking van de rujt des nachts
|
||||
|
DE NACHT.
|
|||||||
|
H9
|
|||||||
|
tervvyl men flaept, even als lam zyn, mitsgaders de werkingen van't
verflant in den flaep mank gaen, als niets kunnende uitvoeren met overleg, naerdien het door den flaep verduiftert is. - De Nacht komt hier by Pauzanias voor als Voedlter des Slaeps,
maer by Heziodus, naementlyk in zyne Tbeogoaia, is de zeive eene Moeder des Slaeps en der Doot, zulx dat die twee, als [Hh] ge- broederkens, in de armen van haere Moeder den Nacht„ leggen. Ja ze worden ook door Homerus voor gebroeders gehouden, daer hy, in 't XIV. boek ("i ) van zynen Ilias, verhaelt, hoe Juno naer Thoas (i)v. Aadt, in 't eilant Lemnos, ging, en aldaer den Slaep, den broeder ^Af' der Doot, bejegende ofvondt. Orfeus heeft d'eerfte, den flaep in xvi v. zynen Lofzang op den zelyen, broeder der Doot genoemt, wegens 6-1.' de gelykheit, die 'er is tuflchen flaepen en doot zyn. Zoo zegt Ovi- dius ergens [lij, Gy zot, wat is de flaep anders dan een beek der kil- le doot? Derhalve worden de kinders beide flaepende vertoont, en geitelt in de armen van hunne Moeder en voedfter den Nacht. Deze overeenkomit tuflchen flaep en doot, doet Katullus [Kk] dus fpre- ken: Als het korte licht eenmael voor ons ondergegaen is, moeten we een eeuwigduurenden nacht jlaepen. De Nacht is des Slaeps Moeder, omdat de vochtigheit van den
nacht de dampen der maege, die naer het hoogite deel des lichaems opflygen, vermeerdert -y welke aldaer, door de koude der harzenen verkoelt zynde, dan weer lager dalen, en in ons den flaep verwek- ken, die, naer Aiïftoteles getuigenis, veel ralfer aenkomt wanneer het donker is. Met reden maken de Poëten dan den Nacht tot Moe- der des Slaeps. Maer die [ LI ] van Elis hadden den Nacht als des Slaeps
nachts keft een iegelykjlegts de helft van zyn keven. Dit begreep ook zoo een zeker
Koning van Egipte, met naeme Mycerims, die een antwoort van de Godtfpraek ontfangen hebbende, dat hy niet meer dan zes jaeren zoude leeven, en dat ant* woort willendeleugenachtigh maeken, zoo wel de nachten als de dagen doorbragt met waeken, en eeten en drinken,opdat hy niet flaepende zoude kunnen gezecht worden niet noch zes, maer noch twaelf jaeren, te hebben geleeft, volgens 't ver- hael van HerodoPiis Lib. II, c. 133 en JElianus Lib. II. c. 41. Doch dat deze gebro- ken tyt van flaepen en waeken zoude afgebeeldt worden door de kromme voeten van dit kint, komt ons voor als te verre gezocht, en wy houden daerom voor beter de voorgaende verklaering aengaende de derving der beweeging in den flaep, zynde de overeenkomfte der beeldenfpraek deze: dat een menfeh in den flaep al zoo weinigh bequaem is om te gaen, als een kint dat lam is aen de roeten. En met die eigenfle betrekking geeft ook de Dichter Honoratus Fafcitellus Carm. 22. v. 67. aen den flaep pedes debiles, dat is, fimkke of lamme voeten: gelyk ook Tibul- lus aen de droomen, voortkomende in den flaep, pedes incertos, of waggelende voeten, toefchryft Lib. II. El. 1. v. 90. in wiens navolging ook Hooft ergens fpreektvan hepele droomen, volgens de aenmerking van Janus Broukhufius over die plaetsvan ïibullus. [Hh] Zie het aengetekende over de beelden des Doots I. Deel bl. 267. aen-
merking C. en D. als meede Schefferus over Müanus Var. Hifi. L IL q: 35. [Ti] Zie wederom de plaetfen zoo even gemeldt.
[Kk] Carm. V. v. 5.
Nobis quum femel occid ibrevis lux, •
Nox eft perpetua una dormienda. [LI] Boven heeft hy Cipfelus gemaekt tiran van Elis, en hierom fchryft hy
de verbeeldingen , op de kift van Cipfelus gewrocht, nu ook aen de uitvindingen van die van Elis toe. Doch dit vervalt daeruit, dat wy te vooren hebben aenge- UL Deel. Pp toont»
|
|||||||
|
DE NACHT.
|
||||||||
|
*50
|
||||||||
|
Slaeps Voedfter vertoont, omdat de nacht denflaep niet alleen baert,
maer ook door de duifternis voedt. En dus zegt Bartholomeüs An- glikus [Mm] , met Bazilius woorden, T)e duifternis neemt de fchoon- heit der verwen ivecb, z>y vermindert dejchaemte, en queekt de Jlape- righeït aen. toont, dat Cipfelus tiran is geweefl van Korinthe , en die kift door des zelfs na-
komelingen te Olimpië gewydt: zoo dat de beelteniffen van die kift liever als uitvindingen van die van Korinthe moeten worden aengemerkt. In den tempel van Diana te Efeze was outtyts ook een beelt van den Nacht, volgens het ver- hael van Pauzaniasin het 38. hooftftuk vanzyn tiende boek: doch hoedaenigh het zelve geweefl zy, befchryfc hy ons niet. Vondel verbeeldt ons den Nacht, door den vermaerden Sandrart gefchildert, in zyne mengeldichten aldus bl. 510. Bruinette, ik zal my aen uw fchoonheit niet vergaepen. Uw krans van mankop fluit om 't zuizebollend hooft.
De zwartheit van uw Meet geen licht vanjiarren dooft.
De kloot uw elboog flut: uw oogen mosten Jlaepen. Twee Kinders van den Jlaep verwonnen en verkragt,
De nachtuil en de muis verbeelden my den Nacht.
Daer is geen twyfel aen, of Sandrart heeft zyne Schildery na het beek, dat wy tegenwoordigh voor handen hebben, gemaekt, doende 'er eenige verfierfelen by, die haere uitlegging zelfs medebrengen. Voorts verheelt de zelfde 'Vondel den Nacht in zynen Faëthon, als eene Vrouw in een zwart kleet, onder een lamfer met Harren bezaeit, houdende eene maan in de hant: en hy doet haer ryden op een' geftarnden wolkwagen, omringt van vleermuizen en nachtgedrochten. [Mm] Lib. IX. cap. 45. Tenebra colorum pulcritudinem tollit3verecundiam diminuit,
fommlentiam mttnt. NACHTÜUREN.
DE EERSTE U U R van den nacht.
E En gewiekt Maegdeke, wiens hair zich van lchik ver-
toont , geiyk dat der Uurbeeiden van den Dagh, maer de kleur des zelven moet aen de Uuren van den Nacht, over 't voorhooft zwart zyn. 't Gewaet is kort en verfcheiden- verwigh, omdat de zon, in 't weflen ondergaende, het zelve weüenzich, door den weêrflagh der zonneftraelen, veelver- wight [A] vertoont. Het beelt heeft in de rechte hant het teken der planeet [B] Jupiter;en in de (linke eene vleermuis, omdat dit beertje altyt in den avont begint te vliegen, gelyk Ovidius dit, volgens zyne gewoonte, aerdigh in de fabel de- zes gedierts, te weten, in 't IV. boek der Hericheppingen, vertelt. [A] De Italiaen brengt hier ter beveiliging van zyn gezegde twee plaetfehby,
de eene uit Statius Achtti. Lib. II. v. 15. en de andere uit Seneca in Agamemn. v. 464. maer die hy beide niet verftaen heeft,en die wy daerom, als hier niet te pas komende, overflaen. [B] Hoe quaelyk de Planeetmerken tot het uitdrukken der byzondere uuren
gebruikt worden, hebben wy over de dagh-uuren aengetoont, en herhaelen hec daerom hier niet weder. Hy hadde het beelt veel beter de Avontflar kunnen op de hant gceven, omdat die mefhet ondergaen der zonaenftonts verfchynt. |
||||||||
|
D £ TWEE-
|
||||||||
|
DE TWEEDE U UR. tjt
DE TWEEDE U U R.p dmM*l*>U
Eder een gewiekt Meisje.- Dit heeft een graeu Meet
aen, omdat, naer maete dat de Zon verder van onze aerdklootshelft afwykt en door 't weften gaet, dé lucht .^we- gens het vervolg der uuren, te meer [A] verduiftert. Dit zy ook eene onderrechting aengaendede klederverf der volgende Nachtüurbeelden. Het maegdeke heeft in de rechte hant het planeetkarakter van Mars;en in de flinke [B] eenen nachtüil, zynde een vogel, die een heer van den nacht genoemt wort, gelyk Piërius in het 19. kap. van zyn XX. boek zeit, en wiens naem nottua, van nox, dat is, nacht zynen oorfprongk heeft. [ A] De Italiaen brengt hier weder twee plaetfen by, uit Virgilius Aen. L. II.
v. 250. Ê? L. IQ. v. 508. Doch die beide, niet juifl tot de tweede uur van den Nacht, maer tot den avont in 't algemeen behoorende, ook hier door ons wor- den overgeflaegen. [B] In plaets van het planeetmerk en den nachtuil gaf ik liever een ontflo-
ken kaers in de hant van het maegdeke: omdat de zon een uur ondergéweefl zynde, de Jigten beginnen opgeftoken te worden: waerom de Romeinen dit'deel van den avont ook prima fax, dat is, eerfie fakkel of licht noemden, volgens Cen- forinusde die Natali cap. 24. De nachtuil was hier goet, zoo die juifl met deze uur begon te vliegen: daer hy zulks veel eer laeter begint te doen. DE D E R D E U V R van fa 'MM
|
||||||||||
|
E
|
En gevleugelt Maegdeke, wiens gewaet graeu, en wat
duifterder is dan dat van 't leftvoorgaende beek. Dit |
|||||||||
|
houdt in de rechte hant 't planeetmerk der Zonne, doch met
den arm Zoo laeg [ A] nederwaert als mogelyk is, om door dusdanigh een gebaer te toonen , dat de zon is ondergegaen. In de flinke hant ziet men een' grooten uil, van die fbort, die wy doorgzens fchuifüit of liever lchuifüil [B],en de Latynen bubo noemen. Men [A] Waertoe doch zal dit noodigh zyn, zoo het planeetmerk der zon op zich
zelf een teken van de derde nacht-uur is, als op de zelve, na de verkeerde in- beelding van onzen Schryver ,regeerende? Derhalven komt dit laeg houden hier al zoo weinigh te pas, als het geheele planeetmerk, volgens 't geen reets té vooreri gezecht is. [B] Van den Schuifuil moeten wy hier het zelfde aenmerken, als over't
voorige beek gezecht is van den uil: naementlyk, dat hy tot deze uur van den nacht in 't byzonder niet behoort. Derhalven had de Schryver daertoe iets an- ders moeten verzinnen: dat waerlyk zoo gemaklyk niet is. Want waer vindt men juifl dingen, die in elke byzondere uur van den nacht, en niet ook in an- dere, plaets alleen hebben. Ik weet daertoe geen beter middel te bedenken, als dat men zoo wel aen de Dach- als aen de Nacht-uuren een' watêrlooper in de hant geeve, getekent op die uur, die men begeeft uit te duiden; want de Mee- ding en eenige andere byvoegfelen onderfcheiden de Dach-en Nacht-uuren ge- noeg van malkanderen; en men zoude daerenboven tot meerder klaerheit op den watêrlooper van de Dagh-uuren eene Zon, en op dien der Nacht-uuren eene Maen kunnen ftellen. Pp 2
|
||||||||||
|
DE DERDE UUR.
|
||||||||
|
152
|
||||||||
|
Men vint in Övidius V. boek der Herfcheppingen de fabel van
dezen bubo» die hierop uitkomt.- Jupiter toegeflaen hebbende aen Ceres, dat ze haere dochter Prozerpina uit de hel mogt haelen, in- dien die wechgevoerde, ("want zulk een voorbeding f telde hy ) daer ter plaetfe niets zou hebben geproeft: zoo zeide Al'kalafus reritont, dat hy haer granaet'appels had zien eeten, en belette aldus haeren wederkeer. Waerop Ceres [C], hierdoor verftoort, hem in eenen fchuifüil, die altyt vooreen' vogel van een quade beduidem's gehou- den wort, veranderde. T>e[D] fchuifüil, (zegt Plinius Boek X, kap. l^.) een vogel van rou, en vooral affchuwlyk onder het oefenen der nvichelary in lantszaeken, houdt zich in -woefie plaetfen, en niet al- leen in onbewoonde, moer ook in akelige en ontoegangbaere; zynde hy een monjler van den nacht, en niet begaeft met eenigh luidt gezang, maer met een Jieenende Jiemme. 'Daer om ishy, in de Jt e den, of in 't geheel by dagh gezien zynde, een verfchriklyk voorteken. [C] Niet Ceres, maer Prozerpina zelf, nuKoninginnezynde van de Hel, en
dus macht hebbende om zich te wreeken aen den verklikker. Zie Ovidius zelven. [D] Bubo funebris , ö" maxime abominatuspublicis prcecipue aufpiciis, deferta incolit,
nee tantum defolata, fed dira etiam & inacceffa; noStis monfirum, ncc cantu aliquo voca- ïis, fed gemitu. Itaque in urbibus aut omnino in Luce vifus dirum oflentiim efi. Zie hier- van voorbeelden by Julius Obfequens de Prodigiis cap. 85. ioó\ 107. en meer ande- ren. Ovidius noemt hem ook (1) een' voorboode van toekomende droeflieit, en een verfchriklyk voorteken voor de menfehen. Hiervandaen zoo dikwyls gewach van de- zen vogel by de Poëeten in 't aengaen van huwlyken en andere zaeken, die een' ongelukkigen uitflagh hebben gehad. Men zie Ovid. Met. lib. VI. v. 431. lib. X. v. 452. lib. XV. u.791. fcf in Ibide v. 225. en Virgil. Mn. Lib. LV. v. 462. als me- de het geen is aangetekent I. D. bl. 194. alwaer ook blykt, dat deze vogel niec altyt $ gelyk onze Schryver hier zecht, iets quaets te voorfpellen gelooft wierdt, maer fomtyts wel iets goets. DE VIERDE UUR vanden nacht.
E En gevleugelt Maegdeke, dat gereedt ftaet om te vJie-
, gen, en met kaftajebruin bekleet is. In 's beelts rechte hant ziet men de planeetletter van Venus, en 'm de flinke ee- nen [AJ zandooper. [A] Indien de Schryver reden zoude hebben moeten geeven, waerom hy
aen deze uur eenen Zantlooper wil hebben toegevoegt, hy zoude, geloof ik, 'er wonder in hebben omgehafpelt, gelyk in veele andere beelden. Wy zullen ons vergenoegen met het geen wy reets over de voorige Uuren hebben gezecht, en ons niet ophouden xatt het uitleggen van wanfehiklyke vindingen. D E V Y F D E UUR van den nacht.
AL wéér een Maegdeke met wieken gelyk d'anderen. De-
zes gewaet heeft een Ieeuwekieur, die naer het zwart trekt. In de eene hant houdt het beek IVferkurius planeetka- rakter; en in d'andere een deel mankoppen. |
||||||||
|
De
|
||||||||
|
DE VYFDE UUR.
|
|||||||
|
153
|
|||||||
|
De Nacht wort met dit gewas bekranft,'t geen ook eene eigefchap
heeft, dat het doet [ A} flaepen, als een werk van den nacht. [ A] Zie 't aengetekende op bl. 408. van het II. Deel. Maer waerom wordt
dit gewas meer toegevoegt aen de vyfde Nacht-uur, als aen eenige andere? Men kan dit eenigzins goet maeken met te zeggen, dat zulks hier gefchiedt, omdat met de vyfde uur, dat is na de manier van onze rekening de elfde, de meeile menfchen of reets flaepen of zich ter flaep begeeven: hoewel hy om die redan milTchien al zoo wel zoude hebben gedaen, dat hy dit gewas had gefchikt by dea naeffc voorgaende uur: waerom ook de Romeinen dien tyt concubium , dat is , Jlaeptyt, noemden. Cenforin. de Die Nat. cap. 24. DE ZESDE U U R van den nacht.
E En gewiekt Maegdeke in zwarte kleederen. Het heeft
in de rechte hant het planeetteken der Maene, en in de flinke eene kat. De kat is een beek der Maene, omdat, wanneer de goden ('m
de fabel ) voor den grammen Tifon vluchtten, en noch in Egipte , noch ergens elders kotten zeker zyn, ten waere dat ze de gedaente, deze van dit, die van dat dier aennamen, zoo veranderde zich de maen (zegt Óvidius in zyn V. boek[ A] der Herscheppingen) in ee- ne [A] v. 329. Delius incorvo, proles Semeleïa capro,
Fele foror Phosbi, nivea Satürnia vacca,
Pifce Venus latuit, Cyllenius ibidis alis.
dat door Vondel dus is overgezet: ' ■ 2: ........• Apollo fcbynt een raef, • •„;
God Bacchus fchynt een bock, Minerve, kuifch en braef, ■-' "' '
Een kat, Jupyns Genoote een witte koei in 't weiden,
En Venus fchynt een vifch. Merkuur kon Voeg verleiden,
Vermomt met vederen gelyk een oievaer. .
Maer in deze overzetting is meer als eene fout aen te merken. Want voor eerft is het klaerblyklyk te zien, dat Vondel hier ïnlaflingen gebruikt heeft, die flaeu en krachteloos zyn, enkel om het rym te vinden. Want wat komt het te pas Mi- nerva hier braef te noemen ? daer doch geene braefheit de oorzaek van deze ver- andering was, maer wel eene overgroote vrees: behalven dat die verandering der Goden aldaer by Ovidius tot der zelver verachting, fchimp en hoon, wordt yoorgeftelt: waerin altoos niets te pas komt te zeggen, dat eenigen lof te ken- nen geeft, gelyk doen de woorden kuifcb en braef. Derhalven is deze by voe- ging enkel om het rym gefchiedt. En wat doen 'er ook die woorden in 't wei' den by, anders als al mede om 't rym te vinden? En eindelyk, wat quam het 'er op aen, of Merkuur de gedaente van eenen fchoonen of lelyken vogel aen- nam, als hy 't gevaer , daer hy zich in bevondt, maer mocht ontvluchten ? Ten tweeden doolt Vondel grovelyk, als hy Minerva zich in eene kat doet ver- anderen in plaets van Diana. In 't Latyn ftaet eigentlyk de Zufier van Febus, dat hier niet Minerva, maer Diana is, die ook andere Fabelfchryvers verdichten zich in de gedaente van eene kat te hebben verborgen. Zie Antoninus Libe- ralis Metam. cap. 28. Ten derden, dat hy zecht, dat Merkuur zich veranderc , ,p. heeft in eenen Oievaer, is ook eene misvatting, dewyl onze Nederlanders van ee- {£ Se- riën Oievaer leezende geenen anderen Oievaer kunnen verftaen, als die hier ce lan- pTOpr. de bekent is, daer doch.de vogel Ibis eene Egiptifche vogel is, wel eene foort Animal. van Reiger of Oievaer, doch egter van onzen Oievaer verfchillende, zoo in an- c. 16. & dere dingen, als in den bek , die krom (1) nederwaerts geboogen is,als inkleu- Plin.1. ren, zynde of geheel wit of geheel zwart: waerin dit aenmerkelyk is, dat de VI^ <i- III Deel. Qq «ww»,*7'
|
|||||||
|
DE ZESDE UUR.
|
||||||||
|
*54
|
||||||||
|
ne £B) kat* de reeden van welk verdichtfel is, dat de katten ge-
vlakt [C} zyn, en by donker zien, terwyl ook het licht haerer oo- gen aenwaft en afneemt naer het waflen en afgaen der maene. zwarte in ganfch Egipten, waerin die vogel zich alleen onthoudt, nergens gezien
wordt dan omtrent de Stat Pelufium, nu een vlek genaemt Belbais of Belves, te- gen over de Stat Damiate, daer geene witten zyn, die men in tegendeel in alle de overige deelen van dat gewefr, vindt, volgens 't fchryven van AriftotelesHifi, Anim. Lib. IX. cap. 27. en Plinius Hifi. Nat. Lil/. X. cap. 30. Pierius Valerianüs wil, dat de witten alzoo genoemt zyn , omdat de kop en hals alleen byna wit zouden zyn , daer 't overige lighaem na zyn zeggen zwartaehtigh is, Hierogl. Lib. XVII. cap. 17. Uit dit alles dan blykt, wat 'er van de vertaelingen van Vondel te houden zy. In werken van eigen vindingen is die man doorgaens groot: maer daer hy zich heeft moeten binden aen de gedachten van anderen, daer is hy verre van dien roem af. [B] Indien dit de kat maekt tot een zinnebeelt der maene, dat Diana, dat is
de Maen, verdicht wordt zich verandert te hebben in eene kat, waerom heeft de Schryver dan aen de derde en tiende Nacht-uur by het planeetmerk van de zon nietgegeeven eene raeve,daer Apollo, dat is, de Zon, ter aengehaelde plaets van Ovidius zich zelven in herfchept ? en zoo ook aen de eerfte en achtfle uur by het planeetmerk van Jupiter niet een' ram ,• aan de vierde en elfde by het pla- neet-merk van Venus niet een' vifch; aen de vyfde en twaelfde by 't planeet- merk van Merkuur, niet eene Ibis ? dewyl die Goden de gedaente dezer dieren ook worden gezegt te hebben aengenomen?,. en waerom op de eigenfte wys niet aen de tweede en negende by't planeetmerk van Mars een wik zwyn toegefchikt, waerin hy zich veranderde, doe hy Adonis doodde, by Aphtbonius Progymn. Cap. 3. Want in die vlucht voor Tifon zecht Antoninus Liberalis Metam. c. 28.dat hy zich in een' vifch veranderde: dewelke hier geen plaets zoude kunnen hebben, omdat ook Venus wordt verdicht zich in een' vifch te hebben verfchoolén, en dit aldus verwarring zoude verwekken. En eindelyk, waerom heeft hy ook niet aen de zevende uur by het Planeetmerk van Saturnus een paert toegevoegt: dewyl Satur- nus, die geen deel gehad heeft in die gedaenteverwiffeling uit vrees voor Tifon, de lichaerrisgeflalte van een paert aennam, doe hy Chiron wilde teelen, by Virgi- lius Georg. Lib. III. v. 92. en des zelfs uitlegger Servius. Maer zoo onze Schry- ver dat gedaen had, zoude hy de zelfde mifllagh hebben begaen, die hy nu be- gaet in de kat. Want indien de kat is een zinnebeelt der Maene, en de Maen wederom een zinnebeelt der zesde uur , zoo is de kat een zinnebeelt van het zin- nebeelt der zesde uur , en niet een zinnebeelt van de zesde uur zelfs: dat niet fluit: want een der eigenfchappen van eene kat, die hier gemeldt worden, kan wel de maene, maer niet de zesde Nacht-uur verbeelden: en zoo zoude het ook met de overige bovengemelde byvoegfelen, indien men de zelve wilde gebrui- ken, geflelt zyn. Waerom wy ze alle afkeuren. [C] Zyn 'er dan ook geene geheel witte, of zwarte katten? Of zoo 't genoeg
is, dat 'er veele gevlakt zyn, zoo zal men ook met het zelfde recht hier kunnen gebruiken een' hont, ofeenekoei, of een paert, welke alle fomtyts ook ge- vlakt zyn; maer "Vooral eene tyger of een'luipaert, die altyt vlakken hebben; ofeenigh ander diergelyk beeft. Doch die vlakken van de kat moeften hier wegh, en alleen behouden worden de eigenfchap van haere oogen, beflaende daerin, dat des zelfs oogappel met het wafïèn en afneemen der maen wordt ge- zecht grooter en kleiner te worden: het geen onze Schryver hier niet al te klaer uitdrukt. Men zie Pierius Valerianüs Hierogl. Lib. XIII. c. 37. uit A. Gellius Notl. Att. Lib. XX. c. 8. en Pompejus Feftus. Eene andere veranderinge der oo- gen van de Kaeters tekent ons Horus Apollo aen Hierogl Lib. I.c. 20: dat nae- mentlyk de oogappel met het opgaen der Zonne enigzins langwerpigh, met den middagh ront, en tegen den ondergang der zonne doffer en donkerder wordt: en dat daerom in Egipten te Heliopolis, dat is, in de Stat der Zonne, het beelt van die Godcheit in de gedaente van eene kat vertoont wierdt. |
||||||||
|
DE ZE-
|
||||||||
|
DE ZEVENDE UUR. 155
DE.ZE.VENDE UUR van den nacht
E En gewiekt Maegdeke, wiens kleeding in eene mengel-
kleur, beftaende uit blaeu en zwart, ge verft is. Het houdt in de rechte hant Saturnus planeetkarakter- en met de flinke eenen das. Dit geeft te kennen, dat deze uur het diepfte van den nacht zyn-
de, men nu anders niet denkt dan om te {kepen, gelyk 't gemelde dier doet, van 't welke dit fpreekwoort is ontleent, Hy flaep als m* [ A ] das. f_A] Zie onze aenmerking A. over't laetftè beelt des Skeps II. ï>. bl 410.
Maer dat flaepen van den Das is niet meer eigen aen de zevende uur, als aende andere, zelf ook eenige van den dagh. Derhalven al wederom eene verkeerde uitbeelding van deze uur. Het zelfde zy gezecht vari de rot in 't volgende beelt. DE A G T S T E U U R van den nacht.
E En gewiekt Maegdeke, dat fchynt te willen heenevlie-
gen, en wiens kleet duifterblaeu is. 't Houdt in d'eene hant het planeetmerk van Jupiter : en omdat deze uur eene van die des diepften flaeps is, zoo heeft het beelt, op een aerdige wyze, 'm d'andere hant eene [A] rot, zynde een byfter flaeperigh dier. Martialis [B] getuigt dat dit dier vari 't flaepen in den winter vet
wort. f A ] Of liever Haeg-of-Veltmuis. Zie onze aenmerking B. over 't laetftè beelt
des Sfoeps IL D. bl. 410. £B] Zie ons ter plaetfe zoo even aengehaelt. DE NEGENDE U U R van den nacht.
DEes verichynt als een Maegdeke in een paers kleet, ge-
vleugelt als d'andere, en ichynende te willen vliegen; houdende voorts in d'eene hant het planeetteken van Mars, en in d'andere eenen [ A] uil", als een' vogel, eigen aen den nacht. [ A] Hy is wel in de uilen verwart. In de tweede uur was het een nachtuil,
in de derde een Schuifuil, en hier is 't een uil. Uilachtige vindingen! Wy moe- ten al weer zeggen , dat nu zoo dik'wyls gezecht is, naementlyk, dat 'er iets be- hoorde te zyn, dat elke uur in 't byzonder te kennen gaf, het geen door den uil ten aenzien van deze uur niet gefchiedt. Als ik 'er een' vogel by moeft zetten, flelde ik 'er liever een' kraeienden haen by: omdat deze vogel omtrent dit nacht- gedeelte begint te kraeiên: waerom het de Latynen ook Gaïïicinium, oï'thaene- geh-aei, noemden, volgens Cenforinus de Die Nat. c. 24. Doch zelfs zoo is het niet klaer genoeg, en kan bequaemer op eene andere wyze gefchieden : gelyk reets boven is aengetoont. k , Qq 2 DE
|
||||
|
i56 DE TIENDE UUR.
DE TIENDE U U R van den nacht.
Hiervoor toont zich een gevleugelt Meisje, wiens gewaet
een weinigh lichter van kleur is dan dat van 't leftvoor- gaende beelt. Dit houdt met d'eene hant het planeetteken der Zonne ten toon, op die wyze, en om de zelve reden, als wy in het derde Uurbeelt van den nacht zeiden. In d'an- dere hant heeft het een uurwerk, van buitenmaekfèl gelyk een klein tempeltje, met eenen wyzer [A], die op tienen ftaet. Boven op het tempeltje ziet men in een coupel eene klok [B] hangen, die d'uuren flaet. (ljAdDit geeft te kennen, dat het klokgeluit een' ieder tot zyn werk
Afiniau- roept, gelyk Beroaldus, de uitlegger van Apulejus(i), zegt jen wel rei L.v. voornaementlyk te tien uuren, wanneer de flaeptyt nu verftreken is. in ipfo J
miüo [A^ Het gebruik des Wyzers by nacht is niet veel, behalven iii huishoro-
logies. Wy zouden den waterlooper ook hier verkiezen, om reden boven reets
bygebracht. [B] Die flaet zoo wel de andere uuren als de tiende, en zoo wel by dagh als
by nacht, en is daerom ook dit teken hier quaelyk te pas gebragt. DE ELFDE U U R vanden nacht.
E En gevleugelt Maegdeke in blaeuwe kleedy. Het houdt
in de rechte hant Venus planeetletter, en in de flinke eenen [A] zantlooper, aen welken men, wegens de daerop-* ftaende uurgetalen, ziet, dat het tot elf uuren gekomen is. £A] Of liever eenen waterlooper, gelyk reets gezecht is.
DE TWAELFDE U U R van den nacht.
LAetflelyk een gewiekt Meisje, dat, gelyk d'andere, ge-
reedt flaet om te vliegen, en wiens klederkleur uit he- mëlsblaeu en wit is famengemengt, omdat, de dagh naderen- de, de nacht duifterheit verdwynt. Het houdt in de rechte hant 't planeetteken van Merkurius; en ónder den flinker arm zeer aerdiglyk eene zwaen. De Zwaen duit aan [A] d'eerfte witheit des morgenftonts, eer nogh
de zon opkomt, die,terwyl zeryft,de dagen zoo wit maekt als eene Zwaen;
[ A] Daer is geen einde van koddige begrippen. Indien de Zwaen om haere
witheit eene uitbeelding kan zyn van de laetfle Nacht-uur, omdat het naderende licht den aenkomenden dagh even als wit maekt, zoo moet zy noch meer een beelt zyn van de dagh-uuren, en wel allermeeft van de zesde, wanneer de dagh zich op 't allerwitfl: vertoont: en by gevolg is de zwaen geen goet zinteken van deze
|
||||
|
DE TWAELFDE UUR, i5%
Zwaen; gelyk 7,e integendeel wechgaende, den nacht zo zwart verft
als [B] een rave: deze Nacht-uur. De ochryver had haer de Morgenftar behöoren te geeven op
de hant als de zelve aenvoerende en vertoonende, gelyk de eerfte Nacht-uur de Avontftar. En hierom is't, dat de Dichters, als zy den Morgenftoht dat is de uur, die allernaeft gaet voor den opgang der Zonne,en dus de laetfte' Nacht' uur is, willen befchryven, zulks doen met te zeggen, dat de Morgenftar zich ver- toont: als Virgilius Eci VIII. V. 17. Nafcere, prseque diem veniens age, Lucifer, almum7
dat '\s:kom op, o Morgenftar, voorloopfier van den dagh, en voer het lieve licht aen. En&n. L. II. v. 801. Jamque jugis fummse furgebat Lucifer Idae,
Ducebatque diem. ; .. dat is : En de Morgcnfiar rees nu op hoven de toppen van den bergh Ida, en veerde den
dagh aen. En Ovidius Epifi. Leandri v. 111. "' .......
Jamque fugatura Tithoni conjuge no&em,
Prgevius Aurora? Lucifer ortus erat. dat is: en als de Gemalinne van Tithonus den nacht nufiondt te verdryven, was de Mor- genftar > de voorloopfier van den dageraet ,opgereezen.Eü zoo noemt hy haer ookpranun- cius folis, of voorboodinne van de Zon, Trifi. Lib. III. El. 5. v.55. Zie bene- den het beek Krieken des dageraets. [ B] Dus zoude die dan met het zelfde recht een beek zyn van de eerfte uur
des Nachts: maer ook met het zelfde recht verworpen worden, als de Zwaen, ZONNESTANDEN, NACHT-
EVENINGEN, enz. 77 |
||||||
|
ZONNESTANT VAN DEN ZOMER,
makende den langften dagb.
g^^pEn vyfëntwintighjaerigh Jongeling, die, indien
$P 8l|||É inen zyne föhaemleden uitzondere, als welke met S BS^Él een' PurPeren ^uier bedekt zyn, geheel naekt Zyn hooft is met koornairen bekranft, en daerbeneven kroons- III Deel. R r wyze |
||||||
|
158 ZONNESTANT VAN DEN ZOMER.
wyze omringt met een' hemelsblaeu^èrï^kel^ die zoo ruim is
als zyne fchouders breet zyn, en in welken negen ftarren zyn gemeden, in wier midden zich het karakter of merk des Kreefts ( verfta het teken, waerdoor dit hemelbeelt doorgaens wort te kennen gegeven ) vertoont. In of op de rechte hant houdt hy een' globus of bol, van welken alleenlyk een vierdedeel, en wel dat 3 het geene naer d'aerde toe is gekeert, duifter is, ter- wyl het overige des zelven, naementlyk de drie vierdeparten naer boven, klaer en licht zyn. In de flinke hant heeft hy eenen kreeft, en vier wieken aen de voeten, te weten, twee witte aen den rechter voet, maer een witte en een zwarte aen den flinker. De Zonneftanden [A] heeft men in den tyt wanneer de zon ons
allernaeft, en ten tyde dat ze op 't verfte van ons is. D' een wort Zo- merzonneftantgeheeten, en komt den XXI. van Zomermaent[3f«- niusly en den anderen noemt men Winterzonneftant, welke valt op den XXI. van Wintermaent. Zy hieten Zonneftanden, omdat de zon dan niet verder gaet, en in dezen zynen wegh twee firkels trekt, die haeren loop bepaelen; den eenen naer den Tolus Arfticus of het Nöorderaspunt, en dett anderen naer het Zuider'aspunt, anders ge- naemt Tolus jfrttartficus, en elk dezer wykt van zynen pool ofaf- punt zesënzeitighgradenjen vierë'ntwintigh graden van de Linie Mqui- notfiaeloïdenEvenaer, en ieder fnyt deSphaera of hemelkloot in twee ongelyke deelen. Deze firkels worden Trofici of Keerkringen genoemt, omdat, als de zon in den eerften f tip van Cancer [den Kreeft] is, zy dien firkel maekt in de beweeging des ftarrenhemels -, zynde dees ook de lefte dien ze in 't Noorderdeel trekt, en deze fir- kel of kring is het, die de firkel van den Zomerzonnellant genoemt wort. De zon wyders die ons te voore naderde, wykt dan voor- taen van ons af, totdat ze op het punt van Capricornus [ den Steen- bok] komt, makende denleften firkel in de beweging des uitfpan- fels, aen de andere zyde, naer den Tolus AntarBicns: en dees is de firkel die genoemt wort de firkel des Winterzonneftants, waerna de zon, daer ze eerft altyt van ons afweek, nu vervolgens weer geduu- righ tot ons nadert: en 't is het werk der gezeide firkelen, de Zon- neftanden te onderfcheiden in de grootfte afwykingen der zonne, in de eerfte flippen (gelyk gezeit is ) des Kreefts en Steenboks: en wort het in den eerften ftip des Kreefts geheeten Zomerzonneftant, omdat de zon, ons dan zoo na zynde als ze kan, den zomer aen- brengt: in welken tyt men den langften dagh en den kortften nacht des geheelen jaers heeft. En in den eerften ftip des Steenboks noemt men het Winterzonneftant, welke voorvalt wanneer de zon zoo ver- re van ons is als ze kan, brengende ons den winter: en in dezen tyt heeft men den langften nacht en den kortften dagh van 'tganfche jaer. En is de dagh van den Zomerzonneftant net zoo lang gelyk de nacht ten tyde des Zonneftants van den Winter. Het
[A] Eie over dege ftoffe de Sphara van Johannes de Sacrobofco Part. IL cap. 4. en
het geene daerover ïs gefchreeven door den beroemden Chriflophorus Clavius in zy- nen Commentarius over die Spkara. |
||||
|
ZONNESTANT VAN DEN ZOMER. 159
Hef beelt vertoont een jonge oudde van vyféntwintigh jaeren,om-
dat de zon, uit den eerften flip van dries [den Ram] gegaen, en in den eeriten van Cancer [den Kreeft] gekomen, alsdan het [B] vierdedeel haeres loops volvoert heeft. De naektheit en iluier van purper verbeelden d'uitnemendgroote
[C] hette, die men gewoonlyk om dien tyt des jaers krygt. En dat de jongkman itaet als om achterwaert [D] te willen treden, is, om- dat de zon, aen de Keerkringen gekomen, aldaer niet itaen blyft, maer weder te rug gaet. . De firkel om 't hooft met de merkletter of 't karakter van Cancer
of den Kreeft, mitsgaders de negen Harren, beduiden den Tropcus Cancri of den Keerkring des Kreefts,in welk hemelteken negen Har- ren wel d'aenmerklykfte [£] zyn: en dat die firkel hem om 't hooft wort gevoegt, gefchiedt omdat de zon ons in dien tyt allernaeft komt, en dezen firkel rakende, den Zomerzonneftant maekt. Hy heeft den globus of bol in de rechte kant, omdat de zon ten
dien tyde in't noordenis, zynde dat de rechter [F] zyde of het rechter deel der werelt. Dat de drie vierendeelen van dien bol[G] licht zyn, beduit de
langkheit der dagen dezes tyts; en 't vierendeel dat duifter is vertoont de
[ B ] De proef en toetfe der Zinnebeelden, of ze goet zyn of niet, beftaet in
de o vereen komfle, die 'er is tufTchen het beelt en de verbeelde zaek. Zoo die overeenkomft gepaft en welvoeglyk is, zoo is het Zinnebeek ook goet, doch indien daer iets aen ontbreekt, is het Zinnebeelt mede gebreklyk. Pus dan zal de over- eenkomfte alhier deze moeten zyn: Als de zon, uit den eerften ftip van den Ram, zynde het eerfte teken van den Dierenkring, uit welk teken zy even als gebooren wordt, by den voortgang van haeren loop gekomen is tot in den eerften ftip van den Kreeft, dan heeft zy een vierde deel van haeren jaerlykfchen loop afgedaen: even als een jongeling, wanneer 'er nu federt den dagh zyner geboorte vyf en twintigh jaeren verloopenzyn,een vierde deel van den wegh zyns leevens heeft volbragt. Maer dit gaet mank: gelyk elk een ziet: want anderszins moeften 25. jaeren het vierde deel van 's menfchen leeftyt, die dan juift hondert jaeren moeft zyn,komen uit temaeken. Eene zaek derhalven van eene onbepaelde uitgeftrekt- heit kan niet wel een Zinnebeelt zyn van iets, dat in zyne uitgeftrekheit bepaelt is, of men moet ten minften zorg draegen, dat 'er tufTchen het teken en de be- tekende zaek eene zekere evenredigheit werde in acht genomen: gelyk een jon- geling van 16,17, of 18- jaeren veel beter een vierde deel van 's menfchen leef- tyt zal affchetfen, als een van 25: hoewel ook buiten dat alle diergelyke Zinne- beelden duifter zyn. [C] Dat de hette der Zonne door de roode kleur kan vertoont worden, is
reets boven gezecht op bl 71. dezes Deels. De purpere verfis 'er niet minder be- quaem toe om den gloeienden glans , die op deze kleur gezien wordt. [ D ] Zie onze Aenmerking A. over 't volgende beelt.
[E] Want in 't geheel zyn 'er zeventien, doch acht onder de zelve duifter.
Men zie Hygini Poè'tkon Aftronomkon Lib.lll. cap: 22. en den Scholiafies van Ca/ar Ger- manicus: welke alhoewel maer zeftien ftarren in den kreeft fielt, zoo blykt noch- tans uit de optellinge, die hy zelf doet, dat 'er zeventien zyn. [F] Zie het geen door ons is aengetekent boven, in dit Deel, op bl. 43.
aenm. G. en H. en bl. 94. Aenm. D. [G] De bol betekent de werelt of den aerdkloot: en dus Was het Zinnebeelt
goet, indien de zon op dezen tyt of drie vierde deelen van. den aerdkloot ver- ligte, dat ze op een' en den zelfden tyt nooit doet; öf Tiet licht op den gehee- len aerdkloot driemael zoo lang deedt blyven, als de duifternis : het geene dan alleenlyk plaets heeft in het Noordelyke halfront der werelt, zynde het in het Zuidelyke halfront even zoo lang duifter, als het in 't Noordelyke licht is. Rr 2 Waer-
|
||||
|
i6o ZöNNESTANT VAN DEN ZOMER.
de kortheit der alsdan komende nachten -, welke uitwerking men der
zonne heeft toe te fchryven. ;. In'zyn llinke hant ziet men eenen [H] kreeft, omdat zoodanigh
een dier in den Zodiak of Hemelgordel eene plaets bekleet, en- dit hemeltekende eigenfchap dezes diers heeft, net welk te mgge [I] kruipt, doende de zon alsnu ook alzoo , naementlyk ■ achterwaert gaende. De vleugels aen de voeten beduiden de bewegingen des [K] tyts,
die, naer 't zeggen eeniger Filozoofen, niets anders is dan eeneach- termalkandervolgende firkelbeweging of beweging in 't ronde, bren- gende het eene faizoen na 't andere, den zomer na de lente, den winter [L] na den herflt; en ieder jacrgetyde, dus van voorenaf- aen wederkeerende by wyze van fitccejfi of vervolg, brengt zyne ge- wrochten voort. Dat 'er drie vlerken wit zyn, wil zeggen, dat de dagh zoo veel
langer is als de nacht zich korter bevint, welke door den eenen vleu- gel die [M] zwart is, wort uitgebeeltj fpoeiende zich zoo weld'een voort als d'ander. De koornkrans geeft te verftaen, dat de Zomerzonneflant denzo-
mer [N] aenbrengt; onderfcheidende zich ook dus van den Win- terzonneitant, die ons den winter levert. Waeruit dan blykt, dat ook hier de evenredigheit der overeenkomfle niet is in
acht genomen. £H 2 Maer de kreeft is ook onder de Noordelyke, en dus rechtere hemelte-
kenen , gelyk wy boven hebben aengemerkt op bl.43.van dit Deel: en hoe komt dan dit hemelteken in des beelts linker hant, zoo het den bol juift daerom in de rechter hant heeft moeten houden, omdat de Zon ten tyde dezes Zonneftants in de rechter zyde der werelt is ? Ik teken dit alleenlyk aen, om te toonen, dat in zulke waerneemingen , als onze Schryver dikwyls heeft, weinigh kragt of aer- digheit is. Immers zoo hy iets in 't eene wilde hebben in acht genomen, moefl' hy 't ook doen in 't andere. [I ] Zie het aengetekende boven, op bl. 100. in dit Deel. [K] Zoo zyn ze dan niet eigen aen de Zonneftanden alleen, maer ook aen alle deelen des tyts, 't jaer, de maenden, de dagen, de nachten, de uuren, enz: gelyk reets elders gezien is. [L] Zie de redenvoering van Pithagoras by Ovidius Met. DL XV. v. 179. &
feqq. Hierom wordt ook de tyt door een' kring afgebeeldt. Zie her. II. D. bl. 491.
£M] Dat de kleur van den Nacht zwart, en die van het licht en den Dagh wie
verbeeldt wordt.» is boven meer dan eens gebleeken, en daerom onnoodigh te
herhaelen.
[N] De koornairen onderfcheiden den Zomer in't algemeen van den Winter,
en niet juift in 't byzonder den eenen dagh van den Zomer , waerop de Zonne-
ftant valt, van dien van den Winter: en dat hier de Zomerzonneflant wordt te
kennen gegeeven, blykt genoeg uit de andere bygevoegde fieraegien van het beelt.
Zoo men het echter een' krans wil toevoegen, zoo geeve ik in bedenking, of dat
niet beft zoude gefchieden van zoodaenigh een' boom, die iets heeft, dat betrek-
]yk is op den Zonneftant des Zomers : als daer is de witte populier, de wilge,
de olyf, de olmboom, en de linde: die hunne bladen aenflonts met den Zon'-
neftant omkeeren: gelyk boven is aengeweezen op bl. 138. dezes Deels: zeggen-
de Flinius in het 23. hooftftuk van zyn XVI. boek, dat 'er geen zekerder teken
dan dit is, dat de tyt des zonneftants gekomen is. Als een Zinnebeelt van den
Zomerzonneflant vindt men ook geftelt een jong van een' ezel, by Piërius Vale*-
rianus Hierogl. Lib. XII. c. x6. eenige byen, by den zelfden Schry ver, Lik XXVI. c.
20. eene houtduif, by Plinius Lib. XVIII. c. 28. een ruftend hert, by Stephanus
Pighius in zyne Mytbohgia in IV. anni partes, in The/auro antiq. Gmc. Gronovii torn.
IX. col 1200. De uitlegginge van alle welke dingen wy den taeikundigen en
nieuwsgierigen Leezer laeten nazien by dje Schryveren zelfs,
Z O N-
|
||||
|
ZONNESTANT VAN DEN WINTER. i6t
ZONN EST ANT VAN DEN WINTER,
makende den kor ijlen dagh.
E En welbedaegt en byna out Man, die geheel met vellen
bekleet is. Hy heeft om zyne beenen een' kroonswyzen firkel, Se hemelsblaeu van kleur is, en in 't midden,dat is op zyn voor- z_y.de, het karakter of merk des Steenboks, nevens twaelf ftar- rèn , daer rontom gemeden, ten toon voert. In de flinke hant houdt hy een' glóbus of bol, van welken flechts een vie- rendeel met licht befchenen, en 't overige duifier is. Onder den rechter arm ziet men hem met eene aerdigheit eenen Steenbok hebben, en aen de voeten draegt hy vier vleugels, te weten aen den rechter voet een' witten en een' zwarten, en aen den flinker voet twee die beide zwart zyn. Hy moet bykans out wezen, omdat de zon, voortgefchreden van
den eerften flip des Rams tot op het teken des Steenboks , airede drie vierendeelen haeres loops volbragt heeft. Met vellen wort hy bekleet, omdat de meefte koude des gehee-
len jaers omtrent den tyt van dezen Zonneftant valt. . Om de beenen [ A] heeft hy eenen firkel, waerop het merkteken
des Steenboks en twaelf [B] ttarren; om uit te beelden, dat de zon nu zoo verre van ons is, als ze wezen kan, geweken naer den To~ lus
L . , aen heeft, waemm het beek dit fierfel om de
beenen, en niet gelyk het voorige om het hooft heeft, zoo heeft hy quaelyk
gedaen, dat hy 't niet verklaert heeft. De betekenifle zal de zelfde zyn, die by . de Egiptenaeren was in twee famengebondene, en aldus voortgaende voeten: waerdoor Horus Apollo (i ) zechtdat de loop der Zonne ten tyde van den winter- . . , .. zonneftant wierdt te kennen gegeeven. Naementlyk al wat de voeten belemmert, j']-' *' dat vertraegt den gang en doet langzaemer fpoeden; en in den wintarzonneftant 3<' fchyntdat hemellichtten eenemael traeger voort'te gaen, zoo dat het in de laet- fte graeden van den Schutter, en de eerite van den Steenbok , zich naeuwlyks van zyn plaets fchynt te beweegen: zoo als Piè'rius aentoont Hier. L. XXFII. c. uit: alwaer hy zecht, gelyk mede L. XXXF. c. 4.6., dat in eenige affchriften van Horus in plaets van twee voeten ftaet tivee veehoeten , te weeten, twee viiTchen, die men Veelvoeten noemt. Dat maekt ook een' goeden zin uit: want twee zulke viflchen,uit hun'eigen aart langzaem voortgaende, moeten, zoo men ze aen malkanderen bindt, nootzaekelyk met de pooten in malkanderen verwarren, en dus noch traeger, ja byna in 't geheel niets, voortraeken: het welk dus de eigen- fchap van den loop der zonne ten tyde van den Winterzonneftant bequaemlyk kan uytdrukken. Alleenlyk heb ik dit tegen deze leezing, dat die zaek niet meer door twee famengebondene Veelvoeten, als door veele andere gekoppelde dieren, kan worden aengeduidt: en waerom dan daertoe juift in 't byzonder genomen twee veekoeten ? Zynde derhaïven hier eene algemeene beteekenis van beweeging en voortgang genoeg, zoo zoude ik het houden met de oude leezing van voeten, die 't algemeene middel en werktuig van voortgang zyn in menfchen en beeften. [B] De Steenbok heeft by den Scboliaftes van de Aratea Ccefar'ts Germanici zes
en twintigh,by Hyginus Afiron. Poet. L, III. c. 27. twintigh, en by Eratoithenes, gelyk Munckerus over die plaets aentekent, vier en twintigh ftarren: welk on- III Deel. Ss derfcheit |
||||
|
x'62 ZONNESTANT VAN DEN WINTER.
lus dntarttkus of het Zuidearspunt, en wort deze firkèl geheeten
Tropkus Capricorni of Keerkring des Steenboks» Hy houdt eenen bol ten toon, van welken de drie onderfte vieren-
deelen donker zyn, en het overige vierendeel, te weten TC] boven, alleenlyk verlicht is; om aen te wyzen, dat deze tyt den langften nacht, en den kortften dagh aenbrengt. En dezen bol of globe heeft hy in de flinke hant, omdat de zon zich in dien tyt aen de flinker zyde derwerelt bevint,naementlykgeloopennaer denTolusAntareti- cus of het Zuideraspunt. Onder of inden rechter [D] arm houdt hy een'Steenbok, een
dier, met reden aen dit hemelteken toegepaft, omdat, gelyk de Steenbokken zich ophooge en fteile rotfen onthouden, alzoo ook de zon ten dezen tyde in den hoogften [E] graedt naer 't zuiden is s óf omdat, gelyk de fteenbokken gewent zyn op de gebergten te klim- men , alzoo ook de zon , om dezen tyt, begint te klimmen naer ons toe. De wieken aen de voeten, beduiden, gelyk in't leftvoorgaende
beelt gezeit is, de tytsbewegingen: te weten, de drie zwarte zien op den nacht, en de eene witte op den dagh. En om de ongelyk- heit in dezen aen te duiden, is de witte vleugel aen den rechter voet gevoegt, want het licht [F] gaetvoor de duiiterhis. derfcheit daervandaen komt, dat de eene Schryver wel eens eenige Starren
overflaet,die de ander heeft: gelyk Higinus overgeflaegen heeft de twee Starren, die de gemelde Scholiaftes op eiken hoorn, en de twee, die hy op den kop van den Steenbok Helt. Maer waerom onze Schryver hem maer twaelf ftarren toe- voegt, dat had hy zelf behooren te zeggen. [C J Deze vinding hebben wy reets in onze aenmerking H. over 't voorige
beelt afgekeurt. Hier moeten wy ten aenzien van dit beelt 'er noch byvoegen , dat, zoo de vinding van den bol al goet was, ten minften het meefte licht aen des zelfs onderdeel moeit gevonden worden y en in tegendeel de meefte duifter- nifle aen de bovenzyde: omdat het Noordelyke halfront der Werelt gereken c wordende voor hethovenfte, en het Zuidelyke voor het onderfte, de Zon, die ten tyde van haeren Winterftant zoo verre geweeken is na het Zuiden, als zy kan, gelyk de Schryver zelf zecht, nootzaekelyk het benedendeel der Werelt- kloot alsdan allermeeft verlicht, en daer het zelfde doet, dat zy in haeren Zo- merftant in het bovendeel verricht. Daer zyn noch meer onhebbelykheden in deze vinding: doch het reets gezechde genoeg zynde tot des zelfs verwerpinge, gae ik die voorby. [D] De Steenbok onder de Zuidelyke en dus linker hemeltekenen zynde,kan
hierop worden toegepaft, het geen over 't naeft voorgaende beelt in onze aen- merking 1. gezecht is. [E3 Ja ook daer den laegften,als in welken de zon komt met daelen, en niet
met klimmen» De volgende reden van onzen Schryver is derhalven beter. Zie het geene boven gezecht is op bl- 108. van dit Deel, en voeg 'er by het geene Stefanus Pighius aentekent in zyn Mythol. in W. amipartes, in Thes. Ant. Gras* Grim. torn. IX. col. 1202. [F ] Gelyk de rechter hant voor de linker. Eene heerlyke vindinge, efi ver-
ftandige reden! Maer zoo we doch moeten filofofeeren, zoo zech ik, dat de duifterniflè gaet voor het licht: want zoo lang als het licht noch niet gefchapen was, was de aerde imejl en kdigh, en duiflemijje was op den afgront, tot dat GodtÜxi' dé, daer zy lkbtt ende. daer werdt licht, volgens Gen. I. 2. en 3. |
|||||
|
NACHT-
|
|||||
|
NACHTEVENING DER LENTE. ió>
|
|||||
|
En Jongeling, bequaem van geftalte, en die aen
de rechter zyde, van boven af tot beneden toe, in 't wit, en zulkerwyze aan de üihker zyde 'm \ zwart gekleet is. Hy heeft om de middel ee- nen wat breedachtigen en hemelsblaeuwen gor- del, die zonder famenknoping zynde,nietqualyk naer een'm> kei gelykt, en op welken eenige ftarren flaen. Onder den rechter arm houdt het beek, op een fraeie wys, eenen ram > en in de flinke hant eenen ruiker van verfcheide bloemen. Aen eiken voet heeft hy eenen vleugel, in kleur overeenkomftigh met de klederverf, naementlyk, die aen den rechter voet is wit, en d'andere zwart. De Nachtevening is die tyt, wanneer dagh en nacht even langzyn9
het welk tweemael 's jaers voorvalt, d'eerlte reis den XXI. derLen- temaent, wanneer de zon, in het hemelteken des Rams gaende „ ons deLenteaenbrengt:ende tweedemaelop denXXIII.der Herfft- maent, brengende ons den Herffi met de rypheit der vruchten. De naem is Nachtevening* omdat de zon, gekomen [ A] aen de
MquinoBiaellinïe, die men ook Evenaer noemt, den nacht even zoo lang maekt als den dagh: welke /EquinoEiiaeUinie door Sakrobosko [B] befchreven wort te zyn een firkel, die de Sphara of den He- melkloot in 't midden doorfnyt,den zei ven deelendein twee deelen, en gaende overal even verre van de twee poolen, of affen der we- relt. Zy wort ook de gordel der eer ff e beiveginge genoemt, omdat zy
[ A] Zie het bedt Midden II. D. bl. 150. .» j,
f B] De Sphcera P. IL c. 2. 6? Cbtou in euin CommenU f 245- &M'
■ Ss 2
|
|||||
|
fÈf NACHTËVENING'DER LENTE, '
zfWTfffMWWMPrifherTêf^^W0tf^f^\r; fPSpp-rfte Jphe-
rj , [kring, kreitsjjevenjils-ëen gordel omringti en ia twee gelyk ë dfeelen verdeelÈ^!~f 'N; ^J\X"- \ Pc Beek wort jong/vertoont, omdat de Nachtëvëmng^er Lente
'm Maert komt,; mét welke maent het jaer by d'Öudëfi zyn begïrjS' nam. .^'Ook zegt men, Ü.i|?dè werelt.j^Q. 1 in zulk eenen tyt zoudej gpfdhapen zyn, en dat onze verMEng en %riftus lydejri daérin [D<f zij voorgevalleBiialsmede, dat;<Jfezon>. èie'ïïe Nachtevening maekt| iifden eerften gfiët des hemeliehén Ramstejféns [ E ]i gefchapen zou \#zèhi. HoeBifi zy; d'Ouden [Jpitelderfi als gezeik inde maentl INpaèrt den aenvang des Jaersj zynde de£e;hoyen d'ariidfre maenderi fPfSi ■"■■•:.■.,'■■'■:;;:-i\ ■./■!' t; " "• K:r-'Crr: bevootl
!;[ C J-Dat zeggen- zè niet alle. De Egiptenaeren, welkers gevoelen GerarduS
Merkatorvolgt,fielden ^e Schepping: der Werelt in den Zomer. Ma'ër. de meeftetï zyn van gedachten^ dat ze of in de Lente of in denyHerffl: gefchiedt zy, bèjj kleedende van weerzyden hunne'"gedachten met- vérfcheidene bewysredenen: dié te lang zyria^'W^ kufrfien'gezien.....Wöfdeirby Peta vius:
De Doclrina Temporum IX. 6. by Ed. Simfonius ParaJ Ceue ad Chronic. Catholic. cap. 6.
en Jos. Scaliger eiig anderen aldaer aengehaelt.' als mede by Ger. Joh. Voffius Dg ultimis-MiiridiAntiquii^D^m.ll. enêlsverder werden aengeweezen door Weitzius in zyne aenmerkingen over 't Pervigilium Veneris y.2. en door L. de la Cerda overVir- gil. Georg. L. II. v. 336. Ook heeft daervan in't kort iets gezecht Franc. Bur- mannus in zyn boek, genaemt de Wet en GetuigenJJe bl. 8. houdende het met die geenen, die de Wereltlcheppingftellen omtrent de Nachtevening van den Herfft: by welk gevoelen wy ons ook gaern voegen. ' , [ D ] Gelyk ook zyne ontfangenifTe of de bezwangering van Maria door den
H. Geeft. Doch ik zie niet, dat in deze reden een bewys van eenigh gewicht is , hoewel ik weet, dat zulks door fommigen fterk gedrongen wordt. ,[E] Zie Piërius Hierogl Lib. X. c. 38. Doch dit vervalt, indien de Werelt
in den Herfft gefchapen is. Waerom ook Scaliger, die in de eerfte uitgaeve van zyn voortreffelyk werk De Emendatione•éëmporum, of van de verbeteringe der Tyden, de fchepping van de Zónne hadde geilelt in den eerften graet van den Ram, na- derhant van gedachten verandert zynde gezecht heeft, dat het Licht gefchapen is in den eerften graet van de Waeg. Shnjon. 1.1. [F] Voornaementlyk de Romeinen, evenwel zoo, dat zulks naderhant ver-
andert is. Zie onze aentekening B, op de 87. bl. van dit Deel. Doch wat de Jooden aengaet, die is het zeker dat een tweederlei jaer gehad hebben, een bur- gerlyk, en een heiligh of kerkelyk. Het burgerlyk begon met de maent Tifri, die in onze maent September invalt; en het heiligh of kerkelyk jaer nam zynen aenvang met de Maent Abïb, ook Nijan genaemt, vallende in onze Maent Maert. Dit jaer (t) Ex- hebben' zy eerft lang na den Zontvloet beginnen te gebruiken, doch niet anders od.xn.2 als' in heilige of kerkelyke zaekeri,en dat wel op het bevel van Godt ter gedach- xm. 14. cenjf|e van huhnen uittocht uit f 1) Egipten: daer zy te vooren altyt het (2) xxxi'v/ burgerlyk jaer gebruikt hadden, gelyk zy die zelfde manier van 't jaer te rekenen ,g, j0. ook noch behouden hebben in burgerlyke en gemeene zaeken: waervandaen ock fephus het Jubeljaer, dat alle vyftigh jaeren geviert wierdt, in de maent September in- Antiq. vieJ. En in deze outfte jaerrekening, die voor den uittocht der Kinderen Ifraëls jud. L. uit Egipten alleen in gebruik is geweeft , vindt men wel het fterkfte bewys voor I.cap.4. het gevoelen van die geenen, die de fchepping der Werelt omtrent de Nacht- te h L eve"i"S van den Herfft, en dus in de maent September ftellen. Met deze jaer- j[Pcon. rekening quamen ook overeen de Egiptenaeren, volgens het getuigenifle van tra Api- TaStantius Dm. Infi. Lib. I. c. ó. alwaer hy zecht: Mime (Mercurium) JEgyptH on! & Thoth appellant: a quo apud eos primus anni fui men fis, i-d e/l September, nomen acecpit: Eus, de dat is, Dezen (Merkurius) noemen de Egiptenaeren Thoth: na -wien by hen de eerjie Prapar. maent van hun jaer den naem ontfangen heeft. Hy heeft het ontleent uit Cicero De Nat. ?V.anJ^ Deor. L. III. c 22 , alwaer byna met de zelfde woorden ftaet: Hunc Mgyptii Thothap- L/ib.lA. peijant. eodemque nomine anni primus menfis apud eos vocatur: dat is, Dezen noemen de Egiptenaeren Thoth: en met dien zelfden naemimdt de eerjie maent des jaers by hen gehecten. |
|||
|
NACHTEVENING DER LENTE. i6j
bevoorrecht, niet alleen om de bovengemelde,reden, maer ook.om-
dat [G] d'Èfiatfea, Zondagsletters, en andere hemelrekeningen,uit haer [den Maert] genomen worden, ;«. De jongeling is bequaem van geftake, dat is, noch te groot noch
te kleirv, omdat de Nachtevening daghen nacht gelyk maekt, die dan noch te lang, noch te kort zyn. Wat de gewaetskleur aengaet, de witte beduit den dagh, en de
zwarte den nacht. En dat elk de helft beflaet, is, om hunne gelyke grootheit uit te beelden. Voorts is de witte verf aen de rechter zy- de, omdat de dagh boven den nacht te itellen is, als winnende het den zelven verre afin voortreflykheit. "'s Beelts hemelsblaeuwe middelgordel, waerop eenige Harren ge-
zien worden, duit den firkel aen, die de Nachtevening maekt, en het [H] primum mobile omringt. En die gordel of riem is nergens famengeknoopt, omdat firkels begin [I] noch einde hebben, maer overal gelyk zyn. De ram onder 's beelts rechter arm, wyft aen, dat, als de zon in
het hemelteken van dien naem treet, zy de Nachtevening der Lente maekt: om welk faizoen aen te duiden , de flinke hant een bJoeme- ruiker ten toon houdt : welke zelve zaek ook daerdoor verbeelt wort, dat de [K] Ram 's Winters op de flinker, en in de Lente op de rechter zyde leit: gelyk ook de zon in den Winter aen de flinke zyde van 's hemels uitfpanfel ftaet, en in den tyt der Nachtevening • van
[G] Dit doet niets ter zaeke hier gemeldt, zynde de Epa&en en Zondaghs-
fettersniet eene zaek, die eene gefteltheit des hemels of vaften tyt des jaers be- tekent, gelyk de Nachteveningen, maer alleenlyk eene uitvindinge en manier van rekening, om den netten tyt te ontdekken, waerop jaerlyks het Paefchfeeft moet geviert worden. Zie Sturmius in zyne Cbronologia Ecckjiafiica cap. 4. [H] Zie het beelt Midden II. D. hl. 149. en 150.
[I] Hoe komt het dan, dat de Ram in den Dierenkring het eerfte teken ge-
noemt wordt ? daer 'er in die dingen, die geen begin noch einde hebben, ook niets kan gezecht worden het eerfte of laetfte te zyn. De reden is , omdat, volgens het geene boven gezecht is, de fchepping der Zonne door veelen ge- ftelt wordt in den Ram, en zy aldus haeren loop in dat teken allereerft zou* de hebben begonnen. Maer zoo die fchepping is gefchiedt iri de Waeg 5 ge- Jyk wy aengetoont hebben dat waerfchynelyker is, zoo zoude èigentlyk de Waeg Cr) Ia het eerfte teken moeten genoemt worden: daer nu, volgens de aengenomene Somn. gewoonte der Starrekundigen de Ram altyt als het eerfte teken wordt aengemerkt. Scip.L. Eene andere reden wordt ons opgegeeven door (1 ) Makfobius, doen die zeer i' %'u2.1* ingewikkelt is, en van (2) Piè'rius met recht wordt verworpen. **L j^ [K] Dit is hier bygehaelt zonder verftant, betekenende de eigenfchap, die X.c.'ulc,
hier van den Ram wordt gemeldt, voor zoo verre zy betrekking heeft tot het hemelteken des Rams, niet een hair meer de Nachtevening der Lente, als die van den Herfft: want dan zal een Ram op de rechter, zyde gelegen de eerfte j en op de linker zyde, de laetfte Nachtevening kunnen; aenduiden. Maer onze Schryver heeft op de Nachtevening der Lente, quaelyk toegepaft, het geen by (3)Sa- ( 3) .Makrobius, uit wien hy dit genomen.heeft, (ten waeré men liever moeft j^jc denken , dat hy 't by Piè'rius ( 4 ) zal gevonden hebben)-wordt toegepaft op de 21# ' * natuur der zonne, waertoe die Schryver zecht dat alle de tekenen van den Zodiak . ' . of Dierenkring betrekking hebben, zynde zyne redeneering. ten aenzien van den roei l" Ram deze: dat, gelyk een Ram die natüurlyke eigenfchap heeft, dat hy geduu- Xe! 37'. rende de zes Zomermaenden, van de Nachtevening der Lente af tot die van den Herfft toe, pleegt te liggen op de rechter, en geduurende de zes Wimelnaenden, III Deel Tt • van |
||||
|
t66 NACHTEVENING DER LENTE.
|
||||||||||||
|
van de Lente aen de rechter zyde des zelven hemelwelfs begint te
komen. * . * De wieken aen de voeten, beduiden de fnelheit des tyts; zulx
dat de witte, aen den rechter voet, de gezwintheit van den dagh, en de zwarte, aen den flinker, die van den nacht uitbeelf. van de Nachtevening van den Herfftaftot die van de Lente toe, op de linker zyde;
alzoo ook de Zonne zich geduurende de eerftgenoemde tyt in het Noordelyke halfront der Werelt, dat by de Egiptenaeren de rechter helft genoemt wierdt, Cs) bl. gelyk boven (5 ) is aengetoont; en geduurende de overige tyt, in het Zuidelyke 44-en of linker halfront, bevindt: gelyk wy reets hebben aengeweezen in onze Aenm. |
||||||||||||
|
Ï59.
|
||||||||||||
|
D. op de 94. bl. van dit Deel. Na dit van den Ram gezecht te hebben gaet Ma-
krobius over tot den Stier, en zoo vervolgens tot de andere Tekenen van den Zodiak, aentoonende, waerin de zelve overeenkomft hebben met de Zon: zoo dat de Leezer nu klaer ziet, dat dit liggen van den Ram op de rechter en linker zyde met tot de Nachtevening der Lente in 't byzonder, maer tot de Zon in 'c algemeen behoort. |
||||||||||||
|
NACHTEVENING VAN DEN
HERFST.
;En bedaegtMan,gekleet op de manier als 't Ieft-
voorgaende beek, en ook omgordt met een' fir- kelswyzenriem, die hemelsblaeu, en met ftar- ren bezet is. Hy houdt in de rechte hant het hemelteken den Evenaer ofWaeg, dierwyze dat de fchaelen gelyk, dat is, net evenhoog hangen- in elk der welke een globe ligt. De eene helft dier globeri of bol- ronden is wit, en de andere helft zwart. In de flinke hant heeft het beelt eene ben of een deel takken met vruchten mzonderheit druiven-en aen de voeten heeft hy wieken,zulx als voofgezeit is. * * -------. Dewyl
|
||||||||||||
|
NACHTEVENING VANDEN HERFST, t&f
Dewyl we boven aenwezen, wat de Nachtevening is, en wat de
verf des kleets, alsmede de gordel, en voêtvleugels betekenen, dunkt ons zulx, ook tot verklaering dezer beeltenifle, genoeg te zyn, be- duidende dit even 't zelve als in de voorgaende. Alleenlyk ftaet ons te melden, dat het mansbeelt bedaegt vertoont wort, om daerdoor de volmaektheit [A] dezes tyts aen te duiden, gemerkt 'er veele zeggen, dat Godc daerin de werelt [Ö-] fchiep. Doch 't zyons ge- noeg teweeten,dat deXXIII.dagh der Herfftmaent de Nachtevening maekt, en den Herfft met de rypheit en volmaektheit der vruchten aenbrengt, hoedanige het beek, om dit te kennen te geven, 'ervan verfcheide foorten in de flinke hant heeft. De Balans of Waeg is een der'twaelfitarrebeelden van den Zodiak
of Tekenknng, m welk hemelmerk de zon in Herfftmaent komt, en de Nachcevemng, dat is, dagh en nacht evenlang, maekt, aen- gewezendoor detweegloben, die half wit zyn, om den dagh, en half zwart, om den nacht te vertoonenj gelyk ze ook d'een tegens d'anderein evenwigt hangen, ter affchetfing van de gelykheit der grootte van dagh en nacht. [A] Die volmaektheit zal dan door de volmaektheit der mannelyke jaeren be-
duidt worden. Maer zoo volgens anderen de werelt is gefchapen" in de Lente, gelyk onze Schryver zelf in 't voorige beek gezecht heeft, waerom is dandeLeg- tetyt minder volmaekt als de Herfft? En waerom geeft hy dan dit beelt niet zoo wel de gedaente van een' jongeling, als het voorige,om reden die hy daermeldt? Hy had moeten zeggen, dat de bedaegde jaeren hier te pas komen, omdat de Zonne volgens de aengenomene manier van rekenen by de Starrekundigen hae- ren loop beginnende in het teken van den Ram, de helft van het jaer, wanneer de Zon de Nachtevening van den Herfft maekt, nu reets voorby is, en dus kan aengemerkt worden als een bedaegt man, van wiens leeftyt de helft nu reets is voorbygegaen. Doch aengemerkt de natuur der beide Nachteveningen de zelf- de is* maekende beide dagh en nacht even lang, zoude men, myns bedunkens, de beelteniffen van beiden ook gevoeglyk in eene en de zelfde geftalte en met het zelfde opfchik kunnen vertoonen, uitgezondert de Ram en de Waeg, zqo als ze hier verbeeldt zyn, welke twee dingen het onderfcheit van de Nachtevening van de Lente en den Herfft genoeg aenwyzen. Voorts zoude ik om de oude zinryke beeldenspraek niet voorby te gaen, aen beiden ook toevoegen den Aep, Cynofcephalus genaemt, reets befchreeven I. D. bl. 60., daer de Egiptenaeren door gewoon waeren de Nachteveningen te kennen te geeven, om reden gemeldt ter ^aengehaelde plaets, vergeleeken met het geene door ons gezecht is II. D. bl.620.
[B] Zie't verhandelde over't voorgaende beelt.
D AGE1 AE T.
EEn gewiekt en Iyfverwigh-Maegdeke^met een' faffraen-
geelen mantel over de fchpuders, een brandende fakkel, gemaekt naer d'oude wyze, in de hant, en zittende op 't ge- vleugeld <paert Pegazus. ^ f f > nagdij /:. / , Een' faffraengeelen mantel geven wy dezer "beeltenifle, en maken
naer zelve lyfverwigh, omdat d'oude Poëten [A] -den dageraet faf- fraenverwigh, en rooskleurigh noemen. En wy doen haer ryden op . ' * "'r; ':"■''- :- den
[ A] Als Virgilius Mn. VIL 26. Georg. I. 447. Ovidius Amor. L. IL El. 4. 11.
43. ö1 Art. Am. L. III. v. 84. Zoo wordt ze ook Purperverwigh genoemt by den Tt 2 zelfdcu
|
||||
|
itf8 DAGERAET.
den [B] Pegazus, ter uitbeeldinge van 's dageraets fnelheit, en
omdat hy een aengenaeme yrient der Dichteren is, en hunne geelten tot brave en vernuftige invallen bereidt. «elfden Ovidius. Met. Lib. III. v. 184. En op de zelfde wys wordt zy by deGriek-
iche Dichters j^oxoVéttac? [ krokopeplos ] en (oMUt3v\o; [ rhododaktylos ] dat is , met een faffraenverwigh gewaet omhangen , en met rooze vingeren verfiert, genoemt: waer van de voorbeelden by Homerus te vinden zyo Bad. L. I. v. 477. Ss L. VIII. v. 1. [B] Zie beneden het beek van de Koetsvan Aurora, met het geene daerover is
aengetekent: alwaer dit en het volgende beek alle noodige opheldering ontfangen. ANDERS.
|
||||||||
|
WEder een Maegdeke met fchouderwieken, om de fhel-
%eit van 's dageraets beweginge te kennen te geven, gemerkt hy ras en fnel verdwynt. Dit beek is ook lyfver- wigh , en met een' fafrraengeelen mantel omhangen. Aen den flinker arm draegt het een mandetje vol allerlei flach van bloemen , en in die hant een vlammend toortsje, firoiende bloemen met de rechte hant. |
||||||||
|
welke kleene waterdruppels vallen. In de rechte hant houdt
het een ontfteke fakkel, naer achteren omlaeg gekeert, en in de lucht omtrent het beelt vliegt eene zwaluw. Het
|
||||||||
|
HÊT KRIEKEN DES DAGERAETS. ifo
Het krieken desdageraetsis die twyfelachtigetyt>dien men eenigs*
zins onzeker [A] is, of men by den nacht, of by deh aenkomen* den dagh moet rekenen* zynde hy degrenspael van die beide, en daerom wort dit beelt bruin [ B ] vertoont. Het is een kint met vleugelen, omdat het aenbreken of krieken
des dageraetseen deel des tytsis>en om de fnelheit aen te duiden van V dezen kleenen tuffchentyt, die ras vervliegt ,en wech is.
Dat het zich opwaert aen begeeft, is, omdat het krieken van den
dagh opklimt [C] van beneden naer de hoogte» wordende aenge* dieven door de witheit, die in 't ooften verfchynt. De groote en klaerblinkende flar op 's beelts hooft, duit de ftaf
aen, die Lucifer, dat is, Lichtdrager genoemt wort : en door diê gaven d'Egiptenaers [ D] het aenbreken des morgenftonts te kennen, De
£A] Daerom hebben de Latyneh het krieken (i ) van den dagh> zóo Wel (i) O-
als de avontfchemeringe, genoemt crepusculwn, zynde die naem afkomfligh van vid.Am; het woort creperus, dat twyfelachtigh en onzeker betekent, zynde de reden daer- L. I.El. van die , welke onze Schryver hier bybrengt, en genomen heeft uit Boccatius !• ^ f' Geneal. Deor. Lik I. c. o. die ze heeft ontleent van Cenforimtsde DieNat.capi 24. Zié Sct^ a(j het Etymologicon van Vofïius in Crepufculum. iEneid. [B] De witte kleur wordt aen den daghj de zwarte aen den riacht toege- L.Itv!
fchreeven, gelyk elders gezecht is: en dus wordt de bruine kleur; die tulïchen wit ze8. en zwart is, te recht gegeeven aen dien tyt, die tuïïchen den dagh en naéht is» [ C ] Gelyk de zon opgaende in 't Ooften, wiens naderende ftraelen het krie-
ken van den dageraet maeken: terwyl zy, uit eene dunnere in eehe dikkere ftof- fe komende > breeken, en zich buigen en van hunnen rechten wech af keeren, om alzoo de morgenfchemering te maeken, gelyk ook wederom dé avontfche- mering op de .zelfde wyze; zonder het welke omtrent den opgang der zonne de donkere nacht in weinigh tyts in een' vollen en klaeren dagh, en wederom met den ondergang der zonne de heldere dagh fchielyk in. een' pikzwarten nacht zou- de veranderen. Zie Nieuuientyts Recht gebruik der pVereltbefchowwingen, bl. 34Ö. en 62%. als mede de verhandeling van Chriftophorus Clavius de Crèpusculis. [ D ] Al wat wy van de Egiptenaeren tën aenzien van deze beeldenfpraek wee*
ten, beftaet in deze weinige woorden van Horus Apollo ( 1 ) , dat de E'gipte- p)L'b* naéren eene Jlar fcbilderende de fchemeringe daêrdoor te kennen gaven, zyride het Onze- II c. 1. ker, of hy de fchemeringe van den morgen of Van den avont meent, lydende het Griekfche woort, dat men daer vindt j beide dé uitleggingen. Piërius (2) (2)Hie* vat het op voor beide, en neemt het woort Jlar in de morgenfehemeringe voor rogl. L. de morgenftar, en in de avontfchemeringe voor de avohtffar. Doch als men XLIV< de woorden van Horus recht beziet, Zal men die bepaelirig niet wel plaets kun- c« 37» nen geeven, dewyl hy zecht, dat dé Egiptenaeren eene ftar fchilderende daêrdoor dan eens Godt, dan eens de fchemeringe, dan eens den nacht, dan eens den tyt, dan eéni de ziel van een dapper man te kennen gaven: alle Welke dingen door de mdrgen-of avontftar in 't byzonder niet kunnen betekent Wotdeti. Wat ondertufTchen dé zaek zelf betreft, het is zeker, dat de morgenftat, al is de vinding niet Egiptifch ■, egter gevoeglyk een zinnebeelt kan zyn van de morgenfchemering of het krieken van den dagh, volgens het geene reets boven gezecht is in onze aehrtierkirigen over de Iwaejfde Uur van den Nacht bl. 157. Vondel laet iil zynen Palamedes de Rey van Ëubeè'rs aengaende het krieken van den dagh aldus zingen: |
||||||||||
|
Opdat hy zyne beurt verriiflèl',
Vlucht heen mei omgekeerden diffel De goude Titan ryjl alree Met blaewwe paeulcn uit der zee, En fchittêrt óver bofch én duinen, En Idaes bladerryke kruinen, |
||||||||||
|
Het dun gezaeit gèftarnt verfchiet
|
||||||||||
|
Zyn glans, en gloeit zoo vierigh niet.
DèfchaditO) is aen 't overleenen. De morgenftar dryft voor zich beeneti De benden van het hemelfch heir. De Voerman van den grooten Beir, |
||||||||||
|
III Deel V v
|
||||||||||
|
*7o HET KRIEKEN DES DAGERAETS.
r De druppels, uit de waterkruik voortkomende, beduiden, dat 'er
des zomers dau, en 's winters, ryp uit de lucht valt. Zoo zingt Arioito [E] ergens, de arme Qlimpiajliep zonder te ontwaken* totdat duro- ra de beVrore ryp, van haere vergulde raderen op de aerde fprengde. De brandende uiaer 't onderfte bovengehoude fakkel, wil zeggen,
dat het aenbreken des dageraets een voorbode van den [F ] dagh is. De zwaluw is hier geitelt, omdat die in 't aenkomen des uchtent-
ftonts, eer het nogh dagh is, al een begin van haeren zang gewent is te maken. En zoo zegt Dante in zyn [G] Paradys: Ter uure als de zwaluw baer droeve weeklagten begon, omtrent het krieken van den daghy door een nagedachte aen haere droeve rampen. Anakreon fpreekt de zwaluw [H] ergens aldus aen: > , Met wat voor uitgezochte pynen
Zal ik u ftraffen, die my met
1)w raezen vroeg roept uit het bed,
En doet mynftille ruft verdwyncnï 'k Zal van het lyf'de vleugels plukken, En volgen V voorbeelt van den geen ,
Wiens overwreede hant voorheen
'Dorft Filomeelde tong ontrukken-, Indien ge, o Zwaluw, buiten Jchroomen, Voor dagh, voor dau , met uw geluit
My dry ft den vaek ten oogen uit, En Jioort myn zoete liefdedroomen. [E] Rhnafe adietro il Mo, e la mefchina
Olimpia cbe dormia fenza deftarfe , m
Fincbe I''Aurora la gelata brina
Dalle dorate ruote in terra fparfe. [F] Het ljcht dan van den dagh wordt verbeeldt door het licht van de fak>
kei, en dat licht trekt het kint achter zich na, gelyk de fchemering van den mor- genflonthet licht van den dagh, by manier van zeggen,achter zich nafleept. Dit zal de overeenkomfte van deze beeldenfpraek zyn. £G3 Nel cap. 23. NeW hora, cbe comincia i trifii lai
La Rondinella prejfo alla mattina Forfe a meinoria de fuoi trifii guai. [Hj In zyn twaelfde Gezang. Zoo noemt ook Hefiodus Op. & Dier. ü.568. over
deze plaets van Anakreonaengehaeltdoor Jos. Barnes, dezwaluwe 'o^oyót, \_orthm- goeujdat is, met bet krieken van den dagh klaegende. En Jppulejus Floridorum Lib.ll. aengeweezen door den zelfden Barnes, zecht: Natura quibusdam avibus brevem 8? tempo)-arium cantum cotnmodavit, hirundinibus matutinum, cicadis merïdianum, nocluisfe- rum , uliüis vefpertinum, bubonibus noelurnum , gallis antehtcanum : dat is, de natuur beeft aen fommige vogelen een kort en alleenlyk een' kleinen tyt duurend gezang verleent, aen de zwaluwen in den morgenfiont, aen de krekels op den middagh, aen de nacbtuilen in het fcbemerlicht, aen de uilen in den avont, aen de Jchuifuilen in den nacht, en aen de haenen voor het aenbreeken van het licht. Uit welke plaets, om dit in 't voorbygaen te zeggen, blykt, hoe weinigh het te pas komt, dat onze Schryver aen de twee- de nacht-uur den nachtuil, aen de derdeden fchuifuil, en aen de negende den uil, als Zinnebeelden van die uuren heeft toegevoegt. By 't krieken van den dagh maekt ook melding van de zwaluwe Montanus Julius by Seneca Epifi. 122. en ook gelyk fommigen willen, Virgilius Mn.Lib.VlU.v. 45 6. Voor't overige is het aen de meefte vogelen gemeen, dat ze hun gezang met het krieken van den dagh Jae- ten hooren. Doch de Dichters kiefen daertoedoorgaens in 't byzonder de zwaluw. |
|||||
|
DE AVONT-
|
|||||
|
DE AV0NTSCHEMERIN.6 tn
|
|||||
|
DE AVONTSCHEMERING, HET
VALLEN VAN DEN AVONT. ift^lllf2!! ^e een nae^t' gevleugelt en bruinverwigh Kint,
WMÉKj ff Dit fchynt nederwaert naer'twefren te vliegen, \3$ÊL\M if en voert °P '* ^00^t °°k een groote en klaer-
M^m/^ jf blinkende flar. In de rechte hant heeft het ee- %^SmSk0 nen pyl, dierwyze alsof het dien heenefchieten wilde, en men ziet 5er in de lucht verfcheide die het airede geworpen heeft, en nederwaert vallen. Met de flinke hant houdt het eene vleermuis ten toon met uitgefpreide vlerken. Het wefhvaert [ A]nedervliegen,beduit het vallen van denavont,
door 't wechuyken der zonne in 't weften veroorzaekt. De ftar, op 's beelts hooft, duit de avontftar aen, die zich na \
ondergaen der zonne vertoont, en by d'Egiptenaers, volgens Pierius [ B ] zeggen , de avontfchemering betekende. De pylen, op die wyze vertoont als gezeit is, beduiden de dam-
pen, [A] De avontfchemering komt niet op in 't Weften, maer, zotf wel als de
morgenfchemering, in 't Ooften : dewyl de zon in 't Weften daelende de dui- fternilTe in't Ooften begint op te komen rgelyk die in tegendeel in 't Ooften ver- dwynt, en plaets voor de morgenfchemeringe, en vervolgens voor het licht maekt, wanneer de zon aldaer begint naby te komen en op te gaen. Om deze reden zoude ik, indien myne verkiezing gevolgt wierdt, dit kint, zoo wel als 't ander, in 't Ooften doen opkomen, en behalven de andere dingen, die deze- beelden genoeg onderfcheiden, by 't beelt der avontfchemeringe in het Weften doen vertoonen eenige geringe ftraelen van eene reets ondergegaene zon te- gen de lucht fchietende, en daer noch eenigh licht maekende: gelyk ik in tegen- deel de lucht in de morgenfchemeringe in 't Weften donker zoude doen afbeelden 9 terwyl ze in 't Ooften reets begon eenigzins klaer te worden. [B] Zie onze Aentekening D, over't voorgaende beelt.
V V 2
|
|||||
|
172 DE AVONTSCHEMERING.
pen, die, door de kracht der zonne omhoog gehaelt, en nu, we*
gens haer vertrek van ons, niets hebbende dat hen onderlteunt of ophoudt, weer nederwaert vallen, en, vermits ze grof zyn, meer of minder befchadigen volgens de gefteltheit des tyts, en naer mae- te dat de plaetfen vochtigh, of droog, of te koudt, of te heet, of te hoog, of te keg zyn. Het houdt eene vleermuis [C] met uitgefpreide vlerken ten toon,
als een dier, eigen aen denavonttyt, en dat men in den zelven ook doorgaens ziet vliegen. [C] Zie de Etrfte Uur van den Nacht.
i
VERSCHEIDE LEVENS.
|
||||||
|
HET LEVEN OF DE GEEST.
It wort uitgebeelt door een in 't groen gekleet Maeg-
deke, 't geen met zekere bevaJligheit een brandende lamp in de rechte hant houdt. De groene gewaetskleur verheelt de [A] hoop, die de menfch
heeft op een lang leven. Der beeltenifle wort een brandende lamp ter hant géftelt, als een beduitlel
[A] Zie I. D. bi. 72. 376. en 408. en It. D. bl. 31. mee de Aenmerkingen.
Maer ook verbeeldt de groene kleur jeugdigheit, kragt en fterkte, gelyk aenge- weezen is in die zelfde plaetfen. En dus is deze kleur ook een zinnebeelt van een frifch en gezont leeven: gelyk de kruiden en planten groen zyn, wanneer zy leeven, maer ftervende haere groenheit verliezen. Zie 't volgende beek:als mede Cafanova Berogl. £? EmU. Medka, Embl. III. ». 8. Dat het beek wordt vertoont in de gedaente van eene maegt, zulks gefchiedt, omdat de jaeren van eene maegt even als de bloem des leev«ns zyn. Zie Aenm, A< II. D. bl. 122. en Cafaova |
||||||
|
HET LEVEN OF DE GEEST, 173
beduitfel [B] des levens, omdat, gelyk de oli, die in eene lamp ge-
goten wort, het licht der zelve levend houdt, alzoo ook die levensvoch- ten , waerdoor de warmte gevoedt wort, het leven aen 't lichaem mededeelen: welke levensvochten ontbrekende, zoo moeten nood- wendigh beide de warmte en te gelyk ook het lichaem te niet gaen. En zoo leeil men ook dikwerf in Euripides Treurfpelen van hun, die daer uit dit leven zullen fcheiden, dat ze roepen: Vaerwel, o aengenaem licht! welk gevoelen Plutarchus naervolgende , zegt, dat eene lamp gelyk is aen het lichaem,'t welk de wooning van den geeft is, en het licht aen den geelt. [B] Al wat bier volgt tot het einde des beelts toe, is van woört tot woorc
genomen uit Pierius Vakrianus Hierogl L. J.LVI. c. 5. Waerby kan gevoegt wor- den het geen is aengetekent door den gemelden Cafanova l. I n. 9. fc? iö. HET MENSCHLYK LEVEN.
Ene Vrou in een groen gewaet, en voerende op 't hooft
^ ^ eenen krans van Sewpepvivum, (huiflook, donderbaert) 3p welken een Fenix flaet. Zy houdt in de rechte hant eene luit met een' urykftok, en in de flinke eene fchael, waeruit ze een kint Jaet drinken. 't Geen de Latynen in den menfch vivere, leven, noemen, dat
heeten ze in planten en kruiden. vïrére> groenen-, en de zelve gelyk- heit die 'er tuflchen deze woorden is, beljpeurt men ook in de bete- kende zaeken: want 's menfchen leven is, om zoo te fpreken, an- ders niet dan eene groenheit, die de warmte , de beweging en alles wat fchoon en goet in den menfch is,onderhoudt en doet aenwaiïen; en de groenheit in de planten is anders niet dan een leven, 't welke ontbrekende, zoo ontbreken ook het voedfel, de warmte, de fris- heit, en de fchoonheit. Daerom hiet ook het gewas, 't welk der beelteniffe om 't hooft is gevlochten, Sempervivum , dat eigentlyk [A] altyt levende betekent; en eene voorfpoedige gezontheit van 's menfchen leven w'ort groen [B] genoemt. Ja naer het Latynfche woort virere, groen zyn, hieten in die tael ook de Mannen [C] f^i- ri,
[ A.] Ik zie niet, dat dit gewas een heel zeer gepaft beek is van 't menfchelyk
keven, dat immers verre van altyt te diuiren doorgaens zeer kort is: zoo dat hec veel eer een beek is van een lang leeven in 't byzonder, of van het leeven in tegenftelling des doots, of eindelyk ook van het eeuwigh leeven , als van 'c menfchelyk leeven in 't algemeen. En hiervandaan is hét, dat fommigen der Ouden hebben verdicht gehad, gelyk (1) Kafanova aentekent uit (2) Athe-,-.„■ neus, datGlaukus, een vifTcher van Anthedon, door het eeten van huiflook Me^ was onfterflyk geworden, en verandert in een' Zeegodt. Tot het eigenfte ge- Embl.' bruik hebben anderen genomen volgens de aenmerking van den zelfden (3) Ka-III 11/7. fanova de bloem Amaranthus, om reden, te vinden in 't beek dchtbaerheit I. D. (2)Lib. bl. 7. en het geen aldaer is aengetekent. ?V'i?*7' [ B] Alzoo viridis feneclus, of eene groene, dat friflche en jeugdige , ouderdom by '3)Ibid.
Virgilius Mn. I VI. v. 304. en andere diergelyke fpreekwyzen. [C ] Hoewel het woort viri by de Latynen ook gebruikt wordt ten aenzien
van de jaeren, gelyk als wanneer die geene, die een kint was, gezecht wordt UI Deel. Xx een
|
||||
|
i74 HET MENSCHLYK LEVEN.
rè. Zoodat dan dit beeft, onzes achtens, niet qualyk met dit kruit
bekranit is. Hetgezeide wort ook vertoont door 't groene kleet:en gelyk men
in de kruiden nergens anders naer ziet, dan naer de groenheit; alzoo is ook in den menfch, menfchlyker wyze gefproken, geen goet,dat boven de welvarentheit en Iterkte der gezontheit is te itellen. De fabel van den Fenix is zoo bekent, dat men niet veel woorden
behoeft te bezigen om aen te toon\n, dat hy als een beek van een lang [ D ] leven genomen wort. In de rechte hant houdt ze eene luit en ftrykilok, waerdoor Pië-
rius [E] zegt, dat de ftaet van 't menfchelyk leven, in des zelven ordre en voortgang is verftaen door fommigen , die, aengemerkt hebbende, dat 'er in de luit zeven verfcheide toonen worden ge- roemt , de zelve op 's menfchen leven toepaften, als wordende het zelve in zyn ganfchen loop geduuriglyk door de zelve veranderingen bewogen. Want in zeven weeken wort het kint gevormt in 't lichaem der moeder. Zeven uuren na de geboorte geeft het kenbaere te- kens van leven of doot. Zeven dagen daerna wort de navel valt en gefloten. Tweemael zeven dagen daerna geeft het een klaer blyk van gezigt. Zevenmael zeven dagen na dien tyt krygt het gezigt flerkte en kennis. Wyders, na zeven ramenden begint het kleentje tanden te krygen: na tweemael zeven, valt te zitten: na driemael zeven, te fpreken: na viermael zeven, te gaen: na vyfmael zeven, de melk, dat is, het zogh wars te worden. Voorts, met de zeven jaeren verwiffelt het kint zyn eerfte tanden, en fpreekt zyne woor- den volkomen duidelyk. Met de tweemael zeven jaeren begint hy manlyk te worden, en bequaem ter voortteelinge. Met de derde [F] jaerweek komt zyn baert voor den dagh, en hy houdt op van wallen.
een man te zyn geworden enz; zoo betekent het nochtans eigentlyk het onder-
fcheit van kunne, waermede iemant wordt gezecht een man te zyn in tegenftelling van eene vrouw, en alzoo brengt men doorgaens het woort vir ( man ) af, niet ge- lyk onze Schryver, van virere of groen zyn, maer van vis, dat is, Jterkte of kragt: omdat in de mannen doorgaens meer kragt is dan in de vrouwen. Zie het Etymo- logicon Vojjü. Anders zou de betekenhTe van grotn ruim zoo wel voegen aen dejeugt, als aen de mannelyke jaeren: gelyk het woort virgo of maegt, van vim of groen- heit wordt afgeleidt: gelyk wy reets hebben aengetoont II. D. bl. 122. Aenm. A. zynde dat woort eigentlyk een naem niet van kuisheit en ongehuwden ftaet, maer van leeftyt, zoo dat het ook van de zulke wordt gebruikt, die getrouwt zyn, en reets kinderen gefeaert hebben. Voorbeelden daervan zie by Juftinus Lib. I. c. 3. §. 2. Horatius Lib. II. O. 8. u. 23. en Terentius Jdelph. a. IV. fc. 7. v. 10. 13. 16. en elders. Filargirius, een out taelkundige, meent wel in zyne (\) Ecl. aentekeningen over (1) Virgilius, dat eene jonge vrouw dezen naem van Virgo III. v. niet langer houdt, als tot haere tweede kraem toe: maer Virgilius (2) noemt ?.0, F . Pafifaë noch met dien naem, nadat ze reets moeder van drie kinderen, geboren VI v * °P ^Tie byzonctere tyden , geworden was: gelyk Servius over dien Dichter heeft .y' " aengeweezen, en uit hem Broukhufius over Propertius Lib. IV. EL ult.v. 52. [D] Derhaiven niet van het menfchelyk leeven eenvoudigh en onbepaelt: zoo
dat hierop ook dat geene paft, het welk wy zoo even omtrent de Sempervivum hebben aengemerkt. [E] Hitrogl Lib. XLVII.c. #. uit wien onze Schryver dit ganfche ftuk, dat de
uitlegging van de luit en des zelfs zeven toonen bevat, tot daer hy overgaet tot de verklaering van het kint, 't welk drinkt, genoegfaem woordelyk heeft overgeno- men. [F] Eene jaerweek beftaet uit zeven jaeren,
|
||||
|
HET MENSCHLYK LEVEN. ' 175
wallen, Met de vierde jaerweek bekomt hy de volheit van leden en
iterkte. De vyfde jaerweek, als wanneer de iterkheit en kracht, zoo veel elk verkrygen zal, geheel volkomen geworden is, is de tyt dien Plato [G] als den rechten troutyt achtte. De zesde jaerweek be- waert zyne fterkheit en verkrege krachten, en geeft hem veritant en beleit. Met de zevende jaerweek voelt hy verzwakking van krach- ten , maer een' volkomen aenwas van overleg en veritant; waerom de krygsluiden, tot die jaeren gekomen zynde, van den krygsdienft plagten [ H ] ontllagen, en tot het beftieren van ltaetzaeken gebruikt te worden. En hierop ziet Horatius, daer hy aen Mecenas [I] fchryft, dat hy nu had uitgedient, omdat hy airede viermael elf de- cember s, [ G ] Op het einde van zyn zesde boek, genaernt Jengaende de wetten: alwaer
hy deze wet wil gemaekt hebben: Dat de tyt des hwwlyks voor eene jonge dochter ay van haer zejliende tot hoer twintighjie, en voor een' jongman van zyn dertighjie tot zyn vyf en dertighjie jaer toe. [H] By de Romeinen na de inzettinge van der zelver zesden koning Servius
Tullius', die zyne burgery, voor zoo ver de zelve gefchikt was tot den krygsdienft te voet, verdeelt had in zes Klaffen: van welke hy de vyf eerfle weder had ver- deelt in 19a Centuriën ( want de zesde Klaffe maekte maer eene Centurië uit) naementlyk in 96 Centuriën van oude, en ook 96 van jonge manfchap. Die meer dan vyf en veertigh jaeren bereikt hadden, behoorden onder de Centuriën der oude manfchap, de overige onder die der jonge, zynde deze laetfte Centuriën gefchikt om uit te trekken tot den oorlogh, en de eerfle tot het bewaeren en befchermen der fladt, volgens Livius Lib. I. c. 43. en Dionyfius HalicarnqJJènfis Lib. IV. p: 221: dat is te zeggen, die geene, die in de Centuriën der jonge man- fchap waeren, konden geprefl worden om te dienen in de keurbenden, die ten' oorloge wierden uitgevoert: tervvyl die geene, die in de Centuriën der oude manfchap waeren, tot geenerlei krygsdienft konden worden genootzaekt, uit- gezondert tot bewaering der ftadt ingeval van noot. Het,zes en veertighfte jaer verlofte derhalven een Romeinfch voetknegt van den krygsdienft , ech- ter zoo, dat hy vooraf twintigh krygstogten (die te paerde dienden, waeren 'er met tien vry).moeft hebben bygewoont, dat is, twintigh jaeren, het zy ag- ter malkanderen, het zy by tuffchenpoofingen. gedient: want anders konde hy noch tot zyn vyftighfte jaer toe gedwongen worden te dienen, zynde dan, hec zy dat zyne krygsjaeren vol waeren of niet, geheel vry van allen dwang tot den krygsdienft: gelyk dit alles is aengetoont door Lipfius in zyn Werk, De Militia Romana Lib. I. Dial. 2. Maer dat onze Schryver, of liever Piërius Valerianus, hier byvoegt, dat de krygsliaden dan plagten gebruikt te worden tot het beftie- ren van ftaets-zaeken, daerin is hy vry wat van den rechten wegh af: want hoe was het mogelyk zoo veele menfchen, als 'er foldaeten waeren over de zes en veertigh jaeren, te gebruiken tot het beftieren van zaeken van ftaet. By de Romeinen, die niemant, hoe aenzienlyk hy ook van geboorte vras , uitzonder* den van den krygsdienft, was deze wet, dat niemant een Overheitsampt in de ftadt van Romen mogte bekomen, ten zy hy tien jaeren in den oorlogh gedient had, volgens Polybius Lib. VI. c. 17. Dit is het al, wat ten aenzien van de jae- ren der krygs lieden met betrekking op het beftier van ftaets-zaeken kan gezecht worden. [I] Piërius is nier. al te oplettende geweeft in 't verhandelen van deze woorden
van Horatius, die men vindt Lib. I. Epifi. I. v. 2. Speclatum fatis, & donatum jam rude, quaeris,
Msecenas , iterum antiquo me includere ludo , dezelve te onrecht toepaffende op het uitdienen in den kryg, en verklaerende uit eene andere plaets van dien Dichter Lib. L Ep, 20. v. 26. Forte meutn fi quis te percontabitur svum, Me quater undenos fciat implevifle Decembres. Xx 2 Want
|
||||
|
i76 HET MENSCHLYK LEVEN.
cemhers, gelyk hy zelf zegt, geleeft had, dat is, dat hy nu in zyn ze-
vende jaerweek was. Met de achtlte jaerweek kan men de volko- menheit vanbeleit en verftant zien. De negende jaerweek brengt be- daertheit en zachtmoedigheit mede; de tiende jaerweek doorgaens een verlangen naer de doot. Al het welke Solon zeer heerlyk in ge- dicht [KJ heeft begrepen, en zyne luit zoo geltelt, dat hy de zoe- te overeenftemming van 's menfchen leven en haer fchel geluit, met het feventigite jaer bepaelde : waerover als de menfchen heenegeftapt zyn, zoo fchynt het dat ze beginnen te fuffen, en telkens dan deze, dan die fnaer mis te flaen. Het kint 't welk drinkt, geeft te veritaen, dat 's menfchen [L]
leven .door voedfel, en door een bequaeme difpojïtie, of lichaems- geiteltheit
Want deze laetfte plaets heeft geene gemeenfchap of eenigh verbant ter werelt
met de eerfte, en betekent enkel ,dat hy vier en veertigh jaeren was out gewor- den, zonder de allerminfte betrekking op den krygsdienfl, waervan hem trouwens volgens de boven verhaelde inzetting niet het vier en veertighfte, maer eerft hetzes en veertighfte jaer van zynen leeftyt, zoude hebben kunnen bevryden. En in de eerfte plaets wil de Dichter geenszins zeggen, dat hy nu uitgedienc had in den kryg, maer in 't werk van minnaery, of wel, dat hy zich nu lang genoeg bezigh gehouden hadde in 't fchryven van liefdegezangen en andere luchtige ftoffe, en daerom uit dat oeffenperk wilde overgaen, gelyk hy 'er aen- ftonts zelf op laet volgen, tot het verhandelen van ernftige ftoffe en üelTen van deugt. Daertoe nu gebruikt hy eene manier van fpreeken, die ontleent is niet van den krygsdienft, maer van het ftrytperk der kampvechters, welke men gewoon was, als zy dikwyls genoeg hadden geftreeden en blyken van hunne kunft en dapperheit gegeeven, te ontflaen van den nootdwang om verder te , vy • moeten vechten, befchenkende (i) hen tot dien einde met een zeker houten Saturn zwaert of fchermftok, rudis genaemt, zynde het draegen van dezen ftok een be- Lib.l. c. wys van verkreegen ontflagh. Dat woort rudh nu , van Horatius gebruikt in 15-.& de gemelde plaets, hadde Piërius behooren te doen denken, dat de zelve niet Lib. II. toepafTelyk was op den krygsdienft (want de uitgediende foldaten fchonk men c-23- zoo eenen ftok niet) maer op het ftrytperk der kampvechters : en dewyl die hun ontflagh niet kreegen om de jaeren van hun' leeftyt, maer om getoonde blyken van kunft en dapperheit, gelyk wy reets gezecht heb(ben, zoo is het nu ook van zelfs klaer, dat de laetfte plaets van Horatius niet kan dienen tot uit- legginge of verklaeringe van de eerfte. [K] Dat gedicht is noch voor handen , zynde ons bewaert door Phib Judceus
de Mundi Opificio Lib. I. en door Clemens Akxandrinus Stromat. Lib. VI. pag. 685. en uit de zelve overgebracht onder de Poetce Minores Grceci, Edit. Cantabr. pag. 430. Men vindt het ook aengehaelt by Menagius in zyne Aenmerkingen over Dioge - nes Laè'rtius ad Lib. I. §. 54. p. 30. en in de Hieroglyphica & Emblemata Medica, van Kafanova Embl. II. n. 7. p. 16. En wat de ftoffe zelf betreft, die tot dus verre verhandelt is, men zie de zelve in 'tbreede beredeneert by Macrobius in Somn. Sapionis Lib. I. c. 6. [L] Maer dit is niet eigen aen 's menfchen leeven in 't byzonder, maer ge-
meen aen alle fchepfelen, die leeven hebben. Doch als men 's menfchen leeven in 't byzonder wil affchetzen, behoort men daertoe ook dingen te neemen, die (i)Met. tot de menfchen in 't byzonder betreklyk zyn. Dat het kint drinkt, kan Lib. I. rnen ook daerop toepaffen, voor zoo verre het leeven in 't gemeen betreft, dat v.432. de beginfelen des leevens vuur of warmte en water zyn (vanwaer Ovidius (1) • >,p. calor humidus omnes RescreaP, dat is, warmte en vocht brengt alle dingen voort) en dat de Valer. ze've ^et ^eeven •> zo° 'ang a's wy daerin zyn, bewaeren: waerop ook ziet, dac Hier. L (2) de Ouden die menfchen, die zy verbanden als het leeven onwaerdigh, XLVI- water en vuur ontzeiden: en dat in 't voltrekken der huwlyken by de Romei- c. 15. nen twee vaten, een met vuur en een met water, op den drempel van het huis des
|
||||
|
HET MENSCHLYK LEVEN. t?7
gefteltheit wort onderhouden. Spys en drank voeden het leven, en
die worden door den mont genuttigt, en een bequaeme gefteltheit des lichaems maekt het zelve beftendigh, en moet in 't geheele Jic- haem zyn, gelyk [M] plaets heeft in de tedere jaeren der kinder- kens, die walfen en toenemen. En komt hier te pas het geene al- rê gezeit is in de beelden [N] Heil. des bruidegoms ftonden, die de bruic in het ingaen aenraekte: gelyk wy heb-
ben aenge weezen II. D. bl. 4.1. Ja Thaies ftelde het water alleen als het begin/et aller dingen. Waervan kan gezien worden, het geen gezecht is op de 10. bJ. van dit Deel, en onze Aenm. A. over 't volgende beelt. [M] De meening van den Schryver komt my wat duifter voor. Hy fchynt
te willen zeggen, dat tedere kinderen niet kunnen groeien, ten zy dat zy be- halven het voedfel ook eene goede gefteltheit des lichaems hebben: en dat hy, om die twee nootwendige vereifchtens van 's menfclien leeven te verbeelden, hier een drinkend kint vertoont. Doch, dat het voedtfel Wordt afgefchetft doof het drinkend kint, is klaer: maer, hoe dat de bequaeme gefteltheit des lichaems daeruit kan worden afgenomen, begryp ik zoo duidelyk niet, zynde het veel drinken niet zelden een blyk van eene quaede difpqfitie. [N] II. Deel. bl. 10. 11. en 12.
ANDERS.
E Ene Vrou, die haere voeteri heeft tulïchen of in een zes*
fpaekigh radt, 't welke legt op een ront plat, bovenop een' voetftal, die zoo gemaekt is, dat het radt noch ter rech- ter, noch ter flinker zyde overhelt. Zy houdt in d'eene hant een zon> en*in d'andre eene maen. In 't merifchelyk leven zyn zoo veele en menigerhande gevallen»
dat ze, wegens hunne menigte, beide in de pennen die 'er af fchry- ven, en in de verflanden zelfs, welke 'er over redeneren, verwar- ring maken; fchynende het onmogelyk tot zulk eene menigte van enkele byzonderheden , die door veele gelykvormige werkingen eene kennis van zich zelven baren kunnen, te geraeken. Nochtans maekt men uit die alle even als een kort ilot eener reden op, dat namentlyk het leven onzeker en wankelbaer is: en zoo worden dan door de zon en maen, in 's beelts handen, de [ A J noodzaekelyke oorzaeken van boven; en door het wiel, daer de voeten der beeke- niiïè
[A] Als Ripa fyn wil redeneeren, is hy doorgaeiis duifter1, gelyk hy in dit
geheele beelt is. Hier fchynt hy te willen zeggen: de gevallen des menfchely- ken leevens, die het zelve onzeker en wankelbaer maeken, Worden gewrocht of door nootzaekelyke oorzaeken van boven, die door de Zon en Maen ; of door toevallige oorzaeken van beneden, die door't radt enz, worden vertoont. Maer hoe dat de Zon en de Maen worden gezecht de nootzaekelyke oorzaeken , of ten minften beelden van de nootzaekelyke oorzaeken, te zyn, die de toevallen des menfchelyken leevens te weeg brengen, is wederom onder die dingen , die ik moet bekennen niet te verftaen: gelyk ook niet, waerom het wiel betekent de toevallige oorzaeken hier beneden: daer ik door het zelve veel gêmakkelyker en duidelyker de wiiTelvalligheden en omdraejirigen van zaeken in 't menfche- lyk leeven, dat is, de gewrochten of de gebeartenijjen, die tan toevallige oorzaeken hier beneden komen, gelyk onze Schryver ftrax zelf zal zeggen , kan begrypen t III Deel. Yv daH
|
||||
|
*78 HET MENSCHLYK LEVEN.
nijTe in fteke"n, de toevallige oorzaeken hier beneden, vertoont. En
hoewel het geval of de Fortuin niets [B] heeft buiten de gevallen zelfs, die zelden gebeuren, en buiten het oogmerk des werkers j zoo heeft echter 's menfchen gemoet, door eene al te groote lichtge- lovigheit omtrent dat geene, waerin het bevint dat ons voor- of na- deel gelegen is, lichtlyk eene byzondere heerfchappy over zich zel- ven gegeven aen deze ingebeelde godtheit van die dingen daer het geene oorzaek van weet aen te wyzen, en dies der Fortuine of de fchult, of den lof daervan toefchryft. Én wy zeggen, dat het [C] radt of wiei een beduitfel is der gebeurtenhTen, die van toevallige oorzaeken
dan der zelver oorzaeken. Maer wat de Zon betreft, die wordt als een Zinnebeelt
van 's menfchen leeven op eene geheel andere wyze aengemerkt door Piërius,
|
||||||||||
|
£
|
'Hier ^ 'er a^us van (■I ^ fpreelit: » ^e ^on heeft met het menfchelyk leeven zulk
xliv'. >' eene groote overeenilemming, dat zy met eene uitneemende klaerheit fchy-
|
|||||||||
|
c. g. „ nende den geruften ftaet onzes leevens, maer donker of met wolken betrok-
(2) Ar- „ ken zynde de beroeringe onzer zaeken vertoont. Hiervandaen vindt men by
tem. 1. „ (2) de Uitleggers der droomen: dat, indien de Zon in den droom fchynt
II«c.36. }) te verduifteren, of zich te verbergen , of nergens gezien te worden, 'er ge-
„ vaer is, dat.de zieke het leeven verliefe: en, zoo zy vlucht voor het gewelt
,, van een ander die haer vervolgt,dat dan de zieke in eene dolle razernye Hort.
„ Want dat dit teken beduidt, dat het licht der ziele wordt qntruft en uit zyn
„ plaets verdreeven. Vorder heeft de Zon in die dingen, die betrekking heb-
„ ben tot het middel van voeden., zoo een groot vermoogen, dat alle de Natuur-
„ kundigen verzekeren, dat onze aenwas uit warmte en vocht beftaet. Want
„ ook Heziodus, nadat hy de naemen van fommige rivieren heeft opgetelt,
(3)The- }j laet 'er aenftonts f3 ) op volgen, dat het deze zyn, die het fterflyk lic
°8* v' „ haem voeden teffens met de Zon. Zyn Uitlegger voegt 'er by: want het
43 ' JS water en de Zon hebben de kracht van voeden, en door der zelver dienjt krygen de zae-
(4)Carm. „ ken voedt/el en wasdom. Daervandaen zecht Katulkis (4) van eene zekere fris-
lxiii. „ fche bloem:
v-41- „ Dum mulcent aurae, firmatfol, educat imber:
,, dat is, terwylde zoete wintjes haer Jlreelen, de zon haer Jlerkt, en de regen haer
„ opqucekt. Dit is het, dat Piërius van de Zon zecht: en wat de Maen aenbe- langt, dat de zelve een niet min bequaem Zinnebeelt des leevens is, zal een iegelyk gaern toeftaen , die aenmerkt, dat het aenwaffen van des zelfs licht tot de volle maen toe, en wederom des zelfs afneemen tot dat het donkere maen is, eene overeenkomfte heeft met het begin of de geboorte, de volkomenheit, de vermindering, en vernietiging des leevens, of de doot: waerom ook de La- tynen pleegen te zeggen, dat de Maen wordt geboren, wanneer zy nieuw is; dat zy out wordt, wanneer zy afneemt; en dat zy bezwykt en fterft, als zy begint op te houden met fchynen. Breng hiertoe ook, dat fommige lichaemen te gelyk' met de Maen waffen en afneemen, gelyk moffelen, oefters, en meer andere, op welke de Maen veel invloet heeft: behalven , dat des zelfs geduurige veranderingen niet onduidelyk af beelden de geftaedige wiiTelvalligheden van meer-» der en minder licht en voorfpoet in 's menfchen leeven. Men zie dit Zinnebeelt van de Maen in 't breede verhandelt by Cafanova Hicrogl. Med. Embl. I. n. 5. daer teffens ook andere Zinnebeelden des leevens, en niet onaerdigh bedachte zinfpeelingen te vinden zyn: doch die, te lang zynde om ze hier te melden, door den taelkundigen Leezer by dien Schryver zelf kunnen worden nagezien: gelyk ook als Zinnebeelden des leevens de havik, by Piërius HiemgL L, XXX. c. 10. en het harte , by den zelfden Hier. L. XXXIV. c. 3. [ B J Zie Ariftoteles Phyfic. Lib. II. c 4> 5. g» 6. [CjMaer waerom moeten 'er juift zes fpaeken in zyn ? Dat verklaert ons
Piërius Hierogl. Lib. XXXI: alwaer hy kap. 22 , 23 , en 24. fchryft, dat de raderen der menfchen moeten gemaekt worden van zes fpaeken , omdat de na- tuur van den menfch even zoo veele beweegingen heeit, naementlyk voorwaerts en
|
||||||||||
|
HET MENSCHLYK LEVEN. 179
oorzaekeh hier beneden komen, dat is, van de Fortuin, die d'Ou-
den met een radt [DJ vertoonden, als zynde dees de geene, die de flaeten en hoogheden, naer heur welgevallen, draeit en keert. en achterwaerts, rechts en links, om hoog en om keg: die der Goden , van acht
fpReken, omdat de beweegingen der Hemeifche zaeken tot de acht&e fphcera toe, zoo verre als zich de kracht van menfchelyk oog kan uitftrekken, worden waer- genomen: die der onderaerdfchen, van vier, omdat de zeive raderen zyn van itraf: gelyk het radt van Ixion, waerop hy zoo wordt verbeeldt gélegü te zyn, dat elke hant en elke voet vaft is gebonden op eene fpaek. £D] Zie beneden de beelden des Fortuins. WERKDADIGH LEVEN.
MEn komt tot de geiukzaligheit langs twee wegen, die
verfcheidentlyk gevolgt worden, naer de verfcheiden- heit of der gemoetsneigingen, of der overtuigende reden \ en die worden uitgedrukt door den naem van het -aélive, dat is, werkdadige; en van het contemplative, dat is, be/piegelende leven: welke beide door onzen Zaligmaker J. Kriftus goet- gekeurt worden in de per/bonen van Martha en Maria, Luk. X. Want niet tegenftaende Maria geileit wiert boven Martha., die zich met haere bezigheden bekommerde, zoo is nochtans ook zy waerdigh geroemt te worden. Wy vertoonen dan het werkdadigh leven als een Man met
een grooten breeden hoet op 't hooft, en een fchup op den fchouder; leunende met de flinke hant op het ftier of deja ftaert van een' ploeg; terwyl men omtrent hem verfcheiden gereedfchap, tot den lantbou behoorende, ziet leggen. Deze afbeelding is dierwyze, omdat, dewyl de lantbou het noo-
digfte werk is onder alle de bezigheden, die men tot onderhoudt des menfchlyken levens, door het te werk itellen der leden, zonder in- fpanning van den geelt, doet, wordende gemeenlyk door boeren, doorgaens menfchen van een onbefchaeft verftant, geoefent; deze werktuigen of gereedfchappen alleen gevoeglyk kunnnn vertoonen al het geene 'er tot een ononderfcheidentlykekennis[A] dier dingen behoort, tot welke de naeritigheit, door de nootdruftigheit aenge- dreven,
[ A ] Eigentlyk betekenen deze gereedtfchappen niets anders dan den lantbou
zelf, zoo dat dit beek in derdaeteen beelt vanden lantbou is; ende lantbou weder- om een beelt van het werkdaedigh leeven, zynde daertoe niet ongerymt ver- kooren,omdat het eerfte werkdaedigh leeven in den lantbou beflaen neeft,aenge- zien de eerfte menfch Adam, nadat Godt hem tot ftraf had opgelecht,dathy in het zweet zyns aenfchyns broot zoude eeten, geworden is een lantbouwer, volgens Gen. III 19. en 23. Tot de gereedtfchappen nu van den lantbou behoort ook de hoet met den breeden rant, daerop ziende , dat, daer de oude Grieken en Ro- meinen geene hoeden of ander hooftdekfel te huis en in de ftadt, ten zy in ze- kere omltandigheden,gebruikten,zoo als reets is aengetoont U, D. bl. 134- en Y V 2 *3ö.
|
||||
|
i8o WERKDADIGH LEVEN.
dreven, den wegh vlytigh heeft gebaent op zoo veelerhande wyzen
als de kuniten en hantwerken verfcheiden zyn. Ter uitbeelding van het werkdadige leven, flelde Michael Angelo
Buonarotta op 't graf van Julius den Tweeden, Lea [B] de dochter van Laban: welk grafbeelt «en1 fpiegel in d'eene hant heeft, om [C] d'oplettenheit aen te duiden, waermede wy onze zaeken moe- ten gadeflaen; en in d'andere hant een kransje van bloemen, om de deugden te kennen te geven, die, terwyl we hier zyn, ons leven fierlyk, en 't zelve na de doot [D] roemruchtigh maken. 136. , gelyk ook niet de oude Gallen en Gerrnaenen, volgens Lipfius de Jnt-
phith. c. 19.; zy echter gewoon waeren die te draegen buiten de ftadt niet al- leen op reis, en in den krygsdiehfl, tegen wint, regen, hette der zon en ande- re ongemakken van de lucht, gelyk reets door ons is aengeweezen ter plaetfe zoo even gemeldt, rriaer ook in het oefenen van den lantbou, om de zelfde re- ,j\ y den van ongemak, en wel voornaementlyk tegen het fteeken (i)der zon,waer- Ad. Ju- om men de zelve ook te Romen gebruikte in 't aenfchouwen der fpeelen, die niura onder den blaeuwen hemel geviert wierden: gelyk Lipfius, zoo even gemeldt, Anim. mede heeft aengemerkt: en tot dit gebruik van den hoet in den lantbou breng L. II. c. ik f Jat Uliflès by ( 2 ) Higinus, wanneer hy zich wilde zot veinfen en ging ploe- d" , gen, eeri hoet opzette, en eenpaerten os voor den ploeg Jpande: hoewel ik niet onkun- ad^Ca'l- digh ben, dat Uliflès doorgaens met een' hoet wordt verbeeldt, gelyk mede is limach. aengetoont ter aengehaelde plaets: doch dat is geweefl om eene reden, gelyk al- fragm. daer mede is bygebracht, die eerft na de belegering van Trojen, en by gevolg 124. na zyne geveinfcle zotheit, is opgekomen, behalven dat ook de woorden van (z}Fab. Higinus zelfs, dat hy een' hoet opzette, genoeg te kennen geeven, dat hy dien 9y* buiten dat niet droeg. Hy zette dan een' hoec op om de gedaente te vertoo- nen van een' lantbouwer. [B] Die Zinnebeelden , die door fchilderen , beelthouwen, teikenen én dier-
gelyke vertoont worden, moeten van zich zelf klaer en kenbaer zyn zonder uit- legging. Maer als nu iemant eene vrouw ziet afgebeeldt, waer doch zal hy aen weeten , dat het juifl Lea is ? want het byzetten der naemen heeft geene plaets in het Zinnebeeldifche. Derhalven hoe zeer ook door Lea mocht kunnen ver- ltaen worden het werkdaedigh leeven, zoo is zy tot dat Zinnebeelt quaelyk ge- bruikt op het graf van Julius, als moetende daer enkel door 't gezicht worden gekent als Lea , dat niet doenlyk is. TC] Zie onze Aenm. A. op de 471. bl. van het I. Deel.
[D] Naementlyk eene krans is een zinnebeelt van belooning van alle voortref- felyke daeden, gelyk wy elders hebben aengetoont; en de verdiende loon van deugden is roem en eer. ANDERS.
E Ene Vrou, voerende in d'eene hant een bekken, en in
d'andere een gietvat, daer water uit fchynt te vallen. By het beek leeft men deze woorden, Ik zal vertrouwen , en niet vrezen, Jezaias XII. 2. Dit alles wyft aen, dat wy onze handelingen moeten verrichten
met gewaflche handen, dat is te zeggen, [A] oprecht, en zonder eigenbaet, die anders dikwyls den goeden naem befmet: en met ver- trouwen |
||||||
|
[A] Alles zal hier meer licht ontfangen, indien dit beek vergeleeken werde
met het geen reets gezecht is in en over het %. beek der Onnozelheit II. D.bl. 134 |
||||||
|
WERKDADIGH LEVEN. 181
trouwen van een goede uitkonaft, door de Godtlyke goefheit tever-
krygen : want als men mee oprechtheit te werk gaet, zoo maekt Godt al ons doen voorfpoedigh. BESPIEGELEND LEVEN.
Dit fchilderden [A] d'Ouden als eene Vrou,met het aen-
gezigt ten hemel gekeert, en in ootmoet als wechge- zonken. Daerby quam dan een blinkende flrael, die, van boven nederwaert ichietende, haer verlichtte. Zy hielt de rechte hant omhoog en rechtuit, maer de flinke omlaeg en gefloten. Voorts gaven ze haer twee kleine vleugeltjes op 't hooft. De befpiegeling is Godt te kennen, en hem te genieten, zich zy-
ne volmaektheit voorftellende en de zelve overdenkende: zoodac deze beipiegeling beftaet in een zuiver en levendigh geloof. De wieken op't hooft beduiden de [B] verftantsverheffing, die
niet toelaet onze gedachten te vernederen tot aerdfche en verderfly- ke dingen, waermede zich niet zelden de edelheit der ziele, en de zuiverheit der kuifche begeerte ontluiitert zien. De beeltenis-ziet naerden hemel toe,vanwaer heur een glans komt
verlichten; omdat eene ziel te hebben die bequaem is tot befpiege- lingen, een byzondere weldaet en gaef van Godt is, gelyk dus Da- vid, Pi alm CXIX. 117, zeit, Heer, onderjieun my, zoo zal ik be- houden zyn; dan zal ik my Jieets in uwe inzettingen vermaken. Zy toont zich zeer nedrigh, omdat Godt den nedrigen verheft, en
den hovaerdigen tegenitaet. D'eene hant rechtuit en omhoog} en d'andre gefloten en naer om-
laeg gehouden, betoonen [C] d'ontbinding des gemoets in hooge hemellche
[A] Wie die Ouden zyn, weetik niet.
[B] Vleugelen zyn een Zinnebeelt van fnelheit, gelyk reets op veele plaetfen
van dit werk is aengeweezen: en wat is 'er fneller dan de gedachten. De ge- dachten nu worden gevormt in het verftant, dat zyn plaets wordt geftelt in 't hooft te hebben. Men zie Appulejus de Dogmate Platmis pag. 4.3. en 't geen al te vooren door ons is aengetekent I. D. bl 40. 455. en 336. en il. D. bl. 5x4. En dus zullen de vleugelen aen 't hooft de fnelle verheffing des verftants en der gedachten na boven betekenen. Zie mede I. D. bl. 5Ö7. Hierom wordt ook een fnel en verheven verftant door fommigen afgebeelt door een' Arent, by Pier. Hier. L. XIX. c. 20. en de Egiptenaeren fchetften een menfeh, genegen tot het be- fpiegelen der dingen,die boven in de lucht zyn,en in der zelver kennis ervaeren, af door een' vliegenden kraenvogel, by Horus Apollo Hierogl Lib. II. c. 98. en Piè'rius Hier. Lib. XVII. c. 30. [C] Te weeten eene opgehevene hant is een teken van aenbiddinge , I. D.
bl. 516. en ook van opgetoogenheit en verwonderinge, Pier. Hier. L. XXXV. c. 22 en de linker hant is een bewys van verachting en verwerpingei waerom ook volgens de leilen der Welfpreekentheit een Redenaer de linker hant moet gebrui- ken tot het maeken van beweegingen, die verachting en verwerping te kennen geeven: zoo dat dan hier de linker hant bewoogen na de aerde eene verachting van UI Deel Zz ' cte:
|
||||
|
182 BESPIEGELEND LEVEN.
hemelfche gepeinzen, en den kleinen luft in laege aerdfche begeer-
lykheden. de aerdfche zaeken beduidt. Ik wilde echter die hant liever open als toegefloo-
ten hebben , zynde eene opene hant bequaemer om verwerpinge uit de drukken. ANDERS.
HEt befpiegelend leven wort ook uitgebeelt door een
naekte Vrou, die de eene hant open naer den hemel toe houdt, en in d'andre een boek, waerop, uit PC LXXIII. 28, gefchreven ftaet, Het is mygoèt naby Godt te wezen. Michael Angelo Buonarotta maekte op het graf van Paus Juüus
den Tweeden een beeltvan £A] Rachel,de zufter van Lea en doch- ter van Laban, ter aenduiding van het befpiegelende leven. Deze beeltenis vertoonde zich met gevouwe handen, en met de eene knie gebogen, terwyl haer gezigt geen duiitere blyken van een' opgeto- gen geeft gaf. Nevens dit beek van Rachel zag men dat van Lea; gelyk we een weinigh boven zeiden, en tuffchen beide deze beelden itont Mozes. Deze graf beeltenis heeft, als een zonderling meeiter- ftuk, zeer veel roetns verkregen. [ A] Zie 't aengetekende over 't eerfte heelt van 't Wcrkdaeiigh Leenen.
KORT LEVEN, uitgebuit door
Zaratino Kaftellini. E Ene Vrou die jeugdigh van wezen, en met groene blade-
ren bekranft is. Zy heeft voor haere borft een diertje5 gelykende naer eene vlieg, doch wat grooter zynde, en be- kent met den naem van bemerobium. Of laet liever haer kleet doorgaens met zulke beertjes bezet wezen. In de rechte hant heeft ze eer' takje met roozen, rontom welke men dit vaers leeft, Una dies aperit, conficit una dies, dat is, Een dagh opent ze, en een dagh vernielt ze: het welk de zinfpreuk was van Frederiko Kornaro, Bifïchop van Padua. Met de flinke hant houdt ze den vifch cdlamaro of dejèpia ten toon. De menfch is, gelyk ook alle andere dieren, zulk een beminner
van 'c leven, dat hy menigmael klaegt over des zelven kortheit. Al- dus toonde zich Theofraftus, op zyn fterven leggende, misnoegt, omdat den harten en kraeien een lang leven te beurt was gevallen, aen welke het nochtans geen voordeel toebragt; daer de menfch, wien het van zeer veel nut zou geweett zyn, zich met zoo kortfton- digh een leven lyden moeit: het welke indien langer had kunnen wezen , zoo zou, alle kunften tot haere volmaektheit gebragt zynde, het leven der menfchen in alle wetenfchappen zyn onderwezen ge- weeft 3 |
||||
|
KORT LEVEN. l8j.
SkrvlnV°SnVfby' ^'"H ™ hy «ril kennis begon
te Krygen. i egens deze woorden van TW.WW a~ ~ r^- ». zyne Tusku!aenfche[A] Vraegen bygebSffc.n ï N?
Mus, in 't begin zyner Hittorivan den Oorlo'h »5 t? *! ^ Sd~ men dus [B] leeit: ^•^to^to^?i^a^?w w natuur, dat de zelve bros en van een kort^^-**** °T *> ***/, 6» jfer uyJUa beftiertZrt JVa^TfTl 7 T* %* 'f by onderzoek bevinden dat ir niets Lot e, Jrh €?f^? *almem dataen 's menfeben natuur nietLfTeer'dTtn fff W' *■ ? «*/ & *r«#fctó #>W*. Hy wil zeggen dat een W ^*9/' menfche echter lang genoeg is om hp,S ^en korte ^ den vlytigh genoeg is onfzfn^loete* verlSe?^ ? hy T"
ren. Hiermede kom/seneka overeenT^Xvo^^^ klagen wy over de Natuur? Zv h,r& J;lh Y L -t ' Waer°™ ontvrdrlre» pk, f. f# *eV*\Ztcb mmers goedertieren tevens
ons gedragen. Het leven zs lang, indien men 'er een goet KebruikvA oe,gh «T het f10"6 ,even' tot het ee8uw1le te SieT SefS
ontwyffelbaer, als pas gezeit is, ons ieven kort. raTteereeo Zeno zeer wel, zeggende [D] ergens, **« ^rJy"msU^J^ gens
■ ^ i-; //J: C" 2?' Theophraftus autem mariens accufaiït naturam dicitt» »w.
w tf cormcibusvitam diuturnam , quorum id nihil interc/let ■ hnmZnZ ' qU°d Cer' terfuilfet, tam exiguam vitam dljet: «TSvJS^T* ^*? '"'
™.M'>*,™rül,uspe^ tur igitur, Je turn, quum i la videre cwüifTet exdimui H^ lil, e™fretur. quereba-
Theofrafti is ten aenzien van den^oo^^ Van Seneka (i) fchryft dat zeggen toe aen Ariftoteles- wrfSnTx^ -".A9.
zyne geheugenilTe. Immerf( 2 ) Diogenes SS en/o 7 Sk bedroogen do<* C i) De
zelfde Seneka in 't ei^horfv^LTS 22^ heC- Seen de %\\a
paris hatem: fedrnuburnperdirnus; «ff^T*^^ fsZ^ÏT'™' ^ £ «y vernuften er veel van. En wederom ■»* -ff •*. ^ • ' mrt *ort» mfl'r Sen *»««» fafe keven omfaigen, merTm^'èn WfaL^f^jSÖ^ Wy *•*"
w^« te. Zie dat geheel'e hooffftuk ó Tiever dat Xff ^ «"' Ft
te worden geleezen en menighmael herleein g ^^ Werkje' Waerdl§h
LDj By ft4«.Sm 95- alW meer voortreffelyke fpreuken aengaende de
£j2, 2 korc*
|
||||
|
i$4 K. O R TL EVEN.
gens hebben we meer gebrek aen, dan aen den tyt. Eneas Silvius Pik-
kolomini, die Paus geweeft is met den naem van Pius den Twee- den, vergeleek het leven, om des zelven kortheit,by eenen droom, uitende zich [E] aldus:'s Menfchen leven is kort,als cenfnelle droom. Niemant kan zich den dagh van morgen verzekeren. Wat zyn ivy an- ders, als een wint enjchaduw? Met deze woorden komt overeen ze- ker Zededicht van Franc. Koperta , gefchreven aen eene zyner bloetvriendinnen, wiens broeder geitorven was. Hy zondt haer ten trooit eenen zantlooper, in een kas met een roukleet bedekt, met byvoeging van vaerzen, die dezen zin [F] behelzen : Hy, die 't ver- driet , ivaervan 't leven vol is, allengskcns matigt door een aengenaem bedrogh en kon/l; die de uuren en te gelyk den arbeit verdeelt, zoo ftil, dat een ander het naeulyx merkt; komt met een gewaet, overeenkumftigh met de groote fmerte, die alom traenen Van genegentheit heeft geftort, tot u, om de rechtmatige dr oef heit, die u tot klagen dry ft, ten deele te verlichten. Gy zult in hem als in een11 klaeren fpiegel-, de onzichtbare vlucht kunnen zien des geenen, die wechgaet en noit wederkeert: en hoe ons leven Jlechts een enkele uur, een gering ft of en fchaduw, en alle menfchlyke hoof onder den hemel een bros glas zy. Te recht wort 's menfchen hoop by een bros glas [G] vergeleken, en waerfchuwt de kortheit des levens ons om voorzigtigh te zyn ; ons vermaenende, dat we onze gedachten minder valt op deze vergangklyke en nietige dingen veftigen moeten: zynde zulx een groote elendigheit der men- fchen, die in hun gemoet een web van wereltlche begeerlykheden opzetten, het welk toch, wegens de kortheit dezes levens, onvol- wroeht moet blyven ; weshalve men met Petrarcha [ H ] wel magh zeggen, dat de tyt kort, maer onze begeerte lang is; en met [ I ] Gre- gorius,
kortheit des leevens uit de oude Griekfche Schryvers verfamelt zyn.
[ E j Epift. 11 o. Vita brems eji hominis, quafi /omnium fugax. Nulli crafiina dies
certa eji. Quid nosfwmus, riifi ventus & umbra? Het is genomen ten deele uit So- fokles, en ten deele uit Pindarus, te zien by Erafmus Chil. II. Cent. 3. Ad. 48. r_F] Quejii, che 'Itedio, end' è la vita piena, Temprando va con dolce inganno £ƒ arte,
Che l'hore injieme t lefatighe parte, Tacito Ji, ch'altri Ie fcorge a pena, Con la vejla conforme a l'alta pena, Che d'ogn' intorno hapie lagrime fparte,
Sen vien' a voi per raïlentare in parte Il giujlo duoi, ch'a lamentar vi mena. Voi come in chiaro fpeglio, in lui tal'hora Scorger potrete l'invijibil volo Di quel, che pajja, e mai non torna in dietro: E come Jia la vita noflra m' hora, E vilpolvere £ƒ ombra , e fotto il Polo
Ogni humana fperanza unjragïl vetro. [G] Zie 't geen reets is aengeweezen I. D. bl. 397. en voeg daerby Kafë- nova in zyne Hierogl. Medica, Emhl. I. n. 2. Een niet min bequaem beelt van de zwakheit en den korten duur van 's menfchen Jeeven is eene waterbobbel: waer- van reets boven is gehandelt II. D. bl. 543. vergefeeken met het geene de zelf- de Kafanova aentekent Hierogl. Med., Emhl IX. n. 9. en vooral met het geene is famengebracht door Erafmus ter plaetfe zoo even aengehaelt. [H] Nel trionfo della Morte cap. 2. Ma 7 tempo è breve, e noftra voglia è lunga.
[ ["] Longa nojtra defideria increpat vita brevis. JncaJJim multa portantiir , quumjux- ta
|
||||
|
KORT LEVEN. 185
gorius, 2)<? kortheit van ons leven beftraft onze languitgeftrekte begeer-
tes. Het is noodeloos en ydel veele dingen met zich te dragen, als de plaets, daer men naertoe gaet', naby is. Maer laet ik niet te langwy- ligh zyn ( zegt Zaratino hier) in het aenwyzen van 's levens kortheit % waervan getuigen, ik zeg niet alleen duizent geleerde boeken van Grieken, Latynen, en Italiaenen, maer ook onze Ouders en lieve Vrienden, van welke altzamen wy in korten tyt, en van dagh tot dagh zyn ontbloot geworden.; Eenen krans van groene bladeren hebben we dezen heelde toege-
voegt, als een rechte zinfchets van 's levens kortheit; want wy fne- ven in korter tyt dan de bladers van de boomen vallen , en de kracht van 't leven vergaet haeitelyk, gelyk de groenheit der bladeren, diè in korten tyt verwelken en dor worden. Simonides [K] vergelykt ons leven ook by de bladers, zeggende,Eene zeer fchoone Jpreuk heeft de man van Cbius voortgebragt; dat namentlyk het leven der men/chen is als dat der bladeren. T)eze fpreuk drukken weinigh menfchen, die ze hoor en, op hun hart: en ze begrypen niet hoe kort een tyt derjeugt en des levens hun is gegeven. De hemerobium is, gelyk we boven zeiden, een gevleugelt diertje,
wat grooter daneene vlieg. Ze heeft vier pootjes, en wort, zegt ( 1) Plinius, gevonden in den vloet Hipanis, in 't lantfchapPontus; (i)Lib. op welke rivier, omtrent den tyt des Zomerzonneftants, zekere dun- ^I-c. fchillige [L] biezen komen afdryven, waeruit het gemelde diertje 3 ' voortkomt. Dit beertje dan kan gevoeglyk een beeltenis van 's levens kortheit ftrekken, want het iterft [Mj ten zelven dage waerop't, geboren
ta efl y quo pergitur. Het komt overeen met het zeggen van Horatius Lib. I. Od. 4. v. 15.
Vitae fumma brevis fpem nos vetat inchoare longam. [K] By Stobceus Serm. 96. p. 530. en daeruit overgebracht in de Pbëtce minor es
Gresci pag. 443. edit. Cantabr. De zelfde gelykenifle heeft ook Mimnermus , mede by Stobceus loc. cit. p. 528. en insgelyks te vinden by de Poëtce minores Graci p.463. Beide hebben zy 't overgenomen van Homerus, dien Simonides bedoelt met den naem van den man van Chius, zynde Chius eene van die zeven Steden, die zich den roem eigenden, dat Homerus daer geboren was. Homerus zelve gebruikt die gelykenifle tweemael, gelyk te zien is by Erafmus ter gemelde plaets. Wat de zaeïc zelf aenbelangt, zie het geene door ons is aengetekent I. D. bl. 390. en II. D. bl. 545- [ L ] Plinius zecht enkel, dunne vliesjes, en fay voegd 'er by, dat ze de gedaen-
te van druivekerreh hebben. Hypanis, fluvius in Ponto, circa foljlitium defert acinorum effigie membranas, quibus erumpit volucre quadrupes, nee ultra unum diem vivit, unde heme- robium vocatur. Ariftoteles, uit wien dit Plinius genomen heeft, noemt het (2) f2)Hift. blaesjes of tonnetjes. Men vindt het ook fomtyts in Vrankryk aen de rivieren de Anim. Garonne en de Tarni, volgens de aentekening van Scaliger over Ariftoteles, L. V. e. daer men het doorgaens Manna, of de la Manne, noemt,"en zecht, dat het een' l9' grooten overvloet van viflehen voorfpelt: als mede aen de Saone omtrent Lions, ter plaetfe daer zy dn de Rhofne vloeit; gelyk Dalekampius heeft aengetekent over Plinius. Het is het zelfde, of ten minften van de zelfde natuur, als het zoo bekende haf , dat in verfcheidene rivieren van ons vaderlant valt, en een uitnemend aes voor de viflehen is, zoo wel als in de rivieren boven gemeldt. wanneer het ftervende, op het water, daer't overvliegt, nedervalt. Van het zelve handelen behalven de aengeweezene Schryvers voornaementlyk Jonfton Van de gekerfde Dieren fol. 59. en in en afzonderlyk traktaetje Swammerdam, genaemi;(3) In. Over 't Haf of Oeveraes. ' '~ ponr°- [M] Plucarchus fpreekt 'er (3) dus van: Men zecht, dat 'er omtrent den lPMÊ^^
III Deel Aaa (Euxinus)fo{ffi;
|
||||
|
m KORT LEVEN.
'■■■■ - >.,"■■:■': .
geboren is; en zoo beginnen wy ook op den zelven dagh, waerin we
ter werelt komen, teiterven. Verfta niet, dat ons alsdan altyt de doot overkomt, maer dat ons leven fterflyk, bros, en kort is, gelyk nét dus een leven Hechts van eenen dagh wort geheten. Zoo zegt [N] Antifon, Het leven is als een gevangkenis van eenen dagh: en ik zou byna zeggen, dat de ganfcbe uitgefirektheit des levens even zoo groot is als een enkele dagh, geduurende den welken wy Jlechts bet licht ge- zien hebbende, den nakomelingen het leven overleveren. Petrarcha [ O ] fpreekt, in zyn' Triomf van den Tyt, op dezen zin : En ik bereide my, zoo veel tk kan, tot het einde; overdenkende myn kort leven, in het welke ik dezen morgen een klein kim was, en nu een out man ben. Want het fterflyk leven is niet meer dan een dagh bedekt met donkere wolken, kort, koudt, en Vol van verdriet; kunnende wel Je hoon fchs- ven, maer geheelyk niets deugende. Vermits dan het leven dus kort is, zoo hebben de Grieken het by een vingerbreet, een hantbreet, en een halve el vergeleken. Mimnermus zegt [P] van ons leven, dat des zelven tyt een halve el lang is, Diogenianus [Q] fpreekt over de
( Eusinus ) zekere diertjes voortkomen, welkers keven maer eenen dagh duurt, worden-
de des morgens geboren, zynde des middags op hun Jterkfte, en met den avondt ver/lappen* de, en ophoudende te keven. .Welgepaft, ten aenzien van de doffe des Zinnebeelts, L1 ) *ü is hier het zeggen van ( i ) Cicero: Apud Hypanhn fluvium, qui ah Europee parte in Dkr?"t Pmtum influti, Arifloteles ait befiiolas quasdam nafci, que unum diem vivant. Ex his igi- L.ie.' tur h°ra otlava quee mortua eji, proveSla cetate mortua e/t; quee vero occidente fok, decrepi' 39. ' ta: eo magis,Ji etiam foljtitiali die: dat is , By de rivier de Hipanis, die aen de kant van Europa in den Pontus invloeit, zecht Ariftoteks, dat zekere beejtjes geboren worden, die maer ■ eenen dagh keven. Dat geene derhalven van deze bcefijes, dat des namiddag te vier uuren gejiorven is, is out gejlorven; en, met den ondergang der zopne, fiok-out: en nogh wel ie meer, zoo 't op den langjien dagh van 't jaer gejehiedt. Van dit leeven van eenen dagh heeft dit diertje by de Grieken den naem ook van Hemerobios en Epheemeros, en Moneemeros, welke woorden alle drie maer eenen dagh leevende of duwende bete- C2)Hift. kenen. Elianus (2; evenwel onderfcheidt de Epheemeros en Moneemeivs als twee by- An. L. zondere beertjes, gelyk ook uit hem ( 3 ) Michaëi Apoftolius, dogh zoo, dat beide II c. 4. die diertjes in den leeftyt van niet meer dan eenen dagh overeenkomen. Eenen & L. V. dagh t qf ten minften zelden en weinigh langer, leeven ook die kapelletjes, die uit 5'f%y de tonnetjes der zydewormen te voorfchyn komen: waervan Piërius Hieropl. L. hent 'XXVI. c. 40. Als een beelt verder van een kort en bros leeven zie den Muis by 41. AÏl. ^en zelfden Piërius L. XIII. c. 33. en boven in.ons II. D. bl. 544. en van een en- keljaer leevens den Mujsb, mede bjj Piërius L.XX. c. 30". [N] By Stobceus Serm. XCVI. p 533. £ O ] E quanro poffo , al fine m' apparecchio, Penfando 'l breve viver mio, nel quale
Stamane era un fanciullo, & har fon vecchio. Che piü d'un giorno è la vita mortale, Nubih, e breve, freddo, epien de mia, Che pub bella parer, ma nulla vale. [P} By Stobceus Serm. XCVI. p. 528- en uit hem by de Po'ètce minores Graci p. 462. carm. t. v. 3. Zie ook Adr. junii Cent. I. Ad. 26. De Italiaen voegt hierby Mimnermus ook funo, zeggende, Mimnermus en Juno zeggen. Maer hoe Juuo hier te pas komt, of wat hy door dien naem bedoelt, weet ik in 't geheeljiiet, en heb 'er hem daerom uitgeworpen, giflènde, dat hy 'er by mifflagh zal zyn in- geraekt. [QJ Proverbiomm Cent. VIII. Ad. 17. zoo ook Suidas Cent. I. Ad. 25. melden-
de die beide Schryvers dat zeggen als een gemeen fpreekwoort der Grieken. Maer in die tael flaet fpithama , dat eigentlyk een' fpan betekent, gelyk over die plaets van Suidas is aengeweezen door Andreas Schottus. Een fpan nu wordt gerekent
|
||||
|
KORT LEVEN, ï87
de zelve zaek van een hantbreet levens. En de Poëet Alcéus noemt £R]
den dagh een vingerbreet •, verftaende hierdoor de kortheit des levens: het welke, al is. het tot veele jaeren uitgeftrekt, nochtans in een korte uur wort vernietigt. Dit is niet qualyk aengemerkt in een out £S]r üp- fchrift, 't geen in 't paleis der Kardinaels Cezi bewaert wort, en aldus luidt: Eene eeu had Cezius Equidikus gekeft; doek een korte uur heeft zoo v.eele gelukkige jaeren wechgenomen. Zoo zingt ook Petrarcha in een ze- ker Gedicht [T] dusdanigh: Helaes, hoe verliejl ons leven, dat w fchjyn zoo fchoon is, in eenen morgen/lont zoo dra > het gem veele jaeren met groot e moeite is verkregen! Van dezen onzen rasvergangklyken ftaet is de roos een hïèroglyphifch
beek, komende de lefte onder de bloemen te voorichyn, en ftervende of verwelkende d'eerfte , gelyk Athenéus [V] zeit. Dus is 'er veele overeenkomfl: met ons leven en eene roos, die wel fchoon en aenge- naem
gerekent twaelf vingeren breet te zyn, waervan een hantbreet alleenlyk een derde
deel maekt, als wordende gerekent op vier vingeren. Men zie Pièrius Iliero- glyph. L. XXXFI. c. 3 f. fc? 37. en de Verfameling van Zinnebeelden uit oude en. nieuwe Schry vers, achter den zelven gevoegt, bladtz. lof. Doch als eene hant- breet komt ons leeven voor in den XXXIX. Pfalm v. 6. Ziet, gy hebt mynè dagen eene hantbreet ge fielt', ende viyn leeftyt is als niets voorn: immers is een ieder menfeh, boi vajl hy fiaet, enkel ydelheit, f_R] By Athemeus Lib. X. c. 8. p. 430. Zie Ad. JuniiCent. IX. Ad. 32.
£S] ByGruterus, gelyk boven reets is aengemerkt op de 148. bl. van dit DeeL*
JT] Part. II. nel Sonetto z.
Onofiravita, ch' è Ji heïïa invlfta, . ]
Com' perde agevolmente in un mattim ■
Settel, cbe'» molf anni gran pena s'acquifta. :
en op de zelfde wys in den Triomf der Godtheit:
O mente vaga al fin fempre digiuna
A che tanti penficri? Un" hora fgomhrd §)uel, cbe 'w molf anni a pena fi raguna. [V] Lib. XV. cap. 8. Het zelfde zecht ook Plinius, in 't elfde hooftftdk van
zyn XXI. Boek: Novijfima rofa: eademque prima deficit: dat is, de roos komt hei laet- fie: en zy verwelkt ook V allereerfie. De oorzaek van dat fchielyk verwelken fielt Plu* tarchus in de fterke uitwaefTeming van des zelfs reuk, waervandaen hy ook wil dat deze bloem den naem vmRbodon in hetGiïekfch zoude hebben ontfangenj zynde dje naem afkomftigh van 'twoort PV« [rbeoo'] dat vloeien betekent. De roos, zecht (f.) , * s hy, is zekerlyk Rbodon genaemt, omdat zy een' grooten vloct van reuk uitgeeft: waerom p0S, l. zy ook zeer fchielyk verwelkt. Het zelfde beeft ook Ckmens Alexandrin.us P^dadcg. Lib.lll. q. i. Il.pag. 181. byna met de eigenfte woorden als Plutarchus, uit wien hy 't ongetwy- in hn- feit ontleent heeft. Voorts moet men de roos ook als een Zinnebeelt van een kort' en bros leeven aenmerken, wanneer de oude Fabelfchryvers volgens den taelkundj- gen Servius (2) hebben verdicht, dat Adonis verandert is in eene roos; of, gelyk (2) /y, Ovidius (3) wil, in eene aenemone > ofeindelyk, zoo als 't Bion (4) voorftelt, Virgil. zyn bloet in eene roos, en zyne traenen in eene anemone, fchetzende alle zyn kort Ecl. X. leeven af door eene bloem van korten duur. En tot dit zelfde oogmerk moest men (3 ƒ Met; ook brengen , zoo dikwyls als de Dichters verfieren, dat Jongelingen en jonge L. X. Dochteren, weggerukt door eene ontydige en vroege doot, verandert zyn in'bloe- extr. men: gelyk NarcifTus, Hiacinthus, Klitië, en .meer diergelyke, genoeg bekent' ^ 8^' uit Ovidius, om van geene anderen te melden. Zoo dat niet alleen de roos 'in 't by- III. Heel. Aaa 2 zonder,
|
||||
|
i88 KORT L E VEN.
naem is5 maer ras verflenft en verdort} ja zelfs op den eigen dagh dat
ze zich ontloken heeft, naer uitwyzen des byfchnfts om oen roozetak. Dat is een vaers uit zeker Gedicht van [W] Virgilius, in't welke hy van de fchoonheit en korten duur der Roozea aldus [X] (preekt: Zoo veele by zondere vertooningen, en zoo veele en verjchiUtge geztchten der ontluikende roozen opent een dagh, en een dagh vernielt ze. IVy klagen, o Natuur, dat de bevalligheit der bloemen kort is. 'De gaven, die gy onzen oogen flechts eens vertoont, rukt gy ter/lont wech. Zoo lang een dagh is , zoo lang ts de leeftyt der roozen-, welke in haer eerjte jeugt door den ouderdom, die 'er kort aengehecht is, worden overvallen. De roos was ook by ee- nigen een eigen byzonder zinnebeelt van 's levens vergmklyke kortheic. Dus gebruikte de Kardinael Alexander de Medicis, daerna Paus Leo de XI. altyt voor zyn devyseene roos met deze fpreuk, Sic florui, Zoo heb ikgebloeit: een devys, naer lichaem en geeft hem beter paffende na zyn doot dan in zyn leven , want hy bloeide vol bevalligheit en majefteit een heel korten tyt in zyn Pauslyken [Y] ffoel, gelyk cene roos; der werelc een' zeer zoeten reuk van zich nalatende De viflehen [Z] fepia en calamaro , welken leften de Grieken teit-
this, en de Latyneu loligo noemen , beelden beide de kortheit des levens
zonder, maer alle de bloemen in 't algemeen, ja ook alle kruiden en tedere gewaf-
fen, op eene Zinnebeeldifche wyze voor een kort lèeven, en voor alles wat bros en vergankclyke is, geftelt worden. Alle vleefch is gras, ende alle zyne goedertierentheit als eene bloem des velts: het ■ras verdort * de bloem valt af, enz. ftaet'er by Jezaias XL. v. 6. Zie verder de Verlameling van Zinnebeelden uit Oude en Nieuwe Schryvers, gevoegt achter Piërius, bladtz. 2. f tit. Vitte humantt'brevitas: insgelyks Kafanova Hierogl. Med. Embl. I. n. 7. £5? Embl. II n 6. en het geen reets door ons is aen- getekent over het derde beelt der Verganklykheit \\. D, bl. jvj.f. welke beelden met het tegenwoordige moeten vergeleeken worden. [W] Of liever van Auzonius, aen wien dit dichtwerk nu met meer recht door
de Geleerden wordt toegefchreeven, zynde eertyts verkeerdelyk gelooft eene echte vrucht van het verftant van Virgilius te zyn. Men vint het derhalven uitgegeeven onder de werken van Auzonius, zynde aldaer het XIV. Edyllium. [X] v. 39. Tot fpecies, tantoique ortus, variofque novatus,
Una dies aperit, conficit una dies. Conquerimur, Natura, hrevis quod gratia florum eft. Öftentata oculis irrita dona rapis.
Quam longa una dies, a:tas tam lnnga rofarum, Quas pubefcentes jundta fenecla premit. Maer het geheele Dichtftuk is waerdigh geleezen te worden. Men ze het by den Schryver zelven. [Y] Waerin hy niet langer dan zf. dagen gezeten heeft, volgens't fchryven
van Cicarella in 't Lecven van dien Paus. [Z] Zy behooren beide onder de bloedeloofe Waterdieren , en hebben veele
overeenkom ft, ten aenzien van de gedaente, met den Polypus of Veelvoet, zynde alle voorzien met verfcheidene lange pooten. De Sepia wordt doorgaens in 'c Nederduitfch overgezet, van fommigen eene Meer spin, van anderen eene Spaenjche Zee kat: 'm 't Latyn en 't Griekfch heek zy den zelfden naem van Sepia. Die haere befchryvinge begeert, die zoeke dezelve by Jonfton in zyne Hiftorie van de Na- tuur der Bloedelooze Waterdieren, I. Boek, kap 2,. en die van den Calamaro, in dat zelfde boek kap. 3. De Italiaenen hebben hem c|en naem van calamaro ge- geeven, dat een intkoker betekent, omdat hy na eene intkoker gelykt, en din- gen in zich heeft of afbeeldt, die tot het fchryven noodigh zyn, als twee beent- jes, wacrvan het een gelykt na een pennemes, en 't ander na'eene pen, heb- bende |
||||
|
KORT L E VEN. 189
levens bequaemlyk uit, dewyl ze een zeer korten tyt leven, gelyk
Athenéus[Aa] uit Ariftoteles aenwyft. ; , bende daerenboven een zwart vocht in zich,als inkt, hetwelk hy (i) uitfchiet, >( i) A*
wanneer hy,in vrees is: om alle welke redenen hy by de Hoogduitfchers blackvifch riftot. genoemt wordt: want black is in die tael inkt te zeggen. Zoo een' inkt heeft ook Hiftor. de fepia, doch fchiet dkn niet alleen door vrees, maer ook uit (2) loof heit, Anim. als hy zich verbergen wil. Zie Piè'rius in de plaetfen door ons aengeweezen II. L^.,c' D. bl. 118. ' f ïx [Aa] De plaets van Atheneüs vindt men in des zelfs zevende Boek, kap. 22. 2p
en die van Ariftoteles in het vyfde Boek van de Natuur der Dieren kap. 18. daer (%) A* hy der zelver leeftyt op twee jaeren bepaelt: gelyk ook Plinius doet in het 30 riftot. kap. van zyn negende Boek. • ibid, LANG LEVEN.
EEneVrou, die out van gedaente, en naer een oude of
verouderde mode gekleet is. Zy legt haer rechte hant op een hart, dat zeer groote hoorns heeft met veele uitge- spreide takken; en heeft in de flinke hant eene kraei. Het gewaet naer de oude wys of zede, beduit den verloopen tyt
veeier jaeren Zy legr haer rechte hant op 't hooft van een hart dat hoorns met
veele takken heeft; het welk een Jang leven kan aenduiden, gemerkt dk een heel Janglevend dier is, 1t geene , naer eenigen zeggen, al- len [A] jaeren een'nieuwen tak aen zyne hoorns krygt. Dit is al- toos zeker, dat,hoe 't ouder wort, hoe ook des zelven hoorns dikker en getakter worden. Het leeft gewoonlyk driehondert[ B J Jaeren , foimyts wel langer. Plinius Helt, in zyn VIII. boek, kap. 32. [CJ buiten tvvyfel, dat de harten heel lang leven: want hy verhaelt daer, dat 'er harten gevangen waren met goude halsbanden, hun, hondert jaeren te voore,door Alexander den Grooten aengedaen,en daer de huit al overheen gegroeit was. Dezelve melt [D] van Agatokles, Tyran van Syrakuze, dat deeS op dejagt een hart doodde, 't welk om
[ A ] Zoo dan een hart drie hondert jaeren leeft, gelyk de Schryver aenftonts
zecht, zoo moet elk hoorn in zoo een beeft drie hondert takken hebben: en dat zal des te zeitzaemer zyn , indien de harten alle jaeren de takken afwerpen, ge- lyk veele Schry vers zeggen, en nieuwe weerkrygen. Dat is dan ongerymt en toont teffens de onoplettenheit van onzen Italiaen: die al te ononderfcheidentlyk meldt, het geene Plinius aen een' zekeren tyt bepaelt, met deze (3) woorden: (3jLib. Zy draegen in de hoornen ook kentekenen va» hunnen leeftyt, elk jaer een' tak aen de zei- VIII. c. ve toevoegende, tot dat zy zes jaeren out zyn. Van dien tyt af groeien 'er weer andere 31- Aiergelyke in de plaets: en hunne jaeren kunnen niet onderfcheiden worden: mam- als ze out zyn, ziet men dat aen de tanden: want zy hebben 'er dan of weinige of geene. |
|||||||||
|
'BI Fabelen ! gelyk flrax zal blyken.
|
|||||||||
|
Met deze woorden: Vita cervis in confejjo longa, poft centum annos aliquibus (4) D©
captis ~cum torquibus aureis, quos Alexander Magnus addiderat, adopertis jam cute in ma- Re gna obefitate. Kolumella (4)*flemt het lang leeven der harten ook toe, doch zon- Ruft. der bepaeling van tyt. L . IX- [D] De Italiaen vergift zich in 't aenwyzen van den Schry ver, gelyk ook Pië- c" '• .
rius {5) doet, die Elianus daertoe aenhaelt. Immers ik vinde het by geen van V Hcj> lil Deel. Bbb beiden; c'J.11* |
|||||||||
|
LANG L E VEN.
|
|||||||
|
190
|
|||||||
|
órri den hals een' koperen ring had, waerop deze woorden gefnêen
{tonden, DIOMEDES ARTEMIDI, dat is, <Diomedes aen*Diana. In hiftorien van veel jonger tyt vint men* dat Karel de VI., Koning van Vrankryk, in 't bofch van Senli,een hart gevangen heeft met ees' metaelen halsbant om, die verguit was, en deze omfchryving ver- toonde, HOC ME CAESAR DONAVIT, dat is, Hiermede heeft rny de Keizer [E] befcbonken: waeruit dit fpreekwoort [F] i's voortge- komen, beiden: mogelyk hebben zy 't overgeflaegen, omdat zy 't hielden voor eene Fa-
bel, zoo wel als Arifloteles in zyn boek, genaemt Aengaende de Wonderlyke Vertellin- gen : alwaer hy 'ér aldus van fpreekt: In Peucetia (dit is een lantfchap in 't koningryk van Napels, nu Terra di Bart genoemt) zegt men dat een tempel w van Diana, imerin men verhaelt 'dat aen de Godin gewydt is die kopere halsbant, welke in die gewejten zoo zeer lerugt is, tot een opfehrift werende, DiomedeS wydt dezen aefl Diana. Men ver- dicht , dat hy dien halsbant om den hals van een hart zou gedaen hebben, en dat die 'er om zoude zyn vajl gegroeit: en men zecht, dat hynaderhant op deze wys gevonden zynde van Agathokles, den Koning van SiciHën,in den tempel van Jupiter zoude zyn gewydt. Men ziet uit de woor- den van Arifloteles klaer, wat hy van die vertelling oordeelt: en zoo Agathokles dien halsbant had gewydt in den tempel van Jupiter, en wel zekerlyk in Siciliën, daer hy Koning was, hoe quam hy daervandaen in een' tempel van Diana in Ica- lien ? Wie had Jupiter van dat gefchenk berooft ? Dat hadden de Peucetiè'rs dan ., ook behooren aen te toonen. Niet veel verfchillende van die verhael is , het VTII êeen wy van diergelyken halsbant aengetekent vinden by (1) Pauzanias: naement- 10. 'C' lyk, dat de Arkadiërs zeiden, dat Arcefilaüs, de negende Voorvader van Leoci- des, welke een van hunne doorluchtige veltheeren geweeft is, eene hinde zou- de gezien hebben, heiligh aen Diana, zynde door ouderdom ganfeh afgeleeft, en een' halsbant om den hals hebbende, daer deze woorden op flonden: dat is, ik was een jonge hinde en wierdt gevangen, doe Agapenor voor Irojen was. Deze
Agapenor was de Bevelhebber over het aendeel der krygslieden van de Arkadiërs,
die onder Agamemnon na Trojen trokken,• gelyk Diomedes over dat der Argi-
ven. Zoo dat dit hart van Agathokles omtrent 900. jaeren zoude zyn out ge-
weell: alzoo hy in 't 906. na 't vertrek der Grieken na Trojen is geflorven,
O) In na de ukrekening van (2) Simfonius: en dat van Arcefilaüs ruim 200. jaeren
Chron. minder, hebbende Leocides, van wien Arcefilaüs de negende Voorvader was, ge-
adA.M. bloeit ten naeften by 50. jaeren na de doot van Agathokles, gelyk men kan
2_'o*& opmaeken uit het geen is aengetekent door Simfonius ad A. 'M. 3718. & 3/64.
37 vergeleeken met het geene Pauzanias verhaelt ter plaetfe boven gemelde.
[E] Zoo men door het woort Ccefar hier moet verftaen den Keizer, zoo bepaelt
dat opfehrift niets : want wie is die Keizer geweeft? en wie kan gevolglyk eene tytrekeninge opmaeken, hoe lang dit hart mogt geleeft hebben? dat evenwel het oogmerk zoude moeten gevfeeft zyn van die geen, die het hart dien halsbant had omgedaen. Neemt men het voor een eigen naem , zoo blyft men byna even onzeker, zynde dat woort de naem geweeft niet alleen van dien beroemden Keizer Julius Cezar, maer ook van allen, die voor en na dien Vorft uit die zelfde tak van den ftam der Julii geleeft hebben, het zy daeruit geboren, of daerin by aen- neminge overgegaen : het geen genoegzaem doet zien , hoe weinigh ftaet 'er op de echtheit van dat verhael te maeken zy. Die het willen verftaen hebben van den gemeldert Julius Cezar, hebben dit voor zich, dat deze Cezar lang in Vrank- ryk, daer dit hart is gevangen, geweeft is, en geoorlogt heeft: maer dan zou- de dit dier by de 1500. jaeren moeten out geweeft zyn, doe 't wierdt gevangen: (3 )Jon- dat al te fabelachtigh is, zynde Cezar 56. jaeren voor de geboorte van Chriftus ltonvan na Vrankryk gegaen, en Karel de VI. in het jaer 1380. aen de regeering geko- dèvicr- men, en geftorven in 't jaer 1422. yoetige [F] Daer (3) zyn'er, die ook dit tot een opfehrift maeken, dat de Keizer
Dieren Auguftus zoude hebben doen hangen om den hals van eene hinde, die ontelbaere
£'71, * jaerea
|
|||||||
|
LANG L E V E N. 191
komen , Noli me tangere, Ge/aris fkm, dat is, Laei my ongemoeit,
ik koom den Keizer toe. Hiervan maekt ook Petrarcha in zyne Klink- dichten gewagh. Dit zyn dan exempels, waeruit het lange leven der harten kenlyk is: doch de kraeien leven ook veelejaerenj en daer»- om heeft de beeltenis eenen zulker vogelen in of op haer flinke hant. Van het lang leven der hartenen kraeien vint men voorts melding in zekere Gedichten over den Ouderdom der Dieren, welke Vir- gilius [G] toegefchreven worden, en inhouden, dat een menfch zes- ëntnegentigh jaer leeft, maer dat de kraei zulk eenen leeftyt negen* mael
jaeren daerna zoude gevangen zyn: maer met even zoo veel gront van waerheit
als het voorige. Petrarcha, hier gemeldt, fchynt het ook te nebben aengemerkt als een opfchrift, gehangen om den hals van eene hinde : want hy fpreekt 'er dus van in zyn 153. klinkdicht: ...../. NeJJun mi tocchi, al bel collo d'intomo :,, ■
Scritto havca di diamanti e di topazii ,....
Libero,farml al mio Ce/areparve. ... , , ;
[G] Of liever Auzonius, waer omtrent het de Geleerden nu genoegzaam eens
zyn, wyzende ten minften de ftyl ten klaerften uit, dat dit Gedicht, zoo wel als dat op de roos, in 't voorige beek gemeldt, niet minder doet denken dan om Virgilius , maer veel eer om Auzonius, of iemant anders van dien leeftyt en trant. Men vindt het nu ook uitgegeeven onder de werken van Auzonius, zyn- de aldaer het XFIII. Edyllium: alwaer men dit leeft: Ter binos deciesque novem füper exit in annos, ,;7 .
Jufta fene/centum quos implet vita virorum. , ,, (;
Hos novies fuperat vivendo garrula cornix :
■ Et quater egreditur cornicis fecula cervus. , _ Alipedem cervum ter vincit corvus: at illunv }■ \J
Mukiplicat novies Phoenix, reparabilis'ales.
Quam vos perpetuo decies praevertitis sevo,
ISymphae Hamadryades, quarum longuTima vita eft.
Waermede overeenkomt, het geen de zelfde Schryver heeft in zyne Griphus of XI Edyllium v. 11. Ter nova Neftoreos implevit purpura fufos.
Et toties terno cornix vivacior eevo : ' . - . .
Quam novies terni glomerantem fecula tradtus
Vincunt seripedes ter terno Neftore cervi,
Tris quorum aetates fuperat Phoebeïus ofcen. ;.
Auzonius heeft dat overgenomen uit een gedicht van Heziodus, dat nu verloren is, maer waenran die verzen, welke den inhout vervatten van 't geen wy hier hebben bygebracht uit Auzonius, ons bewaert zyn door Plutarchus in zyne Ver- handeling Over 't ophouden der Godtfpraeken. Volgens die verfèn is de leeftyt van een menfch oó*. of liever 100. jaeren (gelyk als bJykt uit vergelyking van het laet- fte gedicht van Auzonius met het eerfte) eene kraei 900., het geen ook Ovidius (1) zecht, een hart 3600.; en, of dit noch niet genoeg was, eene raef,(want (i)Met, dat voegen Auzonius en Heziodus 'er nogby) 10800. jaeren, dat is, meer dan Libro eens zoo lang als de werelt ten tyde van Auzonius al was gefchapen geweeft. VII. v. En om noch te klaerder te doen zien,dat hy fabelen fchryft, voegt hy 'er den z73' verdichten vogel ï'enix en de Nimfen by, en zecht,dat de eerfte negenmael zoo lang als de raef, en de laetfte weer tienmael zoo lang als de Fenix leeven, dat is negenmael hondert en 72. duizend jaeren. Waeruit blykt, met hoe veel recht Plinius (2) zecht: Hefiodus, qui primus aliqua de boe prodidit, fabulofe, ut reor, mul- (z)Ljb. ta de hominum csvo referens, comici novem nojiras attribuit tstates, quadruplum ejus eervis, vil. c." idtriplicatum corvis: £f reliquafabulofius in Pbmice ac Nymphis : dat is, Heziodus, welke 48, de eerfte is geweeft, die hiervan iets gefchreeven heeft, veele dingen fabelachtigh, gelyk ik geloof, aengaende den leeftyt van sen menfch verhaelende, fchryft oen de kraei-negen leefty- B b b 2 *»
|
||||||
|
i92 LANG LEVEN.
mael bereikt, en in lengte van leven nochtans wel vièrmael korter
is dan de harten. den van ons toe, vièrmael zoo veel aen de harten, en dat weer driedubbelt aen de raeven: en
de reji noch fabelachtiger inden Fenix en de Nimfen. Het is dan klaer te zien, dac
alle deze dingen of fabelen zyn, of oneigentlyk moeten worden begreepen: gelyk
(i)Pag Kleombfo.tus in de boven gemelde plaets by Plutarchus (i ) beweert, dat men door
i^j. ° den leeftyt van een menfch een enkel jaer verftaen moet: dat echter ook al zyne
zWaerigbeit inheeft. Ariftoteles, die zoo veel werks van het" onderzoeken van
de Natuur der Dieren gemaekt heeft, en waertoe hem de mildaedigheit van den
Grooten Aléxander heeft in ftaet geftelt gehad, door hem 800. talenten, dat is,
. . . 1440000. guldens, daertoe (2) te fchenken , en eenige duizenden menfchen in
thenjEus Aziën en Griekenlant te gelaften ( 3 ) hem in dat werk ten dienft te ftaen , en
L. IX. die gevolglyk meer geloof verdient, fielt den leeftyt van den menfch langer,
c, 13. dan dien van alle andere dieren, uitgezonden van den Olifant alleen, met (4)
(3)Plin deze woorden: De menfch leeft fat langft ( behaken den Olifant) van alle die dieren,
L. VIII. iaer Wy geloofwaerdige bevinding van hebben. De Egiptenaeren evenwel hebben in
£■ l^i- hunne beeldenfpraek niet den Olifant, maer het hart en de kraei voor Zinnebeel-
Cene-6 ^en van een'anê teeven gebruikt, volgens Horus Apollo Lib. II. c. 21. ö* 89.
rat. A- ^aer hy ten aenzien van de kraei ook plaets geeft aen de fabel, zeggende, dat
nimal. die hondert Egiptifche jaeren leeft, en dat elk Egiptifch jaer vier gemeene jaeren
L. IV. uitmaekt: welke fabel ik my verwonder dat Piërius eenigfins poogt goet te mae-
c. ie. ken in't 32. kap. van zyn XX. boek. Aen de Poëeten is het gemeen deze beeften
voor te llellen als lang leevende. Zie Ovidius Met. Lib. VIL v. 273. £ƒ Amor.
Lib. II. El. 6. v. 35. Lucretius Lib. V. v. 1083. Pedo Minovanus In Obitutn
Mac. v. 115. Ö* Stob. Serm. X. p. 127. Den verdichten vogel Fenix als een Zin-
nebeelt van een lang, of liever van het eewwigh leeven, zie in de Verzameling van
Zinnebeelden uit Oude en Nieuwe Schryvers, achter Piërius gevoegt, op bl. 203.
EEN VOORSPOEDIGH LEVEN,
afgefchetft door Zaratino Kajiellini.
STel eene Vrou in een ryk gewaet. Geef haer in den flin-
ker arm den Hoorn van Herkules vol gelts, en in de rech- te hant een5 grooten eiketak, verzien met bladeren en ekels, opdat men den tak daeraen te beter kenne. Bekrans wyders haer hooft met die ïoort van zwarte violetten, daer geen uit- fchietende takjes aenkomen, maer die tot den wortel toe vol bladeren zyn. Men weet dat fommigen, om een beelt eenes voorfpoedigen leven
te vertoonen, eene kraei hebben gefchildert; enkelyk en om geen andre reden dan omdat ze lang leeft. Dan deze vogel kan wel tot een uitbeeltfel van een [ A] lang leven,maer niet van den vooripoet des zelven verftrekken, vermits veele menfchen wel een lang, doch geenszins een voorfpoedigh leven genieten. Aldus heeft men veele oude luiden, die overvallen worden door gebreken, en gequelt de een met lamheit, de ander met het voeteuvel [podagra, ] de der- de met verfuftheiu Wie zou het leven van Kajus Mecenas voorfpoe- digh achten, die weet [B] dat hy geftadigh met de koorts geplaegt |
|||||||
|
was,
|
|||||||
|
[A] Zie het geene gezecht is over 't voorgaende beelt.
[B] Uit Plinjus Lib. VIL c. 5f.
|
|||||||
|
EEN VOORSPOEDIGH LEVEN. 193
was,en, geduirendezyn lefte~drie jaeren,niet eene uur kon ilaepen?
Wat voorfpoet was 'er ook aen 't leven des FilozoofsHerak]itus,toen hy [C] aen de waterzucht ziek ging? Of aen dat van den Poëet En- nius, wanneer hy zoo hardt van de jicht [D] wiert gefoltert? En wat voorfpoet {tak 'er in voor den Poëet Antipater Sidonius, dat hy lang leefdej gemerkt hy [E] alle jaeren, op zynen geboortedagh, de koorts kreeg, waerdoor hy ook ten leiten wert wechgerukt? Zulker meafchen leven dan magh lang zyn, maer 't is niet voorfpoedigh te noemen. Anderen daerentegen hebben wel een kort, doch voor- fpoedigh leven gehadt, als by voorbeelt Alexander de Groote, Mar- cellus de dochters zoon, en, by aenneming, de zoon van Auguitus, en andere Vorften, die jong in voorfpoet geftorven zyn. Deze wa- ren echter om hun kort leven niet geheel voorfpoedigh. O neen. Tot een voorfpoedigh leven wort vereifcht en is van noode, dat 'er veele dingen te zamen komen, die niet alleen tot 's lichaems wel- ftant, maer ook onder de fortuingoederen behooren. Zoo is tot een voorfpoedigh leven dan nodigh, langheit des zelven, gezontheit, en goede middelen om 't leven wel te onderhouden: is 't niet in over- vloet, zoo zy het ten miniten met nootdruft, die voldoen kan> want wie zoo veel heeft als noodigh is, heeft, daer hy zich wel mede kan vergenoegen,gelyk dus Horatius, in 't eerlte boek [F] zyner Brie- ven, zeer wel zegt, Hy is niet arm,die z,oo veel heeft als de nootdruf- tigheit vereifcht. , . De middelen vertoonen wy in dit beek door 't ryklyke kleet, en
door den Hoorn van Herkules, gemeenlyk de Hoorn der Rykdom- men, ofdes Overvloets, en Amaltheaes Hoorn geheten. Wy Ituwen hem hier niet vol vruchten, gelyk men doorgaens doet, maer vullen hem met geit} eensdeels om den gewoonen trant niet altyt te volgen; en ten anderen, omdat Palefatus zegt, dat Herkules [ G ] te Thefpië, eene fterkte in 't lant Beotië,dikwyls t'huis lag by een hupfche vrou, geheten Amalthea, die gewent was haer geit in eenen Runderhoorn te bewaren, met welken het zich dierwyze toedroeg, dat Herkules reisgezellen begonnen te zeggen, dat alles wat hy begeerde, hem mildelyk toevloeide uit Amaltheaes Gelthoorn. Anderen verhaelen dit meteenige verandering, doch die ons hier voor-noch nadeel geeft, Hoe 't zy; uit dit vertellingtje zal het fpreekwoort geboren zyn yT)at Herkules uit Amaltheaes hoorn allerlei geluk ontfing. Voorts dient tot ons
|
|||||||||
|
f C1 Zie Diogenes Laè'rtius Lib. IX. §. 3. & 4.
CPJ " " "
|
|||||||||
|
n had op den hals gehaelt,
|
|||||||||
|
zyndeeen al te groot liefhebber van het'druivenat; en gelyk Horatius ( r) van (i)Lib.
hem zecht, dat hy de pen nooit opnam om te dichten, ten zy hy eens helder I. Ep. had gedronken, alzoo zeide hy van zich zelven , dat hy nooit verzen maekte,dan l9- v.7. wanneer hy het voeteuvel had, (2) Nunqjiam poëtor, tiifi podager. Men zie Hie- (2) Pri- ronimus Kolumna in 't leeven van Ennius man. 13. __ fcianX; [E] Plinius Lib. VIL c. 51. en Valerius Maximus Lib. L c. 8. ex. 12. VIII>)
f F] Ep. 12. v. 4. Pauper enim non eft, cui rerum fuppetit ufus. fpe'thb
[G j Zie onze Aentekening B. op de 323. bladtz. van 't I. Deel, en veran- yerb, '
der daer de woorden Jolaüs, zyn zujlers zoon, in Johüs, zyn broeders zoon: zynde die fout by toeval ingefloopen. Voeg 'er verder by onze Aenmerking E. op de 305. bl. van het IL D. en het geen Paulus Pater over het 46. hooftftuk v^an Pa- lefatus heeft aengecekent. III Deel. Ccc
|
|||||||||
|
194 EEN VOORSPOEDIGH LEVEN.
ons voorftel, dat de Dichter [H] Filemon, al fcherfende, Amal-
theaes hoorn niets anders zegt te zyn dan veel geks te hebben. Daer- om dan vertoonen wy den zelven hier vol geks, tot een beek van 't gek zelf, als een der voornaemfte middelen, en der andere zaeken, die men noodigh heeft om 't leven in voorfpoet te houdenj gemerkt iemant, geen gek of goet hebbende om wel van te beftaen, hoe ge- zont en in hoe goet eene geftekhek hy zich anders bevint, niet kan gezeit worden voorfpoedigh te leven. Op gelyke wys leeft ook» de geene niet voorfpoedigh, die, hoe ryk hy wezen magh, de gezont- heit ontbeert: zulx het geen voorfpoedigh leven is, dat zich met be- hoeftigheit of met eenigh ander quaet verladen voelt. Doch de ryk- lykheit van middelen is in 's levens voorfpoet een goet dat uitwen- dig!) is; maer de gezontheit is een inwendigh goet, en verre boven 't eerfte te waerdeeren: want zy is de grootfte fchat dien men be- geeren kan. Pirrhus, Koning der Epiroten, bad Godtniet om uit- breiding van heerfchappye, noch om rykdom, maer alleen om gezont- heit, omdat, zegt Celras [I] Rhodiginus, als het hiermede wel ge fielt was, de andere dingen te voorspoediger ft henen te zullen gaen. Hora- tius, aen Ikcius fchryvende, verklaert zich [K]aldus:Indien de buik, de lendenen, en de voeten wel verzorgt zyn, zoo kunnen koninglykeJchat- ten niets heerlykers geven. Wat baeten of fmaeken toch de rykdom- men den geenen dien 't aen gezontheit mangelt ? 1>e bezitter moet gezont zyn, fchryft de zelve Poëet [L] aen Lollius. In zynen Brief aen Torquatus vraegt [M] hy, Waertoe dienen my de middelen, indien ik ze niet gebruiken kan? Zoo dient dan de bezitter der zelve, beide naer ziel en lichaem, fris en gezont te wezen; zulx dat hy zich niet late ontroeren door begeerlykheit, gramfchap, vrees, hoop, blyfchap, droefheit, of wat voor hartstogten, bewegingen, of ontftekenhTen des gemoets het ook zyn mogen. Dit beoogt Horatius, daer hy, aen den gemelden Lollius fchryvende,op de boven aengehaelde woorden laet [N] volgen, 'Die door begeerte of vrees gedreven wort, dien zul- len al zyne rykdommen niet meer baeten, dan een' zeeroogigen zyne fchil- deryen, een jichtigen het koejieren, en eenen dooven het aengenaemfte tnuzyk. Zoo zeit Juvenalis dan met groot recht, in zyn X. Schimp- dicht £OJ, Men moet bidden, dat men een gezonde ziel hebbe in een gezont >
f H] By Stoheeus Serm. LXXXIX. p. 502. en Micbaël Jpojlolius Proverbiorwn Cent.
XIX. Ai. 19. Zie ook bl. 324. van 't I. Deel [I] Jntiq. Leiï. Lib. VII. c. 24. £K] L. I. Ep. 12. v. 5. Si ventri bene, fi lateri eft, pedibufque tuis, nil
Divitias poterunt regales addere majus.
Voor Horatius heeft het zelfde gezecht Iheognis in zyne fpreuken, die 't over- . , genomen heeft uit Solon, aengehaelt by (x) Plutarchus, volgens de aenwyzing Vila. van Lambinus en Torrentius over deze plaets van Horatius. Solonis [L] L. I. Ep. 2. v. 47. Non domus & fandus, non eeris acervus & auri princ. JEgroto domini deduxit corpore febres, Non animo curas. Valeat pofleflbr oportet,
Si comportatis rebus bene cogitat uti. [M] L. I. Ep. 5. v. 12. Quo mihi fortunam, fi non conceditur uti? LN] Qui cupit aut metuit, juvat illum fic domus & res, Ut lippum tabulse piótaï, fomenta podagrum, Auriculas citharae colleéla forde dolentes. [O] v. 556. Orandum eft, ut fit mens fana in corpore fano. Lees ook het 31. Gezang van het eerfte boek der Lierzangen van Horatius. |
|||
|
EEN VOORSPOEDIGH LEVEN.
|
||||||||
|
195
|
||||||||
|
gezont lichaem. Het is 200. Want door de ontftekenifTen des ge-
moers, mitsgaders door de zwakheit, veritoorniffen, en quellaedjen der ziele wort het lichaem dikwyls gebragt tot eenen ïtaet van onge* zontheit, die ons des levens voorfpoet beneemt. De eiketak verbeelt den voorfpoet, aengaende de gezöntheit en
het lange leven; naerdien de eik, als zynde een boom, wiens hout hardt en onbederflykis, en veele eeuwen verduurt, voor een beek [PJ^van fterkheit genomen wort. Voorts worden fterk e luiden in 't Latyn genoemt robufli.vzn 'c woort robur, dat eenen [Qjeik bete- kent. Altoos zoo getuigt Feftus [R] met dit zeggen: Het is klaer* dat het woort robus een roode en byna rojfe kleur beduit: waerom ook dat , hout, 't geene zeer veele aderen van die ver tv heeft, robur genoemt is", en hiervan noemt men zulke mannen die fterk zyn en fris van verwe, met den naem van Robufti. Wyders voerde Herkules, die robufi en fterk was, eene Knods van eikenhout. De eiketak is ook een beek van [S] geduurzaemheit,en, gelyk we pas boven al begoften te zeg- gen, van een lang leven , omdat de eikeboomen geweldigh lang aen 't waflen blyven, en in hun lefte jaeren hun leven nogh voor eeni- gen tyt verlengen, indien men ze in d'aerde begraeft, en met water nat houdt. Om deze eigenfchap des eikebooms voorzeiden de Wiche- laers [T] aen den grootvader van Galba, wanneer een arent hem de ingewanden van het offerbeeit uit de hant nam, en daermede in of op een' eikeboom vloog, dat zyn geflacht tot de hoogfte regee- ring, doch langkzaem , en na verloop veeier jaeren, komen zou, gelyk ook gebeurde. De krans van zwarte violen beduit een lang leven en voorfpoedi-;
ge gezöntheit, omdat zoodanige violen altyt bloeien, en geftadigh bloe- men kunnen voortbrengen, indien ze op een zekere wys behandelt Worden, zegt Theofrailus, in zyn VI. boek en 6. hooftftuk [V]over de Plan- ten. Aldus kan ook een, die in voorfpoet leeft,ten allen tyde,waa- neer hy Hechts wil, te voorfchyn komen, en voortbrengen, ik zal niet zeggen bloemen, maer vruchten van eerlyke daden, zoo hy op een zekere wys wort behandelt, dat is, indien hy zich zei ven fpaere en beware naer behooren, en zynen levensvaorfpoet door ongere* geltheit niet quetfe noch verniele. [P] Dit, en al wat 'er van de eiketak volgt, is genomen uit Pi&ius Valeria-
nus Hierogl. Lib. LI. c. 3. 4. &f 5. [ QJ En teffens ook fierkte.
[Rj Robum rubro colore & quafi rufo Jignificari, manifejlum eft: undemateria^qiics
plurimas venas ejus coloris habet, difta efi' robur. Hinc 6? homines valentes &f boni colbris^ robufti. Zie VbJJü Etymologicon in Robur. [S] Zie I. D. bl. 55. en 57. en II. D. bl. 44-2-
[T] By Suetonius in 't leeven van Galba kap. 4*
[V] Daer hy verder bydoet, hetgeen Zaratino in 't begin van dit beek. ten
aenzien van dit gewas gezecht heeft, naementlyk, dat het geene uitfehietende tak- jes heeft, maer van den wortel af met bladeren bekleedt is. Voor 't overige kan in het Zinnebeeldifche tot het zelfde gebruik {trekken de Amarant, volgens, 'c geen daervan reets gezecht is I. D. bl. 7. EEN
|
||||||||
|
Ccc 2
|
||||||||
|
196 EEN RUSTLOOS LEVEN.
EEN RUSTLOOS LEVEN.
■ 4
DEgei1:adigeruil:loosheit,waeraen het leven der menfchen
als vaftgebonden is , wort redelyk klaer door Sizyfus uitgebeelt, die, naer de verziering veeier Dichteren, onop- houdelyk een' zwaeren fteen naer den top van een' hoogen en fteilen berg moet opwentelen; vanwaer die fleen dan geduurigh weer nederrollende, dezen elendigen menfche altyt een' nieu- wen en eeuwigduurenden arbeit oplegt, om den gemelden fleen al wederom op het hoogfte des bergs te krygen, daer hy echter geenen raet weet noch machtigh is, om hem vall: [ A ] te houden. Zoo verftrekt dan die berg een beek van ons leven; beduidende
de fpits of het opperlte van den zelven 's levens ruft en (tilhek, naer welke ieder verlangt. De fteen fchetft den arbeit en de moeite [B] af, die een iegelyfc
aenwent om tot die gewenfchte ruil te geraken. Sizyfus is(volgensJan [C] Baptifta Rinaldi_) een beek der ziele,
die, zo lang ze hier beneden is, altyt naer eenige ruft trachtj wel- ke zy naeulyx verkregen hebbende, terftont weder haekt naer eene andere. Namentlyk d'een ftelt de waere gelukzaligheit in de glori dezer werelt, d'ander in den rykdom, dees in de wetenfchappen, die in de gezontheit, een ander in een' voortreflyken naem, weer een ander in den edeldom. En hiervandaen komt het, dat onze begeerte de waere ruft hier niet kan vinden. De Leevensbeelden dan dus afgehandek hebbende, achten wy niet
qualyk te zullen voegen, dat we hier laten volgen [A] Elk weet, dat de Fabelfchryvers verdichten, dat hefn dit als eene ftraffe
na zyne doot in de onderaerdfche geweften is opgelecht voor de euveldaeden en fchelmftukken , door hem in zyn leeven begaen. Men zie Natalis Comes Mytbol L.VI. c. 18. [B] Zoo vat het Makrobius ook op, (i ) zeggende, faxnm ingens volvere, in-
il ) tfficacïbus laboriojifque conatibus vitam terentes, dat is, die gecne verfieren zy dat een' groo- S^oL tenfiem wentelen, die bun leeven in vrugteloofe en moeilyke peogingen doorbrengen. En zoo I. c. ioi hebben alle de byzondere foorten van flraf, die de Ouden verdicht hebben dae de boofdoenders in de Hel overkomen, haere betrekking op den flaet van eens
ieders leeven in 'tbyzonder: gelyk de even gemelde Makrobius aenwyfl: in de voorbeelden van Tityus, Tantalus , Ixion, en diergelyken, als mede Lukretius dé Nat. Rer. L. III. v. 991. &feqq. [C] Die is de Vinder van deze uitlegging niet, zynde al eeuwen voor hem
zoo gedaen by den boven genoemden Dichter Lukretius , hoewel het die meeft bepaelt tot de zulken, die na hooge ampten en heerfchappy in deze werelt ftaen. Maer de bredere verklaering, die men hier vindt, heeft ook genoegzaem woor- delyk Natalis Komes, ter plaetfe een weinigh te vooren aengeweezen, by wien meer van deze ftoffe kan worden nagezien. Hoe verder de Egiptenaeren als een beelt van een rufleloos leeven in geduurige bezigheden, en infpanning van gedachten, eene kraeifchiJderden m«t haere jongen, is gezecht in ons I. D. bl. 228. |
|||||
|
EENIGE
|
|||||
|
■■"'.."" '-. («Sr
E ENIG E O NGEMA K K E N9
: DIE AEN 'T LEVEN DER MENSCHEN
VAST ZYN.
ONGERUSTHEIT,BEKOMMËRING,
BEZORGTHEIT. [A]
Ertoon eene Vrou, wiens gewaet root en groen is.
Geef haer in de rechte hant een' prikkel of fpoore, en in de flinke eene fakkel. De groene en roode verf des kleets beduit te gelyk TB] hoop en
[C] verlangen, uit welke de zorg, bekommering of ongeruftheit voortkomt. De prikkel verheelt de kracht des verlangens dat men heeft om
eene zaek te bekomen of uit te voeren. En aldus geeft Theokritus [DJ de zorg of bekommernis der liefde den naem van frikkel der min. Door de fakkel wort ook het verlangen en de opmerkende bekom-
mering of zorg te kennen gegeven, welke in 't hart brandende, ons niet toelaten in vrede te leven, tenzy men het gewenfchte eind be- reik. En zoo beduit dan de vlam der fakkel bekommering, omdat ze haere werking met vierigheit en fnelheit doet} verteerende 't geene» ze noodigh heeft om haer' glans en wezen te onderhouden. [ A ~\ Deze beelden waeren op haer plaets in 't voorige Deel by ongeluk over-
geflaegen, en daerom zyn ze hier ingevoegc. Het zelfde is aen noch eenige an- dere gebeurt: die men mede een bequaeme plaets in dit Deel gegeeven heeft. £B] Zie I. Deel bl. 72. 359. 376. 408. en II. Deel bl. 31.
[C] De roode kleur is de kleur des viers, en wordt daerom, zoo wel als het
vier zelve, geftelt voor alle gemoetsbeweegingen, die vierigh en driftigh zyn, als, Liefde, Gramfchap, Verlangen, en diergelyke: zoo als in der zelver beelden is aengeweezen. [ D ] Dat doet Theokritus niet alleen, maer ook veele andere Dichters en
Schryvers met hem. En het is zeer natuurlyk te verfken , dat al wat geweldigh aenzet, door een' prikkel en fpoor kan worden te kennen gegeeven, zynde het in allerleie taelen zeer gemeen, zelf in de dagelykfche manier van fpreeken , die woorden in die betekenifle te gebruiken: dat geen bewys nodigh heeft. ANDERS.
|
|||||
|
UI Deel Ddd
|
|||||
|
i98 ONGERUSTHEIT.
|
|||||
|
ANDERS.
Ene Jongkvrou met wieken aen Jfchouders en voeten.
Haere armen en beenen zyn bloot, en ze heeft een' rooden dwarsfluier, alsook een' gefpannen boog, in de flinke hant. Met de rechte haek £e eenen pyl uit den koker, en voor haere voeten flaet een haen. De wieken aen fchouders en voeten beduiden fnelheit [ A] en zorg
of ongeruite bekommering: en zoo zegt men van iemant die wegens zyne daden bevreeft en vol angllige zorgen is, dat hy de vleugels heeft aengepaft„ Ten exempel Itrekke de dief Kakus, van wien Virgilius, daer dat berggedrocht door Herkules vervolgt wort, naer Vondels vertaeling, [B] zingt, *De booswicht vlucht van angft, en, /heller dan de winden,
Vloog heene in zyn Jpelonk. de vrees en zorgen binden Hem vleugels aen de hiel. De blootheit van armen en beenen beduit [C] onbelemmertheit en vaerdigheit: en de roode verf komt hier te pas ten aenzien haerer gelyken naer het vier,'t welk zorgen bekommering te verftaen geeft, om reden, boven gezeit. De
[A]_ Vleugelen paffen by alle hartftochten, omdat zy eene fnelle en hevige
beweeginge maeken in de gemoederen van die geene, die 'er door worden aen- gedaen, de zelve geftaedigh jaegende en voortdryvende, en even als vleugelen geevende om of dat goede te bereiken , dat ze wenfchen, of wegh te vlieden van dat quaet, dat ze vreezen. Zie den bladtwyzer in 't woort Vleugels. £B] Mn. L. VIII. v. 223.......fugit ilicet ocior Euro,
Speluncamque petit: pedibus timor addidit alas.
[C] Dat kleederen belemmering betekenen, is reets gezecht II. Deel bl. 204.
en 521. De ongeruftheit nu en bekommering paft het altyt vaerdigh en gereedt te flaen tot het verrigten van dat geene, dat de noot of nuttigheit van haerfchynt te zullen vorderen. |
|||||
|
l99
|
||||||||
|
De gefpannen[D] boog en de pyl, geréedt tot fchieten, verbeel-
den de gertadige opmerkingen des gemoets, die de gedachten tot het werk, als naer hun einde ftieren. ' ■'' •■ i Daer ftaet een haen by 't beelt, omdat deze een zorgende en be-
kommerde vogel is,dieopzyn gefielde uuren ontwaektom te kraeiens latende de zorg [ E1 of ongeruitheit hem niet toe zynen flaep voluit te genieten, gelyk Homerus ergens zegt. [DJ De overeenkomt! van dit Zinnebeelt zal deze zyn: Gelyk een Schutter,
die zynen boog gefpannen, en den pyl daerop gelecht heeft, akyt gereedt is om na 't voorgeflelde doelwit te fchieten; alzoo houdt een ongeruft en bekommert menfch zyne gedachten geftaedjgh ingeïpannen en gereedt tot bereiking van dat geene, dat hy beoogt, en zich ze.'ven als zyn doelwit voordek. Maer dit is een van die dingen , die veel eer zinfpeelingen en gelykenifTen zyn, als Zinne- beelden , en de goetkeuring van een' kenner niet kunnen weghdraegen. ' [E] Breng hier te pas de fabel, door orts verhaelt op de 496. bl. van het
I. Deel, en zie verder I. D. bl. 385. en II. D. bl. 65. ïóó- en 624; BEKOMMERING, BEZORGTHEIT.
E En fchoone Vrou , door twee vleugels opgeheven, en
met eenen haen onder aen haere voeten. Men ziet eene zon uit de zee opkomen 3 en de beeltenis heeft eenen zantloo- per in beide de handen. Z'isfchoon [A] van gedaente, omdat de zorg of bekommering
de Gelegentheit by de hairen vat, en de zelve met al het ichoone en goede, dat ze medebrengt, ziet valt te houden. De vleugels beduiden fnelheit, en de haen naerfligheit. En om
aen te tonen, dat de zorgvuldigheit of bekommering duurzaem we- zen moet, indien ze prysbaer zal zyn,zo worden de [ B] zantlooper en zon by 't beelt gevoegt; welke in hunn' geltadigen en fnellen loop duurzaem blyven. [A] Alle deugden moeten afgebeelt worden in eene fchoone gedaente, omdat
'er niets is, dat de Deugt overtreft in fchoonheit. Voor zoo verre nu de Bekom- mering of Bezorgtheit gaet omtrent het goede,zoo is zy zekeriyk eene deugt, en moet dienvolgens als fchoon vertoont worden. , [ B ] De zantlooper kan niet wel gezecht worden duurzaem te zyn ïn zynen
loop, moetende telkens worden omgekeert, of anders ftil ftaende. In dit op- zicht deugt derhalven dit beelt niet. Maer al was des zelfs loop duurzaem, zoo kanhy nochtans hier niet {trekken tot een göet zinnebeelt, gelyk ook niet de Zon: omdat het niet fluit, indien men dus redeneert: De zantlooper en de Zon zyn duurzaem en gejlaedigh in hunnen loop: nu moet de Zorgvuldigheit duurzaem meezen in hoer werk: derhalven zyn de Zon en zantlooper beelden van de zorgvuldigheit. ' Indien dit aenging, was het gemaklyk zoo veele beelden te vinden, als 'er byna zantjesin den zantloo- per zyn. In 't volgende beelt wordt wel eene andere uitlegging gegeeven, doch die ook niet voldoet. AN-
|
||||||||
|
Ddd2
|
||||||||
|
BEKOMMERING.
|
||||||||
|
200
|
||||||||
|
ANDERS.
LAetftelyk laetde zorg, bekommering of ongerullheit zich
ook gevoeglyk vertoonen als eene Vrou, die enkelyk eenen zantlooper in haere hant heeft. De zantlooper verheelt den [ A] tyt, die zoo fnel is, dat men zy-
nen gang wel eene vlugt mach noemen} en nevens dien ons alle ver- maent tot vaerdigheit en zorgdragende toezicht in en omtrent onze werkzaemheden; ten einde men door vertraging of zorgloosheit niet vervalle en gevangen worde in de liftige laegen, die ons van ande- ren worden geleit. [_A ] Derhalven is de Zantlooper geen Zinnebeek van de Bekommering of Be-
zorgtheit zelve, maer van iets,dat aen de Bekommering tot eene les ftrekt. Nae- mentlyk de geftaedige en fnelle loop des tyts vermaent bezorgde en oplettende menfchen, dat zy den zelven niet onnut laten ontglippen, maer befleeden tot goede en deugtzaeme bezigheden. Doch zoo het zinnebeelt goet zoude zyn, zoo behoorde 'er iets te zyn, dat een beelt van de Bekommering of Bezorgtheis zelf was. HARTZEER, QUELLING,
VERDRIET.
E En Man, die treurigh en zwaermoedigh van gedaente,
en zeer ongehavent iè. Hy opent met beide de handen zyne boril:, en laet zyn hart zien, dat met verfcheide flangen is omkringkelt. Zyn kleeding is donker graeu,ja byna zwart, en overal vol fcheuren. Dat het kleet zoo lelyk is, gefchiedt om aen te duiden, dat iemant
die 't gemoet vol benaeude droefheit heeft, zich zelven veracht, en niet let op 't verfieren zyns lichaems. En de duiftere of byna zwarte kleur beduit de nabyheit van den leften ondergang, en de donker- heit der dooc, waerin hem 't hartzeer en verdriet werpen. De ope borft en 't hart, met flangen bezet, vertoonen het verdriet • en de quellingen der werelt, die altyt inwendigh het hart [A] knae- gen,
[A] Zie het geene wy reets gezecht hebben over 't eerfte beelt der Droefheit
I. D. bl. 281. Aenm. B. en men vergelyke met deze beelden het geen over die der Droef bek en Quelling reets in het I. en IJ. Deel gezecht is. Alleenlyk voe- ge men hier by, dat in de zelfde betekeniflè, als de flang hier voorkomt, ook in de fabel van Tityus, boven door ons aengehaelt II. D. bl. 183., kan worden opgevat de gier, of arent, of ook de flangen (want het wordt gezecht van allen) (i) Lib. hem den lever uiteetende: gelyk de Dichter Lukretius dat uitlecht (1), daer by voe- III.v. gende, dat alle kommer en begeerte , die 't harte knaagt, daerdoor kan verftaen f Tl'in worc*en- ^n ^us hebben wy de flang reets gezien in het beelt van 't Geweten I. Somn. D. bl. 487. daer Makrobius den gier van Tityus op (2) toepaft, en van den Nyt Scip.L. II. D. bl. 183. Van 't zelfde gebruik is ook de arent, die verdicht wordt het I.e. 10. hart of de lever van Prometheus geduurigh uit te pikken; waervan Natalis Co- |
||||||||
|
nies
|
||||||||
|
HARTZEER, QUELLING, VERDRIET. 201
gen, daerin Hortende het vergif van razernye en inwendigh hartzeer.
mes Mythol. Lib. IV. cap. 6. ANDERS.
|
||||||||||||
|
w
|
Eder een Man in bykans zwart afchgraeu gekleet. Hy
buigt zyn hooft nederwaert, is treurigh van aengezigt, |
|||||||||||
|
en houdt eenen alfemtak in beide zyn handen.
Het gebogen hooft en treurigh wezen duiden aen, dat dit hart-
zeer of deze quelling een ioort is van melancholie of zwaermoedigheit en mishagen, die den wegh van 't harte voor allerlei flach van ver- trooltinge en vermaek toefluit. fcn om aen te wyzen i dat deze quel- ling een mishagen is, meelt veroorzaekt dooreen ander, zoo wort de [ A ] alfem, als een teken van de bitterheit der fmarte, 'er byge- voegt; waermede teffens vertoont wort 't geene Petrarcha [ B ] er- gens zegt, V Schreien is altyt myn hoogfte v'erlangen;myn lachen [mart i myne fpys al/em en venyn. [ A ] Zie I. D. bl. 206. en II. Ó. bl. 667.
[B] Lacrimar fempre è mio fommo diletto, II rider doglia, il cibo qffentio e tofco. TRAPPEN VAN 'S MENSCHEN
OUDDE.
|
||||||||||||
|
ffigjiiEne Vrou met een' wapenrok aen van verfcheide ver-
IJS! wen, en wyders gekleet in een gewaet, dat in drien
gedeelt is- van welke deelen 't eerfte van weêrfchyn,
UI Deel. Eee het
|
||||||||||||
|
202 DES MENSCHEN OUDDE.
het tweede van gout, en het derde of lette van kleur is als de
verfknfte en dorre bladers, die hunne kracht verioren hebben, en afvallen op den gront. Zy fteekt beide de armen omhoog, hebbende in de rechte hant eene zon, en in de flinke eene maen; doch hier moet men dit onderfcheit maken, dat de rech- te hant hooger zy dan de flinke. Ter rechter zyde ziet men op d'aerde eenen baziliskus overend fïaen, wiens gedaente wy in 't lefle dezer beelteniflè befchryven zullen, opdat de fchil- derhem Zoodanigh magh kunnen afmaelen, gelyk hy door veele fchryvers befchreven is. D' oudde[A]is eene gefteltheit [diJ]>oJitie~\vm het bezielde fchep-
fel; welke gefteltheit voortkomt uit den eigen aert \_compkxie\ die aen de nacuurlyke dingen gegeven is door de werking der nette op het oorfprongklyke of ingeboren vocht, welke werking wort veroor- zaekt door zekeren invloet* wordende die gefteltheit afgemeten naer eenen tytsomtrek , die aengroeit, ftaet, daek , en klaerblyklyk af- neemt. Voorts is d' oudde door veelen op verfcheide manieren ver- deelt geweeft. Eenigen hebben gezegt, dat 'er maer drie ouddes » zynj anderen fielden 'er vier, anderen vyf, zes, zeven. Doch als men deze vyf fchynverfchillige gevoelens wel overweegt, zal men be- vinden, dat ze onder zich niet ftryden,maer met malkander geheelyk overeenftemmen. De geenen dan, welke zeiden,dat 'er Hechts drie- derlei oudde is , waeren veele Filozoofen des ouden tyts, die den menfch aenmerkten als eene natuurlyke zaek, welke in haere bewe- (ODeging een begin, midden, en einde heeft,gelyk Ariftoteles ( i )z„egt. Caelo Zoo ftelden deze dan [B] de Jongkheit als 't begin, de Manlyke c.r. jaeren als 't midden, en den Ouderdom als het einde. Het tweede gevoelen, dat gemeenit fchynt tè wezen, en door [C ] Hipppkrates, Galenus,
[A] De Italiaen wyft ons na den Conciliator van Petrus de dbatio, daer hy deze
bepaeling uit ontleent heeft, en die Differ. XXVI. 'er dus van fpreekt: JEtas efi
iifpofitio animalis, permanente complexione media, rebus naturalibus attributa, ex aEtione
calidi in humido 'ex cujufdam influxu caufata, temporali periodo menfurata, qua augetur y
/lat, decrefcity & manifefie declinat. Doch die woorden zyn zoo duifter, dat ik
'er geen zin in zie. Want die 'er de Italiaen uithaejt, is 'er niet in te vinden.
(2)Uni-Korter en klaerder is de bepaeling van (2) Fernelius: JEtas efi id vitce curriculum,
verfe quo lucuknter corporis conftitutio per fe fttoque nutu mutatur: dat is, de Oudde is die uitge-
^!ed- Jlrcktheit van den loop van 's menfcbm keven, in welke de gejieltheit des lichaems door zich
lij ' zélf en door baer eigen kragt klaerblykelyk wordt verandert.' Maer in deze bepaelingen
IO" ' wordt het woort oudde niet genomen in den zin, dien het in dit beek heeft,
naementlyk voor den ganfehen leeftyt des menfchen, van z'yne geboorte af tot
zynen ouderdom en doot toe, maer enkel voor ieder gedeelte of trap des zelven,
als kintsheit, jeugt, enz., zoo dat die'bepaeling óp de gehëele uitgeilrektheit
van 's menfchen leeftyt geenzins paft.
£3] Deze trappen had Servius XuJliüs, de zesde koning van Romen, volgens
, .^^ het geene ons (3) Aulus Gellius uit de Hiftorien van Kajus Tubero berigt, zoo Atric. ' verdeelt» dat- de jpnkheit (pueritia) eindigde met het 16. jaer, de manbaerheit L.X.' {juventus) me? het 46. (zynde dit die trap van leeftyt, waeruit alleen hy zyne c. 18. krygslieden nam) en al wat boven dé zelve was, voor den ouderdom (feneftus} rekende. : < • , . . .; f [CJ Cenforinus de Die Nat. cap. 14. fchryft, dat Hippokrates zeven trappen
frelde.
|
||||
|
DES MENSCHEN OUDDE. 203
Galenus, Avicenna en andere der befte Artfen of Geneesheeren ge*
volgt is, (gelykwyhet in dit beek ook voornemen te volgen J on- derfcheit de oudde in vier deelen, naementlyk in Jeugt, Jongeling- fchap , Manbaerheir, en Ouderdomj en deze bepaelt Galenus (i) (i)De op deze wys: De Jeugt is de oudde, geduurende welke het lichaem Defim- waft en grooter wort, vermits de hette en vochtigheit in dien leeftyt Medic kracht krygen, en 'er meer voedfel genomen dan verteert wort. Met p. 88. F, deze bepaling van Galenus is overeenkomftigh, dat de Romeinen, naer Izidorus [D] zeggen, deze oudde genoemt hebben met een woort, dat afkomitigh is van een ander 't welk groeien betekent. De Jongelingfchap is de bloem der ouddes of leeftyden: en hierin houdt het lichaem van aengroeien op. Zy heeft by de Latynen, gelyk de zelve
ftelde, bepaelende den eerflen met het einde van het zevende , den tweeden met
dat van het 14. den derden met dat van het 28. den vierden met dat van het 35. den vyfden met dat van het 42. den zesden met dat van het 56. den ze- venden met de overige jaeren van 's menfchen Jeeven. Julius Pollux Onorn. Lib. II. c. 1. en Filo de Jode de Opificio Mundi pag. 16. getuigen van hem het zelf- de, doch fchikken het getal der jaeren van eiken trap eenigzins anders, hae- mentlyk Filo den eerflen trap op 7. den tweeden op 14. den derden op 21. den vierden op 28- den vyfden op 49. den zesden op 56. en den zevenden op 't ove- rige van den leeftyt, die 'er noch volgt: maer Pollux op 7. 14. 21. 28. 35. 42. en 49. jaeren. Waeromtrent men moet denken, dat deze laetfte Schryver zich zeer vergift. Want zoo het negenenveertigfte jaer het einde maekt van den ze- venden en te gelyk laetften trap, wat zal men dan zeggen van de jaeren, die 'er noch volgen? en hoe kan iemant van 49. jaeren genoemt worden Stofo out, hoedanigh evenwel Pollux zecht dat hy op den zevenden trap is. Ik twyifel derhalven niet, of by Pollux zal een fout in de affchriften begaen zyn omtrent de getallen: het welk een iegelyk weet hoe gemajklyk in 't Griekfch, daer Pollux irï gefchreeven heeft, kan gefchieden, die maer eenigzins kennis heeft van de ma- nier van fchryven, waer mede de Grieken hunne getallen ukdrukten. Offchoon nu deze drie aengehaelde Schryvers eenpaerigh zeggen, dat Hippokrates de trap- pen van 's menfchen leeftyt dus verdeelt heeft in zeven, gelyk ook- Ambrozius Lib. VI. Epifi. 39. ad Horont. van hem getuigt, zoo is 't nochtans aenmerklyk, dar, Hippokrates zelf in zyn werk, genaemt de Ratione viiïus Sanorum (2), den leef- (i)Lib. tyt wel duidelyk in vier trappen onderfcheidt. Döïh men dient te weeten, dat I.c. 12. Galenus (3) ons bericht ,dat 'er veele geweeft zyn %die het laëtft genoemde werk P- io4ö. niet hielden voor eené eigene vrucht van Hippokrate's: ten minftèn aeri het eer- j>3.)Fa% fte boek van dat ftuk wordt getwyfelt. Voor welke twyfelirtg ook eenigzins een ^j^i1US bewys is opgeflooten in die verdeeling van den leeftyt iri vier trappen-, zynde Gr. I ftrydigh tegen die, welke volgens de vier genoemde Schryvers door Hippokrates H.c.24. zelf gemaekt is, gevende Filo niet onduidelyk te kennen, dat hy de eigene' woor- Vol. I. den van Hippokrates zelf aenhaelt: waerom dat ftuk van Filo in de werken van p. 849. Hippokrates door der zelver Uitgeevers is ingevoegt, op het einde van den V. Torrius der Werken van Hippokrates en Galenus , te Parys gedrukt in den jaere 1679. Hoe ondertuffchen Hippokrates ook den leeftyt magh verdeelt hebben,het is zeker, dat de zelve reets voor hem in vier trappen is oriderfcheiden geweeft door den Filozoof Pithagoras, ftellende in eiken trap, volgens het geene Dioge- (4)lju nes Laërtius (4) fchryft, twintigh jaeren, én düs ten aerizieri van de geheele vill.s! uitgeftrektheit van 's menfchen leeven zeer wel overeenkomende met den inhout 10. van Ps. XC. v. 10.' jiengaende de-degen onzer jaeren , daerin zyn zeventigh jaft; of zoo wy zeer Jierk zyn tagtigh jaer , ende hét uitneemenfié van dien is moeite en verdriet. ■ •".'«'
[D] Orig. Lib. XI. c. 2. Adolefcens ëStils es> quod fit ad gignendum aduïtusi five
a cre-fcerë &f augeri. Zó.o ook Varfo by Cënforinus de Die Nat. c. 14. en Feftus in Adokfcit, en meer anderen. Dat in dezen trap ook de Kintsheit begreepen is, blykt uit des zelfs bepaeling. Eee 2
|
||||
|
204 DES MENSCHEN OUDDE.
zelve Izidorus wil [E], haeren naem ontleent van een woort dat
helpen beduit; omdat men in die jaeren begint anderen behulpigh te zyn. Door de Manbaerheit verftaet men die oudde, in welke de menfch op zyn volmaeklt is, en in hette en vochtigheit op zyn vol- komenft; als wanneer 't geene door de hette verteert wort, gelyk- maetigh is aen het voedfel dat hy nuttigt. D' Ouderdom is die leef- tyt, waerin de menfch vermindert en zwak wort, doordien de hette en het bloet in hem af-, en de koude en droogte toenemen. De La- tyniften [F] zeggen, dat het woort SenecJus [ouderdom] afkomt y&nfènfuum diminütione, dat is, verkleening des verftants. Deze vier deelen van 's menfchen geheelen leeftyt vergeleken eenige Filozoofen [G] en Poëten by de vier faizoenen des jaers ;en niet qualyk: want die hunne eerfte jaeren beleven, zeil de bovengenoemde ( i ) Gale- nus, vlezende van een heete en vochtige tempering, zyn gelyk aen de Lente. T>ie in de bloem des levens zyn, zyn heet en droog Van temp e- ring, gelyk de Zomer. T)ie in V midden zyn van 's menfchen ganfchen leeftyt, zyn koudt en droog, gelyk de Herfft. En de oude luiden ein- delyk zyn koudt en nat, gelyk de Winter. Zoo zegt ook Ovidius in zyn XV. boek der Hericheppingen, [H] naer Vondels vertaeling, £EJ Ibid. jfüvenïs vocatus, quod juvare poffe incipïat, ut in bub'us juvenci, qnumavi-
tulis discejferint. Noch klaerder Varro by Cenforinus op de gemelde plaets: juve- nes appellaios, eo quod rempublicam in re m'ditari pojjunt juvare: dat is , dat zy juvenes geneemt zyn om reden dat zy het gemeene befl in den kryg kunnen helpen. En dat dit hel- pen wordt gezecht met betrekking tot den oorlogh, zal klaer blyken, zoo men hier- mede vergelykt het geen zoo even in onze Aenm. C. en ook boven op bl. 175. van de krygsjaeren der Romeinen gemeldt is. Doch men moet weeten, dac Varro dezen trap van leeftyt uitftrekt van het 30. jaer tot het einde van het 45. en aenftonts op den zelven laet volgen den ouderdom , gelyk ook een weinigh verder in dit beek gefchiedt, zoo dat onder de trappen ,by hem geftelt, de man- baerheit niet gevonden wordt, en hy in der daet door de juventus verftaet niet de jongclingfchap, maer de mannelyke jaeren: in welke betekeniffe dat woort by de Latynen oneindige maelen wordt gebruikt, doch dikwyls byde O verzetters quaelyk vertaelt door jongelingfchap: hoewel wy bekennen, dat het die betekeniffe ook heeft, niet alleen ten opzichte van de verfcheidene verdeelingen des leevens in meerdere of mindere trappen, maer dok door een zeker misbruik der Schryvers, die de naemen van deze trappen dikwyls vermengen, en den eenen met den anderen verwifTelen: gelyk kenlyk is aen die geenen, die eenige ervaerenifTe hebben in de laelkunde, en anders kan gezien worden by Henricus Stephanus Schediasmatutn Lib. IV. Sch. 21. 6f22.
[ F ] Dat is wederom de ftelling van Izidorus op de aengeweezene plaets: Se-
nes diStos quidam putant afenfus diminütione, eo quod jam p-ce vetuflate defipiant. Maer de afleidingen van Izidorus hebben doorgaens weinigh om 't Jyf, uitgezonderc daer hy ze van betere Schryvers heeft overgenomen. Meer fchyn van waerheit heeft de afleiding van Perottus in zyn Cornucopice col 773. Senex diëtus efi quafife- minex, hoc efi femimortuus, quod afta major e cetatis fuce part e jam morti propinquior fit: dat is, Senex f een out man J is alzoo genoemt even als feminex, dat is half doot, om- dat hy, het grootfie gedeelte van zynen leeftyt hebbende doorgebragt, nu naby de doot is. Voffius nochtans in zyn Etymologieën helt meer over na eene Hebreefche aflei- ding , die by hem zelf kan worden nagezien. [G ] Als Pithagoras by Diogenes Laërtius L. VIII. §. 10. en by Ovidius,dien
onze Schryver aenftonts zal bybrengen. Want die Dichter voert Pithagoras al- daer in, als dat en meer andere dingen in eene leerreden voorftellende aen zyne Toehoorders. [H] v. 199. Quid? non in ipecies fecedere quatuor annum
■Adspicisj
|
||||
|
DES MENSCHEN OUD DE: 205
Gy ziet hoe V ronde jaer zichdeelt in vier gety'den,
Als een natrbootfer van ons leven, fnelin 't glyden,
^De kintfcbeit, teer van aert en zuigende, is de lent.
"Dan zyn de kruiden-, groen en zwak, doorgaens gewent
Te zwellen, 's lantmans hart met vajie hoof te Jierken.
T>an bloeit al wat 'er is. elk lantjchap, kloek in V werken,
Verquïkt en koeftert, lacht ons bly met bloemen aen,
En levendige verf: doch alle kruiden Jiaen
Ontloken zonder fit. dan volgt de vruchtbre zomer
*Den lentetyt. 't gewas wort magtiger en vroomer.
T)an krygt de jongeling ook magt in zyne leen.
Geen oudde is ft erker, geen zoo vruchtbaer: ook is geen
Gety de heet er. maer de berreffttyt, veel grover,
Is na den brant der jeugt heel ryp en murw, en over
1)e kintfcbeit, tujfchenjeugt ern hoogen ouderdom,
Gemaetigder van bloety met gryze lokken om
Het hooft bezwaeit. T>an komt langs nedergaende trappen
*De winter, out en koudt, alJidderende aenftappen,
Berooft van hair, ofgrys, indien 'er hair bleef ftaen.
Hier fla ik over te zeggen, hoe deze vier ouddes ook by de vier [I]
Wereltdeelen, gelyk mede by de vier Hooftltoffen, wezende een- voudige lichaemen , uit welke alle dingen gemaekt zyn, vergeleken worden. Het derde gevoelen itelt vyfderlei ouddes of ïeeftyden, en is dat van Fernelius, te vinden in het 10. hoofdtak van zyn lil. boek aengaende de Geneeskunde', alwaer hy de zelve onderfcheidt in Jeugt, Jonge-
Adspicis, setatis peragentem imitamina noftrse? &c.
[I] Zyne onkunde te bekennen in zaeken, welke men niet weet, meen ik in den geenen, die zich onderwindt verklaeringen of aenmerkingen te fchryven over eenigh werk, edelmoediger te zyn , dan duiftere dingen met ftilzwygen voorby te gaen, als of alles klaer en verftaenbaer was. Wift ik, wie deze verge- lyking maekte, mogelyk zouden de redenen, die 'er de Uitvinder van mogte by- brengén, voldoende zyn : daer ik nu niet van oordeelen kan. Zoo hier door Wereltdeelen te verftaen zyn Europa, Afia, Ajrica, en America, zoo weet ik in 'c geheel geen raedt tot de uitlegging, niet begrypende, by welk deel de kintsbeit, en zoo vervolgens, moet vergeleeken worden. Immers de beelden van die werelt- deelen zyn boven dpor onzen Schryver alle in de gedaente van Vrouwen ver- toont. Maer zoo men door de vier Wereltdeelen moet en magh verftaen de vier Wereltfireken, zoo begryp ik uit der zelver beelden, boven door onzen Schryver opgegeeven, dat men de Kintsbeit moet vergelyken by 't Oojlen, de Jongelingfchap by 't Zuiden, de Manbaerheit by 't Noorden, en den Ouderdom by 't tVefien: maer dan valt daer het zelfde op aen te merken, het welk wy over die beelden reets boven hebben aengemerkt op de 42. bl. van dit Deel. In de vergelyking ver- der, van den leeftyt met de vier hooftftoffen fchynt men de zaek zoo te moeten «^ vatten : De eerfte trap of de Jeugt komt overeen met de lucht, omdat, gelyk onze Schryver zoo even uit Galenus heeft bygebracht, de menfch in zyne eerfte (i)Nat, jaeren van een heete en vochtige tempering is: welke hoedaenigheden ook in de lucht Qusefl.' plaets hebben: want al is het dat, volgens Seneka ( 1), de lucht uit zich zëikout L.II. en donker is, zoo ontfangt zy npchtans licht en warmte van elders, gelyk die zelfde c. 10. Schryver 'er aenftonts by voegt. En ten dezen opzichte zecht Bartholomeüs C2) L. Anglikus ( 2 ), Ignis &? a'e'r conveniunt in caliditate, quamvis discrepant in ficcitate £=f p •de humiditate. Aè'r &? aqua in bumiditate conveniunt , fed difcordant in frigiditate: dat is, prje~ Het vier en de lucht komen overeen in de wanntc, hoewel zy verfchillen in de droogte en Rer 'c III Deel Fff *■«■••
|
||||
|
2o6 DES MENSCHEN OUDDE.
Jongelingfehap, Rypheit van jaeren, Ouderdom, en Afgeleeftheit:
zulx dat 'er hier wel eene oudde fchynt by te komenjdoch zy brengt niet nieuws aen} onderfcheidende [K] alleenlyk de leite oudde in Ouderdom en Afgeleeftheit of Stokouderdom. Weshalve men zeggen kan, dat de afgeleeftheit het leite deel des ouderdöms is dac naeit aen dedoot grenlt, doch daerom geen andere oudde op nieu. Dat 'er vyfderlei ouddes zyn, is ook de ftelling van M. Terentius Varro: dan die maekt een andere verdeeling in de [L] eerfte leeftyden. Het vierde gevoelen is van Izidorus, en telt zes ouddes -, latende den menfch zyn, eerit een klein kint; ten tweeden een jonge} ten der- den een jongelingj ten vierden een man ; ten vyfden een bedaegt man;
in de vochtigheït. De lucht en het water komen overeen in de vochtighcit, maer verfcbillen
in de kmtheit. De tweede trap of de jongelingfehap komt overeen met het vier, omdat de menfch, volgens den zelfden Galenus, in den bloei des leevens heet en droog van tempering {s: het welk ongetwyfelt hoedanigheden van het vier zyn* De derde trap of" de manbaerheit komt overeen met de aerde, omdat de menfch in dat deel van zynen leeftyt, weder volgens Galenus, kout en droog is, gelyk de aerde: en eindelyk dé vierde of de Ouderdom met het water , omdat, mede al na 't zeg- den van Gafenus, de oude lieden kout en nat zyn, en gevolglyk daerin het water ge- lyken. Hoewel nu in deze hoedanigheden der elementen de gevoelens van de tegenwoordige eeuw verfchillen van die der oude tyden, zoo is het nochtans genoeg, dat die gelykeniflèn gemaekt zynde, doe die oude gevoelens noch plaets hadden , met de zelve overeenftemmen. Ik wenfehte egter wel, dat onze Schry- ver zynen Leezer had aengeweezen, wie deze yergelyking van de vier trappen Van 's menfehen leeftyt met de vier elementen gemaekt heeft: mogelyk zoude daeruit eene uitlegging, beter en gepafter dan die wy hier geeven, kunnen ge- haelt worden. MüTchien zou iemant ook deze uitlegging kunnen voorftellen, dat de eerfte trap van 's menfehen leeftyt werde vergeleeken by 't water , omdat de tempering van den menfch in de jeugt, en voornaementlyk in des zelfs eerfte deel, dekintsheit, vochtigh van tempering is: de tweede trap by 't vier, omdat de tempering der jongelingen heet is: de derde by de aerde, omdat de tempering in de mannelyke jaeren droog wordt: en eindelyk de vierde by de tucht, omdat de tempe- ring der oude Lieden kout is, hoedanigh wy zoo even gezien hebben dat Seneka de lucht op zich zelf te zyn, begreepen heeft. Doch de eerfte uitlegging vol- doet my eenigzins meer, maer zoo, daer ik omtrent geen van beide iets vaft ftel- le. Alwat wy ondertuffchen ten aenzien van de tempering der menfehen in de byzondere trappen van hunnen leeftyt in deze aenmerking gezecht hebben, kan men in 't breede verhandelt vinden by Fernelius, Univerfe Medic. Lib. III. cap. 10. en van die der Elementen, Lib. II. cap. 4. &? 5. [ K ] Dat doet hy zeker niet: maer maekt in 't geheel eene andere verdee-
iinge, verfchillende van de voorige in vier leeftyden : gelyk in de volgende aen- merking klaer zal blyken. [ L ] Niet alleen in de eerfte, maer in alle, verfchillende van hem ook in de
naemen, die hy aen eiken trap van den leeftyt geeft. Den eerften trap noemt Fernelius adolefcentia of jeugt, (eigentlyk wasdom o(groeityt) en ftrekt den zelven uit tot het vyfentwintigfte jaer,verdeelende dien tyt nader zoo, dat de menfch in des zelfs drie of vier eerfte jaeren een kint, tot het tiende jaer een jonge, tot het 18. een aenkomeling , en tot het 25. een jeugdeling zy. Den tweeden trap noemt hy juventus, of jongelingfehap zynde de bloei des leevens, en zich uitftrek- kende tot het 35. of 40. jaer ; den derden conftans & matura eet as , of beftendigen en rypen leeftyt, naeulyks bereikende het 50. jaer; den vierden fenetlus o£ ouder- dom, gaende tot het 65. jaer; den vyfden cetas decrepita of afgeleeftheit, beheren- de de overige jaeren van 's menfehen leeven. Maer Varro, volgens het fchryven (i)De van(i) Cenforinus, (want dat gedeelte van Varroos werken, waerin hy dit dieNac. verhandelt heeft, is verlooreo: zoo dat de Italiaenfche druk ons te vergeeffcii c- H- 6 wyft i
|
||||
|
DES MENSCHEN OUDDE. 207
man-, en ten zesden een out man. Doch hier ftaet te weten, dat het
gezagh van zoo groot [MJ een' man ons gevoelen, dat 's menfchen geheelen leeftyt in vieren deelt, niet tegen is; gemerkt hy dè jaeren van een kinten aenkomeling rekent [N] als een gedeelte dei- jon- gelingfchap. Het vyfde en laetfte gevoelen is dat van veele Filozoo- fen en itarrekenners, die (zegt (1) Petrus de Abano) den menfche (^Coa- zeven ouddes toefchryven; voegende by de zes laetftgenoemde nogh ciliat. den [O] ftokouderdom: zoodat, gelyk'er zeven dagen zyn, daer al Dlff,2<5* de tyt in befloten is ,de menfch alzoo ook zou hebben zeven ouddes, waerin onze geheele loop volvoert, en 't leven geëindigt wort; en gelyk 'er (zeggen zy ) ook zeven Zweefftarren zyn, door welke de voortteeling en verderving op d'aerde won te weeg gebragt. Hierop wort dan dus voort geredeneert: De eerfte oudde is de kintfcheit, en wort door Luna of de Maen geregeert, Zy duurt tot het zeveti- de [P] jaer , fchoon anderen haer met het vierde bepaelen. De tweede oudde is die tyt, dat de menfch nu een jonge is: welke tyt be-
wyft na zyne boeken, De Origine Lingua Latince, of liever De Lingua Latiha, dat
is , Van de Latynfcbe Tael) verdeelde den leeftyt zoo in vyf trappen, dat hy in eiken der vier eerfte trappen 15. jaeren, en in den Jaetften het overige deel des Jeevens ftelde, zoo dat de menfch tot het einde van zyn vyftiende jaer een pua> oi kint was, tot dat van zyn 30. een adokfcens of jeugdeling, tot dat van zyn 45* een juvenis of man ( want dat moet men by Varro door juwnis verftaen: gelyk blykc uit de dingen, die wy boven hebben aengetoont) toe dat van zyn 60. een fenior, of bedaegt of outaebtigh man; en daerna, zoo lang ais hy vervolgens, moge jeeven , eenfenex of out man. Die verdeeling van jaeren maekt, dat wy gélooven', dat de taelkundige Servius (2) zich vergift, wanneer hy de vyf trappen vanden (1) Ad leeftyt, door Varro geflelt, opnoemende, met achterlaeting van den vierden of Virgil. vyfden trap tot den eerflen ftelt infantia, of eerfte kintsheit; tot den tweeden pue- ^n- L. rftia, tot den derden adolcfcentia, tot den vierden juventa, tot den laetïïen fenetla: *v* het welk niet kan overeenkomen met de boven gemelde Verdeeling van eiken trap ™*' in 15. jaeren, gaende de infantia niet verder dan dien tyt, dat een kint noch niet te recht fpreeken kan : gelyk dat woort zelf betekent: dat zeker geen vyfeien jae- ren duurt. . [ M] Izidorns is voorwaer zoo een groot man niet,en wordt daervoor. ook van
niemant gehouden, die van de Schriften der Ouden te recht weet te oordeelen. [ N ] De Italiaen babbelt hier zoo wat heen zonder oplettenheit- De verdee*
ling, en uitrekening , die Izidorus zelf maekt, toont het tegendeel aen, bepaelen- de(3) den leeftyt van een kint op zeven, van een'jonge op veertien, van een' (.3 )0- jongeling (adolescens) op 28. van een' man (juvenis) op 50. van een bedaegt JM' L. man (Jenior) op 70. jaeren, en een out man (fenex) op alle die jaeren, die na XItC-2' de 70. volgen. [O] Dit is even zoo naeuwkeurigh, als daer wy in de voorige aenmerking
van gefprooken hebben. Petrus de Abano geeft aen die zeven deelen van 's men- fchen leeftyt geene byzondere naemen, maer bepaelt alleenlyk eiken trap op ze- kere jaeren, en wel zoo, dat hy in den laetflen ftelt die jaeren, die na de 68. verloopen, en by gevolg daerin genoegzaem overeenkomende met de bepaeling, zoo even van dien trap uit Izidorus bygebracht. [P] Dit is wederom niet net, zeggende Petrus de Abano, dat de Starrekun-
digen in dezen trap vier, maer de Rechtsgeleerden zeven jaeren fteilen : en dus komen in deze uitrekening, die na de ftelling der Starrekundigen gefchiedt, niet de zeven, maer de vier jaeren te pas; gelyk hy inden volgenden trap met den zelfden Petrus de Abano tien, en niet veertien jaeren, had behooren te fteilen, zullende anders de fom van alle de jaeren te famen , welke uit de telling van onzen Schryver voortvloeit, geenzins overeenkomen met die, welke Petrus d^ F f f 2 Abano
|
||||
|
208 DES MENSCHEN OUDDE
beheerfcht wort door Merkurius, eene Planeet [Q] van wetenschap
en veritant, en 't is deze tyt, in welken men de jongens onder de tucht der Ieermeeiters brengen moet; want in deze oudde zyn ze bequaem om allerlei kennis te vatten} hierin een gladde tafel gely- kende, daer men nogh op fchryven kan, wat men wil, volgens het zeggen van [R] Ariftoteles; en deze oudde duurt veertien jaeren. De derde wort geregeert door Venus, eene ftar van allerlei vermaek, welluft, dartelheit, overdaet, en ontucht. Daerom fchynt hetook, dat de menfch zich in dien leeftyt naer dit alles fchikt; en deze ftaet onder een achtjaerige heerfchappy. De vierde oudde wort door de Zon beftiert, als hebbende de vierde plaets in dit wereltgebou. En naerdien deze de volmaektfte en allervermogendfte Planeet is, zoo ziet men, dat de menfch in deze oudde een liefhebber van 't eerlyke, en een naertrachter van alle wakkere daden is. Deze regeering duurt negentien jaeren. De vyfde oudde is onderworpen aen Mars: en deze leeftyt wort genoemt de oudde van trotsheit, grootmoedigheit, en twift. En te recht; want in dien leeftyt ftaet de menfch met kracht en geweït, en op wat wyze het ook zy, naer rykdom en eer j alles, hoe zwaer en moeilyk, ondernemende, uit eene begeerte om zich eenen naem te verkrygen en na te laten} duurende dees oudde vyftien jaeren. De zesde leeftyt wort door Jupiter beheerfcht: en dan jookt de menfch naer ftike, vrede en ruft, berou hebbende over de gebrekenen zonden, door hem in al de voorige ouddes gehad en bedreven i voorts zynen toevlucht tot Godt nemende, en gftede werken doende. Deze tyt bevat twaelf jaeren. Ten zevenden of laetften krygt Saturnus 't gebiedt. Die is droog en koudt van wer- king, en eene Planeet van droefheit, naere gedachten, zwaermoe* digheit, en moeilyke benaeutheit: en die fielt den menfch in zooda- nigh eenen ftaet, dat hem ontelbaere krankheden en ongemakken overvallen. Dees lefte oudde of leeftyt ftrekt zich uit tot [S] de doot
. Abano van die zeven trappen opmaekt, {lellende in den zevenden of laetften 30.
jaeren, en daer by voegende deze woorden: zoo dat alle de jaeren byeen getelt zynde 98. uitmaeken: want weinige zyn 'er, die over de 100. komen. Deze fom nu van 98. zal men vinden, zoo men in den eerften trap 4. en in den tweeden 10. jaeren ftek, en anders niet. Ook verwonderen wy ons, dat de Italiaen, daer hy op eiken trap de reden van toepafling , waerom de zelve onder deze of geene planeet ftaet, uit Petrus de Abano bybrengt, uit wien hy deze ganfche ftof byna woor- delyk heeft overgenomen,, tot daer hy handelt van den wapenrok; die reden juift in dezen eerften trap overflaet: welke Petrus de Abano zecht deze te zyn: dat, gelyk de maen de laegfte der Planeeten, en zeer vochtigh is, het met de kin- deren in de eerfte jaeren ook zoo geftelt zy, beklimmende dan met de geboorte den eerften trap des leevens, gelyk men van de Maen opklimt tot de andere Pla- neeten , en vochtige en vloeibaere fpys van noden hebbende. [Q] Niemant is onkundigh, dat Merkurius by de Heidenen is gehouden voor
den Godt der Welfprekentheit , der wetenfchappen, en des verftants. En zoo hebben ook de andere dingen, die van de volgende Planeeten gezecht worden, meeft haere betrekking op dat geene, dat doorgaens van de Afgoden van dien naem door de Heidenen verdicht is. f R] Lib III de Anima, na de aenwyzing van Petrus de Abano. Iets djerge-
lyks heeft Plato in zyn Boek genaemt Philcbus pag. 83. edit. Fic. [S J Petrus de Abano fielt 'er eigentlyk 30. jaeren toe, gelyk wy zoo even
gemeldt hebben. Van deze regeering der 7. Planeeten over de 7. trappen van 's > menfchen
|
||||
|
DES MENSCHEN OUDDE. 209
doot toe, die door Ariftotele? genoemt wort [TJ delaetfte der ver-
schrikkingen. Dit zyn [V] dan de gevoelens omtrent 's menfehen ouddes of leeftyden; welke gevoelens, fchoon door veele vermaerde mannen, en op goede gronden voortgebragt, echter niet beletten, dat men de byzondere foorten der gezeide leeftyden zeer wel tot het getal van vier brenge, gelyk al gezegt is. Voorts dient ook geweten, dat elke oudde zich niet altyt met zekere jaeren laet beperken: de- wyl de deelen van''s menfehen geheelen leeftyt, naer Galenus zeggen, niet naer V getal der jaeren, maer naer des zelven temperament wor- den afgemeten. Nu gaen wy over tot de verklaering der beelteniflè. De veelverwige wapenrok beduit d'oudde der jeugt; uitbeeldende
de onbeftendigheit en veclerhande verkiezingen des menfehen in die vroege jaeren, gelyk Piërius [W] zeit. De weerfchyne gewaetskleur verheelt de jongelingfchap, die haej*
voornemen en gedachten fnel verandert. Zoo zegt (i) Ariftoteles: (j)Rhet. *D e jongelingen zyn zeer wifpeltuurigh, en ze hebben ras eenen weerzin Lib. II. in V geene waernaer ze noghpas verlangden. 'Der jongelingen manieren, c'ïz- zeit (x ) Plato, worden dikwyls f allen dage en op veelerhande wyzen (2) De verandert. En Theofrallus laet zich by Stobéus hierover aldus hooren: Lesj- 't Valt bus z-
menfehen leeftyt vindt men ook iets in 't kort Verhandelt by Proklus, In Excer-
ptis ex Commcnt. ejus in' Alcibiadem Platonis,p. 233. door Marfilius Ficinus uitgegee- ven met Jamblichus de Myfi. Mgypt'wum, en eenige andere diergelyke ftukjes. Als mede by Celius Rhodiginus Antiq. Lett. Lib. XIX. c. 22. en Petrus Kr'mitas de Honejla Difcipl. Lib. XXIII. e. 12. en J. 'I zetzes over Heziodus Op. &f Dier. y. 441» doch die in den tweeden trap 4. jaeren te weinig fteUendejdaerdoor in 'c bepaelen van 't einde van eiken trap telkens vier jaeren te kort fchiet. [ T ] Hy fchynt te zien op de plaets, die men vindt Eth. ad Nic. L. III. c.g. al. g,
luidende aldus : Het allerverfchrikhlykjle is de doof. want zy is het einde aller din- gen: en aen den geenen, die gejiorven is, fchynt geen ding meer noch goet, noch quaet te zyn, £V] Zy zyn het echter niet alle. Want Solon, gelyk wy reets boven op bl.
174. gezien hebben, deelde ze in tien trappen,elk van7.jaeren,endaeromjaerwee- ken genoemt: by welke tien jaerweeken van Solon de Peripatetilche Filozoof Stafe- as noch twee byvoegde , de uitgeftrektheit van 's menfehen volle leeven bepae- lende op 84. jaeren. Men zie Cenforinus De Die Nat. c. 14. [ W] Hierogl. Lib. XL. c. 36. daer hy verder opmerkt, dat om die reden de
oude Toneelspeelers ook gewoon waeren aenkomende jongelingen met een veel- verwigh kleet op het toneel te doen verfchynen. Doch als men wel inziet, dac onze Schryver boven gezecht heeft, dat hy in de befchryving van dit beèjt de verdeeling zal volgen van die geenen, welke vier trappen van 's menfehen leeven {tellen, en dat de eerfte trap dan gaet tot het twintighfte jaer toe, zoo is hec wel waer, dat de wilfpekuurigheit, hier vermeldt, plaets in dezen trap heeft, zoo in des zelfs eerfte gedeelte, dat daerom ook geitelt wordt onder de regee- ring van de Maen (zie II. D. bl. 578.) als ook voornaementlyk in des zelfs laet- Ite jaeren: maer men moet 'er by begrypen, dat die ongeftaedigheit van zinnen zich niet minder laet zien in het eerfte gedeelte van den tweeden trap, die mede twintigh jaeren duurt: waervandaen het komt, dat onze Schryver die zelfde wifpeltuirigheit ook in dien trap door de weerfchyne verf van 't kleet erkent: zoo dat het behoorlyk onderfcheit tuffchen die twee trappen niet wordt waerge- nomen: want wat komt het 'er op aen, of het kleet in den eenen veelverwigh en in den anderen weerfchyn vertoont wordt, als 'er doch de zelfde zaek door wordt te kennen gegeeven? En dat geene, dat hier uit Piè'rius, en ftrax uit Ari- ftoteles, Plato en 1 beofraftus, wordt bygebracht , behoort alles tot de zelfde jaeren, naementlyk die, die'er op de kintsheit volgen, waervan Piërius dezen trap in de aengeweezene plaets wel duidelyk onderfcheidt, en dus klaer genoeg te kennen geeft dat hy den eerden trap des leeftyts aldaer niet verftaet: behalven III Deel. Ggg dat
|
||||
|
DES MENSCHEN OUDDE,
|
|||||||
|
2IO
|
|||||||
|
't Valt moeilyk iet aengaende de jongelingen vaft te Ji ellen; hunne oudde
toont zich ivankelbaer , ontbeert een recht oogmerk, en is vee Ie veran- deringen onderworpen £ X ]» Het gouden deel des kleets betekent den [ Y ] volmaekten flant
der manbaerheit, die redenmagtigh, en deswege bequaem is, tot het beftieren en volvoeren van allerlei burgerlyke zaeken en hantwerken. Des kleets lefte derdendeel, den verflenften bladeren in kleur ge-
lykende, beelt den afgaenden [Z] leeftytuit, die, om zoo te fpre- ken op gelyke wys verflenft en verdort als de bladers in denherfit en met de aenkomft van den winter5 ten welken tyde zy hunne frisheit en kracht verliezen, juiit gelyk de oude luiden. Dat de beeltenis haere handen omhoog houdt, hebbende in de rech-
te eene zon, en in de flinke eene maen, gefchiedt om verfcheide re- denen. Teneerften, omdat de Egiptenaers, naer het getuigen van [Aa] Horus Apollo, 's menfehen oudde begeerende uit te druk- ken, eene zon en maen fchilderden, uit oorzaek, dat deze twee Planeeten de eerite beginfels van 's menfehen oudde zyn; en omdat de zon in de menfehen den geelt verfchaft, zonder welken ze geen bezielde fchepfels zouden kunnen zyn? en de maen den wasdom, welke ontbrekende, men geene oudde zou weten te vinden. Ten tweeden, omdat de zon en de maen de drie voornaemfte deelen re- geeren, uit welke de drie voornaemfte vermogens voortvloeien, te weten, het vermogen der ziele, des levens, en der natuure; beheer- fchende de zon de harfens, waerin het vermogen der ziele zyn plaets heeft} en het hart, daer zich het vermogen des levens in onthoudt. De maen voorts beftiert de maeg, waerin het vermogen der natuure gehuisvelt is. En deze zyn de drie[Bb] vermogens, zonder welke de
dat het bekent is, dat, wanneer de Schryvers in 't algemeen fpreeken van Jonge-
lingen , zonder den leeftyt in bepaelde trappen te verdeelen, zy dien tyt verftaen, die boven de kintsheit en beneden de mannelyke jaeren is. Indien men derhal- ven de vier trappen van den leeftyt juift wilde onderfcheiden door de kleuren van 't kleet, zoo zoude men aen dit tweede deel mogelyk beter geeven eene vierigh- roode kleur, om de brandende driften van den menfeh in deze jaeren te verbeelden. [X"J Voeghierby de aenmerkelyke plaets vanHoraüus, een weinigh verder
aengehaelt in het beelt der Jongelinfchap. [Y] Omdat het Gout het volmaekfte en voortrefFelykfte onder alle de Metae-
len is. Zie den bladtwyzer in Gout. [Z] Zie I. D. bl. 390. en II. D. bl. 545. En voeg 'er uit den Italiaenfchen
druk deze verzen van Ariofto by:. Era lafopra vejle del colore, In che riman lafoglia, che s'imbianca, Quando dal ramo è tolta, & che ïhumore, Chefacea vivo l'arbare, li manco. [Aa] Hkrogl. Lib. I. c. i. Maer onze Schryver is een zeer ilecht Taelkundi-
ge, die in 't geheel niet verftaen heeft, wat Horus op de aengeweezene plaets zecht, noch ook Piè'rius Hkrogl. L. XLIF. c. 17. dien hy zekerlyk geleezen heeft. Beide die Schryvers leeren ons , dat de Egiptenaeren door deze beel- denfpraek niet des menfehen Leeftyt hebben afgefchetft, maer de Eeuwigheti. En onze Italiaen is te meer te befchuldigeri van eene örivergeeflyke flordigheit, om- dat hy de Sonen de Maen zelf, en wel met aenhaeling van Piè'rius, zoo voor- ftelt in het beek der Eeuwigheit, dat volgens den rang der letteren in den Italiaen- fchen druk kort na ons tegenwoordigh beelt volgt. Zie dat beelt I. D. bl. 374. met onze Aenmerkingen. [Bb] Wat doen doch de dingen, welke betrekking hebben op de drie voor-
naemfte |
|||||||
|
DES MENSCHEN OUDDE. 2n
de meofch niet zou kunnen leven, fchryft P. Krinitus ( i ). (i) De
Willende wyders [Cc] een duurzaemen en volkomen leeftyt af-Honen,
fchetlen, zoo vertoonen wy een' overeindltaenden baziliskus, omdat P'1^'1; |
|||||||||||||||
|
d'Egiptenaers den zelven ook ter uitbeelding van den leeftyt fielden.
|
C 1.
|
||||||||||||||
|
Ze noemden hem in hunne tael [ D d ] Vraios: en voegden hem,
van goudt gemaekt, op het hooft hunner goden. Voorts zeiden ze, dat de leeftyt door den baziliskus wiert aengeduit, omdat, daer'er drie foorten van ilangen, en alle de andere der doot onderworpen waren, de baziliskus integendeel alleen onfterflyk bleef. En naer- dien hy ook met zyn aenblazen alle andere dieren kolt doden, en hei daerom
|
|||||||||||||||
|
naemfte vermogens des menfchen, tot affchetzing van 's menfehen leeftyt? of
beftaet het vermogen des leevens, om dit eens alleen te bezien, enkel in het hart ? en ook niet ten minften in fommige der andere deelen, die de Starreky- kers (want uit de {tellingen van deze is dit genomen) aen de regeering der Pla- neeten onderwerpen ? als het bloet aen Mars, den lever aen Jupiter, de milt aen Saturnus, de nieren en het zaet der voortteelinge aen Venus, de tong en den mont aen Merkufius. En deze regeering der Planeeten is al het geene,dat Kri- nitus, door onzen Schryver aengehaelt, eenvoudigh voorftek, zonder eenige dier- gelyke roepaffing, als men hier vindt. Doch het begrip is te miflelyk, dan dat wy oiis en den Leezer 'er langer mede zouden ophouden. [Cc] Al wat hier volgt tot aen de befchryving van den Baziliskus toe, is ge-
nomen uit de zoo even gemelde plaets van Horus, maer wederom met den zelf- den en even fchandelyken misflaghj wordende ook hierdoor de Eeuwigheit, en niet de Leeftyt verftaen: gelyk ook onze Schryver zelf dit dier als een beelt der Eeuwigheit heeft voorgeftelt I. D. bl. 376: daer alles breeder kan worden nage- zien. Dat vorder onze Schryver den Baziliskus wil vertoont hebben als overeind ftaende, voldoet niet aen de Egiptifche Beeldenfpraek, ten zy hy, om reden in onze Aenmerking over de gemelde plaets bygebracht, den ftaert onder zyn lyf verberge: hoewel anderen hebben gemeent, dat men dit dier in deze zinnebeel- difche betekenifle niet ftaende moet vertoonen, maer liggende, en zoo in mal- kanderen geflingert, dat de ftaert door het. overige gedeelte van het lyf bedekt zy : welk laetite of fchoon fommigen daerom verwerpen, omdat Plinius (2) (2)Lib. zecht, dat de Baziliskus maer twaelf vingerbreettens lang is, en met de voorite Vlïï. c. helft zyns lyfs rechtop gaet, zoo zie ik echter geen volkomen bewys in die re- 2I- .Sic den: want wie zecht, dat de Baziliskus hiergaende, en niet liggende, moet ver- &^"- beelt worden? en of hy klein is, kan hy daerom niet liggen i»^'t ronde geflin- ^h^ |
|||||||||||||||
|
n-
ac. v. |
|||||||||||||||
|
gert? jae als Horus zecht, dat de Egiptenaeren een'gouden Baziliskus om de
|
|||||||||||||||
|
hoofden van hunne goden leiden, kan men dat wel anders begrypen, als dat hy 398
in 't ront geflingert boven op de zelve lag?Immers ik weet niet,dat het Griekfche woort TnqmMvai, \_peritithenai~\ eene andere betekenifTe heeft als rondom*leggen: en het zelve te willen veranderen in 7r«f «■n&v*», \_paratithenai~\ byzetten, is al te veel vryheit genomen in een 's anders fchriften. Dat men ook den Baziliskus zomtyts mét het voorlyf wel recht overeind ftaende vindt afgebeeldt in oude Egiptifche r,) jn Gedenkftukken, en miflchien ook op het hooft der Goden zelfs, dat geeft ech- Mens, ter noch al geen overtuigend bewys , dat hy ook in zoo eene geftalte is ver- Ifiac. * toont, als hy geflelt wierdt als een beelt der Eeuwigheit: altoos daer men hem zoo Tab. 2. verbeeldt ziet, heeft hy nergens den ftaert onder het lyf verborgen: en derhal- nJ-P« ven komt hy daer niet voor als eene zinfchets der Eeuwigheit: behalven dat hy daer ^6 ji?" zoo groot voorkomt, dat hy de maet, hem boven toegefchreeven, verre te bo- p'.^ó ven gaet. Waerom ik zeer zoude twyfelen, of men het dier, dat men in die ge- Tab 10. denkftukken vindt, we] voor een' Baziliskus moet aenzien, en niet liever met Pig- n. 6. p' norius (3 ) voor eene heilige adder J/pis houden. 69. & [Dd] Of Übaios: dat anderen zeggen dat in een out hantfchnft van Horus ge- Tab. n.
vonden wordt, en dat zy beter achten, als zynde een Egiptifch woort: daer C7- n- 3°- P- G g g 2 ra¥ ' '
|
|||||||||||||||
|
DES MENSCHEN OUDDE.
|
|||||||
|
212
|
|||||||
|
daerom fcheen, dat hy meefter van leven en fterven was, zoo wert
hy, als gezeit is, op hunner goden hooft geflelt. Wat nu de gedaente [ E e ] dezer (lange belangt; veele fchry vers
zeggen, dat ze een witte vlek op 't hooft heeft, mitsgaders zeker te- ken, zweemende naer een' koningstulbant, waervan hy ook den ko- ningklyken [Ff] naem Baziliskus ("want dat woort betekent in 't Griekfch eenen korjingkje ) zou hebben gekregen: of ook, omdat alr Ie de andere Hangen den baziliskus eeren en ontzien. Hy heeft kleine vlerken, en beweegt zyn lichaem met weinigh bogten, want van zy- ne middel af, dat is, met de voorite helft zyns lyfs, gaet of kruipt hy recht overeinde , gelyk ook Nikander in zyne Dichten [Gg] getuigt. raios Griekfch is. Zie Mercerus en de Pauw over Horns.
[Ee] Al 't volgende is genomen uit Piè'rius Hierogl. L. XIV. c. 9. Zie ook So-
linus Polyh. c. 27. [Ff] Zie onze Aenm. Q. en S. I. D. bl. 136*.
[Gg] In Theriacisv, 396.
KINTSCHEIT.
SChilder een Kint, en geeft het een gewaet aen van ver-
fcheide verwen. Laet het voorts als te paert ryden op een riet. De kintfcheit is d'eerlte oudde des menfchen. Zy neemt haer f Aj
begin met de geboorte, en duurt tot het tiende jaer. In welken leef- tyt de menfch, wegens de zwakheit des verftants, de reden, met de middelen die hy daertoe heeft, niet kunnende oefenen, zoo zou men dien tyt Hechts een aenvang van 's menfchen oudde dienen te noemen. De verfcheidenheit der [B] klederverf, en het riet, komen by 't
beelt der kintfcheit te pas, vermits ze veranderlykheit en [C ] onge- ftadigheit beduiden» AN-
[A] Omdat'er in het voorgaende beelt zoo wytloopigh gehandelt is van de
verdeelingen van 's menfchen leeftyt in trappen, zullen wy over deeze beelden daer- omtrent niets naders zoggen , volgende het van zelf, dat het getal van jaeren in eiken trap na de verfcheidenheit van die verdeeling ook verfcheiden moet zyn, behalven dat zelfs die geenen, die 't eens zyn in 't getal vantrappen, echter't niet eens zyn in- der zelver jaeren: gelyk wy boven reets gezien hebben, dat Varro, die vyf trappen fielt, gelyk onze Schryver nu hier in deze beelden doet, de kints- heit uitftrekte van de geboorte af tot het einde van 't vyftiende jaér toe, aen welken trap onze Schryver met anderen maer tien jaeren geeft. Voor 't overige zal zich niemant verwonderen, dat hy hier vyf trappen van den leeftyt vindt af- gebeelt, daer onze Schryver in 't voorige beelt het gevoelen heeft gevolgt van die geenen, die 'er maer vier maeken , indien wy hem zeggen, dat deze beelden reets lang zyn opgemaekt geweeft voor het naeftvoorgaende: waerom het zelve ook in de eerfte drukken niet gevonden wordt. Naderhant een algemeen beelt van alle de trappen opmaekende heeft hy verkoren het gevoelen van die geenen te volgen, die 'er vief ftellen. f_B] Hiervan is gefproken over 't voorige beelt.
[C] Het riet kan wel ongeftadigheit en onbeftendigheit betekenen, als het
welk door den wint ligtelyk wordt heen en weer gedreeven (zie II. D, bl. 641.) doch het komt hier voor als een gereedtfchap van 't kinderfpel. Zie het beek Dwaesheit, en aldaer onze Aenm. B. I. D. bl. 292. Daertoe dienen ook het pa- pieremolentje ea 't vogeltje in 't volgende beelt. |
|||||||
|
kintscheit: «3
AN DERS.
Ok een Kintje. Dit heeft in zyn rechte hant een papie-
ren molentje y 't geem door den. wint wort omgejaegt, en in de flinke een vogeltje.. Aen den gordel van't kleet hangt een. zak met. [A] boeken en een inktkoker.. Voorts houdt het beelt zynen rechter voet op een'zantlooper, waer in het zant nogh maer pas begint neder te vallen; en ter flinke zyde flaet een [B] aep.. [ A J Deze SchooJgereedtfehappen' betekenen „ dat de kinderen in dezen' leef-
tyt aen den Mèefler worden overgegeeven, en ter fchool beginnem te gaen: felykvan zelf kJaer te zien,, en' ook boven gezecht is op bl. 108.. De zantlooper
eeft. geene: uidegging1 van nooden. [B,]: Omdat de jonge kinders alles, nadoen, gelyk de aepen: waerom men das
©ok naaepem uoemt.. JEUGT.
En jonge Knaep, die prachtigh gekleet is. Hy heeft
zyn rechte hant aen eene luit, in de flinke een' fpiegel, en ®p \ hooft eenen bloemkrans. Zyn eenen voet heeft hy, géfk *t leflvooEgaemde beelt,, op eenen zantlooper; doch uit «Eeaai ziet men dat al een weinigh meer zants in 't onderglas is gdbópen, dan uit dien, welken we der kintfèheit toevoeg- den. Aen d'andere zyde vertoont zich eene [A] paeu. f A J Tot een teken van de hovaerdy en moet, die in deze jaeren pfeets heeft,
en daertoe behoort ook het prathtig kleet, en fpiegel, hebbende de Jeugt vermaek in zidbor» te fchikken. De luit betekent vrolykheit, en ook genegenheit voor de Muzykkuöft,. zynde eene liefhebbery, die aen de jeugt eigen is. De bloem- krans beduidt de geneigtheit tot het bywoonen der vreugde van gaftmaelen en de vermaekly kneden daertoe behoorende. Zie I. D. bl. 290. en 407. en II* D. bl. 42. Van de jaeren zie Aenm. A. over 't I. beelt der Kintsheit. ANDERS
E En jong Maegdeke j fchoon van aengezigt, en met bloe-
men bekranft. Zy lacht van vrolykheit, en heeft een gewaet aen van verfcheidenerlei verwen. De oudde der jeugt wort gerekent van 's menfchen tiende jaer af,
tot zyn twintigfte toe: alswanneer hy, door 't middel des verftants, begint op te merken en te begrypen. Doch dan verricht hy fchier nogh niets dan met eenige verwartheit. Zoo begint dan deze leeftyt kracht aen 't verttant te geven; en de reden op te wekken, om te verkiezen en te willen: en om dezen aenwas zoo wel van 't verftant III Deel. Hhh & |
||||||||
|
2i4 .T.i sJïëU g-,t;; i v>
als van het lichaem wort, deze pudde met, recht by de Latynen ado-
IeJcefttia[A] genoemt.O U dL U ki /i Het verfc heiden ver wigh [B] gewaet is den Egiptenaeren ontleent,
die, wanneer ze 's menfchen; jeügc wilden afbeelden", zulk een/vee% kleurigh kleet maelden} vertponende, dit dé onbeftendigheit van der jeugdelïngen jnkorir, ende verandérlykheit hunnen verkiezingen, zoo lang ze m,!Hié jonge en tedere jaeren zyn. En aldus ftaéf 'er Spreuken XXK. vérs 18,-15», naer d'uitlegging van fommigen; "Dej I ze drie dingen tzyn my te wonderlyk; ja vier, die ik niet weet: 1)6 wegh eens arents in den hemel, de wegh eener jlange op eenen rotsjieen, de wegh eens/chips in 't hart der zee, en de wegh eens mans in zyne jongkheit. De bloemkrans [ C ] en het lachend wezen verbeelden de yrolyk-
heit, die zicjijn'dézen leeftyt 'géwoonlyk vertoont, en zoo ziet 'er het beelt pok blymoedigh en.fcnoon uit; gelyk dus Salomon, Spreuk* XV. vers 13. zeit, Een vroljyk hart zal het aengezigt bly maken. £A J Zie het geen een weinigh te vooren gezecht is op bl. 203.
[B] Zie weder het geen zoo even gezecht is op bl. 209. Maer dat deze
beeldenfpraek Egiptifch zoude zyn ,-• is my onbekent : doch al wat by Piërius flaet, fchynt by den Itaiiaen Egiptifch te zyn:: waervan wy al meer voorbeelden hebben gehad. £C] Zie 't voorgaende beek. , . ,.• „-(,
JONGEtlNGSCHAP.
EEnJongkman, höbjgmöe'digh van gedaente, en met een
verfcheidenkleurigh gewaet bekleet. Hy heeft eenen krans enkel van bloemen op h hooft, en aen d'eenezyde een? winthont. Aen d'andere zyde flaet een paert, gezadelt en getoomt, en de Jongeling fchynt met de rechte hant geit te flroien. ' • ; Volgens Ariftoteles bepaeling, is de jongelingfchap die leeftyt, wel-
ke na het twintigfte [A J jaer aenvangt, en zich uitftrekt tot het vyf- èndertigfte: en in welken de menfch tot verflant gekomen is, en al- les naer het rechtfnoer der deugt kan regelen. Doch wegens de fris- heit en hette des bloets, heeft hy alsdan geenen luit dan in dingen, die onder de uiterlyke zinnen vallen: werkende de reden niet in de jongelingfchap, dan met hevigen tegenftant, het zy der vleefchlyke driften ; het zy der begeerte naer eer. Deze wort ook door veelen de [B] wasdom en groeityt, of, volgens anderen,' de ftaende oudde genoemd , Hoogmoedigh van wezen, met de gezeide dieren by hem, en in
zoo eenegef tal te,, alsof hy geit te grabbel worp, vertoont hy zich; het welk de by.zöndere neiging der jongelingen aenwyft» die zich tot fcÖQghaftigheit'j tot het beminnen der jagt,en totgeltverquiiten ftrekt. 'J::l l- " ":'■ -' :,;,' ':'""./' ',;, Dit
.':';('.■?''( ... ■•' -j-u lii»,'. '.>', •. ■'_>. -. ...'."3' J ,'.<"• ;t> *y- ., ■• . <:
TA] Zie Aenm. A. over 't èerfle beek dev'Kintsheit.
[B j Jdolefcenm. Zie Aenm. L. op bl. 206. alwaer tefferis blykt, dat de ftaen- . de
|
||||
|
J.O N GEI I N GJ5 CQ&kCp.l iff
Dit zegt ook Horatius [C] in'zynevDkhïkünft^^Völgens -dei béry»
ming van Andries Pels, met dezer^aèrzen:~ .rf/osi; : n':t3 aaobl Een eerjtaenkowekngy nu^dety&vanjf$£$.% ,..f MI;:o>I »H
■ En de onderddenïgkeit sè$n^^ ƒ Jsjuigelyk, ^W^/&„V;^4?f^ï;f^i^i^^av ösfctó
Bezorgt ky'k oorbaer traeg^.ajsfimi fffkkft&**$\ WQ^Vsk 9 b
' AW d'ouden dagb; en acht het geit geèfi>f$fifö te(■tyc&etfs rais Is trots; in alles maekt hy gading; moer, zoodra Hy 't langgehoope heeft, taelthy'er nie&mer\\m%' siS [0] De verjcheidenheit der ^waet^jei^ejï £D]f^Juj(t de ^eel^cli-
ge verandering van de gedachten 'éj£ ^Öprnemèns $£x, jonge ■ luideni en het beek wort met enkele bloemen.,/ zonder vruchten * ibekranfl; j om [E] aen te wyzen , dat de jongelingfctiap fchodneïf is |in opprönk- fels en uiterlyken fchyn, dan in 'r geène rïuï eitzaejkïfk is.',31J «***»'* ;,;.•■.-■ ;, ,,.;■. .:, uu-At. uavD r;b ToOtJ IVrj , öüoq/i 70ub
dèoudde, of befiendige kef typ, niet met de•:'joAgeüngfcbdf, ^i^v^^ië'il^mHWjM
rèn overeenkomt. j ...:.o jij,, avon r; 4oo g-rüji.jü.! ; [C] De plaets van Horatius behoort eigéritlyk tot' de 'jfeugt, Zïè'\g%egde
óp bl. 209. i:' '' ■' • ; ;'P,;j ''fi3:- ''' j3 v
' [D] Zie wederom bl. 209. t "*•»■.: */;■ vd ::v..-: , Jib ïd r'son ?ri wb t ?n-
[E] Zie 't eerfte Beelt derJ*^.
|
|||||||||||||||
|
t\ly
|
|||||||||||||||
|
«\ >■>•<-.
|
|||||||||||||||
|
AND ï E'S.'
E En jonge Maegt met een goude kroon op 't hooft, en
, koftlyk gekleet, in naervolging van Heziodus in zyne Theogonia [A], en met een' bloeienden amandeltakin dehant: het welk zeggen wil, dat, gelyk de amandelboom, naer de getuigenis van Piërius [B ], d' eerfte der boomen.is, die met zyn bloefèm hoop des overvloets van Zyne, en zelfs ook vail an- dere vruchten geeft, de menfch ook alzoo in zyne jöiigkheit al laet blyken tot hoedanigh eene volmaekthëit hy 'kómen |
|||||||||||||||
|
Zal, indien hy de ryper jaeren kan bereiken.
|
1
\ pa 10e
|
||||||||||||||
|
[ A] V. 17. Doch Heziodus ipreekt daer van Hebe,waervan in> 't volgende
beélt, en zecht 'er niets anders van, als dat ze eene. góude kroon op 't hooft heeft: welk fieraet haer, volgens de oude Griekfche uitjegginge over dien dich- ter, aldaer nergens anders tóe wordt gegeeven, als omdat zoo eene kroon, ver- fier t met edele gefteenfens, onder de fieraeden der vrouwen behoorde: en dus wort ze zekerlyk aen Hebe y eene Godin, door Heziodus zeer wel toegefchreeven. [B] Hierogt Lib. LI. c. 23. & 24. Zie ook onze Aentekeningen over 't II. D.
bl. 30. en 170. Doch gelyk de Amandelboqm. uit aenmerking van zyn vroeg bloeien een beelt is van de Jeugt (en wel liever als van de Jmgeïingfchap,gelyk een opmerkend Leézer, als hy de toepaflïng van het Zinnebeelc zal maeken, van zelf zal zien) alzoo willen fommigen, dat; hy ook om demente zyner bloeflèms^die deh boom even als grys maeken, kan genomen,worden-vppV. een Zinnebeelt van den Ouderdom, waervan de grysheit een klaer bewys is. Zie Piërius Lib. LI. c, 25. Hhh 2
|
|||||||||||||||
|
ii6 } O N G E L I N G S C H A P
De goude kroon beelt uit» dac onder alle ;dè trappen van 's men~
fchen geheelen leeftyt, de jongdingfchap in zich zelven allerwenfch- ïykfl en volkomenft is. •. Het koftlyke kleèt "betekent,, dat de roemzucht [C], en pocchery
op de rykdommen aen deesoüdde eigen ï£, ,; , D'aelouthèit [D ƒ fchetftr.dejoiagelingfëhaj? ook af door de beel-
teniflen van Apollo en BacGhusW itóèkander dèhant gevende; en hier- mede werf aengedüit, dat dtes mehfcfi in de jongelingfchap, zoo door de iterktë zyns lichaéms, alèdbor de kracht van zyn verftant,,, aen- zien en roem verkrygj; i ^n v [C]; Zie'tl. beelt dèr^gr. -vli r 'Vy
(j)Era- [DJ Dit is geene vinding van de Outheit, maer van Alciatus (i), die de-
bl. 99. ze twM Heidènfehe Goden; by malkanderen paert als een* zinnebeelt van de Jeugt.. Het onderling geéven der- handen is een by voegzel van onzen Schryver, of van* iemant anders , dafc'wy echter geenzins afkeuren'- De uitlegging' is,, dat twee- dingen voornaementlyk het leeveni van den menfch fris en jeugdighr bewaerenv te' weeten',■ eene- goede order in de. lèefwyze omtrent eeten en drinken,, verbeelde door Apollo, den Godt der Geneeskunde, en éen welvergenoegdè-eni vrolyke geeft-, afgefchetft door Bacchus ,. den Godt des wyns; En hierom; hebben' de- Dichters ook aen deze twee Godèm eene eeuwigduurende jeugt toegefchreeven.. Menzie Klaudius Minos over Alciatus. De verklaering van onzen' Schryver is. duifter, en heeft geene bequaeme toepafïïng. OndertufTehen verwonderen' wy ons, dat hy noch by dit, noch by 't Voorgaende, noch by 't volgende beelt der Jongelingfchap eenen zantlooper gevoegt heeft, zoo wel als by de beelden der Kints- heit, der Jeugt, der Mannelyke jaeren en des Öüderdoms. Hy had 'er een'' kunnen* byzetten, die w^t minder was als.half leeg geloopen, NOGH.
(i)De
Deo?" 'np'En lellen eene Maegt,, die lchoon vart gêftalte,, en met
?3)Synt. JE bloemen bekranfl is. Zy houdt in de rechte hant een'' Deor. gouden kop. 337- Dit word dus afgebeelt, zoo omdat de jongelingfchap door de Poë-
(4;Ho-ten jg b]oem: (jer jaerenr genoemt wort* als omdat vooral de jon-
Ocl'l. ge tjt voor de» menfch is een koftlyke tyt, hoedaenigh van waerde XI." v. ook zoo een kop is. En; dus wert [ A ] JHIebe, de godin der jongk- g>*:d& heit, by d'ouden gefchïldert. Met.L.
IX. v. [A] Hebt was by de Grieken de zelfde Godin , als by de Latynen Juventas,
r^Ho deëodinne vandej%ng», liever dan van de Jóngtiingjchap: en daerom, of fehoon mer Ili- vincentius Chartariu* {% >zecht, by de oude Schry vers niet te hebben gevonden, ad. L hoe de Grieken Hebe geWöön waeren af te beelden, zoo is het genoeg, dat de IV.v.2. Latynen, gelyk hy zelf aénfékent, de Godinhe Jwentas vertoonden als een zeer ibique fehoon jong meisje, hebbende een' krans van bloemen op 't hooft, en een veel- Schol, verwigh kleet aen 't Jyf: höedanigh haer ook Giraldus(3) befchryft: waerby &Luci men vei,iSn kan doen een' gouden kop, hier door onzert Schryver haer ook ge- an Di-geeven ' m°ge,yk omdat hY naer in de prent, die 'er by Chaftafiüs Van vertoont al. De~wordt> hoewel deze 'erin zyne befchryving niets van zecht, zoo gezien heeft: or. V. want de uitlegging, die hy 'ervan geeft, is ganfeh onkundigh. Van deze Hebe (6)Loc. verdichten de Poëeten, dat zy was de dochter (4) van Juno, de Vrouw van cit.col.Herkules, dienende (5) de Goden en Godinnen den Nektar en Ambrozia toe p3f over tafel, ook eertyts aen Jupiter zelf, by welken haer naderhant in dien dienffc ceat. '» 0PgevoJgt Ganimedei. Zie Giraldus ( 6") en Chartarius (7). En nu blykt het van
|
||||
|
J ONGELIN GS CIH1 P. 217
van zelf, waerom deze Hebe dien gouden kop in de Hant heeft, waeruit ook CODi-
I Nonnus (i), zoo wel als Homerus (2), haer den Nek tar den Goden J^ec toe- ??ZS:J-- dienen, zynde dit verdichtfel daerom verfierc, omdat (3.) de GoddélykeJ natuur ^ Cjr" -f altyt even als in de kragt van eene frilTche jeugt blyft, en nooit veroudert. Al rimrev dat geene nu, dat wy zoo even hebben gezecht van. Hebe , dat zelfde vincjt men scnoi. ook'gemelde van de Godinne Juventas of Juventa: want dat is het zelfde. Zoo Home'r fchryft Agretius(4), een out Taelkundige, Juventa dea ip/a, Hebe, ut öraci di- I.I.& aint aut Poët<e, Junonisfilia, uxor Herculis , a qua Junium menfem appellatum , 'ïn libris Heracl. Fa/lorum legimus: dat is, Juventa is de Godinne zelf, Hebe, gelyk de Grieken of de Poè'e~ fontic. ten haer noemen, de dochter van Juno, de Vrouw van Herkules, na welke wy in de boeken ,in der Feeftdagen kezen dat de maent Junius genoemt is. Hy oogt op de Fajii van Ovi- Hom' diusLib.yi. v. 65. En ten opzichte van haeren dienft leeft men by den zelfden p.448, Ovidius Lib. I. ex Pont. Ep. ia v. 11. , ' 1 (4) In Nectar & Ambrofiam, latices epulafque Deorum, \ Gram.L-
Det mihi formofa gnava Juventa manu. ^ua°p'
dat is, Al diende rny de nyvre Juventa den Ncktar en de Ambroos, den ixiyn en de fpys èm~ ~.
der Goden, met haerc fchoone hant toe. En by Cicero in het 26. hooftftuk van het cU2C-,rl1J I. Boek zyner Tuskulaenfche vraegen : Non enim ambrofia Dess aut neBare, Juven- Qq^q. tate pocula miniflrante , latari arbitror : dat is, Want ik geloof niet, dat de Goden zich fredi door de ambrozia en den nektar verheugen, terwyl de Godinne Juventas hen de bekers toe- Au&.L. dient. Zie ook het 40. hooftftuk van zyn I. Boek, genaemt aengaende de Natuur der k. col. Goden. Gelyk nu deze bewyzen klaer aentoonen , dat Hebe , en Juventas de'351* ' zelfde is, alzoo moet men haer liever ftellen als eene Godin der Jeugt, dan der j^ : Jongelingschap. Want, gemerkt Hebe in 't Griekfch eigentlyk betekent (5) het Honier. hair, dat pas aenkomende jeugdelingen aen den baert, en elders op die plaets, p. 437, die de eerbaerheit zoo wel verzwygt als bedekt, als ook de jonge meisjes, aller- ƒ#/. eerft krygenj en vervolgens ook den tyt, op welken zulks gefchiedt, zynde ze- 840. & kerlyk, en voornaementlyk in Italiën, voor de twintigh jaeren , vanwaer onze pi » Italiaenfche Schry ver het begin der Jongelingfchap rekent; zoo blykt wederom (ó)l jy klaer, dat Hebe liever de Godin der Jeugt is, die onze Schry ver hier gerekent rjeQv' heeft van het 11. tot het twintighfte jaer toe, als van de Jongelingfchap. Hier Dei.cii'. komt by, dat Auguftinus (6) fchryft, dat Juventas die Godinne is, qua poft pm- (jj Di- textam excipiat juvenilis atatis exordia, dat is, die na het afleggen van den kinderrok het on.Hal. opzicht over de eerfte jaeren der jeugt op zich neemt: uit welken hoofde ook de zesde L. IV. Koning der Romeinen Servius Tullius had ingeftelt, dat ( 7) voor een iegelyk, pó.t2.0 die den kinderrok afleide, een zeker ftuk geks moeft betaelt worden in de Schat- ^q,.1^' kift van den tempel der Godinne Juventas. Dewyl nu de gewoone tyt van het acj -pac! afleggen van den kinderrok en het aentrekken van den Mannentabbaert by de Ann.L.' Romeinen gefchiedde met het intreeden van het ( 8 ) vyftiende, of zeftiende ( 9 ) XII. c. jaer, zoo is ook dit een bewys, dat de Godinne Hebe of Juventas liever tot de 41. Jeugt, als tot de Jongelingfchap behoort, ten aenzien van die verdeelinge, die (?)No. onze Schry ver hier van die twee trappen des leeftyts gemaekt heeft. not.Pis" MANLYKE?4.ir"
|
|||||
|
lil Deel lü
|
|||||
|
2i8 MANLYKE JAEREN.
|
||||||||||||
|
**
|
||||||||||||
|
MANLYKE JAEREN.
fSlfSilEn vyftigjaerige Vrou in een gouden gewaet. Zy
heeft in de rechte hant eenen fchepter, in dellinke een boek; en zit dus, met een zwaert aen haer zy- |
||||||||||||
|
3S5SEC?VS3 '
|
||||||||||||
|
de, op eenen leeu. Omtrent haer ziet men een'
halfleeggeloopen zantlooper op d'aerde ftaen.
De manlyke oudde is die Ieeftyt, welke [ A ] van het vyfëndertigfte
tot het vyftigfte jaer duurt, en waerin de menfch redenmagtigh, en omtrent veele dingen ervaren geworden zynde, zich recht manlyk kan gedragen in allerlei zt>o itaets , als byzondere zaeken. En is dees de tyt, in welken de menfch zekere gelteltheit aenneemt, en zich eigen maekt, die hem of tot een goet,of tot een quaet einde brengt» naer hy door de Godtlyke verkiezing gefchikt is. In dezen Ieeftyt komt het begin der afdalinge. Het goude gewaet, 't boek, de fchepter, het zwaert, en de leeu,
komen hier te pas, omdat men van dees oudde, die de volmaektfte in den menfch is, de verwachting heeft, dat ze overleggen, beflui- ten, en met een verheve grootmoedigheit uitvoeren zal [B] die din- gen, in welke de manhaftigheit eenigermaete kan plaets hebben. OUDERDOM.
[ A ] Zie Aenmerking A. over 't eerfte beek der Kintsheit.
[B] Dit alles moet men dan zoo opvatten, dat door het gouden gewaet wordt
|
||||||||||||
|
verftaen de volmaektheit, omdat het gout het volmaekfte van alle de metaelen is;
door het boek het overleggen, omdat tot een goed overleg wysheit en kennis noo- digh is, die men beide uit de boeken haelt; door den Schepter het bejluiten, om- dat een befluit te neemen eigentlyk voegt aen die geenen, die in hoogheit en macht geftelt zyn ( waervan de Schepter een zinnebeeltis) en die anderen onder zich hebben, waerover hunne befluiten gaen, en door welken zy de zelve ook werkftelligh maeken ; het uitvoeren door het zwaert, dat allen tegenftant weg- ruimt, en alles beflift,• en eindelyk de grootmoedigheit door den Leeuw, het groot- moedigfte der dieren. Dit, geloof ik, zal de meening des Opftellers van die beek zyn. . ./•• |
||||||||||||
|
OUDERDOM.
|
|||||||
|
219
|
|||||||
|
OUD E R D OM. <
j Q*Ene Vrou met graeuwe hairen , en mager en gerimpeit
X3 van aengezigt. Haere kleding is van kleur als de ver- ïïenfte en dorrende bladers, die hunne levendigheit en kracht verloren hebben. Zy is zonder eenigh ileraet, en heeft in de flinke hant eenen byna leegen zantlooper, en een paer brillen. Met d'andere hant leunt ze op eenen ftok, en wyfi met den vinger op den gezeiden zantlooper. Haer eenen voet heft ze opwaert boven een' kuil, die haer aennaderend gevaer toont. De ouderdom is die leeftyt van den menfch, welke met de vyf-
tigh jaeren begint, en tot de feventigh toe loopt. In welke oudde v hy, wegens des bloets koudheit, allengs afneemt, en onbequaem wort om veel met het lichaem, of met het veritant, te werken; kunnende hy dien arbeit niet zonder de uiterfte moeite, ter oorzae- ke van de verzwakking zyner geeften, doen en verdragen. En de- ze leeftyt is geheel afgaende. Dat de ouderdom 't gezigt doorgaens vermindert, mitsgaders de
krachten, den pronk-en praelluft, de fchoonheit, en de hoop des levens* zulx wort door de brillen, door den leunftok, door de onge- fierde klederen, door de magerheit en rimpelen des aengezigts, en dpor den bykans ydelen zantlooper aengewezenj als mede door de kleur des gewaets den verdorrenden [A] herfftbladeren gelykende,of door het [B] hol, daer ze fchynt in te zullen vallen. Men zou dezen beelde ook wel een' [ C ] roozeftruik, van welken
de meelte roozen zyn afgevallen en verwelkt, kunnen ter hant {tellen. 4
(A ] Zie 't geene boven is aengetekent op bl. 20. dezes Deels.
B] Verbeeldende het graf. C ] De Roos hebben wy boven gezien als een beek van een kort keven: en zy kan dus eer affchetzen een menfch, die in den eerflen bloei zyns leevens fterft, dan dien de doot fpaert tot een' rypen Ouderdom. Zie 't geene boven gezecht is op de 187. bl. van dit Deel. ANDERS.
E En rimpelige en gryze Vrou, wiens kleet eenvoudigh
en zwart is. Zy heeft een takje van Senecio [ kruis- wortel, kruiskruit, grinskruit , gryskruit ] in haere hant, omdat de verf der bloemen van dit gewas bleek [A] is, en - 'ZQ,
[A] De bloem is geel, volgens Dioskorides L. IV. c. 92. en Matthiolus ii\
zyne Aentekeningen over den zelven: doch hy fplyt ras, en verandert in een wit of grys pluis, dat fchielyk afvalt. Van die grysheit der bloemen noemen de Lgi. tynen dat kruit Senecio, als of men zeide out mannetje, komende die naem van een, woort dat out, en een out man betekent. Op de zelfde wyze hebben 't de Grie- ken Erigeron genoemt, zynde die naem famengeftelt uit twee woorden, waervan het eerfte de lente, en het laetfte een out man te kennen geeft, omdat des zelfs bloem IÜ 2 '»
|
|||||||
|
220 OUDERDOM.
ze bovenaen grys fchynen, wanneer ze zullen afvallen.
in de lente grys wordt, volgens Plinius L. XXF. c. 13. en Appulejus De Vmutibm
Herbarum c. 75. of wie anders de Schryver van dat werkje mach zyn: als mede Izidorus Orig. Lib. XFII. c. 9. die men uit deze twee Schryvers moet verbete- ren , wordende de naem van de bloem daer verkeerdelyk erigonon, in plaets van erigeron, genoemt. Noch berichten ons Plinius en Appulejus, dat de zelfde Grie- ken aen dat gryze pluis, daer de bloem in verandert, den naem van pappus, dat is, Grootvader hebben gegeeven, ongetwyfelt om die eigenfte grysheit. NOCH ANDERS.
LAetftelyk eene Vrou, die out, mager, bleek, en met
een' zwarten mantel bedekt is. Zy leunt met de rechte hant op een kruis, en heeft in de- flinke een' droogen tak zonder eenige bladeren. Aen haer eene zy ziet men een [ A ] fchildpad, en ter andere eenen zantlooper die byna is leeg- geloopen. [AJ Om den traegen gang der oude lieden aen te duiden, die veel eer krui-
(0 Aul. pen dangaen, even als de Schiltpadden. Hiervandaen by Plautus ( 1) tefiudineus A.I.fc. gradus of een ScMbpadts tret, vooreen traegen en langzaémen gang. De zwarte 1. v. 10. mantel, dien hier deze vrouw heeft, wil of de afkeerigheit van opfchik in de ou- de lieden, of de aennaderende doot, waervan het zwart gewaet een teken is, te kennen geeven. En dat ze leunt op een kruis, fchynt te beduiden , dat de oude lieden, nu naby de doot gekomen, en daer om denkende, alle hunne hoop en vertrouwen van zich zelfs en van alle andere dingen aftrekken, en de zelve fiel- ten op de kruisdoot en de verdienden van onzen Zaligmaeker Jezus: van welk vertrouwen het leunen een beek is. De refl in dit beek is van zelf klaer. DE VIER GESTELTENISSEN
OF EIGENSCHAPPEN [COMPLEXIEN]
VAN 'S MENSCHEN LICHAEM. NB. Men moet zich wel wachten, dat men door Gefteltenis*
fen^ en wat hier verder in dezen titel begreepen is, niet verftae temperamenten, maer den overlaet van over heerfchende vochten y die in 's menfehen lichaem zyn : zoo dat die geene, die over- vloet heeft van veel en beft bloedt, daervan genoemt werde bloet- ryk,- die overtolligh is in geelegal, geelgallig;in zwarte, zwart- galligh •, en in flym, flymigh: welke overtolligheden niet altyc beantwoorden aen de temperamenten, die 'er aen gelyk zyn, en dat wel om verfcheidene oorzaeken, daervan bygebracht door Fernelius: dien men kan nazien Univerfa. Medic. Li. III. c» 10. 6? 11. De temperamenten hebben hunnen oorfprong uit de ei- gentlyke geftelheit der deelen des lichaems: de vochten nu en overtolligheden des lichaems zyn geene deelen des lichaems, maer worden alleenlyk in het lichaem vervat. FerneL ib. DE
|
||||
|
GEELGALLIGE GESTELTENIS. *»-
DE GEELGALLIGElCHOLERTKi:] by hel Vier vergeleken.
Tel een mager Jongkman, die geelachtigh van kleur,
enftraf van wezen is. Laet hem bykans naekt zyn, in de rechte hant een bloot geweer houden, en zoo gereet fhen tot vechten. Aen d'eene zyde ziet men een' fchilt ftaen, op 't midden van welken eene" viervlam ge- maelt is; en aen d'andre zy vertoont zich een grimmige leeu. 't Beelt is mager van gedaente, aengezien Galenus [A] in zyne
Grontregels ( i) zeit, dat de hette, in menfchlyke lichaemen van (T)A- dezen aert, geweldigh d'overhant heeft,en aldus eene oorzaek is van phor.4. hun magermakendedroogte,door de vliervlamopdenfchiltuitgebeelt. Com'6 De geelachtige kleur beduit, dat de heerfchappy der lichaemsvoch-
tigheit [humeur~\ zich dikwyls in de huit laet zien: en hiervandaen komt het, dat door een bleeke kleur des vels het Slymj door een geel- achtige de Geele Gal; door een roode en blozende met blank ver- mengt, de Bloetrykheit; en door een donkerbruine de Zwartgallig- heit, naer Galenus ( 2 ) zeggen, te kennen [B] is. ' (i)LJV. De jongeling ziet 'er ftraf uit, omdat der Geelgalligheit eigen is de de Sa-
menichen toornigh [C] en oploopende te maken, van welke driften "j^"." zich de tekens verroonen in het gelaet. Zoo zingt Ovidius in zyn 7.&L. Minnekunft [ D]: Het aengezïgt is gezwollen van gramjcbap; de ade- I- Aph. re»Com'
ment.2,
[A] Voeg hierby de aenmerkingen van Arnaldus a Villanova over de Schok
Salernitana cap 90. uit welke aenmerkingen byna alle de aenhaelingen, die over deze vier beelden uit Galenus en Avicenna gefchieden , door onzen Schryver zyn overgenomen. Veele dingen ook, tot der zelver opheldering dienende , vindt men by Kafanova, die in zyne Hierogl. & Emblemata Medica mede vier beelden van deze vier heerfchende vochten des menfchelyken lichaems gemaekt heeft. En uit dezen ( 3) (3)Em- neemen wy dan ook over , dat by de hier gemelde oorzaek noch komt, dat de bl. VI. geelgalligen, gelyk het vier, in geduurige beweeging zyn, die de hette en dus n.3.p. de magerheit bevordert, zynde deze zelfde hette de reden, dat de Leeuw, hier 6%> ook voorkomende als een beelt van eenen geelgalligen, zoo mager is, dat hy volgens Ariftoteles (4) geen of weinigh merg in zyne beenderen heeft,dat door (4)Hift. de eigenfte hoedanigheden wordt verteert als het vet, naementlyk door hettej en Anim.' droogte: die in dit dier zoo groot zyn , dat, indien iemant des zelfs beenderen L. III. tegen malkanderen flaet, 'er vier, na 't fchryven van Elianus (5), uit de zelve c- 2°- uitfpringt. y ^e [B] Zie de reden van dit alles by Kafanova, Embl. 1. n. 4. p. 10. ö" 11. en de Ljy "
Schola Salernitana cap. XCII. 34. ' [C] Hierom verbeelt Kafanova den Geelgalligen in de gedaente van eenen ge-
wapenden Mars,zittende op een' leeuw, en door een Velt met ryp koorn rydende na een brandend vier: omdat naementlyk en Mars en de Leeuw de toornigheit en de drift tot vechten beide zeer wel affchetzen, behalven veele andere over- eenkomften , die de Geelgalligen met Mars en voornaementlyk met den Leeuw hebben , welke men by Kafanova ( 6 ) zelf moet zien , als zynde te menig- (6)j?m_ vuldigh om hier plaets te kunnen hebben. Door het velt met koorn heeft hy de bl. VI." hette des Zomers afgebeeldt, daer de aert der Geelgalligen mede overeenkomt. 11.1.&3. [D] L, III. v. 503. Ora tument ira, nigrefcunt fanguine venae,
Lumina Goreoneo fgevius angue micant.
III Deel. Kkk Voeg |
||||
|
222 GEELGALLIGE GESTELTENIS.
ren worden zwart van bloet; de oogen fchitteren wreder dan die der
jlangen aen '/ hooft van Meduza. De bloote degen of iet diergelyks, en het gereedt itaen om te vech-
ten, beelden niet alleen uit, dat de Geelgallige tot twift genegen is; maer ook bereit en klaer tot alle andere verrichtingen, gely.k mede door de viervlam wort aengeduit; zynde het zulken menfchen eigen om alles t'ondernemen en ter hant te flaen. Hy is [E] jong, fchier [F] naekt, en heeft eenen fchilt heel wat
van hem af itaen, omdat hy, door de krachtige drift zyns gemoets voortgeport, niet [G] eens op zyne befcherming let, maer zich in- tegendeel zonder befef en overleg, in alle gevaer begeeft. Seneka zegt 'er [H] van, f/et is een gebrek der jonge luiden, dat ze hunne l'Venb t0chten niet breidelen kunnen. En Avicenna (i) redeneert heel wel, i. doft. zeggende, dat, wanneer de daden met een ryp overleg des veritants 3- h verrichtzyn, zulx een teken van een volmaekte getempertheit [tem- perament] is} maer dat, indien ze met eene drift, en zonder over- weginge zyn gefchiedt, ze dan een blyk van byfler groote hette zyn. Daer wort een leeu by 't beelt geltelt, om zulker luiden fierheit en grooten moedt te vertoonen, voortkomende uit de oorzaeken, ai- rede gezeit. Daerenboven plaetft men den leeu hier, omdat de men- fchen,Czegt Alciatus [I] ergens Jdie van een Geelgallige gefteltheit zyn, naer zulk een dier, als 't verftoort is, gelyken. Nevensdien duit de leeu hier aen, dat de Geelgallige luiden van natuurt groot- moedigh en mildt zyn: ja dat ze, de paelen der gulde middelmaet overfchrydende, zelfs verquifters worden; gelyk de School van Sa- lerno, in haere Gedichten , met de volgende woorden te verflaen [K] geeft. "De Geele Gal is een vocht dat in degramfieurigen heerfcht. "Die
Voeg 'er by uit den Italiaenfchen druk Perfius Sat. III. v. ntf.
Turn face fuppofita fervefcit fanguis, & ira Scintillant oculi. f E] Dejaeren, die naefr. aen de mannelyke komen, zyn, volgens Galenus, allerovervloedigfl: van gal , en allerheetfl van tempering , en daerom, volgens A- riftoteles en Hippokrates, aliermeefl: onderworpen aen galziektens en heete koort- fen, na de aentekening van Kafanova Embl. VI. n. 2. p. 64. f F] De naakte borfl van den jongeling konde ook wel ruigh met hair bewas -
fen vertoont worden, en 't lichaem des jongelings fterk ineengedrongen, en
zwaer van gebeente, omdat dit alles plaets in geelgallige menfcben heeft, volgens
reden daervan gegeeven door den zelfden Kafanova Embl. VI. n. 3. p. 67.
( 2) In C^] Gelyk de Lacedemonifche Jongeling Ifadas, by Plutarchus ( 2 ) en Elianus
Agefil. (3 )> naekt zonder klederen of fchilt, met eene lans in de eene, en een zwaert
p. óif. in de andere hant, uit het oefenperk te Sparta tegen den invallenden vyant komt
(3) v- uitvliegen, zich midden door den zelven een' wegh baent, en alles nedervelt,
H- L. wat j,em voorkomt.
VI. c.3. [ h ] /« Troade v. 250. Juvenile vitium eft regere non pofTe impetum.
f I] Embl. LXIII. Alcaeam veteres caudam dixere leonis, Qua flimulante, iras concipit ille graves.
Lutea cum furgit bilis, crudefcit & atro FeJle dolor, furias excitat indomitas. Maer Alciatus befchryft aldaer niet zoo zeer de natuur van de geelgallige men- fchen , als wel de gramfchap, die de gal gaende maekende den menfch doet ge- lyk zyn aen een' vertoornden Leeuw. Van de overeenkomft tuffchen een'geel- galligen en een' Leeuw kan niemant beter nagezien worden, als de meergemelde Kafanova. £K] Cap. LXXXIX. Eft humor cholera, qui competit impetuofis. Hoc f
I
|
||||
|
GEELGALLIGE GESTELTENIS. 323
*Die daermede bezet]zyn, is eene foort van thenfchen9' welke allen ande«
ren wil overtreffen. Zy keren gemaklyk , eeten veel, en hebben hunne volwajfenheit zeer ras. Voorts zyn ze groot van moedt, alsook mildda- digb, en ze ftaen naer hooge dingen. Ze zyn ruig over hunne lichae- men, mitsgaders bedrieglyky toornigh, verquiftende, Jïmtmoedigh, loos, rank, mager, en geel van kleur. Hoc genus eft hominum cupiens praecellcre cunttis.
Hi leviter difcunt, multurn comedunt, cito crefcunt. Inde & magnanimi funt, largi, fumma petentes. Hirfutus , fallax , irafcens, prodigus, audax, Aftutus, gracilis, ficcus, croceique coloris. Aengaende de veelerhande eigenfchappen van de Geelgalligen dient vooral gezien
de nu zoo dikwyls genoemde Kafanova: waerby men voegen kan Jac. Pontanus in zyne Progymnafmata Latinitatis Lib. III. Part. pr. Prog. 39. Op het Geelgalligc Vocht heeft Jeremias de Decker dit Puntdicht, II. B. n. 233. ,, De Zomer, 't Vier, en Ik zyn eens van aert en zeden: Al iaat ik overheer, is dor en fchrael van leden, Is volksken geel van huit, lucht, wakker, haeji te paert, Is twijï- en vooelziek volk , recht volk van Mavors aert. .'»-'..,,-. DE BLOETRYKE [SANGUINTKE,}
in aert overeenkomende met de Lucht,
E En blygeeftigh en lachend Jongeling, met eenen krans
van verfcheidenerlei bloemen op 't hooft. Hy is vleefchighvan lichaem, blont vanhair,en roodtvari aengezigt, doch daer ook geen blankheit op ontbreekt. Men ziet hem eene luit flaen, en gemaklyk aen 't omhoog wenden zyns ge- zigts, dat de muzyktoonen hem zeer aengenaem zyn. Aen d'eene zy ftaet een bok met eenen tros druiven in den mont, en aen den anderen kant legt een geopend nooteboek. Jong, vrolyk, lachende [A], en met bloemen bekranft, wort hy
vertoont, omdat, volgens (1) Hippokrates, in hun, die een' ryken (i)L.de overvloet van gematigt en volmaekt bloet hebben, zuivre en fyne Ie- Strua, vensgeeften worden geteelt,uit welke de lach en blymoedigheit voort- J£mi* komen 1, en waerdoor zoodanige menfchen vermaeklyk en aerdigh ^~-*»&yöTen het fpelen op muzyktuig en den zang beminnen. Hy wort vertoont als braef in't vleefch, omdat bloetryke menfchen,
in welke de gelykmakende [B] kracht [virtus afflmilativa'] zeer iterk is, een vleefchryk lichaem bezitten. ... Zyn
[A] Om alle deze dingen flelc Kafanova (2) voor dit Zinnebeelt den God (2)Em-
Komus met eene fluit in de hant, en insgelyks bekranft met bloemen, zynde de- bl.III. ze Komus by de Heidenen gehouden voor den God van brafleryen, gezangen, n*1 • *« danfleryen, en allerleie vrolykheden: waerom hy ook veeltyts tot een' metgezel 3«& 4- wordt gegeeven aen Bacchus. Zie van hem Filoflxatus Lib. I. Icon. 2. [B] Gelykmaekende kragt wordt genoemt dat natuurlyk vermogen, dat het
voetrei, nu bequaemlyk verteere zynde, by een iegelyk deel des lichaems by- Kkk 2 brengt,
|
||||
|
224 BLOETRYKE GESTELTENIS.
Zyn aengezigt is blozend [C] roodt, gemengt met blank, ver-
(i)Lib. mjts Avicenna (ij getuigt, dat deze gelaetskleur de veelheit des door bloets te Kennen geeft .-en Galenus ( %) zegt, gelyk" we in 't leftvoor- 3'.c. i. gaende beek zagen, dat de vochtigheit [humeur, J die in 't lichaem (2)Lib. d'overhant heeft, haere verf aen t vleeich geeft. Comm ^e ^°^ met een ^os druiven in zynen mont,beduit, dat de Bloet- i. ryke veel van Bacchus en Venus houdt. Venus wort door den bok, die, naer Piërius [D] zeggen, byfter geil van aert is, aengeduitj en Bacchus door den druivetros. Wat den minnelutten aengaet* Ari- itoteles zeit, in zyn XXXI. Voortelling, dat die in de Bloetryken heerfchen wegens den overvloet hunnes zaets, het welk tot mm aen- noopt. De Salernifche School fpreekt van zulken [ E ] aldus: 'Deze zyn Van natuure Ifvigh en genegen tot boert ery; ook zyn ze doorgaens be~ geerigh om wat nieuws te hoor en. Zy vermaken zich met Venus en Bac- chus-, enfiheppen lujf in maeltyden, en in eens helder te lachen. Vro- lykenminzaem zyn ze in 't Jpreken, en bequaem tot allerlei geleerde oefeningen: zy worden niet licht, noch om geringe oorzaeken gram. Een bloetryk men/ch ismildt, minziek, blyfchaplievende, lachgraeg, blozend Van kleur, belujl op zang , vol vlee/ch, fioutmoedigh, en goedertieren. brengt, daeraen vaftHeeft, en ten eenemael aen het zelve gelyk maekt, zoo
dat het zich zettende aen vJeefch, in vleefch^ aen vet, in vet; aen been, in been enz., verandert wordt. Zie Fernelius Univers. Medic. L. V. c. 4. Deze veel- {5)Lib ne^t nu van v'ee*"ck *n bloetryke menfehen bewyfl: de School van Saferno met de II.de ' woorden van Galenus (3): Lyvigheit wordt uit den overvloet van Moet geboren: en van Tem- Avicenna (4) : een vleèfchryk lichaem, zonder veel ongel en vet, is heet en vochtigh, dat per.c.9. h te zeggen, bloetryk. (4JLib. [c] Kafanova Embl. III. n. 2. LFen.2. £D j Hmogl. L, X. c. 6. Om die zelfde reden is het, dat de oude Dichters en
, °c T' Fabelfchryvers alle de velt- en bofch- goden , als Saters , Pans, Faunen, Silvae- nen en diergelyken, die zy altyt eene zeer heete en geile natuur toefchryven, verbeelden met de pooten en met het onderlyf van een' bok. In plaets van den bok aen de zyde heeft Kafanova zynen Komus een' mirtttak in de hant gegeeven , om de zelfde reden van minnedrift, zynde de mirt heiligh aen Venus: waervan wy gehandelt hebben I. D. bl. 50. en II. D. bl. 671. en 672: gelyk van den bok I. D. bl. 368. en II. D. bl. 232. en 303. Van den wyn zie naderhant de beelden der Wellujl. [EJ C. LXXVIII. Natura pingues ifli funt atque jocantes , Rumorefque novos cupiunt audire frequenter.
Hos Venus & Bacchus dele&ant, fercula, rjfus: Et facit hos hilares & dulcia verba loquentes. Omnibus hi ftudiis habiles funt & magis apti. Qualibet ex caufa non hos facile excitat ira. Largus, amans, hilaris, ridens, rubeique coloris, Cantans, carnofus, fatis audax, atque benignus. Zie van deze hoedanigheden wederom Kafanova Embl. III. n. 6. 7. & 8. en Pon- tanus, ter plaetfe over 't voorige beek gemeldt. Jeremias de Decker befchryft de bloetrykheit in het 232. Puntdicht des II. Boeks aldus: Ik aerdna Lente en Locht, en doe als Lenteroofen
De lippen, daer ik heerfch, en koeken aerdigh bhofen. Myn volk is zwaer van vltefch, van harten onbezwaert. 't Isjris en vrolyk volk, een volk van Jovis aert. |
|||||
|
DE
|
|||||
|
SLYMIGE GESTELTENIS. 225
DE SLYMIGEtPHLEGMATYKEJ
in eigenfchap naer 't TVater zweemende.
E En Man, die grof en breet van Jichaem> en bleek van
wezen is. Hy zit , is met een daffehuit bekleet, en houdt beide zyn handen in den boezem. Zyn hooft, zich ne- derneigende, is zulx met zwart laken omwonden, dat zyne oogen naeulyx bloot blyven; en ter zyde ziet men eene ichiltpad. Grof en breet van lyf [A] wort hy gefchildert, omdat, gelyk 's
lichaems dorheit door de hette veroorzaekt wortj alzoo de vetheit uit de koude en vochtigheit ipruit, volgens de tael van Galenus. Hy is met een daflevel omhangen, en daeraf is dit de reden: De
daflèn [B] zyn zeer (laperigh en traeg; en zoo bevinden zich de menfchen, die van een üymige Geiteltenis [ complexie ] zyn, ook; hetwelk daervandaen [C] komt, dat ze weinigh geeiten hebben, die nogh daerenboven door de te groore koude, welke in zulke lui- den deoverhant heeft, worden onderdrukt. Dit is ook de [D] oor- zaek
[A] Hy had 'er moeten bydoen en vet en kort, uit den Schryver én Uitlegger
van de School van Salerno (x), die hy beide gebruik't heeft, en uit Kafanova (i)Cap.
(2), en vervolgens de verklaering een weinigh anders, na 't voorfchrift van XC. die mannen, fchikken en opgeeven. Naementlyk dewyl het buiten tegenfpraek f^£ïï* is, dat het flym het allerkoutfle en allervochtigfte is van die dingen , die in een z~ v dierlyk lichaem gevonden worden, zoo volgt daeruit nootzaekelyk, dat het lic- haem van üymige menfchen om de zwakheit der ingeboorene hette zich niet kun- nende uitrekken in de langte , zich derhalven moet uitzetten in de breette, en daer- om breet en kort is. Uit de zelfde oorzaek fpruit de vetheit, als zynde haeren oorfprong aen koude en vochtigheit verfchuldigt. Want al wat in 't bloet vet, licht, en dun is, dat wordt in de heete lichaemen een voetzel voor de hette, maer wordt in de koude lichaemen bewaert. Als nu de aderen dit buiten zich hebben uitgeworpen, en het zelve in koude deeltjes, gelyk de vliezen zyn, is gevallen, dan beitalt het aldaer, en wordt, volgens Galenus (3), in vet ver- (3)L.IÏ. andert. c. 9. de [B] Zie II. D. bl. 410. In plaets van een' man, met dalTevellen bekleedt, Tem-
heeft Kafanova eene jonge Nimf of maegt, met mankoppen bekranir., zynde dit Pera- gewas een gewoon Zinnebeelt van den llaep, omdat het eene flaepverwekkende menc* kracht heeft: waervan gehandelt is II. D. bl. 558, 559» 5<5o. Eene jonge maegt nu heeft hy tot dit beek liever verkoren als een' man, omdat in de vrouwelyke
fexe en in de jonge jaeren , meer dan in de mannelyke, die dingen plaets hebben , die uit eene flymige gefteltheït voortkomen: welke in 't breede opgetelt by hem zelf moeten worden nagezien.- [C] Hy heeft den Uitlegger van de School van Salerno niet wel begreepen:
want die fielt de oorzaek van de flaeperigheit niet in 't gebrek of de onderdruk- king van de geeften, maer in de groote vochtigheit en koude der herffenen, echter zoo, dat de koude minder kracht heeft tot bevordering van den flaep^ als de vochtigheit, uit Galenus At. Medicinal. c. 22. [D] Gelyk de vlugheit des verftants, en de gemakkelykheit om te leeren,
haeren oorfprong hebben uit hetté en droogte, alzoo ontfangen de botheit en traegheit van het zelve haer begin uit het tegengeftelde, naementlyk koude en vogt: en dewyl om die zelfde koude de werktuigen des verftants in de flymige III. Deel. Lil ««.
|
||||
|
226 SLYMIGE GESTELTENIS.
zaek, dat de Thlegmatyken of Slymigen niet zeer tot de geleertheit
deugen ; hebbende een bot en loom verftant. Zoodat ze onbequaem zyn, om 't geenete overleggen,dat hun reden zou kunnen beftellen, om zich op te beuren uit het itof van laege en verachtlyke dingen. En ter uitbeelding hiervan ziet men 's beelts hooft met zwart [E] laken gedekt. Voorts zit hy hangendshoofts, omdat de gezeide menfchen, beide
in de werkingen des verftants, en in de bedryven [F] der handen, lui , flof, en traeg zyn } gelykende zoo der [G] ichiltpadde, die zich by het beek vertoont. De School van Salerno uit zich over de- ze flof op dezen [H] zin: 'Deftymige Lichaemsgefieltenis veroor zaekt kleine krachten. 1)ie 'er aen onderworpen zyn, vallen breetuitgedegen, tnaer kort. Het jlym maekt de lichaemen vet, gelyk het bloet de zelve vleesryk maekt. Zy hefteden hunnen tyt niet tot het oefenen van voeten- fchappen, maer geven hunne lichaemen over aen denftaep. Hun verftant is bot y hunne beweging langhzaem, en ze zyn lui en vadzigh. Een flymigh menjch is Jlaperigh en traeg, en fpuwt veel. Hy is plomp van begrip, en vet, en bleek van aengezigt. menfchen even als verftyft zyn, daerom zyn ze meer genegen tot de ledigheit,
als tot de letteroeffeningên en andere wetenfchappen: gelyk de Uitlegger van de School van Salerno dit alles aentoont uit Galenus, Art. Med. c. 12. 16. 18. 22. ($ Lib. III. de Sympt. caufis cap. 3. [E) Zwart is de kleur van den nacht en der duifternnTe, en dus zal de kleur
van 't laken hier de duiflernhTe des verftants betekenen (Zie I. D. bl. 293.) het welk gezecht wordt zyne woonftede in 't hooft te hebben. Zie I. D. bl. 556; en II. D. b. 514. [F] Afgebeeldt door de handen in den boezem, boven in de befchryving van 't
beek gemeldt. Zie I. D. bl. 411. en II. D. bl. 519. De oorzaek nu van de traegheit der beweegingen in de flymige lichaemen is, volgens de School van Salerno, de koude en de vochtigheit van het flym, dat de vlugge beweeging van de ingeboorene hette, en de vermogens, welke daeruit ontftaen, verdooft en verzwakt, en wel ten aenzien van de koude het lichaem loom en lui tot alle wer- kingen van de natuur maekt; en ten aenzien van de vochtigheit alle de zenuwen . ontbindt en verflapt.
f_G] Zie II. D. bl. 517. Kafanova heeft voor de Schihpadde by zyn beek ver-
kooren te ftellen den Vifcb. Torpedo: waervan de redenen licht te zien zullen zyn uit het geen gezecht is II. D. bl. 516. met de Aenmerkingen G. H. en I. [ HJ Cap. XC. Phlegma dabit vires modicas, latosque brevesque. Phlegma facit pingues, fanguis reddit médiocres. Otia non ftudio tradunt, fed corpora fomno. Senfus hebes , tardus motus, pigritia, fomnus. Hic fomnolentus, piger, & fputo crebriore. Eft huic fenfus hebes, pinguis, facie color albus. De twee Iaetfte regels vervatten voor 't grootfte gedeelte eene herhaelinge van 't gezegde in de vier eerfte. Zie verder Pon tan us en Kafanova ter gemelder plaetfen: en doe 'er noch by dit Puntdicht van J. de Decker II. B. n. 235. Met Water heb ik nooit, met Winter nomt geftreeden; Wy drie zyn t'famen eens in twee hoedanigheden. Myn volk is bknk en bol, traeg, dom, en onvermaert. 't Is volk van Cinthia, wat kout en koel van aart. Voor blank had de Decker beter bleek gezecht. |
||||||
|
DE
|
||||||
|
/
|
||||||
|
ZWARTGALLIGE GESTELTENIS. 227
DE ZWARTGALLIGE
[MELANCHOLYKE] vergeleken by de 4erde.
E En donkerbruin Man, ftaende met den rechter voet op
een cubus of vierkant. In de flinke hant heeft hy een open boek, waerin hy fchynt tzftudeeren. De mont is hem met een' bant gefloten; en hy houdt een toegebonde gelt- beurs in de rechte hant. Op zyn hooft ziet men eene mufch zitten. Dat een bant zynen mont fluit, betekent ftilzwygentheit, die gè-
meentyk den Zwartgalligen luiden eigen is; zynde zy van natuure [A] koudt en droog. En gelyk de hette fpraekzaem maekt, zoo is in tegendeel [ B ] de koude eene oorzaek van ftilzwygen. Het opengelïagen boek, en de aendacht in 't /ïudeeren, beduit,
dat de 'Zwartgallige menfchen zeer tot de oefening der geleertheit genegen zyn, en in de zelve wel vorderen} terwyl ze het gezelfchap van anderen [CJ vlieden, gelyk Horatius in zyne Brieven [D] zeit, T)e ganfche rei der Sehryvers bemint het wout, en fchwwt de fteden. Om dees lelte reden wort 'er ook eene mufch [E] op 's beelts Hooft vertoont, vermits dit vogeltje alleen en. eenzaem in woelte plaetfen leeft, zonder by ander gevogelt te komen. De gefloten en met de rechte hant vaftgehouden buidel, verbeelt
den gierigen aert, waeraen de menfchen van een Zwartgallige ge- fteltenis veeltyts onderhevigh zyn. Dat hy eindelyk met zyn' eenen voet op een vierkant ftaet, geeft
te verftaen, dat de Zwartgalligen niet licht van hunne opvattingen zyn af te brengen, maer zoo vaft [F] als een onbeweeglyke fteen op hun voornemen ftaen blyven. Van dusdanige menfchen getuigt de Salernifche School [G] dit: T)a.er is nogb overigh te/preken van de
|
||||||||||
|
A] Zie Kafanova Embl. IV. n. 2.
B] Zie wederom Kafanova é. n. 3. en de School van Salerno Cap. XCL
|
||||||||||
|
[C] Deze reden brengt Arnaldus a Villanova by in zyne Uitleggingen over de
School van Salerno: maer Kafanova verwerpt de zelve, en meldt andere oor-
zaeken van eene diepzinniger nafpeuring uit Marfiliüs Ficinus: doch die veel te uitgebreide zynde, by hem zelven moeten nagezien worden Embl W. n. 6. [ D ] Lib. IL Ep. uit. Scriptorum chorus omnis amat nemus & fugit urbes.
Zie I. D. bl. 294. Aenm. C. [E] Zie I. D. bl. 317. Aenm. C.
[F] Den vafthoudenden aert der Zwartgallige menfchen,zoo ten aenzien van
hunne voorneemens en gevoelens, als van hurtne gierigheït, fehryft Kafanova toe aen hunne droogte: want gelyk als dat geene, dat gegraveert is in eene drooge ftof, daer langer in blyft zitten, als dat geene dat ingedrukt wordt in vioeibaere dingen: alzoo laeten de Zwartgallige menfchen niet licht vaeren, dat ze eenmael hebben opgevat, of in eigendom verkreegen. Het zelfde wil Villanova in zyne Uitleggingen over de School van Salerno. Van den Cubus zie II. D. bl. 354. [G] Cap. XCL Reftat adhuc triflis cholera fubflantia nigrse:
Quae reddit pravos, pertriftes, pauca loquentes.
Hi vigilant ftudiis, nee mens eft dedita fomno. Lil 2 Ser*,
I
|
||||||||||
|
228 ZWARTGALLIGE GESTELTENIS.
de treurige ftojfe der Zwarte Gal., die den. menfchen een' quaden inborjl
geeft , zeer droefgeeftigh maekt, en nveinigb laet /f reken. Zulke luiden leggen zich vlytigh oj> de geleertbeit toe, en hun hart is niet geneigt tot denjlaep. Zy blyven of hun fluk f aen, en meenen, dat 'er niets voor hun veiligh zal wezen. 'Deze zyn nydigh, bedrukt, inhalende, vaft- houdende, niet zuiver van bedrogh, vreesachtigh, en donkerbruin Van verwe. iNu zullen wy overgaan tot het gewrochte der Zwartgalligheit, en
ook daervan een beelt opmaeken, Servant propofitum, fibi nil reputant fbre tutum.
Invidus & triftis, cupidus, dextrsque tenacis, Non expers fraudis, timidus , luteique coloris. Diergelyke dingen vindt men ook by Pontanus boven gemeldt. Kafanova heeft een beek, dat veel aerdiger bedocht is, en meer van deze en andere hoeda- nigheden , den Zwartgalligen eigen, behelfl. Hy fchildert Saturnus, nederliggen- de op de aerde, met den vinger zyn' mont fluitende , met loode boeien aen zyne beenen geboeit, en met ingefpannene zinnen in een boek leezende, omtrent zich hebbende een' graetboog, een' haes, een' Veelvoet, en eenige verdorrende boo- men, daer de bladeren afvallen. Saturnus, een planeet van droefgeeftigheit, be- duidt den zwaermoedigen aert der zwartgallige menfchen, zyn liggen op den gront der zelver overeenkomft met de aerde, de vinger op den mont hunne ftil- zwygenheit, de Joode boeien hunne traegheit, het leezen in het boek hunne ge- neigcheit voor de letteren, de graetboog hun verftant en verre ziende wysheit, de veelvoet hunne vafthoudentheit en bedrieglykheit, de haes hunne waekzaem, heit, vrees, en eenzaemheit, de bladeren ,afvallende van de boomen,den herfft- daer de zwartgalligen by worden vergeleeken , en die, even gelyk de zwartgal- ligen, droog en kout is, het geen de oorzaek is, dat de bladeren dan beginnen te vallen van de boomen. Veele andere dingen f]aen wy over, die men moet zoe- ken by Kafanova zelven, zynde veel te wytloopigh om hier te worden ingevoegt: waerom wy dit beelt fluiten met dit Puntdicht van J. de Decker II. B. n. 234, De aert van Aerde en Herffl acht elk my ingegooten; Ook voelt men in den Herji myn heerfchappig vergrooten, Myn volk is mager, bruin, zwaermoedigh, licht vervaert, Diepzinnigh, Jleeg enjiil, en van Saturnus aert. ZWAERMOEDIGHEIT,
[MELANCHOLY.]
E En oude, treurige, en droeve Vrou, die met Ielyk laken
bekleet, en ganfch ongefiert, op eenen fteen zit, hou- dende d'elboogen op de knien, en beide de handen onder de kinofkaeken. Nevens haer ftaet een bladerlooze boom tuC- ièhen fteenrotfèn. De Zwaermoedigheit of melancholie [ A] doet in den menfch, om
200 te zeggen, juitt het zelve, dat de winter aen boomen, en krui- den doet, die alsdan door buien gefchudt, van koude geplaegt, en met fneeu bedekt zynde, zich onvruchtbaer, dor, naekt en als lut- tel [A ] Hoewel de overgang van 't voorige beelt toont, dat hier voornaement-
lyk gecloelt wordt op die droefgeeftigheit, die door den overvloet van zwarte gal wordt
|
||||
|
' ■
ZWAERMOEDIGHEIT. 229
tel waerdigh vertoonen. En zoo is 'er naeulyx iemant, die het ge-
zelfchap van zwaermoedige menfchen niet voor een onaengenaeme zaek aenziet, en derhalven het zelve fchuwt en ontwykt. Zy zyn altyt vol zvi^aere en diepe gepeinzen, en eindeloos: bezigh met den- ken op dingen,die zelfs [B] onwezentlyk zy zich evenwel dienvyze inbeelden en voor oogen ftellen als of ze inderdaet wezen hadden en tegenwoordigh waren. Dit wyzen hunne droefheit en treurige gè- daente klaer genoeg uit. ;:'. ;,'. Zy wort out gemaelt, omdat , daer den jeugdelingen gèrheehlyk
eigen is, vrolyk te wezen;de oude luiden in het tegendeel doorgaens zwaermoedigh zyn. • -1 " In Vportaelvan Helleborg^.............,.,...«,
T)en tnont des afgronts, woont bedrukte Rott, en^Zorg*
1)ie 't hart verteert, en knaegt; de Krankheït, dootjch van wezen, De droevige Ouderdom, met fidderende Vreezen En Honger vergezelt, zegt Virgilius, door zyn' Vertaeler Vondel, in het VI. boek van Eneas [CJ. De beeltenis is fleeht gekleet en zonder fieraet, de boomen gely-
kende die vrucht-en bladerloos ttaen , omdat de zwaermoedigheit den moedt des menfchen zoodanigh nedèrhoudt,dat hy op zyn eigen gemak en de bezorging zyns lichaems niet letten, ja 'er naeulyx om denken kan of durft; levende in geitadige bekommernis voor eenigh quaet,dat hyzich dunken laet of inbeelt hem boven 'thooft te hangen. De fteen daer ze op zit, beduit, dat een zwaermoedige, by manier van fpreken, hardt en itug, en dieswege dor van woorden en daden is, beide voor zich zei ven en tot hinder van anderen 3 even gelyk een [D] fteen, die, zelf lover noch kruit voortbrengende, ook niet toe- iaet, dat het de aerde doe, daer hy op leit. Doch hoewel het fchynt dat
wordt veroorzaekt, zoo kan men echter het beek zeer gevoeglyk toepaffelyk
maeken op allerhande foort van zwaermoedigheit, uit wat oorzaeken de zelve ook geboren zy, zynde de uiterlyke tekenen , in dit beek gemeldt, aen alle be- zwaerde en droefgeeftige gemoederen gemeen: welke tekenen omdat zich van zelfs genoeg verklaeren, zullen wy tot uitlegging van dit beelt weinigh moeite behoeven te beileeden. Van de bladerlooze boomen zie, behalven 't geen hier gezecht wordt, ook onze laetfte aenmerking over 't voorgaende beelt. [B] Gelyk als wanneer iemant, by wien de overvloet vari zwarte gal fterk
heerfcht, zich inbeeldt, dat hy padden in zynen buik, of quaekende kikvorfchen in 't hooft heeft , dat hy een' arm of een been of ander lit des lichaems milt, dac hy een' neus heeft zoo groot als de fnavel van een' olifant, dat hy geheel van bo- ter is en daerom geen vier durft genaeken, dat zyne billen van glas zyn, en daer- om niet durft gaen zitten , dat hy eene geheele rievier pis by zich heeft, en daerom zyn water niet wil maken om de ganfche ftat niet te doen onderloopen, en wat voor vreemde herfenfchimmen die geene meer hebben, in welke dé zwar- te gal al te zeer de overhant heeft: waervan men en de boven gemelde en veéle andere voorbeelden kan vinden by Kafanova Hier. Medic. EmM.F. n 3.4. j. 6.7. Ê? g. [C] v. 273. Veftibulum ante ipfum , primifque in faucibus Orci ,
Luclus & ultrices pofuere cubilia curse:
Pallentesque habitant morbi, triftifque feneftiis,
Et metus & malefuada fames. .;•,:
[D] Deze uitlegging is verre gezocht, en, na myne gedachten, nietvoldoen-
III Deel. Mmm de.
|
||||
|
230 ZWAERMÖEDIGHEIT.
|
|||||||
|
dat zulke perfoonen in hunnen wintertyt ledigh ftaen van burgerlyken
famenhandel en bedryven; zoo zyn niettemin dezelve zwaermoedigen 'm hunnen lentetyt, die zich openbaert als men goeden raedt en over- leg vandoen heeft, uit de proef bevonden te zyn zeer [Ë] wyze en hoognutte luiden. , |
|||||||
|
DE ZELVE IN EEN BEELT TE GELYK.
jj^llll^Iervoor fchildert men eenen Jongeling "m een veel-
S fjjjjj Ü verwigh kleet, en met een5 krans van verfèheiden g E»51Cjg fl&cn van bloemen en vruchten op 't hooft, op 't SÉÖ? welke ook een vederbos ofpluimaedje flaet, die door den wint fchynt beweegt te worden. Men geeft hem in de flinke hant een citer, luit, of fluit \ en aen de rechte eenen hantfchoen. Men laet hem jong zyn, om door dezen leeftyt de ongefladigheit
£A} der zinnen te vertoonen. De verfcheidenheit der gewaetsverwen ziet op den zin des Gezigts,
van 't welke de kleuren teffens met het licht voorwerpen zyn. De bloemen betekenen den Reuk; de vruchten den Smaek5 de muzyk- tuigen
f A] Daer is zekerlyk niets, dat meer na verandering haekt, dan onze uiter-
lyke zinnen. Niets is 'er zoo vermaeklyk voor het gezicht,of het begint te ver- veelen, zoo wy altyt of te lang het zelfde zien: niets zoo aengenaem aen den fmaek, of het begint te walgen, zoo ons telkens het zelfde wordt opgedifcht: geen
|
|||||||
|
DE V Y F .ZINN E-ft * 23'f
luigen 't Gehoor* welke laetfte beeldefpraek, volgens Piërius in zyn
Vil. boek [B], Egiptifch is. Het Gevoel wort door den hantfchoen aengewezen, doordien zulk een bekleetfel de hant voor koude, net- te* en diergelyke dingen, welke aendoening op den zin van 't Gevoel maken [C ], befchermt. De veder bos op 't hooft, beduit, dat de zinnen zich zoo licht be-
wegen gelyk de pluimen zelf door een zachten wint [Dj. geen gezang zoo lieflyk voor 't gehoor, of het begint laftig te worden, zoo het
zonder einde wederom telkens van nieuws wordt opgezongen: en zoo gaet het ook met de twee overige zinnen. [B] Kap. I. Maer de Schryver handelt hier wederom niet onderfcheidentlyk,
zeggende Piërius niet, dat de Egiptenaeren het gehoor affchetften, door Muzyk- tuigen, maer dat zy, een'menich willende betekenen, die door vleiers wierdtbe- droogen, een hart fchilderden, luifterende na het fpeelen op een' fluit: waeryan breeder zal gehandelt worden beneden over het tweede beelt van 't Gehoor.- Ön- dértuffchen is het klaer, dat in die beeldenfpraek de Muzyktuigen niét' voorko- men enkel als een beelt van den Zin des Gehoors. •'' [C] Een quaet begrip. Hoe kan iets, dat de hant befchermt regen het ge-
voel van koude enz., een bee.it zyn van 't gevoel, dat het belet:? Hy had dan-beter gedaen, dat hy den Jongeling met zyne hant iets had laeten aentaften, dat het gevoel aendoet, het zy feherp of zacht, kout of warm, of iets diergelyks, dac gemaklyk is uit te denken. ' r, \ j [D] Op 't gebruik en misbruik der vyf zinnen heeft Vondel dit in zyne Poè'zy,
LD. bl. 511. " ;;\: 't Misbruik der zinnen werkt in 't einde pyn enfmarf: , "
Doch redelyk gebruik vernoegt des menfcben hart :■■ -:; n Dat 's aerdfche zalighciL Wie isenjcht hier grootei• gocPï 3 fi "j " ï - Als in 't gezonde lyf een ganfch vernoegt ge«0#-? .?/;>.y}/^.,*. , ft .-• De Gedichten, op eiken zin afzonderlyk door hem gemaekt, leeze men by hem
zei ven ter gemelde plaets, en voege 'er by Jeremias de Deckers Puntdichten I. |5. n. 133. enz. ANDE R S.
OM de vyf uiterlyke zinnen door een eenigh beelt te ver-
toonen, kan men ook een Jongkman /lellen, bekleet met een wit gewaet, en met eene ïpinnekop op 't hooft; la- tende hem voorts omtrent zich hebbeneenen aep,eenen gier, een wilt verken, en eenen loich. Men gelooft,dat elk dezer dieren,den menfch in fynheit en feherp»-
te der zinnen te boven gaet. Altoos deze vaerzen fpreken zoo, Nos Aper auditu pr£cellit> Ardnea tac~luy , ';-■•
Vultur odoratu , Lynx vi/u, Simia guftu. ' ~ Dat is te zeggen: Het wilde zwyn overtreft ons in 't gehoor, de /pin
in 't gevoel', de gier in den reuk, de lo/ch in 't gezigt, en de aep in den /maek [A]. ,s [ A] Van alle deze dieren zal in en over de. volgende bedden gelegenheit zyn
om het noodige te zeggen. Mmm 2 NOGH
|
||||||
|
232 DE VYF ZINNEN,
NOGH ANDERS.
|
|||||||||||||||||
|
Z
|
Aratino Kaftellini vertoont de vyf zinnen door een' Man,
die met de eene hant, en aen vyf fhoeren flaplyk by |
||||||||||||||||
|
malkander gebonden houdt deze dieren; te weten, eenen ha-
vik, haes, hont, valk, en aep. Hy plaetft op 't midden des eerften fhoers een naergebootft: oog; op het tweede een oor; op het derde eenen neus; op 't vierde eene tong; en een hant op 't vyfde. Hierover fpreekt hy als volgt. Daer zyn, gelyk elk weet, vyf uiterlyke zinnen, als 't Gezigt, 't
Gehoor, de Reuk, de Smaekj en het Gevoel; en even zoo veel in
getal zyn ook hunne werktuigen, waerdoor de ziel hen ontfangt, en
van welke werktuigen wy op elk der vyf pasgenoemde fnoeren een
hebben afgebeelt. Het luft ons niet met eene redeneering hierover
ons op te houden: te minder ,aengemerkt men deze ftof in orde ver-
(i) De handelt kan zien by Ariftoteles ( i) , Galenus ( x ), Avicenna , Pli-
Anima nius (3), Gellius (4), Plutarchus (5), Laktantius, den Heiligen
^'&c' Damafcenus, Celius Rhodiginus, en andere [A] Natuurkenners en
fêqq. Filozoofen. 't Zal ons genoeg zyn de reden by te brengen, door
(1) De welke wy bewogen zyn om de vyf zinnen door zulke vyf beellen af
tu/umPar-te beelden. * *
(3)Lib. Wy zouden het gezigt door den [B] lofch, die men zegt dat
X c.69. wonderfcherp ziet, en naer wien zulke oogen» die uititekend vange- (n\Llk; zigtzyn, Lofcheoogen [C] genoemt worden, hebben kunnen vertoo- (f /De nen: doch het geviel ons beter zulx te doen door den havik, ee- Placit. nen vogel van overgroote fcherpzigtigheit, en die zyne oogen altyt |
|||||||||||||||||
|
Philo
fophor, |
|||||||||||||||||
|
naer
|
|||||||||||||||||
|
[ A] Voeg hier by Joh. Fernelius Univerfce Medicina Lib. V. cap. 7. Doch on-
ze Nederlantfche Leezer zal zich genoeg kunnen voldoen , indien hy naziet, het geen ten dezen opzichte is gefchreeven door Bern. Mewwentyt in zyne Wereltbe- fchouwingen, Bejchowm. XIII. XIV. en XV. Zie ook het beek Vermaek II. D bl. 569, [B] Van dit beeft hebben wy gefprooken II. D. bl. 327. Zie Jonfton van de Viervoetige Dieren III. B. 1. Ops. 3. hoojtfl. [ C"| Oculi Lyncei, dat Zaratino hier heeft opgevat voor de oogen van een' lofch,
vertaelt men beter de oogen van Lynceus. Naementlyk Lynceus r een van die gee- nen, die gezecht worden met het fchip Argo na Kolchis gevaeren te zyn om het gulde vlies van Frixus vandaer te haelen, wordt verdicht zoo fefcerp van ge- zicht geweeft te zyn, dat het zelve door de ftammen van boomen, en door de fteenen, jae door 't geheele aerdryk zelf tot in de hel toe, doordrong. Men zie Plutarchus Jdverfus Stoicos p. 1083, en Jpollonius Rhodius Argonaut. Lib. I.v. 153, Paufanias L. IK c. 2, Pindarus in Nem. Od. ï. en aldaer den Scholiaftes, Orpheus Argon. v. 179, en Valerius Flaccm Argon. Lib. I. V. 462. Hierop dan zinfpee- lende zeggen de oude Schryvers, zien met de oogen van Lynceus, fcherpziender zyn dan Lynceus, en diergelyke. Men zie Cicero ad Fantil. Lib. IX. Ep. 2. Horatius Lib. I. Sat. 1. v. 90. en aldaer de aentekeningen van Torrentius en Lambinus,en vooral Erasmus Chil.IL Cent. 1. Ad. 54. De fabel wordt gelooft haeren oorfprong daervandaen te hebben, dat Lynceus de eerfte zoude geweeft zyn, die het gout en zilver en andere bergftofFen in de mynen der aerde zoude hebben ontdekt, en verfcheide geheimen betreffende den loop der hemelfche lichaemen nagefpeurt, volgens het fchryven van Plinius Lib. II. c. 17. en Hyginus fab. XIV. en anderen. Zie Munckerus over Higinus, als mede den Catalogus Argonautamm door P. Burman gevoegt
|
|||||||||||||||||
|
"%
|
|||||||||||||||||
|
DE VYF ZINNEN. 233
naer de zon wendt, ja wiens gal [D]het gezigt verheldert, en de vlak-
ken en letfels der oogen wechneemt, gelyk ook die des arents te weeg brengt. Doch wy hebben veel liever den havik , dan den arent [ü] genomen, omdat de havik dikwyls een beek is van den hemel [F], mitsgaders van het licht, en toegewydt is aen de zon [G], die het licht en de lamp der werelt is. Deze (de zon nae- mentlyk) hiet by d'Egiptenaers Oziris, en wort by hen door dezen vogel, wegens de fcherpheit zyns gezigts, uitgebeelt, gelyk Plu- tarchus, in zyne Verhandeling van Izis en üziris ( i ), fchryft. (*)?*&' Dat het gezigt gemeenfchap met het licht, en den hemel heeft, wort 3?2" elders [H] door den zei ven Plutarchus beveiligt, daer hy zegt, dat, hoewel 'er eigentlyk maer eene werelt is, de zelve echter eenigszins is famengeftelten gemaekt uit vyf werelden, naementlyk uk de werelt der Aerde, des Waters, der Lucht, des Viers, en des Hemels,dien Ariftoteles de vyf de fubftantia of zelfftandtgheit noemt, gelyk de zelve hemel door anderen bet licht, en weder door anderen ather wort ge* heeten. Voorts zegt Plutarchus, dat 'er geene ontbreken, die de ver- mogens der zinnen op die vyf eerfte lichaemen, waermede ze gelyk in getal zyn, toepaffen 5 vergelykende het Gevoel by d'Aerde, om- dat die wederftaet} den Smaek by 't Water, vermits de hoedanighe- den der dingen, die den fmaek aendoen, door de vochtige fponsach- tigheit der tonge gevat worden} 't Gehoor by de Lucht, naerdien door het flaen der lucht de item en 't geluit worden gemaekt; den Reuk by het Vier, gemerkt die van een vierachtige natuur is, als zyhde eene uitwaefeming, door de hette veroorzaektjen 't Gezigt by den Hemel of het Licht, aengezien 't oog, het werktuig des gezigts} helder is,een zuiver kriftallynen vocht inheeft, en door Plato, in zy- nen
gevoegt voor zynen Vakrius Flaccus in V. Lynceus. Uit dit alles is het gemaklyk te
zien, dat de naem van dezen Lynceus is afgeleidt Van het woort Lynx, dat een' Lofch betekent, en aen hem gegeeven uit aenmerking van het fcherpziende ge- zicht van dit dier. Piè'rius Valerianus fchryft wel(2),dat veele zeggen, dat ook (2)Hier, de lofch door, of liever over de bergen tot inde valleien toemetzyn gezicht; door- L. XL dringt: maer het is zeker, dat dezen het vermogen van het gezicht van den lofch c. 40. met de fabel van Lynceus vermengen. [ D ] Gelyk ook het kruit Hieraciwn, of havixkruh, alzoo na dien vogel ge*
noemt. Altoos die kragt wordt 'er aen toegefchreeven door Horus Apollo Hierog. Lik L c. 6. en Plinius Lib. XX. c. 7. [E] Zie hiervan beneden het beelt Gezicht.
[F] Of de Havik gebruikt wordt als een beek van 't licht en den hemel, kaö
ik met geen zekerheit zeggen. Horus, ter gemelde plaets, en Piè'rius Valeria- nus ( 3 ), ftellen hem als een beelt van de Zon, van Godt, van voortrefFelyk- (3) Lib. heit, van hoogte, van laegte, en van veele anderedingen, by gemelde Schry- ^,. vers zelfs, met de reden daervan, na te zien. c. 1. « [G] Volgens Horus Hierogl. Lib. I. c. 8. en Mlianus Hifi. Anhn. Lib. X. c. 14. C^"
die'er deze reden van geeft, dat de Havik de eenigfte vogel is, die met de oogen récht tegen de ftraelen van de Zon opziet, en aldus opwaérts na den hemel zon- der eenigen hinder van zyn gezicht vliegt: dat ook Horus van hem getuigt in 't. VI. hooftftuk van dat zelfde boek. P^n om die reden fchilderden de Egiptenaeren
de zon dikwyls onder de gedaente van een' havik, omdat, Volgens den zelfden Horus, dit hemellicht de heerfchappy over 't gezicht voert, of,gelyk Plutarchus |
||||||||
|
de fnelheit van des zelfs vlucht, verbeeldende de fnelheit van den loop der Zonne. („4) De
|
||||||||
|
[H] Libro de h apud Delphos pag. 389.. extr. uit welken Schry ver al het vol. q8 ,
|
P'
|
|||||||
|
III Deel Nnn • &™<i7L
|
||||||||
|
234 D E V Y F Z I N N E N.
nen Timéus, des hemelfchen lichts en der itraelen deelachtigh wort
geftelt [Ij. Volgens den gemelden Plutarchus [K]wert het Gehoor by d'Egip-
tenaers door den haes verheelt. T>e haes, zegt hy, fchynt alk ander gediert in fixheit des gehoors te overtreffen: het welk door de Egïf tenders aen-
gende genomen is, tot daer gefprooken wordt van Plato.
[IJ In het tweede deel van dit werk heeft de Dichter Poot, in het lierfchry-
ven van het beek Vennaek, een gedeelte van het geen de Italiaen aldaer gezecht
had over het Gezicht, 't Gehoor, den Reuk, en den Srnaek, overgeflaegen,
oordeelende, dat het beter op de tegenwoordige plaets zoude kunnen te pas ge-
bragt worden; het welk ons dus verplicht het zelve hier in te voegen. Aengaen-
de het Gezicht dan zecht hy: " Het middel, waerdoor 't gezicht wordt veroor-
„ zaekt,is de Lucht: en het fenforium (de zinplaets van het gezicht) is het kriftally-
„ ne vocht, hetwelk met het waeterachtige vocht beflooten is tuflchen hetvlies-
„ je, tunica uvea, of het druivevhes, genoemt. De lucht, zeg ik, is het middel
„ des gezichts, omdat, na 't zeggen van den Filofoof, Senfibile, pofitum fuprafen-
(i)Com- « foriwn, non facit fenfationem : dat is, omdat dat geene, dat onder eenigen uiter-
ment.3. j» lyken zin valt, geftelt zynde boven de zinplaets, geene werking maekt. Maer
de Ani- „ hiertoe wordt zoo een middel vereifcht, als de lucht is, hoewel 't water of eenigh
ma- „ ander doorfchynend Jichaem 't ook kan zyn, gelyk alle de Filofoofen zeer wel wee-
„ ten: waervandaen Alexander Afroïldeiis (1) onder anderen zecht: Het gezicht wordt
CilCic »» ëmae& daerdoor, dat des zelfs fenforium {zinplaets) da verwen ontfangt, en aen de
de Nat. ■» ze^'üe ë'tyk ^ordt, willende zeggen, dat de zinplaets de gedaentens der verwen
Deor. ' 3, aenneemt, wordende dezelve vermenigvuldigt door de lucht, welke tuflchen
L. II. c. „ het zienlyke en de zinplaets van het gezicht is. De zin des gezichts i's onder
5-6 .&57. iy alle de vy f zinnen de edelfte en waerdighfte, en daerom (2) heeft de natuur
„ de oogen op eene verhevene plaets geftelt, dat is, in 't hooft, en wel in dat
„ deel, dat voorwaerts ftaet, werwaerts zich de menfch beweegt: en zy heeft
„ dezelve tot hunne beveiliging gewapent met oogenfcheelen , winkbraeuwen ,
,, beenen van rontom, en eene huit, die hen bekleedt. Het oog is farnengeftek
„ uit drie vochten, het kriftallyne, het glasachtige, en het waterachtige, en uk
„ vier rokken of vliefen. Het eerfte wordt geheeten ddnata of (het aengegroei-
„ de) of conjunBiva ( het vaftbindende) het tweede corma (het hoornvlies)
„ het derde uvea (het druivevlies) omdat het na de bezie van eene druif gelykt;
„ het vierde aracbnoïdes of reticulare (het fpinnewebs-of net-vlies) na de gelyke-
„ nifle van een net of fpinneweb : welk vlies onmiddelyk de drie vochten bevat.
„ Maer boven dat heeft de fnedige natuur, opdat het oog alle dingen zoudekun-
„ ri'en zien, en zich na alle kanten beweegen, voor het zelve zeven mufculen of
„ ipieren gemaekt, dat is, zeven werktuigen tot verfcheidene beweegïngen. De
„ vier eerfte beweegen het na boven , na beneden, na den kant van den neus ,v en
„ na den kant van 't oor; twee andere beweegen het fchuins, na den kant van de
„ oogleden ; en eene geeft aen het zelve de beweeging in 't ronde , gelyk Vefa-
„ iius, Vaflèüs, en vooral Galenus in het achtfte hooftftuk van zyn X. boek van
„ het gebruik der menfehelyke Deelen, zeggen. Deze Ipieren hebben ieder hae-
„ ren byzonderen naem, na dewerkinge, die zy doen: welke naemen ik kort-
„ heits halve overflae.
[KJ Sympos. Lib. W. q. 5. Zie ook Piè'rius Hier. L. XIII. c. 3. Om reden,
in de naeft voorgaende Aenmerking bygebracht, moeten wy hier invoegen, het geen in 't beelt Vermaek boven is overgeflaegen. De Italiaenfche Schryver hebben- de aldaer tot een beelt van het gehoor geftelt de luit, had gezecht, dat, dewylde luit twee klankgaten heeft, boogswyze gemaekt,daer 't geluk in gevormt wordt, (3)Hier. door de zelve niet ongevoeglyk fchynen te kunnen worden afgebeeldt de ooren, Lib.II. daer het geluk insgelyks in gemaekt wordt: en vervolgens de overeenkomft tuf- Ufflier. ^en de ooren en die klankgaten opmaekende,fpreekt hy 'er uit Celius Kurio Lib. ' Auguftinus ( 3 ) en Piërius Valerianus ( 4 ) verder aldus van : „ Want gelyk, wanneer VII. » inen deze of geene fnaeren op de luit flaet, de naefte lucht, bewoogen wor- c. 9. ,f dende, in deze twee openingen of geluitgaten der luite indringt, en in des zelfs hol
|
||||
|
D E V Y F Z I N N E N. 23?
êengemerkt zynde, zoo maelden ze in hunne heilige fchriften eenen haes
ter uitbeelding? van V Gehoor. De Reuk fL] wort by het zelve volk afgefchetft door den hont;
als welke £M], alleen door den reuk, verborge dingen ontdekt, de aenkomlt van vreemde menfchen verneemt, en ook die van zynen heere, fchoon hy lang zy van huis geweeft. Hy ruikt, op de jagt, waerheene het wilt getoopen zy, en vervolgt het totdat hy't aentrefte. En hier is het fpreekwoort vandaen gekomen, 't geen men gebruikt van iemant, die by uititek fyn van reuk is, naementlyk , Hy heeft eenen hontsneus. Voorts vint men van den fcherpen reuk der honden breeder befcheit by Xenofon, in zyn fraei boekje van de Jagt. Deze drie zinnen, over welke we tot dus verre fpraeken, zyn allen dieren niet gemeen. Want eenige zyn blint, en zelfs oogenloos: andere doof, en ook zonder ooren: andere zonder neusgaten en reuk; hóe- wel [N] de viflchen, niettegenftaende zy de leden of openingen des gehoors en reuks derven, echter hooren en ruiken. Den twee vol- genden «innen zyn alle volfchape dieren deelachrjgh, te weten Gevoel en Smaek. Aldus zegt Ariftoteles, in zyn boek van 't Slaepen enWae- ken [O], Alle dieren hebben gevoel en fmaeki behalve [alleen] de on- volmaehe. In deze twee zinnen overtreft de menfch alle [P] andere dieren $
„ holligheit , waerin ook lucht beflaoten is , te rügh kaetzende gduit voort-
„ brengt : alzoo gaet het ook met de ftem , 'die de lucht buiten 'onze ooren ,, beweegende ( want de ftem , of 't geluit is volgens Ariftoteles niet anders M dan een flaen der lucht) de zelve in de gaten der ooren . indryft; welke gena- „ dert zynde tot een zeker dun velletje, dat als over een' trommel gefpan- „ nen is, alwaer, na de overeenftemming van alle de Ontleedtkundigen , zich ,, twee beentjes bevinden , van welke t'eene een ambeelt en 't andere eenen ,, hamer gelykt, en aengeperft wordende door de kracht der lucht, die 'er buiten ,, is, tegens het gehoorvlies een' flagh maekt, en weergalmt in éen'e zekere na- ,, tuurlyke lucht, die 'er al van onze geboorte af binnen is gefloten, endoor „ middel van een zenuwtje der derde koppeling, dat na de hertenen hene- „ ftrekt, alwaer alle de zielekragten zyn, het gehoor maekt, gelyk dit Galenus „ in zyn tweede boek van 't Gebruik der Menfchelyke Deelen getuigt. [ L ] Om reden, hiervoor gemeldt, moeten wy hier ook zeggen, het geen in
"t beek Vermaelt is achtergelaeten. De reuk dan beftaet in zekere uitvloeifelen der Lichaemen, welke, volgens onzen Schryver in 't gemelde beek, „ in de neusga- „ ten door middel der lucht langs twee buisjes , tot dat einde door de natuur al- „ dus voortgebracht, indringende, tot het voorfte der herfenen opklimmen ,. en „ alzoo den reuk maeken: gelyk dit Ludov. Vaflaüs in zyne derde tafel der Anato- „ mie, en Galenus in zyn VIII. Boek van 't Gebruik der menfchelyke Deelen , aen- toonen. Eenige andere opmerkingen omtrent deze ftoffe zie men by Cicero de Nat. Denr. Lib. II. c. 57. [M ] Al het volgende van den reuk des honts is elk bekent, en hier overge*
nomen uit Piërius Hierogl. Lib. V. c. 28'. en Plinius Lib. VIII. c. 40. By de Egip- tenaeren was de hont ook een heelt van den reuk, doch om eene geheel andere reden, als hier wordt bygebracht, te weeten, omdat de hont zeer onderworpen is aen de miltziekte, en daervan of fterft of dol wordt, en die menfchen, die vol- komen miltziek zyn, geenen reuk hebben. Altoos zoo geeft ons dit Horus Apol- lo op Hierogl L. I. c. 39. Doch zoo dit waer is, zoude men uit aenmerking van de bygebrachte reden den hont moeten neemen voor een zinnebeelt niet van den reuk, maer van het tegendeel, [N] Zie Plinius Lib. X. c. 70.
[ O ] Cap. 2. Zie ook De Anima Lik III. cap. uit,
[P] Volgens Plinius L.X. c 69. Hiervan worden echter uitgezonden de Spin-
Nnn a *&&
|
||||
|
ï36 DE VYF ZINNEN.
dieren? maer in d'overige drie overtreffen andere dieren hem» Zoo
zegt Plinius [Q], dat de arent veel fcherper ziet dan de menfch, de gier eenen veel naeukeuiïger reuk heeft, en de mol ongelyk (hel- ler hoort,fchoon die met de dikke hooftltof der aerde bedekt [R] is: als mede, dat de oefter enkelyk het gevoel heeft, misdeelt zynde van alle d'andere [S] zinnen. Echter zou men kunnen zeggen, dat hy den fmaek ook" heeft, gemerkt hy door den dau wort gevoedt. 't Is gelooflyk, dat de Smaek allen dieren zy medegedeelt, omdat elk hunner door eenige fpysfjen in de fpyzen is fmaek) het leven onderhout, en ook hec een na deze, het ander weer na een andere fpyshaekt, na dat de fmaek van de fpys verfcheiden is: altoos dit merkt 'er Plinius [T] overaen} die nochtans zelf ook fchryft [ V ], dat men in 't uiterfte gedeelte van Indiè', omtrent den Ganges, zeker volk vint, Afiomi geheeten,dat geenen mont heeft, en by gevolg eet noch drinkt; levende deze luiden Hechts by de lucht, en voorts by den reuk, dien zy alleen door hunne neusgaten inhaelen, en waerom ze altyt geurige wortels, bloemen, en wilde appels met zich nemen, als ze wat verre reizen zullen, ten einde het hun nietzoude gebreken aen reuk. Maer dit zyn monlters [ W] der natuure, dien, de mont ontbrekende, noodwendigh ook de fmaek ontbreekt. Wyders, het verken heeft fmaek in alles, drek noch vuilnis uitgezondert, waerin het zich ook wentelt en vermaekt jdoch naerdien zulx een lelykeilok- luft[X] en byftere flordigheit is, hebben wy dit beeil hier achterge- laten, alsook de kraenen en kropvogels, dewyl die insgelyks beelce- nhTen der gulzigheit zyn. Filoxenus [ Y ] fcholdt de Natuur, omdat ze hem geen'langen [Z] hals, gelyk derkraene, had gegeven, ten einde hy het vermaek des fmaeksvan 't eeten en drinken te langer ge- nieten mogt. Het zelve verhaelt ook Athenéus [AaJ van eenen Me- lanthius. Maer om dingen te vermyden, die zinnebeelden van ge- breken en ondeugden zyn, nemen we eenen valk van die foort, wel- ke nekop en de Aep.'waervan de eerfle den menfch in 't gevoel, en de laetfte in den
fmaek, worden gezecht te overtreffen, in die bekende versjes, bygebragt in hec naeftvoorgaende beek. j*Q] Op de aengehaelde plaets.
[R j En het geluit daerenboven altyt na boven vliegt. In de zoo even gemel-
de versjes wordt ook het wilt zwyn geftelt den menfch in't gehoor te overtreffen. [S] Van 't gehoor echter fpreekt hy eenigzins met twyfel: Het è waerfchyn-
lyk, zecht hy , dat de Oefiers geen gehoor hebben: maer ah 'er gekit gemaekt wordt, plee- gen zy te duiken. En wederom in het 47. kap. zyn IX. Boek, ontneemt hy haer alle zinnen, geen eenen uitgezondert. Zekerlyk verkeert: wanc dat ze voelen, toonen zy klaer, wanneer zy open zynde zich op de minfle aenraeking toe- fluiten. [T] Lib. X. cap. 71.
[V] Lib. VIL cap. 2.
£WJ Zelfs geen monflers, maer nietigheden , uit enkele fabelen geboren. Pli-
nius verhaelt het op het credit van Eudoxus, van wien het bekent is dat meer diergelyke vertellingen in de werelt zyn gekomen. [X] Daer 't by gevolg ook liever een beek van is, als van den Smaek. Zie het
VI. beek der Gulzigheit I. D. -bl. 565. [Y] Zie Gyraldus Hiflor. Poet. Dial. IX. col 478. & 479. en Atbenceus Deipn.
Lib. I. c. 5. &f 6. en 't geen wy reets hebben aengetekent over 't eerfle deel der Gulzigheit I. D. bl. 560. • [Z] Want de langfte keel der menfehen is niet meer dan vier vingerbreet
lang, volgens Lucianus in Mgrinofub fin, £Aa] Ter plaetfe zoo even gemeldt.
|
||||
|
DE VYF ZINNEN. 23?
ke men Erodius [Bb] noemt; zynde dees vogel zeer dun van tong
en fyn van fmaek: 't welk onder andere ook hieraen blykt, dat hy, hoe groot zyn honger ook zy, naer Gregorius [Cc] getuigenis-, ech- ter geen vuil aes begeert te nutten, maer zich onthoudt, tot dat hy een' fmaeklyker buit vint. Het zal niet ondienftigh zyn, een weinigh van de tonge, gemaelt op 't fnoer waeraen de valk valt is, te fpre- ken. Men ftaet niet algemeen toe, dat de fmaek in de tong zy: want eenigen plaetfen hem in 't gehemelte des monts s anderen in de tongj weder anderen, beide in 's monts gehemelte en in de tong. M. Tul- lius Cicero geeft te kennen, dat hy den zelven aen het gehemelte des monts toeeigent, daer hy aldus fpreekt [Dd]: Terivyl Epikurus doop 't gehemelte oordeelt, wat bet beft zy, beef't hy naer't gehemelte des hemels* gelyk Ennius zegt, niet opgekeken. Elders fpreekt de zelve Cicero [E e] van een Vermaek, dat door 't gebemelt, en door d'oor en ontfangen wort; verftaende de genoeglykheit, die door fmaek en gehoor wort genoten. Quintilianus, t'onvrede , omdat men de kinders vroeger in 't kennen van koftlykheden en lekkernyen, dan in 't fpreken, on- derwees, laet zich aldus hooren [Ff]: Het kint kan zyn allereerfte woorden noch qualyk uitbrengen, of bet kent al fcharlaken, en eifcbteen purperen kleet. Wy onderwyzen het gebemelt eer dan den mont. Hier verftaet hy insgelyks door het gehemelt den fmaek en het naeukeu» righ proeven van lekkere fpyzen, gelyk door den mont het welfpre- ken. En Horatius, gewach makende van de groote verfcheidenheit des fmaeks, zegt, [Gg] dat men naeulyks drie gaften by malkanderen kan hebben, o f ze ver/c billen in den zelven, en verkiezen voor hun ge- hemelte dingen, die van elkander zeer wydt onderfcheiden zyn. Ande- ren fchryven den fmaek zoo wel aen de tong als aen 't gehemelte toe, zeggende, dat de zin des Smaeks de fmaekende deelen met de tonge en t gehemelt vat. Zoo zegt Plinius [Hh], T)en Jmaek hebben andere fchepfels in 't voor (Ie deel der tonge, maer de menfch ook in 't gebemelt. Anderen, onder welke ook Laktantius [li] is, en met wie wy het houden, willen, dat niet het gehemelt, maer de tong alleen proeft en fmaekts
[Bb] Zie van dezen vogel, 't geen door ons gezecht is I. D. bl. 36. Aenrn..
W. en bl. 249. Aenm. B. [Cc] By Bartholom. Anglikus De Propriet. Rer. Lib. XII. c. 20.
[Dd] De Nat. Deor. Lib. II. c. 18- Dum palato quidftt optimum, Epicürus/a-
dicat, cozli palatum, ut alt Ennius, non fufpexit. Als Ennius Zecht, na 't gehemelte des hemels , ziet hy op de bogtige holligheit des hemels, die zich bóveh de aer- de vertoont, na welkers gelykenifïe ook het gehemelte des1 monts gehoemt is. De Grieken noemen zoo wel 'c een als 't ander ougaw [o«ra«oj] of hemel, met een' en den zelfden naem. [Ee] De Finib. Lib. IL C. 10. Qua voluptas palatopercïpiatur, qua auribus.
[Ff] Inftitut. Orat. Lib. I. c. z/Nondum prima verba exprimit infans, £ƒ jam
coccwn intelligit, jam conchylium pojcit. Ante palatum eorum, quam os, inftituimus. [G g ] L. II. Ep. 2. v. 61. Tres mini convivse prope dhTentire videntur,
Pofcentes vario multum diverfa palato.
Noch een ander exempel voegt de Italiaen hierby uit Gellius Lib. XV. cap. 8. dat
aldaer kan nagezien worden. [Hh] Lib. XI. c. 37. Intelleftus faporum efl ceteris in prima lingua, hommiiS'm
palato. [ I i ] De Opificio Dei cap. 10. Nam quod attinet ad faporem capJendum; fallitur,
quisquis hunc fenfum palato inejje arbitratur. Lingua tfi enhn, qua fapores fentfuntur, nee
III. Deel. O o o tarnen
\
|
||||
|
DE V Y F ZINNEN.
|
|||||||
|
238
|
|||||||
|
froaekt} en ook niet de geheele tong, maer de randen der zelve,die,
zeer dunvelligh zynde, den fmaek aennemen. Ariitoteles oordeelt, in zyn I. boek Van de Dieren [Kk], dat de kracht des fmaeks by- zonderlyk in 't voorite deel der tonge haere plaets heeft. Daer zyn ook Filozoofen j die het werktuig en den oorfprongk dezes zins in een velletje onder de tong, en onder 't fpongicuze en poreuze vleefch op 't oppervlak der zelve ftellen. En vermits zy zeggen, dat 'er ookdier- gelyk een velletjeaen 'tgehemelt wort gevonden,zoo is dit de reden, dat veelen den fmaek zoo wel aen dat bovendeel des monts, als aen de tong, ja aen die beide te gelyk toefchryven. Ariitoteles gewaegt van zekere foort van viffchen, die tongeloos zynde, den fmaek met hun montgehemelt, dat vry vleefchigh is, vatten. De keel is ook den fmaek deelachtigh, en zoo zegt Cicero [LI], dat de fmaek woont ter plaetfe daer de fpys en drank doorgaen. Doch hierom behoeft men geen ander zinteken des fmaeks uit te denken dan de tong} want in de zelve is het begin des fmaeks gelegen, en zy alleen is de beweeg- fter van dezen zin. Maer de verdere aengenaemheit en genoeglyk- heit der dingen, die men eet of drinkt, bettaet in het doorzweigen , alswanneer ze onder het nederzakken de keel raken. En daerom wenfchte Filoxenus, de zoon van Erixis, om eenen hals, niet korter dan die der kraenen, ( verhaelt Ariitoteles [Mm] ergens) opdat de lieflyke fmaek der fpyzen hem daerin te langer mogt itreelen: ge- lyk wy ook airede gemelt hebben. Doch de tong" verwekt den fmaek en deelt [Nn] dien mede aen 't gehemelf ,vanwaer hy,door de keel zakkende, teniet gaet. Waerom men, in Ariitoteles befchryving (i)Lib. Van de Natuur der Dieren (i) leeft, dat de tong eene dienaeres I.c.8. des fmaeks is: weshalve wy dezen zin, onzes achtens met reden, der tónge toeëigenen, en die op het vierde fnoer ftellen als een beelt des ömaeks. Het
tarnen tota: nam part es ejus, qucefunt ab utroque latere teneriores, faporem fubtiUIJhnis fen-
fibus trahunt. dat is: want wat het ontfangen van den fmaek belangt; hy bedriegt zich , al wie meent, dat de zin des fmaeks in het gehemelte geplaetji ir. Want het is de tong, door welke defmaeken geproeft worden, en egter niet de geheele tong: want des zelfs teder (tl detlen, die aen de beide zyden zyn, trekken den fmaek door bet allerfynfte gevoel na zich. [Kk] Cap. ii. by Betulejus in zyne Aenmerkingenover de aengehaeldeplaets
van Laktantius: uit welke aenmerkingen de meefte plaetfen, bier vooren byge- bracht, ontleent zyn. [LI] De Nat. Deor. Lib. II. cap. 56. Guftatus, qrn fentire eorum, quibus vefci-
mur, genera deberet, habitat in ea parte oris, qua efculentis & potulentibus iter natura pa- tefecit. dat is, de fmaek, die de foorten der dingen, die iü^ nuttigen , zoude moeten mer- ken, woont in dat gedeelte van den mont, daer de natuur den wegh heeft geopent voor de dingen ,. die wy eeten en drinken. Voeg hierby ook Ariitoteles Seli. XXVIII. Probl. 7. aengehaelt door Gellius Lib. XIX. c. 2. volgens de aenwyzing van den gemelderi Betulejus over Laktantius : en uit het Italiaenfch den zelfden Ariitoteles Lib. IV. de Partib. Animal. c. 11. [Mm] Ter plaetfe zoo even aengeweezen, en wederom Ad Nicom. Lib. III. c.
10. Het is de zelfde, waervan een weinigh te vooren in dit beek gewach ge-
maekt is.
[Nn] Het geen wy boven gezecht hebben dat in 't beek Vermaek h overge-
,l)Uh üaegen, beftaet hierin: " 's Menfchen tong, alhoewel vereenigt en famengebon-
II De' " de°'» is nochtans dubbel en tweevoudigh, gelyk alle de andere werktuigen der
Ufo j» zinnen, volgens Galenus (2) zeggen, ook zyn. Zy heeft drie foorten van
Part. ,, musculen of ipieren, waervan eenige haer om hoog na 't gehemelte des monts
op-
|
|||||||
|
DE V Y F ZINNEN, 239 '
Het Gevoel is buiten twyfel allen dieren gemeen* al waren ze ook
ontbloot of misdeelt van alle de andere zinnen. T)e zin des gevoels is ïfeenigfte, die gemeen is aen alle levende fehtffels, zegt Ariftotels [ O o ]. De zelve zin verfpreit zich door 't geheele lichaem, het welke, door 't middel van't vermogen des gevoels, de kracht der dingen, die ge- voelt worden, ontfangt en verneemt. Het voorwerp des gevoels nu, zyn de eerfte hoedanigheden, als koude, vocht, hette, en droogte. Zoo fpreekt Cicero,in zyn II.boek Van de Natuur der Goden [Pp] , Het gevoel is door 't ganjcbe lichaem gelykmaetigh 'verbreidt, zulx dat ivy alle Jlagen, en alle de te hevige aendr ingingen van koude en hette, kunnen voelen, flierby komen voorts de tweede hoedanigheden,nae- mentlyk het weeke, het harde, het ligte, het zwaere, het zachte, het gladde, het ruwe, en hetfcherpe. Hoewel nu 't gevoel hethee- le lichaem door plaets heeft, zoo is het nochtans voornaementlyk in de handen, waermede wy alle dingen taften en aenvattenjen wy beel- den het zelve af door den aep, als een dier dat den menfch zeer ge- lyk is, vooral in handen, vingers, en nagels,met alle welke leden hy alles aenraekt, vat, betaft, en als handelt, bootfende de gebaeren der menfchen hierin naer: om het maken van welke geften en vervèelen- de gebaeren met de handen, Miniskus [Qq] den toneelfpeler Kal- lippides;en Demofthenes zynen wederftrever Éfchines [Rr] , Aepen noemden,
„ optrekken, andere haer nederwaerts beweegen, en weder andere haer aen bei-
„ de zyden rontom doen gaen. Behalven deze fpieren heeft ze ook twee foorten ^ „ van zenuwen; van welke de eene, van de zevende koppeling der herfenen af- „ komende, de vrywillige beweeging aen de gemelde fpieren geeft: de andere „ foort van zenuwen, komende van de derde koppeling des breins, verfpreidc „ zich door het eerffce vlies der tonge,en dient om de fmaeken,die de tongvoor- „ komen, te onderfcheiden. In deze laetft genoemde zenuwen is het fenforium, ,, of de zinplaets van de fmaeking, gelegen; wordende de fmaeken langs die ze- „ nuwen ook door 't gehemelte veripreidt. Het middel wyders (eene zaek, die „ in alle de zinnen noodigh is ) is in den fmaek het eigen vleefch der tonge; en „ tot dat einde heeft de natuur haer zoo week en fponsachtigh toegeftelt, op- „ dat ze in zich zoude kunnen ontfangen alle fmaeken, die in de eetbaere dingen „ van de eerfte en tweede hoedanigheit, welke in de zelve gevonden worden, „ voortkomen: het welk op wat wyze toegaet, laete ik na te zeggen , omdat „ het Plato in zynen limans gedaen heeft: en het is genoeg aengeweezen te „ hebben, dat de fmaeking, door de zenuwtjes, waervan wy melding maekten, ,, in de tong gefchiedt. Dus verre het overgeflaegene. Voorts bericht ons Pië- rius "Valerianus ( i), dat de Egiptenaeren den fmaek niet in het voorfte deel der (i)Hier. tonge , gelyk Arifloteles, maer in het achterfle fielden , fchilderende daerom, Lib. als zy wilden te kennen geeven, dat iets eventjes gefrnaekt en niet volkomen ge- xxxiii. proeft was, eene tong, die tuffchen de voorfte tanden een weinigje uitquam: C"H> daer zy in tegendeel de volkomenheit van den fmaek willende aenduiden, het voor- fte deel van den keel, vaft zittende aen het achterfle van de tonge, afmaelden, zynde van gevoelen, dat de volmaektheit des fmaeks in den wortel of 't agte^fte deel van de tong zit. [Oo] De Anima L. I. c. 3. Zoo ook Plinius L. X. c. 71. die echter meent,
dat men het zelfde ook van den zin des fmaeks moet vaft ftellen. , [Pp] Cap. 56. TaSlus toto corpore aquabiliterfufus efi, ut omnes ittus ommfque nimios
& frigoris &? caloris appulfusfentirepojjimus. . _ . ; ,/. ,,: : [Qq] By Arifloteles de Poëtica cap. 26. Miniskus zelfwas mede een toneel-
fpeeler. Zie Fabricii Biblioth. Gr. Lib. IL c. 19. Vol. Lp. 671 & <584« Plutarcbi Apopbth. Lac. p. 212. en Ccelii Rhodigini Ant. LeEi. Lib. XI. c. ió. [Rr] Omdat hy in zynen jongen tyt in het fchouwburg tragedien gefpeelt
O o o 2 had-
|
||||
|
DE V Y F ZINNEN.
|
|||||||
|
240
|
|||||||
|
noemden. Zulke gebaeren met de handen, of liever voorpooten,
maken ook de meerkatten ; doch wy hielden beter het gevoel uit te beelden door den aep, ten aenzien zyner gelykheit van gedaente met den menfch, van welke de Poëten, als [SsJ Ennius,Ovidius, K!au- dianus, en andere dikwyls fpreken Dus hebben wy dan de vyf zinnen des lichaems teffens in een beelt
famengevoegt, dewyl het nodigh is, dat ze alle in eenen perfoonof dier aenmalkanderen gehecht en verknocht bly ven 1 gemerkt het lic- haem,wanneeraen't zelve Hechts eeneenige zin ontbrak, onvolmaekt en misltelt zoude zyn, juilt gelyk een muZykgereetfchap, daer eene fnaerafis. Men kan ook afzonderlyk eiken zin, met zyn fnoer en gedierte 'er aen, vertoonen; gevende in zulk eene gelegentheit den beelde des Gezigts een bosje venkel in de ilinke hant> omdat het lap dezeskruits de duifterheit der oogen opheldert, en 't gezigt verlterkt. Plinius zegt [Tt ], dat de venkel eenen naem heeft gekregen door de (langen , omdat ze door 't gebruik van dit groen 't verloren gezigt weder bekomen:zoodat men naderbant daerdoor heeft ontdekt, zegt hy vorder, dat het den menfche me aen het gezigt voordeeligh is. Den beelde des Gehoors kan men een' tak van witte popelieren, of een mirtetelg toevoegen, omdat, volgens het fchryven van den zelven Plinius [Vv], warm fap van zulke popelboomen de pyn der ooren verlicht: of den mirt, omdat de oli [Ww], die uit de bladeren en bezien dezes booms gedrukt wort, de ooren, door eenige druppels daervan 'er in te doen, zuivert. By het beelt des Reuks kan men be- quaemlyk roozen te pas brengen, aengezien die, boven alle ander ge- bloemt , een liefliken geur van zich geven. Der beeltenifle desSmaeks kan men eenigh ooft ter hant itellen, omdat, fchoon het zelve ook heel genoeglyk te zien en te ruiken valt, het einde en oogmerk in 't zelve nochtans de fmaek is. Het beelt des Gevoels magh men billyk op de ilinke hant tegens de bord een armelyntje en eenen egel doen houden, om dus twee verfchillige hoedanigheden des gevoels uit te beelden, naementlyk de fcherpe en de zachte; het welk dusdoende ge-
had. Toneelfpeelders nu bootzen door dë beweeging van handen, en door ande- re gebaeren dat geenena, dat zy, als door anderen gefchiedt, verbeelden. Zie de Aentekeningen van Olearius over Philojiratus de Vitis Sophiftarum Lib. II. n. 9. p. 584. Pierius H'wrogl. Lib. VI. c. 18. en Era/mus Chil. II. Cent. 8- Ad. 95. hoe- wel deze twee laetfte eene andere reden van de gemelde benaeming bybrengen. Op de eigenfte wyze noemt Markus Regulus by Plinius Secundus Lib. I. Ep. 5. Ruftikus Arulenus een' aep der Stoifche Fihfnofcn: en wat is 'er bekender, dan dat Makrobius een aep van Gellius genoemt wordt, dien hy overal nabootft, dikwyls met de zelfde woorden. [Ss] Naementlyk Ennius by Cicero de Nat. Deor. Lib. I. c. 35. Ovidius Met.
Lib. XIV. v. 91. Claudianus in Eutrop. L.I. v. 303. en Q. Serenus Sammonicus de Me- dicina v\ 825. Doch alle deze plaetfen behelfen niets anders als de gelykheit, die 'er is tufTchen een' menfch en een' aep: welke gelykheit ik niet zie op wat wyze den aep kan doen zyn een zinnebeelt van 't gevoel. Zoo dit beeft in tederheit en naeuwkeurigheit van den zin des Gevoels de andere dieren overtrof, dan was de beeldenfpraek ongetwyfelt goet: doch dat moeft eerft beweezen worden. [Tt] Lib. XX. cap. 23. Foeniculum nobilitavere ferpentes gujtatu, ut diximus,fe-
neeïatn exuendo ,ocuIorumque aciemfucco ejus reficiendo; unde intellectum eji, bominum qupque ealiginem pmcipue ee Ievari. [Vv] L. XXIV. c. 8. Pcfuli albce. ... foliorum fuccus calidus awium dolori prodeft.
[Ww] Het zelfde getuige Plinius Lib. XXIII.cap. 4. van de Amandel oli,met
•eenige andere dingen gemengt, en op zekere wyze toebereidt. |
|||||||
|
DE VYF ZINNEN, 241
gefqhiedt, zynde-de egelfcherp enftekeligh, d'armelyn integendeel
zacht en molligh om te voelen. JT GEZIG T.
EErl Jongeling, die op zyn rechte hant eenen gier, en in
de flinke een' lpiegel houdt. Onder 's beelts arm ziet men eenen ichilt, waerop een arent met twee of drie jongen, die de zon fterk aenkyken , verheelt is. Men Jeeft 'er deze woorden by, Cognitionis via, dat is, Middel om te kennen. De fpiegel vertoont, dat die edele hoedanigheit des gezigts niet
anders is dan eene bevatting, welke ons oog , 't geen helder is,gelyk een fpiegel $ of doorfchynende, gelyk het water, maekt van de toe- vallige zigtbaere gedaentes der natuurlyke lichaemen ; ontfangende [ A] die in zich op geen andere wys, dan een fpiegel de zelve ont- fangtj en brengende de zelve tot den gemeenen zin, en vandaer tot de verbeelding, die de bevatting maekt, hoewel ze dikwyls valfch is: en hieruit ontilaet de zwaerigheit in de wetenfchappen en kenniffen, die de verfcheidenheit der zaeken betreffen. Uit het bovengezegde leidt Ariltoteles de edelheit dezes zins af, dien hy oordeelt, dat veel gemaklyker dan d'andere zinnen, eenen toegang opent tot de diepe geheimeniflen der natuure, die in de eige zelfltandigheden der dingen begraven zyn,en die hetverftant door deze middelen in 't licht brengt. De gier is hier geftelt in naervolging der Egiptenaeren,by wie, vol-
gens Horus Apollo [B], deze vogel een beek des gezichts was. De arent is, naer hec getuigen der naerllige opmerkers, gewoon
zyne jongen tegens de zon te Hellen, uit achterdocht [C], of hem dezelve miffchien niet wel mogten^ verwhTelt zyn. Als hy dan ziet, dat ze de kracht der zonneitraelen ënbez weken in hunne oogen ver- dragen, [A] Zie het gezegde over het voorige beek, en voeg 'er by Fernelius Univ.
Med. Lib. VI. cap. 10. [B] Hierogl. Lib.I. c. ii. Voor reden van die beeldenfpraek geeft hy, dat de gier
het allerfcherpfle van gezicht is onder alle de dieren, ziende met den opgang der zonne na het Wellen, en met des zelfs ondergang na het Ooften, en in een' rui- men afilant met zyne oogen onderfcheidende, het geene hem tot fpys-en yoetzel A) vj<j noodigh is. Zie ook Piè'rius Hierogl. L. XVIII. c. 7. Daer zyn 'er, die gémeenc Fefhjs ' hebben, dat 'er ook by Job kap. XXVIII. v, 7. van den gier met zinfpeelingop 'mAqui. de fcherpheit van des zelfs gezicht, gewach gèmaekt wordt, in deze woorden: /«ƒ,& Ds roofvogel heeft het pat niet gekent, en de ooge des giers heeft het niet gezien. Doch Voffii dat hier gier vertaelt is, hebben,onze Nederlantfche Overzetters vertolkt kraeie. ?tym- [_C] Wie zal zeggen, wat de Arent denkt? Andere meenen, dat hy die jon- }"p?*'*
gen, die de flraelen der zon in hun gezicht niet kunnen verdraegen, aenmerkt Hier. f' als van hem ontaerdende, en daerom uit het. neft wegwerpt: waervan gefpro- L.Xlx. ken is I. D. bl. 311. Aenm. A. Doch dit opzien tegen de flraelen der zon is ei- c.ai, gj gentlyk een bewys van een flerk en onbezweeken, en juifl niet van een fcherp Hier, en fnel gezicht, dat hier vereifcht wordt. Maer dit is ook zoo byzonder in den ~°1- . Arent, dat fommigen der Ouden gemeent hebben, dat hem den naem van Jqui- J^"JQ la wegens de fcherpheit (1) van zyn gezicht gegeeven is: welke gezecht ta° '£ III Deel. Ppp 'o. wordt ra.
|
||||
|
'T G E Z I G T.
|
|||||||||||||||||
|
242
|
|||||||||||||||||
|
dragen, zoo behoudt hy ze, en voedt ze op. Maer bevint hy het te-
gendeel in hen 3 zoo dryft hy ze wech als een ontaerdt baftertgebroet. Hieruit ltaet te leeren, dat dit zonderling vermogen, (naementlyk het gezigt) wanneer het niet gericht wort tot een edel einde, en tot- het oefenen van loflyke daden, Hechts tot fchade en fchande des ge- bruikers, of eer misbruikers, itrekt. En miffchien heeft het ook,om zulk averechts gebruik des gezigts, in Italië en andere geweften van Europa,ten tydevan d'oproeren der Wandalen,veelejaeren geduurt, dat voornaemen heeren, die zich aen Godt en menfchen misgrepen hadden , de oogen wierden uitgefteken, ten einde ze dus blint, in elende zouden leven. Men zou by dit beek ook gevoeglyk eenen lynx of lofch [D]kun-
nen plaetfen, om daerdoor de fcherpheit des gezigts aen te duiden. , . „ wordt (1) zoo groot te zyn , dat, wanneer hy zoo hoog in de lucht is opgevloogen,
rnerus°" ^at ty. buiten 't bereik van 's menfchen oog geraekt is, hy egter kleine visjes in de &Au- zee, ziet zwemmen, en jonge haesjes en konyntjes onder de flruiken ziet liggen, guftin. Wat 'er van zy, het is zeker, dat hy boven mate fcherp van gezicht is, gelyk apud ook getuigen Plinius Lik X. c. 3. £ƒ 69. en Ariftoteles Hifi. Animal. Lik IX. c. 32. Voff. En hierop ziet ook Horatius ( 2 ), wanneer hy die geenen berifpt, die, daer ze ( H 'h voor ^unne eigene gebreken blint zyn, in de mijjlagen van hunne vrienden zoo fcherp I SatV toiz'en a^s een óreitöof-eeheflang. En zoo zyn wygewoon te zeggen, dat iemant met v'_ 27\ Arents oogen toeziet, wanneer wy te kennen geeven, dat hy ten allerfcherpfle toe- kykt, en zyn gezicht overal op het naeuwkeurigfte laet heen gaen. Om die zelf- de fcherpheit des gezichts van den Arent, meenen fommigen, dat men aen den Euangelill Johannes een' Arent heeft toegevoegt: omdat hy naementlyk door de ( „j y, fcherpte van het oog zyns verflants boven anderen is doorgedrongen (3) tot in Pier. & de diepflè geheimen der hemelfche zaeken en der Goddelyke natuur. Uit de aen- Hier. gehaelde plaets eindelyk van Horatius blykt, dat ook de Jlang een bequaem zin- Colleft. nébeelt kan zyn van het Gezicht, dat in dit beeft zoo fcherp is, dat de Grieken locis net ggjve daerom den naem van draco hebben gegeeven, afflammende van een |
|||||||||||||||||
|
CIt
|
|||||||||||||||||
|
woort, dat zien betekent: gelyk de Uitleggers van Horatius niet hebben nagelae-
ten aen te merken, f D] Hiervan is gehandelt óver 't voorige beelt. . 'T G E H OOR.
|
|||||||||||||||||
|
T
|
Er betekeriiflè des Gehoors fielden d'Egiptenaers een
iliersöor, ..... v |
||||||||||||||||
|
Omdat, volgens het fchryven van Horus Apollo [A J, als 'er eene
koe togtigh is, het welk, naer zyn zeggen, niet langer dan drie uu- ren duurt, zy dan geweldigh loeit: en als in dien tyt de ftier nietby haer komt/t welk echter zelden gebeurt,zoo wil zy zich tot het teel- werk niet voegen,dan na het verftryken van zekeren vallen tyt. Daer- om is de ftier, op't hooren van dat geluit, aenftonts gereedt, zegt de eigen Schryver, en komt naer de koe toeloopen. Mogelyk wil dit te kennen geven, dat wy ernftiger en oplettender dan naer flechte dingen, moeten omhooren en luifteren naer 't geene ons tot onder- houdt en duur f trekt, en ons dan, op zoo goet eene manier als mo- gelyk is, tot het zelve fpoeien. En opdat men deze beeltenis te beter kenne, kan men iemant fchilderen,die het oor eenes ftiers in dehant hebbe. ... _A.N- [ A] Hierêgl Lik L c. 47. Zie ook Piërius Valerianus HierogU Lik III. tap. 7.
en onze Aenmerking over 't volgende beelt. - i |
|||||||||||||||||
|
'T G E H O GR. 243
A N DE R S.
|
||||||||
|
't
|
||||||||
|
G^Ehoor wort ook afgebeelt als eene Vrou, die op een
f luit flaet, en ter zyde van wie men een hart ziet leg- eren rAl, dat 'er na luiftert. '.,... .'. ■ .. ; ■ •...' ■ , -bun
[AJ Wy hebben reets boven op bl. 231. aengetekent, dat de Egiptenaeren , r
door deze beelteniffè, te weeten, een Hart, en by het zelve een man, die op de fluit fpeelt, te kennen gaven een' menfch, die door vleiers bedroogen wierdt:, omdat het Hart na het lieflyk geluk van het fpeelen met zoo een groot vermaek en aendacht luiftert, dat het door de jaegers gemaklyk gevangen wordt: gelyk 'er Horus van fpreekt Hier. Lib. IL c. 91. Het zelfde zeggen ook Mlianus Hifi. A- öj nim. Lib. XII. c. 46.enArijtoteles Hifi.Animal. Lib. IX. c. 5. die de manier, hoeda- ••'- nigh alles in dat vangen toegaet, beide befchryven. Ten aenzien nu van de beel* ',P denfpraek van 't Gehoor oordeelt Piërius Valerianus (1), dat daertoe bequaemer (ijHiër, is de Stier, waervan in 't voórige beelt, als het.Hart: omdat de ooren van den Lib.IIL Stier altyt over eind ftaen, en daerom altytópen zyn om het geluk te ontfangen, c. 7. & daer de Harten hunne ooren dikwyls laeten hangen , en dus voor 't geluk fluiten: L- VII. waervandaen Plinius (2): quum arrexere aures, acerrimi' ccuditiis; qumn remifere,c' ?• furdi, dat is, als zy de ooren hebben opgefioken, zyn zy zeer fcherp van -gehoor; maeryirf doof, als zy de zelve hebben laeten hangen. En Ariftoteles ( 3 ): indien het Hart de boren c. ,,', over eind houdt, hoort het fcherp, en men kan het zelve niet bedriegen : maer indien het de .zelve, loet (3 jLo- hangen, zoo wordt het verrafi. Als dieren van een fcherper gehoor dan anderen co ci- geeft de Scholiaftes van Ariftofanes op den Ezel,, en boven dezen den;Muis, taf°- volgens de aenmerking van Piè'rius VaJer^arius ^(ygL:JjoZ'X^^!c.^fi^^S' kende versjes aengehaelt boven'op bl. 231. wordt als een dier, dat den 'menfch overtreft in fcherpheit van gehoor; geftelt het wilt zwyn : waervan" my niets byzonders bekent is, behalven dit alleen, dat Elianus(4 } 'èr van verhaelt, dat(4)Loc.' des zelfs oor op gelyke wyze door 't flukfpeelen wordt geftréelt, en het beeft cit. zelf gevangen , als zoo even van het Hart gezecht is. Eindelyk als een beelt van 't Gehoor ftelt Horus Apollo (5) eene geit, en meldt tot,reden daervan, dat de/.\fjjer> zelve en door de neusgaten en door de ooren den adem haelt: maer omdat deze reden niét Lib. II." fluit, meent De Pauw niet te onrecht, dat de leezing by Horus bedorven is. c. 68. DE RE U K. I ; »
En Jongslee, dat in de flinke hant eene zalfkruik j en 'm
de rechte een' ruiker of bos van Uoethm. hou^i1,: '^ri kleet is groen, en beftikt met roozen en ander bjoerngewas-, en men ziet eenen hont, van 't ila0h;dat men.brakken noeint, by 's beelts voeten/'. ''_'[]'.,_'";/'.. r"dnt'/ud ""'■'. •■:'■:■■'; ».".=■'■ n-mvï p^ De zalf bus beduit den reuk, die door kunft verwekt w'orti ;eh::Hls bloemruiker den natuurlykeii. /; : 7; . 't De brak [ A] wort hier geitelt, omdat, fchoon het reukvermogen
in alle honden wondergroot is, het zelve nochtans klaerft en meeft befpeurt wort in de brakken, die door enkel hunnen reuk het wilt opdoen, hoe zeer ook 't zelve zich hebbe verborgen: ja alleen op den reuk ziet men hen dikwyls blyken van blyfehap toonen over de aen-
[ A] Zie boven bl.235. In de bekende versjes, nu zoo dikwyls gemeldt, zien
wy, als een' vogel, die den menfch overtreft in fynheit van reuk, den Gier voor-
! .T " Ppp 2 geftel£:
|
||||||||
|
DE REUK.
|
|||||||||||||
|
244
|
|||||||||||||
|
aenkomfl en nabyheit hunner meefters , van wie zy anders geene
kuntfcbap hebben. Zyn kleet is groen, omdat men uit de groene bladeren de jonge
en weiruikende bloemen plukt. geftelt: en dat ruft op het getuigenis van Plinius Lib. X. c. 69. en de Outva/ters
Hieronimus en Ambrozius zeggen ( 1), dat des zelfs reuk zoo fterk is, dat hy daerdoor zelfs de lyken aen geene zyde der zee ontdekt. |
|||||||||||||
|
(i) A-
?ud.
ier. Val. L. XVIII. c 7. & fubjec- tum ei Com- mentat. Hori ad L. I. c. 10. p.23. |
|||||||||||||
|
DE S M A E K.
E Ene Vrou, die aen den rechter arm eenen korf draegt,
gevult met verfcheide vruchten; en hebbende een' per- zik in de flinke hant. De Smaekis een van de vyf zinnen des lichaems, zynde even als
vyf deuren, door welke de denkbeelden en bevattingen tot de ziel intreden, aen wie zy hunnen raedt, dikwyls ten nutte, maer nogh meermaet ten verderve , mededeelen. Zoo laet zy zich bedriegen door den valfchen fchyn der dingen, die haer voorkomen, en welke niet zelden leugenachtige befpieders en aenbrengers zyn, door wie veel quaets voor dezen en geenen wort gebrouwen. In 't byzonder wer- den d' Epikuritten byfter Hecht van zulke hnnnefpions gedient: want die deden valfch verflagh, en maekten hen dietfch [A], dat, met verwaerloozing van eere en achting, zich aen brafferyen en gulzig- heit te verflaeven, een heerlyke zaek was. Zy heeft by zich verfcheidenheit en verfchot van vruchten, alswel-
ke den zin des Smaeks, zondereenigh middelvan kunft, verfcheident- lyk aendoen: en de perzik wort in dusdanigh eene gelegentheit dik- wyls door d'Ouden [B]gebruikt. [A] Hiertoe behoort de plaets van Cicero, boven aengehaelt op bl. 237. Dat
evenwel Epikurus zelven die blaem te onrecht is opgelecht door zyne vyanden de Stoïfche Filofoofen, hebben wy boven aengeweezen I. D. bl. 221. Aenm. D. [B] Wie hy door Ouden hier verftaet, is my bezwaerlyk te bepaelen. Zoo
hy 'er oude Schryvers door meent, bekenne ik niet te weeten, wie de zelve zyn. Doch dat in de gemeene Schilderyen der vyf Zinnen de Perzik veeltyts by 't beelt des Smaeks vertoont wordt, is eene zaek die elk weet: doch die men daeromniet op de rekening van oude en geachte Schryvers moet ftellen, hoewel ik den Per- zik by den Smaek geenzins arkeure > als zynde eene zeer aengenaeme vrucht, die voor de tong lieflyk is en den Smaek byzonder aendoet. Voor een dier van een' zeer fynen Smaek hebben wy boven in de bekende versjes gezien den Aep, en niet quaelyk, zynde het bekent, hoe kies en keurigh dit beeft is in het proeven van dat geen, het welk hem gegeeven wordt, terftont wegwerpende dat hem niet aenftaet, en met doorileekende blyken van genoegen opeetende, alwat hem lekker voorkomt. |
|||||||||||||
|
< \>
|
|||||||||||||
|
HET
|
|||||||||||||
|
HET GEVOEL. 24;
HET GE VOEL.
MAef hiervoor eene Vrou, die op haer' flinker arm, wel -
ke bloot is,eenen valk heeft zitten,die 'er zyne klaeu- wen hecht omknypt. Op den gront vertoont zich eene fchilt- pad[A]. ; 'V '
[A] Welke eigenfchap 'er in de Schiltpadde zy, waerom nien haer zoude
kunnen ftellen voor een beek van het Gevoel, had de Italiaenfche Schryver 'er behooren by te melden, wiens gedachten en meening ik my niet onderwinde te raeden. Boven hebben wy gezien, dat aen den Spinnekop een zeer naeuwkeurigh gevoel wordt toegefchreeven, zynde geene aenraeking zoo licht, dien hy niec terftont gewaer wordt. ZIN, ZINLYKHEIT, ZIN VAN HET
VLEESCH , die aengedreven wort door de vyf zinnen.
E En naekt en zwaerly vigh Jongeling, ftaende, tot het mid-
den zyner beenen toe, in een loopende waterbeek, aen wiens oever verfcheide planten ftaen, van eene der welke hy met zyn rechte hant de vruchten afplukt, houdende in de flin- ke eenen bloemruiker. Deze zin wort ongekleet vertoont, omdat hy den menfch van de
goederen, beide des lichaems en der ziele, ontbloot [ A ] , en aldus geheel naekt doet gaen; terwyl hy zyne gedachten op het kortftondi- ge vermaek geveitigt houdt, en zich niet verziet noch bezorgt tegens aenftaende rampen. De vetheit is een teken van de zinnige of gevoelige ziel [ animafen-
fitiva,~] mitsgaders van Hechte en laege gedachten, en van weinigh bezigheit in de befpiegeling van zwaere zaeken, die inzonderheit het lichaem mager, en deleden zwak maekt, gelyk de Gelaetbefchou- wers [B] ook zeggen. - Hy
[A] Niet onaerdigh is de zinfpeeling, die Piè'rius (1) omtrent déze ftoffe 6)Hier.
bybrengt ten aenzien van Adam en Eva: „ Het zinnebeelt, zecht hy, van de L.XlV. „ Vrouw (Eva) wordt by de Uitleggers van de Heilige bladeren genomen voor c&ï6Cfl' „ den Zin, en dat van den Man (Adam) voor de ziel: vanwaer fommigen Adam £e "" „ hebben uitgelecht eene aerdfche ziel. Hier nu maekt zich de Slange gereet " ''
„ om eerft de ziel te beftryden, en 't verftant om ver te werpen. Hy (de man) „ fleunende op zyne kloekmoedigheit en kragten flaet den vyant manhaftigh af, „ gelyk het Adam betaemt. Wat doet hier de looze en booze vyant ?Hy valt Eva |
||||||||||
|
?»
|
aen, hy werpt haer de aengenaemheden van den zin zelven voor, hy ftelt haer
|
|||||||||
|
„ alle de vermaeklykheden voor ogen , hy legt de verlokfelen der welluften voor
„ haer open, door welkers allergeringfle fmaek zelf, de zwakheit van Eva worde „ overwonnen. Zy verraft Adam onvoorziens, en een'leugen verzonnen heb- „ bende, doet zy hem door haere verlokfelen en vleyery afdwaelen van denregten „ wegh. De Zinfpeeling is niet quaelyk uitgedacht, mits dat men het opvatte voor eene Zinfpeeling alleen, en verder niet. [B] Het getuigenis vanGelaetbefchouwers heeft men hiertoe niet noodigh,als
III Deel Qqq ' zynde
|
||||||||||
|
246 Z I N, 3 I M L Y K H E I T.
Hy ftaet halverbeens in een ftroomend of voortvlietend water, om
te vertoonen,dat de zinsluften in een geitadige beweging zyn; iteeds loopende, en den tyt des levens wechvoerende, zonder nut of voor- deel te geven:en dat de zelve hezwaerl-yk zyn te wederhouden , hoe gevaerlyk het wandelen in de zelve ook wezen magh. Somtyts wort het water ook voor de zonde genomen, en de menfch, die 'er in ftaet, voor den zondaer. Zoo zegt David, Pfalrh LXIX. 2., 1)e wa- teren [C] zyn gekomen tot aen de ziel. Doch in dit ons beelt beduit de rivier, dat de menfcb de drift of den loop zyns eigen zins opvol- gende , in groot gevaer ftaet, om daendoor doodlyk te vallen, en te fmoren. Door de vruchten en bloemen worden de vier uitwerkingen des Zins
wat nader afgebeelt; te weten, het Gezigt, de Smaek, de Reuk,en 't Gevoel, die zich in en met bloemen en vruchten bezïgh houden. De vyfde> naementlyk het Gehoor, wort te kennen gegeven door 't geruifch, 't geene men ligt begrypen kan, dat veroorzaekt wort door het loopende water. zynde eene zaek, die de dagelykfche ondervinding aen elk doet zien. By de E«
giptenaeren wierdt als een beelt van den zin, gehegt aen het ftoffelyke, en zich aenkantende tegen de reden, geflelt het Varken, als zynde een dier, waerin zoo- daenigh een zin boven meeft alle andere dieren plaets heeft. Men zie hiervan Piërius Hier. L. IX. c. 2. [C ] Als water hier voor zonde gezet wierdt, dan zoude de zin van dit vers
zyn: de Zonden hebben de ziel byna overftelpt: dat echter aldaer de meening van den Pfalmifl geenzins is. Wateren zyn daer rampen, en onheilen. TXt de Uitleggers. VERSCHEIDE WELLUSTEN.
|
|||||
|
WELLUST. VERWYFTHEIT.
M een wellufligh of verwyft man te betekenen, kan
men gevoeglyk een Mannebeelt fchilderen, dat zeer zacht en gemaklyk zit, en daerenboven met den elle- boog op een kullen Jeunt. Adamantius zegt, dat den elleboog op een kuflen onder't hooft
te houden, een teken van wellufl en verwyfde dartelheit isj en dit zeggen bekrachtigt hy met het 18. vers des 13. kapittels der Godt- Ijpraeken van Ezechiêl, alwaer de Profeet wee roept over hen diekuf- fim naeien voor de oxels der armen; verftaende daerdoor de geenen, die, van hun manlyke dapperheit ontaerdende, door laf heit en vad- zigheit van lichaem en gemoet zich zeer fchandelyk verwyven [A] WEL-
[ A ] Dit ganfche beelt inet de uitlegging is geheel en al genomen uit Piërius
Valerianus Hitrogl Lib. XXXVI. c. 43. welke 'er noch dit bydoet: „ Maer mif- „ fchien , voegt 'er Adamantius by, bèflraft de Godtspraek door dusdaenigh een „ zinnebeelt die Leeraers, die door ydele klap en valfche beloften van zaligheit „ de menigte hunner toehoorders aen onkuisheit, ondeugden en, wellufl on- ü derwerpen. |
|||||
|
)
|
|||||
|
WELLUST. GElLHÈJf. a4?
WELLUST. GEUHEiT. FEho^nVnnlithtIa*rdish gfüeet Vroumenfch.datzyn
J_, hooft op de flinke ham, en den elboög des zelven arm, op de knie dier zyde zachtlyk als ter rufte ftdt Met de reXe
ham houdt het een fchorpioen ten toon, en daer ftaet ter flin!
S Iiftreoeffen0k'p™-Sgade7 f?i^>SeWe" « eenl
ge dra ftroflen. P.enus melt [A ], dat de vleefchlyke welluft ofgedhe, door het fchorpioen wort aengeduit, omdaMmen
fchen teelleden aen 't o-eftarntp d„f A„„ „ c j»f ;, c/. *• i DclIarnte, dat den naem van Scortius.
dat is, &W<,OTdraegt, door de Starrekundigen [BI,Cr den toegedeelt: msgelyks dient de bok [C] tot een Ü van gede luften, omdat hy 'er zoo geweldich toe genegen Is A^ZuA-^i in deJ gezeide êeflalte' om Merdoor aen te toonen
dat de ledigheit moeder en voedfter der geile tochten is" * Zot gy de ledigheit veriant en weet te heren,
Kttfido zal vergeefs zynfixen boog hanteeren,
zegt ten naeften by iemant der ondp Pnïrp» r r»-, l- ■ door Vondel met deze woorden, [D]' hlCr in toege^mt Ti e Minnegodt, in V endt
Gekeert van daer hy quam ,
Zyn moeder beeft bekent 'Dat pyl en minnevlam
Niet hechten kunnen op V gejlacht* T)at bezigh ledigheit veracht. De druiven zyn bekende tekens van welluit, want Zonder Ceres en Bac-
[A] Hierogl. Ltb. XVI. c. 17.
over 't beek Over/pel IL D. Tl. t f wefc beeK Lf 'ƒ' * 23* * Ae™- °-
worden vergeleek. Lees voS 3kKvu3£ S7T?Jm°eK" 9. 10. 12. ff 13. en Horus Apollo Hier. L I /aT-ïlS t*: a* & ook de Geit. als zynde van hec zelfde dXt -t j, ? """? Ê*"* di<™ (» KM. b deLgehaeldeplarfen. aS .SflSStfW g& !£
En hierby kan worden te pas eehrarlir rb* ^ r' f1™reKemng A.I. D. bl. 92.
geenen, die een platten en^Kïïa'iS LÏÏ,2£i*BFM'' dat dié
L>olfynen? byzonder welluftigh§en g°JTynTgeTZ^ttjËTe^ *" t> » Zopirus uit het weezen van Sokrates die zno Ppn' 3, ui ^elaetbefchouwer het zien, dat hy genegen was tot de Vrouwen welke 2K W «^ te kunnen tweede te. ook in zich zelten erkende, doe 25 byvSl? Z t'^K8^ S°ki'a- vClt der reden bedwong. Zie wederom pSL'S"& 1^/* ^ de? «?» ^ reets boven gezecht „ LD, bl. 255. en aldaer onze Aenmf D. en E " ' 8** [DJ Het is Ovidius ifoW(£ ^mor. tt I39# cu a* Otia fi tollas, periere Cupidinis arcus,
Contemtaeque jacent & fine luce faces. Qqq 2
|
|||||
|
248 WELLUST.- GEILHEI T.
Bacvhusheeft Venusgeene kracht ,zegt Terentius [E]. En men noemt
zelfs ook de dartel eriweelderigh uitichietende wynranken geil en wel- luftigbi 't welk zeer welpaitop menfchen, die in den geilen weliuft onbeteugelt voortgaen en nimmer rulten. [E ] Eun. Aft. IV. Sc. 5. v. 6. Verbum berde boe verumeji, fine Cerere fc? Li-
bero f riget Venus. Zie het beek Dronhnfcbap, en de Aenmerkingen over het zelve: als mede Piërius Valerianus Hier. Ub. LILT. c. 24. WELLUST. [VERG ANGKLYKHEIT
VAN DEN]
DE weliuft die dra verdwynt, of de korte duur van den
weliuft wort vertoont door het afbeeltfèl eener' lchoone en darde Vrouwe , die in haere hant een' ronden bol heeft, aen welken men een paer wieken ziet. Aldus treet ze langs een padt vol roozen en ander bloemgewas; doch ter zyde van dien lieflyken wandelwegh bevint zich, in plaets van een'vas- ten wal of iet diergelyks, een fteil neerdalende holte- Ik twyfeie, of men in onze tael met een woort wel ter deeg uit- drukken kan, 't geen deLatynen door het woort Volupas■, daer wy Weliuft voor zeggen, te kennen geven. Het beduit eene geneugte van weinigh tyts, en die pas genoten, wechgaet of verftuift; zoodat men volupas miiïchien niet qualyk door fnelluft zou mogen vertaelen. Altoos, gemerkt deze zaek wel aengenaem,maer bylter vergangklyk is, zoo wort ze fchoon en dartel gemaelt, doch teffens in de hantmet een' gevlerkten kloot, die vliegt en in 't ronde draeitj en aldus heeft ze in eenen naem[ AJ tweederlei betekenifte, komende nochtans bei- de van eene werking, die aen de werking des gevleugelden kloots gelyk is. De wegh, bezet met roozen en diergelyk lieflyk gebloemte, en de
vervaerlyke fteilte daernevens, beduiden het zelve [B],dat de vlug- ge bol te kennen geeft. [A] Dit is onverftaenbaer in onze tael, wordende hier geoogt op de tweeder-
Jeie afleiding van 't woort volutta, waermede de Weliuft in 't Italiaenfch genoemt wordt, of Jiever van volüptas ,hoedaeaigh des zelfs naem in 'tLatynis. Deze naem nu wil hy dat kan afgebracht worden en van het woort volare, dat vliegen bete ■ kent, en daerop zien dan de vleugels van den kloot; en van volutare, dat 'wentelen of in 't ronde draeien^te zeggen is, en daertoe behoort dan het om wentelen endraeien van den kloot onder 't vJiegen. Maer dat zyn van die onnozele aerdigheden eh. zinfpeelingen, die wy wel meer in den Italiaen vinden. Voluptas komt van volupe, dat aengenaem en genoeglyk betekent: en volupe weder komt van volo,het geen ik wil t ik begeer, te zeggen is : en aldus is voluptas Mie ïiift, waerdoor iemant al dat geene doet, tot het welke zyn wil en zyne begeerte hem aendryft. Zie't Etymologicon van Voifius in Volo. Indien ik nu het beelt na myn' zin mocht uitleggen, zoo zoude ik door den bol verftaen de werelt, en door de Vleugels, geiyk dikwyls , eenefnellevlugt, om te kennen te geeven, dat alle werekfche welluften metter haeft wegvliegen en verdwynen, De Italiaen wil 'er zekerlvk bok heen', maer is zeer duifter. [B] Naementlyk, de roozen en andere bloemen zyn wel aengenaem door hae-
ren lieflyken reuk en fchoone kleuren, maer van korten duur, even gelyk de Weliuft de zinnen der menfchen wel ftreelt door kittelende aendoeningen, doch die fneJlyk voorbygaen, wanneer de menfeb zich ziet gebragt aen eene fteilte, die
|
||||
|
VERGANGKLYKHEIT VAN DEN WELLUST. 249
die hem nederftort in de uiterfte elende en het eeuwigh verderf. Dit zelfde heb»
ben de Verdichters der fabelen beoogt door de Sirenen, die zy verfieren dat drie maegden zyn geweefl van eene fchoone gedaente, behalven dat ze, in plaets van beenen, pooten van vogelen hadden, en gevleugelc waeren: waervan de eene heerlyk zong, de tweede op de fluit, en de derde op de cither fpeelde, en door de uitmuntende lieflykheit van haer muzyk de voorbyvaerende zeelieden ( want zy woonden aen 't ftrant) eerft tot zich lokten, en dan deerlyk om 't leven brach- ten. Het is licht te zien, dat door deze Sirenen worden verftaen vleiende hoe- ren , die door de1 aenlokfelen der welluflen jongelingen tot zich trekken, en ver- volgens in een beklaeglyk verderf nederftorten: en zoo wordt deze fabel yerklaerc door Servius ad Virg. Mn. L. V. v. 864. en Heraklkus de Incredibilibus cap. 14. Voeg daer by Vincentius Chartarius de Imagm. Deor. p. 165. Nacalis Komes My-. thol. Lib. VIL c. 13. en Alciatus EmbCCÏK met de Aenmerkingen van Klaudius ' Minos. Zie ook het geen wy naderhant zullen aentekenen over 't vyfde beek der Overwinning Aenm. A. Daer zyn 'er die gezecht hebben, dat het lyf der Sire- nen van onderen eindigde in den ftaert van een' vifch. Doch zy worden weder- lecht van Spanheim De U/u &? Praji. Nuinifm. DiJJert. III. p. 222. Voor 't overige ten aenzien van den wegh , waer langs de Welluft den menfch heene leidt, ver- dient gezien te worden de Herkules van Prodikus by Xenofon Mcmoiab. Lib. IL WELLUST. [VLEESCHLYKE]
E En fchoone Vrou met een blank aengezigt. Zy heeft
grove en zwarte hairen, die opwaert gekruk, en in de hooftflapen dik zyn. Haere oogen zyn groot, flonkerend, en dartel; haer neus onder wat naer boven omgekrult, gelyk die van eenen bok, zynde een zeer geil dier. Een klirnop-of veil- krans dekt haer hooft, en z'is wulpfch gekleet. Dwars over haer' eenen fchouder hangt een luipaertsvel, en aen haere zy- de flaet een panter, op wiens hooft zy haer flinke hant legt. Het aengezicht, het hair, de oogen, enden neus, zoodanigh als wy die belchreven hebben, neemt Arifloteles [ A ] voor kenmerken van heeten minneluit. Het klimop heet in 't Griekfch wcU [ kifïbs}] en x«j-<t*v [ killaein ]
betekent (om de Griekfche [B] woorden ook tot ons oogmerk te ge-
[ A] Zie dien Schry'ver Phyfiognomkor. cap. III. extr. pag. 1174. Êf cap. VI pag.
1179. & 1180. edit. Du Val. Van den neus, gelyk aen dien van een' bok, heb- ben wy gefproken over't tweede beelt hiervoor Aenm. C. Pers, van wien wy reets veele dwaelingen hebben aengetoont, maer noch meer met ftilzwygen voorby- gegaen, ons vergenoegende met de zelve te hebben verbetert, geeft hier flofFe van verwonderinge over zyne domheit en onachtzaemheit, hebbende niet begreepen, dat het Italiaenfch woort Becco hier een' bok betekent, en dus eene belacchelyke overzetting gemaekt, daer hy 't nochtans zelf in 't tweede beelt hier voor door bok vertaelt heeft. [B ] Indien de Italiaenfche Schry ver had kunnen goet vinden, wat minder tael-
kunde in dit beelt te mengen, zoude ik ook minder moeite hebben gehad om aen- merkingen over het zelve te maeken. Het is klaer, dat hy het woort jw<r<r<Zv af- leidt van ju<tw , doch dat is verkeert, komende het zelve af van >uW« [ kiffa ], r s r, dat voor eerft betekent eene aexter, en daerna dien ongeregelden luft en ook Hui afkeerigheit der vrouwen omtrent de fpys en den drank, als zy zwanger zyn: Anim. waervandaen ju<r<r<Zv, volgens Ariftoteles ( 1) te zeggen is, met zoodanige Juften L. VIL ', III Deel. Rrr bezet"c*"* |
||||
|
25ó VLEESCHLYKE WELLUST.
gebruiken) overgegeven zyn aen vleefchlyke luften. En aldus zegt Eu-
ftathius [C] ,dat het klimop Bacchus is toegevoegt tot een teken der geilheit, die door den wyn veroorzaekt wort. De luipaertshuit, die ze gelyk een bant dwars over den fchouder
heeft, beduit geilheit, zegt Landinus, vermits de luipaert lydighaen die togt onderhevigh is, ja zoo zeer, dat hy zich niet vergenoegt in 't welluftplegen met dieren van zynen aert alleen, maer, volgens PHt nius [D] zeggen, zich ook met de leeuwin vermengt. En gelyk het vel des luipaerts gevlakt is,zoo is ook'tgemoet van een' door vleefch- lyken welluft: ingenomen menfch bevlekt met vuile, ja fnode gedach- ten en verbode begeertens. Den luipaert is ook eigen, zich als hy op roof uitgaet, zoo veel te verfchuilen [E] als hy kan, om niet ge- zien te worden, en al aezende zyn eigen [F] bloet te zuigen; eene zaek die den vleefchlyken welluft zeer wel affchetft, aengezien de geenendie daeraen verflaeft zyn,hunne begeertens ook vooral bedek- telyk, en zonder dat het iemanc gewaer worde, zoeken te voldoen, en hunnen luit, zelfs met uititortinge van hun eigen bloet, en verfpil- ling hunner krachten, te verzadigen. Op de aenritfmgen dan van den vleefchlyken welluft, heeft men in ernftige aenmerking te nemen 't geene de Heer Gerard Brant ergens in deze rymen zeit: Wat magh bet vlee/ch, door 't oog misleidt,
Zich Wentlen in onreinigheit ? Hoe durft het zich verkopen ?
1)e Schepper wort dan niet gevreeft: 1)e menfch, een tempel van zyn geeft* Staet voor den vyant open:
*Dees Jmet en Jmoort het Godtlyk beelt, Terwyl de welluft zonden teelt, 'Die met haer' angel fteken.
Lang is de fmart, de blyjchap kort. Wanneer V geweten gaende wort Begint zich Godt te wreken.
*Dan knaegt de hartworm vleefch en been. Men zoek' vry ruft, men vint 'er geen. T)an zal men eens bevroeden,
Hoe
bezet zyn: vervolgens geeft het ook enkel te kennen, door een' fierken trek en
begeerte worden aengedreeven, waervan de voorbeelden in de Griekfche woorden- boeken te vinden zyn: en eindelyk wordt het ook gezecht van eene Vrouw, die in welluft ontfangt of bezwangert wordt: en alzoo hebben de zoo genaemde LXX. Overzetters het woort wff« gebruikt in de.woorden van den LI. Pf. v. 7. Ziet, ik ben in ongerechtigheit geboren, en in zonde beeft my myne Moeder ontfangcn. Van wel- ke betekenifle de Schryver van het Etymologicum Magnum voor reden geeft, dat de aexter een vogel is gretig na fpys, en genegen tot de verzaeming en geil. [C] Inlliad. J.fol 87. v. 24. Edit. Rom.
[D] Lib. VIII. cap. 16. Voeg 'er by Pbilofiratus de Vita JpoIIonii Lib. II. c. 14.
Door luipaert verftaen wy dat dier, dat by de Latynen Pardus genoemt wordt, zyn* de de naem van het beeft, dat uit den Pardus en de Leeuwin geteelt wordt, Leo- paf dés. Taq daervan onze Aenm. A. over 't vierde beelt des Bedroghs 1. D.bl. 90. f E "1 Zie de zelfde Aenm. A. over 't beelt Bedrogb.
[F] Dit weet ik niet ergens geleezen te hebben. Mifïchien zuigen zy't bloedt
uit van de dieren, die zy vangen: voornaémentlyk als de roof wat menigvul- digh
|
||||
|
VLEESCHLYKE WELLUST. 251
Hoe wydt men van zyn heil verviel',.
Toen zulk een pefl van lyf en ziel In 't dart Ie vleefcb dorfl woeden. En dan voorts, En kant 'er 't quaet zich tegens aen;
't Gebedt moet ook ten hemel gaen, "' ' * *'.
't Moet Godt met vaftenjmeeken:
'Die zendt zyn' Geeft, die Jierker is 'Dan al de magt der duijiernis. Aen hulp zal 't niet ontbreken.
Zoo zal de kuifcheit haeren fchat In 't lichaem, in dat aerden vat, Beivaeren, Godt ter eer e.
Wat den panter, aen 's beelts zyde, belangt ; de bovengenoemde
Landinus zegt, dat veelen flechts een onderfcheit van kleur tufïchen den zelven en den luipaert {tellen; willende dat de luipaert witter dan de panter, en de panter het wyfje [G]des luipaerts zoude zyn: welk lelie indien dus is, zoo valt gemaklyk [H ] te verttaen, dat de vleefchlyke welluft voornaemlyk,en met meer gewelt by de vrouwen dan by de mannen heerfcht: doch dit befpeurt men ook uit den aert van alle dieren. Plinius zegt [I] dat de panter zoo fchoonis, dat alle andre woutgedierten 'er groote begeerte toe hebben, maer dat ze des zelven wreetheit zich in 't hooft vertoonende, vrezen: het welk dit dier wetende, zoo verbergt het zyn hooft, en toont alleen den rug j door welken trek het dan de andre dieren aenlokt, en daertoe gekomen zynde, gezwint overrompelt en verflint. Dit komt over- een met de bedrieglyke en lelyke bejegening vanden geilen welluft, diedenmenfch met zynegevaerlyke fchoonheit vleit en aenhaelt,maer korts
digh is. En daertoe geeft eenige aenleiding het geen ons Jonfton ( i) verhaelt d) Vaa
uit Gefnerus, dat na de doot van Franciskus I., koning van Vrankryk,eenman- deVier- netjes en wyfjes Luipaert uit hun kot gebroken zynde veele menfchen omtrent Z°etlSe OrJeans deerlyk hebben verfcheurt, en dat 'er doode lichaemen van Vrouwen » jfg611 gevonden zyn, aen welke zy alleenlyk de borften hadden afgegeeten. Zoo dat het uit het afeeten van die bloetryke deelen alleen kan fchynen, dat deze bees- ten voornaementlyk gretigh na bloet zyn: en Izidorus ( 2 ) noemt den Luipaert (z)Orig. heet op bloet. L- XII. [G] Zie wederom I. D.bl. 90. Aenm. A. c-i-
[H] Voorwaer niet gemaklyk voor my. Want wat wordt hier doch gezecht
van het wyfje des Luipaerts, waeruit eenigzins zou blyken, dat des zelfs geilheit grooter is als die van het mannetje ? Maer indien waer is, het geen Jonfton (3) (3)Op fchryft, naementlyk, dat de Panter zich verfamelc niet alleen met den Leeuw, aen" maer ook met de honden en wolven, dan zou zy het mannetje overtreffen in geil- ^ivee" heit, het welk wy zoo even alleenlyk gezien hebben dat zich met de Leeuwin ver- piaets. mengt: en in dit geval zou 'er de redeneering uit kunnen getrokken worden, die de Italiaenfche Schryver hier maekt. [ I ] Lib. VUL cap. 17. Zie ook Mlianus de Animal Lib. V. cap. 40. Dat die
verlokking gefchiedt zoo wel door den lieftyken Reuk, als door de fchoonheit der kleuren van dit beeft, blykt uit het geene door ons is aengetekent in de meer- gemelde Aenmerk. A. op de 90. bl. van het I. Deel, als mede uit de hier aenge- haelde Plinius en Elianus. Waerby kan gevoegt worden het geen wy uit Piënus Valerianus hebben bygebracht over 't beelt Dronkenfcbap I. D. bl. 289. Rrr 2
|
||||
|
252 VLEESCHLYKE WELLUST
korts daerna deerlyk [K] vernielt: want deze drift opvolgende, ver-
quift men niet alleen, maer verflint men den tyt, het gek, de eer en 't lichaem; ja men befmet en verontreinigt zelfs de ziel, en maekt ze eene flavin van zonde en duivel, zo dat de Ridder J. Kars ons in dit geval uitltekent ten beften raedt, met dit zeggen, Wat is de luji eenjpöokf wat is oneer Ijk minnen
Een helle voor de ziel, een duivel in de zinnen, Een gruwel in het lant, een adder in bet huis ! Bewaer, o reine Geeft, ons hert en zinnen kuifth. [K] Gelyk boven is aengemerkt van de Sirenen bl. 249.
WELLUST. [VERACHTING
• VAN DEN]
E En gewapend en met laurieren gekroont Man, die fchrap
ftaet om tegens eene flang te vechten. Ter zyde ziet men eenen ojevaer, voor wiens voeten zich verfcheide flangen vertoonen, die ook met don gezeiden vogel in ftryt zyn; doch ze verliezen den kamp tegens den ojevaer, en worden door den zelven met bek en pooten vernielt en plat getreên [ A]. Hy is gewapend en ftryt tegens eene flang, 't welk te kennen geeft,
dat iemant die tegens de wereltfche genoegten en booze hartstogten krygvoeren en de zelve overwinnen [ B ] zal, een manlyk en dapper gemoet moet hebben. De ojevaer met de flangen wort nevens het beek gemaelt, vermits
die vogel een' geftadigen ooiiogb tegens de flangen voerr, welke on- dieren zoo ganfch aerdfch zyn,dat ze met hun lichaem altyt op d'aer- de kruipen en met de zelve vereenigt blyven, of onthouden zich in verborge aerdholen. Zoodat dan door den ojevaer, die de flangen vernielt, uitgebeelt wort eene ziel, die de welluften der werelt ver- fmaet, en de zelve van zich afweert, mitsgaders te gelyk de onge- bonde hartftogten en aerdfche luften, door de venynige flangen afge- beelt, overwint en dood. [A] Ditbeeltmet de uitlegging is geheel genomen uit Pié'rius Valerianus,voor
zoo verre als den Ojevaer en de Slangen betreft. Zie hem Hierogl. L. XVII. c. 15. [B] Hiertoe dient de Laurierkrans, zynde een Zinnebeelt van Overwinning. Zie
I. D. bl. 54. Aenm. I. en beneden Aenm. A. over het tweede beelt der Overwin- ning. Voor 't overige is alles zoo klaer in dit beelt, dat het verder geene ophel- dering meer noodigh heeft. |
|||||
|
EENIGE
|
|||||
|
2*3
EENIGE ZALIGHEDEN.
|
||||||
|
ZALIGHEIT, [ALGEMEENE]
ALGEMEEN GELUK.
^Ene Vrou die met bloemen bekranft. is, en in een
fchoonen koninglyken zetel zit. Den gevlerkten
Slange-ftaf van Merkurius houdt ze in haer rechte
hant, en den Overvloetshoorn, vol vruchten en
bloemen, en de flinke [A].
De zaligheit of gelukzaligheit is eene ruft des gemoets in een ten
hoogften bekent, begeert en wenfchlyk goet} en daerom zit [B] het beelt, en heeft het den flange-ftaf, tot een teken van vrede en vvys- heit f C ], in de hant. De
[A] Dit beelt is genomen, zoo als de ItaÜaenfche Druk zelf aenwyft, uk
eenen penning van Julia Mammea, voerende tot een omfchrift, FËLICITAS PUBLICA. Doch de uitlegging, die men hier Vindt, paft op dien penning niet, 't omfchrift is niet wel vertaelt, en 't beelt hier verkeert geplaetfl. Julia Mam- mea is geweeft de Moeder van den Keizer Alexander Severus, welke dezen hae* ren zoon, die zich in alles na haeren raed fchikte, wyflyk beftierende, veel goets aen de Romeinfche heerfchappy en des zelfs onderdaenen heeft toegebracht. Dit heeft verfcheide Steden bewoogen gedenkpenningen ter haerer eere te doen mun- ten , met opfchriften, die het geluk betuigden, dat zy door toedoen der Moeder van den Vorft genoten: hoedaenige penningen in meenigte gemunt zyn ter eere ook van zulke perfonagien in de Roomfche heerfchappy,die het niet verdienden, en aen welke die eere uit enkele vleiery gefchiedde. tiet omfchrift nu van den gemelden penning van Mammea'moet vertaelt worden , Geluk des volks, zyndehet oogmerk van dien penning te kennen te geeven, dat men aen de zorg en 't be- ftier van Mammea te danken had den overvloet van zaeken, door den hoorn des Overvloets betekent, en de ruft en den vrede, waervan de Slangeftaf ( i ) een (i)l.D. teken is, die men in de Landen der Roomfche heerfchappy (want de oorlogen bl, ifi, van Severus zyn uitheemfch geweeft ) op dien tyt genoot; en'ftaet hier uit Pië* Aenm. rins (2) aen te merken, dat de Slangeftaf op de penningen gevoegt by den ^b. Hoorn des Overvloets, Geluk beduidt. Hoewel men den Slangeftaf ook zou kun- (i)Hier. nen begrypen als een zinnebeelt van de Eendraclit ( 3 ), die 'er tufTchen Mammea L. XV. en haeren zoon den keizer beftont: doch het eerft gezegde is beter, wordende c> 47- de Slangeftaf by den Hoorn des Overvloets gevonden ook daer die betrekking (3->Pier. van Eendracht niet is. Van den Penning, hier vermeldt, zie Okko Imperat. yayr{r lioman. Numifm, ad A. U. C. 988. p. 326.. en van meer diergelyken van Mammea I" 77 en van anderen, met het zelfde of ook diergelyk opfehrift, by den zelfden Okko ' 4 ter aengehaelde plaets, en by Seb. Erizzo Sopra Ie Medaglie de gli Antichi p. 671. Vaillant Numifm. tsrea Imperat. torn. II. p. 185. en Oudaen Roomfche Mogentheit bl. 322. «ƒ 284. Andere beelden van Geluk zie by Piërius Hier. L. X. c. 23. L.
XXII. c. 14. L. XLV. c. 3. 0» L. LUL c. 4. & 22. [B] Zie I. D. bl. 415. Aenm. C. II. D. bl. 11. Aenm. B. en bl. 93. Aenm.
D. en bl. 353. Aenm. C. [C] Den Slangeftaf ken ik als een zinteken van JVelfpreekentbeit, en heb daer-
van gehandelt I. D. bl. 16%. Aenm. Dd. Doch op wat wyz^e en om wat reden hy zoude kunnen aengemerkt worden als een beelt van wysheit, of wie hem in die betekeniffe gebruikt heeft, is my onbekent. III. Deel ■ Sss
|
||||||
|
254 ALGEMEENE ZALIGHEIT.
De Overvloetshoorn beduit [D] de vrucht, die door arbeit'en
moeite verkregen is, en zonder welke het onmogelyk zou zyn tot de gelukzaligheit te komen, gemerkt die door't middel der zelve arbeits- vrucht gekent en begeert wort. De bloemen betekenen vrolykheit [E], met welke de zaligfte of
gelukkigfte ftaet akyt vergezellchapt is. De Slange-ftaf, die wy zeiden vrede en wysheit te betekenen, kan
ook deugt beduiden [F], en de Overvloetshoorn, rykdom. En dus zyn de geenen, die Godt met zoo veel aerdfche goederen heeft geze- gent, dat ze alle lichaemsbehoeften hebben, en met zoo veel deugt, dat die de ziel kan vervrolyken en haere goederen vermeerderen, wel degelyk zaligh en gelukkigh. [D] Deze uitlegging van den Overvloetshoorn is duifter, en behelil niets
zaekelyks. f E] Of ook, den bloei der Heerfchappy, veroorzaekt door de zorg van Mairt-
'mea: zoo maer de Vrouw op dien penning een'bloemkrans draegt: want den penning zelf te zien heeft my niet mogen gebeuren. [F] Om wat reden of overeenkomft? Die het weet, zegge het. Ik houde
het voor eene herfTenfchim van den Italiaen. ZALIGHEIT OF GELUK
dat kort is.
Ene in't wit en geel gekleede Vrou,die een goude kroon,
beZet en verfiert met veele edelfleenen, op 't hooft, en in de rechte hant, met den arm opgeheven, eenen fchepter heeft, om welken eene kauwoerde, die by 's beelts voeten komt opfchieten en daer de bladeren aen zyn, geflingert of gekringkelt is. In de flinke hant hou.dt ze een bekken, ver- zien met geit en puikfteenen. Dat het gewaet wit en geel is, verftrekt een kenteken van genoe-
gen [A], en de kroon en fchepter verbeelden Heerfchappy, gelyk het bekken, gevult met de gezeide dingen, grooten rykdom aen- duit, in welke zaeken het korte en ydele geluk ei\ de tydlyke of kortduurige zaligheit beitaet, die niet qualyk by eene kauwoerde ver- geleken wort, aengezien dit gewas in weinigh tyts zeer hoog opklimt, maer ook na 't verloop van weinigh tyts al zyne kracht verlielt en ter aerde neervalt [B]. Hier van fpreekt Alciatus [C] op dezen zin: Men
f A] Waerom deze kleuren genoegen betekenen, daer hebben wy onderzoek
na gedaen I. D. bl. 472. [B] En flerft, als zynde een gewas, dat geenen winter kan over duuren: en
dus kan het verbeelden een geluk, dat op den eerften aenval van tegenfpoet, daer de winter een beelt van is, aenftonts verdwynt. [C] Embl. 124. Aëream propter creviflè cucurbica pinum
Dicitur, &grandi luxurialTe coma;
Cum ramos complexa, ipfumque egreffa cacumen, Se praeftare aliis credidit arboribus.
Cui pinus, Nimium brevis eft haec gloria: nam te, Protinus adveniet, quae male perdet hyems.
Klau.
|
||||
|
;
|
|||||
|
ZALIGHEIT DIE KORT IS. 255
Men zegt dat de kauwocrde gegroeit was om eenen pynboom, die hoog in
de lucht was opgejchoten, en dat ze weeldrigh vol loof font, als ze zich om de takken geftingert hebbende, en zelfs tot boven den top uitgejchoten, meende, dat ze dandere boomen overtrof. 'Doch' de pynboom zeïde te- genshaer: deze uwe roem is wonder kort; want de winter is voor de deur, die u zal doen ft erven. Klaudius Minos tekent over deze verfen aen, dat dit Gedicht van AJciatus eens
is geplakt geweeil op de deur van een' zekeren Engelsman, die zich om den voor- fp'oedigen voortgang zyner zaeken boven anderen verheffende by veelen gehaet wiert. Het paft voornaementlyk op die geenen, die fchielyk'groot en teffens trots geworden zynde, ook fchielyk weer vervallen tot een laegehen te gelyk verachten ftaet. ZALI G HE I T, mE U WIG El
OF EEUWIG H GEIUli
Een naekte Maegt, wiens gouden hair met laurieren om-
kranfl is, en die, fchoon van wezen en helder van glans, op een' hemel vol ftarren zittende, eenen palmtak in de flinke, eene viervlam in de rechte hant, en het gezigt vrolyk naer om hoog houdt. .....- • • ..--~- Zy wort jong vertoont, om dat het eeuwige geluk een geftadigè
blyfchap, rechte gezontheit, onverderflyken rykdom, en alle gè- wenfchte aengenaemheden, die de jeugt volgen, en waervan d'atï- dre leeftyden minder hebben of ganfch misdeelt zyn, in zich fluit en medebrengt [Al . Haere naektheit beek uit, dat het haer niet noodigh is zich met
nietige en aerdfche goederen als te bekleden, het zy om zich fïeraet by te zetten en op te pronken, het zy om haer leven te befchermeni gemerkt alle haere goederen onmiddelyk van haer zelve komen. De gulde hairen verbeelden de zoete en lieflyke gedachten [(B^J
van den eeuwigen vrede en gerufte eendragr. En te dezer beteke- niffe gebruiken de Poëten het gout [CJ ook in 't verdichtfel der Gulde Eeuwe} welke de eerfte tyt, en noch niet bedorven was, ter- wyl de menfchen noch leefden zonder eenigszins de wetten [D] t'overtreden. Zy zit boven op een'geftarndenHemelkloot, 't welk aenduit, dat
de zaligheit of Eet waere geluk, dat zich alleen in den hemel bevint, den
[A] Of ook, omdat dat geene, dat eeuwigh is, nooit veroudert: ■
[B] Dat de hairen in de Beeldenfpraek Gedachten betekenen,, is reets aenge-
weezèn-I. D. bh 106. AenmVE). en bh 425. r^enta GrW. ^3; Aenra/F. en il. D. bl. 222. Aenm. B. en bl. 229. Aenm. A. [C] Gout wordt in de Beeldenfpraek geftelt voor al wat fchoon, goet, deugt-
zaem en volmaekt is: gelyk reets meer dan op eene plaets is aengeweezen. Zie den Bladtwyzer in:'t woort Gout: " (1) O-
[D] Maer doe waeren'er geene wetten, volgens de Poëeten (i)', en zy. waeren'er vidius
ook nietnoodigh, wordendedan eerfl gemaekt, als 'er misdaeden worden bsgaea: Met.L. y.00 dat de zonde eene moeder van dè wet kan genoemt worden. ' *• v,9°* S S S 2
|
|||||
|
256 E. Ê UWIGE ZAlIGHÊITï
den rafTen loop [E] der darren, noch de veranderlyke beweging der
tyden niet onderworpen is. De lauwerkrans en palmtak [F] willen zeggen, dat men tot de
hemelfche gelukzaligheit niet kan komen, dan langs de Kriitlyke heir- baen van ftryden, lyden, en myden. De viervlam [G] vertoont de Liefde tot Godt; en het opwaerts zien,
de befpiegeling des zelven,en in deze twee zaeken, beitaet het hoogde en volmaekfte geluk. [E] Dit verftae ik niet: of hy moeft willen zeggen, dat by den loop der
flarren de tyt wordt afgemeeten, wanneer men 'er den tyt zelven door zal moe- ten begrypen, en dit dus het zelfde zyn, dat door de volgende woorden verander- lyke beweging der tyden verftaen wordt. [F] De Laurierkrans en Palmtak zyn beide tekenen van Overwinning, de
eerfte in den oorlogh, de tweede in de prys-fpeelen. Zie den Bladtwyzer in Laurier en Palmboom. De Laurierkrans evenwel wierdt ook gcgeeven in de Pithi- fche fpeelen van Apollo. V. Er. Schmidii Prolcgom. in Pindari Pytbia p. 9. £f 11. [ G ] Zie I. D. bk 523. en II. D. bl. 568. Die dit Zinnebeek in Dichtmaet
begeert te zien overgebracht, kan het vinden in de Bybel- en Zede-Gedichten van Hendrik Schim. bl. 16. DE AGT ZALIGHEDEN,
Door Kri/ius) Matth. V. aengeweZjen. en&.
|
||||||
|
DE EERSTE ZALIGHEIT,
Welke is ARMOEDE VAN GEEST.
Zalig [zyn] de armen van geeft: want hun is bet Koningk-
ryk der hemelen. jen Maegdeke in korte en gefcheurde kleders, en die het
aengezigt een weinigh nederwaert went, doch zoo, dat ze de oogen tefFens ten hemel keert. By haer ziet men deze
|
||||||
|
E/E RSTE Z A L I G H E I T. 257
deze fpreuk van Auguffinus, Regnum ttelorum paupertate
venaky dat is> Het Koningryk der Hemelen is voor armoede te koop. Men vertoont eene maegt, omdat de vroulyke kunne doorgaens
godtsdienftiger is, en minder [A] fchuldigh aen trotsheit van ge- moet, dan de manlyke. Voeg hier, als een' tweeden waerom, by, dat de Vrouwen meerendeels gereeder dan de mans overhellen tot het geloof geven aen de leer der Deugt; der Deugt, zeg ik, welke J. Kriftus eenen ieder voorhoudt, doch weinigh geacht wort van zul- ken, die hun vertrouwen op de wereltwysheit vetten, en voor geene deugt willen aennemen, dan zoo eene, die ten minften eenigerwyze uit de vier [B] moraele of zedelyke deugden (welke ook van de Hei- denfche Filozoofen verttaen en gekent werden) voortvloeit. Het is ook eene eigenfchap der vrouwen, zich bereitwilligh te fchikken tot dingen, die in andere geprezen worden, en, zonder veel omflagh van iluitredenen, eenvoudiglyk zedigheit en medelyden met zich brengen. Haer gewaet is kort, om uit te beelden, dat ze klein by zich zelve
is, en weinigh werks maekt van de aerdfcne dingen. Zoo is integen- deel een lang kleetaltyt een kenteken van aenzienlykheit, en hoogte van llaet boven andere menfchen, geweelt. Hierom was het den Romeinfchen burgeren verboden [C] lange kleders te dragen, ten tyde toe, dat zoo een gewaet ten aenzien van der zelver jaeren, hun een getuigenis itrekken kon van manmoedigheit, en overleg, die be- quaemheit gaven tot het helpen beftieren van 't Gemeenebeft. De beeltenis heeft dan een korte kleeding aen , omdat de geenen, die arm van geelt zyn, zich, gelyk boven al half gezeit is, heel luttel ge- legen zyn laten aen de wereltfche eer en grootheit, die, de gedachten dikwyls belemmerende [D], even gelyk lange kleeders de beenen in 't gaen of loopen beletten, Qorzaeken zyn, dat men bezwaerlyk tot
[A] Wy benyden de Vrouwen haeren roem niet, ja begunftigën haer in
tegendeel. Veelen echter befchuldigen haer van trotsheit als een gebrek haer byzonder eigen: en onze Schryver zelf merkt haer in 't beelt Ydële Eer I. D. bl. 339. aen, als gretiger na ydelen roem dan de mans. Doch wy hebben haer op die plaets verdedigt met de woorden van Hieronimus , dat men de deugden niet moet jchatten uit defexe, maer uit den geeft. Het onderfcheit van .Man of Vrouw, ,is in 't zinnebeeldifche doorgaens van weinigh bejang, en worden de Vrouwebeelden meeft uitgekoren, omdat inde zelve meer fieraet plaets heeft, als in die vaneen' man: gelyk wy reets hebben aengemerkt II. D. bl. 233. [B] De Voorzigtigheit, de Gemaetigtheit, de Dapperheit, en de Recht-
vaerdigheit. [C] Onze Schryver is voorwaer geen groot kenner'van de Roomfche Out-
heden geweeft, en vooral niet omtrent der zelver kleeding: en dus ,handelt hy onvoorzigtigh, dat hy daerin bepaelt, het geen hy niet weet. Immers ik heb nergens in de Outheit bewys, of zelf eenige aenleiding tot giffing gevonden, dat by de Romeinen een verbot zoude geweeft zyn van het draegen van lange klee- deren tot zekere jaeren toe. Op de zelfde wyze heeft hy meer dan op eene plaetg als eene zekere zaek opgegeeven, dat het draegen van een lang kleet den gérin- gen burgeren te Romen verbooden zoude geweeft zyn: het geen ten eenemael on- gegrontis, en waervan wy het tegendeel reets hebben beWeezen I, D. bL 310, .459. en 465. •■'■-,' ':'-v:i ^
[D] Zie II. D. bl. 204 en 521. J* '. ,
III Deel T 11
|
||||
|
258 EERSTE ZALIGHEIt
v
tot Kriftus kan komen 5 gemerkt men op zulk een' hemelwegh t'eene- mael van de zaeken der werelt los en onbeflommert moet zyn, zal men ter deege voortfpoeien. Hier zou dan al vry gelden het gemeen zeggen, dat eerampen laften zyn, juift gelyk de kleders, die van boven af tot d'aerde toe nederhangen, een bezwaernis zyn voor hun die ze dragen. Voorts ziet men fcheureri in 't gewaet, en 't aengezigt wat naer
omlaeg gebogen; beduidende deze dingen die Nederigheit, van welke de rechte en eigentlyke bepaeling armoede van geeft is: en zulk eene nederigheit is eenen trap lager dan die, welke de Zedenbefchryvers beleeftheit en hoflykheit noemen. Zy kykt hemelwaert, omdat de belooning der hier uitgebeelde
deugt niet van de menfchen te wachten is, maer van Godt onzen Schepper alleen, wiens wegen, gelyk hy zelf zegt, niet zyn als der menfchen wegen, Jez. LV- %• DE TWEEDE ZALIGHEIT,
welke is T R E U R I G H E I T.
Zaligh [zyn] die treuren: want zy zullen vertroojl worden.
EEn.nogh heel jong Maegdeke, dat nedergeknielt legt,
de handen famenvoudt, én bitter weent. Omtrent haer leeft men deze woorden van Auguftinus, Prafens hólus l&ti- tiam generat fempïternam, dat is, De tegenwoordige dr oef- heit baert eeuwigduurende blyfcbap. Het treuren dat hier gemeent wort, is een mishagen en leetwezen,
't geen we, uit liefde tot Godt en den naelten, over onze eige, of eens anders ondaden, en ook ongevallen hebben. Omdat de ftaet van een nogh geheel jong en teder Maegdeke,
byna zoo weinigh aen wanbedryf fchuldig is, als wezen kan, zoo is 'er niet te twyfelen,of men zal uit het zien van zoodanigh een maegde- beelt gemaklyk [ A] dat geene begrypen, dat iemant genoodzaekt zal zyn te zeggen, die met woorden de mening van dit beek der zalig- heit wil uitdrukken, in welk beelt door het byfchnft wort te kennen gegeven, dat de belooning dezer foorte van treurigheit, zal zyn een eeuwige blyfchap in't andere leven. Dat ze knielt, en de handen famenlegt,. wyft aen, dat deze treu-
righeit en zielfmart uit een ootmoedige en godtvruchtige reden en oorzaek voortkomt: waeruit ze ook moet fpruiten, indien ze een werk
r [ A ] Hoe zal iemant uit het beelt van een jong meisje, dat noch in haere kint-
fche jae^en is, en over zulks onderftelt wordt onnozel en byna geheel onfchuldigh te zyn in zonden, kunnen opmaeken,. dat daer door verflaen moet worden de Zaligheit der geenen., die treuren; indien het treuren is een jeetweezen, het geen wy zoo wel over onze eigene, als over eens anders zonden hebben? gelyk noch- tans dit treuren hier door onzen Schryver bepaelt wordt. De vinding kan de toets niet uitftaen. |
||||
|
TWEEDE ZALIG HEI % ^g
werk van waere deugt zal: mogen hieten* in tegenftelling [ B jj van
Heraklitus traenen, die in hem uit de bron van eerzucht, en begeerte om voor opperwys en overwaerdigh te worden gehouden, vloeiden. [B] En evenwel ontftonden die traenen en droef heit van Heraklitus uit dat
geene, dat mede in de bepaeling, die onze Schryver maekt van dit treuren, ge- vonden wordt jnaementlyk , uit een leetweezen over eens anders ondaeden en on- gevallen. Want hy weende, zoo dra hy buiten't huis quam, omdat hyzach, dat alles, wat de menfchen deeden, enkelelende was* Zie Seneka De Ira.Lib. IL cïo. &'deTranq. animi c. 15. OndèrtiuTcben is het waer, dat hy zeer hoog gevoelende is geweeft van zyne eigene wysheit, na 't getuigenis van Diogenes Laè'rthis in 't leeven van Heraklitus. Doch die hooge gedachten konden hem geen traenen afperfen, die Seneka ook Wel duidelyk in hem toefchryft aen eene mededoogende gemoetsbeweeging. DE DERDE ZALIGHEIT,
welke «ZACHTMOEDIGHEID' I
Zaligb [syn] de zachtmoedigen: want zy zullen bet aerdryk
beërven. E En Maegdeke , dat een klein en vriendelykkykend Jam
onder den arm heeft, en het zelve fchynt te ffreelen. By deze beeltenis ftaet gefchreven, uit Pfalm XXXVII. II, JDe zachtmoedigen zullen d'aerde erflyk bezitten. Men fchildert eene maegt, om reden, boven gezeit.
Het lam beduit zuiverheit , eenvoudigheit, en zachtmoedigheid
En als een beek van zulx komt het niet alleen voor in de ongewyde boeken der Egiptenaeren [ A], maer ook in de heilige fchriften daer de Kriitlyke Godtsdienft op iteunt. De heidenfche Wichelaers offer- den ook zelfs lammeren, enkelyk om dezes yees reinen en zachten aert. En de heilige Joannes de Dooper ( die een byzonder getuige der hemelfche geheimen was ) noemde, om onder een eenvoudigh vergelyken, onzes Heeren Jezus Kriftus zachtmoedigheit te yertoo- nen, hem Het Lam, 't geen, door 't. offeren zynes zelfs, ons God ts gramfchap heeft verzoent. De rolfpreuk wyft aen, dat de vergelding dezer deugt zal zyn de
erfenis van 't aerdryk; echter niet van dit, waerin wy met moeite en floovery
[A] Wy hebben reets op meer plaetfen gezien, dat onze Schryver in de ver-
keerde verbeelding geweefl is, dat alles, wat men by Piërius vindt, Egiptifche beeldènfpraekis:enzoois het ook hier geftelt. Het geen in dit beek ftaet, is meeft alles genomen uit den gemelden Piërius Hier. L. X. c. 21. Maer die geleerde man heeft in het daervoorgaende 17. hooftlluk zynen Leezer gewaerfchouwt, dat het;geen hy van de Zinnebeelden van 't Schaep en 'tLam zoude zeggen, niet zoo . zeer van de Egiptenaeren, als wel uit de Hebreeuwfche en Griekfche, en fommi- ge dingen ook uit deRomeinfche Schryvers waeren overgenomen. En dus is klaeï genoeg te ontdekken, dat de Italiaen, als hy een Zinnebeelt wilde opmaeken, in dien bladtwyzer van Piërius dat geene heeft opgezocht,,daer hy een Zinnebeelt Ttt 2 toe
|
||||
|
26o DE DERDE ZALIGHEIT.
floovèry leven, maer van het aerdryk of Lant der Beloften, alwaer
de eeuwige ruft te vinden is. toe noodigh had, en zich vergenoegt met het leezen van dat hoofcftuk alleen,
dat de bladtwyzer hem had aengeweezen. DE VIERDE ZALIGHEIT,
wè« HONGEREN DORST NAER DE
GERECHTIGHEIT. ÜZaligh [zyn] die hongeren en dorjlen [naer] de gerechtigheit'.
want zy zullen verzadigt worden, E Ene Maegt, die een gelykhangende weegfchael of waeg
ten toon houdt, naer welke de duivel grypt, dien zy 'er met een' blooten degen afkeert. Op een ontwonde rol of iet leeft men 6it gedeelte van Mariaes Lofzang 3 Honge- rigen heeft hy met goederen vervult, Luk. I. 53. De gerechtigheit beftaet [A] in een'geduurigen en vallen wil,om
eenen ieder te geven dat hem toekomt; behoorende tot deze zalig- heit zoo wel de honger en dorfl naer de gerechtigheit der wet, wei- fee een zeer klaerblykend goet is, en alle andere goederen bevat} als een verlangen om 't geene van den wettigen rechterftoel verwacht wort, te zien uitvoeren: en dus fielt ze onze Heer Kriilus zelf voor als eene deugt die der eeuwige gelukzaligheit waerdigh is. De balance of weegfchael wort, wegens overeenkomfl,voor de ge-
rechtigheit [B] genomenj want gelyk dat gereedfchap wigüge en ftoflyke dingen effen maekt^zoo vergelykt en effent de gezeide deugt de gemoetsgoederen, en itelt een' regel en rechtfnoer den bedryven endaden der menfchen. Men maelt eene maegt; waerdoor de hoedanigheit [C] wort aen-
gedmt dier gerechtigheit, waernaer wy honger en dorll moeten heb- ben. En zy is jong; het welk leert, dat men met het oefenen dezer deugt niet vertoeven moet, noch dat uitflellen, maer aenltonts werk beginnen, wanneer, en op zulk eene wys gelyk het noodigh is. De duivel verbeek hier de zonde, door welke hy ons geduurigh
van den wegh der gerechtigheit aftroont,en ganfch verleid t,tenzy we hem met het blanke zwaert van godtlyken yver wederftaen en wech- dryven; en dus al voort de zeer fchoone deugt der gerechtigheit be- trachten, wiens loon, gelyk de bygevoegde fpreuk belooft, zal we-< '/! ' zen>
[A] Volgens dat allerbekentfte zeggen van den Keizer Juftinianus, aenftonts
in het begin van zyne Infiitutiones, of Onderwyzingen in het Recht: Jujlitia e/i perpetua &f cmftans voluntas jus Juum cuique tribucndi. [B] Zie de Beelden Billykbeit, en Gerechtigheit. Doch hier wordt niet verflaen
de Gerechtigheit in 't algemeen, maer in 't by zonder de Gerechtigheit van het Koning- rykvan Chrifius. Zie de uitleggers van Matthéüs. . [C] Welke is, dat ze zy zuiver en rein, en onbefmct van al dat geene, dat
haer
|
||||
|
DE VIERDE ZALIGHEIT. 261
zen» dat haere oefenaers zulleti verzadigt worden met eene fpys, veel
heter en aengenaemer dan de wyde werelt oit magtigh was te ver» fchaffen.
Iiaer ontfieren kan. Voor 't overige is in dit beelc alles klaer.
DE.VYFDE ZALIGHEI T,"
welke is BARMHARTIGHEIT.
Zaligh [zyn] de barmhartigen: want hun zalbarmhartigheit
ge/cbieden. E Ene Vrou die een bfoöt in Hukken breekt, en 't zelve al-
dus tóe^öf omdeelt aerï een, twee, of drie, by óf ront- om haer ilaende kinders. Hier ziet men bygeftelt dit Zeg- gen van Hieronimus, ImpoJJibile ejl, hominem mi/er icordent iram non placare divinam, dat is,'/ Is onmogelyk dat een barm- hartigh menfch Godts gram/c hap niet zou verzoenen. De barmhartigheit beftaet in fmart en leet te voelen wegens de elen*
de van een' ander> en dien* zöo veel mogelyk is, hulp en onderftaat te verleenen in zynen noodt. Gódt wort barmhartigh genoemt, naef- dien hy, om betoonde boetvaerdigheit, '& ménfcheii zonden niet ge-^ denkt} en zulk een menfch hiet barmhartigh, die aenftönts fnèdely- den heeft over eens anders druk en jammerftant: zoodat de menfch- lyke Barmhartigheit omtrent een zelve zaek is met de Liefde tot den Naeften:en zy wort niet geoefent dan aen nooddruftigen en elendigen5 ofzulken, die, door eenigen ramp, of om doolingen, door hun eige fchult toegekomen, mismoedigh en hooploos zyn, en van hunne on- voorzigtigheit berou en leetwezen hebben. Dusdanigh was Kriflus barmhartigheit, gepleegt aen den Moordenaer, dien, fchoon onge- loovigh, hy den hemel fchonk; aen de Samaritaenfche Vrou, die, in allen wellult verzoopen leggende, hy kuifch en rein maekte •> aen een andere Vrou, welke, een overfpeeliter zynde, hy herttelde in haere eer; aen Maria Magdalene, die hy, van heel zondigh, zeer heiligh deet worden; aen Petrus, wien, hoewel door hem verzaekt zelf, hy de zonden quytfcholt, en hem ook de fleutelsdes Hemelryks toebe- troude,hem rechtvaerdigh makende; en aen noch veéle anderen [ Aj, te vinden in den Bybel, alwaer de Heilant voorkomt als de waereen eeuwigvloeiende fpringbron der Barmhartigheit: in naervolging van wien, wy ook met eens anders onheilen en wederwaerdigheden me- delyden behooren te hebben, en ons daeromtrent barmhartigh tetoo- nen j midlerwyl ons eigen kruis gewilligh opnemende* 't zy het door onze eige fchult, of door Godts wil, ons overkome. De Godtgeleerden berekenen veertien uitwerkfels dezer deugt,die
altemael onderfcheiden zyn, en waervan 't byzonderite is, eens an- ders leven door fpys en drank hulp beftellen. En daerom ziet men de
[A] Ja , aen 't geheele menfchelyke geflacht, wanneer hy tot behoudenifle III Deel. Vvv van
|
||||
|
262 DE VYFDE ZALIGHEJT.
de hier vertoonde vrou, jongen en onvermogenden kinderen broot
[B] uitdeden} door wdk doen, gelyk de bygefchreve fpreuk zeg? Godts gramfchap ligtlyk wort geftilt en bevredigt. S * van den verlooren Zondaer den toorn Gódts P-edraen-pti »« a i • j
STe^rkd uit tarml* °mt &£££££££ 3?£5gS
[B ] By dit beelt had hy ook kunnen voegen een' der zvne dve nf ,.*„• p i
bepaeldelyk vaS bar'mhardgheitÏerO ders onnTen hunnX In" ZinnebeeldS
barmhart gheit in 't algemeen een' wirr™ vin Kinderen, en niet van hem, dienê hy ^^^^/^^^^^^ 3ÊS£
DE ZESDE Z ALI GHEIT
welke is REIN HEIT DES HARTEN.
Zaligh [zyn] de reinen van harte: want zy zullen Godt zien. E Ene Vrou die op. een menfchehart, dat ze in haere hant
heeft, traenen ftort.' Door reinheit des harten verftaet T.Kriftus de annmrih*;* a-
fmetloosheit der ziele is, en in het hart wor gezeTrJvn ' het zelve niet is ingenomen door quade gedacrfenf dS ge^enT heden, die tegens de deugt itryden. Dat het beek dan een menfche hart als in traenen wafcht [A] en fchoonmaekt, wil zeggen dafmen hier ganich geene zuivering van buiten, maer eene inwlndiee rdn SS R ^ f h£bbe: ge]yk dus O0k de traenen> naer heTS'eS;
der H. bchnft, geneesmiddelen zyn voor de zweeren der zfele8 J5t hÈflel^e f 7fyS V°°r de Reinen van Harte, zal zyn dat ze
gelyk he byfchnft hun toezegt, Godt zien zullen, die ande S?i2n' zigtbaens voor de lichaemlyke oogen, welke oP hun belt aïeenhl" de onder d'uiterlyke zinnen komende toevalligheden btïc^Z, en
[A] Alle vloeibaere ftoffen, die bequaem zvn tot waffi-h™ i ■ ,
nebeeldifche leere een teken zy'n van reinigjng w™ ooi^i^T'V^?11"
vanhetafwafTchen der handen in onfchult f te?'bSgfg van de retfö^ Ie in eenige misdaet: waervan reets gehandelt is IJ T? w „ inhe,t der z,e' hierom hebben ook fommigen de zee 0êp eene Lne eelSiche wvze voT' •*' -En jan zonden genomen, volgens onze Aeïm. C. in he? B E hl *8 F mmSing doch het gebruik van het Water in den H. Doop, die■ emvï d^rfn/3"1'?6 IS en nu meefl door befprenging gefchiedt, anders S oTt^F^ > een zinnebeeldifch teken en onderpant, dat onze S in 1« r ^rekken toc even eens door het bloet van onzen «SSS Ch^ " m6t de.r ZOnden de onreinigheden en vuiligheden des lichalmf door m ddel tn ?? g£reini§t' aIs afgewaffchen: zoo als onze Katechifmus Jee tin de XXVIiLlT'rT^ het water eene reinigende kracht heeft,alzoo h^h^YJ'dfkf^t ^ ™ nhg.- en hierom was in de Egiptifche beéldèrifrfrSSL S 3Cht Van zmve' beelt van reinheit: gelyk wy &£ reets WSSpIm^nVT^ f™"'
C. Zie ook I. D. bl. 268. Aenm. C. en bl. 4Tc A mn v) 7S' Aenm- meerder fcraet van dit beelt hier kunnen by^egeeln wil ï "^ t0C de reden blyken kan uit onze Aenm. E. L D. bl. f97. en bT ^ ,1 ' T™ witte duif, en aen de Vrouw van dit beelt geéve^wit fewal- 3$ S mede
|
|||
|
DE ZESDE ZALIGHEIT. 263
en dat nogh maer wanneer de oogen der ziele zich hiertoe mede ge-
lieven neder te wenden. mede de reden van vinden kan II. D. bl. 675. Eindelyk kan tot dat zelfde gebruik
dienen eene Zwaen, uit Pier. Val. Hier. L. XXIII. c. 4. DE ZEVENDE ZALIGHEIT,
welke is VK.EEDZAEMHEIT.
*
Zaligb [zyn] de vreedzaemen; want zy zullen Godts kinders
genaemt worden. |
||||||||||
|
Ene Vrou, flaende op eenige gebroke wapenen, als de-
gens , helmen, fchilden, enz. Zy houdt in de hant ee- |
||||||||||
|
nen olyftak, en een letterroi, befchreven met de woorden van
't 4. vers des LXX VI. Pfalms, Hy heeft verbroken, de vierige pylen des boogs; den J"cbilt, en bet zwaert, en den kryg. Op een' overhoogen trap van zaligheit zyn geraektzulken,die, niet
enkel vermaekt en gedient met in ruft en vrede te leven; (waertoe alle menfchen genegen fchynen, en om het beoogen en naertrachten waervan de oorlogh wort[A] geprezen, die in zich zei ven te Men is ) den zelven geruften vrede, door 't middel hunner verdrukkingen, voor hun zelfs en voor anderen, weten te heritellen, wanneer hy is verbroken of verloren -, en dit niet alleen in 't lichaem , met de uiter- lyke vyanden, maer ook in de ziel, (daer meelt aen gelegen is)met de magten der helle. Dat het beelt verfcheiden krygswapentuig onder de voeten lieefr,
is om te vertoonen, dat de vrede, opdat hy te loflyker en prysbaer- derzy ,door onze eige dapperheit moet verkregen en bewaert worden. De olyftak [B] komt by oude en nieuwe fchryvers eenparigh. voor
als een teken van vrede. Zoo ziet men [C] dat Éneas, daerhyjn Italië afkomt, en Ëvanders ryk genaekt, dezes Konings zöóne', wel- ke dien vreemdeling verdacht hielt en tegëntrpk,ter verzekeringe vaa niets vyandlyx voor te hebben eenen olyftak toefteekt, waerdoör de jongeling aenftonts geruft wort geftelt. Dit eene voorbeelt, uit dui- zenden genomen, achten wy genoeg te wezen. En zal de vergelding der bezitters van deze deugt hierin beftaen, dat ze in 't getal van Godts kinderen, die tot de genieting der eeuwige zaligheit verkoren zyri, zullen geftelt worden. 1 ,! [ A ] Zie het geen de Geleerden hebben aengetekent over Kornelius Nepos
Epamin. c. 5. %. 3. [B] Vanden OJyftak, en den hoop wapenen, zie de beelden Vrede. En in
't algemeen moet men omtrent deze acht beelden der Zaligheit zeggen, dat ze, elk op zich zelve genomen zynde, beelden zyn van Armoede van Geeji, Ireurigbeit, Barmhartigheit, Vrede enz. en dat de bygevoegde fpreuk de zaligheit van den Staec der geener , van welken zy gezecht wordt, te kennen geeft: waerom men de beel- den van Armoede, Treurigheit, enz. met deze tegenwoordige beelden moet vergelyken. [C] By Virgilius Mn. Lib. VIII. v. 116. Zie ook v. 128. en aldaer de Aente*
kening van Servius: als mede Lib. VIL v. 154. Vvv 2 DE
|
||||||||||
|
2Ó4 DE AGTSTE ZALIGHEIT
DE AGTSTE ZALIGHEIT,
welke is VERVOLGING OM DE GËRECHTIGHEÏT,
Zaligh [zyn] die vervolgt worden dm der gerecbtigbeits wil:
want bun is bet Koningkryk der hemelen. |
|||||||
|
Aetftelyk eene Vrou, die de wrede tyranni, gepleegt aen
_ naere drie zoonen, welke, op veelerleie wyzen aldus vermoortenomhalsgebragt, voor haere voeten leggen, be- fchouwt. Men ontdekt hierby deze brieftael des Apolels, 2 , ruTü 7n f? gy &meenfchaP hebt aen het lyden, alzoo
L nebt gy] wk [gemeenfchap] aen de vertroo/linge. Voorts noudt de beeltenis met d'eene hant een kruis ten toon, r^6nn^Khaer m?de geZeide °mitandigheden, omdat, gelyk
£* de v ?8flVt7fde voortreeykfte is onder alle weken, dalfom is diebeZ f ^k 6 'T Van SereGhtig^it boven andere zulk eene ™» W 1 • *en8e]e& wo« om hem de verfchuldde offerande d eiiendgeter^f ÏLTÏÏ?' ï! 2°U het Zdf Z^ in 'C midden ™
areigend gevaer, ot met den zekeren ondergang van Jvf en eoet en deS«mer Werdt beZk' Het kruis dangve?beek de SE
Mc Zga^a T T °°rïaeke Van den Godtsdienft, wejkefgel heh [A] is ' h£t voortreflykfte deel der Gerecht!|- Zy js eenevroü, en haere doode zoons zyn nogh jonge kinders
tenen! nerZe00dan;gen,°P h Vérfte Van booze gedTchte/op-e -' nen door £„«??" ^ f"" ZG anderszins zouden k«n^n fchy- omgeb°agt g£ miSdaden te hebben verdient aldus te wezra wlrd^ SeftïnzeHS/18 7 bee,t Van den Chriftelyken Godtsdienft gebruikt
Zal de^rédenSin?E^b0V^ reets/^ldt L D? bl. 518. en bl. 520. En dfetorden ooiSfcïr ^ -^ den Godtsdienft worden vervolgt, den GoKüenft Dol Z ^ Gf ?ch^heit als ^ynde een voornaem deel van Gerechtheft de^rSJ Ger?htlêh™ ls hier niets anders als de ieere der dT^e^Cfo^vkeS? Z«kI-™lahet Koni^yk van Chriftus, en dus ook SS2fJ?Sie^j te da?Zeer wel door,t kruis wordt afgebeelde: fchets 3dffd?2LSrW,*fc BdyderS Van dien G^tsdienft worden afge- gende. Wat de veS rJ5!"^ X°£ de voeten ™ de vrouw ter aerde Hg- ffe dezelve vtrhZtkintf^t S^ bet?ft'die in deze beelden voorkomt, zyn ^vargeTaekt ^g™^™ Vm Zam», die daer voornaementlyk |
|||||||
|
DE
|
|||||||
|
DE AGT ZALIGHEDEN. a6f
DE AGT ZALIGHEDEN, :
door P'akrio Diodati, in een Zinnebeelt teffens vertoont.
NIettegenftaende 'er maer eéne zaligheit en een geluk,
aengemerkt als een voorwerp, is, omdat 'er maer een, eenige flaet valt te bedenken, die, door de ophooping aller goederen , een mangellooze voJmaektheit heeft, volgens 't geene Boëtius, in het 2. Onrym Zyns III boeks, [A] zegt; en Hechts een eenigh voorwerp, dat inderdaet godtlyk is, en waermede zich alle bequaeme en redelyke verflanden gelukkigh achten en vergenoegen, gelyk het de Godtgeleerden in 't ge- meen daervoor houden: zoo telt echter onze Zaligmaker Je- zus Kriftus, in 't 5. kapittel van Mattheus Evangeii, agt Za- ligheden op; te weten, Armoede van Geeft, Zachtmoedig- heit, Treurigheit, Honger en Dorfè naer de Gerechtigheit, lleinheit des Harten , Barmhartigheit, Vreedzaemheit, en Vervolging om de Gerechtigheit; doch deze zyn niet eigent- lyk Zaligheden als voorwerpen, maer veel eer middelen en wegen om daertoe te komen: zulx dat onze Heer Kriflus, by wyze eener leenfpreuke, d'eene zaek voor de andere heeft gé- flelt, naementlyk het middel in plaets van het uiterfte einde, dat daerdoor kan bereikt worden. Om dan ons voornemen te volvoeren, geven wy dezer beelteniflè de gedaente van Een jonge Maegt in korten gewaede,en die haer aerigezigt
wat voorover buigt,doch dierwyZe,dat ze nochtans haere 00- gen teffens ten hemel keert. Nevens haer befchouwt men een lam, dat met een rapier, van d'eene zyde tot de andere, dwers doorfteken is. Zy vertoont zich fchreiende en bedroeft, is fchrael en mager van wezen, en heeft in haer eene hant een' olyftak, mitsgaders een menfchehart, 't welk vier en vlam uit- geeft , en waerop men Ze haere traenen ziet vangen. Daer fraen twee kinders voor haer, dien Ze met de andere hant een fluk broots toereikt, 't geene zulkerwyze in tween gemeden is, dat men wel zien kan,hoe gepafllyk elk hunner zyn rech- te deel hebben zal. Omtrent haer op den gront leggen ook eenige kinders, zynde gequetn1, gedoot, vertrapt, en byfter mishandelt. Eindelyk heeft ze op 't hooft twee takken, den eenen van laurier, den anderen van olyf. Deze zyn aen mal- kander [ A ] Liquet igitur, eflè beatitudinem Jlatum bonorum omnium congregatione perfeftum.
III Deel. X x x >
|
||||
|
266 DE AGT ZALIGHEDEN.
kander gebonden, en leggen kruiswyze vereenigt, op eenen
krans, dien ze mede op haer hooft heeft, en famengeftelt is uit driederlei gewafïen, met naeniè, leliën, mirten en roozen. Men leze hier drie by/chriften. By den lauwertak, Sola perfeve- rantia coronatur, dat is., De volftandigheit alleen wort ge- kroont. By den olyftak, Cumpaltna ad'regna pervenerunt fanc- ti, dat is, De heiligen zyn met de overwinninge tot het ko- ningkryk [ B ] gekomen. By den krans, Non coronabitur nifi qui certaverit, dat is, niemant zal gekroont worden, die niet gejireden heeft [ C "j. Anders kan men, volgens d'Ouden, by den tak des iauriers^Eternitas, dat is, Eeuwigheit; by dien des olyfbooms ImpaJJibilitas3 dat is, Fry heit van lyden-, en by den krans zei ven Severitas, dat is, Gefirengheit, zetten. Het beelt is in gedaente van de vroulyke kunne, omdat die,
naer Ambrozius [D] oordeel, meelt godtsdienftigh en godtvruchtigh is: het welk dan ook te veritaen geeft, datiemant, die zich tot de zaligheit begeert te fchikken en te bereiden, met godtvruchtigheit, omtrent de heilige en geeftlyke dingen, moet aengedaen wezen, het welk een klaerblykend teken van waeren Godtsdienft en Geloof is. Het jeugdige gelaet komt hier te pas, omdat men, zelf" van de
kintfcheit af, zich moet bevlytigen tot de verkryging der Zaligheit; naerdien, gelyk de eerlte lentebloemen, wegens haer' nieuwen en over- zoeten geur, den menfch meeft verluftigen en behagen j alzoo ook on- ze eerite wegen die geene moeten zyn, in welke Godt het grootfte welgevallen heeft» En alhier kan men zich tot een beweegmiddel Joannes den Dooper vooritellen, die,nogh maer drie en een half jae~ ren out, zich in woeitynen tot Godtlyke dingen begaf, volgens de getuigenis van Ambrozius [E]. Men
[ B] Deze woorden zyn genomen uit het Breviarium Romamen, in communi officio
plurimorum Martyrum: alwaer ftaet, Cum f alma ai regna pervenerunt Sanfti, & Vwo- iias decoris meruerunt de manu Dei, dat is, de Heiligen zyn met de overwinning tot bet Ko- ningryk gekomen, en hebben feboone kroonen verdient uit de bant des Heeren. De woorden cumpalma, betekenende eigentlyk niet een' palmtak, hebben wy,.dezin het zoo» vereifchende, vertaelt met de overwinning, welke betekenhTe zy ook hebben. Voor 't overige zien die woorden in 't Breviarium Romanum ten deele op 't geen 'er ftaet indeOpenbaeringe van Johannes IX: 7. en ten deele in't Boek der Wysheit V: 17. f C] Uit den tweeden brief van Paulus aen Timoth. II. 5.
[D] De Italiaenfche Schryver haelt hiertoe aen het Rcfponforium Officii parviBc-
at&Virginis, en daeruit de woorden: Oratepro devoto jhnineofexu,dat is,Bidt voor de Godtvrucbtige vrouwlyke kunne. Zie 't aengetekende over 't eerfte beelt der Zaligheit. [E] Johannes is niet gegaeh na de woeftyne, doe hy drie jaeren en een half
out was, maerhy is 'er in geboren, zyndede Stat, daer zyn Vader Zacharias woon- de, gelegen in het gebergte van Juda, niet zoo zeer bebouwt, ais wel andere lantftreeken, en op veele plaetfen bofchachtigh en wilt: en daerom woeftyne ge- naèmt. Zie Matth. III. 1. vergeleeken met Luc. I. 39. en op beide die plaet- fen de aenmerkingen van onze geleerde Kanttekenaers. Maer ook is de Op f teller dezes beelts zeer bedroogen, wanneer hy meent, dat in zeker Gedicht, waervan hy eenige weinige woorden aenhaelt, en het welk men onder de Lofzangen vindt, die op den naem van Ambrozius wel zyn uitgegeeven, maer echter voor een groot
|
||||
|
DE AGT ZALIGHEDEN. 267
iVlen fchildert eene maegt [F], om zulk eener in-en uitwendige
reinheit, te weten van ziele en lichaem; zynde de volkome maegde- lykheit onbefmet, en door werken of gedachten noit gefchonden: en dit beveelt al leeraerende,dat de geenen, die ten zaligen leven trach- ten in te gaen, zich van alle misdryf en gebreken reinigen en zuiver maken moeten: want daer ftaet,Openb. XXI. 27, In baer * zalmetin-' * Het komen iet dat ontreinigt: en ook by Jezaias leeft men, kap. XXXV; 8, T)e nieuwe onreine zal 'er nietdoorgaen, Verfta den daergenoemden heiligen wegh. Ieruza- Haere kleders zyn kort en fchamel, om de armoede van geeit te
vertoonen, ten aenzien van welke 'er gezeit wort, Zaligb zyn de ar- men van geeft, en zulx om te doen verftaen, dat de geene, die in fcoope voorheeft de zaligheit te verkrygen, zich zelven van alle on- nut- groot gedeelte niet van Ambrozius zyn , zoude gezecht worden, dat Johannes drie jaeren en een half out zynde zich na de woeftyn had begeeven: daer 'er in het zelve niets anders ftaet, als dat hy zulks gedaen heeft in zyne tedere jaeren'. opdat hy zich afzonderende van het gewoel der Steden , zyn leeven des te minder zoude kunnen bezoetelt worden door de booze zeden en reden van der zelver inwoon- ders: hoedanigh eene opmerking omtrent hem cok ergens van Ambrozius ge- maekt wordt. Nu gis ik, dat onze Schryver hier of daer eenige plaets zal heb- ben gevonden, daer gezecht wordt, dat Johannes zich van zyne jonge jaeren af na de woeftyn heeft begeeven, en waervan dit vers tot bewys zal zyn bygebragt, en vervolgens gezecht, dat Johannes dr .'e jaeren en een halfin de woeftyn geleerc heeft: en dat onze Schryver niet alleen die twee byzonderheden verkeerdelyk bei- de op rekening van Ambrozius zal gezet hebben, maer ook quaelyk van de kintS" heit van Johannes verftaen, het geen waerfchynlyk aldaer van ryper jaeren zal ge- zecht zyn geweeft, of ten minften had behooren gezecht te worden. Naementlyk Johannes heeft zyne leere begonnen in 't vyftiende jaer der regeering van den Kei- zer Tiberius, volgens Lucas III, i. wanneer hy nu ruim 28- Jaeren out was, en is drie jaeren en een half daerna door Herodes inde gevangenifle geworpen, nee- mende zyne leer dus een einde. Zie Cakijïi Opus Chron. ad A. M. 3947. en 3977. en Prideaux O. en. N. Ferbont aeneengefcbaekelt F. B. kol. 349. en IX. B. kol. 1520. En by gevolg, hoewel het zeker is, dat Johannes, een kint van zulk eene wonder» lyke geboorte, en van wien door den Engel zulke groote dingen voorzecht wae- ren, aenftonts van den beginne af aen door zyne Godtvruchtige Ouders tot den dienft van Godt is aengevoert en overgegeeven, even gelyk Samuel irihet O. Teftament, en dat hy over zulks wel te recht tot een voorbeelt'kan geftelt wor- den van zoo eenen, die zich van zyne kintfche jaeren af aen den dienft van Godc toewydt; zoo blykt het echter,dat hier in de manier van voorftellen een-mifïlagh is begaen,ttgen de H. Biftorie ftrydende; die daerenboven aentoont, dat Johan- nes zynen dienft beginnende niet is gegaen na de woeftyne , daer hy tot noch toe akyt in geweeft was, maer ook uit de woeftyne heeft beginnen te voorfchyn te komen, en de andere fteden van het Joodfche Lant langs te trekken. Zie Luc. I. 80, en III. 2. en 3. De verfen nu, waervan de Italiaenfche Schryver alleen- lyk het begin aenhaelt, en die hy meent van Ambrozius te zyn, doch waervan de Geleerden Paulus Diakonus voor den maeker houden, zyn in 't Gedicht, tot Op- fchrift voerende De Natwitate S. Joannis Baptijïce, en luiden aldus: Antra deferti teneris fub annis
Civium turmas fugiens petifti, Ne levi faltem maculare vitam Famine polfes. En "hieruit ziet elk taelkundige,dat 'er niet de allerminfte melding van eenigh ge»
tal van jaeren in gevonden wordt. [F] Zie het beelt der Tweede Zaligheit, en het aengetëkende aldaer. In dat *
zelfde beelt wordt ookgehandeltvmhttkortgswaet}het nedergeboogen gezicht, en de oo- XXX 2 ' \- {)&*
|
||||
|
268 DE AGT ZALIGHEDEN.
nutte en noodelooze voordeden der werelt moet beroven en ontdoen;
en vrywüligh dulden, dat zyn tydlyke middelen» als fortuingoede- ren, die hem niet in eigendom toekomen,hem aen alle kanten wor- den afgefcheurt en ontnomen. En daer wort met nadruk van armoe- de naer den geefl, en niet enkel van armoede gefproken, om aen te wyzen, en vertrouwen te geven, dat ook de ryken [GJ, die zien, hoe het verkrygen der zaligheit door den Heerzwaer enrnoeilyk isge- maekt, echter, indien ze willen, de zelve kunnen bekomen, zoo ze voor zich zelfs maer ingetogen en fpaerzaem, en omtrent den armen groothardgh en mijdt zyn, en niet veel werks maken van hunnen rykdom: en, wat de armen belangt, dat die, ook zonder uitdeelin- ge van goederen aen andere behoeftigen, de zaligheit kunnen verkry- gen door de kracht des goeden wils. Zoo zeit Maria, Luk. I. f3, Hongerigen heeft hy met goederen vervult ; en ryken heeft hy ledigh wechgezonden [H]. Zy ftaet met haer aengezigt wat voorovergebogen, ter beduidinge
van nederigheit. Doch onder dat hooftneigen ziet ze nochtans den hemel aen, het welk vertoont, dat degeene, die zaligh wenfcht te worden,zynenOverheerenhier op d'aerde fchuldige onderdanigheit-t en aen hem die in den hemel woont, dat is, aen Godt en des zei ven heilige wet goetwillige gehoorzaemheit moet bewyzen; ten einde dus moge betracht worden 't geene Petrus, in 't 6. vers des V. kapittels van zyn' eerllen Brief, met deze woorden eifcht, Vernedert u onder Godts krachtige hant, opdat hy u verhooge f zynen tyde. Daer wort by haer geltelt een lam, dwers "met een rapier of degen
doorftoken, om aldus de onnozele en lydzaeme zachtmoedigheit [I] uit te beelden, met opzigt van welke 'er gezegt wort, Zaligh zyn de zachtmoedigen'. waerdoor te kennen wort gegeven, dat zulken, die de zaligheit hoopen te verwerven, de fchade, by hen in de aerdfche goederen, en in wereltfche eer en roem, geleden of nogh te lyden, weinigh achten moeten, en zich trooften met de woorden van Pfalm XXXVII. ii, T)e zachtmoedigen zullen de aerde erfiyk bezitten. Met weenende oogen[K]en een bedroeft wezen wort ze gemaelt,
om geeftlyken rou en droefheit aen te duiden, van welke het Evan- geli zeit, Zaligh zyn die treuren: want zy zullen vertroqft worden; waeruit men verftaen moet, dat die zaligh zyn zullen, welke, betreu- rende dat ze hunnen tyt qualyk befleet; Godts gaven, zoo der natuu- re gen ten hemel gejlaegen, alle hier mede voorkomende.
[G] Hiertoe behoort het voorbeelt van dien fchatryken jongeling by Mattheüs
XIX. 16-24., die Jezus vraegende, wat by doen moefi om zalig te worden, en on- der andere dingen tot antwoort krygende, dat, zoo hy wilde volmaekt zyn , hy moefi heene gaen en verkmpen al ivat hy hadde, en het aen den armen geeven, zullende daervoor een' fchat hehbenin den hemel; bedroeft weggaet; en aen Chriflus alzoo gelegenheit geeft om aen zyne Difcipelen te zeggen, dat het lichter is, dat een hemel gae door de ooge van eene naelde, dan dat een ryke ingae in het koningryke Godts. [H] Voeg hierby Jezaias LXVI. 2. Maer op dezen zal ik zien, op den armen en
verjlaegenen van geefle , en die voor myn woort beejt. £1] Hiervandaen wordt 'er van het waere Lam Godts, dat allervolmaekft
voorbeelt van lydtzaemheit en zachtmoedigheit, gezecht by Jezaias LUL 7. Als een lam werdt hy ter Jlachtinge geleidt; en als een fchaep dat ft om is voor het aengezkhte zyner fcheerders, alzoo deede hy zynen mont niet op. Zie voorts het aengetekende boven over het beelt der Derde Zaligheit. [K] Zie de beelden Droefheit; als mede het beelt der Tweede Zaligheit.
|
||||
|
DE AGT ZALIGHEDEN. .269
re als der genade, ver waerlooft, het vruchtgebruik der zedelyke deug-
den verzuimt} het leven fchandigh verileten; en de zonden gretigh bedreven hebben; door t middel zulk eener volmaekte droefheit,. verflagen en verbroken van harten zyn; wezende dit een noodwen- digh deel van waer berou en leetwezen. Wanc het werk des berouws [L] is de bedreve zonden te befchreien, en ze vervolgens noit we- der te doen. Haere oogen flaen ook als weenende en bedroeft, om- dat men zoo wezen moet uit mededogen over het lyden onzes Heeren J. Kriltus i hebbende wegens zyn bittere fmarten en wrede doot, deernis met hem: tot het welke Jeremias, kap. VI. 16, van den zel- ven Heere Kriltus fprekende, met deze woorden yermaent; Maek u rou eens eenigen zoons, een zeer bitter misbaer. Dat ze fchrael en mager van aengezigt is, beek de geeftlyke be-
hoeftigheden uit, diedikwyls door de verkeerde menfchen gelochend worden. Van deze nooddruftigheit wort gezegt, Zaligh zyn die hon- geren en dorfien ?taer de gerechtigbeit; om aen te wyzen, dat iemant, die naer de zaligheit tracht,altyt moet zoeken't geene daertoe nut eri noodigh is, en aldus honger en dorfl dient te hebben, dat is, een vaerdigh gemoet om nevens eenen iegelyk zich wel te quyten van het geene waertoe men is verplicht. Zy heeft in de hant een menfcheharc, daer vier en vlam uit voort-
komt, en op 't welke haere traenen nederdriiipen; beeldende dit de reinhartigheit uit, waervan wort gezegt, Zaligh zyn de reinen van harte-, waerdoor geleert wort £MJ, dat, wie met gront op de za- ligheit wil hoopen,enGodt in den hemel zien, een hart hebben moet dat rein is, en van alle fnode geneigtheden en averechtfchen werelt- handel verre afgezondert. Zulk eene binnenzuiverheit meent de Profeet Jezaias in deze woorden, kap. I. 16; Wafcht u, reinigt u, doet de boosheit uwer handelingen van voor myne oogen wech. Voorts ziet men het hart viervlammen uitwerpen, omdat, gelyk't vier het goutj alzoo ook Godts genade een verbroken en verflagen hart,zui- vert en rein maekt: en,gelyk het water de vaten reinigtj de traenen ook zoo de ziel van doodlyke zonden zuiveren. Om deze hartsrei- niging bad David, Pfalm LI. 9, aldus: Ontzondigh my metyzop, en ik zal rein zyn: wafih my, en ik zal witter zyn danjheeu. En vers 12,, Schep my een rein hart, o Godt. Voor haer ziet men een paer kinders [NJ, aen welke zy broot
uitdeelt % ter betekenifle van de barmhartigheit, op wiens oefenafers het Evangeli deze uitfpraek pait: Zaligh zyn de barmhartigen; 't gee- ne zoo veel te zeggen is, als dat zulk een zaligh zal wezen, die uit liefde de armen en elendigen met zyne goederen te hulp komt, ge- lyk 'er ftaet, Jezaias LVIII. 7, Is het niet, dat gy den hongerigen uw broot mededeelt, en de arme verdrevenen in huis brengt? enz [O]. Haer wort een olyftak in de hant gegeven, om des harten vre-
de [P], geruitheït,en itilte aen te duiden,waerover gezegt wort,^- ligh
[L] Curtius Lib. V. c. 10. Lacrymas ctiam poenitentia indices profuderunt: dat is*
Ook hebben zy traenen, blyken van berouw, ge/iort. Zie de beelden Berouw. [ M] Zie ook het beek der Vyfde Zaligheit, en 't geen daerover gezecht is.
[N] Vergelyk hiermede het beek der Zesde Zaligheit. [O] Voeg hierby Ezech. XVIII. 7- en 16. en Matth. XXV. 35. [P] Dat de Olyftak eene Zinfchets is van Vrede, is gezecht in en over 't beek III Deel Y y y der |
||||
|
270 DE AGT ZALIGHEDEN.
ligb zyn de vreedzaemen;betekenende,dat men om zaligh te worden,
dezen driederlei geeitlyken vrede hebben moet, naementlyk den he- melfchen met Godt, den inwendigen met zyn geweten, en den uit- wendigen met zynen evenmenfch} gelyk dit in de woorden van het boek der Wyfheit, kap. III. 9, aldus te lezen ftaet: Vrede is den ver- kor enen Godts [Q]. Omtrent haer leggen verfcheide gewondde, vertrapte, omgebrag-
te,en diergelyk mishandelde kinders [R],waerdoor de onrecht vaer- dige vervolgingen der tyrannen, en der wrevelmoedige vyanden, wort uitgebeelt; ten trooit der lyders van welke wreedheit, het Woort zegt, Zaligh zyn die vervolgt worden, enz.; het welk betekent, dat, die zaligh begeert te zyn, zich lydzaem tot het verdragen zulk'er mis- handelingen moet fchikken, en op geene wraek toeleggen, al kon hy die uitvoeren j maer in tegendeel bereit zyn tot het vergeven van al- len fmaet en leet; befeffende, dat de vervolging t'zynen beite ftrekt, en hem voortnoopt in het betrachten der deugt. Tot welke zachtheit en afkeer van wraek Kriftus, in zyner Leerlingen gefchil, met deze woorden, Matth. XVIII 3, aenmaent, Tenzy gy wort gelyk de kin- derkens, zoo zult gy in het Koningkryk der Hemelen geenszins ingaen. De krans, die aen de twee kruiilings overmalkander leggende tak-
ken, welke boven op den zelven gezien worden, vaft is, en van de voorheengenoemdegewafTen is famenjgé vlochten, bed uit dedrieHooft- deugden, Geloof, Hoop, en Liefde 5 zynde 't Geloof [S] door de Jeli,
der Zevende Zaligheit. [ QJ Zoo ftaet deze text in de Vulgata > of Gemeenc Latynfche vertaeling des
Bybels. Onze geleerde Overzetters hebben dat vers dus vertolkt: Die op bem (Godt) betrouwen, zullen de waerheit verftaen, en de Gelooviïïen zullen in liefde by hem blyven: want genade en barmhartigheit is in zyne heiligen , en opzicht Ot> ZV- fie Uitverkoorenen. En dat komt overeen met het Griekfch, x«] jmflmnf it roT( lx.Ae>cW dvlS.
[Rl Gae te rugh tot het beelt der Achtfte Zaligheit.
[SJ Het zal hier een raetzel zyn, waerom deze drie hooftdeugden door die
drie gewaden betekent worden. Immers hebben wy nochte by de beelden 't Ge- loof de Leli, nochte by die der Hoop den Mirt, in de twee voorgaende Deelen van dit werk, als zinfchetzen daervan, gezien, nochte zullen de Roos'beneden in dit Deel by de veelerhande beelden der Liefde, als een teken daervan geftek vinden. In tegendeel hebben wy de Leli boven gezien als een Zinnebeelt der Hoop, II. D. bl. 30. Aenm. E, en bl. 31. Aenm. A. De Mirt zoude ook veel eer kunnen fchynen te ftrekken tot een beelt van Liefde (hoewel niet Goddelv- ke) als zynde heiligh aen Venus, de godin der Liefde, en daerom ook een fierzel der Minnedichters: van welke zaeken gefproken is I. D. bl. 50. en II. bl. 671. Ó72. en 673. Het zelfde zoude men ook kunnen zeggen van de Roos 'mede' eene bloem aen Venus toegeheiligt: gelyk isaengetoont I. D. bl. 171. 'Aenm. Ii. en dan zouden wy ten minften in deze bloem het beelt hebben, dae'r Dioda- ti de zelve hier voor neemt: maer dan vallen wy wederom in die e'igenfte zwae- righeit, die wy zoo even in den Mirt hebben gemeldt, naementlyk dat wy 'er dan niet in vinden een beelt van zulke Liefde, als die is, welke hier beoogt wordt. By dit alles komt noch by, dat Piè'rius Valerianus, die met zoo veele moeite en' zoo veele jaeren lang, alle Zinnebeeldifche betekenifTen heeft famengezocht,'die in allerhande zaeken worden gevonden, in geene van de drie hier gemelde' ge- waflen die beduideniffe heeft ontdekt of zelf aengemerkt, die 'er. hier aen wor- den gegeeven. Derhalven zal het, gelyk wy reets gezecht hebben, op raeden aenkomen. Wy zullen onze giffingen kortelyk ter neder ftellen. Het Geloof dan denk ik, dat Diodati zal willen afgefchetft hebben door de Leli, omdat die eene bloem
|
||||
|
DE AGT ZALIGHEDEN.
|
||||||||
|
271
|
||||||||
|
leli, de Hoop door den mire, en de Liefde door de roos afgebeelt,
zonder welke deugden niemant oit zaiigh zal wezen. . bloem zynde van eene uitneemende witheit, daerdoor een zinnebeelt is gewor-
den van een blank, rein, zuiver en oprecht gemeet (zie LD. bl. 567. Aenm. O. en Piërius Hier. Lib. LV. c 10. ir. & 12. ) en wat is Geloof, zoo het niet in een rein en oprecht harte woont ? De Mirt zal hy waerfchynlyk daerom voor de Hoop willen geftelt hebben , omdat de hoop in het Zinnebeeldifche wordt aen- geduidt door allerleie groene planten en kruiden: gelyk aengeweezen is LD. bl. 72. Acnm. B. en bl. 359. Aenm. A. als mede II. D. bl. 31. Aenm. F. Nu is de Mirt altyt groen, volgens 't aengetekende op de 32L bl. van 't I. D. Aenm. B. en kan in die betrekking voor eene beflendige en duurzaeme Hoop genomen wor- den. De Roos eindelyk, geloof ik, zal hier daerom voor de Liefde zyn gebruikt, omdat zy eene byzonder lieflyke en bevallige bloem is, door haeren aengenaemen reuk en kleur de zinnen ftreelende, of wel voornaementlyk, omdat haere roode en bloozende verf even als den gloet van eene hartelyke en brandende liefde ver- toont. Immers dat de roode kleur een zinnebeelt van liefde is, zullen wy aenwy- zen hier beneden over 't eerfle beelt der Liefde. Maer daer ontbreekt noch de uitlegging van den Laurier-en OJyftak, die kruiflings over den krans heen liggen en aen malkanderen vafl gebonden zyn, en wat de daer bygevoegde fpreuken wil- len zeggen. Ik wenfehte ook hier, dat het de Italiaenfche Schryver zelf had ge- daen: doch dit niet gefchiedt zynde, zal ik wederom myne gifïïng moeten bybren- gen. Hy verflaet dan, gelyk hy zelf zecht, door de Leli,den Mirt en de Roos, de drie hooftdeugden, zonder welke de zaligheit niet wordt gegeeven, te wee- ten, 't Geloof, de Hoop en de Liefde: en die drie gewaiTen vlecht hy te fa- men, omdat de drie gemelde deugden te famen moeten gepaert gaen , en even als aen malkanderen zyn vaflgeftrengelt: en vermits die deugden hier op de aerde niet verkreegen worden zonder flryt, zoo vlecht hy zejuifttot een' krans, als een loon van ftryden, en voegt 'er tot meerder klaerheit de fpreuk by, Niemant zal gekroont worden, die niet gejtreeden heeft; of ook het woort Gefirengheit, om te kennen te geeven, dat deeze flryt met alle geflrengheit, yver en kloekmoedig- heit moet worden volbracht, indien men met den krans van die drie deugden wil gekroont worden: en omdat die deugden, indien zy met even zoo veel volflan- digheit als geflrengheit worden geoeffent, een loon baeren , het welk eeuwigh- duurend is, zoo ziet men boven op dien krans gelegt een' Lauriertak, en daer- by de fpreuk de volftandighcit alleen wordt gekroont, of ook 't woort Eeuwigheit: zyn- de de lauriertak eertyts geweeft een eere-loon der Overwinnaers in den ftrvt, en daerom ook noch een beelt van Overwinning, gelyk getoont is I. D. bl. 54. en 262. en teffens van eeuwigheit, om reden, af te neemen uit het geene aengete- kent is I. D. bl. 57. en 238. en 321. En eindelyk om aen te duiden, waerin die Overwinning beftaet, en wat uitwerking aen de zelve verknocht en vafl gehecht is, naementlyk de eeuwige vrede, en het koningryke Godts, zoo ziet men aen den Lauriertak gebonden, en met den zejven vereenigt, ook eenen OJyftak, zyn- de de Olyf, volgens 't geene zoo even in dit beelt gezecht is, een teken van vrede; en daertoe 'er bygefchreeven de fpreuk, De Heiligen zyn met de overwin- ning tot het Koningryk gekomen; of anders Vryheit van lyden, in baflaert Latyn uit- gedrukt door het woort Impajjibilitas, wordende door dat woort verflaen die ilaet van een verheerlykt lichaem, waerdoor het vry is van alle lyden, en aen geene verganklykheit noch verderf meer onderworpen, hoedanigh de eeuwige Zaligheit is. Dit is na myne giffing de meening van dit gedeelte des Bèelts. ZIEL
|
||||||||
|
Yy y 2
|
||||||||
|
ZALIGE ZIEL.
|
|||||||||
|
272-
|
|||||||||
|
ZIEL. [ZALIGE EN REDELYKE]
En zeer bevalligh Maegdeke, wiens gelaet met floers
of doorfchynend linnen bedekt is. Het heeft helder- blinkende klederen aen 't lyf, twee wieken aen de fchouders, en eene ftar recht boven op zyn hooft. Niet tegenftaende de ziel eene onlichaemlyke en onfterflyke zelf»
ftandigheit zy, gelyk de Godtsgeleerden zeggen [A], zoo vertoont men haer nochtans gevoeglyk op de gezegde wys , ten einde de jnenfch, die aen de lichaemlyke zinnen gebonden is, de zelve door zyne verbeelding zoude kunnen befchouwen en kennen; juift gelyk men d'Engelen [B] ook wel dikwyls afbeelt,hoewel ze ganfch zuiver en mede onlichaemlyk van zelfftandigheit zyn. De ziel dan wort als een zeer bevalligh maegdeke gefchitdert, om-
dat |
|||||||||
|
[ A ] En gelyk ook waerachtigh en zeker is, en we] zoo verre , dat des zelfs
onlichaemlykheit nooit van iemant, ook van geen'Heiden, is tegengefproken, en des zelfs onfterflykheit niet alleen door verre de meefte Heidenen erkent, maer ook met allerleie redenen, zoo verre als het licht der natuur hen te zien gaf, ge- ftaeft. Tot een voorbeelt ftrekke het Boek van Plato, dat hy over de onfterflyk- heit der ziele gefchreeven, en Phcedo genoemt heeft. Zie ook Makrobius in Somnium Scipionh Lib. I. c. i. 12. 13. £? Lib. II. c. 13. £B] De Italiaenfche druk zecht, Godt en de Engelen. Doch dat voorftel be»
helft twee zeer verfchillende zaeken. De Engelen, of fchoon zy geeften zyn, en daerom onzichtbaer, en by gevolg ook onafbeeldelyk, kunnen echter in die gedaente, waerin het Godt behaegt heeft hen eertyts tot den menfch te zenden en aen des zelfs oog te vertoonen, worden afgebeeldt. Godt de zoon, voor zoo verre hy een menfchelyk lichaem heeft aengenomen, kan na dat lichaem ook af- (i)Deut. gebee^t: worden, maer niet na zyne Godtheic: want wie kan (1) Godt afbeel- IV. i/, 3en» die onzienlyk is: gelyk hy in de H. Schrift zoo dikwyls genoemt wordt: als Kolos. I. 15. en 1. Tim. I. 17. en Hebr. XI. 27. Waerom ook onze hervorm- de Godtsdienfl het doen van die van de Roomfche Kerk veroordeelt, wanneer zy
|
|||||||||
|
I
|
|||||
|
ZALIGE ZIEL 273
dat de Schepper» die de bron van alle fchoonheit en volmaekfheit is*
haer gemaekt heeft naer zyn eige gelykenis [C]. 's Beelts aengeiigt is bedekt, om aen te duiden dat de ziel, gelyk
Auguftinus in zyn boek de Definit. zeit [D], is eene gefchaepe zelf- ftandïgbeity onzigtbaer ,en onlichaemlyk, zoo dat zy wei in het lichaem woont maerin hetzelve niet zigtbaer is, behoudens alleen dat ze door zekere uitwendige werkingen wort begrepen. t Het heldere en blinkende gewaet,beduit de zuiverheit en volmaekt-
heit haeres wezens. Dooreene ftar op 't hooft te (lellen, wert by d'Egiptenaers d'on-ï
f terflykheit der zielen uitgebeelt, gelyk Piërius in zyn XLIV. boek'" [EJ zeit. i\ De twee vleugels verbeelden de fnelheit [F] en geeillykheit der;
ziele,
zy Godt den Vader in eenige beeltenifTe affchetzen.
[ C J Die ze echter verlooren heeft door de zonde. Maer ook beflont die ge-
lykenis niet in eene Jichaemelyke gedaente, maer in waere gerechtigheit en hei- ligheit: waervan evenwel eene maegt, als rein en onbefmet, niet ongevoeglyk een zinnebeelt kan zyn: gelyk ook in de beelden der zaligheit gezecht is. [D] Anima e/i Jübftantia creata, invifibilis ,incorporea, itntnortali Deojitnilis, ima-
ginem nullam habens, nifi Creatoris fui.- [E] Kap. 35. Piërius heeft het genomen uit Horus Apollo, II. B. i. Kap.
wiens woorden wy boven hebben aengehaelt op de 169. bl. van dit Deel Maer waerom zy door eene flar de ziel juifl; van een dapper man, of, gelyk het Griekfch ook kan vertaelt worden, een men/eb die van de mannelyke kunne is, verbeeldt hebben; is zoo geheel klaer niet: voornaementlyk indien men de Iaetfte vertaeling plaets wil geeven, in welk geval ik de reden van die beeldenipraek ten eenemael niet begryp: en de Uitleggers, die Horus hebben uitgegeeven, helpen ons in dit fluk niet,gaen- de dit alle met ftilzwygen voorby, daer fommigen de redenen van de andere bete- keniflen der Star niet hebben nagelaeten te onderzoeken. Indien men de vertae- ling verkieft van een dapper man, dan zal men miflchien moeten zeggen, dat de beeldenipraek daerop ziet, dat de outheit verdicht heeft, dat de zielen van dap- pere helden veranderden in Harren, gelyk als bekent is outtyts van Perfeus, en Kaftor en Pollux, en naderhant van Julius Cezar. Men zieServius over Virgi- Hus Ecl IX, v. 47. Suetonius in Gex. c. 88. Voflius de Tbeol. Gent. Lib. III. c. 9. en meer anderen door de Geleerden over de aengehaelde plaets van Suetonius aen- geweezen. Maer Piërius Valerianus getuigt, dat in de oude affchriften van Ho- ros flaet, de ziel van een menjeb die overleden is. Hoedanigh indien Horus gefchree- ven heeft, zoo fchynt men deze Egiptifche beeldenfpraek uit de volgende reden te moeten afleiden. Veele der Ouden geloofden , dat des menfehen ziel van vier was, en dat ze haeren oorfprong had uit de flarren, die zy zeiden ook van vier te zyn .* en vervolgens, dat de ziel, van het lichaem afgefcheiden wordende door dedoot, wederkeerde vandaer zy gekomen was, naementlyk na den hemel en de flar- ren: gelyk dit alles kan gezien worden uit het geene Makrobius fchryft over den Droom van Scipio, Lib. I. c. 9. 13. 14. fcf 21. &? Lib. IL c. 17. Men leeze ook het geen reets gezecht is 1. D. bl. 284. Aenm. E. en II. D. bl. 188. Aenm. A. Zoo dat dan de Egiptenaeren de ziel van een verftorven menfeh zouden hebben bete- kent door dat geene, uit het welke zy meenden dat de zelve haeren oorfprong had, en tot het welke zy gelooft wierdt weder te keeren. Maer dewyl dit geftelt wierdt van alle zielen zonder onderfcheit van zaligheit of verdoemenifle, zoo geeft de Star ook enkelyk de ziel te kennen, en de zaligheit moet door andere deelen van de beeldenfpraek worden uitgedrukt. Hoe dat verder by de Egiptenaeren een Zinnebeelt van de ziel is geweeft een havik, en hoe 'er by anderen voor genomen zyn de vijjehen, zie by Piërius EiïergL Lib. XXI. c. 6. &p 12. fc? Lib. XXXI. c. 13. zynde die ftof te wytloopigh om hier in te voegen. £F] Dat was eene van de redenen, waerom de Egiptenaeren de ziel affchetften
III Deel. Z22 door |
|||||
|
274 ZALIGE ZIEL.
ziele, alsook haere twee vermogens, te weten veritant en wil f G].
|
|||||||||
|
door een' havik, zynde een vogel van eene wonderlyke fnelheit. Zie behalven den
reets aengehaelden Piè'rius ook het geen wy breetvoerigh genoeg , meefl uic dien Schryver, hebben verhandelt in 't I. D, bl. 4.2*1. Aenm. D. Daer is niets fnefler, zecht Servius over Virgilius Mn. V. 721, dan de ziel: want in een ogenblik des tyts kun ze 't Geheel-al doorloopen. [G] Om de zelfde oorzaek van fnelheit, zynde de werkingen van beide fnel:
even gelyk de gedachten: waervan op de laetft aengehaelde plaets gefproken is. |
|||||||||
|
ZIEL. [VERDOEMDE]
Aerdien het dikwyls gebeurt, dat men in Treur-
spelen en vertooningen van naergebootffe en ver- dichtte gevallen, 't zy geeftlyke of wereltfche, de ziel van eenigh menfèh ten tooneeie brengt; 200 is het van noode te weten, hoe men die beft zigt- baer zal invoeren. Staet dan te letten, dat men de zelve be- quaemlyk in een menfchlyke gedaente, behoudende het beek van haer lichaem, kan vertoonen, en voorts gelyk volgt. Zy moet naekt, mét zeer fyn en doorzigtbaer floers bedekt, en los of ontffrengelt vanhairen zyn. Voorts geve menhetaenge- zigt een donkerbruine Verf, en make het gezeide floers zwart. Der ziele, van het lichaem afgefcheiden, of afzonderlyk van het
'zelve aengemerkt, kan, als geeltlyk en onlichaemlyk wezende, ze- kerlyk in" zich zelve geene beeltenis, gedaente, of andre ftoflyke hoe- danigheit toegepaft worden. Nochtans, dewyl wy haer beek moe- ten maken tot een voorwerp der ïichaemlyke zinnen, zoo zyn we ge- noodzaekt het zelve voor te ftellen onder eene insgelyks Ïichaemlyke geftalte, om aldus de zaek voor ons begrip verflaenbaer te doen zyn. Wy geven haer dan een menfchlyke gedaente, gebruikende hierin
de
|
|||||||||
|
/-.
|
|||||||||
|
V E R D O E M D E ZIEL. 275
de vryheit die men ook doorgaens neemt in 't affchilderen der Enge-
len [A]. En vermits de ziel deswwfBJaen 't lichaem geeft, zoo kan men zich niet wel verbeelden, dat ze van een andre figuur o£ gedaen-* te zou zyn dan V lichaem; fchoon we nochtans wel weten, dat ze, gelyk we ook boven zeiden, van deze iioflyke bepaelingen niet om- ichreeven is. Laet dan de zielbeeltenis weder ir* haer lichaem kee- rea, opdat ze bekent zy,en overeen kome met het geene verfcheide Poëten fchryvch, en onder andren Virgilius in 't VI. boek, wanneer hy verziert dat Eneas naer de hel [C] gaet, en daer gekomen, vee- len die hy in dit leven gekent hadde, weder kennende wort. En Dante zeit, in het 3. kapittel zynes Gedichts van de Hel, [DJ Na- dat ik 'er eenigen 'wederom kennende ben geworden. Doch een e ziel zal beter te onderkennen zyn, indien men haer eenige andre pf by- zondere merktekens van haeren toeltant wete te geven; gelyk het dus menigmael voorkomen kan, dat men ze met verfcheide toevallen, als gewont [E], of in groote eer [F], of als eene die gepynigt [G] wort, enz., dient te vertoonen. In zoo een geval dan moet ze met de hoedanigheden, die haeren toeltant of gelegentheit aenduiden, of daermede overeen komen, voorgeftelt worden. Men laet ze naekt zyn, omdat ze in haere natuur van alle lichaem-
lyke hindernillen of belemmeringen vry is: waerom Petrarcha haer, op verfcheide plaetzen in zyne Gezangen [H] ook naekt noemt. £A] Zie AenmerkingB. over 't voorige. heelt. , \
j_B] Wat vorm hier zy, zonder't welk te weeten dit niet kan vèi-flaen wor-
den, gelieve de Leezer te zien I. D. bl. 502. Aenm. B. :;. , " [C] Maer als Virgilius en andere Dichters fpreeken van zielen inde Hel, dan
verftaen zy zulke zielen niet, als wybegrypen, wanneer wy eene ziel zeggen ia tegenflelling van het lichaem, van Avelke ziel de Schryver zoo even heeft ge- zecht, dat ze de vorm aen 't lichaem geeft: maer geheel iets anders. Onidic , te begrypen, moet men zich herinneren, het geen wy reets te vooren, I.jjD. bl. 285. gezecht hebben: naementlyk, dat fommigen der Ouden den rnenfch heb- ben verdeelt in drie deelen, te weeten, eene ziel, een lichaem, en eene fchim ,het lichaem gely ken de; welke fchim zy fomtyts ook wel eene ziel noemen, doch al- tyt onderfcheiden van die eerft genoemde ziel." waerdoor zy die ziel verftonden, die den menfeh doet onderkennen van de beeften, en die wy de redeJyke ziel noemen. Deze ziel nu, zoo wel van quaeden als van goeden, zeiden zy, dat wederkeerde na den hemel":, vanwaër zy ^gekomen was; gelyk het lichaem tot het fiof der aerde, waeruit het wasgemaekt; en de fchim na de onderaertfche ge- weften , daer ze ook, voordat ze met een lichaem vereenigt wierdt, haer vèr- blyf had^ehad,en;nu dör-waerts wedërkeerende of ftraf voor het bedreeven quaét, óf loon voor het gedaene goet omring. En van deze ziel, of fchim, of'fcbadwwè,''óf heelt, of geefl, oïjpook (want alle die-naemen worden 'e-r aen gegeeven by de Ou- den) moet men verftaen, dat ze gelooft wierdt gelyk te zyn aen 't lichaem daer ze in gewoont had (zie Servius over Virgilius Mn. Lib. IV. v. 654. & Lib. V. v. 722.) voornaementlyk zoo als het zelve was, doe het ftierf: waervan oneindige voor- beelden zynby de Poëeten en andere Schryvers. Zie Homerus Odyff'. Lib. XI. v. 40. en Virgilius Mn. Lib.. VI. v. 440". £f 494. en Luciamfs in verlcheidenë van zyne Samenfpraeken der Doodèn. £ D ] Pofcia ch'io hehbi alcun riconofcinto. \
£E] Gelyk Erifile en Deïfobus by Virgilius Mn., Lib. VI. v. 446. &* 494.
[F] Gelyk Achilles by Homerus Od. Lib. XI. ^.'484. en Minos, v. 567.
[G] Gelyk Titius, Tantalus, Sizifus, Ixion, en meer anderen by den zelf-
den Homerus eod. Lib. v. 575. en Virgilius. .Mn Lib. VI. v. 595» & feqq. [HJ I. Part. Canz. 16.&II. Part. Catiz: 6. &f nel trionfo della Morte cap. 1.
TjZZ 2
|
||||
|
276 VERDOEMDE ZIEL.
De loffe en over *s beelts fchouders verfpreide vlechten geven niet
alleen de ongeJukzaligheit of liever rampzaligheit der verdoemde zie- len , maer ook het verlies van reden en veritant [ I ] te kennen. 'Zoo zegt Dante [K^j, Wy zyn ter plaetfè gekomen van welke ik u ge zegt heb) dat gy ""er de bedroefde menfchen zoudt zien, die dat groot e goet van 't verfiant verloren hebben. De kleur des aengezigts en ook van het floers beduit de derving des
lichts en van Godts,genade. En aldus zegt de meergenoemde Dante, daer hy de gedaente en gelegentheit der helle bloot legt, dat voor, of op de poort der zelve gefchreven ftont, [L] Gy die hier in gaety laet alle hoop buiten. [I] Daer de hairen een Zinnebeelt van zyn, gelyk reets dikwyls is gezecht.
De lofl|£n verfpreide hairen betekenen dan een verwildert en verwoeffc verftant. [K] Nel cap. 3. dell' Inferno. Noifem venuti al luogo, cv' io t' bo detto ,
Che vederai Ie genti doloroft;
CV hatmo perduio ü ben dell' intellctto.
[L] Lq[fate ogni fperanza, o voi eb' entrate.
VERSCHEIDE WETTEN.
|
||||||
|
WET, uitgebuit door Zaratino Kaftellinu
En bedaegde Vrou, zeer eerwaerdigh en achtbaer van
wezen, en zittende met een groote majefteit in ee- nen rechterfloel. Zy heeft op haer hooft een' ko- ningklyken tul bant of wrongkroon, en in haer rechte hant eenen fèhepter, waeraen eene letterrol hangt, daer de- ze woorden op ftaen, jubet et prohibet , het welk te zeggen is, Zy gebiet en verbiet. Op haer flinke knie ziet men een
|
||||||
|
W E T. 277
een open boek , en daerin dit gefchrift. 'y IN legibus sa-
lus , dat is, In de wetten is beil. Het boek fïaet recht overeinde, en haer flinke hant legt 'er op> in welke zy een Pauflyke en Keizerlyke kroon houdt. » - De wet is een heilige verbintenis, gebiedende het eerlyke, en ver-
biedende des zelfs tegendeel. Deze bepaeling is uit het Griekfch [A] overgenomen, en {trekt ten voornaemfien gront des beelts. Als een overdeftige vrou komt de wet hier voor, omdat, gelyk
brave en Iofwaerdige vrouwen haer huisgezin en huishouding wel be- itieren engadeflaen ; de wet alzoo hetAlgemeenebelt regeert en be~ waert. De vrou wort bedaegt vertoont, omdat de wet zeer out, en al in
't begin der werelt, ten leefregel onzer eerfte voorouderen, gemaekt of geltelt is; welken, zoo haeft zy gefchapen waren,Godt de vrucht van zekeren boom verboodt te eeten. Daerna volgde Mozes Wet, mede door Godt voorgefchreven ; mitsgaders de Evangeliwet, ge- geven door zynen Zoon Kriftus j die teffens Godt en Menfch is. De outheit dier wetten wettigt ten vollen de bedaegtheit dezer beelte- nille; zoodat we hier niet behoeven te fpreken van den ouderdom der wetten, die Minos aen de Kretenzers; die Drako en Solon [B] aen de Atheners; die Likurgus aen de Lacedemoniers; die Numa - ,, ; :;;; ; * Pompilius
. f_A3 De Latynen hebben die bepaeling gemeen met de Grieken, gelyk men
zien kan uit het geene Davizius en Turnebus hebben aengetekent over Cicero De Legib. Lib. I c. 6. Maer wat doet het tot de zaek, of de bepaeling is genomen. van de Grieken, of van de Latynen, als ze maer goet is ? gelyk ze is. [BJ Waervan de wetten van Drako ten uiterften flreng waeren, ftraffende
alle misdaeden, ook ( 1) zeer kleine, met den doot: daer die van Solon veel (1 jGell. zachter en genadiger waeren, En hiervandaen was 't, dat de Redenaer Demades N. A. zeide, dat de Wetten van Drako niet met inkt, maer met Moet gefchreeven waeren , Lib.XI. volgens 't verhael van Plutarchus in 't leeven van Solon pag. 87. Onderde oü* c'l ■' de Wetgeevers, die hier worden opgetelt, kunnen ook plaets vinden Charon- das de Wetgeever der Thiriers in Italiè'n, Zaleukus der Lokrenfen in dat zelfde geweft, en Zamolxis der Geten in Scithiën: en meer anderen. Men zie Alexan- der ab Alexandro Gen. Dier. Lib. VI. c. 10. en aldaer de aenmerkingen van Tira- quellus: als mede J. Alb. Fabricius, in zyne Bibliotheca Grceca Lib. IL c. 14. Die Minos nu, die de Wetten heeft gegeeven aen de Kretenfen, is geweeft Minos de II. die gelooft wordt geleeft te hebben in de veertiende eeuw voor Chrifhis geboorte, en dus voor den Trojaenfchen oorlogh: hoewel fommigen het mae- ken dier wetten tot noch ouder tyden brengen, fchryvende dat toe aen Rhada- manthus, niet dien bekenden Broeder van Minos, maer een' anderen van den zelfden naem, zynde een man van eene byzondere rechtvaerdigheit geweeft, veel ouder dan Minos- Men zie Marsham in zynen Canon Chromens Sec. XL p. 290. Het is dan te verwonderen, wat den Joodfchen Hiftorifchryver Jozefus bewoogen heeft om in zyn Boek tegen Appion (2) te beweeren, dat 'er by de Grieken ten ty- fi)Ltb. de van Homerus noch geene gefchreevene wetten waeren, en dat de volkeren P' onbepaeldelyk eerft door het geene de koningen goet vonden en gebooden , ge- io^°* regeerd wierden, en vervolgens na zeden en gewoontens leefden, maer niet na vafte en bepaelde,en daertoe in gefchrift gefielde wetten. Het bewys,dat hy hier- toe gebruikt, is zeer zwak, naementlyk , dat het woorc vópos [nomos ], hetgeen volgens den Griekfchen Taelman van Euripides (3 ) eigentlyk eene gefchreevene / > jQ wet betekent, by Homerus nergens te vinden is. Maer ik bid u, wat is het eene fjjL0, vreemde manier van redeneeren, zoo men dusdanigh een floc wil opmaeken? dit lyt, v." III Deel. A a a a mort 90/
|
||||
|
W E T.
|
||||||||||||
|
278
|
||||||||||||
|
Pompilius aen de Romeinen, gafj nochte van de grysheit der Wet-
ten, |
||||||||||||
|
'■soort ftaet by Homerus tikt: derhalven is ook de zaek, die door dat mort betekent wordt
|
5
|
|||||||||||
|
den Grieken ten tyde van Homerus noch niet bekent geweeft. Wat komt het 'er op
aen , of het woort »<y*of by Homerus ftaet, als het maer blyke dat de zaek 'er geweeft zy, dat is, dat de Grieken doe al gefchreeven wetten gehad hebben ? Nu blykt het uit veele dingen klaer, dat 'er ten tyde van den boven genoemden Mino* wetten geweeft zyn, die hy zelve eerft aen zyne Kretenfen heeft voorge- fchreeven , en welke vandaer tot andere Griekfche volkeren zyn overgegaen. Voor eerft komen alle oude Schryvers eenpaeriglyk daerin overeen, dat de- ze Minos de eerfte onder de Grieken is geweeft, die, eene vloot toegeruft heb- bende, zich meefter heeft gemaekt van de heerfchappy ter zee, en veele volk- plantingen in de overige deelen van Griekenlant, en voornaementlyk op de ei- landen, heeft opgericht. Men zie Meurfius in Creta L. III. c. 3,, en het geene de Geleerden hebben aengetekent over Thucydides Lib. L g. 4. Is het nu wel te begrypen, dat zulke groote zaeken zonder vafte en bepaelde wetten , tot wel- ker bewaering zekerlyk fchrift van nooden is, hebben kunnen gefchieden? Zy f O De
zyn 'er ook niet zonder gefchiedt, getuigende Heraklides (1), dat hy de Stac
Pollens jyjakara m siciliè'n overwonnen, en na zynen naem Minoa genoemt hebbende ,
(Ürag. haer gelaft heeft, dat ze de wetten van Kreta zoude gebruiken. Van deze Krétenfifche deRep. wetten nu zecht Apollodorus ( 2 ) met uitdfukkelyke woorden, dat Minos de zel- Laccd. ve aen dat volk heeft voorgefchreeven: en Eforus, een zeer geacht Hiftorifchryver P-f3i. der Grieken, doch wiens fchriften nu verlooren zyn, noemt ze by Strabo (3) (2 ) Bi-gefchreevene bevelen: ja Plato (4) verhaelt ons, dat Minos de zorge van het on- T '"h* Ttt derhouden zynen wetten hadde bevoolen in de Steden aen Rhadamanthus, en op ei Sa ket platte lant aen Talus: welke Talus hy zecht dat tot dien einde driemael des (3)L.x! jaers de dorpen van het eilant had langs gereift, met zich omvoerende kopere ta- p. 713. felen, waerin die wetten gegraveert waeren , van welke hy 'er ook zelf eenige aen- & 730. haelt. Wat kan 'er duidelyker gezecht worden? Maer behalven dit alles had Joze- Edft. fus bewys genoeg in Homerus zelven kunnen vinden, al noemt die 't woort wet Amft. niet Want als die Dichter (5) verfiert, dat Minos in de onderaerdfche ge- ii) ..n weften als richter zit met een' gouden fchepterin zynehant om recht te doen over Cr)"od! de verftorvene geeften, en dat de zelve rontom hem ftaende hunne verantwoor- dt,, XI. ding by hem doen; befchryft hy dan niet klaer genoeg eene ordentelyke vorm v. 5-67. van rechtspleeging , die na wetten is ingericht ? En als hy van dien zelfden Mi- (u)Od.nos fchryft (6), dat hy negen jaeren lang gemeenzaem met Jupiter heeft ora- Lib. gegaen, zoo is 'er niet aen te twyfelen , of hy heeft het oog op de lift, die Mi- ^X- nos gebruikt heeft om voor zyne wetten ontzagh en eerbiet te verkrygen by v' l79' het volk, begeevende zich geduurende den tyt van negen jaeren, dien hy be- (7) He- Reedt heeft (7) tot het maeken en invoeren zyner wetten, telkens in een hol raclid. van een' zekeren berg, welk hol gezecht wierdt het hol van Jupiter te zyn, en ge- de Po- duurigh eenige wetten vandaer met zich brengende, eeven als hem van Jupiter gegee- lic. ap. ven: hoedanigh bedrogh naderhant ook andere Wetgeevers hebben nagevolgt, als Crag.p. Likurgus, die Apollo; Zaleukus, die Minerva; Zamojxis, die Vefta; en Nqma, *o0' die de Nimf Egeria de vinding van hunne wetten hebben toegefchreeven. Zie van dat bedrogh van Minos Clemens Alexandrinus Strom. Lib Lp. 351. £f p, 367. Nicol. Damafcenus de Moribus Gentium apud Stob. Serm. XLIL p. 294. Plato in Minoë. en Plutarchus, of, wie anders de Schryver mag zyn, in het boek de Homero cap. 100. welke drie laetfte die plaetsvan Homerus wel uitdrukkelyk op die fabel, dat Minos zyne wetten van Jupiter in die fpelonkhad ontfangen, hebben toegepaft:en dewyl Jozefus ook zelf, kort na het boven gemelde aengaende 't woort vópos, in dat voorgeeven van Minos een bedrogh erkent, zoo is het vreemt, dat hy zich niet heeft herinnert, dat, indien 'er wetten zyn gemaekt door Minos, 'er dan wetten zyn geweeft voor Homerus. Eindelyk wie kan twyfelen, dat Homerus het woort vópos. gekent zal hebben, daer hy zelf, volgens de aenmerking van den zoo even aengehaelden Schryver van het boek de Homero , het woort hvoftlx [eunomia 1 gebruikt, dat buiten tegenfpraek van het woort vópos afkomt, en eene regtvaer- iigheit betekent, die met de wetten overeenkomt, of de wetten tot haer rigtfhoer heeft. Men
|
||||||||||||
|
•WET. 279
ten t door den Roomfchcn Gemeenteftaet aen het welgefchikte Vry-
gebiet van Athene [CJ ontleent, en famengebragt in de Twaelf Tafelen. Zyzitin eenen rechteritoel, omdat de wetgeleerde Rechters, in
den rechterftoel gezeten, naer de wetten oordeelen en vonnis ftryken moeten. De beeltenis praelt met een' koningklyken tnlbant om 't hooft, om-
dat de wet een heilige [D] inzetting en willekeur [ordonnantie]is: en ze magh met reden heiligh genoemt worden,aengezien zy te weeg, brengt, dat het goede betracht, en het quade gefchuwt wort. De- mofthenes moet de wet ook wel heiligh en hoog geacht hebben, want hy zeit ergens [E], Dat iedereen haer verplicht is te gehoorzaemen, zoo om veele andere redenen,als wel inzonderheit omdat ze eene vin- ding en Jchenkaedje der Goden is. En zoo {preekt de Romeinfche Re- denaer van geheiligde Inzettingen, en geheiligde Wetten [ F ], welke men, aldus gewydt, niet kan fchenden of overtreden, zonder ftraf- ichuldigh te worden. De fchepter in haer rechte hant geeft te verftaen, dat de wet,vol-
gens bevel, of verbodt, eerlyke en goede dingen gedaen, en het te- gengellelde der zelve, wil nagelaten hebben: en ook, dat ze, als Ko- ningin [G] aller volken, zelfs de Oppervorften tot haer te ontzien ver-
Men vindt het in het XVII. boek der OdifTea (1) , daer hy zecht, dat de Goden (1) de verongelykingen en de rechtvaerdigheit der menfchen belchouwen. Noch twee 487. andere piaetfen zyn 'er uit Homerus bygebracht in dat zelfde Boek de Homero, waeruit die" Schryver meent dat een bewys kan gehaelt worden , dat 'er ten ty- de van Homerus al gefchreeven wetten by de Grieken geweeft zyn: maer de- wyl het reets by gebrachte genoeg is om dat bewys goet te maeken, achten wy 't niet nodigh dit verder uit te breiden. [C} En van andere Griekfche fteden, als mede van de oude wetten hunner
Koningen. Van de wetten der XII Tafelen zie Livius Lib. III. c. gr; en Diony- fnis Haticarn. Lib. X. p. 673. & feqq. En Jac. Gothofredi Hiftoria Legum XII Tabu- larum. Van die van Numa den zelfden Livius Lib. I c. 19. ö* feqq. en D'wnyjïus Lib. II. p. 120. 6? feqq. als mede de Leges Regies et Decemvirales van Lipfius , door Silburgius gevoegt achter zyne uitgaeve van Dionyfius Halicarn. p 780. 6f feqq. en wel voornaementlyk Plutarchus in Numa. Van die van Likurgus , en Dra- ko en Solon s den zelfden Plutarchus in Lycurgo £? in Solone. Meurjius in Themide At- tica & in Solone & in Mifcellaneis Laconicis. S. Petitus ad Leges Atticas. Cragius de Rep. Lacedeem. L, III. & Ubbonis Emmii Gracia Vetus, torn. III. En van die van Mi- nos , den zelfden Emmius ibid. en Meurfius in Creta. En van byna alle, J. Alb, Fa- bricius Biblioth. Grcec. Lib. IL c. 14. en Evcrh. Otto in de Voorreden van het III. Deel van den Thefaurus Juris Rmnani, [D] Gelyk de Koningen geheiligde Perfoonen worden genoemt.
[E] Orat. I. in Arifiogitonem. En uit hem Aphthonius Progymn. c. 14.
f_F] Sanctiones facratce, Pro L. Cornelio Ballo c. 14. en Leges facrata, Pro do-
mo c. 17. en elders: en behalven Cicero veele anderen. [ G ] Alzoo noemt Pindarus de Wet ecri Koning (wet is by de Grieken manne-
lyk) van allen, fierflyken en onfterflyken, dat is, menfchen en Goden, by Clemens yllexandrinus Strom. Lib. I. extr. ö1 Lib. II. non longe a princ. en by Plutarchus adPrin- cipcm indottum p. 780. en by Plato in Gorgia. Maer Pindarus, heeft ongetwyfelt in dié woorden door wet verftaen, hetgeen Chnfippus en andere Filofoofen van de Stoïfche leere verftonden door 't Nootlot, door de Natuur, door Jupiter, door Godt, en door de Voomemgheit: want dat was by haer alles het zelfde: gelyk in't breede is aengetoont door Turnebus over Cicero de Leg'ibus Lib. I. c. 6. A aa a 2
|
||||
|
2,80 WET.
verbint [H]; alsmede tot het bezorgen,dat de fchepter haerer heer*
fchappye, met achting en eerbewys, worde gedient en gehoorzaemt door hun ganfch gebiedt. Het boek verheelt de gefchreve wet, in het onderhouden van wel-
ke, gelyk de Filozoofen [I] zeggen, de behoudenis van landen en fteden is gelegen. Want indien 'er geene wet waere, die de dartele ongebondenheit breidelde, zou de werelt geheel aen 't hollen [KJ raken, en wel haeft propvol van fchelmerye , als bedrogh, overJait, moort, en hondertduizent diergelyke, of miflchien nogh erger, on- daden en boosheden zyn j alswanneer de algemeene ruit t'eenemael verftoort of verftooten worden, en alle welvaert ten gronde gaen zou. Zoodat de Filozoof [L] met groote reden zegt, 't Is te wenjchen, dat een flaet worde geregeert door de Wetten. De twee kroonen, naementlyk de Pauflyke en Keizerlyke, welke
beide het beek met de flinke hant, die op het boek legt, ten toon houdt, betekenen de eene én andere foort der wetten, te weten, de kerklyke [M] en burgerlyke, of de Pauflyke en Keizerlyke j in alle welke de kennis der Godtlyke en Menfchlyke wetten begrepen is. [H] De wet is eene Jlerke zaek, zecht een out Griekfch komedifchryver, als zy
de Overheit onder zich heeft. En zeer wel zecht Plato in zyn IV. Boek, genoemt van de Wetten, aldus: in welken f Staet] niet de wet over de Overheeden, maer de Over- heden over de wet heerfchen, voor den zeken zie ik het verderf gerest: maer waerin de wet is een heer der Overheden, en de Overheden dienjiknechten van de wet, dien zie ik dat heil en alle goederen befchooren zyn, die de Goden hebben gewilt dat aen eenigen Staet zouden weder- voeren. [I] AIzoo zecht Ariftoteles Rhetoric. L. I. c. 4. In de wetten is het heil van den
Staet gelegen. En tot het zelfde behoort het geen wy vinden aengetekent by Sto- beüs Serm. XLI. p. 270: De RedenaerDemofihenes zeide, dat de wetten de ziel waeren van den Staet: want gelyk een lichaem berooft van de ziel ter neder valt, alzoo kan ook een Staet, als 'er geene wetten zyn, niet Jlaende blyven. [K] Zie Stohceus Serm. XLII. p. 276. & feqq.
[L] Ariftoteles, Lib. III. de Republica. Zie Orfeus in zynen Lofzang der Wet.
Van de Zinfpreuk van Pithagoras, ïi<$>olvov ^ fyim&u, pluk geen' krans in Jiukken, voor verbreek de wetten niet, is gehandelt II. D. bl. 291. Aenm. C. Voor 't overige het geenwyaldaergezecht hebben aengaende de betekenifle van't woort S^-m&im, het zelfde heeft ook plaets in 't woort -tIkkw , het welk Porfirius in 't leeven van Pithagoras in deze Zinfpreuk gebruikt n. 42. het geen ons gevoelen, aldaer ge- meldt, mede beveftigt. f_M] Verbindende die van de Roomfche Kerk, doch geenzins die van andere
gezintheden. DE NATUURIYKE WET.
Eene Vrou, die heel fèhoon en half naekt is. Heure hairen
ziet men door geene kunll opgedaen, maer van natuure fraei nederhangen. Ze bedekt haere fchaemleden met een lamsvel, en zit in een' fchoonen hof; houdende in de hant eenen palier, met weiken ze eene para/el, of gelykwydige fèhreef, trekt. By die leeft men deze woorden, jeqva lan- ce, dat is, Met gelyke maet. Voorts wyil de beeltenis, met den voorflen vinger der flinke hant, op haer eige fchaduw. Deze
|
||||
|
.
|
|||||||
|
DE NATUURLYKE WET. m
Deeze wet verfchynt hier als een overfchoone vrou , omdat ze is
voortgekomen van Godt [A], die in 't begin , en nogh tegenwoor- dig!!, alle zyne werken zeer fchoon en onberispelyk fchiep en maekt. Aldus ftaet 'er, 1)euteronom. XXXII. 4, 1)es Heeren werk is volkomen. De beeltenis is wel half ongekleet, en heur hair hangt, niet onaer-
digh, maer kunftloos [B] en onopgetooit, neder; ter aendüidlnge van dac deze wet geheel eenvoudigh is, als door den een voudigen Godt zelven gemaekt en ingeftelt. Zy bedekt haere fchaemleden met een lamsveJ, omdat, toen de
menfch, die, in den Itant der onnozelheit, onder de Godtlyke wet geüelt was, van de zelve met wederftrevinge was afgeweken, het ge- beurt is, dat hy, Godts barmhartigheit en genade verworven heb- bende, zyne zonde bedekt heeft [C] als met het vel des Lams, dat gejlagt is van de grontlegginge der iverelt, naementlyk Kriftus, Openb. XIII. 8. En daer ftaet, Genes. III. ^I , Godt maekte Adam en zynen wyve rokken Van vellen. Men ziet haer in een' luftigen en aengenaemen tuin zitten, omdat
deze wet gegeven is in 't aerdfche Paradys: waeruit de menfch nader- hant verdreven wezende, hy met zyn eigen arbeit en zweet de aerde heeft moeten bouwen, ten einde zy al het fchoone, dat wy nu nogh uit haer zien voortkomen, zoude opbrengen. Zy houdt in de hant eenen paffer, trekt een ftreep, zoodanigh als
we zeiden, en heeft daer by Itaen de fpreuk Mqua lance [D jj om de
|
|||||||
|
[A] Zekerlyk Van Godt:,;nademael de natuurlyke wet die hoedanigheit is ia
het redelyk verfhnt, welke > door Godt in de natuur van een iegelyk menfch zyn- de ingefchaepen, hem gebiedt te doen het geene goet is, en na te laeten het geene daercegen ftrydt: het welk zelfs de Heidenen hebben erkent: gelyk te zieïi is uit Cicero Ds Leg, Lib. ï. c. 6. en 't geen Turnebus , Davizius en anderen daerover hebben aengetekent. Is nu die wet zoo eene hoedaenigheit, zoo is zy voorwaer zeer fchoon, en daerin gelyk (zoo als onze Schryver zeer wel zecht) aen alle de werken Godts. [B] Gelyk alle dingen zyn, die de natuur volgen: want natuur en kunji zyn
tegengeflelde zaeken. [C] Indien men dit zoo neemt, zoo zal hetLamsvel veel eer eenZinnebeek zyn
van degenaede en de verdienften van Chriftus, die de overtreedingen van Godts wet even als bedekken en wegneemen, dan van de Wet der natuur: want wat is hier in zoo een geval, dat de wet der natuur beduidt? Ik zoude derhalven hier liefft zoo diepzinnigh niet zyn , en leggen dat dekken der fchaemele leden in die beek der natuurwet eenvoudigh uit, dat de Vrouw die deelen dekt, omdat de Wet der natuurlyke fchaemte, die Godt in alle redelyke zielen gelecht heeft, den menfch gebiedt die leden te dekken, daer anders dat geene gezecht worde natuurlyk te zyn, dat zich zelve naekt en eenvoudigh, zoo als onze Schryver zoo even zelf zeide, vertoont. Dat dit dekzel nu in vellen beflaet, is niet quaelyk gevonden , omdat Godt zelve de fchaemte der eerfte menfehen bedekt heeft met rokken van vellen. Anders konde men dit Vrouwebeek ook een fchort geeven van vygebladen, omdat Adam en Eva, zich over hunne naektheit fchaemende, zich met zulke fchorten gedekt hebben, volgens Gen. III. 7. [D] De fpreuk fchynt niet te voldoen, omdat ze eigentlyk betekent, met eene
evengelyke fchael, of met gelyk gewicht, dat niet eigen is aen een* paffer: waerom ik liever had, dat men ftekte cequopede, dat eigentlyk met eerC geïyken voet, maer ook met gelyke maet betekent, wordende de maet veeltyts gerekent by voeten: behal- ven dat ook de punten des paffers even als des zelfs voeten zyn, waermede hy Hl Deel. Bbbb «*
|
|||||||
|
282 DE NATUURLYKE.WET.
de gelykmaerigheit te kennen te geven dier gerechrigheif, welke be-
ftaet in [E] te doen aen eenen ander, het geene men wil dat aën ons zelfs geïchiedqj en in eenen ander niet te doen, het geene men niet begeert dat ons zelven wedervaer. Zie Matth. VII. n. Defchaduw, die ze zich zelve maekt, en waerop ze wyft, dient •
hier om de eigenfchap der Natuurlyke Wet nogh te beter aen te too- nen, daerin beftaende, dat ze ons den evennaeiten met ons zelven gelyk doet Hellen, en als zoodanigh leert behandelen. Zoo zeiden de oude JEilozoofen, dat een Vrtent is een ander Ik [F]. .7.;'><••;, zich beweegt. Anders kan men enkel zetten cequaliter, dat is, even gelyk.
[E3 Maer dit is immers de gefchreeven wet Godts: en zoo komt het by Mat-
theüs en elders in den Bybel voor. En indien de menfch zyne natuur volgt, zal hy aen dezen plicht geenzins voldoen, en veel eer zeer ongelyk tuffchen zich zelven en zyn' evenmenfch handelen. Doch dit is de verdorvene natuur, en niec de waere wet der natuur, zoo als wy de zelve zoo even bepaelt hebben in onze Aenm. A. welke bepaeling indien men volgt, zoo gebiedt de wet der natuur dat geene zekerJyk, dat hier gezecht wordt. jjFJ De eerfte, die een' vrient zoo genoemt heeft, is geweeft Pithagoras,vol-
gens het fchryven van Porfirius in het leeven van dien Filofoof g. 33. Diogenes Laërtius eigent het toe aen Zeno van Citium Lib. VIL §. 23. PJato haelt het aen De Leg. Lib. VI. als een bekent zeggen en out fpreekwoort, gelyk ook Simpli- cius in zyne Verklaeringen over 't Enchiridion Epiïïeti, ZieErasmus Cbil. I.Cent. 1. M. 2» en Rittershufius over de aengehaelde plaets van Porfirius. OndertufTchen is het een miflyk begrip de Natuurlyke Wet af te fchetzen door iets, dat betrek- king heeft op eene enkele eigenfchap alleen van die Wet, en dat noch zoo dui- fter., als hier die fchaduwe is, daer 't beelt op wyft. Maer trouwens fchaduwen zyn altyt duifter: en daer zullen wy 't hier flegts by keten. DE OUDE WET.
Een hoogbejaerde Huismoeder, in helder en glanzjgh tie-
melsblaeu, op de Joodfche wys, gekieet. Zy ftaet aen den voet eenes zeer hoögen bergs, en houdt in de flinke hant de Oude Wettafels, daer de Tien Geboden op zyn gefchre- ven. In haer rechte hant ziet men een yzere roede, en aen 's beelts eene zyde een groot Iooden ront leggen, waerbymen deze woorden leeft, pondus grave, dat is gezeit. Een zwaere laji. De vrou wort out vertoont, ten aenzien van de lange verledenheit
des tyts, in weiken Godt deze Wet gaf: en het kleet, toegeftelt op de Hebreeufche gewaetsmanier, vertoont, aen wie de zelve Wet wert gegeven. De hemelsblaeuwe en helderglanzige kleedykleur ftrekt hier ter ge-
heugenifle [A J van dat by de Wetgeving de lucht, die eerit donker, ontftelt, en bewolkt was, weder een klaere, glansryke, en hemel- verwige gedaente aennam, zoodra Mozes, ten berge Sinai afgeklom- men, zich aen zyne Hebreeuwen vertoonde. Dat
[A ] Of ook eenvoudigh, dat ze uit den Hemel gekomen is, als zynde on-
mid-
|
||||
|
DE OUDE WET., 2g3
Dat de beeltenis by een' heel hoogen berg fiaet, is om aen te dui-
den, dat Mozes op zoodanigh eenen berg [ B ] de tafels der Tien Geboden van Godt ontfing* welke tafels wy derhalve, als een kente- ken hiervan, in de flinke nant der vrouwe ff ellen. D'yzere roede in haer rechte hant, verheelt de heerfchappy dr
wetten over demenfehen, mitsgaders de ftralfe hardheit [C] dezer Wet, zynde hierin eene zinfpeling op de woorden van Pfalm 11.9, Gy zult ze verpktteren met eenen yzeren fchepter. . -•■ Daer wort een looden kloot ter zyde des beelts gevoegt, met het
byfehrift TPondus grave, om aen te wyzen, dat de wetten geweldigh zwaer [D] vallen voor onze natuur, die 'er zoo aen is, dat ze vry, en geenen laftof gewigt, hoedaenigh die ook mogen zyn, onderwor- pen wil wezen. middelyk van den Godt des Hemels zelf gegeeven.
[B] Den berg Sinaï., alle de andere omliggende bergen in hoogte zeer verre
overtreffende, en aen alle kanten zoo vol fteile rotzen, dat men zelf yft van 't gezicht, volgens de befchry ving van Flavius Jozefus in het vierde Hooftfluk van 't III. Boek zyner Joodfche Hiflori. [C] Yzer is hart, en de fchepter betekent regeering, en dus is een yzere
fchepter eene harde regeering, en daerom ook toegevoegt aen de Dwinglandy I. D. bis,304: alwaer meer gezecht is. [D] Dit wordt quaelyk toegepafl op alle Wetten, dat in 't byzonder behoort
tot de Oude Wet, in tegenftelling van de Nieuwe, die Jicht is, aengemerkt de Oude door de menigvuldige onderhouding van cerimonien, als anders, zeer zwaer was en laftigh om te draegen, Hand. X. 15., zynde daerenboven des zelfs ge- boden ftreng, dreigende en verfchrikkelyk: gelyk het in den Italiaenfchen druk van 1630. die Pers in zyne vertaeling, en dus Poot in zyne verbetering, nieü gevolge hebben, is uitgelecht. Het was dan, gelyk die druk verder zecht,eene wet der vreeze en van geftrengegerechtigheit: waerom ook Godt de Heere genoemt is een Godt der wraeke Ps.XCIV. I. oefenende ftraffe tegen 't verhardt en hartnek- kigh volk, daer zy aen gegeeven was: om welke hartnekkigheit Godt het zel- ve ook dreigt uit te roeien, Exod. XXXIL 9. en Deut. IX: 14. DE NIEUWE WET.
Eene Jongkvrou, die met de uiterfte fchoonheit bedegen
is.Haere kruin is met helderblinkende uraden omkranft, en haer voorhooft met een witten bant bewonden. Ook is ze in hagelwit linnen, 't geen zoo overfyn is, dat men 'er de leden doorheene ziet, gekleet. Zy Jeunt op een kruis, en heft den rechter arm en hant omhoog, gietende met de zelve zeer zuiver water uit eene fchaele. Ter flinke zyde ziet men een vierkante fteenrots, voetftalsgewyze, waerop een boek leit, voerende ten oplchrift het woort euangelium. Op dat boek houdt ze haer flinke hant, en ter zyde legt een fleen, verzien met twee vleugelen, waerby men leeft, onus leve, 'dat is, Een lichte la/i. > * De Nieuwe Wet wort jong verheelt, ter onderfcheidinge van de
Oude Wet. ,, Bbbb 2 's
|
||||
|
5$4 DE NIEUWE WET.
's Beelts ongemeene, ja ganfch zeldzaeme» fchoonheit, mitsgaders
de klaere en glinfterende liraelen, die deszelfs hooft omringen, be- duiden» dat de Nieuwe Wet, de geheele Kriltenwerelt door, uit- blinkt, en, met haer hoogverheve majefteit, ketters, fcheurmakers, en alle wederftreevers des Kriftlyken Geloofs, fchri'k en verbaeitheit . aenjaegtfAj, vermits het geene verborgen was, klaer en openbaer is geworden door Kriflus komit, en zyne vervulling der Profecyen. ( Het gewaet van zeer wit en fyn linnen, leeraert, dat, gelyk die
klederftof door 't wafïchen fneeuwit en rein wort, alzoo ook de zon- daersj onder de Nieuwe Wet,door het doen van werken der bekee- ringe met zïelreinigende traenen van berou en leetwezen, blank en zuiver worden gewaflehen van de fmet der zonden [B]. Waerom ook Bernardus zegt [C]: traenen zyn blyken van berou-, enDavid, Pfalm CU. io, Ik vermeng mynen drank met traenen. 's Beelts leunen [D] op een kruis geeft te kennen, dat, gelyk de
Oude Wet op den berg Sinai wert gegeven, en haere betrachters het leven toezei5 alzoo integendeel de iMieuwe Wet, door het lyden en fterven onzes Heeren J. Kriitus aen het kruis, de zaligheit en verlof- fïng des menfehlyken geflachts heeft aengebragt. Dat men klaer water uit eene fchael ziet gieten, toont aen,dat,ge-
lyk onder d'Oude Wet de Befnydenis in 't gebruik was; alzoo met de Nieuwe Wet deKriftlyke Doop is ingekomen,door welken de menfcb een kint wort [E] van Godt zynen VerlofTèr' en een erfgenaem van *t Paradys; dewyl hem daerdoor wort afgewaflehen, niet alleen de erfzonde, waerin alle menfehen geboren worden, maer ook alle an- dere zondes vervullende voorts de Doop 's menfehen ziel met Godts genade en geeftlyke gaven. Zoodat dit Heil-of Verbontsteken van zulk een belang is , dat de Heer Kriitus, infteller des zelven , Joan. III. $ , zegt, Voonvaer, voonvaer zegge ik u, xoo iemant niet geboren wor-
|
||||||
|
FJAJ Dewyl zy 't licht des Euangeliurns «iet kunnen verdraegen, dat Iien te
fterkis. [Bj Dit is door den Herfchryver dezer Zinnebeelden aldus verfchikt, om niet te
vallen in de Hellingen van den Italiaenfchen Opfteller des Beelts, zynde van de Roomsgezinde Godtsdienlt, die hier overkomfligh met de gronden van zyne Kerk in plaets van werken der bekeeringe heel iets anders had tef neder gezet» te weeten, êe allerheiligfie biegt, en 'er by ge voegt het doen van penitentie, door den Priefter op- gelecbt* Maer hoe vinden wy dit alles in.de witte kleur? Het eenvoudighfte et* verftaenbaerite zoude myns bedunkens zyn (om van de gevoelens nu niets te zeggen ) indien men het dus uitlekte: dat de Nieuwe Wet, ofte het Nieuwe Verbont, den uitverkooren zondaer door de aengebrachte gerechtigheit van Chriftus van alle fmet der zonde reinigt, en zoo witmaekt alsfneeuw, het welk de Oude Wet ofte het Oude Verbont op zich zelve niet konde doen, dewyl het onmogelyk is, dat iemant geregtvaerdigt werde uit de Wet. Zie Hebr. IX. en X. En hiertoe be- hoort het zeggen van Jezaias I: 18. Al waeren uwe zonden als fchariaken, zy zullen wit worden als fneeuw; al waeren zy root als kannozyn, zy zullen worden als [witteJ wolk. Voeg 'er by Ps. LI. 9. £ C ] Serm. XXX. fuper Cant. Lacrymce penitenties funt indices, 't Is ontleent
uit de woorden van Kurtius, aengehaelt I. D. bl. ioö. Aenm. F. £D2 Het leunen geeft te kennen het Hellen van flerkte en vertrouwen in dat
geene, daer men op leunt. • [EJ Dat wordt hy door den Doop niet daedelyk, maer hy krygt 'er het recht
floor om het te worden: gelyk het doopwater ook de zonden zelfs niet afwafcht, maer
|
||||||
|
DE NIEUWE ;VOlT< " 385.
worde uit water en Geeft* hy< kan in Godts Koningkryk niet ingaen.,
De witte bant op 't voorhooft, bed uit (zegt de üpftellerdes beelts, die Roomfchkatholyk van Godtsdienft was ) het Vormfel [F],, of de beveiliging des Doops; van het welèe-hy wil»-dat het gewrochte zou zyn aenwas van genade,en kracht,' waerdoor de menich Üantvaftigh en kloekmoedigh mogte wezen,, om Kriftus naem, wanneer hét noo- digh is, zonder vreeze te belyden, en zich te verf ierken in den geelt- lyken ftryt. • ,-' ..:... 'i^l sj ü t\ De fteenrots daer men 't boek op ziet, op {t .welke de beeltenis
haere flinke hant legt, vertoont klaer, dat deze Wet [G] ruft, en gegrontveft is op Kriftus den Zaligmaker en zyn H. kvangeli. Jb'n zoo zegt Paulus, i.Kor, X. 4, T>e fteenrots was Kriftus De gewiekte fteen [ H] die nevens haer legt, en de woorden Onus
leve* beduiden de lierïyke onbezwaering der Nieuwe Wet: van wel- ke de gezegende Godt zelf zegt, Myn laft is ligt, Matth. XI. 30. maer een waerteken is van der zelver afwaflching door het bloet en den Geeft van
Chriftus.' [F] Dewyl de Schryver van dit gevoelen was, heeft hy het zelve ook in die v
beelt kunnen vertoonen. Maer onze Godtsdienft het vormfel verwerpende, ver- werpen wy ook hier des zelfs teken, en de uitlegging. f_ G 1 Afgefchetft door het Boek.
[H.j Een fteen is van zelf zwaer en een laft: maer om dien laft licht te mae*
ken , geeft hy den fteen vleugels. De Italiaénfche druk van 1Ö30, over 't voori- ge beelt gemeldt, heeft hier eene ruimere uitlegging, naementlyk deze:" De „ reden, waerom de Niéuwe Wet licht en zagt is , is, omdat des zelfs geboden „ zyn van eene brandende liefde en genegenheit: waerom Mozes gekomen zynde „ aen het einde zyner dagen tottrooft der Hebreeuwen zecht Deut. XXXIIL 2. De „ Heer e is van Sindi gekomen;------ In zyne rechter hant \_is~] eene vierige wet *, wil- • z00
„ lende met dusdanige belofte te kennen geeven het onderfcheit tuilchen zyne heeft
„ wet en die van Chriftus, dat naementlyk, daer de zyne was zwaer en druk- de ge- „ kende, gefchreeven in hart marmer, 'die van Chriftus zoude zyn licht en lief- meene „ lyk, In zyne rechter hant [is'] eene vierige moet. Het vier is licht, en vliegt na Latyn- „ boven en heft alle zaeken , hoe zwaer zy ook mpgen zyn, in de hoogte S'1^ „ op: en de liefde maekt alle zwaerte ligt, en alle moeilykheit gemakkelyk, ën Z1?I^„ „ doet na boven vliegen fteene harten, die zwaerder zyn als de allerhartfte kei- „ fteen. Daerom voegt Chriftus by Mattheüs in 't elfde kapittel te famen, myn „ jok is zagt, en myn la/i is licht. Dit is het bfgrip van den Italiaen omtrent die plaets van Mozes: welke ik echter geloof dat met onze geleerde Kanttekenaers anders moet worden begreepen. OndertufTchen zyn beide een ligte laft, en een zagt jok fpreekwyzen, die ontleent zyn van dienftbaerheit: en de wet maekt dienft- baer, die aen de zelve zyn onderworpen. Zie Piè'rius Hierogl. Lib. XLFIII. c. 40. & 50. WET DER GENADE ,g'hk ze in de Boekhmer
op bet J^atikaen verheelt gezien wort.
Eene Vrou, die een zegening toeilrekt met de rechte hant,
boven welke zich eeneduif vertoont, den Heiligen Geeft aenduidende. Het vrouwebeelt zit op een groot vat, daer veel waters uit voortkomt; en boven het zelve vat befchouwt men verfcheide Overvloetshoorns, in wier monden de vier III Deel. G c c c dieren |
||||
|
286 WET DER GENADE.
dieren der Evangeliften geplaetfl: zyn. In de flinke hant heeft
het beek een open boek, waerin, uit Joan. I. i, ftaet gefchre- ven, In den beginne was bet Jfoort [A].! ( Het gewagh maken aengaende de Vier Dieren der Evangelifchry-
vers brengt my in gedachten een Gedichtje van Jeremias de Dekker, 't geene, op dit onderwerp geftelt, en daeraen eenigh licht kunnen- de geven, ik hier uit te fchryven geraden vondt. 't luidt dusr 1)e Schilders in 't gemeen die maelen offerzinnen Een* Engel by Matthys of Serajyn/chen Man;
By Markus eenen Leeu, verhit op overwinnen, By Lukas eenen Os, een' Ar ent by Sint Jan. En 't is niet vreemt gemaelt, V is (dunkt my ) wel verzonnen, Want Jezus, 't Opperhooft der Serafynfche fihaer,
Wett als een Os gejlagt, heeft als een Leeu verwonnen, En voer ten Hemel op gelyk een Adelaer [B]. [A] Ik ben dikwyls in de gedachten gevallen, dat veele der Zinnebeelden van
Cezare Ripa niet door hem zelven zyn uitgedacht, maer in zyn werk overgebracht uit fchilderyen, prenten, en diergelyke, die, van anderen verzonnen en toege- ftelt, hier of daer door hem mogten zyn gezien, en waervan hy dan op zyne wyze eene uitlegging mogt hebben gemaekt, zoo goet als hy konde. Want hoe is het anders te begrypen , dat hy aen zaeken, die eene goede en zelf gemak- lyke verklaering hebben, dikwyls zoo eene verkeerde uitlegging geeft, als wy al veelmaelen gezien hebben: want wie is'er die zyne eigene vindingen nietbegrypt ? In die gedachten wordt ik beveiligt, als ik zie, dat men van eenige beelden eene ganfch flechte verklaering vindt in de eerile drukken, en eene betere in de vol- gende : gelyk wy noch zoo even gezien hebben over 't beek Oude Wet. Zal dan iemant van zyne eigene gedagten in den beginne eene quaede bevatting mae- ken, en d.aervan eerft naderhant een recht begrip krygen ? dat is immers on- gehoort. Hierby komt noch, dat men ziet, dat Ripa , oude Penningen of Schil- deryen aenhaelende, de zelve veeltyts onverklaert laet, of quaelyk uitlecht: hec geene of eene onkunde of eene verlegenheit te kennen geeft. En wat is het on- nozel, dathyin deze tegenwoordige Schildery enkel de Duif uitlecht, die elk een ook zonder uitlegging weet dat den Heiligen Geeft beduidt, en de reft on- verklaert laet blyven ? Ik houde het dan daer voor, dat hy de uitlegging van de Schildery niet geweeten heeft, die evenwel niet zwaer is , en hierin beftaet: De Vrouw ftrekt haere hant uit als of ze een' zegen uitfprak, omdat de Wet der genade den allergrootften zegen heeft aengebracht, die'er kan worden uitgedacht, naementlyk het verkrygen der Zaligheit in de verdien ften van Chriftus. Het water uit het vat vloeiende beduidt den doop,die ons verzekert, dat de Gelovigen door de Wet der Genade vergeevinge van hunne zonden ontfangenin het vergoo- ien bloet van onzen Zaligmaeker Jezus. De vier Dieren der Euangeliften in de monden der Overvloetshoornen betekenen, dat de Wee der Genade over ons is uitgeitort door middel der Heilige Euangeliften, zynde dat de rykfte overvloec van het allerheerlykfte goet, dat ons kan worden medegedeelt. En wie de Schen- ker van het zelve zy, wordt te kennen'gegeeven door de woorden, die men in het open boek gefchreeven ziet. ! ' [B] De vier Dieren, hier vermeldt, zyne genomen uit Ezech. I: io,of uit
Openb. IV. 6. en 7. alwaer onze Geleerde Kanttekenaers de redenen opgeeven, om welke de Euangeliften by die vier Dieren vergeleeken worden, beter dan in de bygebrachte verzen van de Dekker. Men kan 'er ook van zien by Piè'rius Hier. Lib. I. c. 5. Lib. III. c. 40- &? Lib. XIX. c 2.1. Van den Arent van Johan- nes is ook iets gezecht op de 242. bl. van dit Deel. Omtrent de uitlegging van den Os by Lukas heeft Baronius een' belachlyken mifflagh begaen: welken al wie begeert te zien met des z,elfs wederlegging, die leeze Salmazius in zyne Exercita- iknes Pliniance over het 35. kap. van den Polyhijlor van Snlinus pag. 218. - ' WET,
|
||||
|
WET DER VRÈÈZE. 287
WETDERVREE2E, eigens de af helding
der zelve in de voorgemelde Boekzael op bet P^êtikaen^ E ene Vroü, die haer aengezigt naef omhooghoudt. Zy
heeft in de rechte hant de M ozaïfche Wettafels, en in de flinke een tweefhedigh zwaert [A J. £ A] De wet van Mozes was eene Wet van vreeze, wegens de zwaere ftraffen
bedreigt tegen de overtreeders : en het tweefnydend zwaert beduidt de fcherpe en ftrenge uitvoering, en teffens de doordringende kragt, van die ftraffen. Zie Ps. CIL. 6. en 7. Spr. V. 4--Jez. IL. 2. Hebr. IV. 12. Öpenb. 1. i<5. en 't geen on- ze geleerde Kanttekenaers over die plaetzengezeeht hebben,als mede cfaze Aenm. B. over 't eerfte beek der Gerechtigheit. Het opzien na den Hemel betekent, dat de Hemel de plaets is, vanwaer die wet kome en ftraffe gevreeft wordt. BURGERLYKE WET,i*ta«i
ajfchetjing is in de meergenoemde f^atikaenfche Boekkamer,
Een zittende Vrou, die in de rechte hant éerï breede fchael
en een zwaert heeft. In die fchael legt, naer d'eene zy toe, een roedebonde], geiyk de oude Romeinen gebruikten; en by de andere rantzyde eene koningskroon. Met haer flin- ke hant houdt ze een open boek, waerop eene keizerskroon legt, en in het welke'fraet gefchreven, De Keizerlyke Ma» jejleit moet niet enkel met wapenen ver/tertt maer ook met wet' ten gewapent zyn [A]. £AJ De uitlegging van dit beelt is deze: Het zitten van de Vrouw, deSchael
en het Zwaert, behooren tot het ampt van een'Reghter, die de wetten en de Rechtvaerdigheit, die het einde en oogmerk der wetten is, hanthaeft: gelyk de twee laetfte ftukken beneden zullen verklaert worden over 't eerfte beelt der Gerech- tigheit Aenm. B.'cn C.en 't eerfte reets verklaert is over't beelt Rechter Aenm. A. IL D. Il 334. De koninglyke kroon betekent de Wetten door de Roomfche Koningen gemaekt, de Roedebundel die, welke onder den vryen Scaet van Romen, beftiert door Burgermeefters, voor welke twaelf zulke bondels gedraegen wierden (zie Aenm. I. over 't I. beelt der Gerechtigheit ) gegeeven zyn, en in de zoo bekende XII. Tafelen door de Tienmannen, voor welke ook zulke bondeis gedraegen wierden , te famen gebracht. De Keizerlyke Kroon beduidt de Wetten door de Roomfche Keizers gemaekt: en uit die drie foorten van Wetten beftaet het bur- gerrecht van Romen: en daertoe behoort het open boek met de woorden de Kei' zerlyke Majejieit enz. zynde die geene, met welke de Keizer Juftinianus de Voor- reden van zyne Infiitutiones begint: Imperatoriam majeftatem nonfolum armis decor&tam, fed etiam legibus oportet ejje armatam. Maer indien deze Schiidery bepaeldelyk ziet op de Burgerlyke Wetten van Romen, gelyk ze fchynt te doen, zoo zoude de koninglyke Kroon hier hebben kunnen gemift worden , omdat de koninglyke wet- ten, of* ten minften de befte der zelve, door de Tienmannen in de XII. Tafelen zyn overgebracht, en aldus te famen met die van den Vryen Staet in de zelve begreepen. Anders zou men miffchien beter doen, dat men het beelt in een' on- bepaelden zin. opvatte voor ajlerleie burgerlyke wet, als welke of door Konin • gen, of door Keizers, of door de regeering vaneen' Vryen Staet, en door niemanc anders, kan gegeeven worden. Cccc 2 GEEST*
|
||||
|
288 GEESTLYKE WET.
GEESTLYKE OF KERKLYKE WET,
bier almede bejchreven naer eene fcbildery in de Paujlyke
■ Boekpleet's op het Vaükaen te Rome, E ene Vrou die zit, en met haer rechte hant een balans.
houdt, in wiens eene fchael een goude kroon legt, om- ^ ftraelt met een klaeren glans, terwyl de andere fchael eenen kelk inheeft, mede van een fchoon licht omfchenen, en in welken kelk eene geefïèlroede gezien wort. In de flinke hant heeft dé vrouwebeeltenis een boek, op 't plat van wiens open- geflage bladen een Bifichopsmyter ftaet, en aen de rechter zyde haeres hoofts laet zich eene duif zien, den H. Geeft betekenende [ AJ. ] [A] De beduidenhTe van'dit beelt zal, na onze gedachten, deze zyn: De
kroon betekent de Wereltlyke macht om wetten te geeven, die de Pauzen van Ro- men , de maekers van het Canonyk of Kerkelyk recht, hier bedoelt, zich aenmae- tigen:de kelk zal eene zinfchets zyn van de Roomfche Kerk, en de geeffelroede een beelt van de ftraf, die de zelve volgens de Canonyke wet oefent: de glans om de kroon en den kelk zal betekenen den Goddelyken luifter en heerlykheit, waermede die Kerk wil dat deze wet even als omfcheenen wordt; de BifTchop- pelyke myter het gezach der geener, door welke deze wet wordt beftiert en ter uitvoer gebracht. De duif, den H. Geeft verbeeldende, zal willen zeggen, dat die Wet door ingeeving van den H. Geeft gefchrêeven is:het welk andere gezint- heden wel fterk tegenipreeken. Waertoe de zittende geftalte der Vrouwe en de Balans hier dienen, is aengeweezen over't laetftvoorgaende beelt. |
||||||
|
VERSCHEIDE
|
||||||
|
!
|
||||||
|
VERSCHEIDE 2S9
GERECHTIGHHEDEN.
|
||||||||||||||||
|
GERECHTI GHEIT.
j-It Beek dient met ontzagh en eerbiet befchout te
worden, 't Is de Gerechtigheit [A], onder de ge- daente van eene Vrou, die in 't wit gekieet is, en op wiens hooft men een vlam viers ziet, zynde voorts haere oogen met eenen bant bedekt. In de rechte hant
[ A] De Moeder en Vorfi'in (1), ja de Meefieres en Koningin van alle deugden(2) : (i)Lac-
van welke over hetganfche msnfchlyke gejlacht wetten en rechten zyn afgevkeii: die de vroome tant L.
dacdeneer en belooning,de booze [tukkenfchandeenJlraf voorfielt (3): om haere voortref- VI.cn,
]ykheit door de Heidenen eertyts erkent-voor eene Godin:maer, helaes ! om de C2)Ci-
gruweldaeden der menfchen van de aerde te gelyk met de andere Goden, hoewel rfL*
de laetfte, wechgevlucht naden hemel, vanwaer ze was nedergedaelt. Daerin ]jb. III
|
||||||||||||||||
|
magh men Ovidius veiligh gelooven, als hy zecht (4):
Viola jacet pietas: & virgo caede madèntes
Ultima Coeleftum terras Aftrsea reliquit.
Het welk Vondel aldus vertaelt:
Godtvmchtigheit heeft uit. * AJlrea wort verdreeven,
De Icfie van de Goên, die ang/ligh en beducht, De werelt, root van moort, ter naeuwer noot ontvlucht. En Juvenalis (5): Paulatim deinde ad Superos Aftraea receffit,
Hac comité, atque duse panter fugere forores. Waervan de zin hierop uitkomt: Hierna is eindelyk Aftrea wechgeweeken,
En met de Kuifcheh weer veneifl naer 's hemels ftreeken. |
c. 6.
<3)M. Anron. Muret> Orat. 9. (4)Met. L. I. v. 149. *De
Godin- ne der Gerech- tigheit. (5) Sat. VI. v. |
|||||||||||||||
|
Een zelve tyt zagh decs gezujters d'aerde ontvlien.
Virgilius zecht aerdigh, dat ze het laetft gezien wierdt by de laittluiden, nadat ze al uit de lieden geweeken was ( 6): ' (<5) Ge- |
||||||||||||||||
|
Extrema per illos (agricolas )
Juftitia excedens terris veftigia fecic.
|
II. V.
473- |
|||||||||||||||
|
III Deel. Dddd Dat
|
||||||||||||||||
|
GERECHTIGHEIT.
|
|||||||
|
2£°
|
|||||||
|
hant hout zy een bloot zwaert [B], in de flinke eene weeg-
fchael [C]. Op haeren fchoot vertoont zich een roedebondel met een byl [D], en ter zyde van haer wort een Struis ge- zien. Dit is die foort van Gerechtigheit, die door Wereltlyke Rechters
en Heeren in hunne rechterstoelen geoefent wort. Zy is in 't wit gekleet,omdat een Rechter zonder eenige vlek van
eigenbaet [E] behoort te zyn ,en zuiver [F ] van alle andere zucht en
Dat is:
De maegt Recbtvaerdigheit hee/t op het akkervelt,
Wanneer ze vloodt van hier, haer' laetfien Jiap gefielt. \_ B ] Beduidende, dat de ftraf gereet is voor hun , die van booze fchenddae-
(i)Rom. den mogten overtuigt worden. Daerom zecht de Apoftel Paulus ( i): Indien gy XIII. quaet doet, zoo vree/i: want zy (de Overbeit) draegt het zwaert niet te vergeefs: want vs. 4. Zy is Qodts Éienaeres, eene wreekjier tot firaf den geenen, die quaet doet. In de H. Schrift (1 )Zie wordt dikwyls gewagh gemaekt van een tweefnydend zwaert (2 ): het welke, na b? 2*87 ^e aenmer^inH van den doorgeleerden Piè'rius Valerianus ( 3 ), op eene beeltfprae- (ïjHié- kige wyze betekent, dat Godt in het Gerechte te gelyklichaem en ziel kanftraf- rogl.lib. fen, of dat hy flraft door 't gevoel van de tegenwoordige, en door de vrceze XLII. van de toekomende elende. cap. 71. [C] Tot een teken, dat de Gerechtigheit aen een iegelyk het zyne geeft:
(4)In- we'ke na de bepaeling van den Keizer Juftinianus (4) is, Conjïans & perpetua vo- Ititut. fantas jus fuum cuique tribuendi, dat is, eene ftantvajtige en geduurige wil om een iegelyk lib. I. het zyne te geeven. Ook kan de Weegfchael verflrekken tot een Beeltfpraekigh te- rit. 1. ken van den plicht des Rechters, volgens welke hy de befchuldiging des Aen- klaegers en de ontfchuldiging des Aengeklaegden naeukeurigh tegen malkanderen moet wikken, en even als in de weegfchael leggen. En hierin beflont de jaer- lykfche eet der Atheenfche Rechteren, dat zy zoo welde befchuldigden als de befchuU (s) De digers met gelyke billykheit zouden hooren: volgens 't getuigenis van Izokrates(5), en Permu- Lucianus ( 6). Of men kan het met Piërius Valerianus zoo uitleggen, dat, tatione. gelyk de Gerechtigheit met het zwaert de ilraf dreigt aen de misdaedigen , zy (ó) De alzoo ook met de weegfchael verdienden loon zal toeweegen aen hen, die het Calum. Waerdigh zyn. Toil DÓ3 Eene roede is in de Beeldenfpraek een teken van beftraffinge, verbeteringe
en tucht: de byl beduidt de uitroejing van booswichten, daer geene verbetering
van te verwachten is.
[E] Hierop zagh , het geen Plutarchus verhaelt (7), naemendyk, dat 'er
Ifd & te ^heben *n Egipten , beelden gezien wierden van Rechters zonder handen, en
Ofiride ^at van ^en °PVer^en Rechter met toegeflootene oogen, om daardoor te bedui-
p. 3rr. ^en » dat ^e Gerechtigheit vreemt moet' zyn van 't aenneemen van gefchenken,
nochte bewoogen worden door 't aenzien van perfoonen. By de oude Romeinen
wierdt de trouloosheit van eenen Rechter of Scheitsman, die zich met geit liet
omkoopen, volgens de wetten der twaelf Tafelen, geftraft met de doot: gelyk
ons dat verhaelt wordt by Aulus Gellius, Aro#. Att. Lib. XX. cap. 1. Men zie
ook de aentekeningen der geleerden over Petronius Satyric. c. 14. Kambizes,
(g) Val. Koning der Perzen, liet een' Rechter ( 8 ), die omgekocht zynde onrechtvaer-
Max. diglyk hadde geoordeelt, het vel afflroopen en over den Rechterlyken Stoel
lib. VI. trekken, en deede des zelfs zoon daerop zitten, om naderhant beter te vonnif-
c-3«& fen. Het neemen van gefchenken wordt den Rechteren ook op veele plaetfen
yero" in Godts woort verbooden : als Deutr. I. en VI. en Pred. XLII. en elders.
lit^V3. C^] Het gebruik der voornaemfte kleuren in de Beeldenfpraek leert ons Alci-
atus in zyn CXVIL Emblema, dit te zyn. De zwarte kleur betekent droefheit, de
witce een oprecht en zuiver gemoet: de groene beduidt hoop : de geele voegt aen
gierigaerts , minnaers, lichte kooien, en die, welke hunne hoop vervult zien:
de
|
|||||||
|
GERECHTIGHEIT. 291
en drift, die het Recht kan befmetten. Daerom zyn ook haére oogea
be-
de roode is een teken van heldenmoet, en teffens van eerbaere fchaemte: de blaeuwe paft aen zeelieden > en waerzeggers: de afchgraeuwe aen flegte en ge- ringe lieden: de vaele geeft te kennen hartzeer en minnenyt: en de violette kleur is een kenmerk van iemants vergenoegtheit mét zynen ftaet. De redenen van de meefle dezer betckeniffen vindt men by Klaudius Minos in zyne aenteke- ningen over Alciatus , en van fommige ook hier en daer in dit ons werk. Voor het tegenwoordige zullen wy enkelyk de beduidenis van wit voor zuiver onderzoe- ken. _ Naementlyk de witte verw is de allerzuiverfte, en geeft op eene zinne- beeldifche wyze de zuiverheit des gemoets te kennen. De witte verw, zecht Pi~ thagoras by Diogenes Laê'rtius (i ), behoort tot de natuur van een' vroomen ; de zwarte, (i )Ub. tot de natuur van een' boozen. Alzoo noemen ook dé Latynen een oprecht menfch VIII. §! wit of blank (z); een' valshartigen of boozen ( 3 ) zwart. Zie 't reets aengetekende 35« I. D. bl. 213. Aenm. B. en bl. 483. Aenm. B.en hl. 676. En in de Beeldenfpraek (2)Ho- is de Zwaen, om de uitmuntende wkheit haerer vederen, een teken van een rein, oat**" zuiver en oprecht gemoet, door geenerleie vlek van ondeugt befmet. Van welke v*gf?' betekeniffe der witte kleur men kan zien hetgeen is aengetekent door Pierius fjjo'vi- Hierogl. Lib. XXIII. c. 4. ö* Lib. XL. c. 22. als mede Ckmens Akxandrinus Padag, diusJib. Lib. II. p. 20r. en Broukhiijius in Tibull. 1. II. El. 1. v. 13. Daerom was het, IV*. Ex dat de Egiptifche Priefters van de Godinne Izis witte linne klederen droegen, Pont.14. omdat het, gelyk Plato zecht by Platarchus (4)., een gruwel is, dat rein van onrein ih r T worde aengeraekt. ,Men zie wederom Pierius Lib. XXXI. c. 5. &? Lib. XL. c. 51. ^fe & En niet alleen de Egiptifche, maer ook andere Priefters, en zelfs zulke die geene Ofiride. Priefters waeren, trokken witte kleederen aen,als ze hunnen Godtsdienft plech- tiglyk wilden oefenen. Alzoo fpreekt Ovidius (5) van den Roomfchen Koning (r)Faft. JVuma Pompilius, biddende tot Jupiter: , L.III.v. 362.
Conftitit, atque capu,t niveo velatus amiclu Jam bene Dis notas fuftulit ille manus.
Dat is, naer de vertaeling van Arnold Hoogvliet:
Toen rees de Koning op, die met de witte kap
Was op het hooft gejiert, gclyk de Priejierfchap, En Jlak zyn' handen, reets bekent by all' de Goden Ten hemel op. En wederom op het feefl van Terminus of den Grensgodt (6): (<5)Ibid.
.....Libantur fingula flammis: ó'l V'
Spe&ant, & linguis candida turba favent. *3'
Dat is: •
En al deze offerhanden,
•r Ziet men daer plechtigh, op het outervuur verbranden-; Terwyl't aendachtigh volk, gekleedt in wit gewaèt^ Met zyn gebeden helpt, daer 't om het outerjlaet. Ook zoo op het feefl van de Roeftgodin, of Robigo ( 7 ): (7)Faft.
Hac mihi, Nomento Romam cum luce redirem, L.IV.v,
Obftitit in media candida turba via\ 9°S».
Flamen in antiquae lucum Robiginis ibat,
Exta canis flammis, exta daturus ovis. liet welk de zelfde Hoogvliet aldus vertaelt:
Een wittefiaetfyfleep quam opt den.wegh my tegen,1
Als ik naer Rome van Nomentum ging alleen, Op dezen zeken dagh. de Priejler ging toen heen Naer't out Robigoos wout, om lillende ingewanden Van eenen bont en fchaep op 't outer te verbranden. Dddd 2
|
||||
|
spa GERECHTIGHEIT.
bewonden; om te toonen dat ze op geene zaek ziet [G], door
welke
[ G ] Om die reden was het, dat die flrenge en zeer onvervalfchte Raet der
Areopagiten te Athenen des nachts vergaderde in den donker, na het verhael van f i) In Lucianus (i.), opdat zy niet op deperfoonen, die 'er Jpraeken, maer op de zaeken, die Herm. 'er gefproken wierden, zouden zien. Ja zy waeren zoo omzigtigh, dat zy eene wet * • *• P« hadden gemaekt ( 2 ), dat de befchuldigde of deszelfs Advokaet geene voorreden £f j*e mocht gebruiken, nochte de Rechters tot medelyden trachten te beweegen: en Domo £ulks wierdt hun door een' uitroeper aengekondigt. Een zeker geleert Schryver T. II. p. ( 3 ) tekent aen, dat een aengeklaegde zyne zaek in dit Gerechte met bedekten 460. ' hoofde moefl verdedigen , opdat hy het gemoetder Rechteren niet zou kunnen beweegen. Maer (2) Pau- indien dit Gerecht by nacht wierdt gehouden in den donker, gelyk wy zoo even lan. in üjt Lucianus hebben aengetekent, zoo zie ik geene reden, waerom ook het hooft AtncL. Van fen aengeklaegden zoude hebben moeten bedekt worden, dat doch even- J2 &. wel niet konde worden gezien. Wat 'er van de zaek zy of niet, zy komt daer- Oiimtil. op uit» dat een Rechter geen aenziener moet zyn van perfoonen. Daerop za- L.II.c. gen ook de toegefloote oogen van het beek des Opperrechters te Theben,zoo 16 &lib.. even vermeldt. Naementlyk het oog wordt van fommigen gehouden voor een zin- VI.c.i. nebeeldifch teken van gunfl en goetwilligheit; en aenzien betekent in de Heilige j Aj?ul- Bladeren fomtyts gunfiig zyn. Dit moet verre zyn. van een' Rechter: want dit Me tam dis Reéhter zit, zecht Plutarchus (4), moet zonder haet of gunfl, maer met een zuiver p. 214. gemoet, hooren, wat recht zy. En daerom jnryft die zelfde Schryver (5) het doen JLuc.de van Alexander den Grooten, dat hy, over halszaeken zittende als Rechter, ge- Gymn. woon was zyne hant voor het eene oor te houden, zoo lang als de Aenklaeger T.II.p. fprak, opdat hy het andere zuiver, en onaengedaen door de befchuldiging, zou- *Sl* . de bewaeren voor den Aengeklaegden. Zeer voortrefFelyk is het zeggen van Aue X ' Kaffiodorus {6),Juftitia non novitpatrem, non novit matrem, veritatem novif.perfonam Curie» mn acclpih Deunt imitatur: dat is, de Gerechtigheit kent geen' Vader, nochte ook geene Hierog. Moeder, doch zy kent de WAERHEIT: zy neemt geenperfoon aen, maer volgt Godt na. L. I. Het eenigfte dan, dat een rechtfehapen Rechter zich moet yoor oogen ftellen, extr. is de WAERHEIT. Daerom was het, na 't verhael van Diodorus Sikulus (4),P.e (7) en Elianus (8), by de Egiptenaers de gewoonte, dat de opperfte Rech- Auditi- ter ^ Z0Q menighmael als hy over eene twiftzaek zoude zitten , met goude ke- /• _ < jn tentjes om zynen hals een beekje van faffier, of eenigh ander koftelyk gefteente, Vita hingh, het welk de WAERHEIT genoemt wierdt. Waervan wy reets gehan- Alex. dek hebben over 't beek Rechtvaerdigh Oordeel II. D. bl. '156. welk beek met (6) In dit tegenwoordige moet vergeleeken worden. De zeer geleerde Heer J. Perizo- Pfo'fVu, nius heeft in zyne aenmerkingen over Elianus aengetekent: ,, dathiermeede over- i „ jj eenkomt de borjllap des Gerechts of des Rechts, die Mozes by de Ifraëliten op 'gpag' „ Gods bevel gemaekt heeft voor Aaron, verfiert met edele geiteentens, en met (8) Var. » goude ketentjes hangende voor Aarons boril, en waerin gezet waeren de Hift.h'b. „ Urim en Ihummim: welk laetfte woort de Griekfche Overzetters vertaelen tijV XIV. c „ vaa^j*v, dat is', de WAERHEIT. Zie Exod. XXVIII. v. 30. Het zelfde 34- merkt ook Marsham aen in zynen Canon Chronicus (9), doch met die vreemde c^vf ftelJing, dat Mozes dat fieraet voor Aaïon zoude ontleent hebben van de Egip- p;fió ' tenaers» daer ^ec kuiten tegenfpraek is, dat deze daerin Mozes hebben nage- . ' bootft. De navolgers van Plato, welke willen, dat de Gerechtigheit eene zeke- . re werkzaemheit is, eigen aen de ziel, fchryven de zelve ook eene plaets om- trent de borll toe. Maer Elianus zecht verflandiglyk, dat hy liefft zoude heb- ben , niet dat een Rechter de waerheit, van een' fteen gemaekt, met zich om- draege, maer dat hy die deugt in zyn hart zelfs hebbe. OndertufTchen dat de Gerechtigheit in andere Zinnebeelden voorkomt als fcherp van gezicht, daer- van zullen wy in hettweede beek hieraen volgende fpreeken. De Fabelfchry- vers verdichten, dat de Maegt Aftrea, Godin der Gerechtigheit, de ondeug- den op de aerde dagelyks aen groeiende, wederom na den hemel is opgevloo- gen , en zich midden tufTchen de Hemeltekens den Leeuw en de Weeg- fchael of Evenaer geplaetfr. heeft: zynde aldaer geworden dat Hemelteken, dat men de Maegt noemt. Wiens hooft omdat zeer duifter is, als hebbende |
|||||
|
maer
|
|||||
|
GERECHTÏGHEIT. 293
welke des Rechters gemoet van de Reden zou afgevoert worden
[ H]; O gelukkige landen, daer het Recht heerft! Gerechtigheit bout Jieén en honinglyke muur en \
'Daer onrecht en gewelt paleizen ommerukt.
Van eiken druppel bloets> door onrecht onderdrukt ,
Gedoemt dooratJchendighJlael, ontfpruitenduizent wrokken.
"Die berften uit tot wraek, wiens zwaert eens uitgetrokken,
Keert langkzaem in zynfcheé. wie heiligh bloet vergiet
Tergt Nemezis. zie toe, en roer dees Hydra niet.
J)us laet Vondel, in zynen Palamedes, den wyzen Neftor fpreken.
Maer weder tot de beeltenis. De Roedebondel met de Byl wert van outs door Gerechtsdienaers voor de Burgermeeiteren en opperfte Rechteren [I] gedragen; 't geen zeggen wilde, dat de ftraf niet magh
maer eene donkere flar, naer 't getuigenis van Higinus (i)> zoo fchynt het (i)Poet.
daervandaen te komen 4 dat de Egiptenaers, gelyk een zeker geleert Schryver Aftron. ( 2) aentekent uit Alexander Afrodizienzis, de Gerechtigheit fchilderden zon- Hb. II. c. der hooft, ftaende alzoo, na 't verhael van Diodorüs Sikulus ( 3 ), verbeeldt by *<"-&lib' zekere poorten in Egipten, genoemt de Poorten der Waerheit: geevende de^ P" hoofdeloosheit van dat beek tefFens ook te kennen, dat een Rechter geen (J\ q^ aenziener van perfoonen moet zyn: hoewel men niet zoo zeer moet begrypen, ijUs A. dat zy de Gerechtigheit ganfch geen hooft hebben willen geeven , als wel, dat zy Curio het zelve hebben verborgen onder de woJken, daer zy Godc alleen aenfchouwt, en Hier.L. daerom nochte ons ziende, nochte van x>ns gezien wordende. Dat ze haer tuffchen J- e¥ï: den Leeuw en de Weegfchael hebben geplaetfl, beduidt, dat een Rechtvaerdigh V 3 )L*b« Rechter kloek en onverfaegt moet zyn van hart, nochte zich door dreigementen p' of op eenige andere wyze laeten afbrengen van 't geene recht en billyk is ; en dat hy een iegelyks misdaeden en verdienflen even als in de fchael moet leggen, om hun daervoor een'loon van gelyke waerdye toe te weegen: gelyk airede gezechtis. [H] Dat gefchiedt voörnaementlyk door drie dingen, gimft, haet, of gejchen- ken. Marcellus Palingenius maent den Rechter daer aldus van af ( 4): U)Zo- diac. vi*
Nee te a Juftitia retrahant mala munera, amorve, taeinSa- Aut odium : namque hgec tria funt, quae lumina mentis gittario,
Prseflringunt, re&oque homines a limite trudunt: v' ^'
Sed memor efto Dei femper, mortifque futurse.
Dat is: Laet u van ft billyk Recht door haet noch liefde fcheiden
Noch boos gefchenk; maerfchww die dingen; zy mijleiden Het oordeel; voerende ons van 't rechte fpoor te wydt. Gedenk danjlaêg aen Godt, en oen den /nellen tyt Der naderende doot. ,,; Wil men nogh een vierde hierby voegen, het zelve zal zyn de vrees voor hoo*
ger macht. Daerom was de inzetting der Ëgiptenaeren pryflyk (5), volgensfr>Eraf- welke de Rechters door de Koningen zelfs wierden genootzaekt eenen plechtigenmus A- eet te doen, dat zelfs des Konings dreigementen of bevelen hen niet zouden be-P°phtb. weegen om van't recht af te wyken. L,V. r. [ I ] In 't Italiaenfch ftaet Tribuni plebis, dat is, Voorstanders der Volks, in plaets33*
van Opperfte Rechters, zoo als Pers dit zeer wel verandert heeft, en waer- door men moet verftaen de Pratores, die te Romen het ampt van Opperfte Rech- reren bekleedt hebben. Dat de Tribuni plebis het recht nooit hebben gehad om III Deel Eeee zulke
|
||||
|
294 GERECHTIGHEIT.
magh achter blyven [ K. ], daer 't Recht de zelve vereifcht, gelyk
wyders het binden der roeden [L] beduit, dat men niet voorbaerigh moet
zulke bondels voor zich te laeten heen draegen, is eene zaek, die by alle geleer-
den wordt geftelt te zyn buiten tegenfpraek: gelyk het in tegendeel zeker is van de Pratores: voor welke buiten Romen zes zulke bondels met bylen daerin,maer binnen Romen alleenlyk twee, en dat wel zonder bylen, gedraegen wierden: hoe- wel over dit getal van twee binnen Romen eenige twyfeling is onder de ge- leerden. De Confuks of Burgermeefteren , en outtyts de Koningen, hadden 'er twaelf; de Diclatores, of Oppergézaghebbers, vierentwintigh; en de Magifiri Equi • turn, of Opperbevelhebbers der Ruitery, zes, binnen en buiten Romen, alle met bylen, behalven dat die naderhant uit de bondels der Confules, als ze in Romen waeren, zyn weggenomen. Buiten Romen hadden het recht van zes bondels met bylen, de Proconfules, Pmtores, en Proprcetores, of met een woort, alle die 't op- perbeflier hadden in dewingeweftenof by de heirlegers, en Legati, of Stedehouders der Lantvoogden of Veltheeren waeren: waervan voorbeelden zyn te vinden by Vel- kjus Patercuhs Lib. II. c. 99. en Livius Lib. XXIX. c. 9. TWaelf bondels wierden ook gedraegen voor zulke Overheden, die, als 'er eens geene Confules waeren, het gemeene beft met de zelfde macht beftierden als de Confules, gelyk de Decem- viri of Tienmannen tot het maeken der wetten, en de Tribuni militum Confulari po- tejiate , |of Collonels met burgermeefterlyke magt, wel eer gekooren, doe de tweedracht tuffchen den Raet en het Volk over het Burgermeefterfchap het ver- kiefen van Burgermeefters verhinderde: welke laetfte Tribuni de Italiaen miflchien met de Tribuni plebis vermengt heeft. Zoo veele bondels nu als 'er voor iemant ge- draegen wierden , zoo veele Uclores, dat is, Gerechtsdienaers> die te gelyk ook uitvoerders der ftraffe waeren ,hadde hy ook voor zichgaen: alzoo elk maer eenen bondel droeg. Zie Lipfius de Magiftratibus Populi R. cap. S. 10. 6? 17. & Eleét. L. I. c. 23. [K] Maer met de misdaet moet gepaert gaen, opdat de quaetdoener, gelyk
hy de zoetheit van zyne boosheit terftont in 't bedryven van zyne fchendaet heeft geproeft, alzoo ook de bitterheit van de verdiende ftraffe ten eerften fmaeke; ( en daer toe behoort het voorbeelt van den Koning van Tenedus, boven vermeldt II. D. bl. 479. Aenm. C.) en ondertuffchen door zyne fchande en fmert ook anderen, die in hunne euveldaeden noch mee voorfpoet voortvaeren, in dien fnooden loop ftuite, en van 't quaet affchrikke. Want het is 't werk van de Gerech- (1) De tïgheit, zecht Plutarchus (1), door 't (troffen van den eenen, anderen in toom te houden. his, qui In tegendeel, die een' misdaet over 't hooft ziet, nodigt den misdaedigen om noch eens te fero a misdoen, zecht Publius Sirus: Invitat culpam, qui delitlum preeterit. De Gerechtigheit Numin. geneefl; door haere ftraffen de zielen, die door de zonden in dootsgevaer zyn. fuUrnlpD" Plutarchus fpreekt 'er dus van (2): Dat de Geneeskunde der ziele, zecht hy, die <61. Gerechtigheit wordt genoemt, de allergrootjie is van alle de kunfien, getuigt behalven zeer f-zlIbid vee^e an^eren °°k Pindarus, geevende Godt, den Vorfl en Heere van alles, den mem van p. 5<o.' Ariflotechnes, dat is, de voortreflykfte van alle kunftenaeren, als zynde de Befiierder " * der Gerechtigheit, die 't haer werk is te bepaelen, hoe, wanneer, en hoe verre een iegelyk quaetdoener moet gefirajt worden. Een Rechter, die den fchuldigen vry laet, mis- doet zoo veel, als die den onfchuldigen ftraft. En te recht zecht Publius Sirus: Judex damnatur, quumnocens abjohitur, dat is, een Rechter wordt veroordeelt, wanneer (O Spr. een fchuldige wordt vrygefproken. En de wyfte aller Koningen ( 3 ): Wie den godthozen XVII. rechtvaerdigt, en den rechtvaerdigen verdoemt, zyn den Heere een gruwel, ja die beide, v- iS- En zie eens, wat ftraf hy den onrechtvaerdigen Rechteren bedreigt, en wat loon (4) Spr. hy den rechtvaerdigen belooft (4): Die tot den godthozen zecht, gyzyt rechtvaerdigh, XXIV. jffl, zullen de volkeren vervheken, de natiën zullen hem gram zyn: maer voor de geene, die v. 24,25-. j)em fojiYaffen, zal lieflykheit zyn, en de zegen des goets zal op hen komen. (j-)Quae- [L] Deze uitlegging is genomen uit Plutarchus (5), wiens woorden aldus ftion. luiden: Watrom worden 'er famengebondene Roedenbondels, daer bylen in zyn, voor Roman, de Overheden heengedraegenl Is het ook daerom, dat het een teken is, dat de gramfchap V' 2^3- der Overheden niet vaerdigh en ongebonden moet zyn? of is het, dat de ontbinding der Roe- denbondels, die allengskens gefchiedt, de gramjehap wat vertraegt en ophoudt, het welk fomtyts wel
|
||||
|
GERECHTIGHEID 295
moet zyn in 't gerecht [M], maer tyt geven, om 't oordeel met
rypen raet te overwegen [N], eer men de roeden ter ftraffe los bindt. De Viervlam wyft aen [O], dat het gemoet des Rechters altyt ten
Hemel gekeert moet zyn. Door den Struis wort geleert, dat men de dingen die voor 't ge-
recht komen, hoe duiiter en verwart ook, niet moet nalaten te on- derzoeken en ontknoopen, met een geduldig gemoet, zonder zich der moeite te ontzien: gelyk de Struis het yzer, fchoon 't eene harde itof is, verteert, naer 't zeggen van veele Schryveren [P]. wel eens eene verandering omtrent de vomgenomene ftraf beeft veroorzaekt ? Vorder, dewyl
fommige gebreken geneejlyk, andere ongeneejlyk zyn, zoo dienen de roeden om den geenen, daer verbetering van kan gehoopt worden, tot beterfchap te brengen; maer de bylen, om een' die onverbeterlyk is, den kop af te f aen. [M] Volgens de bekende fpreuk van den zoo even genoemden P. Sirus:
In judicando criminofa efl celeritas: dat is, in 't oordeelen is de haejtigheit een misdaet. En adposnitendumproperat, cito qui judicat: dat is, die zich verhaefi in 't oordeelen, haeft zich tot berm. Daer op zagh ook het zitten van de Rechters, waervan wy meer gezecht hebben over 't zinnebeelt van den Rechter. Geene zaek maekt den Rech- ter met meer reden verdacht van eenzydigheit, dan haeftigheit in 't vonniffen. Dat bleek in Julius Cezar, van wien Suetonius verhaek (i), dat hy, wan-(r) Jul. neer hy by 't lot tot Rechter over Kajus Rabïrius, tegen wien hy zelfs eenen Be- cap. 12. fchuldiger had opgemaekt, was geftelt, zoo haeftigh was in't veroordeelen van den aengeklaegden, dat den zelven, wanneer hy zich op 't volk beriep, niets zoo voordeeligh is geweeft,, als de bitterheit van den Rechter. [N] Voorzichtigh derhalven en ten hoogften pryflyk was de gewoonte der
Lacedemoniers (2), die in 't oordelen over halszaeken verfcheide dagen door-f2) plu. bragten, en als zy iemant vry fpraken, het zoo deeden, dat hy echter bleef tarch.ia aengeklaegt. Waervan Anaxandridas tot reden gaf, dat zy lang over de zaekApopht. zaten, omdat, indien zy iemant by een' misflagh veroordeelden, die dwaelingniet Laconi- konde verbetert worden: en dat ondertuffchen de befchuldigde niet geheel ontfla-cis" gen wierdt, was daerom, opdat men naderhant volgens de zelfde wet, indien 'c noodigh was, een beter vonnis over hem zoude mogen flryken. [O] Naementlyk, omdat de natuur van 't vier is altyt na de hoogte te
vliegen. Daerom vergelykt Livius ( 3 ) den Nyt by 't vier, omdat die zich altyt (3) lj£>; verheft tegens hen, die groot en hoog zyn; de kleinen en nederigen zelden belee- VIII. digende: etiam invidiam ,tanquam ignem,fumma petere,dat is, dat ook de Nyt, even eens c. 31» als 't Fier, vliegt naer 't geene boogft is. Het gemoet dan van den Rechter moet te gelyk met de Viervlam ten Hemel opklimmen, en geduurigh denken, dat het zelfs Godt heeft tot eenen Rechter, voor wiens alziende oogen niets kan verbor- gen blyven, en aen wien men t'eeniger tyt rekenfchap zal moeten geeven van het rechten. Doe een iegelyk recht, zecht Focilides, en vel geen vonnis uit gunfi: ver- werp de armoede niet onrechtvaerdiglyk; neem geen perfoon aen in 't gericht: byaldien gy quaelyk zult geoordeelt hebben, zoo zal Godt u naderhant oordeelen. Voor 't overige fchynt onze Schryver de viervlam genomen te hebben uit de afbeelding van de Godin der Gerechtigheit by Euflathius De Ifmenia & Ifmenes Amorihus Lib. II. p. 40. & 46. alwaer de zelve vertoont wordt met eene weegfchael in de eene hant en eene vlamme viers in de andere, door een gefcheurde wolk uit de lucht neder- daelende, en de oogen geveftigt houdende op den hemel. Het geen Euflathius (4) Lib. zecht te beduiden, dat de Gerechtigheit uit den Hemel komt, dat ze degerichten weegt, X. Hifb dat ze de oogen des harten richt na den Hemel, en niets heeft dat menfchelyk is. Nat. e.i. [P] Als onder anderen Alexander Afrodizienzis in Praefat. Problem. Plinius (5)Au£t.
zecht onbepaelt (4): concequendifine deleclu devorata mira natura: dat is, hunne natuur^*?.0!*' is wonderlyk in 't verteeren van al 't geene zy opfokken zonder onderfcheit. Doch wat het y gt(.* ei£ yzer aanbelangt, daervan hebben anderen (5) uit Albertus aengetekent, dat die Neoter. Schryver verhaek, hoe hy aen verfcheide vogelen van deze foort yzer haddevoor- lib. II.' geworpen, het welke zy evenwel niet wilden eeten, doch groote beenderen en in Con- Eeee 2 fteenenfontia.
|
||||
|
GERECHTIGHEIT.
|
|||||||
|
296
|
|||||||
|
Cs) Van fteenen hadden zy greetigh ingeflokt. Jonflon (1) evenwel gewaegt van een'
de Na- Struis, die ook yzer inflpkte. Het zelfde heeft men hier te lande ondervonden tuur der in den jare 1659. wanneer drie Gezanten van Salee aen de Heeren Staeten der Voge- Vereenigde Nederlanden onder andere gefchenken ook een' Struis hadden ge- len p, bracht-: aen welken de jongens, die van dat yzer eeten gehoort hadden, eene W* menigte fpykers voorwierpen, die hy alle inüokte, doch met zoo een quaet ge- volg , dat hy 'er kort daerna van flierf, zynde meer dan tachtigh fpykers onver- teert in zyn' maeg gevonden. Men heeft dan aengemerkt, dat de Struis uit eene gulzigheit het yzer wel inflokt, maer dat hy het onvermindert, of altoos weinigh afgegeeten weer uitwerpt, doch zoo, dat, zyné darmen daer door befchaedigt Zynde, 'er eene ziekte en uitteering op volgt. Zie Aitzema Zaeken van Staet en OorhghIV. D. bl. 459. en Dapper Eejchryving van Afrika p. 239. Maer al is het geen yzer of fteen, zoo de Struis maer andere harde dingen verteert, zoo zoude dit eenigzins kunnen fchynen bequaem te zyn, om in een Zinnebeelt uit te druk- ken, dat een Rechter alle moeilyke en laftige zwaerigheden, hem voorkomende, met een taei gedult moet verwinnen. Maer evenwel dunkt het ons gevoeglyker , dat men den Struis hier aen de Gerechtigheit toevoege, om daermede te kennen te geeven, dat de Gerechtigheit aen allen op gelyke wyze recht doet: omdat de Egiptenaers, na 't verhael van Horus Apollo in zyne Egiptifche Beelden- {i) In fpraek (2), een' menfch, die aen allen gelykclyk recht doet, willende te kennen geeven, ïpfo ü- een' vleugel fchilderden van eenen Struis, emdat dit dier, boven alle andere, pennen in zyne 11 e- vleugelen beeft, die malkander en van alle kanten even gelyk zyn. Alfoo getuigt Piërius (3) Hie- Valerianus (3), dat hy twee penningen gezien heeft, op eenen van welke, ge-
rogl. L. flaegen door den Keizer Tiberius, diergelyke pennen liggen in een kransje, bo- XXV. ven »t jjooft van een beeltje, waer onder flaet Juflttia, dat is, Gerechtigheit. c' 2" Op den anderen penning Ilaet aileenlyk het hooft van het beelt der Gerechtig- heit, op de zelfde wyze verfiert met zulke gelyke pennen, en met de zelfde letteren, naementlyk jFuJlitia. En hieruit worden onze gedachten, aengaende de beduidenis van den Struis, ter zyde van de "Gerechtigheit in dit Zinnebeelt, niet weinigh beveiligt. Ondertuflbhen, gelyk de Struis een beelt ftrekt van de Ge- (4) De rechtigheït, die na 't zeggen van Plutarchüs (4) eene tegenwoordige WTSHEIT
Fortuna "oereifcht, alzoo is hy in tegendeel ook een teken van eene domme zotheit: omdat p. 97. hy, daer hy zoo groot van lichaem is, altoos in Afrika of Ethiopia, na 't getui- (V)Nat. genis van Plinius (5 ), dat hy een' ruiter op zyn paert zittende in hoogte over- Hift. treft; echter, wanneer hy zyn' kop aileenlyk onder een* ïlruik verfleekt, zich L. X. inbeeldt, dat hy geheel is verborgen. Job meldt ook van de domheit der Struis- c 1. vogelen, zeggende (6), Godt heeft ben van wysheit mtbloot, en hen des verflants niets (6)Cap. medegedeelt. Van welke domheit de oorzaék wordt geftelt in de kleinheit van 29- v« zyne herfenen, die in dezen vogel byna geene zyn. In dit opzicht zoude de 2Q- Struis ook eenigzins een beeldenfpraekigh teken kunnen zyn van de Gerechtigheit, C7)Pier. indien het ganfch onloflyk zeggen van Karneades waer was (7), dat de Gerechtig'
'aler. foü niets anders is dan eene enkele uitzinnigheit. Maer wie ziet niet, dat dit zeggen Hifrogl meer cjan uitzinnigh is? Diodorus Sikulus evenwel ontfchuldigt den Struis, zeg- Tg gende, dat hy zulks niet doet uit domheit, maer omdat hy weet zeer zwak van hooft te zyn, en daerom het zelve boven al zoekt te verbergen. Wat Zinne- beelden de Struis 'm de Beeldenfpraek al meer uitlevert, gaen wy voorby, als hier ter plaets niet zeer te pas komende. Maer dit kunnen wy niet overflaen, als eene weetenswaerdigezaek, dat de Ouden aen't beelt der Gerechtigheit, behalven dea bos roeden, met een' byl te famen gebonden in haere rechterhant, en eene weeg- fchael in de linker, daerenboven noch hebben toegevoegt twee gevangene vrou- wen, die ze met zich fleept: waervan de eene een gebroken zwaert in de hant heeft, en de andere op een' kloet of fchuifboom leunt. Waerdoor zy te verflaen wilden geeven, dat eene volmaekte Gerechtigheit twee gebreken moet overwin- nen, naementlyk, de al te groote ftraf heit, het welk door 't gebroken zwaert ver- beeldt wordt; en de al te groote traegheit,,waermede de zaeken fomtyts voor 't Ge- rechte , langer als 't behoort, worden ïleepende gehouden: en dit wordt door -den kloet afgemaelt: want van 't woort contus, dat een' kloet betekent, zecht Piërius (8)Hie- Valerianus (8), komt contatio, dat is, fukkeling , vertraeging. Een fchipook, dac -*ogl. L. alleen met kloeten moet worden voortgeftuwt zonder hulp van zeilen of riemen, XL. c gaet zeker mede niet ras voort. Traege Rechters zyn ook zulke, die door gee- ner-
|
|||||||
|
GERECHT IGIEIt 297
nerleie boosheden, hoe gruwzaem, worden gaende gemaekt ofte bewoogen tot
oefening van ftraffe. ; op de
GERECH TI G H E I T;
ou de majejleit , ,
Van V wezen der Gerechtigheit,
En hou het heelt in waerde ■';,'
Van Godts Stadthouderes op d'aerde. Wy weten dat haer doen
T>en val der iverelt moet verhoén; '"" " Want zonder recht bezwyken
*De zuilen aller Koningkryken. Indien men 't Recht veracht
Zal alles dooien in een' nacht ,; ,. Van rampen en e lenden, . :
1)ie niemant af kan wenden.
H. K. Poot.
A N D E R Si
BY Pauzanias [A] komt de Gerechtigheit voor als eene
Vrou, die fclioon van wezen is, en met de flinke hant een Ielyk wyf de keel toenypt, en alzoo voortfleept, en met de rechte hant begroet met ftokflagen. De gemelde Schryver zecht, dat de fchoone Vrou de Rechtvaer-
digheit, en het lelyke [ B ] Wyf de Ongerechtigheit verheelt. Deze moeten rechtvaerdige Rechters, naer vermogen, benaeuwen en ten onderhouden, opdat de waerheit gezien worde, en triomfeere; en ze zyn fchuldigh met lydzaemheit aen te hooren alles wat een Be- 2waerde t'zyner verdediginge zal weten by te brengen. [A] Lib. V. c. 18. Daer hy ons bericht, dat deze Vrouwen alzoo verbeeldt
ftonden op die beruchte Kift van Cipfelus te Korinchen, waervan wy boven ge- fproken hebben in onze Aenm. Y. over 't beek Nacht bl. 146". [B] Deugden worden altyt fchoon, en Ondeugden lelyk vertoont: waervan
de reden van zelf klaer is. Voor 't overige, wat 'er verder over dit beelt zoude kunnen gezecht worden, is reets over 't voorgaende gefchiedt. GERECHTIGHEIT, RECHT;
naer de befcbryving van Aulus Gellius [ A1.
DIT beelt moet in geflalte [po/tuur], en gelykmaetigheit
[proportie] van leden een Jonge Maegt gelyken; mits- gaders ftatigh en ontzaglyk van gelaet, en ftreng en fcherp van
[A] Het is wel waer, dat men deze befchryving by Gellius vindt Noft. Att.
UI Deel Ffff ' ' U
|
||||
|
G E R E:C H TIGHEIT.
van gezigt zvn::bwe2ende haer geheel voorkomen zoodanigh,
<kt het een ganfchëerwaerdige en onverachtbaere deftigheit vertoont. Zulkerwyze beelt: Gellius de Gerechtigheit uit. Maer laet ons daerenboven haer een goude kroon op 't hooft, en een gouden gewaet" aen't lichaem geven \ voorts haer eenen halsbant omdoen, daer een oog op gegraveert is. Plato [B] gewaegt van een zekere fabel, of verhael, of boe men 't
'noemen wil, (want foofpreekthy'er zelf van 3 waerin de Gerech- tigheit door d'oude Prieiters gezecht wiert een Aenfcbouwerejje en •Wreekfter te zyn van het quaet.. Aldus roept ook Appulejus ergens [C3 te gelyk het Oog der Zonne en der Gerechtigheit tot getuige O-v,, .,,?.- ' vafl
Lib. XIV. c. 4. Maer die"Schryver zecht zelf, dat hy ze genomen heeft uit de
fchriften van den Filofoof Chrifippus, en dat die getuigt, dat de oude Schilders en Redenaers gewoon waeren het beelt der Gerechtigheit op die wyze af te fchet- zen: zoo dat volgens dit bericht het blinden van het beelt der Gerechtigheit van lae- tere vinding is. * '. [ B ] De Legibus Lib. IX. p, 659. Hy fchynt my 't oog te hebben op 't geen
wy wat duidelyker vinden aengeweezen door Demofthenes in zyne Redenvoerjng
(1) p. te£en Ariftogiton (1): alwaer hy de Rechters, voor welke hy pleidt, aldus aen-
492. ' fpreekt: Het betaemt u lieden ten hoogfien in waerde te houden de goede gefteUheit der
wetten, die het recht bemint, en alle Steden en Landen behoudt, en die onyerbiddelyke en
ontzachelyke Gerechtigheit, die Orfeus, welke ons de allerheiligjle plechtigheden en geheimen
van den Godtsdicnji heeft aengeweezen, zecht, dat by den throon van Juplter zittende, alle
de daeden der menfchen befchouwt. Deze moet een iegelyk van u lieden denken dat het oog op
hemgevejligt houdt, en alzoo recht fpreeken, zich wachtende en wel toeziende, dat hy haer
niet befchaeme, na welke een iegelyk van u lieden is toegenaemt, die ten allen tyde door het
lot tot Rechters zyt verhoren, om de eer en het recht, en het voordeel te hanthaeven van alk
die geeneh, die in deze Stadt wooncn. Door" de oude Priefters dan, daer Plato van
fpreekt, verftae ik Orfeus, Muzeüs, Linus, en anderen van dien tydt, die de
outite Godtgeleerden by de Grieken zyn geweeft, waervandaen Horatius den
(1) De gemelden Orfeus heiligh en een' tolk der Goden noemt (2). En dat Plato zoo wel
Arte het oog gehad heeft op Orfeus als Demofthenes, zal niemant twyfelen, die het
Poët.V. zeggen van Plato wil vergelyken met den Lofzang van Orfeus op de Gerechtig-
39i- tigheit: welke Lofzang noch voorhandenis, en op welken Demofthenes in de
aengehaelde woorden gedoelt heeft. Met die (telling van Orfeus komt overeen
(3) De de fabel, die men vindt by Phtarchus ( 3 ), verhaelende, dat de geelt van Thef-
his, qui pefïus, door een val geftorven, maer drie dagen daerna wederom Jevendigh ge*
faro a WOrden zynde, in dien tuffchentyt was opgenomen geweeft, zoo hy voorgaf, in
Num. ^en pfemej^ en aidaer door een' anderen geeft onderricht, Dat Adraftea, de Dochter
f64!' vaa het Nootht en Jupiter, aldaer op de allerhoogfie plaets ge fielt was om ftrafte oefenen
over alle Ongerechtigheden: en dat'er van de boosdoenders geen een nochte zoo groet, npchte.
zoo klein was, dat hy haer of door zich te verbergen, of door het gebruiken van gewelt,
'konde ontvlugten. Men zie ook Hefiodus Op. &? Dier. v. 256. en aldaer de aenmer-
kingen van Proklus: als mede Pindarus Olymp. Od. 8. v. 2S.
[C] Metam. Lib. III. p. 47. Zoo fpreekt hy ook van de Oogen der Zonne en
der Gerechtigheit te leur te ftellen Lib. IL p. 35. En hier komt niet quaelyk by te (4)Hier. pas, het geen Piè'rius (4) aentekent uit Proklus, naementlyk, dat de oude Godt- Lik* geleerden gezecht hebben, dat de Gerechtigheit uit het midden van den throon .XXX. ^ Zonne voortkomt en zich vandaer door alles uitbreidt, en alle dingen, ge- lyk de Zonne zelf eene Beftierdereffe van alles is, regeert. Ook merkt hy aen, (:T)Hyrn- dat Orfeus (5) de Zonne noemt het oog der Gerechtigheit, omdat de Ouden, na het no Solis zeggen van fommigen, de Gerechtigheit aen de Zonne hadden toegewydt: waer- "v. io. vandaen hy wil dat de Bithiniers, volgens 't fch.ryven van Arrianus, de ge- woonte hadden, dat zy, wanneerzy 't gerichte hielden, gingen zitten recht te- !gen
|
||||
|
GERBCH T Jj GHEIT. 299
van zyn onichult, ah welke niet-..minder in 't zien is dan dat uitne-
mende Hemellicht. Doch men heeft te begrypen, dat deze fcherp- zigtigheit plaets moet hebben in de Bedienaers der Gerechtigheit, wien noodigh is, dat ze niet de heldere oogftraelen des veritants mo- gen doordringen tot de verborge en wechgettor melde waerheit^ 'en wyders zyn als reine [DJ maegden, vry van geb.cken, en door kolt- lyke giften, valfch gevlei, noqhte eenige andere Zaeken te verlokken, en om te koopen. Geenfzins. Zy moeten vaftf E], verifandigfi,* itatigh ^en zuiver wezen, gëlyk het gout [F], 't geen d'andere metselen . in wigt en waerde te boven gaet. En men kan de Gerechtigheit hou- den voor die gemoetsgeitekenis, door welke een oprecht man^ vol- gens eige verkiezing, een werker en utcdeeler is van 't goeclè -'én quade, tuffchen hem zelf en anderen, of tmTchen vreemden en vreemden > naer de meetkundige [Geometrifike] en telkundige \_Arith- metifche] gelykmaetigheit of evenbedeeling, met uitzigt op het eer- lyke en nutte, gericht ten voordeelè en tot welvaert des Gemeens, D'Ouden vertoonden de Rechtvaerdigheit en Oprechthéit des ge-
moets ook door eene waterkruik en bekken, ftaende aen weerkanten van een' pilaer. Hiervan vint men klae.re' getuigénilTen op verfcheide marmere graftomben, en andere overblyffëls der aeloutheif. Zoo zegt Alciatus [G] van eergraveni daer de gezeide dingen op gezien wer-
gcn over de Zon. Maer al wat de Ouden in de aengehaelde plaetzen gezecht
hebben van het oog, en van het zien der Gerechtigheit, behoort ongetwyfelc tot de GoddeJyke Gerechtigheit: waervan hierna een afzonderJyk beeit vertoont wordt: en daartoe moet men ook brengen het zeggen van een zeker out Griekfch. Poëet (1), die Pièïius (met wat zekerheit, weet ik niet) meent (2) Difilus (1) A- te zyn, Daer is een Oog der Gerechtigheit, dat alles ziet, en noch van een ander pudPiu* Griekfch Dichter ( 3 ), Het Oog der Gerechtigheit aenfchouwt alles iaat 'er gefchiedt: als tarch. mede dac van Orfeus (4), als hy fpreekt van het Oog der fcherpziende Gerechtigheit* f ^v-Ca- Trouwens de Overheden, de Goden dezer aerde, moeten in het beflter van de °f' p' Gerechtigheit onder de menfchen dat geene betrachten, dat de Goddelyke Ge- (Z\\Q. rechtigheit eifcht en gebiedt, waervan zy dienaers zyn: want de Gerechtigheit, co cit. zecht Plutarchus (5), is het einde der wet, de wet het werk der Overhelt, en de Over- (3) Ibid. heit het heelt van Godt, die alles beftiert. ■■ • ex An. [D] Zoo verklaert het Chriiippus zelve by Gellius. Men zie ook Proklus over *°1. ^.
Heziodus Op. £? Dier. v. 256. arn's [E] Hierom hebben fommigen de Gerechtigheit verbeeldt als zittende op een'/4\{jyml
vierkanten fleen, by Gyraldus Hifi. Deor. Synt. I. col. 29. - no'ufti- [F] Daertoe zal dan dienen de goude kroon en het goude kleet, dat de Schry- tise.
ver dit beek aentrekt. Tot dit zelfde zoude men ook kunnen toepaïlèiyk maeken, (?) Ad dat zeker Griekfch dichter volgens het fchryven van, Atheneüs (6) van het gouden l'rin^JP* gelaet, en hei gouden oog der Gerechtigheit ipreekt: zoo het niet bekent was, dat zoo I^oft- wel de Griekfche als Latynfche Dichters gewoon zyn met den naem van gouden F^n^p te noemen al dat geen, dat fchoon, koftelyk of uitmuntende is. Maer wat be- jj xj£* duidt de halsbant met het oog? Ik kan naeuwlyks twyfelen, of hy heeft het oog c." ia. hier willen te pas brengen, omdat hy mogelyk geleezen heeft by Piè'rius f7), (7) l>o- dat het nog by de Egiptenaeren een zinnebeelt was van iemant,'die de Gerechtig- co cit. heit onderhieldt en bewaerde. Maer het is een koddigh begrip de Gerechtigheit, ^j?*-*'.?®* even als of zy aen twee fcherpziende oogen niet genoeg had, noch een derde toe jjj' ~" te voegen. De Egiptenaeren fchilderden in de gezegde betekenhTe een enkel 10I, oog, en daerenboven niets meer. [GJ Embl. XXXI. De uitlegging is licht. De pilaer betekent de flantvaftigheit,
( zie onzen bladtwyzer ) waermede de rechter, aldaer begraeven, het recht heeft gehanthaeft: en de waeterkruik en het bekken beduiden het afwaflehen der han- Ffff 2 den
|
||||
|
3oo GERECHTIGHEIT.
werden, Deze beelden vertoonen > dat de overleden recht deede zonder
geit zucht en zuiver van handen was. den in onfchult, en dus de zuiverheit des gemoets van den rechter. Zie II. D.
bL 234. Aenm. A. GERECHTIGHEIT, «**•«* °P *
Gehmgmunt van Adrianus, Antoninus Pius, en Akxander.
MEN fciet een zittende Vrou, die eene el, en een'
fchepter [ A ] in de eene hant heeft, en in de andere eenen offerbak. Het zitten [B] betekent bezadigtheit en ftatige bedaertheit, den
wyzen paffende. En dus behooren de Rechters het recht al zittende, dat is, niet driftigh, maer met ffillen overleg en welbezonnen uit te fpreken. De Schepter geeft ,te kennen, dat de Gerechtigheit gebiedt voert
en de werelt beftiert [C]. Het aenduitfel der Elle is de maet [D], waer te nemen in de did-
gen der Gerechtigheit, die een godtlyke zaek is, 't welk uitgebeelt wort door de Offernap. £A] De Penningen, die ik van Adrianus, Antoninus Pius, en Severus AJexan-
der vinde, vertoonen geene van allen eene el; maer wel in de linker hant een of- ferbak , en in de rechter eene lans of fchepter: want de fchepters der ouden wae- ren niet anders als lanfèn: gelyk als genoeg af te neemen is uit onze Aenm. B. op de 308. bl. van 't I. Deel. Men zie die penningen alzoo by du Choul de Relig. Vet. Kom. p. 104. en Occo p. 168. 169. 179. 201. & 322. Zoo eene lans nu en offerbak zyn op de penningen de gewoone fieraegien van alle dingen, die aldaer als Goden of Godinnen verbeeldt worden: zoo dat daerin ten aenzien van het beelt der Gerechtigheit niets byzonders fteekt boven andere deugden, die als Godinnen wierden aengemerkt. Waervandaen onze Schryver de el hier haelt, is duifter te zeggen. Mogelyk heeft hy, of iemant uit wien hy 't getrokken heeft, de el gezien by 't beelt van Nemezis, die van fommigen is gehouden de zelfde te zyn als de Gerechtigheit. Zie I. D. bl. 102. Aenm. B. en II. D. bl. 476". [JB] Zie II. D. bl. 334. Aenm. A.
f_CJ Zie 't aengetekende over 't eerfle dezer beelden der Gerechtigheit. Breng
hier ook toe een' zekeren ouden penning, waerop het beelt der Gerechtigheit de linker hant lecht op den kop van een' leeuw, die op zyne achterile pooten zit, betekenende, dat de Gerechtigheit zelfs de allerwreedften temt. Want gy verbreekt fteets allen, die uw jok niet ondergaen, zecht Orfeus in zynen Lofzang der Recht- vaerdigheit. Caufin. Polyhijl. Symbol Lib. II. c. 49. & Pier. Valer. Hier. Lib. I. c. 30. [D] Ziel. D. bl. 204. Aenm. E.
GODTLYKE GERECHTIGHEIT
OF RECHTV AERDIGHEIT.
E'EN wonder/choone Vrou in een gouden kleet, en met
een goude kroon op 't hooft, boven 't welke men eene duif ziet, die door eenen glans wort omfchenen. De hairen |
||||
|
GERECHTIGHEIT. 30/
der beeltenifïê verfpreiden zich over haere fchouders; en zy
beichouwt de werelt als iet dat weinigh ja geheel niets waer- digh is; hebbende voorts in de rechte hant een bloot zwaert, en in de flinke eene weegfëhael. De zeer groote fchoonheit komt hier te pas, omdat alles wat in
Godt is, het zelfde wezen is met hem, (gelyk de Godtgelcerden zeggen ) die eene geheel volmaekte fchoonheit heeft, ja de eenigfte fchoonheit alleen is. Het gewaet is van gout [A], door de edelheit en glans van welk
metael de hoogheit en voortreflykheit dezer Gerechtigheit alhier ver- heelt wort. De gulde kroon duit aen, dat de Godtlyke Gerechtigheit heerfcht
boven alle magten der werelt. De waeg of evenaer [B J geeft te verftaen, dat deze Gerechtigheit
aen alle handelingen eene wet en maet voorfchryft; en het zwaert beduit de ftraf voor de overtreders. De duif verheelt den Heiligen Geeft, die in de H. Drieeenheit de
derde Perfoon, en de bant der Liefde tuffchen Vader en Zoon is: door welken Geeft de Godtlyke Gerechtigheit allen wereltvorften wort medegedeelt: en de duif is wit van vederen, en met eenen glans omringt; ter aenduidinge van [C] dat deze dingen onderde zigt- baere en edelfte hoedanigheden zyn. De uitgefpreide hairvlechten betekenen [D] de Genade, die van
Godts goetheit afdaelt, «onder quetfinge zyner Gerechtigheit of Rechtvaerdigheit > ja ook een werk is, zelf de Godtlyke Gerechtig- heit eigen. Het beelt ziet op de werelt, als op een flechte en nietige zaek;
omdat die aen haer is onderworpen, aengezien 'er geen ding is, dat heerfchappy voert boven de Godtlyke Gerechtigheit. [A] Al wat fchoon, heerlyk en voortreffelyk is, wordt in de Beeldenfpraefc •
door gout betekent, als zynde het fchoonfle, heerlykfte en voortreffelykfte qn- der de metaelen; gelyk meermaelen gezecht is. [B] Zie Aenm. C. over 't eerfte dezer beelden van de Gerechtigheit.
[Cj Of men den H. Geeft afbeelden kan en magh, leidt groote tegenfpraek.
Die hem afgebeeldt hebben, kunnen door de witte kleur defzelfs reinheit (zie Aenm. F. over 't eerfte dezer beelden) en door den glans, waermede de duif omfcheenen wordt, defzelfs Goddelykheit verftaen hebben: en dat is al het geen, dat ik meen hier in aenmerking te kunnen komen. [D] Dat de hairen in de beeldenfpraek worden geftelt voor gedachten, hebben
wy reets dikwyls gezien: maer hoe zy de beduidenis kunnen hebben van genade, is my geheel en al onbeken t. Van het zwaert vorder en de waeg heeft de Ita- liaen noch eene andere uitlegging: doch welke van geen belang zynde, wy zoo wel als Pers, overflaen. : ONKREUKBAERE GERECHTIGHEIT,
welke zich noch door vrientfchap, noch door haet het buigen,
E Ene Vrou, verzien met een zwaert, dat ze opheft, en
daer in 't midden eene koningskroon om hangt. Voorts III. Deel, Gggg houdt |
||||
|
503 ONKREUKBAERE GERECHTIGHEIT.
houdt ze eene weegfchael ten toon, en heeft een' hont aeft
cPeene, en eene flang aen d5 andere zyde.
De hont verbeelt hier vriendfchap; en de flang, haetJTA],
Zoo beduit dan 'sbeelts opgeheven zwaert, dat de-Gerechtigheit
zich door haet nochte vriendfchap van eenigen perfoon, hoedanigh
die ook magh wezen, overhaelen of buigen laet; en dat zulx loflyk,
en een fteunfel van Ryken en Landen is.
Tot verklaeringe der weegfchaele gelieve den Lezer te zien, het geene wy in 't vierde beek der Agt Zaeligheden [B] hebben neêr-
geftelt.
[A] De hont kan vrientfchap betekenen, als zynde getrouw (en de trouwe
is een voorrtaem gedeelte der vrientfchap) aen zyn' meefter, en den zelven eene wonderlyke vriendelykheit en liefde betoonende: waervan elders in dit werk ge- noeg gefproken is. De flang, hoewel een boos en quaetaerdigh beeft, zie ik niet, op wat wyze voor haet kan genomen" worden: want zy zoude hier iemant moeten verbeelden, die iets haet: en wat is 'er, dat de flange doch op zoó eene uit- fteekende wyze haet, dat zy daerdoor in 't byzonder bekent is f Maer al was de flang een bequaem heelt van haet, zoo had dan hier iets moeten vertoont worden, waeruit bleek, tot wat einde de flang, gelyk ook de hont, in dit beekgefteit wae- ren. By voorbeek de Vrouw had de flang en hont moeten treeden met den voef, of ze dreigen en afweeren van de fchael met het zwaert, of iets diergelyks doen. Doch om de waerheit te zeggen, ik geloof niet, dat dit beelt is van de uitvinding van Ripa, maer wel, dathy het hier of daer zoo vertoont heeft gevonden, en de uitlegging dus quaelyk gemaekt. Ik vatte het dan op voor een beelt van Qnkrmkbaere Gerechtigheit in 't algemeen, niet alleen door vrientfchap en haet, maer op wat wyze het ook zyn mach. Dus neeme ik de flange als een beelt van voorzichtigheit, (hoedanigh wy haer reets gezien hebben I, D. bl, 303. en II. D. kk 335-) en den hont voor een zinteken van getrouwheit; gelyk hy ons in die betekeniife reets is voorgekomen I. D. bl. 478. en 479. en II. D. bl. 621. welke twee hoedanigheden indien een' Rechter verzeilen, zoo zal hy altyt eene Onkreukbaere Gerechtigheit oefenen; doch by gebrek van eene van beiden niet. De voorzichtigheit is in de voorige beelden afgefchetft door de fcherpheit des Ge- (1) Lib.zichts, die ook in de flangen groot is; en van de Getrouwheit zecht Horatius (1) 1. Od. met; zoo veei nacjruk als waerheit, Jufiitice foror Incörruptafides, dat is, de onbevlekte 24, v. o. Trouw, de Zujler der Gerechtigheit. Wat het zwaert en de kroon belangt, de zelve hebben haere uitlegginge reets ontfangen in en over de voorige beelden. Als eene zinfchets verder van onkreukbaere Gerechtigheit zie den Dadel- of Palm- boom by Piërius Hierogl. L. 50. c. 5. en van Rechtvaardigen handel den Gier, by den zelfden Schryver Hier. L. XVIIL c. 6. < £B] En over 't I. dezer beelden der Gerechtigheit Aenm. C.
STRENGE GERECHTIGHEIT.
STel een vJeefchloos Geraemte, gelyk men de doot ichil-
dert. Laet het met een' witten mantel zulx omhangen zyn, dat men de tronie, alsook de handen en voeten zien kan. Geeft wyders aen 't zelve (gelyk ook den lehVoorgaenden beelden Zyn toegevoegt) een bloot zwaert, en een weeg- fchael; * n' Aldus wort vertoont, dat de Strenge Gerechtigheit aen tfiemant
eenige quytfchelding doet , op wat voorwendfel van pnfchult, die de ftraf eenigfzins zou kunnen verligten, het zoude mogen zyn j maer, ',..-....-, ,om
|
||||
|
STRENGE GERECHTIGHEIT. 303
om 200 te fpreken, der doot gelykt [A], die noch jaeren, noch
kunne,nochte hoedanigheit van perfoonen aenziende, flechts uitvoert waertoe ze gekomen is. D'affchuwlykheit dezes beelts vertoont, hoe verfchriklyk den men-
fchen die gerechtigheit is, door welke, het zy ook in wat voor eene gelegentheit» de wet op geen zachte wyze is uit te leggen. [A] Dit komt my boven maete miflyk voor. Om van geene andere onheb-
belykheden te fpreeken , hoe kan de doot, die den menfch is opgeiecht als eene. ftraf der zonde, een beelt zyn van Strenge Gerechtigheit, daer de Gerechtigheit,, hoe flreng ook, niet enkel beftaet in het ftraffen der fchuldigen, maer ook in 't vryfpreeken, en zelf belooning der onfchuldigen, en in hen vergoeding te doen erlangen voor 't ongelyk en defchaede, die hen zyn toegebracht. En zoo de rede- neering aenging: De ftrenge Gerechtigheit verfchoont niemant, en dat doet de doot ook niet: derhalven is de doot een beelt van ftrenge Gerechtigheit: zoo zou men op de eigenfte wyze kunnen zeggen: De ftrenge Gerechtigheit ver- fchoont niemant, en dat doet een tiran ook niet: derhalven is een tiran een beelt der ftrenge Gerechtigheit. En by omkeering: Een tiran verfchoont niemant, en dat doet een ftreng en rechtvaardig rechter ook niet: derhalven is een ftreng en rechtvaerdigh rechter een beelt van een' tiran. Van hoedanige redeneering de ongerymtheit van zelf in 't oog Joopt. VERSCHEIDE WAERHEDEN.
W A E R H E I T. |
|||||||
|
||Sf§EN naekte Vrou van uitmuntende fchoonheit. In
de rechte hant, die zeom hoog fteekt, heeft Ze een helderftraelende zon, op welke ze ziet; en H? in de flinke een open boek met eenen palmtak. Voorts ziet men een' wereltkloot onder haere rechter voet leggen. . De waerheit is in den menfch eene gemoetsheblykheit, daer
heene {trekkende, dac hy zyne tong of woorden van 't waere en eigentlyke wezen der dingen, over en van welke gefchreven of ge- fproken wort, niet afdraeie of ter zyde buige} maer aJieenlyk be wee- re 't geene waer, en wraeke of ontkenne 't geene onwaer of valfch is, zonder anders te denken dan hy zegt. De fchoone naektheit geeft te veritaen, dat de waerheit van natuyre
fchoon [A] en teffens eenvoudig [13] is. Aldus zegt Küripïdes in zyne
[A] Schoonbek van lichaem betekent.in.de Beeldenfpraek allerleie deugden.
Zie Aenm. C. over de Schilderkunft. [B] Verre van alle opfmukking of bewimpeling van zaeken en woorden, ge-
lyk een lichaem van kleederen. Want eene reden, die de waerheit betracht, moet onop- gefiert en ecnvoiidlgh zyn, zecht Seneka (i>. En om deze haere oprechtheit zyn (O E- wy ook gewoon in onze dagclykfche manier van fpreeken de naekte waerheit te zeg- pift. 40. gen: gelyk haer bok Horaüus noemt, en toevoegt tot eene medegezeiÜnne aen êe Eerlykheit, Trouwe, en Gerechtigheit (2): Pudor ÏS jujlit'ü Joror Incorrupta^1^^-
fidcs, nudaque veritas. Voorwaer een heerlyk gezelfchap van deugden, malkanderen ' '6 Gggg 2 " zoo ' ' '
|
|||||||
|
~ .^i-i—^^^^C-i^^o.^;.
|
|||||||
|
3o4 WAERHEIT.
zyne FenüTen [C], Dat de rede der waerheit eenvoudigh is, en niet
van kooie heeft door veelerhande uitleggingen van hier en daer te vüor- den bevejligt, dewyl ze van zelve klaer en bequaem is om verftaen te 'worden, Ëfchilus [Dj fpreekt 'er eveneens van, gelyk ook Seneka in zyn'negenentwintigilen Brief [E]. Zoo wort ze dan met reden naekt geftelt, en moet ook geen fieraat hebben. Het beelt houdt eene zon ten toon, en ziet 'er met luft op, om aen
te duiden, dat de waerheit het licht bemint: ja zy is niet alleen eene vriendin van 'c licht, maer een klaer licht [F] zelf, het welk alles vertoont gelyk 't inderdaet is. Dat nu de beeltenis op de zon ziet betekent,-dat de waerheit op Godt oogt [G], zonder wiens licht 'er geene waerheit is, als zynde hy de waerheit zelve,volgens Kriitus woorden, Joan. XIV. <?. Ik ben de Wegh, en de Waerheit, en het Leven. Het open boek beduir, dat de waerheit der dingen in de boeken
[HJ, als uit welke de kennis en wetenfchap door oefening wort ge- haelt, gevonden wort. De palmtak kangevoeglyk de kracht der waerheit uitbeelden; want
gelyk 't bekent is, dat de palmboom voor geene zwaerte [I] wykc of daer onder bezwykt3 zoo wykt of zwicht de waerheit ook voor geene dingen die tegens haer itrydigh zyn. Zy wyken of zwichten! o neen: integendeel triomfeert ze, hoe fel en van hoe veelen beftre- den,
zoo nootzaekelyk, dat de eene zonder de andere niet hefteen kan. Als onopge-
fmukt en naekt komt de waerheit ook voor by Lucianus, in zyne Samen/praek ge- naemt De ViJJcher, Tom. I. p. 399. [C] V. 472. enby Stobtsus Serm. XI. [Dj Judicio Armorum by den zelfden Stobtsus loc. cit. [E] Nam (ut ille ah Tragicus) Veritatis fimplex oratio efi: dat is, Want de reden
der Waerheit is (gelyk die Tragedifchryver zecht) eenvoudigh. Hy meent ongetwyfelc een der aengehaelde Treurdichters, Ëfchilus of Euripides. [FJ Hiervandaen is 't, dat wy, zoo dikwyls als wy willen te kennen geeven,
dat iets ten allerklaerflen biykt eene volkomene en zekere waerheit te zyn, ge- woon zyn te zeggen, dat het zoo klaer is als het licht of de zon op den middagh. En om deze overeenkomfl tuflchen de Zon en de Waerheit meenen fommigen, dat men de zinfpreuk van Pithagoras, dat men niet moeji fpreeken fiaende met het aen- gezicht gekeert tegen de Zon, moet uitleggen, dat men dingen van eene klaere en bekende waerheit niet moet tegenfpreeken. Zie Pierius Hier. Lib. XLW. c. 4. en Gyraldusin PythagorceSymbolorumlnterpretatione. De zelfde reden heeft Hippokrates bewoogen, dat hy de waerheit, volgens de Aentekening van den zelfden Giral- (i)Hift. dus (O, befchryft (2), als eene fchoone groote vrouw, eenvoudigh opgefchikt, Deor. vol van helderen glans, wiens oogen door een zuiver Jicht fchitterden, zoo dat Synt. I. ze jen gjans der ffen-en nabootften. (2) E7' CG] Gelyk in tegendeel die de leugen bemint,van Godt afwykt. Zeer fcherp-
pütola" zinnigh zecht Montaigne (3), volgens de aentekening van Bako de Verulam ( 4 ), na- quadam dat hy dereden onderzocht heeft, waerom het woort van Leugen voor zoo eene groote ad Phi- fchande en hoon gehouden wordt; Indien men het te recht overweegt, zoo zecht die lopoe- geene, welke zecht dat een menfeh liegt, met eenen ook, dat hy tegen Godt flout, maer voor menem. jg mmjchen bang is. Want een Leugenaer verheft zig tegen Godt, en buigt zich voor den §c%'mnfcb'
(4) Ser.' L-^-3 Even als of'er in de boeken ook geene misflagen, en zelfs Jeugenen ge-
ïidei.I.' vonden wierden* Stel dan niet allerlei open boek, maer zoo een, daer boven aen
ftae BYBEL, zynde dat het eenigfte boek, dat van beide die ongemakken, vry
is , en enkel waerheit behelfl en leert.
[I] Zie I. D. bl. 321. Aenm. B. en II. D. bl. ö"oo. Aenm. A.
|
||||
|
W A E K H E I T. 305
den, en alle hinderniiFen ontworftelt, heft zy 't hooft om hoog en
walt al hemelwaert aen. . Het tfaet met de waerheit hierin gefchapen, gelyk de Ridder Hooft ergens van Venus zegt, O Venus voedjiervrou, uw vlammen niet en dooft
2> grondelooze zee. Gyjïeekt om hoog bet hooft.
Zoo betekent de palmtak dan de fterkte der waerheit en ook haere overwinning [K]. Efchines zeitinzyneredenvoeringtegensTimarchus [L], Dat de waerheit zoo eenejierke zaek is, dat zy alk menjchlykegedach- ten overwint: en Bacchilides [M] noemt deze uitmuntende moeder- deugt een alles overwinnende wysheit. Zoo zegt ook de Jood Zerubabel, in het 4. kappittel des III. Boeks van Efdras, T)e waerheit is groot en Jlerker dan alle: en deze fpreuk golt meelt by Koning Darius. Maer wat behoeven we de waerheit van de kracht der waerheit met Joodfche of Heidenfche fpreuken te bekrachtigen ? De Kriltenen geven 'er met zoo menigh martellot overvloedige en middagklaere blyken van, aengezien 'er by duizenden, ja laet ik vry zeggen by" hondenduizen- den van menfchen, van allerlei oudde, geflachr en lantaert, de kracht en 't vermogen der waerheit met hun bloet én leven betuigt, en het zelve vrywilligh en blymoedigh geltort en ten belten gegeven hebben, tot vooritant van den Kriltelyken en waeren Godtsdienft: door welke gelatenheit en Itantvaltigheit zy ook de heerlyklte overwinning op d'allerwreelte Tirannen behaelende, de Kriitelyke Waerheit met on- telbaere martelpalmen en zegekranfen verliert hebben. 'r Beek heeft eenen wereltbol onder den voet, 't welk beduit dat
de waerheit hooger te achten en meer waert is, dan alle de goede- ren der werelt. Ja zy is niet alleenlykeen hooge en zeer voortreflyke, maer zelfs een Godtlyke zaek. De Waerheit, zegt Menander [N], is
[K] Zie wederom I. D. bl. 321. Aenm. B. en beneden het tweede beelt der
Overwinning Aenm. A. [L] Pag. 182. en by Stobceus Sertn. XI
[ M ] Wederom by Stobaus loc. cit. Met reden roept Cicero uit ( r ), O magna (j_) pro
vis vcritatis, quce contra homimmi ingenia, calliditatem, follertiam, contraque ficlas omnium M. Ce- injidias, facile feperfe ipfam defendat: dat is, O groote kracht der Waerheit, welke zich üo c. zelve tegen der menfchen verfianden, loosheit, Jnedigheit, en tegen de verdichte liften en 2<5- laegen van allen, gemaklyk verdedigt. Meer diergelyke plaetfen uit andere Schryvers kan men aengehaelt vinden door den Geleerden Abramus in zyne Aenmerkingen over Cicero: waerby wy ons niet kunnen onthouden noch deze te voegen van Polibius (2): Het fchynt my toe, dat de Natuur aen den menfchen tot een zeer groote (2j in Godin gejtelt heeft de Waerheit, en aen de zelve eene zeer groote kracht gegeeven. Want Ex- al is 't, dat haer alle menfchen bevegten, en dat dikwyls ook allerleie waerfcbynlykheden de cerpt. leugen helpen Jiryden, zoo dringt zy nochtans door haer eigen vermogen, ik weet met boe, 'm Hiff. L. de gemoederen der menfchen in: enfomtyts toont ze haere kracht in een oogenblik, enjomtyts, XIIL langen tyt in de duijlernijfe gehouden zynde, behaelt ze ten laetjlen door haer zelve de zege, en overwint de leugen. [ N] AI wederom by Stobaus loc. cit. Hier mede komt oveieen het zeggen van
Pithagoras by Porfirius ( 3 ): dat men de waerheit moeft behartigen: want dat dit (?) fn alleen de menfchen aen Godt gelyk maekte: en dat Godt zelf met het ligbaem vitaPy- gelyk was aen het licht, en met de ziel aen de waerheit. Het zelfde zeiden van thag. de opperde Godtheit ook de Wyzen derPerfen, van welke Porfirius fchryft dat nurn. Pithagoras dit geleert hadde, en welke Godtheit zy Oromafdes noemden. Zie het tr' Item geen over die plaets is aengetekent door Rittershufius, daer wy den Leezer te ïtob- liever heen wyzen, omdat hy daer teffens een fraei Latynfch Gezang op de Waer- xj"1' heit zal vinden, gemaekt door den beroemden Thuanus. III Deel. Hhhh
|
||||
|
3o6 W A E R H E I T.
is eene medeburgerejfe der Goden, houdende met de zelve haer Verblyf
in eene en de zelfde wooning. ;.«: , .. A N DE R S. . ;; "
EEN naekt Maegdeke, flechts omhangen met eenige
witte fluiers, .• ,.• Dit wyfl: aen, dat de waerheit met woorden dierwyze alleenlyk
bekleet en verfiert dient te wezen, dar de fchoonheit van haer zuiver en bevalligh lichaem (verfta de zaek der waerheit) onbedekt en zigt- baer blyve, en niet meer: en dat deze hooftdeugt meer door zich zelve, dan door alle andre dingen, verfiert en bekoorlyk is [AJ, [A] Hy wil zeggen, dat, gelyk de fchoonheit van een naekt lichaem, niet
aen eenige weinige fluiers, waermede het omhangen is, kan worden toegefchree-
ven , maer moet gevonden worden in het lichaem zelve; alzoo ook de fchoonheit
der Waerheit te vinden is in de Waerheit zelve, en geenzins in eene opgefmukte
en ilerlyke reden van veele woorden, waermede men de zelve zoude willen
voorftellen aen het gemoet van die geene, dien men de zelve als bevalligh en aen-
genaem mogt willen doen voorkomen: welke hoedanigheit zy zonder behulp van
veele woorden in zich zelve genoeg bezit. Dit zal de overeenkom!!: der Beeldenipraek
zyn. Die fluiers nu zyn wit om de zuivere oprechtheit der Waerheit af te fchil-
deren, zynde de witte kleur daer een beek van: gelyk nu dikwyls is aengewee-
zen. Zie II. D. bl. 657. Aenm. E; en 676. Aenm. C. als mede III. D. bl. 290.
(i)Icon. Aenm. F. En om die reden vint men in de Schilderyen van Filoftratus (1 ) de
Lib. 1. Waerheit in een wit gewaet zitten by de Godtipraek van Amfiaraus, tot een
c- 27« zinteken, dat de antwoorden van dat orakel met de oprechte waerheit, zoo als
de Priefters wilden doen gelooven, verzelt gingen.
ANDERS.
I
E Ene Vrou in 't midden van een' helderen glans. Zy
heeft een edel wezen en gouden hoofthair. Haer ge- waet is wit en ftaet haer heel fierlyk. In de rechte hant houdt ze eenen ipiegel} die met koftlyk gefteente omzet is, en in de ilinke een goude weegfchael. De Filozoofen verftaen door 't woort waerheit de gelykvormigheit
des verltants met de verftaenbaere dingen; en omdat het geene 't welk in waerheit beftaet, ook goet is, en 't geen men goet noemen magh, wyders ook zuiver en onbevlekt is, zoo is dit de reden waerom de waerheit in 't wit [A ] gekleet wort; voeg hier by, dat zy het licht [B] gelyk is, daer de leugen in het tegendeel met de duifternhTe overeenkomt. Hierop oogt onze Heer Kriftus, Matth. X. 17. in deze woorden: V Geene ik u zegge in de dui/iernisf zegt in V licht* dat is, 't geene ik u voor de volheit des tyts, eer de waerheit der Profecyen ontdekt is, zegge, zegt gylieden dat van my» wanneer ik ten hemel zal opgevaeren zyn, want dan zal dat alles klaer en geopen- baert
[A] Zie de plaetfen aengeweezen over 't voorige beek.
[B") Zie het geen over 't eerfte dezer Waerheitsbeelden gezecht is.
|
||||
|
WAERHEIT, 307
baert wezen, en met dit inzicht wort 's werelts Heilant ook Lkht en
Waerheit genoemtj met de betekeniffe waervan, de glanskring en kleedy [ C ] dezer beelteniiïe ook kunnen gezeit worden overeen te komen. ' De fpiegel beduit, dat de waerheit dan in haere volkomentheit is,
als namentlyk het veritant., gelyk wy boven zeiden, aen de verftaen- baere zaeken gelykvormigh is} gelyk men eenen fpiegel voor goet magh houden, als hy de waere geitalte des dings, dat op hem affchit- terr, vertoont; van welke juilte gelykheit de weegfchael [D] een zinteken is. ;. , |
|||||||||||||
|
! < ¥
|
|||||||||||||
|
[C] In de befchryving van dit beelt zecht hy, dat die kleeding haer fierJyk
ftaet, en hoe komt dat overeen met het geen te vooren gezecht is, dat dé waer- heit geen fieraet van nooden heeft? Het is ook zoo: maer het wit gewaet, dat is, de oprechtheit, is het grootfte fieraet, dat de waerheit uit haer eigen zelf heeft, en daerom geen opfmukfel, van elders ontleent, om haer fchoonder of an- ders te vertoonen, als ze in der daet is, hoedanige opfchikfelen de waerheit verwerpt. [D] En wel eene goude weegfchael, om de voortreffelykheit van dat metael,
verbeeldende de voortreffelykheit van de deugt, van welke gehandelt wordt. Maer hoe de gelykheit van gedaente wordt afgebeeldt door de gelykheit van ge- wicht , die door de fchael gekent wordt, laet ik over aen 't oordeel van den ver- flandigen leezer; behalven dat het, al was de overeenkomft al goet, dan echter maer een zinnebeelt van een zinnebeelt, de fchael van den fpiegel, en niet van dezaek, dat is, van de waerheit zelve, zoude zyn. MiiTchien zal men dan béter zeggen, dat de fchael gegeeven is in de hant der Waerheit, omdat de Waerheit alle zaeken op haeren rechten prys weegt, en ze niét dierder noch beter koop (omzoo te fpveeken) uitlevert, als ze weezendyk waerdigh zyn. |
|||||||||||||
|
ANDER S.
|
|||||||||||||
|
W
|
Eder een naekt Maegdeke. Dit houdt eene zón 'm de
rechte, en 't onruft eenes uurwerks in de flinke hant. |
||||||||||||
|
De zon in 'sbeelts rechte hant, heeft de zelve beduidenis met den
glans in 't leltvoorgaende; en het uurwerk wyft aën, dat de waerheit, hoe langkzaem voortfpoeiende, ten leften nochtans noodzaeklyk te voorfchyn moet komen [ A J: en daerom wort ze eene dochter van den tyt [B] genoemtj gelyk ze in de Griekfche tael eenen naem heeft welke eene zaek betekent, die niet kan verborgen bh/ven* f_ A ] De tyt alleen, zecht Pindarus (1), doet de zekere Waerheit te voorfchyn- komen. (r) O-
En hiermede ftemt overeen het zeggen van onzen Zalighmaeker by Mattheus (2)>: lymp.' Daer is niet bedekt f het welk niet zalgeweeten worden. En Menander (3): De Wder- X. heit komt in V licht, fomtyts ook zonder dat ze gezocht wordt. En eindelyk Sèneica (4) C^^Kap. met korte woorden: Nwiquamperit Veritas: dat is, de Waerheit gaet nooit verhoren. X.v.26. Welke plaetfen wy fchuldigh zyn aen den Schryver der Hierogl. CoïlobT:. ex Vett. ^ £f Neoter. defcr. Lib. VI. titulo, Veritas. l^tob. [B] Zoo noemt haer een zeker out Dichter by Gellius Noft. Attic. Lib. XII. Serm'.
cap. 11. daer hy ook aenhaelt uit Sofokles: Verberg niets: nademael de tyt, die a'les XI. ziet en alles hoort, alles ontdekt. Het zelfde hebben waerfchynlyk gewilt, die haer U)Tro- eene Dochter'hebben gemaekt van Saturnus: van welk verdichtfel Plutarchu?(5) ad' v> dereden onderzoekende, deze twee uitleggingen bybrengt: dat Saturnus volgens f^Ouse fommigen de Tyt is, en de tyt alles openbaert: of dat de menfchen onder Satur- £0j£ ' nus gezecht wordende zeer rechtvaerdigh te hebben geleeft ook zekerlyk de waer- p. 2,5,5. . / H h h h 2 hek
|
|||||||||||||
|
3o8 W A E R H E I T.
heit zeer naerftigh zullen hebben onderhouden. En onder verfcheidene redenen,
waerom men Saturnus offerde met ongedekten hoofde, brengt hy ook deze by, dat 'er voor dan tyt niets verborgen of duifter is. Op de Waerheit paffen forn- p,)VirS« migen toe de fabel van Proteus, die men verdicht ( i ) dat zich dan in vier, dan Lib°IV; *n wa£er> ^an m een' boom, dan in een' leeuw of tyger, of in eenige andere ge- v ,§ * daente veranderde, en alzoo ontfloop aen die geenen, die verborgene dingen &440.' van hem wilden weeten (want hy was een waerzegger) maer dat hy, wel vaft Ovid. gehouden en bewaert zynde, eindelyk in zyne waere natuurlyke gedaente weder - Met. L. keerde en het begeerde openbaerde. Het welk dan zoude te zeggen zyn (2), VIII. v. Jat de Waerheit dikwyls door veelerhande kunflenaryen en liften geheel van ge- Faft ^aente verandert, en lang voor ons wordt verborgen gehouden: maer eindelyk Lib.I. t*00r vtyl en tvt v'0I^t gevonden, en even als in haere eigene gedaente te yoor- v. 3^7! fchynkomt. Anderen hebben die fabel anders uitgelecht: gelyk te zien is in de (2)Pie'r, Aentekeningen van Klaudius Minos over Alciatus Embl. 182., In wat zin verder Hier. Demókritus gewoon was te zeggen» dat de Waerheit verborgen is in een' diepen put, L. XLI. is aengeweezen II. D. bl. 502. Aenm. B. |
|||||||||
|
c, 20.
|
|||||||||
|
ANDERS.
£"^ Indeiyk een mekt Maegdeke dat met de rechte hant een
j perzik, waeraen men ilechts een bladt ziet, naer 't hart toe houdt, en in de flinke eenen zantlooper heeft. De perzik is een aeloudt beeltfpraekigh zinteken van 't hart, ge-
lyk haer bladt een uïtbeekfel en beduidenis der tonge flrekt. Want in opflellen van dezen aert, heeft men zich altyt of ten minften zeer dikwyls van dingen bedient, dïe naer 't geene men te kennen wou geven, geleken. Zoo betekent de perzik [A], met haer bladt fa- mengevoegt, dan hier, dat het hart met de tonge moet vereenigt en als aen malkander geftrengelt zyn, ten einde het geene men zegt, de gedaente en 't wezen der waerheit vertoone. De zantlooper is hier ilechts, om wat verfchot vanzaeken te ge-
ven, geftelt in de plaets van 't uurwerkonruft des voorigen beelts, en heeft de zelve beduiding. £AJ Zie den Schryver der Hierogl. CoUett. exVeterib. fif Neoteric. defcr. Lik VI.
titulo, Veritatis Oratio, en Piërius Hierogl. Lib. LW. cap. 19. & 20. In de Egipti- fche Beeldenfpraek heeft de Perzik insgelyks de betekeniffe van het hart, en def- zelfs bladt van de tonge gehad, en is om diereden door hen aen de Godinne Izis toegewydt geweett, als eene BeftierderefTe der Gedachten en gevoelens der men- fchen voornaementlyk omtrent den Godtsdienft, welke in het harte worden ge- vormt , en door de tonge aen anderen medegedeelt: waerin byaldien getrouwelyk gehandelt wordt, zoo komt 'er eene ongeveinsde Waerheit te voorfchyn. Men zie Plutarchus in zyne Verhandeling de Iftde 6f OJiridepag. 378. De evcngenoem- (3)Hier. ^e Piërius meent (3), dat de zelfde Egiptenaeren de Waerheit ook hebben af- L.XLI. gebeeldt door een menfchen hart, aen den hals hangende : doch mogelyk te on- c. 4. recht. Wy hebben daerover reets gehandeek II. D. bl. 256". Aenm. B. |
|||||||||
|
VER.
|
|||||||||
|
3op
VERSCHEIDE VOORZICHTIGHEDEN
VOORZICHTIGHEIT, OMZICHTIGHEIT.
Ene Vrou die, gelyk Janus, twee aengezigten heeft,
en in eenen ipiegel ziet. Daer kringkelt zich eene Slang om haer' eenen arm. De twee aengezigten beduiden, dat de Voorzigtigheit eene waere
en zekere kennis is, die 't geene men behoort te doen, fchikt, en voortkomt uit het befeffen en overwegen der verlede en toekomende dingen [ A]. Deze deugt of bequaemheit is zeer heerlyk en nutbaerj" want door haer herheugt men de verlede, fchikt men de tegenwoor- dige, en voorziet men de toekomende zaeken [B]. Ja iemant die deze deugt of bequaemheit ontbeert, zal ook geen middel weten te vinden ^ om te herwinnen, dat hy verloren heeft; ofte bewaren, 't , geen hy bezit; of te zoeken, 't geen hy wenfcht. Dat ze zich in eenen fpiegel befchouwt, beduit de zelf kennis; kun-
nende niemant, die zich zelven en zyne gebreken niet kent [CJ, zyn eige zaeken wel en naer den eifch verrichten. Zy heeft eene Slang om den arm, welk dier, als het geflagen wort,
het geheele lichaem te baet neemt, om het hooft [D] aldus met kring-
TA] Zie't geene gezecht is II. D. bl. 329. Aenm. NN. en Alciatus Etnbl. XVIII. En van de oorzaeken, waerom hy met twe aengezichten verbeeldt wordt, lees het geene bygebracht is III. D. bl. 108. Aenm. A. en de Schryvers aldaer aengeweezen, als mede Klaudius Minos over de aengehaelde plaets van Alciatus. [B] Ten aenzien van deze drie tyden kan de voorzichtigheit ook afgefchetft
worden door een drievoudigh hooft in het beelt van Apollo, naementlyk dat van een" wolf, leeuw en hont: waerover gehandelt is I. D. bl. 430. Aenm. F. en II. D. bl- 326. 327. en 328. en de Aenmerkingen aldaer. [C] Hierom hadden de Ouden zoo veel op met die bekende fpreuk yvSB-t
<rtxvlov, Ken u zelven: waervan, gelyk mede van den ipiegel, breetvoerigh gefpro- kenis I. D. bl. 471. Aenm. A. [D] Die reden der Beeldenfpraek brengt Caufinus in zyne Symbolica Mgyptiorum
Sapientia pag. 153. by uit Epifanius met deze woorden : Wanneer een menfch op eene Jlang aenvalt, geeft zy haer ganfcbe lichaem ten befte, en bewaert bet hooft alken. Derhalven moeten ook wy in tyt van gevaer het geheele lichaem overgeeven aen de doot, het hooft alleen heimerende, dat is, Chrijlus niet verzoekende, gelyk de Heilige Martelaers ge- daen hebben: want het hooft van een iegelyk menfch is Chrijlus, gelyk de H. Schrift zecht. Maer daer is ook eene andere reden van deze Beeldenfpraek, te weeten,, de fcherp- heit van 't gezicht der Hangen, (waervan gefproken is op bl. 242. van dit Deel) wordende de fcherpzichtigheit der oogen overgebracht tot de fcherpzichtigheit des verflants: gelyk trouwens het woort voorzichtigheit zelf van den zin des gezichts tos het begrip des verflants toepaflèlyk gemaekt wordt. En om deze reden hebben de Ouden aen 't beelt van Pallas, de Godin der Wysheit, van welke de voorzich- tigheit een voornaem gedeelte is, eene fiang toegevoegt, volgens Aenm. C. op bl. 309. van 't I. Deel", en insgelyks om den ftok van Efculapius eene flang ge- flingert, tot een zinteken van de waekzaeme voorzichtigheit, die een geneesheer omtrent de zieken dient te gebruiken, volgens Piè'rius Hier. L. XVI. c. 5. en onze Aenm. G. I. D. bl. 498. gelyk ook fommigen onder aen de voeten van het driehoofdigh beelt van Apollo, zoo even genoemt, eene groote flang met drie III Deel Iiii koP-
|
||||
|
3io VOORZICHTIGHEIT.
kringkels en bogten als te wapenen en te beveiligen: het geeneens
leert, dat we onze deugt, die even als ons hooft en onze volmaekt- heit is, tegens de aenvallen der Fortuine, en aller onzer andre din- gen , hoe lief ze ons ook mogen zyn, ruiftgh aenkanten en in acht nemen moeten: zynde dit de waere voorzichtigheit die de H. Schrift meent, daer ze zeit, Zyt dan voorzigtigh gelyk de jlangen. Matth, X. 16. koppen geftelt hebben, mede volgens Piërius ter aengehaelde plaets: die ook uit
deHiftorien van Theognetus aentekent Lib. XVI. c. 32. dat het hooft van Më- duza wordt verdicht met (langen omgeeven te zyn geweeft, omdat zy het ryk, door haer' Vader nagelaeten, door het voorzichtigh heftier van haer verftant (dat door fommigen in t hooft geplaetft wordt) tot een' zeer bloeienden ftaet had ge- bracht: om welk wys en voorzichtigh beleit hy verder aentekent cap. 6. dat eenigen gemeent hebben, dat Minerva het gemelde hooft van Meduza op haer harnas recht voor haere borft (die ook als de plaets der wysheit wordt aengemerkt) zoude verfiert worden gedraegen te hebben; zynde een wys en voorzichtigh beleit van die kracht, dat het anderen zoo kan ontzetten en verbaezen, dat ze even als in roerloofe fleenen veranderen. VOORZICHTIGHEIT omtrent Goet m Quant,
aengaende het waernemen der Gelegent beden. E Ene Vrou, dragende op 't hooft een' gulden helm, die
met eenen krans van moerbezibladeren omwoelt is. Zy heeft ook twee aengezigten gelyk de leftvoorgaende, en in de rechte hant eenen pyl, om welken zich de vilch Ecbeneïs of Remora krult, dien de Latynen zoo noemen, omdat hy, naer Plinius [A] zeggen, een vaerend fchip kan verletten en tegenhouden, 't welk by den Latynift remorari heet, en daerorh wort geftelt voor verlettinge. In de flinke hant houdt ze eenen fpiegel, daer ze zich zelve in beziet, en voor haere voeten legt een hart dat lange horens heeft, en herkaeut. De
[ AJ Lib. IX. c. 25. Het zelfde fchryft Plutarchus Symp. L. IL Quaft. 7. en
meer anderen, waervan ibmmigen zelf de eigen ondervinding tot getuigenis by- brengen, te zien by Klaudius Minos over Alciatus Etnbl. 82. en Jonflon in zyne Befchryving van de VifTchen bl. 8- en 9. Doch, alhoewel groote Mannen aen die vertelling hebben geloof gegeeven, en moeite gedaen om de oorzaeken van zoo eene ganfeh vreemde en onbevattelyke uitwerking na te fpeuren, zoo meent echter Kircherus, aengeweezen door den gezeiden Jonfton, met veel recht, dat dit alles voor beuzelingen moet worden gehouden, en het vertraegen en fluiten van den vaert der fchepen liever zy toe te fchryven aen andere oorzaeken, die hy bybrengt, dan aan de kracht van dezen vifch: of fchoon Plinius die zoo groot maekt Lib. XXXIL c. 1. dat hy hem een fchip doet ftil ftaen tegen het woeden van baeren en flormwinden, waer tegen geene ankers of touwen het zelve zouden kunnen doen flant houden. En hoe zoude het ook komen, dat, indien zulks waer was, het zelve nu federt al zoo veele jaeren, daer de fchipvaert na alle oorden der werelt grooter is dan ooit; niemant die uitwerking van zoo een'vifch meer onder- vindt? Voeg hierby ,dat het de Schryvers omtrent de grootte, gedaen te, en eenige andere dingen van dezen vifch, ganfeh niet eens zyn: welke zaeken echter bekene en zeker genoeg behoorden te zyn, zoo men van de voorgewende uitwerking door de ondervinding verzekert was. |
||||
|
VOORZICHTIGHEID 311
i
De Voorzichtigheit is, volgens Ariftoteles [Bj, eene heblykheifc,
werkende met de waerachtige reden omtrent de mogelyke dingen, om het goede te verkrygen, het quade af te weeren en t'ontvlieden, en aldus aen een gelukkigh leven te geraeken. Door een gelukkig]) leven nu, moet dat leven verftaen worden, 't geen na de vreemde- lingfchap dezes tegenwoordigen levens verwacht wort, na de bepae- ling der Godtsgeleerden; of ook, volgens fommige Filozoofen, dat voorfpoedigh leven, dat men geduurende de vereeniging des Iichaems met de ziele kan hebben en deelachtigh zyn: tot welke beide einden, namentlyk van een' tydelyken en eeuwigen gelukftaet, de voorzich- tigheit kan en moet geoefent worden, gelyk dus Kriftus, Luk. XVI. 8. zegt, <De kinders dezer werelt zyn voorzigtiger dan de hinders djes lichts. En wort de hoedanigheit der werkingen door de verfcheiden- heit dereinden onderfcheiden, wanneer die einden te zaemen gevoegt zyn j gelyk 'er aldus een burgerlyke gelukzaligheit is, in welke men gefchiktelyk levende, kan klimmen op den trap der gelukzaligheit, die ons in den hemel voorbereit, en meer of minder bekent is, naer maete dat de gaven der natuur of der genade, meer of minder in den menfch zyn. Maer om nu het beelt te gaen verklaren, Van de twee aengezigten hebben we in 't voorgaende reden ge-
geven. De gulden helm op 't hooft beduit, dat het verftant [CJ van een
voorzigtigh man, met wys overleg en rype beraeding als gewapent zynde, zich gemaklyk befchermt [D] tegens 't geene quaet en fcha- delyk is, en dat zulk een geheel uitblinkt in goede en deugtzaem* bedryven. Door den krans van moerbeziloof om den helm, wort aengewezen,
dat een voorzigtïge geen ding doet eer het tyt is, maer alles met oor- deel aenvangt, gelyk dat gewas ook den bequaemen tyt waerneemt, volgens deze woorden van Alciatus [E]: 1>e traege moerbeziboom Jpruit
[ B ] Ethicor. ad Nicom. Lib. VI. cap. 5.
[C J Hebbende volgens fommigen zynen zetel in het hooft.
[D] Van zoodanigh eene voorzichtigheit hebben wy een beelt gezien in de
Egiptiiche Kikvorfch II. D. bl. 274. Aenm. Dd. en in den Wezel I. D. bl. 127. Aenm. E. en in meer andere dieren, nader aen te wyzen over 't laetfte beelt der Voorzienigbeit. Zeer gepaft is het zeggen van Pithagoras, 'i^«V, **) Tsr^o?, x«) «7rAov <ró<px « 4>pcnj«?, dat is, de voorzichtigheit van een wys man verfirekt hem voor Jterkte^, en voor een muur, en voor wapenen, by StobansSerm. III. by wien meer dier- gelyke nuttige fpreuken van den zelfden Pithagoras, en andere der Ouden, te vinden zyn. £EJ Embl. CCIX. Serior at morus nunquam nifi frigore Japfo
Germinat: & fapiens nomina falfa gerit. Voeg 'er by Pierius Hierogl. lib. LIL cap. 31. Dat Alciatus zecht, dat de boom
teri verkeerden naem draegt, ziet daerop, dat hy in 't Latyn morus genoemt wordt ? •■ en dat dit woort in 't Grieks zot betekent: waerom fommigen gemeent hebben, dat de naem morus van 't gemelde Griekfche woort y-^og moeft afgebracht wor- den door dat foort van afleidingen , die van eene tegenftrydige betekenifle ge- noroen zyn: zoo dat die boom zot zoude genoemt zyn, omdat hy geenzins zot is, maer gelyk hem Plinius (1) noemt, de wyjie der hoornen. Men vindt ^\ j^j,, meer woorden in de Latynfche tael, welke men voor dezen gelooft heeft xVI. c.' dat op de zelfde wys van een ander woort van tegenftrydige betekenis hunnen ay. naem hadden ontfangen; maer nu is men zeker genoeg, dat alle diergelyke aflei- dingen enkele toevluchten zyn geweeft voor de onkunde: en alzoo moet men met Voifius (2) ook vaft ftellen, dat het woort morus, en monm> het geen eene mm- (2) In Iiü 2 beffèEtymo1
|
||||
|
3i2 VOORZICHTIGHEIT.
fpruit noit uit-, dan nadat de koude voorby />; en draegt, dewyl hy wys
en voorzigtigh is, een verkeerden naem. De vifch Remora, en de pyl daer hy omgeflingert hangt, beduiden
ook, dat men niet te voorbarigh wezen moet als men voorzigtigh zyn wil j en daer beneven dat men 'er niet op dient te floffen of te traeg in 't aengrypcn te zyn, als de gelegentheit ons aenbiedt, 't geen we voor goet kennen. De pasgemelde Alciatus fpreekt van dit gezeide aldus [ F ]: Alle wyze mannen gebieden, dat men zich langkzaemlyk haefte: en dat de haeji niet al te /nel, en de vertoeving niet al te lang zy. tDit leere u de pyl, om welken de vifth Remora gejlingert is: de Re- mora vertraegt een/cbip, en de pyl vliegt Jhel voort. Dat het beek zich in eenen fpiegel beziet, vertoont de zelfkennis
der voorzigtigen; want niemant kan zyne dingen wel en behoorlyk verrichten, en aldus den naem van voorzigtigh verdienen, indien hy zyne gebreken en onbequaemheit noch kent [G] noch verbetert, ge- lyk we ook in 't voorgaende beelt ten deele zeiden. En dit beoogde Sokrates met zynen Leerlingen te bevelen allen morgens in den fpiegel te zien. Het hart met de lange hoornen beduit het zelve, dat de pyl met
den vifch Remora aeneen gevoegt, te kennen geven: want zoo veel de dunne en gezwinde beenen dit dier in 't loopen helpen, zoo veel wort het daerentegen door 't gewigt der groote en breedgetakte hoorens, mitsgaders door de vrees, dat het 'er in de bollenen en ftruiken aen verwarren [H] zal, verlet en weerhouden. Ook beduit het
befiè'betekent, afilamt van 't Griekfche ^«ujjqs-, het welk donker, en zwart, en ook
een Moriaen, te zeggen is, zynde 'er niets bekender, dan dat de au en o in de Latynfche woorden van de zelfde kracht zyn, en onderling verwiflelt worden: als in plaujlrmn en plojimm, caudcx en codex, aulla en olla, en meer andere: zoo dat de boom zynen naem ontleent heeft van de zwartheit zyner vruchten. [ F ] Embl. XX. Maturare jubent propere & cun&arier omnes, Ne nimium praeceps , neu mora longa nimis. Hoc tibi declaret connexum echeneïde telum ; Haec tarda eft, volitant fpicula mifla manu. f G ] Gelyk de vifch Thymus of Tonyn gezecht wordt te doen: welke weetende, dat hy met het linker oog niet wel ziet, in het inkomen van den Pontus Euxinus langs de rechter, en in 't uitgaen langs des zelfs linker (trant zwemt, volgens het fchryven van Athenmus Lib. VIL cap. 14. uit Ariflotelts de Hifi. Anim. Lib. VUL c. 13. en Plinius Lib. IX. c. 15. Even zoo handelt een vocrzichtigh man, welke met die vermogens, die in hem te zwak zyn om iets met vrucht uit te voe- ren , niets zal onderneemen, maer alles beproeven met die, welke hy weet dat in hem van eenige kracht zyn, en daer hy met reden eenigh vertrouwen in Hellen magh. [H] Gelyk in de fabelen van Fedrus het hart gedreeven van de honden vry
loopt, zoo lang als het zich op de vlakte houdt; maer in een bofch komende, met zyne hoornen in de ftruiken verwart, en door de honden verfcheurt wordt. Doch ik zie de toepaffing in dit zinnebeelt niet, die ik ontdekke in de Remora, ge- flingert om den pyl: waervan de zin is, dat een voorzichtigh man in zyne handelin- gen beide vertraeging en fnelheit gebruikt, niet fchielyk en onbezonnen toevlie- gende tot de uitvoering vaneenige zaek,die hy zich zelven voorftelt, maer dezelve uitftellende, tot dat hy eerft alles rypelyk en bedaert overwoogen hebbe, en ten , . gel_eenemael dat doende, dat Salluftius beveelt (1): priusquam incipias, confulto; &?, Catil. 'ubi confulueris, mature fatto opus ejt: dat is, eerdat men begint, moet men overleg maeken; c. 1. m ah men dat gedaen heeft, moet menfpoedigh met het werk voortvaeren. Doch hoe vinde ik
|
||||
|
r*
|
||||
|
VOORZICHTIGHEID 313
het herkaeuwen [I] des harts niet ongevoeglyk de overweging en
wederoverweging, die in een' voorzigtigen, voor 't beiluit nemen of ankeren der gedachten, plaets hebben. De voorzigtigheit wort door den geeilryken Joan Buondelmonte met een gedicht van dezen inhoudt vereert [ K ]: O zeldzaeme en edele deugt, gy alleen maekt meer dan alle de andere deugden den menfch lofwaerdigh: Gy zyt een groote ftut van ons leven, en door uw toedoen alleen bekomt men roem. Gy neemt verftandelyk waer, en onderfcheit plaets en tyt: gy bejluit, en treft het doelwit. Gy redeneert over het voorbygegaene, en door uw verftant voorziet gy het toekomende, en verjlaet het tegenwoordige. O wel- gefchikte reden, gy zyt eene gidze, gy zyt eene leider es i en van wat menfch gy de beflierfter, van wicn gy de raedgeeffler zyt-, van dien weet gy menigwerffchande enfchade af te weeren. O beminnelyke en waerde Voorzigtigheit, tweede dochter van Jupiter; een heerlyke Jirael van uw licht dryft de fchaduw der onwetenheit uit myn gemoet wech. Om wat keur te geven hebbe elk ook vryheit om deze beeltenis, in
plaets van haer eenen pyl en den meergemelden vifch toe te voegen, met d'eene hant te doen leunen op een anker, om 't welke een dolfyn gekromt is, want dit zal de zelve beduidenis hebben. Aldus was een anker met eenen dolfyn daeraen, het zegelmerk van Auguftus [L], en
ik die les in de pooten en de hoornen van het hart ? Vermaent het gevaer van
in de bollenen te verwarren dit beeft, dat het niet te fchielyk heginne te /oo- Een ? geenzins, geloof ik. Stil flaen komt hier niet te pas. Maer zoo 'er eene
:s van voorzichtigheit in zoude liggen, moeft het deze zyn: dat zyne hoornen hem waerfchuwen uit het bofch te blyven, en zich in het ruime en vlakke velt te houden. Doch een zinnebeelt van uitftel en voorafgaende overlegh is 'er in 't geheel niet in, en daerom dit wederom quaelyk te pas gebracht, f Ij Zie I. D. bl. 422. Aenm. H. £K3 Rara e nobil virtu, che fola rendi, Via piu d'ogn' al tra 1' huom di laude degno,
E fei del viver noftro alto foftegno, E del tuo ben oprar fol gloria attendi. Tu luogo e tempo accortamente prendi, E diltingui, rifolvi, e tocchi il fegno. Del paflato difcorri, & per tuo ingegno Scorgi il futuro, e il prefente intendi. Ordinata ragion, tu guida & duce, Di chi governa fei, di chi configlia, E biafmo e danno fai fcivar fovente. Prudenza amata & cara, altera figlia Di Giove, un raggio almen della tua luce L'ignoranza difgombra alla mia mente. , [L] Van den dolfyn geflingert om een anker op de gedenkmunt van den Keizer Titus Vefpazianus, den Zoon, hebben wy gefproken op de twede bladt- zyde van onze Voorreden over 't Eerfte Deel. Sebaftianus Erizzo (i) fchryft, (i) So- dat men ook een' penning van Auguftus zelf vindt, of ten minften ter zyner ge- pra Ie dachteniiTe te Romen geflaegen, met de zelfde Verbeelding van een' dolfyn ge- Meda- kronkelt om een anker, en daerby de woorden Feftina lente, dat is, haefilangzaem, SH* de zynde de gewoone zinfpreuk van Auguftus (2): waervan wy in gemelde Voor- ^An' reden mede gefproken hebben. In die Voorreden zie ik , dat ik zoude kunnen pC "ó, fchynen te kenneh te geeveri, dat die beeldenfpraek Egiptifch is, en daertoe (2)Sue't- leidt de famenhang der woorden. Doch dat is myne meening niet geweeft, heb- Aug. c.' bende alleen door een verftaenbaer voorbeelt willen beduiden, waerin de oude is> beeldenfpraek beftont. Ik hadde echter beter gedaen, dat ik om eene beduideniffe IIL Deel. Kkkk van
|
||||
|
3i4 VOORZICHTIGHEID
en betekende voorzigtigheit. En zoo moet men dan, om voorzig-
tigh te zyn, den toe- en omftant van tyt en zaeken in acht leeren ne- men, en fomtyts denken of zeggen met Vondels Salmoneus, • • Nu 't weiflende geluk der werelt, luttel trou» Ons aenziet met den nek, en komt dit/pel te hinderen
'Door tegenjpartlen, raedt ons 't voorfpook zeil te minderen, Te Jlryken, geenen ftorm te loopen in den mont. T>at 's veiliger dan 't fchip te jaegen in den gront, En tegens wint enftroom, door al die blinde rotfènt Het uiterfte gevaer te tergen en te troffen. van de Egiptifche beeldenïpraek te geeven, een voorbeelt uit die beeldenfpraek
zelf had genomen, en niet zoo een, dat van laetere vinding, gelyk dit, is: hoe- wel niemant kan ontkennen , dat het aerdigh en goet is. Op een' anderen pen- ning van den zelfden Auguftus ziet men den Grensgodt, verbeeldt in een' vierkan- ten na beneden fpits toeloopenden fteen, en aen des zelfs voet een' blixem, onge- twyfelt met de eigenfle betekeniffe: want wat is 'er fneller als de blixem ? en wat kan de traegheit beter verbeelden als een grenspael, die vaft ftaet, en niet licht van. zyne plaets bewoogen wordt? Zie van dien penning den zoo even genoem- (i) pag. den Erizzo (i), als mede de aentekeningen van Torrentius en Patinus over Sue- 263. y tonius (2), en de penningen der Roomfche Keizers van Adolfus Okko (3). En (z) Aug. die vindingen hebben zoo zeer behaegt, dat naderhant anderen de zelve op ver- c' zf- fcheide wyzen hebben nagebootft. Zoo getuigt by voorbeelt de eigende Erizzo (3)Pa£- (4), dat hy een out edel gefleente heeft gezien, waerop een hart gegraveerc u{i,oc "ont fpringende uit een flakkehuis , en daeronder eene flang; verbeeldende het cit. hart fnelheit, het flakkehuis traegheit, en de flang voorzigtigheit, die, volgens het zeggen van Auguftus, eifcht dat men langzaem haefte. En uit dat edel ge- fleente is ongetwyfelt ontleent die legpenning, die in den jaere 1583 , en dus na dat het werk van Erizzo al in 't licht was, gemunt zynde, voorkomt in de Hiftori- penningen van den Heer G. van Loon, ten eenemael met de zelfde verbeelding, en om den rant de bovengemelde woorden Fejlina lente: die men mede vindt op noch twee andere penningen, op dat zelfde jaer door van Loon bygebracht, daer een vliegend kapelletje achter by de vleugels wordt vaft gehouden door eene krabbe: het welk mede ontleent is uit een' penning van Auguftus, voorkomende by Okko pag. 28. en by Oudaen in zyne Roomfche Mogentheit M.,331. Het zinnebeelt van den Dolfyn geflingert om een anker gebruikte die vermaerde en naeuwkeurige Venetiaenfche Boekdrukker Aldus Manutius, plaetfende het zelve voor de werken, die van zyne drukpers quamen, om te kennen te geeven, dat hy zich met der zelver uitgaeve wel haefte, maer niet verhaefte,ten einde 'er door een' al te grooten haeft geene drukfeilen mogten influipen: welke zyne naeuw- keurige oplettenheit gepaert met eene byzondere zinnelykhek oorzaek is, dat de werken, by hem uitgekomen, noch heden in zoo eene groote achting en waerde gehouden worden. Zie Erasmus Chil. IL Cent. 1. Ad. 1. VOORZICHTIGHEIT.
I~?EN Vrouwebeelt dat in de flinke hant een dootshooft,
r^.Ièn in de rechte eene flang heeft. Het dootshooft geeft te verftaen, dat het, om voorzigtigheit te ver-
krygen, zeer vorderlyk is, op 't einde en d'uitkomft van alle dingen verdacht te zyn: en naerdien de voorzigtigheit groot deels eene uit- werking is der Filozoofye, die, naer 't gevoelen der befte Filozoo- fen, in een geftadige overdenking der doot beitaet, zoo leert het zelve dootshooft ons; dat het wel beieffen en overwegen onzer nie- tig- |
||||
|
VOOKZICHTIGHEfT. 315
dgheit en elendetfaet [A] , de rechte middelen verftrekken, om. ons
geduurig op onze hoede te doen zyn, en aen de zoo hoognutte voor- zigtigheit te helpen. Van de flange hebben we in 't eerfte beek van dezen naem ge»
fproken. [A] Het is zeker, dat 'er niets is, dat den rnenfch meer kan opwekken tot
voorzichtigheit des leevens, als de overdenking des doots, en de gevolgen van. de zelve, vooral zoo wy quaelyk leeven: waervan wy door zoo eene ernftige overdenking kunnen te rugh geroepen worden, om onzen toevlucht te zoeken in Godts genade en de verdienften van onzen Heilant Jezus Chriftus, die ook de aller- , befte menfchen noodigh hebben om zaligh te Worden, en waeraen wy weeten dat wy geen deel kunnen krygen, zoo lang als wy in een boos en godtloos leeven vol- harden. Het dootshooft derhalven is geen ongevoeglyk middel om gedachten des doots in ons te verwekken. De Egiptenaeren hebben 't daer ook toe gebruikt, doch met een geheel ander oogmerk, als in het tegenwoordige beek gefchiedt; gelyk wy reets verhandelt hebben I. D. bl. 269. Aenm. A. Om voorzichtigheit des leevens te leeren had Filippus, de Vader van den Grooten Alexander, na zyne overw inning by Cheronea, gelaft (1), dat een zyner flaeven hem allen morgen, eer- (i)JE\i- dat hy iemant Iprak of iets deede , driemael moeft toeroepen, Filippus, gy zyt een tnenfch! Jn-V;*f • Eveneens als de zegenpraelende veltheeren te Romen iemant hadden achter zich ftaen L-v'"- op den wagen, die hen telkens op elk gejuich der burgers toeriep (2), Gedenk, dat ?jvjj&j,. gy een rnenfch zyt! dat is een nietigh, elendigh, en fterflyk fchepfel, dat zich niet nius ex behoort te verheffen, maer maetigh en voorzichtigh te leeven, altyt denkende aen Hieron. de doot. De rievier de Gangès op eene zinnebeeldifche wys genomen voor voor- ad diö. zichtigheit, zie by Piè'rius Hier. L. XXL c. 12. en Caufinus Symb. Mgypt. Sa- jEHani pientiap. 250. en voeg 'er by 't geen aengetekent is I. D. bl 42.1. Aenm. D. locum. VERSCHEIDE VOORZIENIGHEDEN.
|
||||||
|
VOORZIENIGHEIT.
[Eder eene Vrou met twee aengezigten, gelyk men
aen Janus toedicht. Het eene voorhooft is met korenairen, en 't andre met wyngertranken daer druivetroflèn aenhangen, gehult of bekranft. In d'eene hant heeft ze twee fleutels, en d' andre houdt ze aen
een fcheepsroer.
De rnenfch kan niet voorzienigh genoeg zyn om goede voorzorg te
gebruiken, tenzy hy kennis hebbe van den voorleden en toekomen- den tyt, en dit wort door 's beelts twee aengezigten te kennen gege- ven [A]. De fleutels beduiden [BJ, dat het niet genoeg is de dingen te
voor-
[ A] Zie 't eerfte beelt der Voorzichtigheit.
[B] Die beduideniflè is voor my zoo onverftaenbaer, dat ik 'er ten eenemael
niets van begryp, niet bevattende, hoe de dingen, hier gezecht, door fleutels kunnen betekent worden. De beelteniffe heeft wel wat een zwier der oude pen^ ningen: en het kan zyn, dat onze Schryver, of die, uit welken hy ze heeft ge- trokken, de zelve op dé eene of andere oude munt gezien heeft. Immers daer Kkkk 2 zyn
|
||||||
|
V O OR Z I E NI G.H E I T.
|
|||||||
|
316
|
|||||||
|
voorzien, maer dat men 'er zich ook toe fchikken en dezelve ter
hant flaen moet, om volmaekc te zyn in deugtzaeme bedryven. Ook verbeelden ze alle de dingen, die gereedfchappen zyn tot het bouwen en bereiden der aerde [C] , en die ons de doolhoven ope- nen zyn zoo veele penningen die 't opfchrift van Providentia of Foorzienigheit, met en
zónder byvoegfèlen van andere naemen voeren, dat het my niet luft om de befchry- ving van die allen na te zoeken, zynde 'er by Okko alleen mogelyk een paer hon- dert te vinden, die enkel onder de Keizers gemunt zyn. Ten minften het komt my zoo voor, dat het beek, hier vertoont, geheel en al uit een' penning, tot Janus béhoorende,.genomen is, uitgezondert miflchieir, dat dien a'fgodt hier twe ïleutels gegeeven zyn in plaets van een', dien hy anders voert. Behalven veele uitleggingen nu, die 'er van het beelt van Janus zyn, zal na myn gedachten hier deze, uit de bittonen genomen, ftant grypen: dat het hooft van Janus wordt vertoont met twe aengezichten, omdat Saturnus onderde regeeri'ng van Janus in Latium gekomen, en van hem om gewichtige redenen tot deelgenoot des ryks aengenomen zynde, zy beide de heerfchappy met zoo veel eendracht hebben beftiert, dat het fcheen, dat die twe hoofden tot een geworden waeren. Dat hec eene voorhooft verfiert is met wyngaertranken en druivetroffen , en 't ander met koornairen, gelyk men dit laetfte ook op zekeren penning ziet, dien wy een weinigh verder zullen aenwyzen; zulks gefchiedt, omdat Janus gezecht wordt de eerfte ge- weeft te zyn, die de Italiaenen het planten van den wyngaert en 't gebruik van. den wyn; en Saturnus de eerile, die de menfchen het zaeien van kobrn zoude (i)Var- geJeert hebben: waerom ook fommigen zyn naem afatu (i), dat is, van 't zaeien rödeL. afleiden: hoewel andere zeggen, dat Saturnus beide het wyngaertplanten en het \z\\j koornzaeien in de landen van Janus zoude hebben bekent doen worden: in. welke, ~" 1" omdat hy te fcheep was gekomen, zoo heeft men naderhant ter gedachtenifle van hem een' penning geflaegen, op wiens eene zyde een hooft met twe aenge- (2)0- zichten, en op de andere een ichip ftaet(2): en zoo zoude op dezen penning vid. fietTcheepsroer als een teken daervan kunnen worden opgevat:doch wy zullen 'er Faft. firax eene andere en mogelyk betere uitlegging van bybrengen. De fleutel nu ■*-'• '' worde aen Janus gegeeven, omdat zy hem na zyne doot tot eenen Godt gemaekt Ma*. hebbende, gelyk de Heidenen hunne koningen gewoon waeren te doen, van wel- crob. ken zy eenige uitmuntende weldaeden hadden ontfangen, hem hebben geftelt toe Sat. L. een' deurwachter des Hemels, en tot den Godt des Jaers gemaekt, verftaende I. c. 7. daerdoor de Zon, die met haeren op-en ondergang even als de deuren des Hemels Plinins V001- ne(; ]]cht 0pen zei en toedoet; het jaer met het begin en einde van haeren XXXIII ^00P ont^mt en toefluit; en dat zelfde ook doet ten aenzien van het aertryk., het c> , ' zelve des zomers door haere warmte openende voor de vruchten, en des winters daervoor fluitende: het geen zy niet ongerymt hebben verzonnen van een' man, welken zy om de van hem ontfangene kennis des lantbouws tot een' Godt wilden maeken. Men zie van dit alles Makrobius Sat. Lib. I. c. 7. &f 9. Ovidius Fqfior. Lib. I. Giraldus Synt. Deor, IV. col. 133. &f 153. Nieupoort Ritus Kom. Se ft. IV. c. 1. g. 14. £f 15. Vincentius Chartarius de Imag. Deor. p. 28. en andere diergelyke Schryvers. Dit is dan myn gevoelen van dit beelt: en vraegt my iemant, hoe het zelve te pas komt by de Voorziériigheit, zoo antwoorde ik, dat door Provi- dentia of Voarzienigbeit op de penningen dikwyls verflaen wordt die voorzorg der Keizers, waermede zy den ftaet en het volk van noodige of ook overvloedige lee- vensmiddelen voorzien: waertoe dan ook menigwerf een hoorn des overvloets, koornairen en andere diergelyke zaeken, op die penningen gevonden worden : en niemant zal daeraen twyfelen, die de moeite wil neemen om flechts die penningen der Voorzienigheit na te zien, die 'er Oudaen van heeft voortgebracht in zyne Roomfche Mogentheit bl. 329. ja zelfs is daer blyk genoeg van te vinden in de penningen, daer onze Schryver zelf zoo aenftonds gewach van zal maeken. Wil ondertuflehen iemant de fleutels, de wyngaertblaederen en koornairen, en het fchip neemen buiten betrekking van de hiftorie van Janus, dat zal ook al gevoeglyk kunnen gefchieden, gelyk uit de volgende aenmerkingen 'Zal blyken. [CJ Die door den lantbouw even als ontflooten wordt om vruchten voort te
kunnen brengen. |
|||||||
|
VOOR'ZIENIGHEIT. 317
nen [D], welke 'ergemaekt zyn om het bekomen zulker dingen, die
ter onderhoudt onzes levens noodwendigh zyn , ongemaklyk en zwaer te doen vallen. Het fcheepsroer leert ons, dat het wel voorzien ter voorzorge in
veele gelegentheden ook op de zee te pas komt, om fchatten en lof [E] te behaelen, en ook niet zelden om 'er alleenlyk't lyf af te bren-
[D] Dat is, welke ons de middelen aen de hant geeven, om de moeilykheden
te boven te komen, die 'er anders zyn om het menfchelyk leeven te verzorgen van onderhout. Maer zoo dit beek ons zal vertoonen de voorzienigheit of voor- zorg, die 'er befteedt wordt omtrent den leeftocht, zoo weet ik niet, of men van die fleutels den eenen niet moet toepaffen op het inzamelen, opfluiten en bewae- ren der leevensmiddelen, en den anderen op het ontfluiten en wederom te voor- fchyn brengen van de zelve tot het noodigh gebruik: en dit zal wel voornaement- lyk plaets hebben,, zoo het beelt ziet op den een' of anderen penning, de voor- zorg van eenigh Keizer omtrent den leeftogt betekenende: waertoe ook op fom- migen van dusdanige penningen ( i )eene koornfchuur gezien wordt, als dienende CO Oü- om den voorraet daerin op te leggen, en 'er den zelven op zyn' tyt weer uit te daen "-r haélen. Deze leeftocht nu wordt bequaemlyk afgefchetft door de koornairen en S^melc*e druiven aen de voorhoofden der Vrouwe, zynde het koorn en wyn de twe voor- " naemfte deelen van de fpys en drank, die de aerde voortbrengt. En deze myne uytlegging wordt zeer beveiligt door een' ouden penning (2), geflaegen ter ge- C2)By dachteniffe van den Grooten Pompejus, wanneer hy door den Raet van Romen, Erizzo in het uiterfte gebrek van koorn in ltaliën, gelaft zynde daerin te voorzien, dat P* 77 " werk met veel naerftigheit en fpoet gelukkiglyk had uitgevoert. Op dezen pen- ning ziet men aen de eene zyde het dubbelt hooft van Janus, veriiert enkel met een' krans van koornairen, en geene druiven, naementlyk omdat de voorzienigheit van Pompejus alleen over het koorn, en niet teffens over den wyn, gegaen was. En omdat hy het zelve uit Sardiniën, Siciliën , Afrika, en van meer andere plaet- fen over zee, gehaelt had, zoo ziet men op de andere kant van dien penning een groot voorfteven van een fchip; even eens gelyk wy meenen, dat het roer van 't fchip in ons tegenwoordigh beelt ook ziet op het haélen van koorn uit overzeefche geweften. Begerus (3) verfchilt van Erizzo wel daerin, dat hy dezen penning (Y'Thef. toepaft niet op den Grooten Pompejus alleen, maer teffens op des zelfs zoon Brand. Sextus: doch komt echter daerin met hem overeen, dat de penning ziet op het vol. III. voeren van koorn te water na Romen. De Romeinen dan hebben het fieraet van P* ^u dat hooft van Janus verandert na 't voorwerp der zaeken, daer zy hef toe gebruikt hebben: gelyk wy het zelve op de triumfpenningen vertoont vinden bekranft met laurier: omdat naementlyk de hoofden der zegenpraelende veltheeren met eenen krans van zulk loof plachten verfiert te worden. Zie zoo een' penning by Abrah. Ortelius in zyne Deorum Dearumque Capita fflg. XXVII. in den Thefaur. Ant. Grcec. Gromt): vol VII., en in de Families Rom. van Fulvius Urfinus op veele plaetfen. SÉ2 Lof komt hier niet te pas, gelyk ook niet de volgende uitlegging van de
iering van ons zelven. Zoo 't beelt na onze giffing moet zien op de voorzie- nigheit van eenigh Keizer of Roomfche Overheit omtrent den leeftocht, zoo^i^s 'er geen twyfel aen, of het fchip betekent het haélen van leevensmiddelen over zee,, op de zelfde wys als in den zoo even aengehaelden penning van Pompejus, zynde ltaliën zonder dien toevoer van buiten niet in ftaet geweeft om zyne eigene in- woonderen te voeden: en daerom is het, dat men dikwyls op de Keizerlyke mun- ten, deze voorzienigheit afbeeldende, zoo wel als op dien penning van Pompejus, een ftuk van een fchip, of ook wel een anker vindt. Men zie den even genoem- den Oudaen, en voor al Okko. Maer om nu ook een zinnebeelt te hebben van eené byzondere voorzienigheit van levensbehoeftens voor zich zelven en zyn huis, zoo kan men gevoeglyk ftellen eene mier_ met een graen koorns in haeren mont, zynde het bekent, hoe bezorgt dit diertje is in zich te voorzien van leeftogt tegen den winter, de graenen in den zomer niet alleen verzamelende en in zyn hol opleggende, maer die ook vooraf ter plaetfe, daer ze kunnen uitfpruiten, opdac III. Deel. LUI hec |
||||
|
3rS VOORZIENIGHEIT. -
brengen. Als ook de voonrigtigheit of goede voorzorg het roer van
ons zelven beftiert, mogen we hoop fcheppen op het behouden have- nen van ons leven, dat, gelyk een fchip op de wilde zee, dobbert én heene dry ft, wordende van alle zyden door de winden der fortuin gefolt en geflingert. het zulks moge beletten, afbytende, en, zoo de zelve by geval nat worden,
in helder weer uitdraegende en verluchtende, op dat ze niet mogen muf worden of verdervea Die beeldenfpraek is out, en Salomon Helt de mier al tot een voor- beek van dusdanige voorzienigheit Spr. VI. v. 6. Gaet tot de miere, gy luiaert , ziet hoef e wegen en wordt wys: de welke geenen Overfien, Amptman, nochte Heerfcher hebbende , haer broot bereidt in den zomer, haere fpyfe vergadert in den oogji. Zie ook XXX: 25. en voeg 'er by Piërius HierogL L. VIII. c. 2. ö* 3. en voor al 't geene de Geleer- den hebben aengetekent over Horus Apollo HierogL L. I. c. 51. en gy zult u de (1) Rel. moeite niet beklaegen. Alzoo vindt men ook by Du Choul (1) een' ouden Jafpis- Vett. fleen, waerop eene mier verbeeldt ftaet met drie koornairen in den bek, als eene Roman, zinfchets van de hier vermelde Voorzienigheit. Insgelyks voorzien zich van fpys P- S9- tegen den winter de Egels, gelyk ook de Muifen in het lantfchap Pontus, beide volgens Flinius Lib. VIII. c. 37. ANDERS.
VAn Helvius Pertinax is 'er een penning, op welken men
eene Vrou ziet,die beide haere handen teflèns met haer aengezicht naer eene flar in den hemel opheft: en daer ftaet by te lezen Providentie Deorüm, dat is, Aen d% F'oorzienigbeit der Goden; De voorzienigheit fchynt den onwetenden luiden onmiddelyk [A]
van den Prinfe af te hangen, gelyk ze onder de Prinfen onmiddelyk af-
[ A ] In wat zin dit gezecht wordt, of kan gezecht worden, begryp ik niet:
want wat menfch in de werelt is 'er zoo dom, die niet weet, dat de Prinfen zoo wel als andere menfchen afhangen van Godt? zoo hy maer weet, dat 'er een Godt is. Regum timendorumJn proprios greges,
Reges in ipfos imperium eft Jovis, (1)Lib. zecht Horatius zeer wel (2): dat is, De ontzachelyke koningen voeren de heerfchappy III. Od. over hunne volkeren, maer Jupiter ( dat is, Godt) over de koningen zelfs. En zoo had r. v. 6. hem Julius Cezar voorgezecht in zyne Lykreden over zyns Vaders Zufler (3): De (3) Sue- ^m\ngm iiertnogen 't allermeeji onder dé menfchen, dochftaen zelfs onder de macht der Goden. •CaeFc. ^aer wat *s nu ^e u"'eSëmg der dingen zelfs,die op den penning verbeeldt flaen? <5, ' Zy is deze: Pertinax was Keizer geworden tegen alle gedachten van elk een, en ook van hem zelf: en willende dus te kennen geeven, dat hy dat hooge beftier niet aen menfchelyke middelen, maer alleen aen de Goddelyke Voorzienigheit te dan- ken had, heeft hy dien penning even als ter eere en ter gedachteniflè van die Voorzienigheit doen munten, met zyn eigen hooft aen de eene zyde, en aen de andere een Vrouwebeelt en flar op die wyze als hier befchreeven ftaet, wor- dende door de ftarre verflaen het noodlot, (zie 't geen gezecht is II. D. bl. 188. en 191. met de Aenmerkingen ) het welk by de Heidenen, ten minften by de Stoici, het zelfde was als de Voorzienigheit, en de Voorzienigheit wederom het zelfde als Godt: gelyk is aengetoont in dit Deel bl. 279. Aenm. G. Behalven dezen penning, dien men vindt by Erizzo^. 559. en by Okko/>. 260. en 261. en by Caufinus Symbol. Mgypt. Sap. p. 245, is 'er noch een ander van dien zelfden Kei-
|
|||
|
VOORZIEN TG'HE I T. 319
afhangt van Gpde, als welke de gever aller goederenden een kenner
aller dingen is. i)aer is geene Magt dan van Godt, zegt d'Apoitel Kom. XIII. 1. En indien hy ons niet voorziet van de genoegzaemheit der noodzaeldyke dingen, zoo zyn we ongelukkigh} want onze voor- zienigheit kan ('t is zeker) ons ganfch niet, of maer zeer weinigh baeten. Zy flacht de kleene kinders en hunnen wil, die begeeren te gaen, en gaende ftrax vallen zoo ze door de voedfters niet. onderftut worden. Keizer, met de zelfde letters en beelteniflen, behalven alleen, dat in plaets van de
itarre een kloot in de lucht hangt, dien de vrouw in haere handen fchynt te willen vangen. De betekenis daervan komt overeen met de voorige, naementlyk, dat de Keizer het beftier der werelt, door dien kloot afgebeeldt, dat is, der Room- fche heerfchappy (want de Romeinen noemden zich Heeren van de Werelt) van de Goddelyke Voorzienigheit uit den Hemel ontfangen had. Zoo komt die pen- ning voor wederom by Okko, als mede by Du Choul Vet. Rom. Relig. p. 60. Op noch andere penningen van Pertinax ftrekt die Vrouw alleen de rechter hant uit zoo wel na den kloot, als na de ftarre. Zie die penningen by Ërizzo en Okko ter aengehaelde plaets, en by Oudaen Roomfchc Mogentbeit pag. 329. Uit dien penning van Pertinax fchynt ontleent te zyn het zinnebeelt van Eduard VI., Koning van Engelant, zynde een hemelbol, vaftgemaekt aen eene keten, hangende aen eene hant uit de wolken, met het byfchrift NU Jïne Deo, dat is, Mets zonder Godt, be- tekenende, dat alles door de Goddelyke Voorzienigheit beftiert wordt. Caujitt. Symb. Mg. Sap. p. 289. Hoe verder de goude keten van Homerus van veelen voor een zinnebeelt van de kracht der Goddelyke Voorzienigheit genomen hebben, is reets aengetoont II. D. bl. 188. Andere zihfchetzen van de Goddelyke Voorzie- nigheit, dewyl wy ze niet alle kunnen, bybrengen, zie by Piè'rius Hierogl. Lib. XVIII. c. is. Lib. XXXII. c. io. £f Lib. XXXIII c. 15. en by Caufinus loc. cit. ANDERS.
DE voorzienigheit ftaet op eenen penning van Titus [A]
verheelt als eene Vrou, met een fcheepsroer en eenen kloot, gelyk ze op eenen van Florianus [B] met een' klopt in de eene, en eene fpiets in d'andre hant gezien wort. [A] By Du Choul pag. 61. en Okko/wg. 126". Het omfchrift van den penning
ïsProvident. August, 's Keizers Voorzienigheit, en geeft die voorzienigheic te kennen, waermede Vefpazianus zorg droeg voor de Roomfche heerfchappy door des zelfs beftier mede té deelen aen zyn' zoon Titus, hem aerineemende toe deelgenoot des ryks: waerom hy op dien penning verbeeldt ftaet als de werelt- kloot overgeevende aen gemelden Titus teffens met het fcheepsroer, het welk een zinnebeelt van beftier en regeering is. Op noch een' anderen penning ziet men Vefpaziaen den wereltkloot in de hant leggen van Titus met het zelfde omfchrift, zonder bygevoegt fcheepsroer, by Erizzo ƒ>. 26b. welke het beek, dat den klooc overgeeft aen Titus, aenziet voor de Godinne der Voorzienigheit: doch wy houden 't met Okko p. 126. en met Oudaen p. 330. voordat van Vefpaziaen, zynde hec ook duidelyk genoeg op den penning te zien, dat het een Mans- en geen Vrouwe- beelt is: gelyk ook op een' anderen penning by Oudaen de Wereltkloot door een mansbeelt wordt overhandigt aen Nerva met het omfchrift van •Pro vid ent ia S e n a t u s, Voorzienigheit van den Raet [B] Mede by Du Choul. p. 61. en 62. De fpies is het zelfde als een fchepter,
en betekent ook heerfchappy en oppermacht, zoo wel als het fcheepsroer beftier en regeering. Zie I. D. bl. 308. Aenm. B. en 381. C. Diergelyke penningen vindt men ook van Trajanus, behalven dat het Vrouwebeelt den kloot niet in de hant LI 11 2 heeft,
|
||||
|
VOORZIENIGHEIT.
|
||||||
|
32o
|
||||||
|
heeft, maer met den voorften vinger der zelve, of ook met een kort ftokje daeriri,
wyft op den wereltkloot, voor haere voeten liggende. Zie den zelfden du Choul p. 60. en Caufinus Symb. Mgypt. Sap. p. 289. en Okko p. 161. en 162. Het omfchrift dezer penningen is mede Providentia Aug., en de uitlegging van zelfs klaer. ANDERS.
OP eenen penning van Balbinus [ A] befchouwt men eene
Vrou, die een' Overvloetshoorn in de flinke hant, een ftokje in de rechte , en de werelt voor haere voeten heeft. Het opfchrift is Providentia Deorum, en S. C. [A] By Okko pag. 33. en Erizzo pag. 689: welke meent, dat die penning ge-
flaegen is ter eere van Balbinus, doe hy tegen de wreetheit van Maximinus tot Keizer verkooren was door den Raet. En dan zal de zin zyn: dat Balbinus, wiens borftbeelt op de voorzyde van den penning flaet, door de Voorzienigheit der Go- den was beftelt om het beftier te hebben over het Roomfche ryk: en de hoorn des Overvloets zal betekenen den zegen, welvaert en voorfpoet, dien men zich van zyne heerfchappy beloofde. De Voorzienigheit der Goden wordt op de penningen ook wel eens uitgedrukt door een' tempel, of door een' altaer: daer voorbeelden in menigte van te vinden zyn by Okko, en ook een by Oudaen p. 330. en twe by Piërius Hierog. L. XLIX. c. 23. De letters S. C. op den penning betekenen , dac hy op bevel van den Ra,et van Romen geflaegen is, het welk hy gemeen heeft met de meeften der reets gemelde en noch volgende penningen, ANDERS.
DAer is een penning van Probus [A], op welken men
eene Vrou ziet met een' langen tabbert aen, Stola [B] geheten. Zy heeft eenen fchepter in de rechte, een' Over- vloetshoorn in de flinke hant, en eenen kloot voor de voeten. Dit wil zeggen, dat de voorzienigheit den Overheden [C] byzonderlyk aengaet? [A] Ook by Du Choul p. 61. en 62. daer echter een misflagh is begaen in de
n'aemen boven die penningen geftelt, zynde die van Florianus getekent met den naem van Probus, en die van Probus met den naem van Florianus. ByOkko/>. 413. wordt gezecht, dat op een' penning van Probus een dubbelt Overvloetshoorn gezien wordt, en de Vrouw heeft daer in plaets van een' fchepter een ftokje in de hant, waermede zy den wereltkloot aenraekt: gelyk ze in de figuur by Du Choul met zoo een ftokje'er na wyft, even eens als op den penning van Balbinus. Mogelyk heeft onze Schryver Du Choul gevolgt, die zoo wel het ftokje op den penning van Probus, als de fpies op dien van Florianus, een' fchepter noemt. Op andere pen- ningen van den zelfden Probus heeft ze den kloot op de rechter hant, en eene fpies in de linker; even als op den penning van Florianus, en veele andere Keizers, by Okko te vinden; zynde 't omfchrift van allen Providentia Aug. 's Keizers Voorzienigheit. Zie Okko p. 412. 416. en 417. [B] Het gewoon gewaet der Romeinfche Vrouwen: en zoo komt het beek op
alle de voorgaende en de twe noch volgende penningen, en oneindige andere, voor; zoo dat ik my verwonder, waerom dit hier juift van dezen penning alleen wordt aengetekent. ' [C] Ja Probus Voorzienigheit in't byzonder wordt hier bedoelt, waermede
hy
|
||||||
|
VOORZIENIGHEIT. 321
TT, '.,■,'■.'". v. •-. _ 1 . . ,
I ' ■■ ( <
hy de Roomfche heerfchappy bezorgde, en welvaert en zegen toebracht: gelyk
het ftrax gemelde omfchrift leert. Zie 't aengetekende over 't vierde beek hier- voor Aenm. B. vergeleeken met het aengetekende over den voorigen penning. ANDERS.
MAximianus [A] vertoont ze met eenen bondel koren-
airen in de rechte hant, en eene fpiets in de flinke. Hier door wort het zelve dat andre penningbeeld en beduiden, te
verltaen gegeven, hoewel met andre zaeken. [A] En Diokletianus: want de penning behoort tot beide: doch wordt hier
quaelyk en ook verminkt bygebracht. Op den zelven ftaen twe Vrouwen, met hec aengezicht' na malkanderen gekeert. Beide hebben ze inde eene hant eene of meer koornairen, en de eene in de andere hant eene fpies, die in plaets van de koorn- airen fomtyts ook wel een' groenen tak in ,de handen heeft. Het omfchrift is Providentia deorum, Q.UIES Aug. Voorzienigheit der Goden, Rujl der Kei- zeren. Men vindt hem by Du Choul p. 60. en Okköp. 428. en 435.. en by Oudaen bl 328; en 329. Du Choul maekt de uitlegging, dat Maximianus door de hulp en voorzienigheit der Goden zulkeene goede order omtrent den voorraet van't koora hadde geftelt, dat 'er de ganfche Stat voordeel van had, en teffens de ruft der Kei- zeren uit geboren wierdt. Maer Oudaen wil, dat de meening zoude zyn, dat de Keizers, zich zelven nazaeten en medehelpers door de voorzienigheit der Go- den bezorgt hebbende, daerdoor de vaftftelling des Keizerryks en ruft voor zich zelven hadden verkreegen. Maer ik zie niet, wat dan de koornairen zeggen willen: gelyk ik ook niet weet, wat beduideniflè ik aen den tak in de hant van de eene Vrouw zal geeven: doch ik guTe, dat men de koornairen quaelyk voor een' tak met bladeren zal hebben aengezien. VOORZIENIGHEIT, OF VOORZORG
omtrent Leeftogt*
Dit wort op eenen penning van Alexander Severus [A]
vertoont als eene Vrou, die een' bos korenairen in de rechte hant, en in de flinke eenen Ovérvloetshoorn houdt. Men ziet 'er ook een' koornmaet vol airen by. Deze beeltenis gelykt naer die des Overvloets, op haere plaets be-
fchreven. Daerom zullen we 'er geen breeden uitleg van doen. Meit weete alleenlyk, dat deze voorzorg eene deugt is die van de voorzïg- tigheit voortkomt, en dat ze eene verzorging is van noodwendige dingen, om aldus ons eigen leven alleen, of dat van anderen en vee- len te onderhouden. Zoo komt Gode de lof toe, dat hy, zonder dat 'er iet aen hapere -3 ons allen alle onze nooddruft verzorgt. [A] Alweer by Du Choul p. ór. en 62. en Okko p. 321. en Oudaen bh 330,
Ook ziet men by dien zelfden Okko en Oudaen een' penning van den zelfden Kei- zer, daer eene Vrouw met de rechter hant eenige koornairen boven eene koorn« maet, of brootkorf, en met de linker een anker vaft houdt. Het omfchrift van beide is wederom Providentia Aug. en de uitlegging gemaklyk uit hec geene te vooren gezecht is, ziende het anker op den aenvoer van over zee. |
|||||||||
|
///.' Deel
|
Mmmm
|
||||||||
|
VOOR-
|
|||||||||
|
322
|
|||||
|
VOORZIENIGHEIT. VOORUITGEZIGT
van toekomende dingen.
E^Ene in 't geel gekleede Vrou met twee tronien. Ze
_j heeft in de rechte hant een eekhoorntje [A], en in de flinke eenen paflèr. Het geele gewaet beduit wysheit [B], zonder welke men geen
vooruirgezigt hebben jkan. Plinius [C] ftelt het eekhoorntje als een bequaem aenduitfel des
vooruitgezigts van 't aenftaende, gemerkt dit diertje, wanneer 't in d'ope lucht ruften wil, zich met zynen ttaert:, tegens den brant der zonne en 't gewelt van wint en regen, weet te bedekken s voorzien- de fJA] Onze goede Dirk Pieterfen Pers had hier in plaets van een eekhoorntje ge»
fielt het vogeltje Schiratto, dat 'er in de werelt niet is,- en over dén Penning van Balbinus van emjlokje gemaekt een' Jkutel, en over dien van Probus de Stola ver- andert in lange banden over defchouderen. Men ziet, wat men aen zoo eene Over- zetting- gehad heeft. f_ B ~J Onze Schryver leeft aerdigh met die geele kleur. Dan voegt hy ze eens
toe aen 't beek Bedrogh I. D. bl. 86. dan eens aen de Boosheit I. D. bl. 214. dan eens aen 't Genoegen I. D. b). 472. dan weer aen de Ledigheid II. D. bl. 101. en dan aen 't Perlangen na Godt II. D bl. 568- geevende op de drie laetfte plaetfen geen reden, waerom deze kleur aen die beelden zoude pafTen. Doch over het eerflé zecht hy, dat de geele verf betekent bedrieglykheit, verraedery en veranderlyke treken, en over het twede fchryft hy 'er dit van: het geel gewaet betekent quaetaerdigheit ,verraet, liji en verandering van gedachten: altoos de gemelde verf wordt nooit tot eenige deugden toege- pajl, omdat ze in zich zelve geen vaflen noch bejiendigen gront heeft. Wel hoe? Is dan de Wysheit geene deugt'? Immers eene zeer groote. Waertoe dan de geele kleur? Wie weet, of hy niet gemeent heeft, dat de geele kleur, eigen aen ryp koorn, rypheit van oordeel betekent? dat zekerlyk by de Wysheit ten hoogden noodigh is, en zonder 't welk 'er geene Wysheit weezen kan. Doch indien hy 't zoo be- greepen heeft, heeft hy 't gekkelyk en quaelyk begreepen: en in allen gevalle wat zal ik my vermoeien met het zoeken van eene reden in een' Schryver, die mogeiyk, doe hy dit fchreef, om geene reden gedacht, veel min dezelve gewee- ten heeft? Ik fcheide 'er dan van af, en gae over tot iets anders. f C] Plinius ftelt dat diertje juift niet als een aenduitfel van zoo een vooruitge-
zient, maer men kan 'er een zinnebeelt van opmaeken uit het geen hy van het (i)Lib. zelve zecht, dat hier vry verwart wordt vocrgeflelt. Zyne woorden zyn deze (1): VIII. De Eekhoorntjes voorzien de verandering van het weer ook, en haere hollen toegeftopt hebbende c. 38. aen die kant, daer de wint zal waeien, maeken zy eene opening aen de andere zyde: voor 't (2) De overige verjtrekt hen de mighaitige Jiaert tot bedekking. Het zelfde fchryven Ariftoteles ïliftor. (zy9 Plutarchus (3) en Plinius {4) van den Egel. Van het ferpent A/pis zecht £"• L- Elianus (£)tdat het den ganfehen tyt des jaers zich onthoudt in zyne hollen aen de (2)lüe' oevers van den Nyl: maer dat het dertigh dagen, voordat die rievier de landen Sollen, overftroomt, den toekomenden aenwas van dien ftroom door eene heimelyke ingee- Anim. ving der natuur merkende, met zyne jongen verhuifl na hooge plaetfen verre van p. 972. den Nyl afgelegen: en dat ook de Schiltpadden, Kreeften en Krokodillen op dien (4) Lib. tyt haere eieren verdraegen na plaetfen daer de Nyl niet zal genaeken: en dat die VIII. c geene, welke die eieren vinden, daèruit opmaeken, tot hoe verre de rievier de ffjHift 'aIÏ£kQ za* overftroomen. Van dé Spinnekoppen fchryft Plinius (6) ook, dat ze, An.L. a^s ^e ^vieren zullen zwellen, haere webben hooger ophangen. Van diergelyke V. c. $-.-voorzienigheit van den vogel Halcione, van de Zwaen, van den Zee-egel, en (6) Lib. eenige andere waterdieren, is reets gefproken L D. bl. 196. en 197. Van den XI. c Kraenvogel, Reiger, Raef, Kraei, en verfcheide andere vogelen, zie den zelfden 24- Elianus Hift. Anim. Lib. VIL c 7. |
|||||
|
V O O R Z I E N I G H E I T. $23
de door een verborge inftortin-g der natuure, daer 't noch al meer ga-
ven van ontfangen heeft, de veranderingen van weer en tyt. De twee aengezigten[D] geven te verltaen, dat, om toekomende
dingen te voorzien, de kennis der verlede ook noodigh is. Daerom ziet men dat d'ervareritheit d'oorzaek is der wysheit in den menfchj en dat een wys man gemaklyk iet voorgift ja voorziet, vermits het Yooruitgezigt eene uitwerking is, eigen aen de wysheit. Zoo moet men dan, om 't aenftaende met goeden gront te voorgiflen, van 't verlede niet onkundigh zyn; en dus is de kennis van veele hiftorien en van de voorvallen, in een lang vervolg van tyden gefchiedt, ons ten hoogften nut en dienftigh; want die kennis kan ons wys en be- quaem maken, om van toekomende zaeken te oordeelen} zonder welk oogmerk het naerzien der verloope gebeurteniffen flechts voor een werk van nieusgierigheit en enkele tytverquifting te rekenen is. De pafler wil zeggen, dat men, om een goet vooruitgezigt te ma-
ken, de hoedanigneit, orde, en gefteltenis der zaeken, mitsgaders de tyden en toevallen die veel kunnen zyn, met een ryp oordeel, wys overleg, en bedaerde zinnen, als meten en afpaflen moet. [ D] Hiervan is gehandelt in 't eerfte beelt der Foorzkhtigbeit.
VERSCHEIDE VOOGDYEN.
|
||||||
|
-^S
m^^^M duif op 't hooft. Hy Iaet ze de rechte hant op *c wMmM hooft van een jongske, en de flinke op 't hooft Ife^srflt van een meisje honden, en voegt op elke hant des beelts eene mufch. Over dit opftel /preekt hy gelyk volgt. Mmmm 2 De
|
||||||
|
324 VOOGDY.
De voogdy is [ A] éene magt en gebiedt, door het burgerlyk recht
aen iemant gegeven [B] en toegeftaen [G] te voeren en oefenen tot befcherming en vooritant van een vry [D] perioon, die door gebrek van jaren zich zelvtn noch het zyne niet kan beftieren en verdedigen: daerom legt ze de rechte hant op 't hooft van een jongske, wiees ondervoogdigheit na veertien volle jaren eindigt 5 en de flinke op 'c hooft van een meisje, over't welke de voogdy na twaelf [E] jaren ophoudt. De magt wyders om Voogden te ftellen en te zyn, is den Romeinen eigen [F] ge weeft* 't welk hieruit blykt, dat, zoo de Voogden of Weezen ophielden burgers van Rome te zyn, de voogdy dan ook ophieldt. Het was den vaderen toegelaten [GJ, by Tefta- ment of Uiteriten Wil, Voogden over hunne kinders [Hj, die nogh in hunne vaderlyke magt ftonden, te zetten; aengezien het natuurlyk en deswege waerfchynlyk is, dat niemant beter voogden over de kin- ders zal trachten aen te {tellen, dan de vaders zelve, 't Is kenlyk dat de voogdy, het zy dit door de wetten, het zy door de gewoontens geweeft zy, al van Romes begin af in gebruik was: want men vint by (OL.I. de Hiltorifchryvers Titus Livius (1) en Dionvs van Halikarnaflus, C-M- dat [AJ Volgens de bepaeling van den Keizer Juftinianus uit de oude Rechtsge-
leerden. Zie 't volgende beek. [B] Dat is, onmiddelyk aen hem opgedraegen door de Wetten der XII. Ta-
felen, en daerom genoemt Tutela legitima, of JVettelyke Voogdy. Zie L. 5. pr. D. de Leg. Tut. ,,„,.__.„„__:___«.......v [C] Dat is, opgedraegen by Teftament, en daerom tutela teftamentaria, dat is,
teftamentaire voogdy genoemt, (zieL. 1. & L. 3. D. de teftament. tut.) of gegeeven door de Overheit, en daerom tutela dativa, dat is,'gegeevenevoogdy, geheeten (zie pr. Inft. de Atiliano tut.) zoo dat 'er by gevolg driederleie foort van Voogdy is de Wettelyke, de Teftamentaire, en de Gegeevene Voogdy: al het welke in 't vervoig verhandelt wordt. i [D] Want fiaeven zyn onder den eigendom van hunne Heeren, en kunnen
daerom geene Voogden hebben: behalven dat zy ook geene burgers zynde by gevolg geen deel kunnen hebben aen dingen,die uit het burgerlyk recht, gelyk de Voogdy, voortvloeien. [E] Volgens Juftinianus pr. Inft. Quibus'Mod. tut. fin. Na die veertien en twaelf
'jaeren nu quatnen zy onder Curatores of Bezorgers, welke aengeftelt wierden door de Overheden: en daeronder bleeven zy, tot dat zy volkomen vyfentwintigh jaeren bereikt hadden, oordealende de Romeinfche Wetgeevers met reden (want dit beelt is geheel na 't Roomfche recht gefchikt) dat jongelingen en jonge dochters voor dien tyt niet- moeten geacht worden in ftaet te zyn, om hunne eigene zae- ken wel waer te neemen. Zie pr. Inft. de Curat. [F] Niet dat andere volkeren die macht niet gehad hebben (want de Romei-
nen zelfs hebben dat recht ontleent van de Grieken: en wie zou die macht aen anderen ook belet hebben ? ) maer verftae 'er door, dat het werk van Voogdy te Romen, en door de Roomfche Wetten, zoo gefchikt was, dat het in zyne om» flandigheden geheel byzonder, en van andere volkeren verfchillende was, én dat aldus de Romeinen wetten én inzettingen omtrent de voogdy hadden, die niec aen alle volkeren gemeen, maer aen hen in 't byzonder eigen waeren: gelyk het ook geftelt is met alle die dingen, die tot het burgerlyk recht, en niet tot het recht der volkeren, behooren: want dat maekt eigentlyk het onderfcheit tuffehqn het burgerlyk recht, en het recht der volkeren: en hieruit volgt dan ook van zelf, dat iemant het burgerrecht van Romen verliezende ook aenftonts ai dat gee- ne verheft, dat aen 't burgerrecht van Romen in 't byzonder eigen is. [G]-.Hiertoe behoort onze Aenm. C. Zie §. 3. Inft. de futelis, & L. 1. &
3. D. de Teftam. Tut. , [H] Gelyk ook Kints kinderen, en verdere nakomelingen, in zekere omftan-
digheden. Vid. Tit. cit. |
||||
|
V O O O D Y. 325
dat Ankus Martius, die de vierde Koning der Romeinen was, en in
't CXXXVIII. jaer na den opbou van Rome ftorf, Lucius Tarquinius tot Voogt over zyne kinders naliet. In den jare van Rome CCC1L werden de Wetten der Twaelf Tafelen gegeven, in welke [I] de huisvader volle magt ontfing om naer zyn believen een' Uiterften Wil of Befchikking over zyne goederen, en die 't hem goet dacht tot Voogden over zyne kinders te maken. De zelve Wetten der Twaelf Tafelen belaftten ook de naeften van 's vaders geflacht [K] met de voogdye over de weezen, wier vaders zonder TeJIament of Uiteriten Wille ft or ven. Zie Ulpianus /. 1. ff de leg. tut. Maer indien 'erin 't geheel niemant noehte volgens de Wetten,nochte ookby Teftament, Voogt over een kint waere, zoo heeft de Wet van Attilius, daer Li- vius in zyn XXIX. boek (1) af fpreekt , beitelt, dat de Burgerfchout (i)C^ [L], by toeftemming van het meefte deel der Gemeentemannen ( M), Voogden aen de weezen dienze ontbraken., te geven [N] had: welke Wet Sigonius [O] al voor het Burgermeelterfchap van Poithu- mius Albinus en Marcius Filippus, dat is voor 't jaer van Romes bou- wing DLXVII, oordeelt gemaekt te zyn geweeit, dewyl 'er dit zeg- gen van Cicero [P], aengaende den Schout Verres, op ziet, dat de weezen een gewijfe roof der Schouten waren. De zelve Wet van Atti- lius [I] Zie de IV Tafel van J. Gothofredi Fragmenta Leg. XII. Tab.
[K] Dit was de tutela legitima, of wettelyke voogdy, gemeJdt in onze Aenm. B.
Vid. Infi t. de Legit. Agnat. Tut. £ƒ C. t. de Legit. Tut. [L] Of Stats Schout, in 't Latyn Preetor Urbanus. Miflèhien was 't al zoo wel
Overgezet Stats Rechter. Ten minften het ampt van Preetor was zeer verfchillende Van dat der Schouten in Hollant, en Veel meer overeenkomende met dat van een* Prefident van een Hof van Juftitie, of van eene Schepens Bank, hoewel niet in alle deelen. [M] Tribuniplebis.
[N] Dit was de Tutela dattvct, öf Gegêëvehe Voogdy, gemeldt iri onze Aenm. C.
Zie Infi. t. de Attilïano Tut. [O] De Antiq. Jure Civium Röm. Lib. I. cap. 13.
[P] In Verf. Lib. I. c. jö. Pupillos &f pupillas cettijjimam pradam ejjè Prcetorjbui.
Maer hoe kan Sigonius uit dat zeggen van Cicero trachten af ce leiden, dat die Wet van Auiliüs al voor het jaer 567. na't bouwen van Romert zoude zyn gemaekt geweeft ? daer Cicero fpreekt van iets, dat in of omtrent hét Burgermeefterfchap van L. Oktavius en K. Aureliüs Kotta is voorgevallen: welke die waerdigheit hebben bekleedt in 't jaer 675., en dus meer dan hondert jaeren na dien tyt, voor welken hy meent dat 'er die wet al geweeft is. Doch Zaratino fchryft hier aen Sigonius, uit wien hy in dit beelt veel ontleent heeft, iets toe, daer die geleerde man nooit aen gedacht heeft, welke die woorden van Cicero wel aenhaelt, maer niet met dat oogmerk als Zaratino hier zecht: en het bewys, dat die wet al voor 'c jaer 567. gemaekt zoude zyn geweeft, maekt hy uit geheel iets anders op, nae* mentlyk uit de aengeweezene plaets van Livius: alwaer die Schryver fpféekende Van eene zaek, die te Romen was voorgevallen in dat jaer van 567., zulke woor- den gebrnykt, waeruit men veiligh kan befluiten, dat 'er de wet van Attilius (die hy echter niet noemt, hoewel Zaratino Zulks fchynt te kennen te geeven) doe al feweeftis, dewyl hy gewach maekt van iemant, die van de Tribuni plebis en den
'rótor een" vcogt verzocht had. En dat bewys gaet zeer wel aen. Maer zoo die wet gemaekt is voor 't jaer 567-, zoo is de vraeg, hoe lartg te voofen zy 'er al geweeft zy. Pighius gift meer dan hondert jaeren, en brengt ze tot het jaer, in 'c welk M. Attilius Regulus te Romen Pmtor geweeft is, zynde 't jaer 460., of na Sigonius rekening 4.01. Doch dat is eene giffing, en Pighius geeft het ook niec breeder op. Ilh DecU Nnnn
|
||||
|
326 VOOGDY.
lius bezorgde ook Voogden over de vrouwen, die wegens de onvafl-
heit van beleidt, by de Romeinen geduurigh als minderjarigh, en derhalve onder voogdy bleven; gelyk men in Ciceroos Vertoog voor Murena [Q] lezen kan. Naderhant beval Keizer Klaudius [R], dat de Voogden door de Burgermeeiters geftelt zouden worden: maer Antoninus, Keizer en Filozoof, ontnam den Burgermeerteren deze moeilykheit weder, en was d'eerite die eenen Weesfchout aenftelde, ten einde, zeit Julius Kapitolinus [S], de Voogden meer naeriiigheic in hunnen plicht zouden aenwenden. J. Baptiita Egnatius wil [T], dat zulke Weesfchouten vonnis mollen vellen tegens de Voogden, die zich met bedrogh beholpen} en van hunnen plicht niet naer behooren gequeten hadden. De voogdy moet bedient worden met oprechtheit en degelykheit,
van welke de duif Cdaerom op 'sbeelts hooft geftelt) een zinnebeelt A)BiT' E^3 *s> a^s we'^e geene gal heeft, en de jongen van andere voedt (i).
XI?.c." ^e ^e Uitleggers over deze woorden van Salomon, Hoogliedt kap I.
6. vs. 15*. en IV. vs. i. Uive oogen zyn dttive [oogen]. Men moet de
weezen en'hunne goederen met duiveoogen gadeflaen en bewaren, maer niet met d' oogen als van een' grypenden en roofziekenwolf, gelyk zich Gildo, Ruffinus en Stiliko, door Keizer Theodozius tot Voogden [ W ] over zyne zoonen Arkadius en Honorius nagelaten, dus lelyk gedroegen. Hun toeleg was, het Ryk aen hen te trekken, zuJx dat deze Keizerlyke weeskinders, moeite en zwaerigheit genoeg von-
[QJ Cap 12. Mulieres omnes propter infirmitatem confilii tnajores in tutorwn potejlate
ejje voluerunt, dat is, onze Voorouders hebben gewilt, dat alle vrouwen wegens de zwakheit \ van haer beleit onder de macht van voogden zouden jiaen. Zaratino heeft ook dit bewys uit Sigonius overgenomen: en hy had 'er by kunnen voegen de zoo even aenge-
haelde plaets van Livius, waerin eene vrygelaetene flavin gezecht wordt een voogc te hebben verzocht van de Tribuutplebis en den Preetor, opdat zy teftament mochc kunnen maeken, vermits haer geweezen heer geftorven zynde, zy in niemants macht meer was. Maer die plaetfèn toonen niet aen, dat het geeven van Voog- den aen Vrouwen juiH voortvloeide uit deze wet van Attilius: doch dat berichten ons de Rechtsgeleerden. Zie Injt. t. de Attiliano Tutore. Zoo dat men daeruit be- fluiten magh, dat Cicero en Livius op die wet zien. Dit geeven van Voogden volgens de wet van Attilius gefchiedde alleen te Romen: maer in de Wingeweften wierden zy gegeeven volgens de wet van Julius en Titius. Infiit. tit. eod. [R] Volgens Suetonius in Claud. c. 23. en Plinius Lib. IX. Ep. 13. en doe hielt
men op Voogden te geeven na de voorgemelde wetten. §. 3. Inji. de Att'ü. tut. [S] In Vita M. Antonini cap. 10. Prcetorem tutelarem primus fecit, quwn antea
tutor.es a Confulibus pofcerentur, ut diligentius detutoribus traSiaretur. [T] In zyne Aentekening over die plaets van Kapitolinus. Maer waerom
gaet Zaratino niet verder met de verandering omtrent het geeven van Voogden voorgevallen? Omdat Sigonius, dien hy gebruikt heeft, niet verder gegaen is: gelyk ook zyn bellek niet toeliet: daer Zaratino echter niet aen gebonden was. Zoo iemant na die ïlof begeerigh is, die kan ze vinden by Juflinianus in den nu dikwyls aengehaelden titel de Attil. Tut., en 't geen de Geleerden daerover hebben gefchreeven. [V] Matth. X. 16. Zyt voorzichtigh gelyk dejlange, en oprecht gelyk de duiven. Zie
I. D. bl. 315. Aenm. B. alwaer ook van de gal der Duiven gehandelt wordt. [ W.] Voogt en beftierder van Arkadius is geweefl Ruffinus, gelyk Stiliko v#n
Honorius. Gildo is geen Voogt geweefl, maer wel een ontrouw en afvalligh die- naer van zyn' Heer Honorius, tegen wien hy de wapenen heeft opgevat. Tur- feliinus noemt hem ook Voogt Epit. Hifi. L. V. c. 8- maer te onrecht. Men zie Orofius Lib.VIL c. 36. 37. £? 38. Zojimus Lib. IK c. uit. & L. V. c. i—\\. Zonaras Lib. XIII. c.21. en anderen. * ■.-..... |
||||
|
V O O G D Y.
|
|||||||
|
3*7
|
|||||||
|
vonden, om ten lellen den warrelknoop der verkeerde en flaetzuch-
tige gedachten en loos berokkende voornemens van deze hunne Voog- den los te krygen, en dien hoek te. boven te komen, waerna ze de zelve in vericheide tyden ook alle drie deên dooden. Dit waren booze Voogden, die men geheel niet naervolgen moet; want Godt wil op- rechte zorg over de wezen gedragen hebben. Zoo zegt hy by Jezaias* kap. I. vs. 17 Helpt den verdrukten,, doet den weezen recht, handelt de twiftzaek der weduwen. Komt dan, en laet ons f/amen rechten, vers 18. Willen de Voogden dit aen de weezen niet betrachten, zoo doet het Godt zelf, gelyk Davidt zingt, Pfalm X. vs. 14. Gy zyt geweefi een helper des weezen. Zoo naeu luütert dat ftuk by Godt. En aldus hebben ook alle onderdrukkers der weezen de harde dreigementen aller wetten wel degelyk tegens hen Waer laeten zich dan de on- trouwe en quade Voogden.? Konflantinus wil, in 't IX. boek van den Codex, tit. 10, (gelyk dit noch breder {laet in den Codex van Theodozius Lib. IX. tit. 8.) dat de Voogden, welke eene dochter die een wees was en onder hunne voogdy itont, gefchonden of ont- eert hadden, zonder oogluiking of verfchooning zullen geftraft wor- den met ballingfchap en verbeurte van alle hunne goederen: hoewel zy hadden behooren geitraft te worden, zeit hy, met de zelve ftraffe, daer de wetten eenen maegde-roover toe doemen, dat is, met de doot. Suetonius fchryft van den Keizer Galba [X], dat hy ten kruife veroordeelt hadde eenen Voogt, die zynen Wees, wiens erfgenaem hy na des zelven aflyvigheit wezen zou, had vergeven: en voegt 'er noch by, dat de gemelde Vorft (vermits de Voogt eene eerlyker fïraf verzocht, en de wetten [Y] en zyn Roomfch burgerfchap bybragt} dien booswicht beval te hechten aen een wit kruis, dat in hoogte bo- ven alle d'andre kruifen uititak, en derhalve zelfs van verre braef koft gezien worden. D'Atheenfche Wetgever Solon verboodt [Z], met goede
[X] In Galba cap. 9. Doch Galba was doe noch geen Keizer, maer Lantvoogc
van den Keizer in Spanjen. [Y] Welke verbooden , niet alleen dat geene Over heit een' burger van Romen
met de doot mocht doen flraffen of geefTelen, indien hy aen 't Volk appelleerde ,• maer ook, dat eene Overheit een Roomfch Burger in 'c geheel aen den iyve niet mocht flraffen, ja dat hy in halszaeken zich niet mocht verflouten 'er rechc over te doen, ten waere hy daertoe wel uitdrukkelyk door het volk gelafl was: zoo dat deze misdaedige, hoe fchuldigh en boos ook, en hoe flrafwaerdigh, echter ge» handelt wierdt tegen de wetten: waerom ook Suetonius zecht, dat Galba in 't l/c teugelen der misdaeden nnmaetïgh geweefi is. Deze wetten waeren dis van P. Valerius Poplicola, van Porcius Leca, en van 5empronius Gracchus. Men zie van de eerfle, Dionyfius Halicarn. Lib. V. p. 292. en Livius Lib. IL c. 8- Van de twede, Livius Lib. X. c. o. Salbftius Cat. cap. 51. §. 21. ÉT1 40". en Pighius in Annal. ad A. U. C. 556- en van de derde, Cicero Pro Rabir'm cap. 4. en Pighius ad A. U. C. 630. [Z] Zie Sam. Petitus over de Leges Atticce Lib. VI. tit. 7. De zelfde Solon had
verbooden, dat een Voogt met de Moeder van zyn Wees zoude mogen trouwen, om naementlyk den zelven door zoo een huwlyk geene gelegenheit te geeven om de goederen van dat kint te verminderen. Zie wederom Petitus ad Leg. Attic. L. VI. tit 1. daer hy ook aentoont, dat het door de Romeinfche Wetten een' Voogt niet géoorloft was eene dochter, die onder zyne Voogdy flont, of zelf ten huw- lyk teneemen, of aen zyn' zoon ten. huwlyk te geeven, opdat hy het doen van rekenfchap zyner voogdy alzoo niet zoude kunnen te leur (lellen; zynde zoo een huwlyk alleen in eenige weinige gevallen toegelaten geweefi: welke gevallen Peti- tus aldaer optelt. Nnnn 2
|
|||||||
|
i ■'.:■*
3a8 V O O G D Y.
goede reden, voogt te zyn over weezen, wier goedéren men by ver*,
iterf erven of genieten zouj omdat zulke Voogden hunne weezen door veele bedekte middelen aen een' kant helpen, en de zelve ook alleenlyk door verzuim verwaerloozen, en hierdoor tot krankbeit brengen en doen {terven kollen: voor welk dootsgevaer de bewaring van de goederen der weezen niet genoeg is om 'er hen van te bevry- den. Een Voogt wyders die overtuigt was zynen wees bedrogen of beftolen te hebben, wert, volgens de Wetten der Twaelf Tafelen, waervan Tryfonius in l. 55. tres tutores ff. de adm. & flerk. Tutor. & Curat. fpreekt, voor eerloos verklaert, gelyk Cicero voor Geci- na en Q. Rofcius [Aa] ook te kennen geeft, en hem opgeleit de fchade dubbelt te vergoeden. Maer boven en behalve het gadeflaen en bewaren der goederen,
moet een Voogt ook zorg dragen voor het leven der weezen, die hy, hoewel kinders van andre luiden, beminnen moet met zoo eene liefde gelyk de mufch [Bb] oefent aen de jonge zwaluwen, welke zy, wanneer ze van haer ouderen verlaten worden, als haer eige jongen opvoedt. De zelve mufch is ook van natuure gewent, als ze een' wezel 't neft, waerin de zwaluwkuikens leggen, ziet belaegen, het zelve door fchreeuwen en tjilpen t1 openbaeren, en 'er zich mee haer bek tegens te f lellen, ter befcherming van de jonge zwaluwen, en daerom ziet men eene mufch op elke hant des beelts. [Aa] Voor Cecina in het derde, en voor Rofcius in het zesde hooftfluk.
Voeg 'er ook by het 15. hooftfluk van het derde boek zyner Officia, of Burger- plichten, en het 36. hooftfluk van zyri eerfle boek, de Oratore genaemt, en het ,geen de Geleerden over die plaetfen. hebben aengetekent: als mede Juflinianus pr, &f g. 6. ïnfiit. defufpeiï. Tutor. Maer niet alleen de flraf in goet en naem had plaets by de Romejnen tegen booze Voogden, maer in fommige gevallen ook de flraf aen den lyve, Volgens §. io. 6? 11. In/t. 'de Jufp. Tut. £f L. 3. §. 15. D. eod. tit. In de wetten van Solon was ook zórg gedraegen, dat fchaede of leet, aen wees-- kinderen toegebracht, met geit of lyfflraffe moeit, geboedt worden. Men zie den bovengemelden Petitus ad Leges Attk. Lib. VI. tit. 7. [Bb] Al wat hier van den mufch gezecht wordt, is genomen uit Bartbolomaus
Jnglicus de Proprietatibus Rerum Lib. XII. cap. 32. A N D E R S, I
E Ene Vrou op 't befte haeres levens en in 't roodt gekleet.
In de fJinke hant heeft 2e een boek daer het woort C o M P u t a , dat is, Reken op ge/chreven ftaet, en waerop men eene weegfchael ziet. Ter flinke üyde ftaet een haen. Voorts fchynt ze met de rechte hant een jong kint, dat op den gront nevens haere voeten te ïlaepen iegt, met de flip haeres kleets te willen bedekken, en by dat llaepende kint ver- toont zich eene haegdis. Daer is tweederlei flach van voogdy, 't eene algemeener dan 't an-
dere. D' algemeenite foort van voogdy verbeeldden d'Egiptenaers op die wyze als ze van Horus Apollo [A] befchreven is. D' andere, meer
f. A ] Z'*c het twede beek hierop volgende. Maer dit onderfcheit van alge-
meene
|
|||
|
V O O G D Y.
|
|||||||||
|
329
|
|||||||||
|
meer byzonder, en zeer bekent in de Rechten, fpreekt de Rechts-
geleerde Paulus in de Tandekten in d'eerite Wet van den tytel de Tu* te/is of van de Voogdyen, alsook Juilïnianus in zyne Infiituten in de eerite paragraefdes zelven tytels, aldus (B ): <7Je voogdy is, naer de be- paelinge van Servius, eene magt en gebiedt over een vry ferfion, om dien te befchermen, die, wegens zyne minderjarigheit, zich zelven niet be- Jchermen kan; zynde door 't burgerlyke recht gegeven en toegelaten. Zie ook het leftvoorgaende beelt. Doch fchoon de voogdy hier alleen gezegt wort door de burgerlyke wet gegeven en toegelaten te zyn, zoo is ze nochtans ook door de wet der natuure ingevoert [Cj, gelyk Cicero in zyne Burgerplichten zeit, hierin toegettemt door Jultinianus in de lefteparagraef op een na van den XX. tytel des eeriten boeks. Op 't belt van haer leven wort ze gemaelt, omdat Ariftoteles in
zyne Redenrykkunft zeit ( O, dat de middeibejaertheit al het goede COLib. heeft, 't geen jeugt en ouderdom ontbeeren, en vry is van alle uit- 'c'14* fpoorigheden en gebreken, die in andre leeftyden plaets hebben. Zoodat in den beiten bloei der oudde het gulde midden, en de be- quaemheit is om alle latten, dienften en daden te dragenen uit te voeren. Haer gewaet is roodt, omdat in de H. Schrift door deze verfde
klacht fler liefde [DJ wort verttaen, die hun, wien de zorg over weezen toebetrout is, ten hoogften wel voegt. . Het boek met het woort Computa of Reken , en de weegfchael
daerop, wil zeggen, dat een V oogt verplicht is de goederen der weezen met gereehtigheit [Ë] te beitieren, en teffens daervan naeu- keurige rekening te houden en te doen [F]. Door den haen wort de wakkerheit [G] uitgebeelt, die men in de
bediening der voogdye behoort te hebben: en dat de beekenis een flaepend kint met haer kleet fchynt te willen bedekken, vertoont al we-
|
|||||||||
|
meene en byzondere Voogden is niet met allen: het had moeten aengeweezen
worden, waerin die twe foorten zouden beftaen. [B] EJi autem tutela, ut Servius definivit, vis ac ptejlas in capite libero, ad tuendwn
eum , qui per atatemfe ipfe defendere nequit, jure civili data ac permijja. [C 3 Het komt zekeriyk met het natuurlyk recht, of de natuurlyke billykheit,
zeer wel overeen, dat die geene, die zich zelven niet kan befchermen, door eens anders verflant en wysheit geregeert werde; want dit fcbryft de natuur voor, dat de eene menfcb den anderen, wie de zelve ook zy, even daerom omdat by een menfeh is} tracbte goet te doen, zecht Cieero de Off. Lib. III. c. 6. De voogdy derhalven heeft haeren oorfprong van de natuur: want het burgerlyke recht is af gekit uit de natuur, zecht de zelfde Cicero, Lib. eod. c. 17: doch haeren aenwas, en de gedaente, die zy allengskens gekreegen heeft, heeft zy ontfangen van het burgerrecht: gelyk Vin- nius over de hier aengehaelde plaets van Juftinianus zeer wel redeneert. f D] Zie beneden 't eerfte beek der Liefde.
[E] Door de weegfchael betekent. Zie 't eerfte beelt der Gereehtigheit
Aenm. C. in dit Deel bl. 290. [F] Door 't woort Computa betekent, doch in quaet Latyn, alzoo computarete
kennen geeft, oprekenen, optellen, de f ommen byeen trekken, en niet rekening houden, of aentckenen en te boek zetten, het geen referre in rationes te zeggen is, noch ook rekening doen, dat men reddere rationem noemt. ,, [G] Zie I. D. bl. 385- Aenm. E. en bl. 496. Aenm. B. en II. D. bl. 95-
Aenm. D. i/7. Deel. Oooo
|
|||||||||
|
V O O G D Y.
|
|||||||
|
330
|
|||||||
|
weder den goeden yver en trouhartigheit, vereifcht [H] in eenen
Voogt omtrent zyne weezen. De baegdis, aen 'skints zyde, brengt haere beduiding van zelf
fchier genoeg mede, als wezende een dier, bekent door de zorg en befcherming, die 't gezeit wort over en aen den menfch te hebben en te belleden, wanneer hy in 't velt flaept [IJ. [H]] Zoodanigh dat het weeskint onder de befcherming en verzorging des
Voogts -even als geruft kan liggen flaepen zonder vrees van eenigh gevaer. [I) Zie I. Deel bl 547. V O O G D Y volgens eenige Gedenkpenningen.
ADoIfus Okko (zegt Zaratino KafteJIini, die hier de voog-
dy, gelyk Ze op d'aeJoude geheugmunt verheelt ftaet, aentoont) geeft eenen gedenkpenning van Vefpazianus op, dien hy, geduurende des zelven derde Burgermeefterfchap, 'm 't LXXÏV. jaer na Kriftus, zegt gellagen te zyn, en tot tytel te voeren Tutela Augtjsta, dat is, F'oogdy of Befcber- ming des Keizers. Maer hy béïchryft den penning niet [AJ. Op
[A] Dit kan waer zyn ten aenzien van de eerde uitgaeve van dat penning-
werk: maer in dien druk, die na de byvoegzelen en verbeteringen van Medio- barbus in 't jaer 1730. te Milaen is in 't licht gebracht door Argelatus, vindt men dien penning wel driemael befchreeven, eens uit de Penningen van Patin us over Suetonius, eens uit die van den Index van Polatius, en eens uit Magnavacca, alle tot het derde Burgermeefterfchap van Vefpaziaen behoorende, dat in de gemelde uitgaeve op het jaer LXXII. gebracht wordt, en alle de zelfde figuren vertoo- nende, naementlyk het beelt van eene zittende Vrouw, die twe kinderen met haere hant vaffc houdt: te weeten, met elke hant een , gelyk men op den penning zelf by Patinus zien kan. Het omfchrift der twe eerften verfchilt eene letter van 't hier gemelde, zynde Tutela Augusti, niet Augusta, dat echter in den zin geen onderfcheitmaekt,,en dat van den laetften by verkorting Tutela Avg. Zoo dat de beelteniffen van deze penningen veele overeenkomft hebben met die, welke men ziet op de penningen van Nerva, hier by onzen Schryver volgende. De gemelde Patinus meent, dat men door die twe kinderen moet verftaen de zoorien van Vefpaziaen, Titus en Domitiaen , wordende door den Vader overge- geeven aen de bewaering der Befchermgodin: want zoo eene Godinne is 'er by de Romeinen ook al geweeft. Maer dewyl deze penning geflaegen is geweeft in het derde Burgermeefterfchap van Vefpaziaen, dat is, nadat Titus Jeruzalem reets had verwoeft, en nu dertigh jaeren out was, zoo zie ik niet,hoe dat Vefpa- ziaen zyne zoonen gevoeglyk in de gedaente van kinderen op dien penning zoude hebben kunnen vertoonen: en hoe kan daer 't omfchrift des pennings ook op te pas gebracht worden, Ecjcherming des Keizers? Het is dan waerfchynlyker, dat de Raet van Romen (want de penning is op order van den Raet geflaegen) door die ge- denkmunt heeft willen te kennen geeven, dat het gemeenebeft, het geene onder de drie voorige keizers even als een vader- en voogdeloos kint, zonder zeker op- (i)Vefp. zicht en beftier even ah omgezworven hebbende, gelyk 'er Suetonius (1) van /preekt, cap. 1. door Vefpaziaen was opgenomen, of, gelyk hy zich elders (2) uitdrukt, dat hec (2_)Ibid. Zelve, proculcatam defertamque civiliperturbatione in tutelam ejus, ac velut in gremium de- cap. 5. veniffè, dat is, door burgerlyke beroerte vertrapt en verheten, onder zyne befcherming en even ah in zyn' Jchoot gekomen was. En dit komt overeen met de uitlegging, die Zaratino van dezen penning op het einde van dit beelt geeft, en met meerder redenen beveiligt. |
|||||||
|
V O O G D.- Y. 33ï
Op eenen penning van Nerva [B], in zyn tweede Burger-
meefterfchap, XCVII. jaren na Kriftus, gemunt, ziet men eene Vrou met twee Kintjes voor den Keizer, die zit9 flaen, en dit by- of omfchrift, Tutela Italië, dat is, Voogdy of Befcberming van Italië. Weer een andre pen- ning, onder des zeiven derde Burgermeeil:erjchap[C], in 't jaer XCVIII, geftempelt, vertoont ook een Vrouwebeek met Kinderen en den Keizer Nerva zeiven. Van den zeiven jaere is'er noch een andre van Nerva [D], daer verfcheide Kinders, zonder eenigh ander beelt, nevens deze woorden en letters, op gezien worden; Tutela Italië Cos. III. P. P. S. C. Te weten, Italië, en in 't byzonder Rome , zyn onder de regee-
ring van Keizer Domitianus lang met achtereen volgende rooveryen, dootfiagen en valfehe befchuldigingen bezwaert en geplaegt geweeit; zoodat 's Keizers fchatkilt daeglyx door 't onrechtvaerdigh ter doot veroordeelen, en 't onbehoorlyk verbeurt verklaren der goederen van magtige, ryke en edele perfoonaedjen, geen geringe inkomft had: ja dit ging zoo wilt, en wert zoo onverdraeglyk, dat hy eindelyk, ge- lyk hy wel verdiende, omhals geholpen wiert. In zyne plaets wert Nerva tot Keizer verkoren, d»e zwoer, dat hy geenen Raedcsheere door zyn bevel een geweldige doot zou laten aendoen [E]. Voorts herriep hy alle ballingen en dempte de boosheit der valfehe aenkla- gersj doende onder andere Sura dooden, die ondereen filozooffch kleet voor verklikker gefpeelt had. De zelve Keizer fchonk den ver- armden burgeren een velt, dat wtl zesmael hondertduizent goude kroonenwaert was, eenige Raedtsheeren gekoozen hebbende tot het uitdeelen van 't zelve, gelyk Dion [F] verhaelt. Sextus Aurelius zegt [G], dat by de noodlydende Jieden Verligt, en de meisjes en jon- getjes, [BJ By Okko pag. 143. Het twede Bur'germeefterfchap van Nerva brengen
anderen tot het jaer XCVL, en het derde by gevolg tot het jaer XCVII. [C] Wederom by Okko p. 145. uit Trifianus Tom. I. pag. %6i.
[D] Ook al by Okko pag. 144. De letters COS. III. geeven te kennen, dat
de penning in 't derde Burgermeefterfchap van Nerva gemunt is: P. P. is Pater Patria, of Vader des Vaderfonts te zeggen, welken eernaem men op veele pennin- gen van Nerva ziet. S. C. beduidt, dat hy op order van den Raet geflaegen is : gelyk wy reets van andere penningen gezecht hebben. [ E ] Het geen hy gezwooren had, daerin heeft hy woort gehouden, zelf nadat
hy eene famenzweering, tegen hem gemaekc, ontdekt had: volgens de uittrekfe- len van Xifilinus uit het LX VIII. van Dion Kaffius. [F] In de zoo evengemelde uittrekfelen van Xifilinus. Door een' gouden,
kroon moet men hier verftaen drie ryksdaelders, in 't. Latyn aurcus, welk woorc Blankus hier in zyne Overzecting van Xifilinus gebruikt: en dan maektde fom, hier genoemt,na ons tegenwoordighgeit vyfenveertigh tonnengouts inHollantfche, of zoo genaemde Keizers guldens, uit: welke fom overeenkomt met het getal fchel- lingen, dat in den Griekfchen text van Xifilinus ftaet uitgedrukt, naementlyk hondertenvyftigmael hondert duizent fchellingen. [G] In Epit. Imperat. Rom. cap. 13. Afflittas cvoitates relevavit: puellas puerofque
natos parentibus egefiuofu fumtu publico per Italice oppida a/i jujjit. Het zelfde had Dion O OOO 2 reets
|
||||
|
V O O G D Y.
|
|||||||
|
332
|
|||||||
|
getjes, uit arme onderen geboren, op 's Lants" koften in d'Italiaen/che
jieden heeft geboden te onderhouden.. Ter erkentenis en gedachtenis dan van dit alles liet de Romeinfche Raedt dezen penning met het opfchrift Voogdye van Italië fiaen, den keizer Nerva ter eere. En zeker, een goet Vorlt is zynen ftaet en onderdaenen 't zelve, dat een getrou Voogt zynen weeskinderen is, die hy in zyne befcherming houdt, en wier leven en goederen hy vlytigh gadeflaet en bewaert. Diergelyk eenen lof van goede bevoogdinge gaf de Raedt ook aen den bovengenoemden Keizer Vefpazianus, wanneer hy de werelt van hae- re beeftachtige, fnode, en ichadelyke misbruiken zuiverde, en de moede werelt in korten tyt ruft verjchafte, om Sextus Aurelius [ H ] woorden te bezigen. Suetonius zegt [I], dat deze Vorft de goede- ren \_cafitalen\ der Raedsheeren tot op dien tax of bepaelde maet, die een Kaedsheer hebben molt, heeft aengevult [K], en de geenen, die de Burgermeefterlyke waerdigheit hadden bekleet, doch verarmt waren, onderhieldt; gevende ieder der zelve zevenendertigh duizent en vyfhondert guldens [L] jaerlyks. Hier voegt hy noch by, dat de zelve Vefpazianus veele lieden", die wegens aerdbeving of brant * vervallen lagen, de geheele Roomfche heerfchappy door, in een' be- ter Itaet bragt; en voorts tegens allerleie foort van menfehen zeer milddadigh was. Voorwaer, altemael blyken der deugdelykheit van zyn Keizerlyke Voogdy en Befcherming. reets voor hem gezecht by Xifilinus, zoo wel als het overige, dat hier van Nerva
gemeldt is. De zelfde Xifilinus fchryft, dat deze Keizer ook eene wet gemaekt heeft, waerin hy de vuile gewoonte van ontmannen verboodt. Zoo dat voor al de jonge knegtjes in dit opzicht een' getrouwen voogt en befchermer aen Nerva hadden bekomen: gelyk ook Oudaen aentekent in 't uitleggen van deze pennin- gen bl. 166. [ H ] De Caefar. cap. 9. FeJJumque terrarum orbetn brem refecit.
[I] In Vefpaf. cap. 17.
[K] Naementlyk door 'er hen zoo veel by te geeven, als 'er aen mocht ont-
breeken: opdat zy alzoo de waerdigheit van Raetsheer zouden kunnen blyven behouden, die zy anders verliezen moeften, weerende de wetten die geëntn daer- van af, die geene goederen genoeg bezaeten. Die tax was outtyts geweeft zeftigh duizent guldens, maer door Auguftus vermeerdert op negentigh duizent. Zie Sue- tonius Aug. c. 41. en Ferrarius Elett.'I; 20. [L] Vyfmael zoo veel, als hy de Leermeefters der welfpreekentheit in 't
Griekfch en in 't Latyn gaf, welkers jaergelt hy op zeven duizent en vyfhondert guldens bepae/de,uit de keizerlyke fchatkift tebetaelen, volgens 'tverhael van den zelfden Suetonius Fe/p. c. 18. VOOGDY, volgens d* Egiptenaeren.
D^Egiptenaers maelden twee hoofden, van welke 't eene J
zynde een Manshooft, naer binnen- en 't andre, een Vrouwehooft wezende, naer buiten zagh. Horus Apollo itelt deze uitbeelding onder den tytel van Tutela of
Voogdy, maer Piërius onder dien van Cuftodia of Bewaringe [A]. Men
[AJ Het is vreemt, dat Gezare Ripa, daer hy beide Horus en Piërius aen-
haejt, niet geweeien heeft, wat een van beiden zecht. Anders zoude hy ge- zien |
|||||||
|
VOO CD Y.
|
|||||||||
|
333
|
|||||||||
|
Men zou ook dusdanigh eene beeltenis fchilderen kunnen, en de ielve
eene Vrouwe, die deftigh van gelaet waer, in de hant geven. zien hebben, dat, het zy de tytel des beelts gemaekt werde tutela, gelyk zommige
Latynfche overzettingen van Horus hebben, het zy cujtodia, eene en de zelfde zaek wordt te kennen gegeeven, en dat men tutela nies in de betekenifle van Voogdy , «ïaer van Befcherming moet heemen; en wel zoo, dat 'er Befcherming of Bewae- ring verftaen werde tegen booze geeften. En dat Zeeht Horus duidelyk (i) met (,)Hier. deze woorden: want zoo zeggen zy (naementlyk door 't fchilderen van zulke hoof- Lib I. den ) dat hen geen booze geeft kan befpringen: terwyl zy zich zelven door zulke twe hoofden, c. 23. ook zonder letters, befcbermen. Het zelfde zecht Piërius (2), gebruikende daertoe al-*4- dan eens het woort cujtodia, dans eens tutela: het geen onze verwondering over ^Hier. Ripa met reden noch gröoter maekt. Wat nu de zaek zelf belangt, het is be- xjcxir. kent, en al voor lang door de geleerden over Horus aengetekent, dat de Êgipte- c. ij-, naeren en andere oude volkeren uit eene bygeloovigheit, die ook by fommigen noch niet ophoudt, in de verbeelding waeren, dat gefchilderde, of ook geboot- feerde beelden, voornaementlyk op eene ftarrekundige en toverkundige wyze toe- bereidt, hen konden bevryden en befchermen tegen vergift, tegen betoveringe, en tegen booze geeften. De eigenfte kracht geloofden zy ook te zyn in zekere woorden en letteren , als de zelve op eene zekere wyze gefchreeven wierden: en hierop ziet het, dat Horus zecht, dat zulke twe hoofden (mogelyk in den ingang van 'thuis geftelt) ook zonder bygevoegde letteren, de booze geeften konden afweeren. VERSCHELDE VRYHEDEN.
|
|||||||||
|
V R Y H E I T.
En Vrouwebeeltenis in wit [ A] gewaet, Zy voert ee-
nen fchepter in de rechte hant, en houdt met de flin- ke eenen hoet ten toon. Op den gront ftaet eene kat. [A] De witte kleur is een beek van genoegen en vreugt (ziel D. M. 472.
Aenm. A.) die uit de Vryheit geboren worden. Prybettf blybeit, zecht ons fpreek- III\ DeeL PpPP weort*
|
|||||||||
|
334 VRYHEIT.
• De fchepter verbeelt het gezagh en de heeifchappy-, die de vryheit
over en in zich zelve heeft en oefent. Want de vryheit is in iemant die ze ten vollen heeft, eene volitrekte bezittingen dwangeloos beitier en genot van en over zyn gemoet [B], lichaem, en goederen. We! verltaende, dat die ahemael door verfcheide middelen rot het goede gewendt worden, als namentlyk het gemoet door Godts genade, het lichaem door de deugt, en de goederen door voorzigtigheit en wys- heit. De hoet wort haer toegevoegt in naervolging der Romeinen, die,
als ze eenen flaef in vryheit {telden, den zelven, nadat hem 't hooft met een fcheermes gefchooren was, eenen hoet op 't zelve hooft [C] lieten dragen of toelieten te dragen. En deze plechtigheit van fchee- ren
woort. Men zoude kunnen denken, dat hy de witte kleur verkooren heeft, om-
dat, wanneer een flaef met de volkomene vryheit wierdt befchonken, hy dan ook het gewaet aennam der vrygeboorene burgers, uitgezondert den hoec, die de ge- woone dracht der vrygeboorenen niet was: het opperkleet nu der vrygeboorenen was wit, zoo als de natuurlyke kleur der wol is. Dit evenwel had piaets in de mannen; hier hebben wy een Wouwebeelt. f BJ Verftae de tochten, driften en begeerlykheden des gemoets: want die over
de zelve niet heerfcht, is 'er een flaef van, en miffc by gevolg zyne vryheit. Zie Hkrogl. ColkÜ. ex Vett. ££ Neot. Lib. IV. ihulo, Libertas 6? Libertatis Amor. [C] Dat blykt uit oneindige plaetfen van oude Schryvers. Zie Livius Lib.
XXXVÏII. cap. 55. B1 Lib. XLV. extr. & Valer. Max. L. V. c. 2. Ex. 5. en anderen, zoo aenftonts te melden. In navolging nu van zulke flaeven, die door de mildae- digheït en göetheit hunner Heeren met de vryheit waeren befchonken, was het te Romen de gewoonte, dat in de zegenpraelen der Veltheeren die Roomfche bur- gers, die by den vyant gevangen en dus des zelfs flaeven geweeft waeren , den triumfwagen met hoeden op hunne hoofden volgden: gelyk te zien is by Livius Lib. XXX. c. 45. &,L. XXXIII. c. 23. Valerius Maximus L. V. c. 2. Ex. 6. Plutarchus in Quiriüio p. 377. èf Jpophtb. Rom. p. 196. 6f 197. Vervolgens heefc men den hoet ook/beginnen te gebruiken voor een teken van verloffing uit on- derdrukking en tirannij en herftellihg uit de zelve in een' vryen ftaet. Alzoo (0Lib. fchryven XifilinusJuit Dioh (r), Aureiius Viclor (2), en Suetonius (3), dat na LXI1I. 't ombrengen van Nero veele burgers met hoeden op het hooft tot een teken der p. 727. ijvedergekreegene vryheit door de ftat'waeren geloopen: en op een'penning, ge- (i)Epit. |lae^en ter eere van firutus op het herftellen der vryheit door 't vermoorden van /3?'v Ju'ius Cezar ziet men een'hoet tuffchén twe ponjaerden, by Du Choul Rel. Vet. ron c Tom' P' roJr' ^r^üs over Florus Lib. IV. c. 11. g. 12. en Fatinus over Sueto- J7/ ' &us Caf. c. 82.-mét"noch tweandere diergelykfe. Uit alle welke dingen biykt, lat de hoet niet kan,zyn een zinnebeelt van allerleie vryheit, maer alleen van zulk 4ene, die na eene vPorafgaende flaverny bekomen wordt. En dus is het niet quae- Mk verzonnen, femen de Hollantfche Maegt na't affchudden van het juk der f^^^h^„dwmj,landy eene fpeér :in de hant gegeeven heeft met een' hoet daerop, tot een teken van vryheit door middel der wapenen verkreegen. Voorts ftaet aen te merken, dat de kleur van dien hoet, van vryheit by de Romeinen juift wit was, (4;Apud volgens 't bericht vat) Diodorus (k ); van weifee kleur de reden blykt in onze zoo Urfin. even gemaekte Aenmerking A. OndertufTchen moeten wy ons door den naem van in Eclo- hoet met laeten.raifleiden omtrent, het maekfel van dit hooftdekfel, zynde zeer on« T dé *$fy3iaaïl ^e ï106^6"1 ^*e deihantoen nu drae-gén-* en veel meer overeenkomft heb- Leeati- ^fiÉHPél?1 eeH£ iW»SH°f kalot,. woêat hy geheej.de gedaente pad van een' halveh onib. dop-van een ei, sgelyk hy ook op,de penningen verbeeldt ftaet, even zoo als de num. mutfen, waermede Kaftor én ^flïrX", pleegen -gefchildert te worden, welke voor- XXII. gaeven uit een ei gebooren te zyn, enter gedachtenifTe daer van zulke kalotten P- 3^2. dröègëfi ,-ide 'zélve In <fen ïtryt 'gêbfüilcënde Vïïöi Mtnettëü, 7At 't geen reets is tóngetèMtttïL:©.,Mi 433. Afjafti.-!©!- f osiodsg ?brivj * :.': :',•. °1"!0CW qqq 1 '.V» A. Vil |
||||
|
V R Y H E I T; laf
ren en hoetöpzetten wert kerkzediglyk geviert of gepleegt [D] in
den tempel eener afgodinne, die zy Feronia noemden, en de èefchérm*- godin geloofden te zyn der vryheit verkrygende flaven Dit is, zeg- gen we dan, de reden waerom de vryheit met of door eenen hoet 'af* gebeek wort. De kat wort 'er bygevoegt omdat ze fay uitnementheït eene liefheb-
lier en minnares van vryheit isj gelyk ook daerom de oude Alanen, Burgundiers, en Zwaben, naer Methodius berecht [E],katten (ygr- ita kattebeelden) in hunne vaendels voerden; waermede zy te ken- nen wilden geven, dat, gelyk deze dieren niet dulden willen door iemants gewelt als opgefloten en geperft of beknelt te zyn$ zy aldus ook het verdragen der flaverny onlydelyk en ongehengbaer rekenden. [DJ Volgens het fchryven van Servius over Virgilius iEneid. h- VIII. v. 564..
[E] Zie II. D. bl. 290. en Hierogl. Colleft. fuperius citata. A'.N D ER S.
MEn ziet op eenen Penning van Antoninus Heliogabalus
een Vrouwebeelt, dat in de flinke hant eene knods [A], gelyk die van Herkules, en in de rechte eenen hoet houdt. Het bvfchrift is, Libertas Aügüsti, dat is, 's Keizers f^rybeit. Dit
[ A] Okko ( 1) meldt wel zeven byzondere penningen vati Heliogabalus, die (1) Pag.
tot een omfchrift voeren 's Keizers Vryheit ^Aq meefte met eene Vrouw die een' hoet 310. & in de rechter hant heeft,doch geen' eenen,waerop zyzoo eene knots in de linker- 31 *• hant voert, maer op fommigen wel eene fpies, of ook een' hoorn des Overvloets draegt. Dit Jaetfte betekent den overvloet en zegen, die de vryheit aenbrengt, daer de flaeverny een volk pleegt te verarmen. Het Vrouwebeelt op die munt is de Godin der Vryheit , en daerom is haer op veele penningen, zoo hier gemeldt als elders voorkomende, de fpies toegevoegt: gelyk als aen veele andere dingen, die als Godinnen op de zelve vertoont worden, by voorbeelt Voogdy, Voor- 'Zienigheit, Eendracht, Mildaedigheit, en oneindige diergelyke , dat fieraet wordt ge- geeven, omdat men akyt gewoon was het zelve aen de beelden der Goden toe te voegen. Dit getuige Juftinus in het derde hoofeftuk van zyn XLIIÏ. bpek, zeg- gende : Per ea adhuc tempora reges hajlas pro diadernate habebant, quas Graci fceptra dixere. Nam £ƒ ab origine rerum pro diis immortalibus veteres baftas coluerunt: 'oh cujus ïeligionis memoriam adhuc deorum Jïmulacris haf te adduntur; dat is: In die tyden (riaëmentlyk Vaöt Romulus) voerden de koningen in plaets van een' tulbant noch fpiejjèn,die de Grieken fchepters hebben genoemt. Want van den beginne der taerelt hebben de Ouden de fpieffen even als on' Jierfiyke Goden geë'ert: ter gedachtenijje van welken Godtsdienfl W noch beden fpiejjèn by de, beelden der Goden gevoegt worden. Men zie de aentekeiiingen der Geleerden óver die plaets. Zoo 'er een penning van Heliogabalus is, waerop de Vryheit eene knots in de hant heeft, zoo is my de uitlegging onbekent; en die 'er de Italiaenfche Schfyver van beeft, is ongegront: want wat Vryheit is het, die de Keizer of voor zich zelf of voor het volk door eigene kracht heeft verkreegen? Maer indien men de Vryheit hier in een algemeenen zin opvat, zoo behoeft men geen byzon- der geval te bepaelen, waerop dié penning ziet, en hét zal geiiöeg zyn te zeg* gen, dat de Keizers, zelfs de allerboosaardigfte dwingelanden, gewoon waereh de ailergeringfte gunft of toegeevenheit, die zy omtrent het volk gebruikten, of ook wilden fchyheh te gebruiken, aenftontsinet den trotfen naem van Vryheit, en andere verhevene tytels, te verfieren , die de fiaeffehe Raet dan met gedenk? Pppp 2 pen*
|
||||||
|
■ !
|
||||||
|
::
|
||||||
|
..
|
||||||
|
330 V R Y H E I T.
Dit penningverbeeltfel ziet op vryheit die door eige kracht en dap-
perheit verworven is. penningen vereeuwigde: waervan niemant onkundigh kan zyn, die flechts eenige
kennis van oude penningen heeft. En hiervandaan komt het, dat'er zoo yeele Keizers geweeft zyn, die penningen van de Vryheit hebben doen munten: welke om hunne menigvuldigheit niet wel zyn op te tellen. De Nederduitfche Leezer kan 'er eenigen vinden in öudaens Roomfche Mogentheit bl. 395. boewei de uitlegging van verfcheidene der zelve my niet voldoet. ANDERS.
E Ene Vrou5 die in haer rechte hant eenen hoet heeft, en
nevens welke een gebroken juk [A] op d'aerde leit, [ A ] Het juk betekent flaeverny: gelyk aen elk een bekent is.
VERSCHEIDE REGEERINGEN,
EENHOOFDIGE REGEERING, [MONARCHI]
Et beek dat hier, volgens zynen naem, flechts
eene Eenhoofdige Regeering zou dienen aen te duiden, zullen wy wat verder, dan het ons voor- quam, uitbreiden, en het zelve tot eene affchet- fing doen ftrekken eener Alleenheerfchinge over de ganfche werelt; zulx men gemaklyk en met weinigh veranderinge, naer dit, zal kunnen opmaken een beek enkel eener Eenhoof- dige Heerfchappye; te meer, omdat alles wat een Alleenbe- heerfcher der Werelt zou kunnen bezitten metterdaet, byna alle mindere Aileengebieders zich aenmatigen met hunne be- geerte en heer/chzuchtigheit. Verbeeld u dan hier te zien een jonge Vrousperfbonaedje, die hoogmoedigh en trots van we- zen , en gewapent is. Beneden haere wapenrufting ziet men ze eenen fcharlaken rok aenhebben, terwyl vlak voor haer borft eene roos van dierbaar en edel gefteente, met eenen dia- mant in 't midden, glinftert. In plaets eener kroone is haer hooft als met zonneftraelen omringt, en Ze heeft aen de bee- nen broozen, die kofflyk geborduurt, en met hoogwaerdigh juweelgefteente bezet zyn. Zoo zit ze op eenen wereltkloot, en heeft vier fchepters in de rechte hant, den voorften vinger der flinke zulkerwyze rechtuit fleekende, als of Ze geboodt. Hierby leeft men op eene letterrol Omnibus ünüs, Een over allen. Aen haer rechter zyde vertoont zich een leeu, 1 - • * die
|
||||
|
EENHOOFDIGE REGEERING. 337
die 'er byfler fel uitziet, mitsgaders eene flang van boven-
gemeene grootte. Ter flinke zyde leggen verfcheide gevan- genen , met gekroonde hoofden, en boeien aen de leden, op den gront. Aldaer beïchouwt men ook eenigh krygsgeweer, alsmede trompetten, trommels, vaendels, flanderts, en kroo- nen, eigen aen verfcheide ïbort van heerichappyen, wyders geit, ryk gefleente, goude ketens, en andere fchatten. Door Monarchi verftaet men de Oppergebïedvoering van een eeni-
gen perfoon: komende de benaeming van het Griekfche woort Mo- nos, dat, alleen; en van Archeê, 'r welk beerfchappy betekent. Zoo zegt UlifTes, in Homeers II. boek der Ilias [A]i Maer een Heer zy 'er'™emKming'
[A] V. 204. — w Ko'igavo?es-tóE'r? (beuntevf. Doch dit wordt aldaer niet gezecht
met opzicht tot de heerfchappy over de geheele werelt, of een gedeelte der zel- ve, maer over een heirleger, daer onwederfpreekelyk het opperbevel in handen van een Hooft alleen behoort te zyn, indien de zaeken wel zullen gaen. Gelyk ook de korte Uitleggingen over Homerus, die men doorgaens die van Didimus noemt, aentoonen, dat de Athenienfen dan ongelukkigh hebben geoorlogt, als zy het bevel over hunne legers overgaven aen veelen; maer gelukkigh, als zy hec toevertrouwden aen eenen: dat trouwens de ondervinding ook veele anderen, en zelfs ons eigen vaderlant geleert heeft. De gemelde Didimus egter ftelt in 't alge- meen de heerfchappy van eenen boven die van veelen, en brengt daertoe eene ge- lykeniffe by van het geene Hippokrates zecht (i) van onze lichaemen , naement- (i) De ]yk, dat de zelve, indien zy uit eene enkele hooftilof waeren, geen ongemak Natura zouden lyden, omdat 'er nietB zoude zyn, waervan zy, maer een zynde, het Homi- zelve zouden kunnen lyden. En dat zeggen beveftigt hy wederom met eene an- ^^c dere piaets uit den zelfden Schryver, naementlyk met deze: al dat veel is, is van " natuure twiftigh: want dingen die veele zyn, weerflaen malkanderen: waerdoor zy twift verwekken , uit welke verderf komt. En voorwaer het is ontegenzegge- lyk , dat de eenhoofdige regeering in haere natuur alle andere overtreft: gelyk be- lialven veele anderen ook aen toont Izokrates inzyne redenvoering gememt Nicocles: welke alhoewel voor een' koning, echter vrymoedigh genoeg,is gefchreeven, en wel opdat hy de zelve zoude doen tot zyn volk, zoo is 't evenwel zeker , dat de re- denen , welke de Schryver van zyne ftelling geeft, daerom niets van haere kracht verliezen. Maer al is het, dat de eenhoofdige regeering in haeren aert de befte is, zoo volgt daer nochtans niet uit, dat die te verkiezen zy boven andere: geenzins. Monarchy verandert te licht in Tiranny, overtreedende de Eenhoofdige Lantbeftier- ders de wetten en plichten, daer zy aen gebonden behoorden te zyn, welke indien zy zoo wilden onderhouden, als Izokrates in de bovengemelde redenvoering, als mede in die, welke genoemt wordt ad Nicoclem, voorfchryft; zoo was 'er zekerlyk geen gelukkiger volk, als dat door eene eenhoofdige regeering beftiert wierdt: het geene 'er nu zoo verre van daen is door de verbafteringe van tyden en zeden, dat 'er geen armer en ongelukkiger volk gevonden wordt, dan dat volftrekt onder een eenhoofdigh Regent ftaet. Onkunde, trotsheit, welluft en heerfchzucht, hebben het hart der meeften ten eenenmael ingenomen, en deze zyn de baermoeder van ongerechtigheit, en die weer van alle elenden. Wat koning is 'er,, die nu niet zecht met Vondels Agamemnon ( 2 ) ? (2) fn De Forfien, volm dronken, Palam.
Hantvejlen nu en dan de vrye Jieden Jchonken. p. 49.
Hy neemt ze, die ze gaf den volke in eigendom:
't Is Heerengift: een Heer die eifcht ze wederom.
Indien ze ons dicnfligh zyn, ivy willen dat zefpreeken,
Maer zisygen, zoo ze on,s 't hooft met tegenjtribben breeken.
III. Deel. ' Qqqq Eo |
||||
|
335 EENHOOFDIGE REGEERING.
Zy wort jong vertoont, omdat Ariftoteles [B] den jongelingen
zege eigen te zyn, eerzuchtigh en hoogmoedigh te wezen, en over anderen te willen heerfchen. En dezen gemoetstogt befchryft Hugo dus [C]: 1)e hovaerdy is een,zondige zelfverheffing, welke, haeren minder verachtende ^ over haeren meerder* en die met haer gelyk ftaen, gezagh begeert. Het hooghartigh en verwaent gelaet verheelt den ongeregelden trek
naer hoogheit, waermede hovaerdige en trotfe gemoederen doorgaens behebt en vervult zyn. Z'is gewapent, 't geen aentoont, dat ze fchrik en vrees veroor-
zaektj en ook, dat ze gereet is, om haere wederfprekers of tegen- ftrevers genade te leren zingen. De roode kleur des roks, beneden het harnas, verheelt den hoog-
moet f DJ, die de ftoutheit om iet, met een onverfchrokken harte, te waegen en te beitaen, in zulken, die boven anderen willen uitite- ken, doet aengroeien. Eene roos van kleinoodjen, met eenen diamant in 't midden, wort
der beelteniffe voor de borft gevoegt, omdat, gelyk dezen fteen eene onkneusbaere hartheit en onverwinnelyke kracht, wederitaende vyl, beitel, en zelf 't gewelt des viers, wort toegefchreven; alzoo ook een AUeenheerfchend Vorit, met een onoverwinlyke hardnekkig- heid wederfraet aen alles wat zich tegens hem durft verzetten. Zy heeft om haer hooft geene kroon, maer Üraelen, overeenkom-
en (i)Iö En wie van hen keurt het zeggen van Julius Cezar uit Euripides (r), aengehaelc
Phcenif. by Cicero (2) en Suetonius (3), niet voor goet? y- /i.7- Nam fi violandum eft jus, regnandi gratia g& £ Violandum efl.
III. o ^at *s> zo° mn '* rec^ mac^ fibenfen* ma^] m*n 't doen om te heerfchen. Gelyk nu
21. eene eenhoofdige heerfchappy is af te keuren, omdat eene macht, in de handen (3) In van een man alleen zynde, te licht ontaerdt, gelyk wy gezecht hebben, in eene CxC dwinglandy: alzoo kan men mede niet goet keurende Demokraty of Folksregeering, c- 3°' omdat dan het gezagh, in handen van al te veele menfehen zynde, zeer licht ver- warring baert, en wordt eene Ochlokraty, dat is, een beftier, het geen in de macht van het geringe volk alleen geraekt. Men zie Éuftathius over de Ilias van Home- rus/wig. 202. De Arifiokraty, of regeering van de aenzienlykfte des volks, zoude de befte zyn, zoo de zelve niet te licht veranderde in eene Oligarchy, dat is, zoo eene zoort van regeeringe, daer eenige weinigen der machtigden te famenfpan- nende, met uitfluiting van hunne mederegenten alles beftieren na hun' zin en wel- gevallen ; het geen niets anders tot zyn oogmerk heeft dan heerfchzucht en eigen- baet, en gevolglyk tot verderf (trekt van den gemeenen ftaet. Daar blyft dan noch overigh, dat wy die regeering neemen voor de befte, die gemengt is uit eene Ariftokraty en Demokraty, zynde het laetfte dezer Regeeringsbeelden in order, en door onzen Schryver Republyk genoemt, hoewel wy gewoon zyn door dien naem te verftaen alle regeeringen, die door_geen een hooft alleen beftierc worden. Hier beletten de Aenzienlyke doorgaens, dat 'er geene Ochlokraty komt, endeBurgery, dat het geene Oligarchy wordt: hoewel ook deze Regeering niet vry is van gebreken: maer die is de befte, die de minfte heeft. [B] Rhetor. Lib. II. c. 12. Zie ook de beelden Jeugt en Jongelingfchap bl.
213. en 214. van dit Deel. De jongheit verbeeldt ook ftoutmoedigheit, volgens 't geen gezecht is II. D. bl. 648. en die komt de Alleenheerfchers wel te ftaede: gelyk als volgt. [CJ De Anima Lib. I. Superbia ejl elatiovitiofa, quee inferiorem defpiciens, fuperk'
ribiis Ö' paribus fatagit dominari. [D] Omdat de'roode kleur eene Vorftelyke en Koninglyke dracht geweeft is. |
||||
|
EENHOOFDIGE REGEERING. 339
fligh met die der zonne* het welk aenduit, dat, gelyk 'ef maer een
eenige zon is; alzoo ook iemant, die zich laet voorftaen boven ande- ren te zyn, zal trachten (met zich zoo ontzaglyk te maken, dat men hem naeulyks met het gezigt, ik laet ftaen, in perfoon, durft nade- ren) de eeniglte en alleen te wezen. Uit de Gedenkfchriften van Serinus verhaelt Stobéus, in zyn XLV. Reden* dat zeker man uit Lydié, by Krezus komende, tot hem zeide [É], Indien 'er twéé zonnen aen den hemel waren, zoo zou 'er gevaer zyn dat de werelt in brant ging. Aldus nemen de Lj'diets wel eenen Koning dén, maer twee tejfens kunnen ze niet verdragen. En zoo laten we met overleg de beeltenis op een' naergebootften wereltbol zitten, als iemantj die al- i ken, en boven alle anderen verheven is. . ( : - i üö • Wy doen haer broozen [Fj aen, omdat Helden, Vörlfëfl, WÏ
Heeren, de zelve plagten te dragen: en om te meer hoogheit en aeni zien te vertoonen, zyn ze met goudt en puikgefteente verfiert en bezet. " _ i„„„in.^,,.- ,, '.;.,..................„...'. In haer rechte harut houdt ze vier fchepters; 't geen de alleenbe-
heerfching der vier wereltdeelen [G] beduit. Het wyzen met den voorften vinger der flinke hant op een gebie-
dende manier, en het geichrift Omnibus unus, zyn klaere tekens van itantshoogheit en gezaghebbing. Eenen leeu, zeer wreet vangedaente, eneene flang, heel onmae-
tigh van grootte, ziet men aen 's beelts rechter zydej in opvolging van 't geene Piërius, in zyn XV. boek [H] zegt, naementlyk, dat flan-
[E] Wanneer Crezus zyn' broeder aennam tot medegenoot van 'tryk, zoo
dat de Lidiè'rs nu twe koningen zouden hebben in plaets van een'. Niet veel hiervan verfchilt het antwoort, dat Alexander, die gaern Monarch van de geheele werelt zoude geweeft zyn, gaf (i) aen den koning Darius, wanneer de zelve (i)Piuc, hem, om de vrede te verkrygen, tien duizent talenten gelts, en de helft der in Apo- jaerlykfche inkoinften van Aziè'n aenboodt, naementlyk, dat nochte bet aertryk twe phth. zonnen, nochteJziën twe koningen konde verdroegen. En hiermede komt ook overeen het R-eë- & geen Afinius Gallus by Tacitus ( 2 ) zecht: Unum effè Reipublica corpus atque unius Lmper. anima regendum, dat is, dat bet lichaem van het genieene bejl maer een was, en ook door Pj/a0, dengeeji vaneenen moeji geregeert worden. Als een beek van een' Monarch ftellen nal.Lib" fommigen een'jongen Arent, omdat de Sehryvers, die van de natuur der Dieren 1. c. ia* handelen, getuigen C3), dat de Arenden van twe of drie jongen, die zy uit- /,)p];., broeien, 'er maer een' behouden, en de anderen uit het neft verjaégen: even als nius de koningen gewoon zyn de erfeniflè des Ryks aen eenen Zoon alleen over te Lib. X, geeven met voorbygaen van de overigen. Zie Piê'rius Hierogl. Lib. XIX. cap. 10. c. 3. en Caufinus Symb. Mgypt. Sap. p. 402. E F] Zie I. D. bl, 11. 12. en 13.
G] Zoo eene heerfchappy is 'er nooit geweeft, ert zal 'er ook nooit komen, zynde de uitgeftrektheit van zoo een ryk niet bevatbaer voor de beheering van een menfch. [H] In 't vyfde hooftftuk. Ops is de zelfde als Cibele, de Godinne van de
aerde. De Leeuw is de koning der viervoetige dieren, en betekent in de Bëel. denfpraek een' Heerfcher en Koning, wordende door de bygelovige outheit in de voorbeduidingen gehouden voor een voorteken van koninglyke heerfchappy. Zie den zelfden Piè'rius in 't 6. en 18. hooftftuk des eerften Boeks. De beeldenfpraek van de Slang voor een machtighKoning of Vorft is Egiptifch, en by ons reets ver- handelt II. D. bl. 3. Deze twe dieren dan dus by het beelt van Ops geplaetft be- tekenden , dat die Godinne de heerfchappy over het ganfche aertryk voerde. Dfe Leeuwen, voor den wagen van Ops of Cibele gefpannen, hebben wy in eene andere betekenifle gezien I. D. bl. 426. Qqqq 2
|
||||
|
340 EENHOOFDIGE REGEERING.
{langen, met leeuwen vergezelt, hqedanigh ze ook der beeltenifle van
de godinne Ops plagten toegevoegt te worden, eene heerfchappy over, of beheerfching van, de geheele werelt beduiden. Aen den flinker kant leggen, als tot zegetekens, geboeide Konin-
gen, te kennen aen de kroonen, met al hunnen tot buit gemaekten rykdom,ter aerde, alsook andere grootvoritlyke hooftpronk, gebruik- lyk aen verfcheiden flach van heerfchappyen; ter uitbeeldinge van de overwinningen eens Alleengebieders, onder wiens alomuitgeftrekt ge- zagh de geheele werelt nederbukt [I]. |
||||||||
|
(i)Lib. [I] Op zulk eenen paft het fpreekwoort der Grieken by Piërius (i ), gehaelt
t rvf' U" ^ra^mus ( 2 ): ^ene flanë zal ëeen draek worden, ten zy dat zy eerji eene Jlang opge-
(2j(_nil. geetm fagff. het wefe wjj zeggen} ^at niemant een groot Koning en Heer worde Cent 3. van vee^e 'anc^en > °f nY moec eerft ^e ryken van andere Koningen, en bezittingen
Ad.ó'i.' van andere Heeren, even als opflokken en inzweigen. |
||||||||
|
LANTBESTIER ONDER 'T GEZAGH DER
VOORNAEMSTEN EN AENZIENLYKSTEN,
{ARISTOCRATIE
E Ene Vrou, op 't befte haers levens, en in een heerlyk
en eerwaerdigh gewaet. Zy zit met groote majefteit in een' prachtigen en koftlyken zetel, en voert een goude kroon op haar hooft. In haer rechte hant houdt ze een bos van by- eengebonde roeden, met eenen lauwerkrans: in de flinke eenen helm. Voorts ziet men ter rechter zyde des beelts een bek- ken en eene beurs leggen, die beide vol geit, edel gefteente, goude ketens, en andere geachtte dingen zyn, en aen den flinker kant legt eene byl. Met
|
||||||||
|
ARISTOCRATI. 341
Met het Griekfche woort Ariflocrati [ A ] benoemt men eene foort
van Lantregeering, toevertrouwt aen de zorg der Aenzienlykite en Meeltgeachte Mannen 5 voerende de zelve het bewint van zaeken met een gelyke orde van wetten, zoo omtrent de leefmanieren.als aen- gaende de klederdragt; en aen iedereen met alfinsëffen gewigt den lalt en lult, de onkoiten en 't voordeel, opleggende en' toewegende$ en altyt het gemeene nut, de geduurige eendragt, en den bloeienden aenwas hunnes Staets of Vrygebiets beoogende en behartigende [B], De beeltenis vertoont het belle des leeftyts, omdat die oudde de
waere volmaektheit medebrengende, men alsdan met oordeel kan befluiten en ter uitvoeringe brengen, het geene de Beftiering des ge- meenen Staets verëifcht [C]. De hoedaenigheit haerer kledinge, en haer met luilter en majefteit
in zoo ryk en voortreflyk eenen zetel zitten, verbeelden de aenzien- lykheit van hooge ftantsperfoonen, waerom ook het beek een goude kroon [D] opheeft. De famengebonde roedebos wylt aen, dat de Regeerders met mal-
kanderen vereenigc en eendragtigh [ E ] bly ven moeten,tot hanthaving en bevordering van 't gemeene Itaetheil. Dus zegt Euripides, T)e inlantfcbe oorlogen ontfiaen gemeenljk uit der Burgeren tweedragtigheit. En deze woorden van Salulhus (i) zyn bekent, Concordia resparva r^ Bet. crefcunt, difcordia maxima dilabtmtur, dat is, T>oor eendragt groeit Jug c- een kleine magt aen, doch de allergrootfte vervalt door tweedragt. Watxo' fafl, zegt Cicero [F], in eenen zyner Brieven aen Attikus, een eer- lyk en vreedzaem man en vroom burger beter, dan dat hy zich buiten de bur^erlyke tiveedragt houde. De lauwerkrans wort hier ten toon gehouden, ter aenduiding van
de belooninge [G], te doen aen de geenen, die den Gemeenen Staet met dieniten verplichtten: gelyk integendeel de byl, ter zyde des beelts te zien, de llraf [H] der boozen te verftaen geeft. Dezen aengaende plagt Solon te zeggen [I], *Dat het Gemeenekejl in Jlaet wiert
£A] Zie onze Aenmerking A. over 't voorige beelt. Het Griekfche woort
is iamengeftelt uit «pw [ariftoi~] dat is, beftey aenzienlykfte, en jcj>«t£ïv [katein] dat gebieden of heerfchen betekent. [B] Alle de dingen, die hy hier meldt als het oogmerk en de plicht van de
Jrtftokraty, zyn ook die van de Monarcby en Demokraiy: doch dit onderfcheit is 'er alleen in, dat in de Monarcby veel lichter van dat oogmerk en dien plicht wordt afgeweeken, als in de twe andere foorten van regeering. [ C ] Ook dit heeft plaets zoo wel in andere regeeringen als in de Arifiokraty.
[D] De kroon is een koninglyk fieraet, en daerom niet goet te keuren in
eene afbeelding van eene Ariflokratifche regeering: van welke Regenten nooit iemant eene kroon gedraegen heeft. [E] Een alleen kan met zich zelven niet oneenigh zyn, en daerom komt dit
niet zeer te pas in eene Eenhoofdige Regeering, maer buiten die in alle andere. Ten aenzien van den bos roeden, zie beneden het beelt Burgerlyke Eendracht. [F] Of liever Julius Cezar in een' brief, door Cicero als eene bylaege gevoegt
by den achtften brief van zyn tiende boek aen Attikus: Quid viro bono &r quieto, £? bono civi magis convenit:, quam abejjè a chilibus controverfiis ? [G] Voornaementlyk van dappere oorlogsdaeden en overwinning. Zie onzen
Bladtwyzer op 't woort Laurier. [H] Zie II. D. bl. 479. met de Aenmerkingen.
[I] Volgens het getuigenis van Cicero in zynen 15. brief aen Brutus: iï(So-
III Deel Rrrr ion) |
|||||
|
\
|
|||||
|
M2 AïUSTOCRATJ.
wiert gehouden door twee dingen, 1?qoü en Straf. En Cicero fpreekt,
in ^yn Hl. boek Van de iNlatuur der Goden, eveneens, zeggende [K], Noch buis, noch Gemeente ftantbt e ft dmv? i ten&y vroome daden beloont, en quade geflraft worden. De helm,, m Vbeelts flinke Jiant, en voorts het bekken en de bui-
del, welke twee lelie men niet geit en andere fchatten gevult ziet, beduiden, dat een Gemeenebeft niet wel zpnder wapenen [L] en betaelmiddelen is te bewaren: maer dat daertoe fomtyts noodwendigh geit [M] gefpilt engoet gegeven moet worden: welke dingen de be- houdenis der vryheit wel dubbel waerdigh is. Ion ) rempublkam duabus rebus contineri dixit, pramio & pma. Maer ook dit is gemeen
aen alle Staeten, en niet eigen aen de Ariflokraty in 't byzonder. [KI Cap. 35. Nee domus, nee refpubliea rat'wne quadam & difcipüna defignata videa-
tur, fi in ea nee refte faclis preemia exjient ulla, nee fupplicia peccatis. [L] De helm is een wapen van befcherming, en niet van beleediging. Alle
regeeringsvormen nu, behalven de eenhoofdige, is het ten hoogflen dienftigh ver- weerender <wyze te oorlogen, en niet anderen eerft aen :te vallen: en daertoe zou- de ik hier den helm toepaflelyk niaeken: gelyk de Schryver een weinigh verder dqet in 't beelt Republyk. [M] Geit is de zenuwe deS oprlogs, is het al van outs af bekende fpreek-
woort,' en zonder het zelve kan in geene zaek iets van belang, maer allerminil in den oorlogh, worden uitgevoert. Men zie Gïlberti Cognati Adagia, Cent. VLn.^o'j. BESTIERING PES LANTS ONDER 'T GEZAGH
DES GAMSCHEN VOLKS .[DEMQCRATL] AL weder eene Vrpu in 't befte haers Jeeftyts. Deze
■heeft een kleet aen, dat een' middelbaeren flaet ver- ftöont, en .qp k 'hooft eenen krans, dooirmalkander gevlochten van *wynranken en ölmtakken. Zy ftaet; houdende in de rechte hant eenen granaetappel, en met de flinke een' bondel flangen. Beneden ziet men zakken met koorn fben, en ook een .deel graengewasop jd'aer<de leggen. Door Memoerati,[A^ verftonden de Grieken een flaeh van Lant-
■beftier, dat geitelt ,was in hajriden >v#n de ga^fc^e menigte des Volks, uitmakende evenalseeneRaetsvergadering, waerin elk gemeen bur- ger recht had te verichynen, doch geene edelen [Bj; en in welke by-
[ A] Het woort is famengeftelt uit êfi}i*s [deêmos~] dat volk, en ^*Un [kratern]
dat gebieden berekent. [B] Waerom doch niet? Hebben dan de Edelen en aenzienlyken minder recht,
dan de geringfte burger? Op wat reden fleunt dat? of met wat mogelykheit heeft dat kunnen worden ingevoert? daer doch de Edelen ten minflen altyt zoo veel vermogen hebben,, dat ze kunnen te weeg brengen, dat zy gelyk gerekent wor- denmet anderen. Én %oo is het ook geftelt geweeft in de Demokratifche Re- .geeringen van Griekenlant. De Edelen waeren niet uiigeflooten, doch der zelver ftem goldt eigentlyk niet een hair meer als die van den allerminften burger, behal- ven echter, dat de Grooten dien invloet hadden op de Kleinen, gelyk het altye gaet, dat de laetften zich doorgaens fchikte.n na den raet en 't voorbeelt van de cerften, uitgezondert in zulke dingen, die baerblykelyk tot nadeel van hen welven sou-
|
||||
|
DEMOCRATI.
|
|||||||
|
343
|
|||||||
|
byeenkomit men alle wetten, inzettingen, en keuren maekte, en een
belluit nam op de in overweging komende Staetzaeken; ftemmende ieder [C] naer zynen rang en waerdigheit. Op 't befte haers levens [D] wort ze gemaelt, omdat in die jaeren
alles met meer oordeel gedaen wort, dan wel in andere. Zy is bekranfl: met doormalkander gevlochten loof der gezeide
houtgewaflen, omdat, gelyk zich de wyngaerden en olmboomen on- derling vereenigep; zich alzoo ook famenvoegt en vereenigt de hoe- danigheit [E] en 't wezen van zulk een zich regeerend Volk. Het middelbaere kleet verbeelt den ftaet der gejneene f F] burge-
ren , die, te fmal met goederen verzien, den eergierigen trek, wel- ken ze in hun gevoelen, om den geenen, wier ftaet vry hooger is, gelyk te zyn, niet kunnen toonen, overeenkomende met het gezagh, dat hun gegeven is. En daerom laten wy de beeltenis ook itaen, en niet zitten. _ Zy heeft in de rechte hant eenen granaetappel, vermits Piërius [G]
dien een beelt zegt te zyn van eene Volksvergadering: regeerende en geregeert wordende volgens, of in overeenkomlt van, haer' iaegen itaet. Zoo
zouden geftrekt hebben, Waeren de Edelen uitgeflooten, 200 was het eene
Ochkkraty, en niet eene Demokraty, volgens den inhout van onze Aanmerking A. over 't beek Eenhoofdige Regeering. [C] Dit beveiligt zeer, het geen ik zoo even van het ftemmen der Edelen ge-
zecht heb. [D] Zie Aenmerking C. over't voorige. beek.
[E] Ik verftae niet, wat dit zeggen wii,ten minflen in een' gezonden zin. Zoo
ik 't na myn begrip mocht uitleggen, zou ik zeggen, dat, indien't in eene Demokra- tifche regeering wel zal gaen, de raet en 'toverlegh der Edelen, te vergelyken by een' vruchtbaeren wynftok, in der zelyer uitvoering moeten onderfteunt worden door de kragt en fterkte der onedelen, te vergelyken by een' olmboom , die, alhoe- wel hy zelf geene vruchten geeft, echter van,nut is, omdat hy den wynftok,belae- den met edele vruchren, ophoudende en draegende, rnaekt, dat dezelve tot de behoorlyke rypheit komen, en dus van een nuttigh gebruik zyn. [F] Ja ook der Edelen: want of fchoon die rykelyker zyn voorzien van tyde-
lyke middelen als de gemeene burgers, zoo munt doch niemant in eene Demokraty onmaetigh boven zyne medeburgeren uit in pracht van kleederen; immers in ver- gelyking van eene Ariftokraty, en vooral van eene Monarcby. [ G J Die quaeJyk verftaen is: behalven dat het niet genoeg zoude zyn, dat de
granaetappel eene Voïksvergaderingbetekende enkel, dewyl het zoo eene moet zyn, die den gemeenen ftaet regeert en beftiert: en waér is die betekenis van regeeren en beftieren in den Granaetappel? Maer laet ons Piërius zelf hooren. Dat was een voornaém zinnebeelt, zecht hy (1), van dezen appel, dat hy verfcheidene volkeren en (i^Hie- natien, in een genootfchap vergadert,. betekende. Dat is om,die reden gefchiedt, dat des zelfs rogl. L„ korreltjes, door eenefoort van zakjes tot een zeker getal van de andere qfgezondert zynde, even LIV". c. ah zekere grensfcheidingen van Lantfchappen fchynen tevertoonen, en of byzondere genoot- 2f' fchappen van menfchen, of liever volkeren van malkanderen te pnderfcheiden. Want Be ver- fcheidene huisjes, door haere vliesjes met der zelver korreltjes van malkanderen afgefchooten, be- duiden insgelyks verfcheidene valkeren,. elk door zyne byzondere' grenfen bepaclt. Dat is het geene Piërius daer ter plaets van den granaetappel zecht: het welk hoe verre ver- fchilt van dat geene, dat 'er hier van. wordt'bygebracht, en quaefyk toegepaft, is klaer van elk te zien. De zelfde granaetappel,' met een klokje of fchelletje daerby gevoegt, is volgens den zelfden Piërius (i) een beek van de eenigheit der Kerke, (2.)Ibid. "uit verfcheidene volkeren tot het zelfde geluit, dat is, tot de zelfde geboden Godts, caP- *8. te famen komende. Doch dit de plaets niet ,zynde, om dat breeder uit te haelen, is het genoeg, dat wy.de zaek even als met den vinger hebben aengeweezen. Rrrr 2
|
|||||||
|
DEMOCRATI.
|
|||||||
|
344
|
|||||||
|
Zoo verheelt ook de flangebondel de Samenkomft en Lantbeltie-
ring des Hechten Volks, dat, de waere eer niet beoogende, om zoo te zeggen, gclyk eene flang langs d'aerde kruipt; zich tot geene zae- ken van gewigt wetende te verheffen. Hy beduit ook, dat het Hechte volk, van natuure overhelt tot het erglte, en altyt den onwegh uit wil; naer de tael van Petrarcha [H] en Virgilius [I]. De akkervruchten, by 't beelt gevoegt op de wyze als gezegt is,
vertoonen den gereeden voorraedt, dien een dusverëenigt Volk ge- woon is, ten gemeenen nutte van allen, te bezorgen fIvT: alsook, dat het laege volk doorgaens meer den overvloet van feefmiddelen, dan ftaet en glori bemint. ' . [H] In dialogis: Natura vulgus tendit adpejora, dat is, kt gemeene volk helt uit de
natuur na 'tjlimjïe. [I] iEn. Lib. L v. 153. Scevitque' animis ignobile vulgus, dat is, en de harten des
gemeenen volks zyn aen 't -woeden. Doch Virgilius ipreekt daer van een' oproer: en wat komt dat hier te pas ? . * [K] Dat i-s wederom aen alle regeeringen gemeen, en niet aen die des Volks
in 't byzonder eigen : hoewel het waer is, dat die bezorging in de eene foort van regeering wel wat meer behartigt wordt dan in de andere. REGEERING DES LANTS ONDER 'T GE-
. ZAGH TEFFENS VAN HOOGE OVERHEIT ; , EN BURGERYE [REPUBLTCQ,^ E Ene Vrou, van gedaente gelyk men gemeenlyk Minerva
af beelt.. Zy heeft in de rechte hant eenen olyftak, en aen den flinker arm, een' fchik, mitsgaders eene fpiets in die hant, en eenen helm op 't hooft. Door Republjcq verftaen wy zoo eene Lantbeftiering, die ten deele
'aen de Hooge üverhek, en ten deele aen de Burgery [A J is in handen gegeven. . Dat haere geftalte naer die van Minerva gelykt, leeraert, dat de
wysheit het begin is eener goede Regeeringe. De helm [B] wyit aen, dat eene Republycq moet bezorgt en ver-
zekert zyn tegens gewelt van buiten. De olyftak en fpiets geven te kennen, dat eener Republique vrede
en oorlogh [C] noodigh zyn: d'óorlogh, omdat hy ervaerenis, magt, 't •..,"'•/-" , en
[A] Derhalven is Republyk hier eene Regeering, gemengt uit eene Jriflobaty
en Dcttiokraty. Anders is men gewoon door Republyk te verftaen alle StaetsbefHer, dat niet eenhoofdigh is., EB] Zie het twede beêlt hiervoor Aenm. K.
Cj Den oorlogh heeft ze zekerlyk noodigh, als haer gewelt wordt aengedaen door anderen: en dat is met allerleie ftaetsbeftiering het zelfde. Doch dat hec buiten dit altyt het belang is van eene Republyk den oorlogh tefchuwen, ftaec genoeg by alle Staetkundigen vaft: echter zoo, dat men eene behoorlyke krygs- , macht op de been houde, de zelve in den wapenhandel geduuriglyk oeffene, en van bequaeme Bevelhebbers voorzie, en in tyt van noot goede en welbeproefde Krygs- overftens inzynen dienft qverneeme. Want op een' Veltheer komt het alles aen: (1) Lib. en waerachtigh is het zeggen van Fiorus (1): Tanti ejje exercitum,quanti imperatorem, II.c. 18. vere proditum efi, dat is, menfchryfd na waerheit, dat het leger net zoo veel imerdigh is, §• n- als de Veltheer. ■ ■ |
|||||||
|
REP'UBLYCQ. W
en dapperheit aenbrehgtt en de vrede, omdat hy ruft verleent, doof
middel van welke men kennis en wysheit in 't regeeren bekomt. W> ders heeft ze den olyftak niet in de flinke, maer in de rechte hant, omdat de vrede veel waerdiger is dan d'oorlogh, alsnaer weiken men door den oorlogh tragt, en die een groot deel des algemeenen voor* fpoets en geluks uitmaakt. VERSCHEIDE GERUCHTEN
EN NAEMEN.
|
||||||
|
GERUCHT. MAER E,
En maelt hiervoor eerie Vrou, met een' dunner!
[A] fluier, overdwars omgeflagen, en tot het midden der beenen opgeraept, alsof ze gezwirït ioopen wilde. Aen de fchouders heeft ze twee groote wieken, en over of aen al haer lyf vederen, oogen, monden, en ooren. In haer rechte hant ziet men eene trom- pet- Vir-
f_ A] Dikke kleedereri beletten de fnelheit door haere zwaertei én dus voegt de
dunne fluier aen het gerucht, dat fnel voortloopt. Tot de {zelfde fnelheit behoo- ren ook de wieken, en de vederen aen het Jyf van dit beek, opdat het een vogel, of in fnelheit aen de natuur van een' vogel fchyne gëlyk te zyn. De oogen, ooren, en monden verbeelden den aert van menfchen, die , geneegen geruchten te ver- fpreiden, gewoon zyn eerft alles te befpieden eri te beluifteren, en vervolgens, te vertellen en overal te verbreiden,en even als uit te bazuinen.' vfaertoe aen dêie Vrouw de trompet als een bequaem werktuig gegeevert is. III. Deel. Ssss
|
||||||
|
343 GERUCHT.
v Virgilius faefchryft dit onderwerp, in zyn IV. boek van Encas, nae*
Vondels vertaeling, op deze wys [B]: *&e Jhelfie pheg van al wat iemant plaeg kan noemen y
*2)e vlugge Eaem looft door gan/ch Libië' alré,
En al de groot e Jieén. Zy leeft, als ze ergens më
Magh ommeloopen, en zy groeit in 't ommeloopen.
In V eerjie komt ze, uit vrees, bekrompen aengekropen:
*Dan neemt ze plotfeling de lucht in met haer vlerk.
Zy ftapt op d'aerde, en bergt haer hooft in driftigh zwerk.
Men zegt, dat d'aerde, die haer moeder is, bezeten
Van wraeke, omdat de Go on de reuzen nederfmeten,
Uit gramfchap, haer, de jong ft e enflimfte van, dien aert,
Na reus Enceladus en Ceüs, heeft gebaert,
Hun aller zufter, ras te Voet, enfnel in 't vliegen;
Een vreeflyk groot gedrogt, het welk \_ikfchyn te liegen,^
Zoo menigh wakker oog, zoo vee Ie tongen heeft,
Zoo menigh open oor, als pennen, daer "t op zweeft,
En pluimen aen zyn lyf Het komt by nacht gevlogen,
Enjhorren tuffchen aerde, en lucht, en 's hemels boogen.
Geen vaek befchiet zyn oog. 't Zit daegljx doorgaens heen
Op tin of torentrans, verbaeft de groote fteên-,
Zoo wel van logentael als van de waerheit zwanger. >
[B] V. 173. Extemplo Libyge magnas it Fama per urbes,
Famamalum, &c. Wat Virgilius met elke verbeelding zeggen wil, hebbende Uitleggers van dien. Dichter ten overvloede aengetoont. Voor 't overige gelyk de vindingen van Vir- gilius geeftryk zyn in 't befchryven van de Faem, alzoo zyn die van Ovidius niet min geeftryk in't befchryven van het Hof der Faem met des zelfs toebehooren. De plaets is Met. Lib. XII. v. 39. Orbe heus medio eft £?c. en in de vertaeling van Vondel op bl. 364. Een plaets legt tuffeben zee enz: daer ze kan nagezien worden, zynde te wytloopigh om hier in te voegen. EEN GOET GERUCHT OF GOEDE NAEM.
WEder eene Vroti mét eene trompet in derechte hant. In
de flinke heeft ze eenen olyftak, en om den hals een güutfë keten, daer een hart aen hangt. Voorts heeft 2e witte fchoüdervIéügeJs. .>j De trompet verheelt den algemeenen roep [A] zich verfpreidende
door de ooren der menfehen. De olyftak beduit een' goeden naem, en d'oprechtheit eenes mans
[B], die wegens treflyke daden doorluchtigh is: want beide d'olyf '■'/",■' ,.• • •''■■•" •-,.--* en
[A] ®ël. D. U. it. jtenrïi. C. en'fal. 349. Aenm. Ccc. en II. D. bl. 314.
Aenm. A. PJZiel. D; bl. sg. Aenm. D. Naementlyk gelyk de Olyf altyt groen is
(zie LD: bF. 57.), en des zélfs hout nooit vergaet door ouderdom (zie I. D. bFv s^.') alzoo blyft de goede naem van een deugtzaem en vroom man altyt frifch en leevendigh, en vergae"t door langheit van tyt nimmermeer. Wat de eerfte plaets
|
||||
|
OOET GERUCHT. ^
de EM^^^tË»*»** «« ^ede. Zoo zegt
's Beelts witte wieken verbeelnVn ^Q „„• /":lulcn- .
een goet gerucht. verbeeIden de zuiverheit en gezwintheit van £s een' Se^^^^F ' ï f SPin de ^ * ™
werkingen en gevolgen, ietoSlf' °P Zyn "5 * Senomen> ™ de u£ gaende'de cweSe p4s moet^££*itTin^«S?1,^-! -en aen' aldaer op eene zinnebeeldifche wviTtofZ^ 11 / , °¥^ow niets «, dat worden: het geen men ten JdaeXn SSfS^SEÏ1 betrfkke^ Êemaekt
befte Godcgellerden daerover hebben «ËSS* *" ** nazien> «™ dé eenen krans van dezen boom aen hunnen oZeS'rJfu J Zeëëen, dat zy LUL
doqr des zelfs altytduurende groenhekte wSËmS 5°dt,hebben Steeven, om c ,fc Godtheit; door de vettigheit den^SïfïlP ^uurende J^chc der CO De die de Godtheit bezit ; en <£or ?£&# Van ^^de gaeven, #"«. ren, die van Godt, als den iZQ nutügheic, de veelerhandtgoede- Deor* menfchelyk geflacht^r^ oSp het0'* is, zoo 'tfchynt, van onzen IWiteiffeB&dRiK.^Sfeï^*» doch
der verwart handelt, gelyk ook in 't vollend? 7nn 11 dle ft dlt beelt Wo"- zullen aentoonen. volgende, zoo als wy over 't zelve terftont J£L "ÏÏ'eiL ÏLtT ïk^tiïv^Z ff MS **"* *** *■■
des zelfs goedTn naem, maer de wooS~ £tS^~*^? **** EEN aüAET GERUCHT OF «yjADE NAEM,
E Ene Vrou, wiens kleet bemaelt is met eenige zwarte ee-
lykemffen van fcinderkens. Zy heeft zwarte^lS aen den rug en eene trompet in de eene hant, L overln komfte van het geen 'er Klaudianus [A] van ^JK ;: boek
[A] Het is ten eenemael verdrietig zon fl-Mnnr.vi, *
de onverftandige misvattingen van oSSfi*»^ ^rftelen mee niet meenen te moeten opmaeken, dat deze befbhrvv L 1f U,Jt Zyne WOOrden i»sss 2 «rikt
|
||||
|
348 Q U A'E T GERUCHT,
CO v. boek van den Getifchen OorJogh (i): Famaque nigrantes füc-
201' cintla pavoribus aks. Dóór
malkandereh vermengt > beduidende dat woort eerflelyk een gerucht i eene maere,
die de eene of andere tyding of gebeurteniffe onder het volk verfpreidt, en daer (2) Gy- de Heidenen eene Godin van gemaekt hebben (2); en ten tweden een' naem, dien raldus iemfcnt by de menfchen heeft, en welken hem of tot lof of tot fchande flrekkende Syntag. wy^een' goeden of een' quaeden naem gewoon zyn te noemen. Nu blykt het genoeg, ol°ao ^at ^e I£anaen dit in 't voorige beelt in dien laetflen zin begreepen heeft. Maer '°' Klaudianus gebruikt het in de eerflgemelde betekenifTe voor Faem of Maere s en wel die eene quaede tyding van oorlogh en verwoefling aenbrengt, en in die be- trekking zecht Klaudianus van haer: Famaque nigrantes fuccincla-pavoribus alas,év.t is, de Faem, wiens zwarte vleugelen omringt zyn met verfchrikïdngen, geevende de Dich- ter de fnelheit te kennen, waermede die quaede tyding voortvloog: want dat de zwarte kleur een teken is van droef heit, ongeluk, en elende, en ook gehouden wierdt voor een voorbeduitfel van quaet, is reets op verfcheide plaetfen aenge- toont, te vinden in onzen bladtwyzer. Doch de verwondering, die de Leezer al dikwyls over de misflagen van onzen Schryver moet opgevat hebben, zal niet verminderen, als wy hem zullen hebben doen zien , wat van dit beelt zy. By (3)De Vincentiiis Chartarius (3) ziet men deFaem in eene prent verbeeldt als eene Vrouw Imagin. meteene trompet, die haer doorgaens wordt gegee ven, en met tongen, ooren Deor. en oogen over de beenen en armen, en onder de vleugels, volgens de befchry- p. 264. vjng van Virgilius, in het twede beelt hiervoor bygebrachr. Deze ooren, en tongen nu in eene houteplaet niet al te net gefneeden heeft onze Schryver (eene domheit die alle verwondering te hoven gaet) aengezien voor kinderbeeltjes, en de zelve geplaetft op het kleet der Vrouw: en omdat Chartarius zecht, dat de Ouden twederleie Faem hebben verdicht, eene goede en eene quaede, en dat ze de quaede met zwarte vleugels hebben verfiert, waertoe hy dan het aengehaelde* vers Van Klaudianus bybrengt, zoo fielt onze Italiaen aenflontsdie geheele befchry- ving op rekening van Klaudianus, en brengt daertoe mede, dm eene vertooning van geleertheit te maeken, dat vers van dien Dichter by .* waerin omdat gewach. gemaekt wordt van pavores,of verfchrikïdngen, zoo is dat fchrander Vernuft terflont vaerdigh met eene uitlegging van die kinderbeeltjes, naementlyk dat de vreesach- tigheden met het toeneemen des quaeden geruchts ook aenwafTen: te weeten, ge- lyk kleine kinderen grooter worden met het toeneemen der jaeren. Het is dan te vergeeffch, dat wy die kinderbeeltjes, dat is de harfïènsfchimmen van Cezare Ripa, hier zouden willen uitleggen, ziende een iegelyk klaer, wat voor een Schryver wy behandelen, en hoe vreemt het is, dat zoo een boek ooit eenige achting heeft kunnen hebben. De goede en quaede Faem dan, zoo men die on- derfcheidentlyk wil vertoonen , verfchiJlen alleenlyk in de kleur der vleugelen: en gelyk de quaede met zwarte wieken verbeeldt wordt om de reden, die wy daervan hebben bygebrachr, alzoo kan men aen de goede witte vlerken geeven, zynde de witte kleur een zinnebeelt van vreugde, voorfpoet, en geluk; gelyk de Romeinen witte dagen noemden de zulke, die dagen van zegen en voorfpoet waren. Zie. I. D. bl. 213. Aenm. B. en bl. 472. Aenm. A. en III. D. bl. 141. Aenm. Cc. En in dezen zin kunnen de witte vleugels aen het goct Gerucht of de goede Maere (want zoo had dat beelt moeten genoemt worden) gegeeven worden als aen eene bootfchapfler van goede tyding; en aen de quaede Maere zwarte, als eene verkondigfter van het quaede. Maer uit den Olyjboom, het hart aen den hals han- gende, en de uitlegging die hy maekt van de witte en zwarte vlerken, blykt genoeg, dat hy eeri goeden en quaeden naem, en niet eene goede en quaede maere verflaen heeft: hoewel wy niet ontkennen, dat de betekenifTe, die hy hier aen wit en zwart geeft, ook wordt gevonden, en by een' goeden en quaeden naem kan te pas ge- bracht worden: gelyk 'er alzoo witte en zwarte vleugels aen gegeeven worden (4)Lib. door Martialis (4), over de plaets van Klaudianus bygebracht door Barthius. X Èp. Maer het is Jclaerblykelyk, dat Klaudianus van eene quaede maere, en niet van 3. v.<;. een' quaeden naem fpreekc. -/. |
||||
|
.QÜAE'T GERUCHT. 349
Door de zwarte kinderbedden worden vertoont de vreesachtighe^
den, die met het toenemen des quaden geruchts ook aenwallen. De zwarte vlerken betekenen de duifterheit en vuilheit der bedry-
ven, door welke een quaede naem veroorzaekt wort. EEN DOORLUCHTIGE OF WYTBEROEMDE NAEM.
OP eenen gedenkpenning van Antinoüs [A] flaet een Zeer
fraeie Merkurius, die naekt, en, gelyk hy doorgaens voorkomt, aen de hielen gewiekt is. Daer hangt een fluier op zyn flinker arm; en in die hant heeft hy eenen flaf, om- krult met ïlangen Met de rechte hant houdt hy een gevleu- gelt paert., verbeeldende Pegazus, by den toom, het welk zich van voore opheft om te vliegen. D'afbeelding [B] van Merkurius met zyne wieken en flangeftaf,
welke het gewiekte paert Pegazus beftiert, beduit den doorluchtigen naem, die zich aengaende Antinoüs over de geheele wereld had ver- fpreic. Want door Merkurius, dien de Ouden verfierden Jupiters Bode te zyn, verftonden zy het fpreken, dat is, de kracht der ftem- me en des geroeps, overal heen vliegende, en zich aen alle zyden uit- fpreidende, wordende door de vleugels van Merkurius niets anders te kennen gegeven dan de fnelheit der woorden. Te weten het paart Pegazus betekent een'roemruchtigen naem [Cj?
en
fAJ Antinoüs is geweeft een wonderlyk fchoon jongeling van Klaudiopolis in
ÏSithimën, een fchantjonge van den Keizer Adrianus, die hem na des zelfs doot onder de Grieken heeft doen eeren als een' Godt, tempels voor hem ftigten, prie- fters verkiezen over zynen Godtsdienft, fpelen en feeftdagen voor hem inftelien, ja ook beelden ter zyner eere de geheele Romeinfche heerichappy door oprigten j volgens het getuigeniffe van Spartianus (i), Xifilinus (2) in zyne uittrekfelen uit (1) In |
||||||
|
den by Okkop. 187. Erizzo p. 412. Spanheim De praftantia fcf ufu Num. Diffèrt. fojLib.
|
||||||
|
VIL p. 652. en anderen. LXIX.
[B] Al wat hier tot verklaering van dezen penning wordt bygebracht, is woor- p. 793-
delyk overgenomen uit Erizzo pag. 419. evenwel zoo, dat onze Schry ver door 't £$lt',"b" maeken van eenige verfchikking groote verwarring in de begrippen van zynen VJil' Leezerveroorzaekt: mes welke aen te wyzen en te ontwarren opdat ik niet mocht c' 9* genootzaekt zyn my op te houden, zoo heb ik die verandering daerin gemaekt, die noodigh was om Erizzoos meening wel te kunnen bevatten; hoewel die in de uitlegging des pennings gedwaelt heeft: zoo als terftont zal gezien worden. [Cl Pegaz s wordt verdicht gebooren te zyn uit het bloet van het afgehold
wene hooft van Meduza; welk hooft in de beeldenfpraek een zinteken is van vér- . fchrikking. Wanneer nu de kloekmoedigheit den fchrik heeft overwonnen, en groote daeden uitgevoert, dan baert zy eenen doorluchtigen naem, die fnellyk overal heenvliegt. Zoo leggen het Erizzo (5) en Piërius (ö*) uit, daerin voor- £\ pag gegaen door Fulgentius Mytbol. Lib. I. c. 26. Welke betekeniflè hoewel ik in 't 274. paert Pegazus al zoo weinigh tegenfpreek, als ik ontkenne, dat de Ouden door (6)Hier„ Merkurius dat geene verflaen hebben, dat hier van hem gezecht wordt: zoo twy- Lib.IV. fele ik echter niet, of de Leezer 'm\ kunnen overtuigt worden, dat Erizzo d'uit- c* 6- III. Deel. Tttt leg- |
||||||
|
350 DOORLUCHTIGE NAEM.
ën dat Merkurius dit paert met den toom regeert, wil zeggen, dat
die naem wort voortgedragen door de woorden en ftem, die zich, aengaende de deugt en voortreflyke daden van brave mannen, hooien laten; en dat dusdanigh een naem zoo veel meer of minder door de werelt bekent wort, als hy door de tong en fpraek der menfchen meer of min is aengegroeit en uitgebreit. Zoo deden ook de Romei- nen, ter eere van Domitianus, eenen penning met het paert Pegazus beftempelen; verbeeldende de faem, die, van dezen Keizer uitgaen- de, de werelt over gehoort wert. Men zie Seb. Erizzo [D]. legging van dezen penning niet wel begreepen heeft, waerin zulke diepzinnige ge-
heimen der beeldenfpraek geenzins verborgen zyn. Het is een penning, op de vergoding van Antinoüs gemaekt, gelyk het Griekfche omfchrift van dien penning te kennen geeft, behelfende, dat Hoftilius Marcelhs de priefier van Antinoüs hem beeft toegewydt oen de Acheërs. Naementlyk Antinoüs ftaet daer verbeeldt onder de ge- daente van Merkurius, om door den Pegazus, even als eertyts Ganimedes door eenen Arent, na den Hemel te worden opgevoert: gelyk men hem zelven op andere penningen met den flangeftaf van den zelfden Merkurius ziet zitten op een paert, terwyl zich op des zelfs voorzyde het hooft van Antinoüs vertoont met het omfchrift De Vergode Antinoüs in 't Griekfch; welk omfchrift ook op veele andere penningen van hem gevonden wordt. Op noch een' anderen penning komt hy voor als zittende op een Griffoen, en alzoo na den Hemel vliegende. Veele penningen zyn 'er ook, op welkers voorzyde het gemelde hooft van Antinoüs, en op het ruggefluk de Egiptifche Godtheit Apis in de gedaente van eenen os 3 of Harpokrates met den vinger op den mont, of de Godt Lunus, of een drievoe- tigh orakelvat, of een arent, of iets anders, alles zyne vergoding vertoonende, (O ?a&' ftaet uitgedrukt: alle welke penningen men by Okko (i), Erizzo ( 2 ), en Span- J8.7p heim kan befchreeven zien, en wel zoo, dat men verfcheidene dwaelingen van den 412 «Sc* twec'en za* ontdekken by den laetflen: welke kan nagezien worden in zyn uit* feqq. muntend werk De Praftantia tf UJu Numifmatmn DiJJèrt. III. pag. 239. Ö* Dijfert, VIL pag. 65c. is" feqq. [D] Pag. 272. Doch Erizzo dwaelt, wanneer hy zecht, dat door dezen pen-
ning van Domitiaen de Faem of den doorluchtigen naem' van dien Keizer wordt afgebeeldt. De Pegazus wil niets anders zeggen, als dat die penning ter eere van Domitiaen, wiens hooft met een' laurierkrans op des zelfs voorzyde ftaet, door de Korinthiers geflaegen is, welkers gewoone merk op de penningen zoo een f W il- Paert was: §etyk ^en Geleerden bekent is. Naementlyk veele volkeren en fteden lj>£t a " hadden hun byzonder merk, dat ze op hunne munt fielden. Die van Antiochia Num. m Siriè'n een' ram (3 ), die van Athenen een' nachtuil, die van Tirus een' dadel» Imp. in boom, de Kretenzen een' Minotaurus, de Foceê'nzers het beelt van Diana, en CoW andere iets anders; welke en meer diergelyke merken wanneer, op de munt van TAL meer dan éene flat of volk gevonden worden, zoo moet men weeten, dat dit P-107- daerby toekomt, dat nieuwe volkplantingen dat merk op haere munt hebben be- (4JVaill- houden, het welk die geene hadden, waervan zy gefticht waeren: gelyk dit alles & *s aengeweezen door den voortreffelyken Spanheim de Pmji. ö3 Ufu Nam. Diffl 277&T. f**, p. 239. & IX. p. 883. Op de zelfde wyze hebben wy reets te vooren op de II.p. 27,' munt der Dardaniers gezien twe vechtende haenen, en op die van de fteden Lao- Spanh/dicea en Afpendus twe ftrydende worftelaers, II. D. bl. 166. Aenm. T. en op Diff.HI. die der Cefalleniers een paert, op die van Argos een' muis of een' wolf, op die p. 236. van Rhegium een' haes I. D. bl. 464. Aenm. E. Op de eigenfte wyze dan ziet «z|7' men op de munt van die van Korinthen, en der zelver volkplantingen, het paert Th8 Br. Pegazus (4)-' het welk zy gedaen hebben ter gedachteniffe van Bellerofon, den T. III.' ^oon van hunnen koning Glaukus: welke Bellerofon in de fabelen verdicht wordt p/y33- met het paert Pegazus door de lucht te zyn gevloogen: het geene daervandaen (y) TI. wordt gelooft zyn' oorfprong te hebben, dat Bellerofon de eerfte-geweeftzy, die P- 45 • het ryden op een paert zoude geleert hebben; om wiens fnellen voortgang zy dat VII c paert v^eugelen nebben toegefchreeven: gelyk Vaillant (s) aenwyft uit Plinius f6 " ' (6): en hierom vindt men op de gemelde munt der Korinthiers fomtyts ook Bel- le- |
||||
|
DOORLUCHTIGE NAEM.
|
|||||||||
|
m
|
|||||||||
|
lerpfon by dat paert geftek, en des zelfs toom vafl houdende (i),' of ook 'er op (iïVaill.
zittende (2 ). Waeruit dan blykt, dat de eenigfte oorzaek, waerom dit paert op T. f- P- den penning van Domitiaen ftaet (3), daerin moet gezocht worden, dat hy te *#>< & Korinthen gemunt is. Dit alles moet men niet zoo opvatten, als of het paert Pe-AUpan gazus in geene andere betrekking op de oude penningen voorquam als met opzicht ioc/cit' op de munt der Korinthiërs en derzelver volkplantingen, het geen iemant zoude (3)Vail.' kunnen denken van den hier bygebrachten penning van Antinoüs, omdat hy ge- T. I. p. zecht wordt toegewydt te zyn aen de Acheërs , van welk volk Korinthen de 199. hooftftat is geweefl: doch het is niet noodigh. Alzoo hebben wy in ons II. D. *&*»-%, bl. 428. een'penning van L. Papirius Curfor bygebracht uit Piërius, daer mede
een Pegazus op gezien wordt, welke aldaer Jnelheit betekent, echter zoo, dat'er te gelyk gezinfpeelt wordt (het geen wy doe hebben vergeeten te zeggen) op den toenam van Curfor niet alleen door 't paert Pegazus, maer ook door alle de dingen, die 'er bygevoegt zyn: gelyk mede in den Penning van Filippus, aldaer insgelyks uit Piërius befchreeven, wordt gezinipeelt op den naem van Filippus, waervan het laëtfte gedeelte JWo? [bippos~\em paert betekent. Zulke zinfpeelingen vindt men in meer andere Romeinfche penningen: als by voorbéelt op een' penning van eenen Accolejus Larijcolw ziet men de zufters van Faè'thon afgebeelt als verande- rende in den boom Larix, of lorkenboom, hoedanigh een boom noch klein zynde Larifcolus of Larijcuhs, een lorkenboomtje, genoemt wordt. Op een' anderen pen- ning van eenen Furius Purpureo ziet men eene purpura, dat is purpervifchy met toe- ipeeling op den gezeiden toenaem Purpureo. En op een' penning van eenen Sem- pronius Sophus, ziet men het hooft van de Godinne Sophia, dat is, de Godinne der wysheit, mede mee toefpeeling op den toenaem Sophus. Men zie Morelltus in Epifi. de Nummis Confuïaribus p. 172. &f 175. Êf 295, 296, ö* 297> en Perizonius in Epifi. de iisdem Num. p. 247. Ö* 258. en Philippus a Tune in Monument. Vet. Antii pag. 20, & 2i. en Rupertus ad Pompon, de Orig. Juris §. 37. p. 321. Voor 't overige verfchilt dit beelt in de betekenifle niet veel van dat van Verbreiding van eer in ons I. D. bl. 363. het welk met dit tegenwoordige kan vergeleeken worden. VERSCHEIDE DAPPERHEDEN.
|
|||||||||
|
DAPPERHEIT. STERKTE.
En gewapende Vrou, wiens gewaet van verwe is gelyk
de leeuwen: en, om de gelaetkennis ook in acht te ne- Tttt 2 men3
|
|||||||||
|
DAPPERHEI T.
|
|||||||
|
35*
|
|||||||
|
men, zoo lette men, dat haer iichaem groot en weigezet zy,
haere lyfïkl [Jïatïire] recht en fris, haere beenderen grof, haere borjfl breet en vleefchryk, de kleur haers aengezigts hellende na 't bruin, heur haer hardt en wreedt, haere oogen blaeu, doch niet Zeer wydöpen. Wyders hebbe zy in de rechte hant eene ipiets en een' eiketak; en aen den flinker arm eenen fchilt, op wiens midden geïchildert zyn een leeu en een wilt verken, die tegens malkander kampen. Zich omtrent gewigtige zaeken in oefening te houden, paft aen alle
en een iegelyke deugt in 't byzonder; nochtans heeft tot zulx voor- naementlyk de dapperheit betrekking, wiens geheele oogmerk daer- heene ftrekt, om alles wat haer ontmoet, met een onverwinlyk hart, en ter liefde van de deugt, uit en door te ftaen. Zy wort als eene vrou gemaelt, niet om hiermede te willen zeg-
gen, dat een dapper man zich moet gedragen naer de gewoontens eener vrouwe. Geenszins. Het gefcbiedt enkelyk om dit beek te fchikken naer de taelvorming f A], die 't woort dapperheit vroulyk maekr: of ook, omdat, dewyl alle deugt eene foort is van het waere, van het fchoone, en van het bekoorlyke, waerin 't verftant zich ver- heugt, (de fchoonheit nu fchryft men der vrouwen gemeenlyk toe) men het zelve [te weten het waere, het fchoone, enz.J gevoeglyk door eene vrou kan afbeelden: of nogh liever, omdat, gelyk de vrou- wen, indien zy zich ontdoen van die welluften, tot welke de natuur haer geneigt fchiep} een" zonderlingen roem behaelen en behouden j alzoo ook een dapper man, door 't waegen van zyn Iichaem, ja leven zelf, in veelegevaeren, met een gemoet, dat ontiteken is door liefde tot
[ A ] Indien dit eene redenkonde zyn, zoo heeft de Italiaenfche Schryver in het
4. en 16". dezer dapperheitsbeelden de gedaente van een'jongeling of man quaelyk verkobren, dacr hy de zelve voorftelt met een' naem, die van 't vrouwlyk geflacht is, zoo wel als dit tegenwoordigh beek: en dan heeft hy de beelden van verfchei- dene der aengehaelde penningen ook verkeerdelyk met een' vrouwlyken naem be- noemt, daer hy 'er een' manlyken toe had kunnen vinden, gelyk hy aen fommi- gen gegeeven heeft. Ja men zal by hem oneindige beelden ontmoeten, die een' vrouwlyken naem hebbende eene manlyke gedaente vertoonen, of een'manlyken naem voerende in eene vrouwlyke geftalte zyn voorgeflek. De reden gaet dan juiflniet ten enenmael valt: en evenwel is zy beter dan de twe volgende, die, zoo ik vertrouw, den Leezer niet zullen voldoen. Naementlyk in de beeldenfpraek f want in beelden van Goden en Godinnen, of van dingen, daer het Heidendom Godtheden van gemaekt heeft, en die als de zoodanige worden voorgebracht, is het iets anders) verkiefl men of een' Man of eene Vrouw, na dat de aert van dat geene meelt vereifcht, dat men vertoonen wil: en daerom heeft men in de te- genwoordige ftoffe op de oude penningen liever een manlyk beelt, en wel dat van Herkules, genomen: vallende de dapperheit meer in de mannen dan in de Vrou- wen. Doch daer de eigenfchap der voorgeftelde zaek dat onderfcheit jwtt niet volftréktelyk vordert, gelyk hier, kiefl men veekyts een vrouwebeek, omdat het zelve doorgaens meer; fieraet kan ontfangen als dat van een' man, en dus het oog meer voldoen: en vooral, wanneer de' naem van dat geene,' dat men ver- toont, vrouwlyk zynde, men teffens aen de taelvorming kan plaets geeven: om (i)Lib. welkeoorzaekmen dedapperheit by Euflathius irt zyn boek van deJMinnaeryen van II.p.37. Ifmenias en Ifmene (1) ook in degedaente van eene gewapende maegt, gelvk &45. hy zelf die reden'ervan geeft, verbeeldt ziet. |
|||||||
|
DAPPERHEIT: 351
tot de deugt, maekt, dat 'er een groot gevoelen, en een heerlyk ge-
rucht van hem om- en uitgaet. Maer hoewel dit dus is, zoo moét hy zich nochtans niet ydeiyk in levensgevaer ftellen, gemerkt men door lofTe inbeelding van dapperheit, lichrlyk kan vervallen tot het gebrek van te zyn een reuklooze [B], een vermetele, een zot, en een vyant der natuure j begevende zich ter weegfchaele van zoo heerlyk een maekfel en meefterftuk van Godts handen, als de menfch is, te doen fierven, om dingen, die by 't leven, hem door Godt verleent, niet eens te vergelyken zyn. Integendeel hiervan wort de dapperheit ge- zegt te wezen [C] eene middelmaetigheit, bepaelt door de waere reden, omtrent.de vrees en ftoutmoedigheit in het ondergaen en uit- harden van zwaere en Ichrikverwekkende zaeken, op zoodanigh een wyze en tyt, als het zoude mogen te pas komen,met uitzigt van niets, dat fchandelyk is, maer om iet treflyx te doen, uit liefde tot het eer- lyke. De dingen waerdoor men haere paelen kan te buiten gaen, zyn al tegroote ftoutheit, ofreukloosheit, gelyk wy zoo even zeiden, en vrees: weike lefte, door het ontbeeren der waere reden, zich met geene aenltaende rampen bemoeit, maer alleenlyk bezorgt is, om te ontvlieden dat geene, 't welk men zich verkeerdelyk inbeelt met on- heil genaekende te zyn. Gelyk men dan niet dapper kan noemen iemant, die zonder onder-
fcheit op allerlei gevaer beluft is, en 'er zich vry willigh en gaerne in werpt; zoo verdient ook geenszins den lof van dapper de geene, die alle gevaer, uit vrees voor de lichaemlyke doot, fchuwt en ontwykt. Om nu vervolgens te doen zien, dat een dapper man over zyne ge-f moetsgebreken te heerfchen weet, en -hen, die gewelt doen aen zyn. lichaem, te overwinnen, wanneer hy een rechtvaerdige zaek heeft > (zynde deze beide dingen betreklyk tot het geluk des burgerlykea levens) zoo vertoont men een gewapende vrou, met eenen eiketak in haere hantj omdat de wapenrufting dedapperheit en fterkte van 't lichaem uitbeeltj en de eik de dapperheit des gemoets: aengemerkt het eerlle dezer dingen, te weten, de wapenrufting, het rapier, en ander geweer, wederftaet en uithardt: en het laetfte, naementlyk, de eikeboom [D] onwrikbaer en ftantvattigh blyft tegens winden en itormbuien, verbeelders alhier der gemoets- en lichaemszwakheden en gebreken, die aenporren tot het verheten der dapperheit. En hoe- wel 'er ook veele andere boomen zyn, die, den on weeren mede grooten tegenftant doende, het zelfde, als de eik, zouden kunnen betekenen; zoo namen wy hier echter liefft dezen boom, als heel be- kent, en, in diergelyke gelegentheden, vry gebruiklyk by de Dich- ters [E]: gelyk ook om de fterkheit zyneshouts,dat het water krach- tig1* [ B ] Hierom hebben de Lacedemoniers eertyts Ifadas, wiens dapperheit wy
boven gemeldt hebben op de 222. bl. van dit Deel Aenm. G., wel befchonken met een' krans, het gewoone loon van dapperheit by d'Ouden; maer téffens, omdat hy zonder fchilt, tegen de inzettingen des Vaderlants, gevochten had, als begaen hebbende eene reukelooze daet, in eene geltboete geflaegen van 300 gul- dens , volgens de Schryvers aldaer aengehaelt. [C] Men zie hierover in 't breede handelen Ariftoteles de Morib. Lib. III. c 9.
& Magn. Mor al. -Lib. I. c. 21. [D] Zie II. D. bl. 442. Aenm. C. . '..
' [E] Zie I. D. bl- 243. Aenm. D. III. Deel Vvvv
|
|||||
|
*
|
|||||
|
DAPPERHEI T.
|
||||||||
|
354
|
||||||||
|
tigh weêrftaet, tot gebouwen zeer dienftigh is,f en een' langen tyt
zwaeïwigtige laften kan dragen: en nogh meer^ omdat naer dezen boom, die in 't Latyn robur [F] heet, fterke en kloeke mannen robufii zyn genoemt: gelyk het woort robur ook zelf Jierkte beduit; en wy ook in bafterttael robuft voor jïerk gebruiken. De gewaetskleur, overeenkomende met de verwe der leeuwen, be-
duit, dat een man, die door deze deugt eer en roem te Winnen zoekt, zich in zyne ondernemingen moet dragen, gelyk een leeu [G], die hier klaerlyk in de kleur des kleets gezien wort, en een dier isj dat zich van zelf tot groote zaeken begeeft; hebbende eenen weerzin in, en afkeer van,geringe dingen [H], Ja het acht.te flecht en laeg [I] voor zich, zyne krachten te willen oefenen tegens dieren, dié minder of magtloozer fchynen te zyn dan hy. En aldus kan ook in gevaer kómen, om den eernaem van dapper te verliezen, zoo een* die zyne licbaemskrachten ten quade wil toonen tegens vrouwen, kin- ders, bloodaerts, en zwakke halzen: en het gemoet is niet te pryzen, dat tot zulke armelyke en verachtbaere voornemens overhelt. Virgi- lius wort deswege door veelen berifpt [K], dat hy in Eneas, dien hy anderszins befchryft als een recht voorbeek van dapperheit, de ge- dachten laet opryzen, om Helena, een weerlooze vrou, te doden t die haer leven nu mét overvloet van traenen voedde, en geen leet des zwaerts verdiende, hoedanigh een krygstüig zy mifTchien noit had aengeraekt. Dapper worden in de H. Schrift Samfon en David, en in de Fabelen, by Dichters, en andere Schryvers, Herkules, en veele anderen, genoemt, die met leeuwen, en zoo voort, kampten, en de zelve overwonnen. De fpiets beduit [L], dat het niet genoeg is, de dapperheit enkel
aen te leggen, om de van buiten komende benadeeling af te këeren, (gelyk dit de fchilt en 't harnas uitbeelden J maer dat men ze ook moet; belleden om den trots, overmoet en vermeteltheit in anderen te be- teugelen en te dempen. De fpiets verbeelt ook hoogheit en heerfchap- py [M], waértoe gemaklykft door dapperheit wort gekomen. De
[ F ] Zie IL D. bl. 495. Aenm. F. en vooral III. D. bl. ig$. met de Aen-
merkïngen aldaer. [ G] Hierom Was de Leeuwenhuit de dracht der aloude Helderi, en wierdt ge-
fchonken aen die geenen, die zich dapper en kloekmoedigh gëdraegen hadden, tot een teken van eer : gelyk wy hebben aerigeweezen I. D. bl. 2. Aenm. & [H] Zie I. D. bl. 3. en 4. met de Aenmerkingen.
[IJ Zie I. D. bl. 5. Aenm. K. en bl. 532. Aenm. B.
[K] Het is bekent, dat Virgilius by Teftament belaft hebbende de twaelf
boeken van zyne Eneïs, omdat hy de zelve niet had kunnen befchaeven, en eenige opengelaetene plaetfen aenvullen, te verbranden, Auguftus niet gewik heeft, dac aen dat gedeelte des Teflaments zoude voldaen worden, geevende Iaft aan Plotius Tucca en Lucius Varus, twe bekende poè'eten van dien tyt, om dat werk na te zien en te verbeteren, daer 'tnoodigh was. Deze nu hebben die 22. verfen, uic het twede Boek der Ëneïs, waerin de hier vermelde zaek Verhaek wordt, uitge- Jaeteö, waervan fommigen meenen de reden te zyn, dat zy 't fchafldelyk oordeel- den te zyn, dat een dapper man vergramt zoude worden tegen eene Vrouw. Maer zeer ongelukkigh: gelyk met bondige redenen is beweezen ddof Jülius Cezar Scali* ger Poè'tices Lib. III. c. n. 6? 23. en anderen, aengehaelt door Taubmannus over die plaets van Virgilius: waerby men kan voegen ook het geene daerover aengetekent is door Ludov. de la Cerda. [L] Zie I. D. bl. 308. Aenm. B.
[M] Zie bl. 319. Aenm. B. en bl. 335. Aenm. A., beide in dit Deel. iX
|
||||||||
|
. ii
|
||||||||
|
DA PP EU HEIT. 355
De lichaemsgefteltênis en de höedani|*heic des wezens alhief* heb-
ben wy uit de Gelaetkenniflè van Ariftotéles [N] genomen, om dus niets na te laten, 't geene ëënigszuis zou kunnen dienen tof Ophelde- ring der ftoffe, die wy verhandelen. De leeu en 't wilde zwyn, met malkander vechtende, beduiden
gemoetsdapperhek en lichaerasiterkte, te zamen vereenigt [O]: om- dat de leeu in zyn doen met maete te werk giiet; maer het wilde ver- ken integendeel, ganfch zonder regel, en onbezonnen aenvalt, al wat aen 't zelve magh voorkomen. [N ] In het derde Hooftftuk: doch zy worden daer veel bféeder en onder-
fcheidentlyker voorgeftelt, als hier gefchiedt is. Die behaegen in zulke dingen fehept, kan ze by dien Schryver zelf naziend f O] Tegen malkanderen te vechten is voorwaer geen teken van vereeniging,-
maer van de allergrootfle afkeerigheit, ftrydigheit en verfchii: zoo dat dit veel eer een beelt zoude kunnen zyn van een dapper gemoet, tegen de fterke driften des ligbaems kampende: hoewel het in zoo verre wederom met de eigenfchap der zinnebeelden niet zoude overeenkomen, dat het wilde zwyn, hoe zeer ook op zich zelf een bequaem beelt van fterkte, echter in tegenftelling van een' Leeuw voor zwak moet worden gehouden, als zynde tegen den zelven niet beftant in krachten, ërt daervari gemaklyk wordende verfcheurt: offchoon Ariftotéles ge- wach maekt van éen' Leeuw > die een varken aenvallende op het zien van des zelfs over eind ftaende borftelen zoo verfchrikt wierdt, dat hy wegliep* Maer dac quam toe by de ydele vrees van deh leeuw, en had geene betrekking op de krachten van 't varken. Onze Schryver had deze twe dieren te famen moeten inlpannen voor een'en deh zelfden wagen, gelykgefchiedt in 't zevende dezer Dapperheits beelden, en dan is 'er de betekeniiïè in, die hy hier voorftelt. Voor 't overige moet men deze dappérheitsbeelden vergelyken met die in 't eerfte Deel voorkomen onder den naem van deugt: van welke de meeften hier onder den tytel van dapperheit hadden behoören gebracht te worden: het welk waerom die geene niet gedaen heeft, die de fchikkïfig dezer zinnebeelden gemaékt heeft» daervan kan ikgeeöe reden zien} zynde het Italiaénfch woort virtu, dat beide de betekeniflen heeft» daer door iiugt, en hier door dapperheit overgezet. ANDER S.
WÈder een gewapende Vrou in een leeusverwigh kleet,
leunende tegens eenen pylaef, en met een' leeu voor haere voeten. Het lêeusverwigh kleet wort aen de beeltenis gegeven* omdat deze
kleur dapperheit beduit, als welke die der leeuwen gëlykt. Zy leunt tegens eenen pylaer, omdat, van de deelen eens gebouws dat geene het fterklte is* het welke de andere onderfteunt en draegt. Daer legt een leeu voor haer, omdat hy, volgens het zeggen veeler Scfiryvefen, door de Egiptenaers [A] outtyts tot diergelyk eene beeldefpraek ge- bruikt wiert. [A~] Die gebruikten daertoe niet een' geheelen leeuw, maer alleenlyk des zelfs
Vöorfte deelen, daer zyne voornaemfte fterkte in is, volgens Horos Apóllö tiicr. Lib. I. c. 18. gelyk wy reets aengetekent hebben II. D. hl. 74. Aenm. G. daer wy meer beeften optellen, welke in de beeldenfpraek zinfchetfen zyri van fterkte. En men moet hier aenmerken, dat de Italiaen in eenige dezer dkpperheitsbeeklen twe dingen onder malkanderen vermengt, naementlyk dapperheit of kloekmoe- digheit, en fterkte: waerom wy aen 't eerfte beelt dien dubbelden tytel hebben Vvw 2 ge-
|
||||
|
356 D A P P E R H E I T.
gegeeven. Die verwarring komt daervandaen, dat het Latjrnfche woort fortitudo
beide die betekeniflèn heeft: welke hy niet onderfcheidende in deze beelden heeft te "pas gebracht al wat hem als zmfchetfen onder den naem van Fortitudo is vo.or« gekomen» A N D E R S.
E Ene Vrou, welke met een knods, als die van Herkules,
een' grooten leeu dootllaet, en voor haere voeten eenen boog, en een' koker met pylen heeft leggen. Deze beeltenis is genomen uit een' zeer fchoonen gedenkpenning.
Zie Piërius in zyn I. boek. [ A J. [A ] In het derde hooftftuk. Maer Piërius is door onzen Schryvers ten uiter-
ften quaelyk verftaen, zeggende die geleerde Man, dat men op dien penning ziec bet kelt der dapperheit, bet welke eert leeuw wurgt, hebbende dat bcelt eene knods onder zyne voeten liggen, en een' pylkoker met pylen voor zicb Jtaen. In die woorden nu, zoo als ze in 't Latyn ftaen, heeft de Icaliaen dat geene famengevoegt, dat niet by malkan- deren behoort, zoo dat de zin zoude zyn, dat het beelt den leeuw wurgt met de knods, gelyk hy 't ook overgezet heeft in 't Italiaenfch: het welk hoe verftandigh en fraei is, ziet elk een van zelf. Het beelt der dapperheit, het welk Pié'rius zecht op dien penning te ftaen, is ongetwyfelt het beelt van Herkules, den leeuw van Nemea, een dier van eene verfchrikkelyke grootte, die verdicht wordt onquets-' baer te syn geweeft door geweer, beide zyne armen om den hals flaende, en hem aldus dootdrukkende. Zie de fabel by Apollodorus Bibliotb. Lib. IL c, 5. Zoo ziet men dezen penning met den boog en pylkoker, als mede de knods op de aerde, (al het welke genoeg aentoont, dat het Herkules is) by Fulvius Urfinus (1), met het byfchrift van C. Poblicn Q. F., dat is, Kajus Poblicius den Zoon van Quintus, zynde het eigenfte, dat Piërius van zynen penning meldt: zoo dat het zekerlylc de zelfde is als die van Urfinus. En ftaet hier aen te merken, dat men alle de twaelf helden- daeden, die Herkules wordt gezecht op bevel van den Koning Euriftheus te héb- ben uitgevoert, op de oude penningen, als een zinteken van dapperheit, vindt af- gebeeldt; gelyk van twe der zelven uit het elfde en twaelfde dezer dapperheits- beelden kan gezien worden, en uit noch meer anderen blykt, door den Heer Dra- kenborch bygebracht in zyne aenmerkingen over Silius Italikus p. 126". 128. & 12.9. Alwaer hoewel hy ook een' penning vertoont, daer Herkules den leeuw met de linker hant by den ftaert houdt, en met de knods in zyne rechter hant dootflaet, zoo bevrydt dit echter den Itaiiaen niet van zyne dwaeling in het uitleggen van den penning by Piërius: en wy moeten den Leezer ter deezer gelegenheit berichten, dat de Ouden Herkules, den leeuw doodende, in verfcheidene poftuuren of lyfs- geftalteniffen op de penningen vertoont hebben: gelyk de evengenoemde Hoog- leeraer ook aenwyft. DAPPERHEIT. KLOEKMOEDIGHEID
E En Jongeling, die flout van wezen is. Hy legt zyn
rechte hant op 't hooft van een' zeer feilen, en in een wreede geflalte /leenden Jeeu. De flinke hant zet hy in zyn> zyde. De leeu wort hem bygevoegt, omdat d'Egtptenaers [AJ zeer wei
heb-
[A] Zie Horus Apollo Hierogl Lib. I. c. 17. & 18. en'teerfte dezer dapperheits- beelden. |
||||
|
DAPPE RH E I T, m
hebben begrepen, dat 'er, onder al de viervoetige dieren, geen een
gevonden wort, 't geen in dappere kloekheit van moedt by den leeu kan haelen * welke wegens geen eene natuurlyke eigenfchap meer ver- wonderenswaerdigh geacht wort, dan om zyne grootmoedigheit, waerin hy treflyk uitmunt} zich begevende tot heerlyke en edelmoe- dige daden. En zoo zeggen veelen, dat men om geene andere reden eenen leeu onder de hemeltekens heeft verdicht, dan omdat de zon, als ze door dit ftarremerk loopt, allerfterkit en krachtiglt van gloet is [BJ. [B] Zie bl. 101. Aenm. C. in dit Deel: waerby men noch andere redenen kan
voegen, opgegeeven door Horus Apollo Hier. Lib. I. cap. 13. ANDER S.
|
||||||||
|
E En Man op 't befte zyns levens, en in een gouden ge-
wae.t. Hy heeft in de rechte hant een' lauwerkrans en eenen fchepter, en itreelt met de flinke eenen leeu, welke zich tegens die zyde des beelts als te leunen ftelt. > Dezer oudde kan men de dapperheit heel bequaemlyk toepalïën,
gemerkt ze uit haer zelve döorgaens dapperheit des gemoets en iterkte des lichaems bezit. De man is met gout bekleet, omdat, gelyk dit metael in eigentlyk
vier wort gezuivert, alzoo ook iemants volmaektheit verkregen wort in het vier van tegenfpoet, berokkent of door den nyt, of door de wangunlt der fortuine. De fchepter beduit, dat der dapperheit het regeeren en de heer-
fchappy, volgens reden en billykheit, toekomt. En de krans eens Iauriers, welke boom geftadigh groen ftaet, zonder re verbleeken [A], geeft eens dapperen mans wyze te verftaen, welke, naer Hora- tius zeggen (i), zich dusdanigh laet merken, (r)Lib 2töi/l.Ep.t
"j ": • ■ ' v. 61. [A] Men moet geen zinnebeelt ontleenen van eenige hoedanigheit of eigeii-
fchap, die in eene zaek, daer men ze van ontleenen wil, niet in is, maer van zoo eene,die 'er met nadruk plaets in heeft. Aldus kan men van de altytduurende groenheit des laurierbooms een goet zinnebeelt overneemen, en toepaflèn op din- gen die altyt fris en in haere kracht blyven: maer niet daervan, dat des zelfs bla- deren nooit bleek worden: omdat de bleekheit geene eigenfchap is, welke in die bladeren in is, maer eene hoedanigheit, die 'er nooit in valt. Want wat zal men anders niet al zinnebeelden op die wyze kunnen verzinnen, die ongerymt en be- fpottelyk zullen zyn? En indien men zoo al konde leeven met de zinnebeelden, zoo zoude doch ten aenzien van het bygebrachte vers van Horatius de laurierkrans een beelt zyn van een eerlyk en deugtfaem, en niet van een dapper man: want # de redeneering moet dan dus opgemaekt worden: de laurierbladeren worden nooit l bleek, en een deugtfaem man wordt ook nooit bieek uit vrees van flraf over eeni- ge begaene misdaet: derhalven is de laurier een beelt van een deugtzaem man. Hy had dan met achterlaeting van die plaets van Horatius liever moeten zeggen : De laurierbladeren worden nooit bleek, en ee,n dapper man wordt ook nooit bleek uit vrees voor gevaeren: derhalven is de laurierkrans een beell van een dapper man. Maer dat het een zoo wel als 't ander mank gaet, zal blyken, als ik ook eens eene andere redeneering magh opmaeken op diergelyken trant: De laurier- IlL Deel. *" ' Xxxx bh-
|
||||||||
|
&r DAPPERHEIT.
NU confcire Jibi, nulla pallefiere culpa,
Dat is, Zich zèlven niets quaets bewu/i zyn, nochte om eenige begaem:
misdaet bkek worden. En deze gelaetsldeur is, in gevaeren, een teken van kleinmoedigheit. Dé, leëu, dien hy itreelt, vertoont, dat het een werk van kloek-
moedigheit [B] is'^ menfch.en, zoo wilt en woeft als heeften uit het wout, te weten'aènrte lokken, en tot bedaeren te brengen; en de zelve, van hunn' quaeden aert en lelyken inborft, met een geeftige behendigheit, af te brengen. bladeren worden hooit Bleek; en een volkomen onbefchaemt man wordt ook nooic
bleek uit vrees voor fchahde: derhalven is de laurier een beek van een volkomen onbefchaemt man. Elk ziet de ongerymtheit van zulke redeneeringen: en even- wel moet men in zulke dngeryrritheden vallen, wanneer men op diergelyke wyze wil te werk gaen. De laurierkrans by dit beek, zoo men dien wil te pas bren- gen , moet in geene andere betrekking worden opgenomen, als voor zoo verre de laurier om zyne akytduurende groenheit en andere hoedanigheden eene beftosn- dige kracht en duurzaemheit betekent: gelyk de laurierkrans daerom by de Ouden ook een loon van dapperheit was: zoo als te zien is I. D. bl. 53. en 54. met de Aenmerkingen, en bl. 238. Aenm. H. en III. D. bl. 25Ö. Aenm. F. als mede het twede Overwinningsbeek in dit Deel. En alzoo zou men by dit beek noch veele andere dingen kunnen voegen, die outtyts by de Romeinen wierden gegeeven tot belooningen van dappere daeden, by ons te vinden II. D. bl. itfi. Aenm. M. [BJ En niet minder van verflant en wysheit. ,Zie onze aenmerking C. bene-
den over 't eerftè beek der Dichtkunft. •'■< "<■■'■'■{'-' N O G H. ■■ ^
DE kloekmoedige dapperheit of dappere kloekmoedighek
wort ook te kennen gegeven door het afbeelden van Herkules, omhangen met een ieeuwehuit, en aen zyne mid- del omflingert door een groote flang, die hy met de handen de keel toeduwt en ver/likt. De dapperheit is een by malkander zyn van kracht des lichaems,
en onverfaegtbeit des gemoetsj wordende de lichaemskracht alhier vertoont door het met de hant dootnypen der flange, 't welk Herku- les, tot een proef zyner toekomende iterkte en onoverwinbaerheic, gezegt wort in de wieg [A] gedaen te hebben: en de onbevreeltheit des
[ A ] Daer wordt hy gezecht twe groote flangeh, door Juno, welke hem haette,
(1) A- gezonden om hern te verflihdèn, met elke hant eene, te hebben doot gedrukt polio- (r )# D0Ch het beejt is qüaelyfc toegeflelt, en de flang en leeuwenhuit pafTen by £°™s Herkules niet te gelyk: dewyl hy de Hangen heeft doot geneepen in zyne eerfte Lib. 11. kïntsheit, en zelf, gelyk gezecht is', noch in de wieg liggende, en, na 't fchryven c.4.§.8*. van ApolJodorus (2), niet meer dan acht maenden out zynde: daer hy deleeu- (i)Loc. wenhuit eerft heeft beginnen te draegen in zyne manlyke jaeren: nadat hy den cit. leeuw van Nemea hadgedoodt: wiens vacht (3) het is geweeft, met welke hy (3) Pin" zich fèdeftdieh tyt heeft omhangen: hoewel de evengenoemde ApolJodorus (4)
Ifthm *$' dat 'hy "daewoe. zoude gebruikt hebben de huk van een' anderen leeuw, dooi- en 6"§ hem omgebracht, doe hy een jongeling was van achtien jaeren, zoo dat men in (4) ïbid* dingen, téh minflen welke gezecht wordénvoör dien Iaetftgenoemden tyt gefchiedc
§. 9. te zyn, hém dat vel niet moet geeven. De uitlegging, die onze Schryver bybrengt ■ ■'• ^ •'■ Ven \ .„ .... van
|
||||
|
DAP-PE RHEIT. 359
des gemoets door het leeusvel, waermede hy omhangen is. En 200
was Herkules by d'Ouden een beek der dapperheit, gelyk wy in 't vervolg breder zullen zien. van deflerkte des lichaems en onbevreeftheit des gemoets, wil ook niet veel zeggen.
Herkules is zeker een beelt van dapperheit; en daerom kan men hem afbeelden op wat wyze men wil, als'er maer eenigh teken by is, dat betrekking op zyne daeden heeft, of waeraen hy kenbaer is: gelyk gefchiedt is op een oneindigh ge ■ tal oude penningen, ten deele te zien by Drakenborgh over Silius Italku* ad Lib. III. v. 32. ö3 Jeqq. en ten deele by Oudaen in zyne Roomfche 'Mogentheit bh 338. tab. 67. en 6%. en ook in eenige der beelden, die hier volgen» GEMOETSD APPERHEIT, f*m*ng"m*»
LICHAEMSSTERICTE, op eenen Penning van Trajanus*
. . i *,, ï ■■ i ■ ♦
Hier ziet men weder een' naekten Herkules. Hy houdt de
knods met de rechte hant, enganfchniet onaerdigh, op den fchouder; en leidt met de flinke eenen leeu en een wilt ver- ken, te famen ingefpannen. Door het naekte beelt van Herkules met deknodze op zynen fchou-
der, moet men het denkbeelt aller deugden; en door den lé^, de grootheit en dapperheit des gemoets (gelyk Horus Apöïlo in'zyne JBeeldenfpraek [A] getuigt) verftaen* en door 't wilde zSvyn, de fterkte des lichaems, ten aenzien der geweldige kracht [B] .van zoo een woutdier. Men fchryft, dat Admetus eenen, leeu en een wilü •. verken te zamen in een gareel fpande [CJ; dienende zulx om door VI het byeenttellen dezer beetten (altoos, dus fpreekt'erPiërïul [DJ • .•tUJ h' J. '" '-J '■: ' ••^v"-> yan
EA] Lib. I. c. 17. ö* 18. Voeg 'er by het eerfte dezer Dapperheïtsbeelcjen.^ ;
B] Zie Piërius Hier. Lib. I.c. 2. & Lib. IX. c. 19. en het beelt Drift I, D.- hl 275. ■ P'\ Hi h
[€] Wanneer hy Alceftis ten huwlyk verzocht, en des zelfs Vader Pelias aen
de Vryers, die 'er veele waeren, belooft had, dat hy ze aen dien geeven zoude, welke twe wilde dieren, van verfcheiden aeft, voor den wagen zoude hebben ge- Ipannen, volgens Higinus Fab. 50. en 51.'en Fulgentius Mytbol. Lib. I, c. 27. dat is, die hem blyken zoude hebben gegeeven van dapperheit des gemoets en fterkte des lichaems, gelyk het de zelfde Fulgentius, daerin gevolgt van anderen, verklaert, by wien men de verdere zinnebeeldifche betekeniflè van de Fabel van , Admetus zien kan. [D] Hier. Lib. I. c. 2. uit wien het echter onze Schryver niet genomen heeft,
hebbende alles, met de aenhaelingen zelfs van Horus,en van Piërius,overgeno- men uit Erizzo* p. 329, zoo dat hy hem van woort tot woort heeft nagefchreeyeiy uitgezondert, dat hy door uitlaating van eèhige' dingen, het rechte' denkbeelt van den penning van Trajanus wegneemt, van welken Erizzo bqven 't hier. ge- melde zecht, dat de leeuw en 't zwyn zyn gefpannen voor een' wagen, dien zy trekken, en op welken een Overwinningsbeelt ftaet. Deze penning zecht hy dat niet geilaegenjs te Romen, maer in eenige andere ftat, ter eere van den Keizer Trajanus, om daerdoor te kennen te geeven, dat deze Vorft, van wien de Schry vers der Hiftorien zulke doorluchtige en gedenkwaerdige overwinningen ver- melden, en die op den penning voorkomt in de gedaente van Hercules ('als door welken Erizzo meent dat op den zelven betekent wordt een denkbeelt van alle de deugden en de Icloekmoedigheit van Trajanus) de dapperheit van gemoet .ett: XXXX 2 kerkte
|
|||||
|
*
|
|||||
|
l6o DAPPERHEIT.
van, ter plaetfe daer hy de beeldefpraek des leeus opgeeft) aen te
duiden» dat hy de kragt van gemoet en lichaem had famengevoegt. fterkte van lichaem had te famen gepaert ( wordende dat afgefchetft door het fa-
menfpannen van den leeuw en 't zwyn) en daerdoor die overwinningen behaek, ftaende het Overwinningsbeelt ten dien einde op den wagen. Zoo is de verklaring van Erizzo, brengende ter uitlegging van den leeuw en 't zwyn de plaets by van Fulgentius, die wy boven hebben aengeweezen. Voorts vindt men dien penning ook by Triilanus Tom. I. f oh 404. volgens Okko pag. 163. uitgezondert dat hec byfchrift een weinigje verfchilt, en Herkules by Triftanus ook met den leeuwen- vacht omhangen is. Eindelyk komt Trajanus op de penningen voor niet alleen onder de gedaente, maer ook onder den naem van Hercules, of ook Hercules Roma- nns, dat is, den Romeinfchen Herkuks: waervan voorbeelden te vinden zyn by den zelfden Okko/>. 164. A N D E R S.
E*Ene Vrou, verzien en aengedaen met harnas,helm,degen,
, en fpietfè. Zy heeft in de flinke hant eenen fchilt, be- jfchildert met een leeushooft, op- 't welke eene knods wort ge - houden. Door den leeuskop wort de dapperheit des gemoets,en door't ove-
rige de fterkte des Jichaems aengeduit. En vint men dusdanigh een beelt [ A] op een' zeer ouden Geheugpenning. - !.'■ ■ • ■ s -
[A] Naementlyk eene knods ftaendje op het hooft van een' leeuw. Depen-
OïHier n^nS> ^aer men dit op ziet, is van Trajanus volgens 't getuigenis van Piëriifi(i),
L.I.c.V- we^e w*'j dat daerdoor te kennen wordt gegeeven,dat beide fterkte van lichaem &L.LÏ. en dapperheit van gemoet vereifcht worden in den geenen, die den naem van een c. 3. onoverwinlyk krygsoverften begeert: hoedanigh Trajanus op de penningen voor- komt. Het zelfde wordt op noch een' anderen penning van dezen Keizer by Okko p. 15ö. uitgedrukt door eene knods, ftaende op een leeuwenvel, behoorende beide tot Herkules, onder wiens gedaen te wy over 't voorige beelt gezien hebben dat Trajanus op de penningen wordt afgebeeldt, en zich op veele andere pronkmun- ten van dien zelfden Trajanus vertoonende. Zie Okko p. 148. enz. A N D É R S. /
E En gewapende Vrou. ^Zy heeft 'm de rechte hant de knods
van Herkules, en tot eenen helm een' leeuskop op haef hooft. . • M Zoo ziet men de dapperheit des gemoets, gepaert met fterkte des
lichaems, afgefchetft in oude ftantbeelden [A]. [A] De uitlegging van dit beelt kan gehaelt worden uit de voorige.
LICHAEMSDAPPERHEIT, gehuwt aen VERSTANT.
EEneVrou, gewapent met panfier, helm, en fchilt. Zy
heeft in de rechte hant een bloot zwaert,, om 't welke zich eene flang aerdiglyk kringkelt. Op haeren helm legt een lau-
|
||||
|
*
DAPPERHEIT. 36t
lauwerkrans, die met gout doorvlochten is, en in plaets eener
helmpluimaedje ziet men dit gefchrift, His frugibus, dat is, Met deze vruchten. De fabel [A] verheelt fterkte en dapperheit des lichaemsj en de
flang, verftant [B]: door welke twee deugden, in eenen zelven per- foon gevallen, dikwyls geringe luiden opkomen tot de triomfante lau- werkroon [C] , verfta, tot hoogen rang in den krygsdienit. [A] Gelyk ook de overige wapenrufting.
£B] Zonder het welke de fterkte des lichaems weinigh vermagh. Zie II. D.
bl. 267. Aehm. G, De flang als een beek van worzichtigheit en verftant hebben wy reets ontmoet op verfcheidene plaetfèn. Zie alleen dit Deel op bl. 309. Aenm. D. [C] Een loon van dappere oorlogsdaeden: gelyk reets meermaelen gezecht is.
Het gout, daeronder gemengt, zal waerfchynlyk beduiden de voordeden, die mee de eer der bevordering gepaert gaen in den geenen, die zich dapper heeft gequee- ten: endaerzal dan opzien het byfehrift his frugibus, met deze vruchten. HELDEND APPERHEIT, op eenen penning van Maximianus.
MEn ziet een' naekten Herkules een hart met de hoornen
vafthouden, het welke een zyner twaelf heldedaden was [A]. ■ [A] In onze Aenmerking A. over 't derde dezer Dapperlieitsbeelden hebben
wy gezecht, dat alle de twaelf dappere daeden van Herkules op de oude pennin- gen zyn gebruikt tot een zinnebeelt van helthaftige bedryven: vvaerom het te ver- wonderen is, dat de Schryver juift dit en eenige andere beelden noemt met den naem van Heldendapperheit, en die der voorige, daer ook gezien wordt op de Hel- dendaeden van Herkules, enkel onder den naem van Dapperheit voorftelt: tot welk onderfcheit geene redenen zyn. Wat voor 't overige den penning aengaet, men vindt hem by Triftanus Commentair. Hifi Tom. HL p. 362. en Oifelius Tbef. Nu- mifin. Tab. 6j. a. r. beide volgens Okko p. 433. als mede by Oudaen p. 338. Maer op de penningen van dezen Keizer in 't byzonder vindt men Herkules en des zelfs daeden menigmael afgebeeldt, omdat hy zyne dapperheden by die van Herkules vergeleek, en daerom den trotfen toenaem van Herkules had aengenomen. Men zie die penningen by Okko van p. 43 r. tot p. 436. Van de XII Helden- daeden van Herkules zie Auzonius Eidyll. XIX. en Giraidus in Vita Herculis, en Apollodorus Biblioth. Lib. II. c. 5. Dit hart nu was verfïert met goude hoornen en hacl kopere pooten: en Herkules was door Euriftheus gelaft het zelve te vangen en levendigh tot hem te brengen: 't geen hem, nadat hy 't een geheel jaer ver- volgt had, eindelyk gelukt is, volgens den zelfden Apollodorus en Giraidus. A.N D ER S.
DEze zaek vint men, op eenen Penning van Geta [A],
vertoont door een beeltenis van Herkules, die met zyn rechtehant de knods opheft, omeenen draek te doden, welk ï \0n~
[A] By Erizzo pag. 634- uit wien ook de uitlegging, die hier volgt, woor-
delyk is overgenomen, met uitlaeting nochtans van eenige dingen, aldaer tot beter verftant van dezen penning ingevoegt; naementlyk, dat de zelve is geflae- III. Deel. Yyyy gen
|
||||
|
3Ó2 DA.PPERHEIT.
ondier zich kronkelt om eenen boom, met appelen geladen.
Om 's beelts flinker arm ziet men de ieeuwehuit. Zoo beduit dit, dat Herkules, die een beek van allerlei deugt ver-
ftrekt, de begeerlykheit wifi roaet te zetten; wordende door den draek verflaen de bekoprende trek der welluftigheden, en door het ïeeusvel de edelmoedige fterkte en ftantyaftigheit van geelt, die hy bezeten heeft. De knods betekent de reden,die de begeerlykheden ftiert en temt:
en, omdat deze deugt in Herkules voortreflyk uitftak, zoo is hem om die reden deze knods gegeven, gemaekt van een' (tevigen en iterken boom, gelyk de eik [B] is, die genomen wort voor een |
||||||||
|
te-
|
||||||||
|
gen in de eene of andere Griekfche ftat drehk m> u^r^r ,
doorErizzo, klaer blykt) oSK^ii^toJ^^t*» bygftecht door het verbeelden van het haelen der goS2?diSiWft.ftaC des die door een' flaepeloozen draek bewaert Sen L t 7 df iiefpen* dien draek door Herkulls, zoude hebben w£ SfeIS f iSS^ V^ der Grieken vol was van laffe vleiery) de ercwte SS (ë^e natie ?yne gemaetigtheit en onthoudinge van begeerlvkheden tndeugt,van Get*» en ijl zyne jonge jaeren. Noch diergelykenSS„ u OIltuHht,ge welluftea Griekfche flat geflaegen ter eere va? fSuS £ TÏ d°°I deene of andere pag. 462. daer Herkules op 4Sr£ ^°^^gi ^ «'f6 Eriz*> *Y hangen op den linker fchoïder, daer oo*de knodsSS ?J?nJ*™<*™& Imker hant vaft hout, terwyl hV met de rech£r ZJ ê ,* die h? mec de boom, die tegen hem Wie? ^W^tmeSa^kl^ ^ Van een' den kop, doorfchooten met ££»E SS ^anV^i^" 1S* die meC ging, de 'er Erizzo van maekt is deSSSS- ^ S ndooC ls' De u"leg- behalven alleen, dathy Ïw^^Ö^AlJSSJJ hfer>hebb«ing, der, maer allerleie ondeugt in 't algemeen verftaet- doch <£ï rZ ° £ byz0I>" beoogde fabel », volgens de meenin| van Erizzo £ nimf, f T de mer
het genot van de waere deugr betekent dnnrT l j meman<- kan komen tot (zie het twede heek hierna jdè éffSStfffifiS; T*^ der Heides begeerlykheden overwint mS^-S^SSS^SS ^ ^"^ appelen door Herkules, zie by Apollodorus Lih IT c \ ? e en van die eoude baelt. De overi ^SSylSlSsfeht^ tVe Vooren aenSe- becekenifren: doel wy kunnen de zelve föS^&^^l f "^e L. LI. Statius (2): maer alzoo het woort^lrda d?e fchJ?"?*91 te Worden d°or
L. III. (3) '«cht, dat 2y geweeft is van OlywohoS-« S^ &f mM Rhoiu»
Carm. van het hout van een' wilden olvfboom dïn Hp2™ijen ze 8«naekt i. v. „. by het moeras Saronis; en waeX de Lodfe cwt? ^ geV0Rden hebbei> (3}Aig. hant, als ze weer in den groiit wlseéftoken ™SS m gekf^ Zvnde» nader- L,,rv\ tm, en takken en, loof voSeS hebben C' ™elen Zoude Sefcho°- v' H39. groeit zyn. Zoo * rdiyft g S^ias van' S /a ee" me.UWe? boom °P&' Bibl. Ub. IL c. 4. fi x\TukFJ& S j • , /Z c' 3i- Apollodorus zedic |
||||||||
|
ge-
|
||||||||
|
DAPPERHEIT. 363
cèken van vaftheit en kracht. Deze knods wort ook ver/kit quaf-
righ geweeft re zyn, ter uitbeeldinge der zwaerigheden, die den deugtvolgeren van alle zyden ontmoeten en voorkomen. Zoo wort 'er verdicht, dat [C] Herkules zich, in zyne jongelingrchap, naer eene eenzaeme plaets begaf, en aldaer by zich in beraedt leggende, wat wegh, te weten der deugt, of der welluftigheit, hy zoude in- flaén; na zich daerover zeer wel te hebben bedacht, den deugdewegh verkoos, hoe ongemaklyk en raoeilyk de zelve ook mogt zyn te be- t.reden. geftelt: waermede eenigzin,s overeenkomt, dat Diodorus (i) fchryft, dat, wan- (ijBibl
neer de Goden Herkuleg om zyne dapperheit befchonken, Vulkanus hem de Lib.lV". knodfe en een borftharnas vereerde, vin was Vulkanus, gelyk bekent is, de p. 15 ƒ. fmit der Goden, een kunftigh werkbaes in allerhande metaelen. Doch alle deze verfchillcnde byzonderheden van die knods dienen tot niets anders, als om, na de gewoonte der Dichters en Fabelfchryvers, des zelfs fterkheit te kennen te geeven. De quaften van de knods neemen ook anderen behalven Erizzo voor zwaerigheden, die dappere en braeve mannen in 't verrigten hunner daëden ont* moeten, even gelyk de quaften in den ftaf van Efculapius de moeilykheid der Geneeskunde beteekenen. Zie LD. bl. 498. Aenm. G.en Kafanova in zyneHierogL Êf Embl. Medica, Embl. I. n. 2. p. 122. é? »• 6.p. 13r. welke, omdat die knods by de Poëeten driequafligh wordt genoemt, die drie quaften toepaft óp drie wer- kingen der deugt, door welke alle ondeugden worden overwonnen, naementlyk, door het eeren en dienen van Godt, de Jiefde tot ouders en de riaeften, en de gehoorfaemheit aen 'sJants overigbeid. Maer dat is meer eene zinfpëeling, als waere uitlegging, behalven dat dan die quaften geene zwaerigheit betekenen, die de deugt belemmeren en beletten, dat Kafanova evenwel zecht, maer Werkzaem- heden en krachten, die de deugt oefent. Anders zal men 2e óók kunnen tóe* paffen op de drie zwaere en ganfch moeilyke verrigtingen, in welkers uitvoering de deugt haere dapperheit vertoont, voorgeftelt in het twede bëëlt hier Volgende. Doch die uitleggingen kunnen geen ftant houden. Driequaftigb betekent niet an* ders by de poëeten als zeer quaftigb, of veele quaften hebbende: want driemael is by de Dichters zeer te zeggen: gelyk driemaelgelukkigh, driemael'zaligb, en dierge- lyke dingen meer. Zoo leeft mén by Horatius (2) driedubbelde eefampten voor de (2)Lib. allcrgrootftc, en driedubbel!: koper (3) voor zeerjlerk koper. En zoo moet men door clava *♦ O. 1. trinodis, of driequajtige knods, by Ovidius, of by wien zulks verder mocht voorkomen, v< %• . verilaen, gelyk gezecht is, eene knods met veele quaften, zoo wel wanneer hy fpreekt ï3) Lib. van de knods van Herkules (4), als van die van Thezeus, welke hy ook zoo v* ' ^ noemt/5): en dat komt overeen met de af beelding van die knods, welke men (4)Faft. daervan op de penningen, nu dikwyls aengehaelt, gelyk ook op de volgende L.I. v. van Gordianus, als mede op de edele gefteèntens van Leonardus Auguftinus Part. 57$. L pag. 110. 111. 112. & 113. ziet uitgedrukt, daer de knods van Herkules niet (JyHe* 'drie, maer duidelyk veele quaften vertoont: welke niets anders beduiden als de fel- i?,d'uT heit der flagen, die door dusdanige quaften in eëne knods gëweldigh vermeerdert v p';) ' wordt. J [C] Zie II. D. bl. 539. Aenm. C.
|
|||||||||||
|
ANDERS.
P eenen Penning van Kei2eï Gordianus [A}giet rnén de
Heldenéïpperheit, vertoont in een' naefcten Herkules, die
|
|||||||||||
|
O
|
|||||||||||
|
[A] Dusdanige penningen van Gordianus de III, die hier verftaen wordt,
vindt men meer dan een' opgetelt by Okko pag. 33e. ert 337. dan eens met de Yyyy 2 rech-
|
|||||||||||
|
*
|
|||||||||||
|
364 DAPPERHEI T
die op fcyne knods leunt, en den ieeushült om zynen arm heeft
geüagen. Aldus ziet men hiervan twee fchoone beelden in 't paleis des Kar-
dinaejs Odoardus Farneze, een recht beminnaer der deugt. De dapperheit is de eige gefteltheit [dijpojïtie'], en het voornaemfte
vermogen van een, in daden en gedachten, en onder de beftiering der Reden, ten goeden gericht gemoet: ja zulk eene dapperheit is de Reden zelve. * ; Dat het muntbeelt de huit eenes leeus [B] draegt, en op de knods
leunt, is, omdat die beide zeer fterk zyn: en zoo flaet de dapper- heit, fterke wortelen in het gemóet gefchoten hebbende, ook won- derbaer vaft in haeren ftant, kunnende door geen gewelt nedergewor- pen , nochte van haere plaetfe beweegt worden. Dusdanigh eene dapperheit wort naekt vertoont, als welke het om
geene rykdommen, maer om eer en roem en onfterflykheit te doen is [C> rechter, dan eens met de linker hant en arm op de knods leunende, en dan eens
met en dan eens zonder de Jeeuwenhuit. Een komt 'er ook voor by Oudaan p. 338. Het omfchrift van allen isof ViRTUsAtrGirsTiof VirtutiAügüsti De dapperheit, of Ter dapperheit des Keizers. Op een' anderen penning van dezen Gordianus vindt men behalven het beek van Herkules ook dat van Merkurius, om daer mede te kennen te geeven, dat de dapperheit en wysheit (van welke Jaetfle deugt Merkurius een beek is) in dezen Vorfl vereenigt waeren , volgens Erizzo p. 703. [B] Van den leeuwenvacht en knods is in de voorige beelden genoeg gehan-
dek. [C] In 't naekt zyn is geen byzonder geheim van betekenis. Zoo 't al iets
beduiden zoude, «ou ik de uitlegging van Oudaen (1) voor goet keuren, dat naementlyk de oude helden naekt pleegen afgebeeldt te worden tot bewys, dat de Dapperheit geene groote bezorging van wapenen noodigh heeft, maer in zich eigen zelf krachten vindt, waermede zy alles kan te boven komen. ANDERS.
MEn £iet op 't Kapitolium te Rome een Herkulesbeek
van verguit metaei, en bekleet met eene ieeusjhuit. Het heeft in de rechte hant de knods, en in de flinke drie gulde appels 5 gehaelt uit de hoven der Helperides. , Deze gewaflen beduiden [A] de drie heldhaftige deugden, die
Herkules worden toegefchreven, en niet minder dapperheit dan vroomheit des gemoets vereiilchen. De eerfte is maetiging van gram- fchap: de tweede, beteugeling der gierigheit: de derde, edelmoe- dige verachting van welluft en vermaek. £n zoo magh men zeggen, dat 'er dan een heldhaftige dapperheit
en deugt in iemant is, wanneer de Reden zyne gemoetsbewegingen zoodanigh regelt en in bedwang houdt, dat ze is gekomen tot het % s on-
[AJ Volgens de uitlegging van Erizzo p. 634., uitwien ook de befchryving
van dit beek genomen is. Zie verder onze aenmerkingen over het twede beek hiervoor. |
||||
|
D A P P E R H E I T. 365
ondeelbaere middelpunt dei" deugtzaemheden, en zuiveren helder-
itraelende is geworden, zoodat ze de menfchlykheit te boven gaet, en byna verengeit is* DAPPERHÊIT gepaert met DEUGT,
en ONVERWINLYK. E Ene Vrou in een fehoone wapenrufting. Zy heeft in de
rechte hant eene fpiets, en aen den flinker arm een' fchik, waerop een eik gemaelt is. Daer fteekt op haeren helm, in ftede eener pluime, een lauwertak, die door eenen blixem gedreigt, maer niet geflagen wort. Hierby flaen deze woorden, Nec sorte,nec FAXO,datis, Noch doorat geval, noch door '/ noodlot. De dapperheit, verknocht aen deugt, wort als een gewapende
krygsheldin afgebeelt, omdat ze met haere vyandinne de ondeugcge- ftadigh in ftryt en oorlogh is. En de blixem die den lauwertak te vergeefs dreigt, beduit, dat, gelyk dit felle vier met al zyne kracht dien boom s naer Plinius [ A ] zeggen, niet hinderen kan> alzoo ook geenerlei ge welt of overlaft [B], hoedanigh die ook zyn mogen, eenen , die dusdanigh eene dapperheit bezit, kunnen verfchrikken noch befchadigen. De Eik, op den fchilt vertoont, beduit, dat de dapperheit, die
door de deugt onderüeunt wort, valt ftaet en beftendigh blyft, gelyk deze boom, die diepe [C] wortels, fterke takken, en breede groene bladers heeft 5 en die, hoe meer hy wort gehouwen [D], des ;,;,.:"■ "te
£ A ] Zie onze Aenmerking E. beneden over 't eerfte beelt der Dkbtkunji.
£ Bj Dusdanigen man befchryfc Horatius Lib. III. Od. 3. juftum & tenacem propofiti virum Non civium ardor prava jubenüum, Non vtiltus inftantis tyranni Mente quatic folida, neque Aufter
Dux inquieti turbidus Hadrise, Nec fulminantis magna manus Jovis: Si fraftus ilJabatur orbis , Impavidum ferienc ruinse. De vertaeling daer van hebben wy uit Oudaen gegeeven in ons II. D. bl. 442. Aenm. t. [C] Zie onze Aenmerking D. in 'c I. D. bl. 243. [ D ] Alzoo vergelykc Horatius de dapperheit der Romeinen in hunnen tegen-
fpoet by dusdanigen eik Lib. IV. Od. 4. v. 53. f Gens, quas cremato fords ab Ilio Jaéïata Tufcis aequoribus facra Natofque maturofque patres Pertulit Aufonias ad urbes, Duris ut ilex tonfa bipennibus Nigrse fcraci frondis in Algido, Per damna, per csedes, ab ipfo Ducit opes animumque ferro. ///. Deel. Zzzz
|
||||
|
366 DAPPERHEiT.
te meer uitbot,en te fteviger wort} ja die, hoe men hem meer fchud
en plaegt, des te meer waft* en zyne takken te breeder uitfpreit. En om deze hoedaenigheit wort hy niet qualyk by de dapperheit ver- geleken, die zich voornaementJyk in aen vechtingen en zwaerigheden [E] ontdekt en zien laet. Men magh ter zyde des beelts ook wel een' egel of yzerverken Hel-
len, als 't welke ter befchermkige zyns levens geene leen wapenen van noode heeft, nochte andere weer doet, dan zich inwaert trek- ken, en zich aldus door zich zelven verdedigen : juift gelyk zoo eene dapperheit als wy hier uitbeelden, door haer zelve wort be- fchermt, en op haer zelve vertrouwt, om alle flinkfche voorvallen en geweldenaeryen gezwint t' overwinnen en te boven te komen. Dit meent Horatius, daer hy zegt [F], %)at hy zich met zyn eige 'Deugt bedekt. £E] Zie ff. D. bJ. ó*oz. Aenm. B.
[FJ Lik III. Od. 29. v. 49. Fortuna fsevo Iseta negotio, &
Ludam infolentem hidere pertinax, Transmutat incertos honores, ■Nunc mihi, ntinc alii benigna. Laudo manentem: fi celeres quatit Pennas, refigno quee dedit, & mea Virtute me involvo, probarnque Pauperiem fine dote qusero. Zie Piërius VaJerianus Hierogï. L. VUL c. 28. Maer wat wil doch de bygevoegde ipreuk, necforte, nee foto, zeggen? of wat zin heeft het, dat dapperheit gepaert roet deugt niet kan overwonnen worden nooh door 't geval noch door 't noodlot? En wat dingen zyn 'er in dit beelt, waerdoor 't geval en 't noodloc wordt afge- ichetft? het geen echter behoorde te weezen, indien het Zinnebeelt goet zoude zyn. Indien men een zinfehets maekte van iemant, die door eigene dapperheit en deugt verheven was tot een' aenzienlyken ftaet of hoogen trap van eer, dan zou- den 'er de woorden, necforte, necfato, by te pas kunnen gebracht worden, als te kennen geevende, dat zoo een man zyne verheffing nochte door 't geval, dat is, eenigh gelukkigh toeval, nochte door 't noodlot, dat is, door 't voorrecht van opvolging, even als door't noodlot aen zyn geflagt gegeeven, bekomen hadde. Onder tuffchen zoude iemant kunnen in den zin komen, dat men nee forte,'nec fato, hier moeit uitleggen nochte door 't geval, dat is, ongeval, nochte door de doot: om ie beduiden, dat dusdanige dapperheit nochte door tegenfpoet, nochte door de doot zelf, te temmen is: en dan zoude men het eerfte door den eikenboom, en 't laetfte door den Jauriertak, gedreigt door den blixem, verflaen moeten. De Ita- Jiaen had beft gedaen, indien hy zyne meening zelf gezecht had. EEN DAPPER EN DEUGTZAEM BEDRYF.
E En Man in 't befte zym levens, zeer Ichoon van aenzien,
en alle wiens lichaemsdeelen in een welgemaekten ftant overeen komen. Zyn hooft is met heldere uraden, gelyk . Apollo verheelt wort, en teffèns van eenen amarantekrans, omringt. Hy is geharnarft, doch draegt boven de wapen- rufring nogh een' gouden krygsrok, paluêamentum genoemt. In de rechte hant ziet men hem een gedeelte eener gebroke |
||||
|
DAPPERHEI T. #7
fpietfê hebben, terwyl het overige daervan met het yzer üeekt
ffl den kop eener zeer Ielyke en vreeflyke flange, die doot ter aerde legt. In de flinke hant heeft hy, met een' aerdigen zwier, een boek; en onder eenen zyner voeten, naer het den . verflandigen Schilder zal goetdunken, een dootshooft. Daer zyn veele menfchlyke bedryven,doch ik heb voor, nu alleen-
]yk te vertoonen zulk een bedryf, dat in een uytmuntende kloekheit beftaet, en wel byzonderlyk in die der geleertheit, en die der wape- nen ( A), welke alle beide den menfch beroemt en onfterflyk maken. Het beelt is dan gefchikt naer den beften leeftyt, omdat deze, on-
der alle de trappen des ouddes, de volmaekfte is, gelyk Aftriitoteles zegt (B), en waerin het gemaklykft valt tot waere kennis en het be- dryven van iet deugtzaems en dappers te komen. Het heel fraeie wezen, met alle de deelen deslichaems, in een
iv e [geproportioneerde fchoonheit, overeenkomftigh, wil hier zeggen, dat de bevalligheit, die men in 't gelaet van een fchoon menfch ver- neemt, een teken (C) is eener inwendige fchoonheit, die gelyk is aen de geene, welke men uitwendigh ziet. Cratior & pulcro veniens in corpore virtus, zegt Virgilius (i), dat is, 'De deugt, die fchooner U) JEn. uit hetfcboone lichaem Jiraelt. L" V' De helderblinkende ftraelen om 's beelts hooft, beduiden, dat, ge- v*344'
lyk de zon[D] allenthalve fchynt en fchittert, daer ze zich heenewent, alzoo ook dappere en deugthaftige bedryven, den menfch als helder doen blinken en fchynen, overal waer zyne Faem zich op fnelle wie- ken naer toe keert met haer helklinkende bazuine. Sed famam exten- dere facJis, hoc virtutis opus, zegt de evengemelde Aèrtsdichter der Latynen ("i), 't geene omtrent dit beduit: £0£o. Li. A.
1)e bloeiende oorlogsfaem v< 468-
T)oor dappre daden wydt en verre te verfpreiden,
Voegt d'eedle deugt alleen* „ « De krans van amaranten wort hier te pas gcbragt, omdat de bloe-
men van dit gewas haere ingefchape en levendige verf nipt quyt rae- ken. Het is hiermede dus gelegen, dat ze, afgeplukt en wechgelegt wordende, ganfchlyk onbedorven blyven: ja al vedroogt zynde,kry- genze, met water wordende befprengt, haer eerfte wezen weder} zoo
[A] De geleertheit dan wordt in dit beek door 't boek, en de wapenen of
der zelver dapperheit door de fpies te kennen gegeeven. Op de zelfde wys vindt men onder de Zinnebeelden van Klaude Paradin (3 ) het beek van Julias Cezar, /,\ pagi
ilaende op een' werekkloot, en in de reehter hant een bloot zwaert, en in de Ju. linker een boek, om hoog houdende, met het byfchrifc, Ex utroque Ctsfar, dat is, door beide Keizer, beduidende, dat Cezar beide door de dapperheit zyner wapenen *n door het vermogen van zyne geleertheit, degeheele werek door beroemt, en heer van de zelve geworden was. [B] Rhetor. Lib. II. c. 14.
[CJ Zie onze Aenmerkingen B. en C. beneden over 't beek Scbilderkwji, als
mede onze Aenmerking E. over 't vierde beek der Deugt I. D. bl. 847. [D] Zie het eerfte beelt der Deugt I. D. bl. 237. en 238. met de Aenteke-
ningen. ZzZZ 2
|
|||||
|
•
|
|||||
|
3<5S DAPPERHEIT.
zoo dat men 'er, zelf in den winter, kranfen van maekc. Zie Plt-
niusin 't 8. kapittel zyns XXI. boeks (E). En dusdanigh is ook de natuur van een dapper en deugtryk man j naerdien hy niet alleen van zyn fchoone hoedanigheden niet ontaert, inaer na zyn fterven, in zyn heerlyke daden nogh overblyft, en in een eeuwige gedachtenis, met de allergrootite achtinge, gehouden wort; terwyl zyn glorffyke naem geduurigh, zoo veelrnogelyk is, blyft wafTën [Fj. Hy is gewapent, en heeft het hout eener fpietfe, die boven 't jzer
is afgebroken [G], in de rechte hant,* om aen te duiden, dat een deugthaftigh man met of door zyne daden altyt en geltadigh flryt en kampt tegens zyn eeuwige vyandin de ondeugt, alhier verbeelt door de fchriklyke flang, doot op den' gront leggende, en getroffen met het fpietsyzer, zoo, gelyk wy zeiden. En deze verbeelding toont voorts klaer aen, dat het niet genoeg is, den wil te hebben om tot volmaektheit in deugt op te klimmen, maer dat men zulk een voor- nemen moet te werk leggen en uitvoeren. En dit wil Cicero [H] zeggen, daer hy fchryft, dat al de lof der deugt in doen gelegen is. En volgens Seneka [ I ] neemt de deugt geen' achtloozen minnaer aen. De gouden krygsrok beduit dat deugthaftige en dappere bedryven
bezwaerlyk kunnen worden verricht door iemant, die ten dienft van kunftenaeren, of op een hantwerk genoodzaekt is te leven [KJ. Met een' bevalligen zwier houdt hy in de flinke hant een boek ten
toon, omdat de oefening zoo wel der letteren, als der wapenen, den menfch onder alle zaeken meeft beroemt en doorluchtigh maekt [LJ. Hy heeft een dootshooft onder den voet, om dus tevertoonen,
dat kloeke bedryven, der doot ontwaffen zyn, en eeuwigh, zoo lang de tyt en fchriften duuren, leven zullen: gelyk dus Plautus er- gens zegt, Sola virtus expers fepulchri, dat is, 'De deugt alleen is <urj van 't graf. [ E ] Als mede het geen wy hebben aengetekent over 't beek Achtbaerheit I,
D. bl. 7. Aenm. S. T. V. en W. [FJ Zie de zoo evengemelde beelden der Deugt, welke hier mede moeten ver-
geieeken worden. [G] Tot een teken, met hoe eene geweldige kracht de fteek aengebracht is:
dat naementlyk het yzer door den kop heengegaen zynde, en tegen den gront fluitende, het hout van de fpies heeft doen breeken. [H] De Oific. Lib. I. c. 5. Firtutis laus otnnis in aftione confiftit.
[1] De Ita/iaen wyfl ons na 't werk van Seneka, genaemt Be beneficiis, en
haek de woorden aen, Virtus non recipit fordidum amatorem: doch ik twyfei, of ze 'er te vinden zyn. [K] Maer door mannen, die in hooge en aenzienlyke ampten, en in' voornaem
krygsbewint geflelt zyn. En hierom is het, dat de Icaliaen in de befchryving van dit beek wil, dat deeze krygsrok zoo een kleet zy, dat men in 'c Latyn paluda* mentum noemt: het geen den krygsmatitelvan een' veltheer betekent, zynde koflelyker dan die van de overige krygslieden, en van dezelve by de Romeinen onderfcheiden door de verwe,die fcharlaken of purper was. Hier maekt hy dien krygsmantel van gout, omdat die het koftbaerft zynde der meraelen de dracht van geen gemeen man te kennen geeft. [L] Zie wat Horatius en Ovidius daeromtrent zeggen van hunne eigene wer-
ken i de eerfle Lib. IIL Od. 30. en de laetfte Met&jn- Lib. XV. extr. |
||||||
|
VER-
|
||||||
|
*
|
||||||
|
VERSCHEIDE VREEZEN.
VREES, VREESACHTIGHEIT.
*En out man in een geeJ ideet. Hy is krom van lichaem,
en een weinigh bleek van tronie. Voorts heeft hy kleene witte oogen, lange dunne handen, en gewiekte voeten. Zoo #aet hy treurigh, met eenen haes onder den flinker arm. Daer is wel eenigszins onderfcheit tuflchen vrees en vreesachtig-
heit, maer dat verfchil is zoo groot niet, of die twee zaeken kunnen wel door een en 't zelve beelt vertoont worden. Zoo zeggen wy dan, dat de vreesachtigheit eene gemoetsgefteltheit is [A], welke in de menfchen onritaet uit eene twyfelachtigheit, die zy hebben dat de bevattingen, die zy gemaekt hebben, niet genoegzaem voor goet ge- keurt zullen worden. Hy is out, omdat de vrees voortkomt uit gebrek vanbloet[B]
en van wakkerheit van geeft; welke dingen meelt ontbreken aen d'oudeluiden, die, met het klimmen derjaeren, tefTens ook hunne kracht verliezen, en lichtlyk voor alle ongevallen vreezen. Zyne kleedy is geel, 't welk een onvolmaekte [C] verf is: en
dus is de vrees, die in den menfch nergens anders vandaen komt, dan uit de kenniffe zyner onwaerdigheit, ook eene onvolmaekthek in den zelven. 't Geen wy van 's beelts lichaem en leden zeggen, is door alle Ge-
laetkenners in de vreesachtigen aengemerkt, en wel voornaementlyk door Ariftoteles in het VI., IX., en X. hooftit. zyner Wezenhe- fchouwmge. De haes, zegt de zelve Filozoof [DJ, is uit de natuur een zeer vrees-
achtigh dierrgelyk trouwens elk ook door d'ondervinding weten kan. Daerom voegen we hem dezen beelde toe. De voetwieken beduiden de vlucht, die, gelyk wy ook elders
zeggen, zeer dikwyls door de vrees (E] wort veroorzaekt. [ A ] Uit deeze bepaeling blykt genoeg, dat vreesachtigheit geheel iets anders
is als vrees, welke, volgens de bepaeling van Ariftoteles (i) en Cicero (2) eene (i)Eüi. ontftelteniffe des gemoets is ontftaende uit de verwachting van een aennaderend L. IV. quaet. c. o. & [B] En uit de koude, die daerdoor veroorzaekt wordt* Zie Aenmerking A. ^het-
over 't volgende beelt. r" **•c- [C] Zie Aenm. B. bl. 322. in dit DeeL (i)Tafc
[D] Hifi. Anim. Lib. I. c. 1. Zie ook 't reets gezegde op bl. 201. van het I. Quaft.
D. met de Aenm. Kk. en bl. 464. Aenm. E. Tot het zelfde oogmerk dienc ook L. IV. het bnyn, I. D. bl. 209. Aenm. D. c. 8. [E] Daervandaen Virgilius (3), Pedibus timor addidit aks, dat is, de vrees gaf(tfJEn.
vleugelen aen zyne voeten. Vleugelen zyn een bekent Zinnebeelt vanfnclheip, die voor- L. VUL al plaets heeft in de vlucht. Zie den bladtwyzer op 't woort Vleugeten, v. 124. |
|||||
|
121 Deel. Aaaaa VREES.
|
|||||
|
37ó VREES.
VREES.
WEder een out en bleek Man. Deze is met een harte-
huit dierwyze bekleet, dat de hartekop} als een fieriel, bovenop 's mans hooft flaet. Daer fteken in de holen, waerin 's harts oogen geftaen hebben, veele roode vederen. Zie van zyne outheit het voorige beelt.
Hy is bleek van gelaet, omdat de vrees den vreezenden bleek maekt.
Wy omhangen hem met een hartevel, omdat de harten geweldigh
verfaegt en vreesachtigh [ A] zyn: en daer lteken roode vederen in , omdat deze dieren, voor iet quaets vliedende [B], en dan öftder 't loopen eenige roode pluimen ziende, hunne vaert als verdubbelen, en met zulke draeien en gieren voortfcheeren en omrennen, dat ze dikwyls daer door 's jagers buit worden. Zoo zegt Virgilius in zyn XII. of lelie boek [C] van Eneas, door zynen tolk Vondel, Gelyk de loont het hart, in eenen breden vloet,
Of van vcrvaemis voor een lyn met roode pennen Bezet, flux achterhaelt in 't loof en en in V rennen, En aenhoudt met gebas, terwyl het hart verbaeft, Voor laegen, of den kant van V water, in der haeft Langs duizent paden vlucht, dan hier dan ginder heenen. [A] Daervan zyn ze dikwyls een Zinnebeelt by de Poè'eten, als by Horatius
Lik. I. Od. 15. v. 29. en Lib. IV. Od. 4. t;. 50. en by meer anderen. En (i)Iliad. hierom is 't, dat Achilles by Homerus (1) aen Agamemnon zyne blohartigheic L. I. v. verwytende hem het harce van dit dier toefchryft: en de Grieken noemen een. 2Zf'7 bang menfch *v»>g iA*<psio?, een' man als een hart (2). Plinius wil (3), dat die nobius" ^eien ftout'zyn, die een klein hart hebben, en in tegendeel vreesachtigh, wel- Centur. kers nart na evenredigheit van 't lyf te groot is, als onder anderen zyn de muis, III. Ad. de haes, de ezel, en 't hart. De oorzaek nu van die vrees flellen de natuurkun- 66. V.& dige Schryvers, volgens 't geen ons Piërius (4) bericht, in de koutheit van den Suidas. aert der dieren: hoedanigh zy zeggen dat ook die van 't hart is: en tot een be- (3) Lib. WyS daervan flellen zy, dat des zelfs traenen zoet zyn, gelyk in tegendeel die Xl.cap. van jiet wjjt ZWyn, een zeer heet dier, zikigh. U)Hier LB] Dit wordt hier niet duidelyk genoeg gezecht. De Ouden hadden een fborc
L. VII.' van jacht, die nu noch by fommigen in gebruik is, en door middel van zulke c. 6. pennen verricht wordt: voor welkers,kleur de harten van natuur bang zyn, gelyk de olifanten voor de witte verf, en de tygers voor 't geluk der trommelen, ea diergelyke, De jaegers ontdekkende, waer zich een troep harten onthoudt, om- ringen die plaets met een lang touw of lyn, waeraen zy dusdanige roode vederen binden. Daerop maekt een van hen met de honden jacht op de harten: welke aen die lyn komende, en bang voor de kleur der vederen zynde, 'er niet durven onderdoor loopen, maer fteets langs de zelve, even als of zy door een' muur beflooten waeren, heen vlieden, en alzoo door de overige jaegers, die zich langs de lyn, elk op zyn plaets, gefchaert hebben, gemaklyk worden dootgefchooten. MLoc Zie die maniervan jaegen breeder befchreevendoor Piërius Valerianus (5): die ons cjtat. me^e a's Zinnebeelden van vreesachtigheit opgeeft den wolf (6), en den koek- (ó)Hier. koek (7); waarvan de taelkundige Leezer de reden by dien Schry ver zelf kan L. XI. nazien, zynde het ons genoeg enkel de aenwyzing te doen. c. 6. £C) V. 749. Inclufum veluti fi quando flumine naétus Lxxlr"' Cervum, aut puniceae feptum formidine pennas,
c> 2^ ' Venator curfu canis & latratibus inftat:
111e autem infidiis, & ripa territus alta,
Mille fugic rtfugitque vias. VREES.
|
||||
|
:**
|
||||||||||||||
|
V
|
— -V & ö;
|
|||||||||||||
|
37i
|
||||||||||||||
|
& Week yroümet een ^^H£IT,
naer eeniger Filo^onVr 2eef^n aen/re2;_ £
montter op haer^ G.Ï f Daer vertoorn Jl Dylte^ vrees hamtpgten vertoog» d;!* des Schrik? .££? V00r«^"de beet |
||||||||||||||
|
......"l "naericheit van mi ' or de zelve mPf^ C1
IC van me<* en minder C deze zvn,
^HEIDE OVERWINNINGm
|
||||||||||||||
|
O V E R WINNING.
|Erlcheide beelden, gelylc over andere ttoffen in dit
* werk ook niet zelden gelchiet, zullen we van deze ) 2aek opgeven. Zie hier dan eene Vrou met gout laepsgSBS1 bekieet, houdende in de rechte hant eenen granaet- appel, en in de flinke eenen helm. Aldus f AJ beïchryft haer Heliodorus. Naer-
f A] Naementlyk met een' granaetappeJ eo helm: want het goude JcJeet heeft
de Itahaen 'er bygevoegt. Met deze twe dingen nu zecht HeJiodorus, ten min- Aa.aaa 2 fen
|
||||||||||||||
|
A ...
|
||||||||||||||
|
372 OVERWINNIN G.
Naerdien 'er tot het behalen der overwinninge vooral twee dingen
boognodigh zyn, te weten magt en eendragt, d'eene om den wegh te vinden, die verborgen is, d'andere om den zelven met een helden- moedt te openen > zoo zyn dezer beelteniiïe de twee lellgezeide din- gen bygevoegtj de helm om den moedt en de kracht [B] uit te beelden, vermits hy alle Hagen tegenitaet die het hooft begeeren te qüetfetti en de granaetappel, om de vereenigde [C] gemoederen des
f ïHift **en zo° a,s ^iraldus *(*)»■ en Piërius (2) meenen dat uit Harpokration (3)
Deor. " blykt (want de fchriften van dezen Heliodorus zelven, toegenaemt Periegetes, of Synt.' Werehbefchrper, zyn niet meer voor handen: en 't is waerfchynelyk, dat ook X. Col onze Italiaenfche Schryver zyn zeggen uit Piërius of Giraldus gehaelt heeft) dat 324- .C het beek van de Overwinning zonder vleugelen te Athenen (waervan in 't vierde beek \Z fvi' hierna wordt gefproken) voorzien was: zoo dat men dit niet voor eene uitvin- L.XXI. j^gg van Heliodorus (die miffchien het beek niet eens befchreeven heeft, en (ów. ten minften by Harpokration niet andeis zecht, dan dat Minerva, toegenaemt de Nijcij. ' Overwinning, te Athenen geëert wierdt) maer van den maeker van dat Overwin- ningsbeek, moet houden. In 't voorzeide vierde beek hierna zullen wy 'er meer van zeggen. Ondertuffchen weete de Leezer, dat dit beek eigentlyk een beek was van Minerva, die te Athenen onder verfcheidene andere toenamen, ook die van de Overwinning droeg. Men zie Harpokration in V. Nfwi en 'Tys/* 'A£hjv*. -[B] De helm kan, dunkt my, dit niet verbeelden, als zynde eene wapenruf-
tinge, die aHeenlyk dient om zich te verweeren (het welke,geen Zinnebéeldt der Overwinninge kan zyn) en niet om den vyant te beichadigen en te quetfen, waer- mede de overwinninge moet behaelt worden: behalven dat de helm, indien hy zoude verbeelden het geene hier gezecht wordt, niet in de hant zoude moeten worden gehouden, maer op het hooft flaen. Ik zoude dan meenen, dat de helm in de hant liever zal te kennen geeven, dat door de Overwinninge wordt te weeg gebracht, dat de helm kan worden afgezet, en niet meer noodigh is om het hooft tegen vyantlyke Hagen te dekken. Zie verder het zesde beek hierna. [C] De uitlegging van den helm voor kracht omvergeworpen zynde, moet
deze van den granaetappel nootzakelyk ook omvallen. Daerenboven of fchoon
f \\t het wel waer is, dat fommigen (4) meenen, dat de granaetappel in de H. Schrift
pier. ' een beelt is van Eendracht en vereeniging van veele volkeren, zoo is het nochtans
Valer, geen gevolg, dat dat geene, het welk op eene beeldenfpraekige wyze mochce
Hier. verftaen zyn in de Heilige Schrift, ook de zelfde beeldenfpraekige betekeniffe
LLIV. hebbe gehad by de Grieken, welke dit beek der Overwinning een' Granaetappel
£;z^' * in de hant hebben gegeeven: Ondertuffchen valt het my lichter de hier byge-
Gyrald. kuchte verklaering te wederleggen, als zelve eene betere op te geeven. Nochtans
iQgQ'j. heb ik 'er twe verzonnen: waervan hoewel de eerfte, als ik de waerheit zal zeg-
Synt.',I. gen, my zelven niet zeer voldoet, zoo zal ik echter, om den Leezer zelven de
col. 33. keur te laeten, zoo wel de eene als de andere giffing hier ter neder ftellen. Ik
twyfel dan voor eerft, of mogelyk de granaetappel een beek zoude kunnen zyn
van overheerde landen en ryken, als zynde deze appel toegewydt aen Juno, de
Godinne der Koningryken: wier beek ook in haeren tempel buiten Micenen in de
eene hant een' fchepter droeg, waerop een koekkoek zat, en in de andere een'
... granaetappel, behalven andere fieraeden meer: van welk eerfte Pauzanias (5)
Vpc ]-\de reden by gebracht hebbende, omtrent den granaetappel zecht, dat hy de ver»
klaering daervan, omdat ze eene verborgentheit bevatte, metftilzwygenvoorbygaet,
(6) De (gelyk Achilles Tatius mede zecht (6) van een' granaetappel in de rechter hant van
Amor. zeker beek van f upiter ) laetende ons aldus aengaende de oorzaek,waerom de Godin
Clitop ^jen appCj in dg nam heeft, onzeker: welke, indien wy ze wiften, ons mogelyk zoude
P' 1 7' kunnen doen zien, of onze giflinge hier plaets konde hebben, of niet: welk laetfte
ik echter daerom te meer vermoede, omdat de Redenaer Likurgus, aengehaek door
(7)Loc.Harpokration (7), zecht, dat dit Overwinningsbeek het beek was, gelyk wy
eitat. reets gezecht hebben , van Minerva, met den toenaem van de Overwinninge, met
*gw jhoedanigh een' toenaem de zelfde Godin ook geëert wierdt te Megara, hebbende
c _,;>,.' ' aldaer volgens het getuigenifle van Pauzanias ( 8 ) een' tempel op het kafteel: ge-
- ]yk
|
|||||
|
*
|
|||||
|
OVERWINNING. 373
des volks te kennen te geven: want gelyk de granaetappel alleenlyk
mee eene fchil veele korlen vereenigt en by malkander houdt, zoo we-
lyk Giraldus ook heeft aengetekent (i ). Aen het beek nu van Pallas den granaet- (i)Hift.
appel, dien 't beek van Juno, de Godinne der Koninkryken, by Micenen in de ^eor^- hant droeg, te geeven om de Overwinning van landen te beduiden, fchynt niec Synt.X. zeer gevoeglyk. Derhalven myne gedachten heen en weer wendende om eene col-?4 bequaemere verklaeringe te vinden, is my dit te binnen gefchooten, of mogelyk de Athenienzen glit beek mochten hebben opgericht na hunne eerfte overwinning, behaelt op de Perzen onder Darius, of de twede onder Xerxes: en zoo ik my niet bedriege, is 'er dan eene zeer gepafte uitlegging van den granaetappel te geeven. Te westen, de Perzifche koningen hadden in hun leger onder anderen ook tien duizent uitgeleezene Perzen, zynde voetknechten, van welke 'er duizent, die in het voorttrekken de overige negen duizent omfingelden en rontom infloo- ten, onder aen 't einde hunner pieken hadden een' gouden granaetappel, gelyk de overige negen duizent een' zilveren. Behalven deze waeren 'er noch duizent andere voetknechten, uitgeleezen uit alle de Perzen, welkers lanfen, die zy mee de punt na de aerde droegen „ insgelyks met goudene granaetappelen waeren ver- fiert: en eindelyk noch eens duizent voetknechten, beftaende uit de allerbefte en alleredelrte Perzen, welkers lanfen, die zy op de gewoone wyze droegen, dat zelfde fieraatvan goudene granaetappelen voerden. Zoodanigh wierden alle deze duizenden gevonden in het Leger van Xerxes in des zelfs optocht van Sardes na Grieken- lant, volgens de befchry ving van Herodotus (2). Deze laetfte duizent fchynen'tmy (z)Lib. te zyn, van welke Atheneüs (3) zegt, dat 'er onder de Trauwanten des Perzi- VII. c, fchen Konings duizent mannen waeren, die alle Perzen zynde van geboorte, en 4°_&4i« om hunne dapperheit uitgeleezen uit die tien duizent Perzen, die de Onjlcrfelyke ^HV?' wierden genoemt, aen de einden van hunne lanfen goudene appelen droegen, wor- *2 " dende daerom ook pjAo<ps'§<n, dat is, Jppeldraegers genoemt. Nu is het myns oor- deels ganfeh niet vreemt nochte ongepaft, dat de Athenienzen na 't overwinnen van zulke machtige Legers, als zy van de Perzen hebben geflagen, ter eere van Pallas, de befchermgodinne hunner Stadt, die gelooft wierde zelfs hunne verkeerde raedtflagen ten goede te keeren, gelyk wy over de volgende beeltenifTe zullen zeggen; een beek willende oprichten onder den naem van Overimnnlnge, haer in de rechte hant, de bant die, de overwinning bevecht, een' granaetappel gaven, zynde het teken, waeraen men der Perzen befte troepen kende, en onder deze ook die geene, welkers dapperheit gelooft wordende onoverwinnelyk te zyn hen den trotfen naem der Onjlerfelyktn hadde gegeeven : en mogelyk hebben de Athenienzen om die zelfde reden ook een' tak van een' granaetappelboom gegee- ven in de hant van 't beek van de Godinne Nemezis, door wier hulpe zy ge- loofden den trotfen hoogmoet der Perzen in den ftryt by Marathon te hebben be- teugelt: over welken tak wy breeder hebben gehandek in onze Aenmerkingen over het derde beek der Straffe, II. D. bl. 477. zoo dat dan de granaetappel in de hant der overwinninge den Athenienzen re gelyk konde flrekken tot eene roemruchtige geheugeniflë der verkreegene zege, en den Perzen tot een verwyc van hunne nederlaeg, zoo wel als deze den zelven hadden beginnen te draegen tot verwyt der Meden: die hen eene oorzaek zyn geweeft van die gewoonte van lanfen te voeren, welke aen haer onderfle gedeelte met appelen waeren verfiert. Want de Perzen het juk der Meden afgefchudt, en het zelve hunne onderdrukkers zelfs opgelecht hebbende, fielden in, gelyk ons te kennen wordt gegeeven door Atheneüs(4),dat des konings lyftrauwanten dusdanige lanfen met appelen zouden u\ Ibid. voeren, niet alleen uit eene wraekzucht van dat ongelyk, dat zy van de Meden hadden geleeden, doe zy onder der zelver heerfchappye ftonden, maer ook tot eene eeuwige geheugeniflë van de verwyftheit van 's konings troepen by de Me- den , en hoe zeer de zelve van de dapperheit hunner voorouderen waeren afgewee- ken: opdat daerby mochte kunnen gedacht worden, dat de welluft zelfs krygs- helden, gewapent met lanfen, flap en verwyft kan maeken. Naementlyk de Meden waeren een volk overgegeeven aen weelde en welluften, en uit dat inzicht gewoon veele van hunne nabuuren, na't getuigeniffe van Klearchus by den zelfden ƒƒ/. Deel. ' Bbbbb Atte-
|
||||
|
374 OVERWINNING.
weten ook brave mannen de verfcheide gedachten van veelerleie men-
fchen in een zelve meening en voornemen te brengen en te houden. (i)Ibid. -Atheneüs (i), te ontmannen; en 'er mede te doen (2) dat de eerbaerheit niet
(z)Cur- toelaet te zeggen, wordende dus doende zelfs niet minder verwyft, als die geene tius L, waeren, die zy geene mannen lieten blyven. Deze verwyfcheit wierdt hun' door VI.c. f. die appelen verweeten, als of men .zeggen wilde, dat zy de, zulke waeren, de n. 2,3. & welke die appelen, dat is dat geene, waerdoor zy mannen waeren geweeft, cao 6 nac^^en verlooren: want dat de appelen iets diergelyks op eene beeldenfpraekige n, 8. wyze betekenen, hebben wy aengetoont over het laetfte beek des Huwelyks Acmn. E. IL D. bh 47. En 't was by de Ouden niets vreemts, dat men zyne overwon- nene vyanden dusdanige verwytingen deede, al waeren ze al wat vuil: hoewel de eenvoudigheit dier eerfte tyden* meer vryheit gaf om alles onbefchroomt te noe- men, en aen 't gezicht te vertoonen zonder erg, dan wel in laetere tyden, doe de zeden meer en meer zyn bedorven. Zoo leeft men van den Egiptifchen Koning Sefoftris, als hy dappere vyanden hadde overwonnen, dat hy zulks dan verbeelde door een mannelyk Jidt; doch als hy bloodaerts en verwyfde hadde verflagen, het (3) He- zelve te kennen gaf door het afbeelden der vrouwelyke (3) deelen. «Piërius Va- rodotus lerianus (4) brengt noch een ftuk van een' pilaer by., ter gedachtenifje van dien L II. koning opgericht, waerop een havik ftaet, die een' boog met zyne klaeuwen vaft c. 102. houdt, waervan de pyl met de punt raekt aen 't bovenfte deel van een mannelyk ?Yi .' hdt, even als of het aen die punt vaft hing. Verders ziet men een zwaert, en famalS~ onder dat zwaert een blixemftrael, en dan het teellidc van eene vrouw: welkers Can* eerfte verbeelding Piërius aldus verklaert: by heeft verwonnen door de wapenen Chron. de dapperen, en 't andere, by beeft verwonnen door zynei\ doorluchtigen nam de blo- L. III. hartigcn. Dat de havik een beek van overwinning is, zullen wy aentoonen in her. Sec. 14. twede dezer beelden: dat de boog (5) wapenen betekent, is van zelfs klaer; als ?'$i*-' ook dat het mannelyke lidt een beek is van mannelyke dapperheit. Het zwaert rosl f" beduidt verdelging, gelyk wy hebben gezecht over 't I beek der Boosbeit Aenm. XXXIV.' E. I. D. bl 215. de blixem betekent een' wyd en zyd verfpreiden roem; gelyk cap. 21 aengeweezen is in onze Aenm. A. en B. over 't beek der Verbreiding van Eer, I. D. (<•) Ho- bl 363. en door het vrouwelyke fchaemlidt wordt verbeeldt lafhartigheit en ver- rusHie- Wyftheit, gelyk reeds gezecht is. Dus dan heeft Sefoftris zyne vyanden hunne ï?S • fchande verweeten door 'c zinnebeelt van een vrouwelyk teellidc; dus de Perzen ' c' *' aen de Meden hunne verwyftheit door dat van een' granaetappel: hoewel zy nader- hant in de zelfde gebreken en ondeugden vervallen, het zelfde lot hebben gehad van onder eens anders heerfchappy te moeten bukken: en dus kunnen de Athe- nienzen wederom aen de Perzen hunne nederlaeg verweeten hebben door den zelfden granaecappel. Zoo hec echter waer is , het geene Archennus zecht by den ouden Uitlegger van Ariftofanes, dien wy beneden nader zullen aenhaelen in 't vierde beek hierna, dat de Vader van Bupalus en Athenis (naementlyk An- thermus) de eerfte is geweeft, die een overwinningsbeek gemaekt heeft met vleugelen; zoo zoude het kunnen fchynen, dat pok deze onze uidegginge van den granaetappel in de rechte hant van ons. beek geen plaets konde hebben, (OHift. alzoo Anthermus ouder is geweeft, dan die eerfte doorluchtige Overwinning der Nat. L. Athenienzen onder Mikiades op de Perzen behaek by Marathon; hebbende An- xxxvi. Efjerraus geleeft, gelyk uit Plinius (6) is op te maeken, al omtrent de vyftigfte flyikjd, Olimpiade, daer <jeze overwinninge eerft is bevochten in de twe en feventigfte, yb. ' en alzoo byna hondert jaeren laeter. Doch deze zwaerigheit wordt daardoor weg- xxxv. genomen, dat Eariftius de Pergamener by den zelfden Uitlegger van Ariftofanes cap. o zecht, dat de fchilder A^'aofon de allereerfte is geweeft, die vleugelen aen de (8) PI in. Overwinningsbeelden heeft toegevoegt: en deze heeft volgens den zelfden Plinius N t L C?) gdeeft in de negentigfte Oümpiadei En dit laetfte komt my te waerfchyne- XXXVI/tyker voor, omdat de eerfte beelthouwer, welke in Griekenlant die konft heeft c. s- geoefFent, zynde de fchilderkunft doe aldaer noch onbekent ( 8 ), geweeft is Ma* (9)ldem las (9), de grootvader van den bovengenoemden Anthermus: en dewyl de eerfte |
||||
|
OVERWINNI'N G. 37$
in die onbefchaefde tuflchentyt veele beelden in de tempels zyn gebracht, of
merkelyke veranderinge in liet rnaeken der zelve zal zyn voorgevallen. Behalven dit alles ook kan men niet vaftftellen als een zeker gevolg , dat, federt datj\n- thermus, of wie het ook anders mocht zyn, de Overwinning had beginnen af te beelden met vleugelen, de volgende konftenaers dat voorbeelt juift ftiptelyk zou- den hebben gevolgt, en daer nooit van zyn afgeweeken. Maer om eindelyk we- der te keeren tot de verdere uitlegging van ons beelt, wat betekent het goude kleet, dat het aen heeft ? Indien men de uitleggingen van onzen Schryver om- trent den helm en den granaecappel wil volgen, zoo zal men door dat gouden kleee allerbeft verftaen het geit,dat 'er nootzaekelyk wordt vereifcht om de overwinning te kftnnen bekomen, zynde het zelve de rechte zenuvve des oortogs. Maer ik zoude van gevoelen zyn, dat het beter konde uitgelecht worden als een zin teken der rykdom en fchatten, die de overwinning aenbrengt: waerom ze ook op den penning van Domitianus, in het twede beelt hierna volgende, gezien wordt met een' hoorn des Overvloets. • ' ANDERS.
OM de Overwinning uit te beelden fchilderden de Ouden
eene Vrou, met een jeugdigh aengezigt, en ftaende gereet om door de lucht te vliegen. Zy gaVen haer in de rechte hant eenen lauwer- of olyfkrans, in de flinke een' palmtak; en eenenarent-, die ook een'palmtak in zyne klaeu had, onder de voeten. Voorts kleedden ze haer in 't wit, daer by voegende een' geelen wapen- of krygsrok. Zulx de- den ze om de volgende reden. De laurier, olyf en palm zyn al van overouts voor tekens van eere,
welke men bewyzen wilde aen iemant, die tot voordeel zyns vadë'r- lants, de overwinning op den vyant hadde behaelc, gehouden. De reden daervan is elders genoeg gegeven, en al te klaer en bekent om hier te herhalen [A]. Zy fchilderden de overwinning, als wilde ze opvliegen, omdat de
zelve des te aengenaemer is, hoe ze blykbaerder in dapperheit uit- munt [Bj en heerfcht. Dit gemelde [C] betekent dearentookj en
[ A ] Van den laurier zie Pierius Val. Hiet: Lib. L. c. ïg. Gyraldus Hifi. Deor.
Synt. X. col. 22. 6? Ovidius Tri/i. Lib. II. v. 168.'Van den olyf, Pier. Val. Hier. Lib. LXIII. c. 12. en van den palmboom, den zelfden Pier. Hier. Lib. L. c. 7. £ƒ Lui. Cafanova Hierogl. Medk. Embl. XII. n. 2. pag. 139. en eindelyk onzen bladt- wyzer in de woorden, Laurier, Olyf, Palm, en Overwinninge. Voeg voorts by de drie voorzeide boomen ook de mirte, en zie Pierius Lib. L. c. 26. Ö* 31. Na dien palmtak noemt Appulejus ( 1) de Overwinning niet onaerdigh Dea palmaris, oi de (0 Me- Godinne met den palmtak. tam.-L. [B] Hy fchynt te begrypen,dat zulks door 't "opvliegen kan verbeeldt worden, II:circa
omdat de Overwinninge dit doende zich aen elk fchynt te willen vertoonen, om, Pnnc* na het bedryven van haere dappere daeden, van allen gezien te worden. Voor- waer wederom eene koddige uitlegging. Zie de waere oorzaek in onze aen teke-
ningen op het derde beelt hierna volgende. [C] Naemenclyk dapperheit en heerfchappy. Zie Pierius Hier. L. XIX. c. 2.
3- Ö1 23. en Klaadius Minos over het 33. Zinnebeelt van Alciatus, waerdigh te ' leezen. Die echter de Egiptenaers wil volgen, zal geen' arent, gelyk Giraldus • Bbbbb 2 ver-
|
||||
|
37(5 OVERWI N'N ING.
en daerom voerden de Vehheeren der Ouden, als tot een goede
voorfpelling [D] hunner krygsondernemingen, arentsbeelden [ü] ' '' " tOC
fi)Hift.verkeerdelyk fchryfc (i), by de Overwinning fchilderen, maer een'havik: om-
Deor. dat hy , zecht Horus ( 2 ), alle andere vogelen fchynt te overwinnen: want als hy ziet, dat Svnt.X, hy met een Jlerker vogel te doen heeft, dan leit hy zich in de lucht zoo achterover, dat zyna C°ii|-2i' ^laeuwen om hoog , en zyne vleugels en achterdeelm om keg gekcert zyn, en vecht alzoo tegen J I c 7' zJnen vyant> die dat zelfde niet doen kunnende overwonnen wordt. Deze beeldenfpraekige ' * ' 'betekeniiTe van den havik zag rnen outtyds ook op den koninglyken rok van&Da- v'9?'rius (3), waerop met gout gewrogt ftonden drie vliegende havikken, even als JU ' met de bekken tegen malkanderen aenfehietende, achter ieder vleugel van welke, k ig* ' ter zyde van den ilaert, eene fillabe of lettergreep ftont van het woord NIKH- BriiTon. tiküTatos, dat is, de allerzegeha/tigjie: beloovende zich die koning door deze de Re- beeldenfpraek de zege over de doe ter tyt drie bekende deelen der wereldt. En gnoPer- Antiochus, die grooteen veele onderneemingen dapperlyk verricht, en veele fteden iarum. ver0vert hadde, en door de menigvuldige overwinningen op malkanderen ge- volgt, zeer doorluchtigh was geworden, hoorde gaern den toenaem van Hierax, (4)Lib. dat is, Havik: hoewel Juftinus (4) daer eene ganfeh andere reden van geeft, XXXpó willende, dat hy dien gekreegen heeft van zyne roofgierigheit, hebbende zelfs zyn* C-2"S- 'eigen' broeder van 't ryk berooft. Hierom dan wiert de Havik ook voor een* vogel gehouden van een goet voorteken, en die overwinninge voorfpelde. Alzoo (ƒ) Od. belooft de wichelaer Theoklimenus by Homerus (5), een' havik ziende vliegen, L. XV. welke eene duif in de klaeuwen hadde, die hy de veeren uitplukte, uit dat voor-, uIt< teken aen Telemachus, dat hy de overwinning zal hebben op de vryers van zyne moeder Penelope, en dat zyn gellacht alle anderen in Ithaka zal overtreffen in (6) He- macht, roem , en aenzien. En zeven paer havikken ( 6 ), die twe paer gieren ver- rodotus volgden en de veeren uitplukten, waeren een voorteken van de overwinning, die L. III. (jg zeVen doorluchtige Perzen, eene famenzweeringe aengegaen hebbende tegen r-Ohi- Smerdis, of gelyk anderen (7) hem noemen, Oropaftes, die een man van geene fh'nus geboorte zynde, maer gelyk een gier (die de Egiptenaeren zeggen dat zonder Va- L.I. c. der wordt voortgeteek en ontfangen uit den wint) zich door hulp van zyn' Broeder *o. §. 7. Patizithes, die anderen ( 8 ) den naem geeven van Komer.es, van het Perzifche Ryk fS) Ju- hadde meefter gemaekt, hebben behaelt, den onwetugen koning en zyn' broeder •hviUS doodende, en hun vaderlant van derzelveronrechtmaetige heerfchappy verloflende: jbidem gejv]{ wv ajje deze dingen ten naeften by vinden aengetekent by Piè'rius Valeria- ""■'' y" nus Hierogl. lih. XXL cap. 18. en 19. die 'er gevolglyk de lof ook van toekomt.» (9)Hier.En wat het bovengenoemde gevecht belangt, de zelfde Piè'rius zecht (9), dat de L.XXI.jsjachtuilen, als ze van veele vogelen te gelyk worden overvallen, zich op de c J9' zelfde \vyze ver weeren, en dat de havik, zoo ras als hy merkt, dat de uil wordt aengecait, hem aenftonts te hulpe komt, even als of hy een' vogel beminde, die in 't vechten de zelfde natuur heefr, als hy. De zelfde nachtuil was by de Athe- nienzen ook op eene beekfpraekige wyze een zinteken van overwinning, doch niet om de bovengemelde reden: maer omdat hy de vogel was van Pallas, die voor de befchermgodin der Stadt Athenen wierdt gehouden, en gelooft de zelve te be- waeren, en voorfpoedigh te maeken, ja zelfs hunne raedtflagen, die quaelyk aen- gelecht waeren, ten goede te keeren, gelyk over 't voorige beek reets gemeldt is: waerom zy des zelfs vogel ziende vliegen, zich gewoon waeren vafllyk te verbeelden, dat zulks iets goets voorfpelde: zoo dat hieruit zelf dit gemeene fpreekwoort ontftaen is, yxuv | ïirlefleu, daer vliegt een nachtuil, of, yA«u| ïW7«7o, daer heeft een nachtuil gevloogent om te kennen te geeven, dat mën zich een' voorfpoedigen uitfiagh van zaeken . . . voorftelde, of dat de zelve reets na wenfeh waeren uitgevallen. Zie Piè'rius Vale- Iujjruj" rianus Hierogl. Lib. XX. c. 17. en Erasmus Chil. I. Cent. 1. Ad. 7Ö. en Cent. 8- Jd. 44. gentium [D] Piè'rius telt eene geheele reeks van voorbeelden op uit de oude Hiftorien Myth. aengaende de zulken, die men gelooft heeft dat hun geluk zoo in den kryg, als in Lib. I. andere zaeken, door Arenden is voorfpelt. Zie hem zelven Hierogl. Lib. IF. c. 2. c. Z5.V. [ E] De zelfde Piè'rius tekent aen uit Anakreon ( 10 ), dat, doe Jupiter gereedt ^'notasfr.ondt om tegen de Titanen (Oudaen zecht quaelyk tegen de Giganten, die van de keri. " Titanen onderlcheiden zyn: hoewel de dichters dit twederleie foort wel eens ver- # men- |
||||
|
OVERWINNING. 377
tot veltteken* en banieren, doende de zelve voor hen heenedragen,
om daerdoor de hoop der aenfiaende overwinninge in de gemoederen der foldaten te voeden.
Door
mengen) ten ftryde uit te trekken, en offerhande deede aen Cclus, of den Hemel,
een arent komende aenvliegen hem de overwinninge alzoo hadde voorfpelt; en dat de zelve daerop gevolgt zynde, hy naderhant een' gouden arent tot een veltteken hadde gevoert. By de Romeinen was de Arent een veltteken van een geheel le- gioen, of keurbende, zynde gemaekt van zilver of gout, en geftek boven op een' langen ftaek, met uitgebreide vleugelen, en dikwyls ook een' blixem in zyne klaeuwen. Sommigen (i) haelen des zelfs gebruik geheel af van 't boven ver- (i)Vide haelde geval van Jupiter: van welke het zoude zyn over gegaen tot de Geten, Fulg. & van de Geten tot de Trojaenen, en van deze tot de Romeinen: anderen brengen Munk, 't af van de Perzen. Lipzius houdt het liever voor eene uitvinding der Romei- m°do nen zelfs, of altoos voor eene ontleening van eenigh nabuirigh volk. Men wil, dat auda" hy als een byzonder legioenteken alleen by de Romeinen eerft zoude zyn inge- ° ' voert door den beroemden Marius: daer ze te vooren ook andere vektekenen 'meer by hunne legioenen hadden. Die meer omftandigheden van 't een en 't an- der begeert, leeze de Schryvers der Outheden, voornaementlyk den zoo even genoemden Lipzius de Ml. Rom. L. IV. Dial. 5. Raderus en Freinshemius over Kurtius Lib. III. c. 3. n. ió. en anderen door Pitiskus aengeweezen in zyn Lexu con Antiquitatum Rom. in AQJJILA, vol. I. p. 138. & 139. en de Leezer, onbe- dreeven in taelen, Oudaens Roomfche Outheden bl. 525. of 465. en de volgende. Dat nochtans de laetftgenoemde het gevoelen van dien grooten letterhelt Lipzius, dat naemenclyk die arenden klein zyn geweefr., zulks beveiligende met eene plaets van Florus, tegenfpreekt, en de zelve levensgroote wil hebben, meenende het .zelve te kunnen opmaeken uit de penningen, waerop men de arenden, zecht hy, in de handen der arentdraegers ziet, zoo groot en grooter, dan de hoofden der krygsknechten, na evenbedeeling des menjehelyken lichaems te rekenen; daerin is hy geheelyk mis, zynde het bekent, dat de proportie, of evenbedeeling, gelyk hy 't noemt, tiuTchen men- fchen en andere dingen op de penningen zoo quaelyk is gehouden en ook heeft kunnen gehouden worden (men zie de penningen van Oudaen zelven zyn geheele werk door) dat men zeker den arent forntyts v/el het lichaem van een' ftruis vogel zoude mogen geeven, indien men 't na de proportie van 't menfehelyke op den zelfden penning wilde vergrooten. Zie voornaementlyk de penningen der Ver- goding Tab. CL n. 12. en CII. n. 6. En wat zyne fpitsvinninge uklegginge betreft, om de kracht van de plaets van Florus, door Lipzius bygebracht, te ontzenuwen; die is waerlyk zoo flecht, dat het my jammert, dat deze geleerde man, zich al te veel, zoo 't my toefchynt, haeflende, zoo weinigh omzigtigheit in 't uitleggen van die plaets heeft bygebracht. Zie hier de woorden van Florus zelven: (2) Aquilas duasadhucBarbaripojjident: tertiam Jignifer,priusquam 'mmanushoflium / \ t -i veniret, evulfit, merfamque intra baltei fui latebras gerens, in cruenta palude Jic latuit: dat jy Cyn' is, twe A'enden hebben de Duitfchers noch in handen: den derden heeft die geen, die dit I2.§. 13' veldtelen droeg, eer het in de handen der vyanden mogte komen, van de /lange afgerukt, en draegende het zelve gedompelt tujjchen de fchuilhoeken van zynen -wapengordel (lyfgordel zecht Oudaen quaelyk) heeft hy zich alzoo in het bloedigh moeras verfchoolen. Op dat woort gedompelt valt Oudaen, en,zecht, dat het is te zeggen, verborgen onder 't water. Maer wat doen 'er dan de woorden by, tufjehen de fchuilhoeken van zynen wapengordel? Hoe kan hy den wapengordel een' fchuilhoek noemen van den arent, zoo hy 'er niet mede bedekt was ? om nu niet te zeggen, dat de fchikking der woorden niet toelaet, dat men de zelve van eene andere dompeling verflae als van die tuflehen den wapenriem. De Arentdraeger ziende, dat het 'er op aenquam, zocht zynea arent te bergen: dat kon hy door de vlucht alleen niet doen: want had hy den zelven niet tydigh, zoo lang hy noch niet uit den drom der vluchtenden in 't ver- volgen konde worden onderfcheiden, van de (lang gerukt, en verborgen, dat men den arent niet meer zien konde, duizent vyanden voor een', heet op zoo eene groote prooi en eer, zouden hem alleen boven anderen hebben vervolgt, en 1ÏL Deel. Ccccc veel
|
||||
|
378 OVÊRWINNIN G.
Door het witte gewaet wilden ze aenwyzen, dat het overwinnen
zonder frnet van eenige fchande [F] behoort te gefchiedcn: gelyk het wel en wyflyk gebruiken der bekome zege door den geelen [G] krygsrok wert aengedüit. veel eer gevangen of gedoodt, eerdat hy aen 't moeras quam. Daer gekomen
zynde zocht hy boven den arent ook zyn lichaem te verbergen, zich tot dien einde
begeevende.in 't moeras, niet om te zwemmen, gelyk Oudaen meent, maer om
'er in te fchuilen, gelyk Florus duidelyk zecht, en zich aen 't gezicht der vyanden
te onttrekken, tot dat de nacht gekomen zynde, of de vyant in hunne legerplaets
bv malkanderen trekkende, hy gelegenheit mochte vinden om xvegh te geraeken.
Dit is de waere meening van Fiorus: gelyk elk zien kan: en gevolglyk, konde een
arent verborgen worden onder den wapenriem, zoo moet hy zekerlyk klein zyn
geweeft. Dit zyn gevoelen beveiligt Lipzius noch met eene andere plaets uit
(i) Lib. Silius Italikus (i), alwaer een arentdraeger, zeer benart door den vyant, en
VI. v. ziende, dat hy de doot niet konde ontvluchten, en echter zynen arent zoekende.
1'7' te verbergen, dat de zelve niet in 'svyants handen mochte komen, hem tracht
heimelyk onder de aerde te bedelven: maer getroffen door het fchietgeweer der
vyanden op den zelven valt, en hem met zyn lichaem bedekt: tot dat hy, als de
vyant afgeweeken was, en hy noch een weinigh levens hadde, den gront mee
zynen degen los maekt, den arent 'er in fteekt, en het fant met zyne handen 'er
over heen fchrapt, en den gront effen maekt, en daerop aenftonts flerft. Zoo
nu zoo een arent zoo een groot lichaem was geweeft, als een leevende arent, en
wel met uitgebreide vleugelen, hoe kon dan iemant, die reets onder 't bereik van
'svyants geweer was, hoope fcheppen, dat hy zoo lang tyt zoude hebben, dat
hy dien arent onder den gront begroef, zonder dat de vyanden hem overvielen,
of ten minften zagen , dat hy iets verftak ? of doe hy quam te vallen, hoe konde
hy zoo een groot lichaem met zyn lyf zoodanigh bedekken , dat men niet zien
konde, dat 'er iets onder lagh? en eindelyk hoe voegt het, dat men iemant, die
zoo aenftonts den geeft zal geeven, zoo een groot gat zal laeten maeken, dat 'er
zoo een groote arent in kan? hoewel men dit laetfte aen een Poëet wel kan toe-
geeven. Wy meenen dan, dat Lipzius uit deze twe plaetfen zeer wel heeft op-
gemaekt, dat deze Arentsbeelden klein zyn geweeft, en van de ftange gerukt
zynde , lichielyk hebben kunnen verborgen worden.
[F] Verftae dit niet van overwinningen door krygslift behaelt (hoewel dje
door fommigen ook voor fchandelyk zyn gehouden: zie het beelt O-orlogsUfi met onze Aenmerkingen) maer door vuile ftreeken verkreegen, als meineedigheit, 't verbreeken van gegeevene trouwe,'t vergiftigen van fonteinen en putten, en dier- gelyke: hoedanige misdryven Florus verfoeit in zyn twede Boek kap. 17. §. 17. en kap. 20. §. 7. Zie aldaer Freinshemius. [ G ] Dat hier van de witte kleur gezecht wordt, fs bekent, en breeder van
ons verhandelt over de Gerechtigheit Aenm. F. Maer op wat wyze de geek krygsrok het wyflyk gebruiken der overwinninge kan betekenen, is my zoodanigh onbe- kent, dat ik daervan zelfs geen ruwe fchets kan vormen in myne gedachten. Ik vrees, dac onze Italiaen zelf bezwaeriyk, indien hy ooit gevraegt was, reden zoude hebben kunnen geeven van dit zyn zeggen. Zie het geene reets boven is aengetekent op de 122. bl. van dit Deel. Beter is het te begrypen, waerom de Egiptifche Priefters het tegendeel van deze zaek, naeraentlyk iemant, die de overwinninge wel had bevochten, maer zich van de zelve niet wift te bedienen, willende afbeelden, eene zee-ael fchilderden, die een' veelvoet onder zich hadde: (2)Hie- omdat men wil, zecht Piërius (2), dat zoo dikwils als de veelvoeten met de tos,]. L. zee-aelen vechten, zy lichtelyk door de zelve worden overwonnen: doch dat 'er xxvii. voor de zee-aelen geen kans is om de veelvoeten op te vreeten, zynde der zelver caP- l9> lichaem zoo gladt en glibberigh, dat zy de beeten der zee-aelen gemakkelyk ont- wyken, en met weinigh fchade vry geraeken. Maer daer is noch vergeeten te zeggen, waerom ons beelt een jeugdigh weezen heeft. De* reden is licht te vin- den.: naeraentlyk de overwinning verwekt vreugde, en kan zelfs een out man jeugdigh maeken: of ook wordt de Vrouw hier jeugdigh vertoont, omdat die jae,- ren wegens hunne fterkte en vaerdigheit bequaemft zyn om de overwinning te |
||||
|
OVERWINNING.
|
|||||||
|
379
|
|||||||
|
beliaelen. Hoe voorts een geoffert runt, of een geofferde, of ook eén kraeiende
haen, een beek kan zyn van overwinninge, zie by den bovengenoemden Pierius, Hierogl Lib. III. cap. 39. fcf Lib. XS.IV. cap. 25. en Plinius MJf. Nat. Lib. X. c. ax. en aldaer de aentekeningen van Dalekamp. OVERWINNIN G.
DAer is een penning van Keizer Domitiaen voor handen 5
op welken de zege of overwinning ftaet als een gewiek- te Vrou, hebbende in de rechte hant eenen overvloetshoren, en in de flinke eexi' palmtak. Hierdoor worden de tweederlei dingen verheelt, die de overwin^
ning met haer brengt, te weren rykdommen, en [A] roemruchtig- heit: wordende zoo wel 't eene als 't andere, door 't middel des oor- logs, met de wapenen, van de vyand'en verkregen. [ A] Wordende verbeelt door de wieken. Zie onze aenmerking A. over het
twede beek hierna; en dien penning zelven by Oudaen bl. 343. of 303. Tab. LXXI. n. 6. Het omfchrift is, Victoria Aügus. , dat is, 's Keizers overwinning: en het overwinningsbeek ruft met den linker elboog op eene zuil; betekende des zelfs beflendigheit en duurzaemheit: gelyk men op een' anderen penning by den zelfden Oudaen Tab. LXXIII. n. 6. een gevleugek overwinningsbeek een gelofte-fchik ziet zetten boven op eene zuil, zynde het omfchrift van dien penning Victoria .ïteena Augg. dat is, der Keizeren eeuwigduurende overwinning.. En zoodanigh is ongetwyfelt ook de betekeniffe geweeft van dat overwinningsbeek, het welke Pauzanias verhaelt (1) outty ts geweeft te zyn te Olimpia, ftaende op eene(r)j_,ib. zuil, en zynde aldaer opgericht door die van Meflene ter gedachteniflè van eene V. cap! zekere overwinninge door hen behaek. Zie onzen bladtwyzer in Pilaer, en, van 26. den Palmtak het voorige beek, Aenm. A. & ANDERS.
OP eenen penning van Auguftus ziet men de overwinning
als eene Vrou met vleugels, rechtop ftaende op eenen pedeftal of voetftuk. Zy heeft een' palmtak in d'eene, en eenen krans in d'andere hant. Aen elke zyde heeft ze eene flang, en men ziet nogh een derde op den gront leggen, die zich om de twee gezeide heenekringkelt. Men leeft 'er deze woorden: Asia recepta, dat is, Op *t herwinnen van Azïé [A]. [ A ] Het uitleggen van dezen penning heeft den Geleerden veel moeite ver-
wekt : en ik weet niet, of de rechte verklaering tot noch toe wel is gevonden. De zwaerigheit is voornaementlyk in de flangen: die men niet alleenlyk ziet op den penning van Auguftus, maer ook geheelyk op de eigenfte wyze op een' pen- ning van Vefpazianus, en insgelyks een' van Titus, alleenlyk behalven 't om- fchrift: en noch daerenboven, flechts met eenige veranderinge omtrent het beek tuflehen die flangen, op fommige penningen van Antonius.' Dewyl nu de afbeelding van die flangen op alle die penningen zoo gelyk is, is 'er geen twyfel aen, of zy moeten op alle die penningen ook eene en'de zelfde, of te,n Gcccc 2 fl»n*
|
|||||||
|
38o O V E R W I N N IN G.
(i)R. minflen eene zeer overeenkomstige betekenifTe hebben: en ondertuflbhen is de
Outhe- uklegginge, die de Geleerden van die {langen maeken op den eenen der pennin- den bl. gen, ganfch niet toepaflèlyk op de overigen; ja als men zich uit een' of twe man- ii6. of jjgjyjj meent te hebben geredt, dan weet men doorgaens geheel geene kans toe fid'bid ^en derden' en ftaet daervoor ten eenemael ftil. Oudaen (i) haelt vier by- Xab. " zondere uitleggingen aen,. die hy verwerpt; en wy met hem. Hy zelf brengt XVIII eene vyfde voor: doch in welke wy hem niet kunnen toeftemmen. Eer wy zyn i). ii. & gevoelen voorftellen, en reden van onze afkeuring geeven, moeten wy den Lee- 12. & zer vooraf zeggen, dat wy op de penningen, door Oudaen (2) vertoont, geen Jjk- drie flangen \'inden, maer alleenlyk twe, gelyk de Geleerden, die hy aentrekt, 1 &^D' a's mec^e Albertus Rubenius (3), Morellius (4), Perizonius (5), en Begerus (3) Dif- (6"),*ook op de hunnen gevonden hebben, doch die onder aen den voet van dat
feit. de geene, daer het Overwinningsbeelt op ftaet, (zynde geen pedeftal, gelyk hier Num- gezecht wordt, maer een zekere korf, gelyk nader zal blyken ) vanwaer zy zich moJkig. met de koppen oprichten , tot byna by 't hooft van 't beelt, dat'er op ftaet, (4) De fchynende het zelve aen te blaézen ; zich met hunne ftaerten zoo door malkande-
Clnf'l ren ^ngeren en m een ftrikken, dat der zelver einden gemakkelyk een derden p. 181. flar,g hebben kunnen fchynen te zyn, indien zoo een penning niet al te duidelyk, (j) De of de befchouwer niet al te naeuwkeurigh mochte gevveeft zyn. Door deze twe Num. flangen dan gift Oudaen,dat men zoude kunnen verftaen twe voornaeme Mogent- Conf.p. heden in Azia, die in dat werekdeel alleemvry waeren van 't Romeinfche juk, en 261. & haer befi deeden, zecht hy, om die Aziatijche overwinning tebezwalken, en zich .onder de 2,62. & %efve jtfgf te buiging hoedanige was de heerfchappy der Partbers, en die der Mcders of wel f%7'jie_ der Indiaenen. Maer hoewel het waer is, ,, dat Pompejus alle de volkeren van faur. a Azia, zoo verre als het zich uitftrekte tufTchen de Roode,Kafpifche, en Midde- Brand. „ Jantfche zee, uitgezondert de Parthen, die liever een verbont met de Romei- T. II. p. „ nen wilden maeken; en de Indiaenen, die hen noch niet kenden, t'onderge- S9&T- n bracht hebbende, gelyk 'er Florus (7) ten naeften by van fpreekt; Auguftus, IU- P- nadat hy de landen, waermede hy federt dien tyt hadde moeten oorlogen, na 't 6<1 & verw'innen van Antonius en Kleopatra, wederom geheel hadde beteugelt, kan ge- 6<t. & zecht worden Azia te hebben herwonnen, zoo konde nochtans de grootsheit der Ro- Diffeit.meinen, die zich Heeren roemden te zyn van de ganfche werelt, geenzins lyden, deNum-dat zy opentlyk met eene gedenkmunt, ter gedachtenifTe van hunne verkreegene misCre-heerfchappy over Azia, de bovengenoemde twe volkeren daervan zouden uitzon- tenf. deren: te meer, omdat zy roemden, dat ook deze zich eenigzins onderwierpen, herpen- en mjn(jer erkenden ( 8 ) , de Indiaenen door het toebrengen van gefchenken, en C7)Lib de Parthen door het van zelfs wedergeeven der Velttekenen, die zy Markus Kraf- III. c. /. fus te vooren hadden afgenomen , nevens de Romeinfche Burgers die zy noch ge- §. 31. & vangen hadden; zynde eenezaek, die'Auguftus zoo aengenaem is geweeft, en c. 10. daer hy zoo veel roem in geftek heeft, dat hy de onzachelykheit van zyne heer- st *• fchappy daeruit heeft willen doen afmeeten, en volgens het ukdrukkelyke getui- W ' geniffe van Dion Kaflius, aengehaelt door Oudaen (9) zelven, die zaek even Ll'y8 eens rekende, als of hy de Parthen zelfs in den oorlogh hadde overwonnen, heb- C.12.S. bende daerom des zelfs geheugenifïè met verfcheidene pronkmunten vereeuwigt, 62.&03 te vinden by den zelfden Oudaen (10). Daerenboven zoo Antonius die twe heer- ibique fchappyen door die twe flangen hadde uitgezondert van zyne overheerfching qp Freins- Zynen penning al voor-Auguftus, hoe weinigh val zoude het dan hebben gehad, hemius ^ Auguftus 0p Zynen penning die twe zelfde hêerfchappyen op de zelfde wyze ?•>£ ook uitzonderde, en wederom na hem Vefpazianus en Titus? En ik bidde u , hoe Oudhe-zoude het doch voegen, dat men de twe deelen van Azia, die niet overheerfcht den bl. waeren, op een' gedenkpenning zinnebeeldelyk uitdrukte door 't een of 't ander 132. of teken, en alle de overige deelen van dat geweft, op welks verovering men mee 116. die pronkmunt roemde, niet door 't allerminfte blykje te kennen gaf? en zoo de (io) Ib. twe fjangen Parthiën en Indien betekenen, wat is 'er dan doch, daer't verwon- AvVj nen Azia mede wordt verbeeldt? immers geheelyk niets, en dat is belachelyk, te i)H.&meer> dewyl 'er doorgaens op de penningen, waerop de overheerfching van Tab. eenigh lant verbeeldt ftaet, iets gevonden wordt, door 't welke dat lant wordt XXIII. betekent, zynde al dikwyls zoodanigh iets, waeraen het zelve kenbaer is: gelyk n. 1.1.3. wy zullen zeggen over het zefde beek hierna volgende. Ik ftel dan vaft met Mo- 4. en 5. re]]ius> Perizonius en Begerus, boven aengehaelt, en met meer anderen, dat Azia op
|
||||
|
OVERWINNING. 3S1
op deze penningen wordt afgefchetfi door den korf en de twe opgerichte en met
de ftaertén door malkander gevlochtene flangen, zonder dat der zelver oprichting eenige betrekking hebbe tot het beek, dat tuflchen beiden ftaet: zulks, dat het gezeide beelt daer tuflchen heen weggenomen zynde, de penning enkelyk Azia zoude verbeelden. Maer het overwinningsbeek nu op den korf, tuflchen en even ais op die flangen gezet zynde , wordt daerdoor de overheerfching van Azia te verftaen gegeeven. En al is het, dat dit geweft noch niet geheel was onderge- bracht, zoo is 'er echter al zoo weinigh 2waerigheit geweeft voor de Romeinen om dat te zeggen, als 'er weinigh zwaerigheit was zich Heeren te noemen van de geheele werelt, daer voorwaer zeer veel aen ontbrak: behalven dat de Romein- fche Schryvers door Azia dikwyls niets anders verftaen als des zelfs befte gedeelte, van Europa af tot aen den Berg Taurus toe: of zelf ook wel noch een kleinder ftuk van dat wereltdeel. Vraegt my nu iemant, waerom Azia door twe zulke ilangen worde afgebeeldt, zoo zal ik hem onbefchroomt zeggen, dat, hoe zeer my de gevoelens van de zoo even genoemde mannen, als mede van Rubenius, die het eene Kretenfifche munt gelooft re zyn, niet onbekent zyn, ik het echter niec verder met zekerheit weete, als dat my het omfchrift van die penningen zulks Jeert, neemende nochtans aen, het zelve te zullen verklaeren, zoo ras als hy eerft zal hebben aengenomen de verklaeringe te doen, om wat reden op veele andere penningen deze of geene landen door deze of geene tekens ftaen verbeeldt, zelfs in het nu dikwyls aengehaelde werk van Oudaen. Naementlyk de fteden en lan- den hebben zich outtyts eenigh wapen aengenomen, en het zelve op hunne pen- ningen uitgedrukt (zie onze aentekening E. over het beelt Geit I. D. bl. 468.) waertoe zy hunne reden wel hebben gehad, doe zy dat deeden, maer die nader- hant dikwyls door verloop van tyt is duifter en onbekent geworden: en zoo is het ook noch veel meer gegaen met de zinnebeelden, die 'er anderen van gemaekc hebben: waerby nu ten opzichte van dezen penning noch komt, zoo de flangen eene uitvinding zyn van Auguftu?, (dat wy echter niet geïooven) dat de pennin- gen van dien vorft al van outs af voor zeer duifter zyn bekent geweeft, en daerom al meer dan voor 1200. jaeren (gelyk Oudaan zeer wel aenmerkt) zilvere raedtfeh door Prudentius genoemt. Nu konden wy van dezen penning affcheiden, indien ik noch niet iets uit Piërius ( 1) moeft zeggen. Uit hem dan blykt het, dat 'er (i)Hier. ook al ten zynen tyde mannen geweeft zyn, die mede gemeent hebben, dat door L. XV. de flangen op dezen penning verftaen wierdt het lantfehap Azia, in eene enge be- caP-14- tekenifte; en zulks op de zelfde wyze, als de vogel Ibis ( zechr hy ) Egipten, de Olifant Afrika, het Konyn Spanjen, het Paert Italiën beduidt. Maer hy zelve keurt dat af, en wil, dat 'er door de drie flangen ( want zoo veele meent hy dat 'er op dien penning gezien worden, en dat de derde, die op den gront licht, zich met haeren kop om den ftaert van eene der twe overigen, en met haeren ftaert om den ftaert van de andere krinkelt) zoude zyn afgefchetft, dat de Rorneinfche Heerfchappy nu alle de drie deelen van de doenmaels bekende werelt hadde be- flagen, hebbende zy Europa lang bezeten, Afrika kort te vooren ondergebracht, en nu ook Azia verovert: want die uitlegging lyden de woorden Asia kecepta ook: dewyi recipere mede wordt gebruikt enkelyk voor 't veroveren van iets, dac men te vooren niet he*eft bezeten. Zie den bladtwyzer van Freinshemius over Florus in 't woort recipere. Maer dewyl 'er op dien penning twe flangen, en niet drie, hoe zeer Erizzo (1) het zelve ftaende houdt, gezien worden, zoo vervalt CO Pag. die uitlegging van zelf. Het Overwinningsbeeltje nu ftelt Piërius niet op een voet- U2> ftuk, maer op een' zaetkorf, waerdoor hy wil dat de vrugtbaerheit van Azia zoude worden te verftaen gegeeven. Doch die korf is geen zaetkorf, maer een korf van dat foort, dat in de Heidenfche Godtsdienft wierdt omgedraegen, en eenige geheimen van den zelven bewaerde, vooral ook in Azia: wordende zoo wel als de flangen op de miint van Azia, gelyk ook van de Kretenzen, die uit Azia oorfpronkelyk waeren, uitgebeeldt: zoo als door Rubenius en Begerus is aen- geweeztn. Het heeft my wel nooit mogen gebeuren dien penning zelf te zien, en ik kan daerom uit geene eigene bevinding zeggen, of het drie flangen zyn of twe, en of het een korf of altaer (gelyk fommigen ook al gemeent hebben) of een voetftuk is. Doch zoo ten deele de afbeelding, die wy 'er van vinden by zoo veele geleerden, ten deele het getuigenifle van die hem gezien hebben, als Rubenius, Be- gerus , Okko, Oudaen en aaderen, ons niet ten eenemael bedriegen, zyn het een III. Deel. . Ddddd korf |
||||
|
OVERWINNING.
|
||||||
|
382
|
||||||
|
korf en maer twe (langen. Zoo het 'er ook drie waeren, die de drie wsrekdeelen
afTchetften, zoo was die penning liever een beek van 't onderbrengen der werek in 't geheel, als van Azia of een gedeelte daervan in 't byzonder: en dan quarri 's omfchrift Afia recepta niet te pas. ANDERS.
ZEkere gedenkmunt van Titus vertoont de overwinning in
de geftake eener Vrouwe zonder vleugelen; maer met een' palmtak en lauwerkrans. Hy wilde ze dus zonder wieken hebben, opdat ze nok van hem
zoude wechvliegen. Pauzanias zegt, dat de Atheners de zelve om de zelve reden ook dus afmaelden [AJ. [ A ] Dat was dat Overwinningsbeek, dat een' granaetappel in de rechter, en
helm in de linker hant hadde: waerover wy in 't eerfte dezer beelden hebben ge- handelt. De vleugelen zyn een zinteken van onftantvaftigheit en veranderlykheit, (i)Lib. waerom ze ook aen den Godt der Liefde volgens Propertius (i) worden toege- II. EI.j». fchreeven; zynde beide even wifpekuirigh en ongeftaedigh, en de overwinning in
v. j. den oorlogh van Mars al zoo onzeker en onbeftendigh, als in dien van Venus. Die quaede voorteken dan wilden de Athenienzen irl hun Ovërwinningsbeelt vermy-
den, en die Godin beflendigh by zich houden. Zie Begerus Thefaur. Brand. T. I.
(2)Lib. ƒ>- 52. 6? T. IL p, 132. Pauzanias ter plaetfe, daer hy dit verhaek (2), voegt
III. c. 'er by, dat de Lacedemoniers met het zelfde inzicht het beek van hunnen afgodt
IS- Mars hadden gemaekt met boeien aen de beenen, opdat hy nooit van hun mochte (q) Ad wegvlieden, of tot den vyant overgaen. Kuhnius (3) doetdaerby, dat het ook Paufa- konde zyn gefchiedt, opdat, indien hy te veel vryheit hadde om los te gaen, niKL.L nv geen' oproer en twedracht zoude verwekken, gelyk zyfie natuur is: en brengt ter beveftiginge by, dat op de eigenfle wyze de Razernye, eene metgezel.linne
van Mars, te Romen op het plein van Auguftus in eene fchildery geboeit wierde
vertoont, en zittende op eenen hoop wapenen: waerop de Taelkundige Servius
(4)^n. te kennen geeft datVirgilius zoude gezien hebben, als hy deze verfen fchreef (4):
Lib. I. .......furor impius intus
v> 298- Sasva fedens fuper arma, & centum vinétus ahenis
Poll tergum nodis , fremet horridus ore cruento.
Dat is, na de vertaeling van Vondel: De heJJche Razerny niet langer uitgefiort,
Zit binnen op 't geweer getuchtigt en geteugelt, Met hondert knoopen van mctael wel vqfl gevleugeld De banden op den rug, en fchuimbekt, briejcht venvoet, En braekt uit boeren balg gezoopen menjehen bloet. Maer om tot het bovengenoemde Overwinningsbeek te Athenen zonder vleugelen, weder te keeren; die vinding is naderhant nagevolgt door die van Mantinea, wanneer zy, na 't eindigen van zekeren oorlogh, by het beek van de krygsgodin Minerva te Olimpia, gewapentmet helm en fchilt, en aldaer gewydt van de Eleërs, een Overwinningsbeek lieten plaetfen zonder vleugels , door den beroemden meefter Kalamis gemaekt na 't Patroon van dat oude vleugelooze Overwinnings- ("<•)Lib. beek der Athenienzen, gelyk de zelfde Pauzanias (5) duidelykgetuigt. In dat V.C.2Ó. beek nu der Athenienzen is het niet iet nieuws geweeft, dat 'er de vleugels wae- ren afgelaeten, hoewel Pauzanias zulks eenigzins kan fchynen te verflaen te gee- ven, maer het is in tegendeel iets nieuws geweeft, dat andere de zelve naderhant aen de Overwinningsbeelden hebben gegeeven: daer men van outs af gewoon was (p .ja die Godin akyt zonder vleugelen te vertoonen. Dit leert my de oude uitlegger Avibus van Ariflofanes, over deze woorden van dien Schryver (6): 'avtUv n/jm? Trirarxi .y' ' Ttli^iyutv fövirüiv' ym) v>) £u' Ej>wV yi; dat is; ja de Overwinning vliegt met goude wieken; en
|
||||||
|
OVERWINNING. 383 -
en vmmaer ook de Liefde: waer over hy dit aentekent: Het is van hetere vindinge,
dat men de Overwinning en de Liefde doet vliegen. Want Arcbennus zeebt, dat de Vader van Bupalus en Atbenis; en anderen, dat Aglaofm de Tbajier, 'een fchilder, de Overwinning [allereerft] gevleugelt beeft verbeeldt, gelyk Kariflius de Pergameenerfebryft. De rede- nen nu, waerom eerft deze, en naderhant ook anderen, de Overwinning'hebben vleugels roegevoegt, worden niet van allen de. zelfde geftck. Latinus Pakatus wil, dat het zy gefchiedt, omdat demenfehen, die de Fortuin tot haeremetgefellen neemt, niet hopen, maer vliegen. Doch Oudaen (i) dit met recht, als zynde eer eene fcherp-Yï) R. zinnige als waere reden, verwerpende, paft het liever toe op de onbeftendigheit'üudh. der Överwinninge, die dan na de eene, dan na de andere kant pleegt te vliegen. bl-343> De toepaflinge is wel goet, (gelyk wy gezfccht hebben-, dat Pfopertius.de vleugels of 3°3- der Minnegodt ook zoo verklaert) en de zaek waerachtigh, doch ik kan géenzins in de gedachten komen, dat hy 't rechte wit treft, het welke die geene gehad hebben, die deze veranderinge hebben gernaekt: want wie doch zoude liever eene wifpekuirige Överwinninge hebben, als eene blyvende? die de Athenienzen daerom ook eene Kapel, even als eene vafte woonplaets om zich in hunne Stadt neer te zetten, hadden beitelt op hun kafteel, na 't getuigenhTe wederom van Pauzanjas (2): gelyk ze ook te Romen een' of miflehien meer tempelen gehad (z) Lib. heeft. Zie Giraldus Hijl. Deor. Synt. X. col. 322. Noch minder is ze uit aenzien Ie. 22. van haere veranderlykheit gevleugelt verbeeldt op de Penningen, ten waere iemant wilde gelooven, dat die geenen, die dusdanige pronkmunt hebben doen vervaer- digen, daerdoor de wankelbaerheit en ongeftaedigheit van hunne Overwinning hebben willen betuigen: waervan het tegendeel veeltyts door eene bygeyoegde zuil wordt te kennen gegeeven: gelyk te vooren al gezien is. Maer wat is dan de waere reden? Men zoude kunnen denken, dat der zelver betekenifle verfcheiden is na de verfcheidene geftalcenifTe des beelts. Wordt ze vertoont, als van boven vliegende om iemant te bekranfen, gelyk men ze op fommige penningen ziet; het jzal willen zeggen, dat de överwinninge uit den Hemel van de hant der Goden, zynde zelfs eene Godinne, tot hem komt: waerom ook Auzonius in zyn eerfte puntdicht de Överwinninge bidt, dat zy te gelyk met Febus en Pallas op haere wieken uit de lucht kome nederdaelen om den Keizer te bekranfen : Fhcebe potens numeris, prsefes Tritonia bellis,
Tu quoque ab aërio praepes Viéloria lapfu,
.:• Co'me lèrenatam duplici diademate froncem, Serta ferens, qua? dona togoe, quas prsemia pugna?.
Maer wordt ze vertoont, als zich op haere vleugelen willende opheffen na den Piemel, dan om'helzè ik de uitlegginge van Piërius Valerianus (3), dat naement- (3)Hier ]yk de roem van de verkreegene överwinninge zich terftont van de aerde op- ™|J- "• heft, zich byna over alle de geweften der werelt uitbreidt, en 'swinnaers naem l' draegt tot aen 't gefternte. En dit, dunkt my, heeft Ariftofon, een out Griékfch Poëet, in zynen Pithagorift, aengehaelt door Atheneüs (4), niet onaerdigh te(4)Deip kennen gegeeven, wanneer hy verfiert: ,, dat de twaelf Goden van den eerden L.XIII. „ rang den Minnegodt door een rechtvaerdigh raetsbelïuit uit hünné vergaedering caP- 2- „ hadden geworpen, omdat hy, zoo menighmael als hy by hen tegenwbordigh was, „ hen beroerde door 't verwekken van oneenigheden: maer als hy niet tegeri- „ ftaende dit raedtsbefluit zeer ftout was, en vermetel töt hen quam indringen, „ zoo hadden ze hem de vleugels afgefneeden, opdat hy niet wederom zoude kun- „ nen opvliegen in den hemel, en hem in balJïngfcbap verdreéven na de, aerdé n by de menfehen: voorts hadden zy de vleugels:, die hy hadde gehad, gegeeven „ aen de Överwinninge: omdat, zecht de Poëet, de zege op zyne vyandeh te 'bebaeW, „ zoo eene heerlyke en doorluchtige zaek is ,,. Als wy nu de leerzaeme meening vari dit verdichtfel eens nafpeuren, zoo zal 't niet bezwaerlyk zyn uit te vinden, dat des zelfs oogmerk is aen te toonen, dat die geene, die zich aen minnaryen 'en welluften bvergeeven, onbequaem zyn tot alle goede raedtflagen, ja dat de zelve doorgaens oproer en twill verwekken, en zoo fehadelyk zyn, dat ze nooit toelaé- ten, dat de roem der geener, die zy gevangen houden, zich eenigzins van dë aerde opbeure, veel min tot den hemel toe verheffe: doch dat die geene, de welke deze ondeugt laetende vaeren, zich oefent in heldendaeden, en den vyant kloeke moediglyk leert overwinnen, op de pennen van de faem wordt opgevoert tot bó- Ddddd 2 ven
|
|||||
|
o
|
|||||
|
384 OVERWINNING,
ven de wolken. En ik meene, dat deze uitlegginge des te eerder toeftemminge
zal verdienen, als men zich herinnert, dat de oude Grieken en Romeinen in geene zaek ter werelt meer roem hebben geflelt, dan in de dapperheit, in kloekmoedige oorlogsbedryven, en groote overwinningen op den vyant bevogten. De vleugels dan zyn een zinnebeelt van doorluchtigheit en roem: en zoodanigh moet men ook die twe vleugelen aenmerken, die Cirus droomde te zien aen de fchouderen van Darius, den zoon van Hiflafpes, waervan de eene Azia, en de andere Eu- ropa overfchaduwde: beduidende deze droom, dat Darius na't ombrengen van den on wettigen koning der Perzen, het geen hy met hulpe van noch zes andere met hem famengezwoorene edele Perzen verricht heeft, tot dien roem en die doorluchtigheit zoude worden opgevoert, dat de heerfchappy over Azia en Europa de belooning zoude zyn van die zyne heerlyke daedt en overwinning. In de zelfde (i)Hier. betekeniffe worden de vleugels ook, volgens de vermaening van Pièïivis (i), die L.XXL ons den ftrax gemelden droom ook opgeeft ( 2 ) uit Herodotus (3)5 opgevat in de c. 18. fat,ei van de Sirenen (4), die op bet aenftooken van Juno de Zanggodinnen uit- (i)lbid gedaegc hebbende tot een' Zangflxyt, door de zelve wierden overwonnen ? en ten /f?ï * j" itraffe berooft van de pennen uit haere vleugelen, waervan zich de Zanggodinnen c ic'g.' tranfen maekten: dat is te zeggen, dat zy al haeren roem van zingen ver'ooren, (4)Pau- die haer te vooren zoo hoog hadde verheft, en dat de Zanggodinnen nu met de fan. L. zelve wierden bekroont: en alzoo zal dit op eene zinnebeeldifche wyze beteke- IX. c. nen, dat die geene, die de welluflen en aenlokzelen der onkuisheit, verbeeldt door 34- de Sirenen, overwint, en haer dat fchynfchoon, het geen haer eerlt zoo hoog in zyn oog verhefte, aftrekt, zich zelven uit zoo eene heerlyke overwinninge niet anders als lof en roem kan verkrygen. Zie de fabel breeder verklaert, en ook ten deele anders, door Klaudius Minos over het 115. Zinnebeelt van Alciacus, en Bako Verulamius de Sapentia Vcterum cap. 31. Dezen penning ondertuffchen van Titus zie by Oudaen Tab. LXXIII. num. 9. ANDERS.
VAn Auguftusis 'er noch een penning, waerop de zege of
overwinning, in de gefïake eener Vrouwe, op een* ronden [A] bol ftaet, met uitgelpreide Vlerken. Zy heeft in d'eene hant eenen lauwerkrans, en in de andere een' ftandaert, zynde
[A] Dat betekent, myns bedunkens, niet de onitantvaftigheit der Overwin-
st, II. ning, gelyk fommigen willen, en daer Appulejus (5) ook heen fchynt te hellen, princ. (de reden, waerom zulks geen plaets kan hebben, is over 't voorige beek gezecht) aenge- maer, volgens de grootsheit der Roomfche Keizers, de Overwinning over den haelt ganfchen aertkloot: altoos zoo begryp ik die doorgaens op alle de Overwinnings- Oudaen Peni"nëen c*er gemelde Keizers, daer ze met een' of beide de voeten op een' bol jjj ,4, ftaet: en ik zie niet, hoe men dien bol op den vporgaenden penning van Titus of'303.' anders zoude kunnen uitleggen: want die geene Overwinningen wilde hebben, welke konde wegvliegen, die zal ook niet; veel zin hebben gehad in zoo eene, welke licht kon vallen, en reets op eene glibberige plaets ftont. Alzoo ziet men de Overwinninge gevleugelt, en met een'palmtak in de eene, en krans in de an- dere hant, en ftaende op een'bol of wereltkloot, verbeeldt op een'penning van (6) Ou- den zelfden Auguflus (6), met het omfchrift van Saksgenerishumani, dat is, heil daen R. des menfcbelyken gcjlachts, willende de keizer te kennen geevén, dathyde O ver- Oud he- wjnninge 0p Zyne tegenpartyders behaelt, en ha 't eindigen der burgerlyke oor- 70 of ^°êen ^e vre£te aen de Roomfche heerlchappy herftelt hebbende, die van te vooren %%\ T door inlantfche twedrachten was geflingert en gefchokt, daerdoor 't heil en de LXXXI. behoudeniffe aen het ganfche menfchelyke geflacht, dewyl de Romeinen zich n. 9. doch Heeren van de geheele werelt roemden, hadde toegebracht. Dat konde nu niet verftaen worden gefchiedt te zyn door de overwinning van Auguflus, zoo lang
|
||||
|
OVERWINNING. / 385
zynde een Veicteken 't geen men gewent was voor de Keizers
heen [B] te dragen, als zy zelf in 't leger waren. Op den pen- ning itaen de woorden Imperator Caesar. iang als de zelve noch onzeker was en wankelbaer: waerom dan gevolglyk het
ftaen op een' bol of wereltkloot hier geen beelt van een' glibberigen toeflant, en gevaer van vallen kan zyn. Indien on.dertuflchen eenigh overwinningsbeek zoo- danigh uitgedrukt ftaet op een' wereltkloot, dat het van de zelve fchynt te willen opvliegen, zoo kan het te kennen geeven, dat de zege den roem des Overwinnaers opvoert tot aen den hemel; gelyk wy over 't voorige beelt gezecht hebben. Zie den hier genoemden penning van Auguftus by Oudaen in zyne Roomjche Oudheden Tab. LXXI. n. n. en by du Choul Relig. Vet. Romanor. p. 154. [B] Zie Lipzius de Militia Romana Lib. IK Dial. 5. ANDERS.
SEverus gedenkmunt beelt de overwinning uit door eene
Vrou op een' fchilt zittende, en met eenen helm in de hant; zynde die de helm des overwinnaers [A]. [A] Het beelt geeft door deze geflalte te kennen, dat zy noch helm, noch
fchilt, noch andere wapenen meer van nooden heeft, en door der zelver hulpe de Qverwinninge nu bekomen hebbende kan ruften: het welk door 't zitten worde Verbeek: gelyk ook op meer plaetfeh is gezecht. Zie onzen bladtwyfer in zitten. ANDERS.
LUcius Verus pronkmunt vertoont ze als eene Vrou met
een' helm op 't hooft, en een fpiets in de rechte hant. In de flinke draegdt ze aen een zegeflaf [A] ophaere fchou- ders de wapens van verflage vyanden, als blyken der over- winninge. [A] Zynde op de penningen akyt een zinteken van overwinning. Men zie
Perizonius de Nummis Confidaribus p. 230. Deze zegeftaf nu was niet anders als de ftam van een' boom, daer alleenlyk de ftompjes van zommige takken waeren aen gelaeten, om de wapenen van een' verflaegen vyant daer zoodanigh te kunnen aenhangen, dat het een man fcheen in zyne volle wapenruflinge. De Leezer, die niet Taelkundig is, zie daervan Oudaen in zyne Roomfche Oudheden bladtz. 538. ö/*477. Dat het beek zelve hier den helm op 't hooft houdt, en eene fpies'in de hant, is, omdat de overwinning hier wordt verbeeldt als verfcb behaelt,of de Over- winnaer als eerft uit den ftryt komende. Anders kan men de fpies ook neemen als het gewoone fïeraet der Godinnen: waervan gefproken is op de 135. bladt- zyde van dit Deel' Aenm. A. ANDER S.
DE penningen van. Vefpaziaen fchetfèn haer af door een
gevleugeld Vrouwebeelt, dat by eenen palmboom HL Deel. Eeeee [A] |
||||
|
386 O'VERWINNIN G.
[A] fkende, deze .woorden op een' fchilt fchryft, Judaa
Capta , dat is, Op '/ veroveren van Judea. ■ • ■
[A] Niet zoo zeer, omdat deze boom een beelt is van Overwinninge, gelyk
in eenige der voorige beelden j als wel, omdat Judea door een' Palmboom worde afgefchetft, zynde het de gewoonte, dat men de beeldenfpraeken ontleent van (i) Hie- de zaeken, die in eenigh lant by uitftek voortkomen: gelyk Piërius (i) heel wel rogl. aenmerkt. Zoo wordt Arabia afgebeeldt door een' Kameel ( 2), of door een' Lib. L. Struisvogel (3), het Lant der Vindeliers door een' Pynappel (4), Egipten door £••. *>• een'Krokodil (5), Afrika door een' Leeuw (6) enz: hoewel men daerdoor be- daen R na^ven Judea ook andere Ooflerfche landen, daer deze boom veel groeit, vindt dudh. betekent, als by voorbeelt Arabia (7), Affiria, en Paleftina ( 8), en andere meer. bl. 123. (l)il' ANDERS, VOLGENS D'OUDEN.
■ ibid. 3
ibid. bi. ¥" "| Et tweede dezer Overwinningbeelden is eene uitvinding
139.'° I_ X der aeloutlïeit, en met overleg, geJyk men daer zien Wijnkan, zoo opgeftelt: maer zy beeidden [A] daer nevens de of i4i.' Overwinning ook uit door eenen Engei met vleugelen, en oJ ***' dikwyls als zittende op de veroverde wapens der vyanden, (6) ibid met een zegeteken by hem. Zy gaven hem veeltyds eenen of i^/ palmtak in de ene en een fchilt in de andere hand, nevens deze bLnld woorden, f^ithria jiugujii [B].* Klaudianus [C] geeft haer of xo8. ook vleugels, een zegeteken en palmtak. p. 129.
of 110. [A] Ik weet niet, wat onzen Schryver beweegt, om juiir. alleenlyk dit en
het twede dezer beelden eene uitvindinge der ouden te noemen, even als of het de overige niet waeren: het geene zy nochtans zyn. En wat dit beelt belangt, dat hy hier befchryft, het zelve befiaet uit verfcheidene verbeeldingen der overwin- (9) B!. mng °P verfcheidene penningen, te zien by Oudaen inzyne Roomfche (9) Oud- 345. of heden: en wat den Engel aengaet, de zelve komt hier geenzins te pas, als zynde 305- te onrecht tot een' Engel gemaekt uit die gevleugelde vrouw, \vaerdoor wy de ^dde overwinning reets meer als eenmael op de penningen hebben verbeeldt gezien: Choul. j]ec geene ^k je gemelde Oudaen niet heeft nageiaeten in zyn nu dikwyls aenge- Vgt* haelde werk (10) aen te tekenen. Zie ook I. D. bl. 508. Aenm. F. Kom. o. fBJDatis, 's Keizers Overwinning, ïfi.ifj. [CJ De laudibus StUlconis v. 203. 0°) BI. .... Quum totis exfurgens ardua pennis
343-of ipfa Duci facras Victoria panderet alas!
3°3' O palma viridi gaudens, & amiéla tropaeis,
Cuftos imperii Virgo, quse fbla mederis
Vulneribus", nullumque doces fentire laborem. Klaudianus fpreekt hier van haer als eene Godin, gelyk wy haer nu meermaelen ontmoet hebben. OVERWINNING.
ONder de penningen van Domitianus vint men, behalven
den voorheen bygebragten, ook eenen die de overwin- ning vertoont als een gevleugelde Vrou, die den eenen voet °P
|
||||
|
OVERWINNING. 387
op een' helm [ A] zet, fchryvende[B] zy in of op een' fchik
die aen eenen boom hangt. Aen de andere zyde des booms, daer een zegeteken ftaet, zit eene vrou [C] met d'eene hant onder de wang, zynde deze treurigh van gelaet. .-". Deze pronk- en gedenkmunt is ter eere des ge melden Keizers Do
mitiaen geflagen, toen hy Duitflant had overwonnen. [A] Zynde die des overwonnen vyants, toe een teken, dat zy des zelfs wa-
penen niet meer vreeft. Zie meer diergelyke verbeeldingen by Oudaen in zyne Roomfche Oudheden bladtz. 118. of 103. en 343. 0/303. en du Choul boven gemeldt. [B] Den naem van 't overwonnen landt of iets anders. Zie Oudaen ter laetft
gemelde plaets. [C] Verbeeldende het Overwonnene lant, gelyk op meer andere penningen by
den zelfden Oudaen bl. 118. OVERWINNING, [scheeps-]
DE fcheepszege of zeeoverwinning van Vefpazianus ftaet
in de geftalte eener gewiekte Vrouwe op den fteven van een fchip, Zy houdt in de rechte hant een* krans [ A ], en in de flinke eenen palmtak. Men leeft 'er by, J^iftoria. Na- valis. Ex S. C. £A] Zynde eene belooning des Overwinnaers. Zie het twede dezer beelden,
De woorden ViEtoria Navalis betekenen Scbeepszege; en Ex S. C. beduidt, dat die penning geflagen is achtervolgens een genomen befluit van den Raedt. De reft in dit beelt is klaer. Oudaen ziet het aen voor een' penning van Titus bl. 348. of 308. ANDERS.
ALs het beelt der zege op den fteven van een fchip > of
ter zyde van een zegeteken, daer fcheepsgereetfehap- peUp als roers, ankers, riemeri enz. aen ophingen, ftont, zo© was dit by de Romeinen een teken van fcheepsoverwinninge. Aldus namen ze, toen ze de zege tegens die van Antium op den Tiber [A] behaelt hadden, alle de bekken [B] van de fchepen des vyants, en verfterden met de Zelve een zeker ge- ftoelte
[A] Van waer zult gy dat bewyzen, Heer Italiaen? Florus, die losbol van
een Hiftorifchryver, zecht wel, dat de Romeinen zes oorlogsfchepen van die van Antium hebben genomen, maer 't is tegen de waerheit. Zie de Aentekenin- gen van den zeer geleerden en naeuwkeurigen Heer Karel Andries Duker over dien Schryver 12b, ï. cap. ir. §. ia. £B] Dit waeren zwaere en fcherpe yzers, zittende aen de voorflevens, even
boven of even onder 't water, en dienende om de fchepen der vyanden in den gront te booren. Zie Schefferus de Militia Navali Lib. Il cap. 5. en Livius Lib> vul c. 14,
Eeeee 2
|
||||
|
88 OVERWINNING.
|
|||||||||
|
J
|
|||||||||
|
ftoelte op de markt of het rechtplein, het welk Ro/lra, dat is,
Jcbeepsbekken genaemt wert. Op of in dit gefloeite ftonden de Redenaers en anderen, als ze tot het volk in 't openbaer fpraken. Op eenen gedenkpenning van Vefpazianus [C] ziet men een zuil of pilaer die met zulke bekken of nebben van fchepen verftert is. Zoodat, wie een waterzege begeert af te maelen, verfèhot en vryheit heeft om hier eene verkiezing naer zyn believen en eiich der zaeken te doen. [C] Zie den zelfden Schefferus de Mil. Nav. Lib. IV. c. 2. als mede diergelykê
zuil van Duïlius by Greviüs over Florus Lib. II. c. 2. Op een' penning van Agrippa vindt men des zelfs Overwinning ter zee aldus, afgebeelde. Neptimus ment zyne paerden met de opgehevene fweep door de zee, flaende op een' wa- gen, die 't maekfel van een' boot heeft, liggende die boot tuflchen beide de paerden. Op 't achtereinde van dien boot ftaet een vogel, zoo 't fchvnt, een Arent (zie het twede dezer beelden) met de vleugelen omhoog. Men ziet 'er de letteren: Hic omnipotens cecoris: dat is: Deze is de alvermogende Godt der zee. Piërius, Hier. L. XLIIL c. 17. Men vindt dien penning ook by du Choul Rel. Vet. Rom. p. 83- rnaer in plaets van 't woort cecoris, gelyk de oude fchryfwys der Romeinen was, heeft hy na een' nieuwer trant cequoris. En 't geen Piërius voor een' arent aenziet, vertoont zich by hem als een hooft tuflchen twe over eind flaende vleu- gelen , zoo als men de winden wel fchildert, zittende achter op het roer van den boot. Voor 't overige zyn de penningen, verfcheidene foorten van Overwinningen verbeeldende, zeer menigvuldigh: en dewyl ze by de Schryvers, die over de oude gedenkpenningen hebben gehandelt, gemakkelyk kunnen gevonden worden, zul- len wy ons niet ophouden met de zelve hier op te tellen en vervolgens te vcr- klaeren. VERSCHEIDE VLUCHTEN.
|
|||||||||
|
VLUCHT.
Ene zeer licht of iuchtigh gekleede, mitsgaders gewiekte
en loopgereede vrou, die de vlegten los en veripreit heeft hangen, en met den rugge naer ons toe ftaet.» Z' is gewiekt, omdat het vluchten geen vluchten is, een zy het
vaerdigh [A] gefchiede: los en verfpreit van vlegten, ten aenzien der kleine zorge, die men over zyn opfehikfel heeft, als men genootzaekt is tot vlugten: dun en licht gekleet, omdat ze niet moet hebben 't geen haer verletten of belemmeren kan: voorts keert ze den rug, 0)JEn. omdat in de Latynfche tael den rug keeren, gelyk in 't Nederduitfch L.VIII. den rug laten zien* en ook den rug keeren, vluchten betekent {"Bi. v. 224.
Lib V* t^] Daertoe. behoort de bekende plaets van Virgilius (1) aengaende den
c 11. ' vluchtenden Kakus: Pedibus timer addidit alias, dat is, de vrees gaf vleugelen aen zyne (3)Piêr. voeten. ib.&L. [B] Zie. Piërius Hier. L. XXXII. c. 59. By den zelfden (2) ziet men als een
XI c. 8. zinnebeeit der vlucht een' hont met den flaert tuflchen de beenen wegloopende: ex Virg. omdat dit de gewoonte der vluchtende honden is, gelyk ook der wolven (3). 5jn' Men zoude ook kunnen fchilderen een' wechloopenden en omkykenden haes, £jó * en diergelykc dingen meer, die licht te vinden zyn. AN-
|
|||||||||
|
V L U C R T.
A N DER S.
|
||||||||||||||||
|
3«:
|
||||||||||||||||
|
._ V.
|
||||||||||||||||
|
"^ MEn vertoont de vlucht ook als eene onthulde vrou in een
iVj. beknopt of kort kleet, met wieken aen de ïchouders [A], een kint in den arm, en gereet ftaende om te loopen. [ A ] Of ook aen de voeten. Zie ons over 't voorige beelt.
|
||||||||||||||||
|
VLUC H T.' [ALGEMEENEJ
E Ene voortlopende vrou, die met beide haer handen eenen
byenzwarm houdt, onder welken een zeer groote pf dikke fmook is. j'De byen met den rook daer onder zyn, als een beduitzel eener al-
gemeene vlucht, den Egiptenaeren [A] ontleent: en d'ondervinding betoont, dat de byen voor geen ding banger zyn, dan voor rook, door den welken ze zich laten verjagen, en fnel en in wanorde op de vlugt raeken. Aldus ziec men ook niet zelden een geheel volk, doof den rook eener lichte en geringe oorzaeke, zich op de vlucht bege- ven , en zyn heil ftellen in een gezwinden en verwarden loop. [A] De beeldenfpraek is niet Egiptifch': maer omdat zebyPiènus (1) vér- (i)Hfer;
meldt ftaet, daerom ziet ze onze Schryver voor Egiptifch aen: gelyk wy meer- Lib. maelen aengeweezen hebben, dat hy verkeerdelyk gemeent heeft, dat alles, vat XXvr. by Piè'rius gevonden wordt, Egiptifch is. . c' **• |
||||||||||||||||
|
<-..«:
|
||||||||||||||||
|
VER-
|
||||||||||||||||
|
F f ff f
|
||||||||||||||||
|
III Deel.
|
||||||||||||||||
|
3fïB6^2e ^'iet men °P eenen gedenkpenning van Auguflus
flüï CA] verheelt als eene vrou, die in haer' flinker arm ÈzÊÊIM. eenen hoorn van overvloet, gevult en opgehoopt met- vruchten, bloemen en bladeren, en in de hant der zelve zyde ook eenen olyftak «houdt. In de rechte hant heeft ze een vlammende fakkel, waermede ze eenen grooten hoop wape- nen in brant fleekt. |
||||||
|
Een hoorn, aldus met allerlei gewaflen verzien, betekende over-
vloedigheit, moeder en dochter [B] van den vrede, want dedierte en fchaers-
[A] Zoodanigeii penning vinde ik negens van Auguftus; raaer wel van Domi-
tianus by Okko p. 134. en Du Choul p. 8. evenwel zoo, dat de Vrouw, daerop vertoont, alleen een' overvloetshoorn in den linker arm heeft,zonder olyftak in de hant: waervoor onze Schryver miffchien aengezien heeft een eind van 't kleedt, by de hant neerhangende. Mogelyk is hy ten aenzien van dien, tot wiens eere deze penning gemunt is, bedroogen door des zelfs omfchrift Paci Augufii, heb- bende daerdoor de vrede van Auguflus verftaen, in plaets van de vrede des Keizers: in welken zin 't woorc Auguflus oneindige maelen gebruikt wordt: gelyfc elk weet, die flegts een weinigh kennis heeft van de Latynfche tael en de Room- fche Hiftorien. De zelfde figuur vindt men ook op een' penning van Antoninus, met de woorden Pax Aug., als mede op de penningen van Trajanus en Aurelius, met de worden Pax, vrede, en Pax cextma, eeuwige vrede, alle by Oudaen p. 352. of 312. en noch op een' penning van Vefpaziantis, behalven dat ze in de linkerhant alleen een' olyftak heeft, en geen' overvloetshoorn, by den zelfden Du Choul en Oudaan, ter aengehaelde plaets. [B] Moeder en dochcer te gelyk te zyn is ftrydigh. Eene Moeder is die voort*
brengt, én eene dochter die voortgebracht worde. Nu brengt de overvloet geenen vrede
|
||||||
|
VREDE. 39t
fchaersheit van levensbehoeften wort door den üorlögh; maer de
overvloet door den overvloet van de vrede gevoed t. Dit wiö David, en wenfchte daerom zyn beminde konings ftadt Jerufalem den vrede toe met deze woorden, Pfalm CXXII. 7. Vrede zy in uwe vejiingf welvaren in uwe pdtizen. Xip valden Overvloetshoorn de beelden des Overvloets. D' Olyftak [C] beduit de verzachting der vergramde gemoederen,
gelyk elders breder gezeit wort. De fakkel, daer ze den hoop wapenen mede in brant helpt, ver-
beelt de algemene en onderlinge liefde [D] tulfchen de bevredigde
- :•' . ■ '" voj-
vrede voort, maer veel eer twedracht, twift en oorlogh, en kan daerom geene
Moeder van den Vrede genoemt worden, maer wel des zelfs dochter, omdat de overvloet uit den vrede gebooren wordt: en hierom noemt Ovidius (1) Ceres, (i)Faft. de Godinne des koorns, een Voedt(terkint van den Vrede. L. I. v. [CJ Dat de Olyftak gebruikt wierdt van die geeneti, die om genade en vrede 7°4*
baden, is bekent uit de oude Hiftoriefchryvers en Poè'eten, als Livius L. XXIV. c. 30. L. XXIX. c. 16. L. XXX. c. 36. L. XLV. c. 25. Lucan. L. III. v. 306. Statius Theh L. XII. v. 492. &f Achill. L. II. v. 53. Virgilius Mn. VIL v. 154*. JL. VILT. v. 116. &? 128. & L. XI. v. 101. 6? 332. Vakrius Flaccus L. III. v. 134. &? Sidonhts Apllinaris Carm. XIV. v. 4. £? XV. v. 198. Hierom dan komt hy als een beek van vrede voor op de oude penningen, niet alleen op de aenge- haelde, maer ook op zeer veele andere, overal by de Schfyvers der penning- kunde te vinden. Den oorfprong van dit gebruik haelt Servius (2) af van de r2) ^y. fabel aengaende het gefchil van Neptunus en Minerva over het geeven van den JEn. L. naem aen Athenen, wanneer die ftadt eerft" gebouwt was en noch geen' naem VUL v. had: welke als Jupiter gelaft had dat genoemt zoude worden na den naem van die 128. V. geenen, die van hun beiden het befte gefchenk voor de menfchen zoude voort- * ac* brengen, en Neptunus daerop een paert, en Pallas een' olyfboom uit het aertryk Pe?r&" had doen voortkomen, zoo was Minerva geoordeelt het gefchil te hebben gewon- * "v" nen: en hiervandaen was het gekomen, dat, als iemant een'olyftak toereikte 3' aen een' ander, zulks wierdt opgenomen als eene bekenteniiTe, dat hy minder en zwakker was als die, aen welken hy den zelven toereikte. De reden nu , dat de olyf boom een voortreffelyker gefchenk voor de menfchen wierdt geoordeelt te zyn dan het paert, ftelt men daerin, dat het paert een dier is van oorlogh, en daerom ook als een zinnebeelt van oorlogh by de Ouden genomen (zie II. D. bl. 259. Aenm. C. en D.) daer de olie, de vrucht van den olyf, van veel dienft en gebruik is tot het oeffenen van aliekunften en wetenfchappen (zie I. D. bl. 58. Aenm. Q. en R. en II. D. bl. 85. Aenm. F. en bl. 200. Aenm. E.) die meeffc voortkomen en bloeien in den vrede, welke zonder tegenfpraek beter is dan den oorlogh. Op die fabel fchynt my 't oog te hebben Tertullianus (3), als hy C3) De zecht, dat de olyftak een zinteken van vrede by de Heidenen zoude Zyn gewor- Corona den, omdat Minerva, vrede met Neptunus maekende, dat is, zoo als ik het be- c- **• gryp, zich van het verfchil over de benaeming* van Athenen met hem weer ver- zoenende, met een' o/yftak was bekranft geweeft. Daer zyn 'er evenwel (4)» (4)Pier. welke meenen, dat de Heidenen deze zinnebeeldifche betekenifTe van den olyftak val L* hebben ontleent uit de Heilige Hiftorien des O. Teftaments, daer de duif uit de LIII c. arke van Noach uitgelaeten, met een Olyfbladt in den bek wederkeert, tot een *• Ou- teken , dat de wateren beginnende te zakken, Godts gramfchap bedaerde, enhy c^en R' zynen vrede aan de werelt wedergaf. Zie voorts ook het volgende beek. m sh [D] Die door de brandende fakkel kan worden te kennen gegeeven, alzoo de ' *
liefde wordt, vergeleeken by het vier. Miflchien Wordt 'er ook gezien op de ge- woonte der Romeinen, die na 't overwinnen en onderbrengen van eenigh volk, waerop dan de vrede met dat volk nootzaekelyk volgde, de wapenen op het zelve verovert, dikwyls plagten te verbranden; waervan men een voorbeek kan vinden by Appianus de kllh• Punkis fub fin. en elders. Andere bedenkingen hierover zie by Oudaen bl. 353- F ffff 2
|
||||
|
392 V R E D E.
volken, door welke liefde alle de overblyffels van haet, die niet zelden
na'het dempen des oorlogs en 'smenfchen doot noch te vinden zyn, vernietigt en als verbrant worden. ANDERS*
Uit Pauzanias fchriften [A] kan men dusdanigh een vrede-
beelü opftellen: eene fchoone Jongkvrou met een' olyfkrans om 't hooft; houdende in de rechte hant het beek van Pluto, en in de flinke eenen bos koornairen. D'olyf krans en de koornairen betekenen vrede, dewyl de oli [B]
en 't graen, als de menfchen in geruften vrede zitten, in overvloec geteek worden, omdat ze dan gelegentheit hebben tot het bouwen des lants, dat geduurende d*oor!ogh woelt leit en geen e vruchten voortbrengt: en dit beoogt ook de Poëet [ C ], daer hy van de ollen fpreekende zeit, dat de vrede de zelve onder 't juk van den ploeg gebracht heeft. En Minerva wort in de Fabelen [D], door Jupiter, als een waere vrucht zyner harfenen, geprezen, omdat ze met den olyf voor den dagh quam, gelyk Neptunus [E] met een paert} bren- gende d'olyf ruim zoo veel nut in den vredetyt aen, als het paerc iterkte geeft in den kryg. En dus behoort een Vorft of Gebiedvoer- der veel meer tot vrede dan tot oorlogh genegen te zyn, gelyk trou- wens de vrede altyt het einde en oogwit [F] des oorlogs is: door welken vrede de rykdom wort vermeerdert en bewaert, 't welk . ;, aen- [ A] Lib. I. c. 8- Maer al wat 'er deze Schryver van zecht, is enkel, dat de
Vrede Pluto in de gedaentc van een kinï, draegt j zonder dat hy de hoedanigheit van. het beelt des Vredes zelf, of eemge van de fleraeden, hier vermeldt, 'er byvoegt: zoo dat de Italiaen zynen Leezer misleidt, als hy te kennen geeft, dat die ganfche befchryving by Pauzanias zou gevonden worden. Hy had ook beter gedaen, dac hy het Kim Pluto aen het Vrouwenbeelt op den arm, en niet in de hant gegeeven had: omdat de Vrede in dat beelt moet aengemerkt worden even als de moeder- of minne van Pluto, als welke de rykdommen voortbrengt en aenqueekt: even gelyk dat zelfde kint Pluto om die eigenfte reden ook in de armen van de Fortuin of Gelukgodin gegeeven wordt by den zelfden Pauzanias Lib. IX. c. ió. welke 'er die uitlegging zelf van maekt. Maer de Opfleller des beeks heeft weinigh ken- nis gehad aen de fchriften van Pauzanias zelf, en niets anders geleezen als Vin- een tius Chartarius de Imagin. Deor. pag. sii. en uit den zei ven dit beelt verwart opgemaekt. [B] Eene andere uitlegging zie over't voorige beelt.
(i) In [CJ Hy meent Tibullus Lib. I. Ei u. v. 45. dien hy aengehaelt heeft gevon- Epam. den by Chartarius. Voeg'er by Ovidius Faft. Lib. L. v. 703. Om de vruchtbaer- c. s- heit der Landen in tyt van vrede te kennen te geeven, ziet men des zelfs beelc (2) Vel op verfcheidene penningen met koornairen, gelyk hier, in de hant, te vinden by yüleCa"j" Broukhuizen over de aengehaelde plaets van Tibullus v. 67 < Zit verder Kiaudius j" au_ Minos over Alciatus Etnbl 177. ö" 178. eter O- TP] Zie Fedrus Lib. III. cap. 18. rat. vel , f E ] Zie ons over 't voorige beelt. Epift.I. ' [F] Parkur pax bello, of, de vrede wordt door den oorlogh verkregen, zecht Epamï-
"d ^s'" nondas by Kornelius Nepos (1). En Sapientes pacis caufa bellwn gerant, dat is, Rep c ^t** mamm voerm den wrbgh om den vrede, volgens Salluftius (2 ). Zie Arifloceles .0P' 'Politic. L. VIL c. 14. &? 15. Lipzius'Politie. Lib. V. c. 4. en Grorins de Jure B. .4 & p. m ui <:. i$. §. 2.
|
||||
|
VREDE. 30
|
|||||
|
aengeduit wort door het beelt van Pluto, den verzierden godt en be«
fchermer des rykdoms. ANDERS.
E Ene Vrou in een lyfVerwigh kleet. Zy heeft een beekje
in de rechte hant, en Jegt de flinke, daer ze eenen olyf- tak in houdt, op,een' zuilvoet [pede/tal,] op welken een kelk ftaet. Het beekje in haer rechte hant vertoont, dat de vrede zeer dien-
ftigh en vorderlyk is aen het oefenen der kunften [A]; tot het aen- leeren van welke een lange tyt vereifcht wort, en dat men om den oorlogh nietdenkej want de gedachten des krygs leiden gemeenlyk der menfchen gemoederen van 't verkrygen der deugtzaeme heblyk- heden af> en -'S menfchen uitwendige gedaente geeft gelegentheit tot het aenleggen veeier kunftftukken, die altemael gevolgen en voort- brengfels van den vrede zyn Depdeftal [B] of pilaervoet geeft te kennen, dat de ryken, tfae-
ten, en byzondre of gemeene luiden elk in 't hunne, door den vrede valt worden, en zich onderling in d1 onderlinge vereeniging verheu« gen
[A] Die zullen dart, zoo als het my toefchynt dat de Italfaen heeft willen
zeggen, gorden afgefchecft door het beekje: omdat de beelthouwery een der voornaemfte kunften is. Maer ik twyfel niet, of dat beekje is genomen uit den een' of anderen penning der Romeinen, waerop de Vrede met dusdanigh een beekje in de hant vertoont wordt: en dan is de hief bygebragte uitlegging zeer mis, zynde dat beekje niets anders als een Overwinningsbeekje: hoedanige beekjes wy reets boven I. D. bl. 507. hebben aengeweezen dat veeltyts wierden gegeeven in de handen van de praelbeelden der Goden. En aldus heeft de Vrede, te Romen geè'ert en op de penningen verbeeldt als eene Godin, een Overwinningsbeekje, ftaende op een'werekkloot, in de hant op twe of drie penningen van Maxïmianus, te vinden by Okko p. 434., betekenende, dat door middel der Overwinning de Vrede over de werek gebracht was. En om die reden vindt men ook op ver- fcheidene penningen, het omfchrift van Vrede voerende, en ter gedachteniflè van eenigen vrede geflaegen, het beelt der Overwinning, en wel op meer als eener- hande wyze, uitgedrukt. Men zie 'er voorbeelden van op een' penning van M. Antonius by Okko p. 17. van Vitellius by Okko p. ioó". en by Spanheim p, 85r. verfcheidene penningen van Vefpazianus by Okko p. 110. nx. 112. 113. en rio. by Du Choul p. 8. en by Oudaen Tab. LXXV. n. 6. [B] Dit is ook ontleent uit de oude penningen, en zoo vindt men 'er twe van
den Keizer Titus, waerop eene ftaende Vrouw, drie van den Keizer Julius Emi- hanus, op welke eene Vrouw, eens in eene ftaende, en twemael in eene zittende geftake, gevonden wordt, leunende alle met den linker elleboog op een' pilaer, en in de rechter hant een' olyftak verwonende, by Okko bl. 121. 363. & 364. bete- kenende dat ruften op dien pilaer niets anders als de vaftigheit, welke die Keizers zich van den vrede beloofden: gelyk genoeg blykt uit het omfchrift van een' der aengehaelde penningen van den zelfden Titus, zynde Pad perpet. dat is, den bc- Jlcndigen vrede. En dat zelfde heeft Vefpazianus beoogt, wanneer hy achter het beelt des Vredes op twe zyner penningen een Overwinningsbeekje op een' pilaer ftelde, om aen te duiden, dat eene zekere en welgegronde Overwinning een' be- ftendigen vrede geeft. Zie de zelve vermeldt by Okko p. 112. en 113. en by Du Choul en Oudaan ter plaetfe, in de voorige aenmerking aengeweezen, en by Erizzo p. 249. ' .;-, III Deel Ggggg
|
|||||
|
394 VREDE.
gen; ivafTende daerdoor de gemeene rykdommen»uit welke dan voort
kerken, fchouburgen en andere heerlyke gebouwen en werken voort- komen. Ook worden door den vrede 't Geloof en Gods glori be- •waert en onderhouden, 't geen door den kelk [C], op dien vallen pilaervoet itaende, wort aengeduit. D' olyf en des zelven uitvinding en gebruik wort Pallas [ D ], de
godinne van vrede en ruft, toegefchreven. En werden, geduurende d'oude Wet, de Hebreeufche Koningen, die vreedzaemlyk verkoren waren, ook met de vrucht dézes booms, dat is met oli gezalft, ten einde zy gedenken zouden, om in hun leven den vrede en de gerufte flilheit te behartigen, en in zulk eene regering hunnen hooglten lof te Hellen. [ C ] Dat de Kelk by de Roomsgezinden ftrekt voor een beek van de Kerk en
't Geloof, is gemakkelyk te begrypen, en wy hebben hem reets in diergelyke be- teJcenifle gezien op de 288. bl. van dit Deel. Maer dat hy in 't algemeen zoo een zinnebeek zoude kunnen zyn, gelyk nochtans hier behoorde, daertoe zyn geène redenen uit te denken. Ik twyfel eenigzins, of ook deze kelk niet is ge- haelt uit de befchryving van deze of geene oude munt, die de opfteller dezes beelts ergens zoude kunnen gevonden hebben, maer qualyk verftaen. Altoos den Vrede ziet men op verfcheidene oude penningen met een' offernap, in 't Latyn patera ge- naemt, wordende dat woort ook wel voor een kelk genomen, in de* hant: waervan voorbeelden te vinden zyn by Okko p. 108. 109. 114. 116. 120. 129. 351. en elders. Maer wy hebben reets op de 300. bl. van dit Deel gezecht, dat zoo een nap op de penningen gegeeven wordt aen alle de dingen, die daer als Goden of Godinnen voorkomen: gelyk wy reets te vooren van den Vrede hebbén aenge- weezen. f_D] Zie ons over 't eerfte dezer beelden. Maer de Schryver heeft vergeeten
te zeggen, waerom hy het kleet des beelts lyfuerwigh gemaekt heeft. De reden zal waerfchynlyk zyn, pmdat die kleur in den menfch aengenaem, en teffens een teken is van gezontheit en welvaert: en wat kan 'er aengenaemer zyn, en wat brengt meer welvaert aen, als de allerbeminnelykfte vrede ? ANDERS.
E? Ene Vrou, die in de rechte hant een brandende fakkel met
j de vlam nedérwaert, en over eenen hoop van allerhande krygsgereed/chappen houdt. Ter zyde ziet men eenen leeu by een Jam leggen. Eene overeenbrenging van veele voorheen wydverfchillende wil-
len, die door uitwendige tekens kenbaer is, wort vrede genoemt, en deze wilsvereeniging aengeduit door den leeu en 't lam die by malkander leggen, fchoón ze zeer verfchilligh van aert en bedryf zyn. Virgilius, den vrede ten tyde van Saloninus den zoon van PoIIio voor- fpellende, melt, naer Vondels vertaeling, in zyn' vierden Herders- kout, onder andre dingen ook dit [A]: 1)an
t-^-ü V. ö2. ... nee magnos metuent armenta leones. Alzoo befchryft de Profeet
Jezaias den yredé van het Koningryke van Chriftus kap. XI. v. 6. De wolf zal met bet lam verkeeren, èn de luipaert by den geitenbok nederliggcn, en het kalf en de jonge leeuw, en bet mejlvee te]amen3 en een klein jongske zal ze dryven enz. Voeg 'er by kap. LXV. v.25. Veele meenen ook,dat die geheele herderkouc in der daet op Chriftus ziet, ,-.,,. '••en
|
||||
|
VREDE.
|
|||||||
|
395
|
|||||||
|
*Dan zal geen kudde voor de groote leeuwen fchrikken.
ennietopSaloninus: op welken Virgilius verkeerdelyk zoude hebben toegepaft, het
geen hy in de boeken van Sibilla geleezen hadde aengaende Chriftus, maer niet be- greepen, waertoe het behoorde. Men zie, behalven 't geen over dien herders kout is aengetekent door de geleerde Uitleggers van Virgilius,ook Dan. HeinfiusinEpifi. qua dijfertationi Balfaci refpondet p. 125. 126. 127. en Daubuz pro Tefiim. Flavii Jofephi de Cbrijiop. 177. & fiii> en H. Grotmsde Vtrit. Relig. Chrifi. L. 1F. §. 9. Wat vorder: belangt den hoop der wapenen, die 't beelt in brant fteekt, daerover is gefproken over 't eerfte dezer beelden. Eindelyk dient de Leezer te weeten, dat dit tegen- woordige beelt, in 't Italiaenfch zeer uitvoerigh opgeflelt, door Dirk Pieterfen Pers zoo bekort is, als men het hier nu leeft: doen dat wy al het geene van be- lang fcheen te zyn, daeruit hebben overgebragt in onze aenmerkingen over 't eerfte dezer beelden. ANDERS.
AL weder een Vrouwebeelt. Dit heeft het vogeltje Al-
cion op den fchoot, en nevens zich op den gront eenen bever, die zich zei ven de ballen af byt. De Alcion is [ A] een kleine vogel, die zyn nefl op den oever der
zee maekt; en terwyl hy aldaer zyne jongen uitbroeit, is de wint ge- heel ftil, en daer ontftaen geene onweeren, zoodat de hemel alsdan helder en de zee zedigh en in ruft blyft. Om die reden is de Alcion een zinnebeelt van vrede en geruftheit, en werden daerom ook by d'Ouden de dagen, in welke de vierfchaeren niet gefpannen werden, en men niet pleitte, by gelykenis de Alcionifche dagen [B] geheten. De bever, door de jagers vervolgt wordende, byt, naer fomtniger
fehryven, zyn eige ballen [C] af, wetende dat het hun om de zelve te doen is; 't welk ten zinnebeelt ïtrekt van een groote begeerte tot vrede, en teffens tot eene vermaning dient, dat men, om zyn eigen welzyn te bevorderen en vaft te Hellen, fomtyts oogluiking gebruiken moec omtrent het verlies van eenige nutheit of goederen. Zoo leeft men een' brief [DJ, in welken Sapor, Konftantius vermaent en raedt, een gedeelte des ryks van Azië te laten varen om in vrede te mogen leven % brengende Sapor daertoe by het voorbeelt des bevers en 't geen we van hem gezegt hebben. \_ A] Van dezen vogel is overvloedigh gehandelt I. D. bl. 474. en 475. en II. D.
bh 51. en 52. met de Aenmerkingen. [B] Als by Plautus in Caf. Prol v. 2,6. Zie wederom I. D. hl. 475. Aenm. D.
[C] Zie II. D. bl. 301. Aenm C.
[D] Volgens Piè'rius Hierogl L. XIII. c. 20. daer onze Schryver dit uit ge-
haelt heeft. Den brief zelf vindt men by Amriiianus Marcellinus L. XVII. e. 5* ANDERS»
E En zittende Jongkvroü, die met de rechte hant een Jam
en een' wolf, te zamen onder en aen een zelve juk va/l- gaende- en in de flinke hant eenen olyftak houdt. Ggggg 2 Door
|
|||||||
|
396 VREDE.
Door dit beek wort te kennen gegeven, dat de vrede veroorzaekt
wort door de goede regeering der Prinfen, die de verwaentheit der hovaerdigen vernederen, en maken dat ze met de nedrigen [A] en die geringer dan zy, zyn, te zaemen gelyklyk onder een juk leven moeten. En het vertoont, dat het de eige deugt der Prinfen alleen is, dat ze den vrede in hunne ryken en (leden hierdoor weten te doen bloeien en ftanthouden. die anders dikwyls door de opgeblazentheit der hovaerdigen verftoort wort. Zoo pryit Uioneus, in zyne reden- voering tot Dido, haer en haer' geruften ftaet in 't byzonder over het beteugelen der trotshartigen met woorden die Vondel uit Virgilius dus overzet [B]: O Koningin, wiens wallen
Nu ryzen, met Jupyns beftemminge en onthief, En die dit trotfe volk betoomt met uw gebiet. Dit beek kan ook aenduiden den vrede van ons zelven, die niet an-
ders is dan eene overeenftemming der lichaemlyke zinnen met de krachten of vermogens der ziele, en een gelyke gehoorzaemheit dier alle aen de reden [C], die hun altemael beheerfcht, en elk hunner wetten ftelt. Doch om de goede en vrêbetrachtende regeering eens Prinfen [D] door deze beeltenis af te fchetfen, doen wy haer zitten, omdat 'er, zonder 'er toe te gaen zitten [E], geen goet oordeel over 'sLants zaeken geftreken worden kan. Altoos, Ariftoteles zegt, dat de woorzigtigheit in de ziel wort gebragt door middel van zitten en ruft. [A ] De hovaerdigen zullen derhalven door den wolf, en de nedrigen door 'c
lam worden afgefchetft. Maer de uitlegging van dit zinnebeelt fchynt my wonder verre gezocht: ik zoude ze veel liever eenvoudigh zoo begrypen, als van den leeuw en 't lam gedaan is in het twede beelt hiervoor. [B] Mn. L. L v. 526. O regina, novam cui condere Jupiter urbem,
Juftitiaque dedit gentes frenare fuperbas.
[C] Deze uitlegging is noch vreemder als de voorïge: want wat müTelyk be-
grip is het, de lichaemelyke zinnen af te fchetfen dooreen' wolf, de vermogens der ziele door een lam, en de reden door het juk? en dat zal evenwel moeten ge- fchieden, zoo men de gemaekte uitlegging van onzen Schryver wil plaets geeven. Ik laet zulke vindingen gaern over aen die 'er vermaek in fcheppen: maer van myne verkiezing zyn ze geenzins. [D] Zoo zoude dit dan een beelt moeten zyn niet van den vrede zelf, maer
van een' Prins zyn volk in vrede regeerende, of door zyne goede regeering de ruft en den vrede onder het zelve bewaerende, en daerdoor welvaert en voorfpoet verwekkende. Maer al begrypt men de zaek zoo, 't beelt is evenwel van de befte fmaek niet: en men zal een veel beter daervan vinden by Alciatus Embl. 178. [E] Zitten kan enkel een beelt van ruft, en dus ook van vrede zyn j het be-
hoort ook tot alle dingen, daer bedaerde zinnen toe vereifcht worden; en dus ook tot het ampt van een Regent, Richter, en diergelyke. Zie onder Bladtwyzer in zitten en zittende. Voor 't overige, wat de geftalte van den Vrede op de oude penningen belangt, de zelve is daer zeer verfcheiden, te weeten dan eens ftaende, dan eens gaende, en dan eens zittende: waervan men overal voorbeelden vindt by Okko: zoo dat hier in de geftalte van zitten juift zoo een groot geheim van betekenhTe niet fteekt. |
|||||
|
AN-
|
|||||
|
VREDE. 35)7
ANDERS.
,P eenen penning van Filippus [A] ziet men eene Vroü5
die in de rechte hant een' olyftak, en in de flinke eené fpiets houdt.
Hierdoor wort de vrede uitgebeelt,die door eige kracht en dapper-
heit [B], waervan de fpiets een 'zinteken ftrekt, bevochten en ver- worven is. [ A ] Den zoon > en niet den Vader. Den penning vindt men aengeweezen by
Okko bl. 350. Het omfchrift is Fax ceterna, of, ecuwighdurende vrede. [B] Ik ontken niet, dat de fpies of lans een zinnebeelt kan zyn van dapper-
heit, en heb zelve ook zulks aengetoont I. D. bl. 308. maer op de penningen van Vrede heeft ze geen ander gebruik , als dat ze een teken is, dat de Vrede aldaer wordt aengemerkt als eene Godin. Zie onze Aenm. A* op de 300. en 335. bl. van dit Deel. ANDERS.
OP Vefpazianus [A] gedenkmunt ziet men den vrede
vertoont door een Vrouwebeelt, dat in d' eene hant een' olyftak, en in d' andre Merkurius Siangeflafheeft. Anders vint men den vrede ook verheelt als eene Vrou, verzien
met een' Overvloetshoorn, een' bos koornairen [ B ], en een' olyf- krans om 't hooft. [A] By Okko p. 113. 115. en 117. en Du Choul p. 8. Zoo ook van TituS,
mede by Okko p. 123. 125. en 126. en van meer anderen. Van den Olyftak is gehandelt over 't eerfte dezer beelden, en van den Slangeftaf zal gehandelt wor- den over 't laetfte. [B] Hiervan is geiproken over het twede dezer beelden, en van den Overvloets-
hoorn over 't eerfte. ANDERS.
'Itus pronkmunt vertoont den vrede als eene Vrou, die
in de rechte hant eenen palmtak, en in de flinke een fpiets heeft. De palmtak ziet op de belooning [A] van hun die goet; en de
fpiets
[A] Dat de Palmtak een belooning en teffens een zinnebeelt van Overwinning
is, hebben wy elders (1) gezecht. Maer op dezen penning komt hy zoo niet (iU.D, voor, als onze Schryver hier wil; maer betekent, dat de vrede door de Over* b. 321. winning verkreegen wordt, even als wy van het Overwinningsbeeltje reets en III. over 't eerfte dezer beelden gezecht hebben. En alzoo komt niet alleen op dezen D. bl. penning van Titus, vermeldt by Du Choul p. 8- de palmtak in de gezeide bete- 37f- kenüTe voor, maer ook de laurierkrans, mede een zinteken van Overwinning,' op een' penning van Vefpazianus, ftaende tot meerder klaerheit aen des zelfs an- III. Deel. Hhhhh dere
|
||||
|
398 VREDE.
fpiets op de ftraf [K] des geenen die quaet doet: en worden de
menfchen door deze twee zaeken, namentlyk hoop en vrees, in ruit en vrede gehouden. dere zyde een zegeteken, by Okko bl. 113. en noch duidelyker op drie of vier
andere penningen van den zelfden Keizer een Overwinningsbeeltje met een' laurier- krans in de rechter, en een' palmtak in de linkerhant, alle mee het omfchrift van Paci August^; of Pax Acjgusta, 's Keizers Vrede, by den zelfden Okko p. 110. en in. En zoo die penningen van Vefpazianus en Titus eens mochten zien op de Overwinning van Judea en den vrede daerop gevolgt, zoo zal 'er de palm- tak noch te beter te pas komen, omdat Judea op de penningen door een' palmboom wordt afgebeeldt: gelyk reets is aengetoont op de 386. bl. van dit Deel. Evenwel is het niet nodigh', dat men dit zoo begrype, deWvl men de zelfde beel- teniflè reets vindt op de penningen, voor de regeering van Vefpazianus geflaegen, als, by voorbeelt, van Galba by Okko bl. 100. [BJ De fpies was by de Romeinen geen werktuig, dat tot de uitvoering van
ftraf gebruikt wierdt, en kan daerom op der zei ver penningen ook geen zinnebeelt van ftraf zyn. De waere betekenifle daervan hebben wy reets over het twede beek hiervoor aengeweezen. ANDERS.
VAn Sergius Galba is 'er een penning voor handen, op
welken men een zittende Vrou ziet die fchoon van we- zen is. Zy houdt een' olyftak in de rechte hant, en een' kolf of knods in de flinke. Men leeft'er by, Pax August. dat is , Parede des Keizers. Dit penningbeelt vertoont den vrede, verkregen door de krachten
des lichaems en dapperheit des gemoets. 't Gemoet wort door de fchoonheit en het zitten der vrouwe afgefchetit: en het lichaem door de knods [A], een geweer waermede Herkules zynen vyanden te keer
[A] Het is waerfchynelyk, dat de Italiaenfche Schryver dezen penning heeft
overgenomen uit Erizzo, by wien men den zelven vindt p. 237. behalven dat het beelt aldaer geene knods in de hant heeft, maer een' ftaf of fchepter: en zoo komt de Vrede ook voor op een' penning van de Keizers Hadrianus, Alexander Severus, Gordianus de II. Gordianus de III. en van Karinus, alle by Okko p. 182. 318. 333. 339. en 420. uitgezondert alleen, dat op de meefte der zelve het vrouwebeelt in eene ftaende geftalte voorkomt. Zoo 'er egter een penning is, van den bovengenoemden by Erizzo verfchillende, en in der daet eene knods Ver- toonende, zoo zal de zelve niets anders Zeggen, als een' Vrede door dapperheit verkreegen; gelyk wy op andere penningen de Overwinning, of eenigh zintekenen der zelve, om diergelyke redenen reets gezien hebben; zynde de knods een zinne- beelt van dapperheit, zoo als te vooren over de beelden van dapperheit vertoont is. Alzoo paft Erizzo p. 463. een' zekeren penning van Antoninus Pius, waerop men eene knods met een flangeftaf ziet, op zoodanigh een'vrede toe. Verder, hoe- wel het waeris, dat fchone hoedanigheden des lichaems ook fchoone hoedanig- heden van den geeft betekenen, gelyk naderhant gezecht zal worden over de Scbildcrkunjl Aenm. Bk en C, zoo vervalt egter hier die betekeniffe, omdat die, welke hier- van de knods gemaekt..-.wordt:,, geen plaetskan hebben. En wat het zitten betreft, zoo daer eenige,betekenifle in is, zal ze enkel zyn de ruft, die uit den vrede gebooren wordt.' doch Wy hebben reets te vooren aengemerkt, dat de Vrede dan zittende, dan ftaende, en dan gaende op de penningen voorkomt; zoo
|
|||||
|
/
|
|||||
|
VREDE. 309
keer ging, en de ftoutheit en boosaerdighek der zelve ftrafte en in
toom hield. zoo dat 'er miflchien geene byzondere betekeniiïè in die geftalte is. Onder tuiTcheri
twyfele ik egterniet, of de penning, hier vermeldt, is de zelfde als die van Erizzoi welke Schryver als dat geene, dat het beek in de linker hant heeft, mazza noemt t zoo fchynt onze Italiaenfche uitlegger dat woorc in de betekenifTe van knods te hebben opgevat, daer het egter ook een' ftaf en fchepter betekent, en alzoo moet: genomen worden by Erizzo, gelyk als blykt uit de figuur van dien penning aldaef afgebeeldt, voerende het Vrouwebeelt een' ftaf of fchepter, en niet eene knods: en dan zal de uidagging van zelfs volgen uit het geene wy reets gezecht hebben op de 319. en 335. bl. van dit Deel, daer de Italiaen mogelyk ook verkeerdelyk eene knods voor een' ftaf, fchepter of fpies genomen heeft. ANDERS.
ilajanus Jaet eenen penning na, op welken eene Vrou,
met een' olyftak in de rechte hant, en eenen Hoorn van Overdoet in dellinke, te zien is [A]. [ A ] Zoo wordt de vrede ook vertoont op eenige penningen van Galba, Vef-
pazianus, en Titus, alle met het omfchrift van Pax Aügusti, 's Keizers vrede, by OJ<ko p. 100. in. 113. 116. 121. en 125. De hier gemelde van Trajanus fchynt de zelfde te zyn, die voorkomt by Okko p. 155. en by Erizzo p.' 303. by welke beide Schryvers de Vrouw daerenboven met den eenen yoet flaet op een menfch, dat ze fchynt om verre geftooten te hebben, ziende die penning, zoo als Erizzo meent, op de overwinning door Trajanus behaelt op de Daciers, en de Vrede daerop gevolgt, wordende de koning vm dat volk afgefchetft door 't beek onder den voet van de Vrouw gelegen. Het omfchrift van dien penning bevat den naem en titels van Trajanus, en zecht, dat den Raedt en 't Volk van Romen den zelven ter eere van hem heeft doen flaen. De uitlegging van dezen penning kan uit het eerfte dezer beelden gehaelt worden. ANDERS.
P een' andren [ A ] penning van Filippus vertoont zich
een Vrouwebeelt, dat met de rechte hant een' olyftak opïteekt, en in de flinke eene fpiets heeft. Het byfchrift is Pax Fündata cum Persis, dat is, De vrede me£ de Perjiaenen bevefligt. [A] Niet van den zelfden, van ivien 'er boven een is by gebracht: want die
was van Filippus den Zoon, en deze is van Filippus den Vader, Zie hem by Okko p. 343. en by Erizzo p. 731.. ANDER S.
LAetftelyk ontmoet ons op eenen gedenkpenning van
Klaudius eene Vrou, dié met d'eene hant een' Vrede-- ftaf naer d' aerde toe wendt, alwaer men eene flarig zich 'm Hhhhh 2 wrede
|
||||
|
VREDE.
|
|||||||
|
4oo
|
|||||||
|
wrede bochten ziet krommen, wiens ver/cheidenheit van ver-
wen het venyn toont, dat ze by zich heeft. Met d' andre hant houdt de beeltenis eenen iluier voor haere oogen, om de gezeide flang niet'te zien. Daer lraet by, Pax orb. terr. Aug., dat is, 'xKeizers vrede over de gebeek ive~ relt [AJ, De Latynen noemden den Slangen- of Vredeftaf Caduceum van
cadere [B j, dat vallen betekent, omdat het vertonen-*des zelven allen tweedragt doet ter neder vallen, en daerom wort de vrede door dien ftaf aengeduit. Dat ze haere oogen met eenen iluier dekt om de flang niet te zien,
wil zeggen, dat de kryg[C], door datvenynige ondier afgefchaduwt, zeer
f_A] Ik wenfchte wel, dat onze Italiaen zich nooit bemoeit had met het ver-
handelen van penningen, die hy doch niet verftaen heeft: wy zouden dan minder werk hebben gehad om zyne dwaelingen aen te toonen. Voor eerft, wie kan verfcheidenheit van kleuren op een' penning zien, en wel zoo, dat hy 'er het venyn van eene flange uit onderkenne? Maer diergelyke misftellingen heeft hy al meer begaen. Zie II. D. bl. 30. Ten tweden is het geen kleet, dat het vrou- webeelt voor de oogen houdt, hoewel ook anderen in die dwaeling geweeft zyn, maer een zeker halsfieraet, een goude bolletje of hartje, van den hals tot op de borft nederhangende, dat die vrouw opligt, en even als befchouwt. Ik zoude giffen,dat de Italiaen debefchryving van den penning heeft gezien by Piè'rius (1), ' die van dat hartje ook eenen fluier of kleet gemaekt heeft, indien het omfchrift niet verfchilde, dat by Piërius is Paci Augustjë, den vrede des Keizers, gelyk dat omfchrift van dien penning, of liever van verfcheidene zulke penningen van Ivlau- dius, ook van anderen wordt opgegetven, te zien by Okko p. 8x. 82. 83, 84» 113. en np. en by Begerus The/i Brandeb. Continuat, p. 632. en Oudaen Tab. LXXIV. gelyk 'er ook meer zulke penningen van andere Keizers met het zelfde omfchrift te vinden zyn by den zelfden Okko p. 110. 119. en 333. Of'er ook in der daet een is, daer zoo een omfchrift op is, als hier vermeldt wordt, dan of het een misflagh van onzen Schryver is, kan ik met geen zekerheii zeggen: en die zaek is ten aenzien van de uitlegging des pennings ook van zoo veel belang niet. [B] Zoo hebben fommigen gemeent, maer zy dwaelen, gelyk VofTius in zyn
Etymologicum heeft aengetoont, zynde dat woort afkomitigh uit het Griekfch van een woort, dat een heraut te zeggen is, zoo dat het zoo veel betekent als de Haf van een heraut, omdat de herauten of gezanten, die om vrede, of zaeken den vrede betreffende, gezonden wierden, by de Grieken en eenige andere volkeren, zoo eenen ftaf in de hant voerden: gelyk wy reets gemeldt hebben I. D. bl. 15r. Aenm. B b. daer meer van dezen ftaf kan gezien worden. Zie ook Du Choul p. 139. &f 140. en Midiobarbus over Okko p. 114. Vóór 't overige is 'er niets ge- meener op de penningen van den Vrede, als de zinnebeelden van een' Vredeftaf, Olyftak, Hoorn des Overvloets, en Palmtak, alle reets te vooren gezien, zynde het getal dier penningen niet na te gaen. [C] Dat de Slang fomtyts een beelt is van verderf, en andere fchadelyke din-
gen, gelyk den oorlogh is, hebben wy reets elders verhandelt. Zie II. D. bl. 358. In dezen penning neemt haer Begerus ter aengehaelde plaets ook voor een zinne- beelt des oorlogs: en zecht, dat het houden van den Vredeftaf boven den kop van de flang (want zoo houdt het beek dien ftaf) betekent, dat het vyantlyk ver- gift des oorlogs wordt ondergehouden door de wetten des vredes. Van 't zelfde gevoelen is ook Mediobarbus over Okko p. 81. daer hy van dezen penning zecht; Het beelt heeft in de linker hant een' vredeftaf, waermede het den kop van de flang aen- ratkt) om daerdoor te betekenen, dat den oorlogh tot ruft is gebracht: want de fabel van dezen ftaf van Mtrkurius is bekent, dat hy gezecht wordt het gevecht van twe fangen daer mede te heb-
|
|||||||
|
VREDE. 40X
zeer verderflyk is, en ongelooflyke fchade aenbrengt. ZoodaC Draft-»
ces
hebben gefcheiden. Irisgelyks is het zoo begreepen van Piè'rius (1), zeggende, datfOLó.e*
de flang twezins op den penning van Klaudius verbeeldt ftaet, haementiyk of als cit. wegvluchtende van de voeten des beeks, en zoo ziet men haer by Erizzo (2), W P- en by Gokzius ( 3 ), of als door de zelve vertreeden > en zoo komt ze voor by Bege-212- rus (4): het eerfte verklaert hy, dat den oorlogh door den vrede wordt verjaegt, W '!1 en 't laetfte, dat door 't vertreeden van den oorlogh de vrede aen allen wordt ge-^fjiftn fchonken. Lud. Nonnus over Gokzius (5) denkt, dat men de flang op dienc^f.' penning zoude kunnen neeinen als een beelt van voorzichtigheit, wordende 'er Tab.iój niet ligt eene overwinning verkreegen, ten zy 'er een voorzichtig h beleit vooraf gaet. n, n. Maer Erizzo begrypt de flang als een beek van een lantfchap of wingeweft, en (4)Loc. brengt den penning t' huis op de overwinning van Klaudius op Groot-Brittannien,<:k. door welke tebehaelen hy den vrede te Romen had beveiligt. Of de betekenifle van (i")Ii0C- eene flang voor een lantfchap of wingeweeft bewysbaer genoeg is, kan ik met geene zekerheit zeggen: anders heeft die uitlegging eenige overeerikomft met het gevoelen van Vaillant (6), zeggende, dat de flang op de penningen dikwyis is (6)Nu- een zinnebeelt en medegezellinne der Overwinninge: waertoe hy ook brengt hetmifm. geen men van Lucius Silla verhaek (7), dat naementlyk eene flange, wanneer KI'ea hy offerde, onder uit den altaer gekroopen, hem de overwinning had voorlpelt: _ P^" hoedanige voortekenen de outheit ook van meer anderen vertelt heeft (8). MaerdeQ^j ^ bygelovigheit der Ouden daer laetende, die ze evenwel in hunne zinnebeelden hebben jj. p' .3 r° jkunnen volgen, kan men met zekerheit zeggen dat de flang op de Vrede-penningen & 334. dikwyis by 't beelt der Overwinning gezien wordt: en 't is een Overwinningsbeelt, dat (7) Val. op dezen penning, gelyk wy te vooren ook hebben aengeweezen van andere pen- Max.L. ningen, ftaet uitgedrukt. Én zoo ziet men op eenige Vrede-penningen van Aii-j-^-^' guftus by 't Overwinningsbeek eene flange kruipen uit een' heiligen korf, of uit Q\ _ een' altaer, by Okko p. 22. 27. en 30. daer anderen de flang neemen als een ru° a acj beelt van heil", dat door den Vrede wordt aengebracht. Zie Goltzii Numifm. \oc_ cit. Jugufti Tab. LVJ. n. ri. en aldaer Lud. Nonnus. Hoe 't hiermede ook gelegen Valerii» zy, ik houde het in deze penningen van Klaudius met die geenen, die de flang voor den oorlogh neemen, en wel om die reden, dat dit dier op den eenen pen- ning als vluchtende, en op den anderen als vertreeden wordende, en wel zoo dat op beide de kop door den vredeftaf wordt geraekt en als neergedrukt, ftaet af- gebeeldt: welke geftake geene plaets konde hebben, indien de flang aldaer als eene medegezellinne der-overwinning wierdt aengemerkt: hoewel ik niet wil te- genfpreeken, dat ze in die betrekking op andere penningen kan genomen worden; a, dewyl het zeker is, dat een en de zelfde zaek in de beeldenfpraek zeer verfchil- lende, en zelfs ftrydige becekeniflen kan hebben: gelyk is aengetoont II. D. bl. 5$6. en 557. Maer, om 't overige van dezen penning af te handelen, wat be- duidt het bolletje of hartje, aen den hals van het Vrouwenbeek hangende, door onzen Italiaenfchen Schryver, gelyk ook door Piërius Valerianus, en naderhanc mede door Oudaen, voor een' doek of fluier aengezien? De twe Jaetftgenoemde ïnaeken 'er in 't geheel geene uitlegging van: en Erizzo, Nonnus over Gokzius, en Begerus gaen dat ganfche halsfieraet zoodanigh met ftilfwygeii voorby, als of 'er niets diergelyks op den penning ftont: mogelyk omdat zy niet te recht konden onderkennen, wat het was: want dat het op de penningen, die zy gezien heb- ben, ook geftaen heeft, blykt genoeg uit de afbeeldingen, die zy van die pennin- gen gegeeven hebben. Maar Mediobarbus heeft het niet vergeeten: en deze ipreekt 'er over Okko p. 81. aldus van: Met de andere bant houdt ze een bolletje, haer van den bah nederhangende, om hoog, even ah of zy 't aen haer' mont wilde brengen, of met het oog bejchouwen: waerdoor te kennen gegeeven wordt, dat 'er in den vrede niets gèveinfi behoort te zyn. Want zoo een bolletje had, gelyk Makrobius wil, de gedaente van een hart: en by de Egiptenaeren droegen die geenen, die over de gericht en gejielt waeren, zoodanigh een lolletje aen hunnen hals, hangende aen een'gouden keten, zynde hetzelve vorjiert met edelege- beenten , het welk zy Waerheit noemden. Dit bolletje hielden zy zich zeken voor oogen als zy in 't gerichte zaten: gelyk te kezen is by Diodorus Sikulus. Ook was dat zelfde bolletje een ikagt der geenen, die zegenpraelden, by den zelfden Makrobius enz. Van dat bolletje of ///. Deel. Iiiii hartje
|
||||
|
VREDE.
|
|||||||
|
402
|
|||||||
|
ces in Virgiliüs XI. Boek van Eneas naer de vertaling van Vondel,
wel zeggen mogt [D], O Turnus, hoor ons maer:
In oorlog is geen heil', wy. bidden u om vrede y Om 't e ene onfchendbre fant van vré. 'Dat 's al ons bede. Van alle deze fchetfen kan een Schilder, of iemant dien deze din- gen te pas komen om den vrede uit te beelden, verkiezen 't geen hem tot zyn voornemen bequaemft en dienflighs dunkt, of ook uit veele een eenigh vredebeelt toeftellen, gelyk het de zaek en 's kunftenaers mening beft zal fchynen te kunnen uitdrukken. hartje kan men, zoo 'er iemant breeder bericht van begeert, zien het geen 'er
reets van is aengetekent I. D. bl. 26. Aenm. G. en H. en II. D. bl. 257. Aenm. B. en 322. Aenm. P. R. S. en bl. 323. Aenm. T. W. X. en III. D. bJ. 292. Aenm. G. [D] V. 362. Nulla falus bello: pacem te pofcimus omnes,
Turne, ümul pacis foJum inviolabile pignus. VERSCHELDE VYANTSCHAPPEN.
VYANTSCHAP.
g^^gEne vrou in een zwart Ideet dat alom met viervlammen
1 S11I bezet is. Met de regte hand fchynt fy iemant te drei- €tivijr gen, en in de flinke heeft fè eenen ael. Nevens hare voeten ziet men eenen hont en kat maikanderen lelyk byten en krabbelen. Het zwarte kleet met de vlammen, beduit gramfchap [A], ver-
mengt met zwaermoedigheit, welke te faemen de vyantfchap duir- zaem maken , hoedanig de gemoetsgefteltheid, die alleenlyk eene gramfchap is» niet is, (want die gaec fchiely'k over} maer de duir- zame vyantfchap is zo eene gramme gemoetsgeftalte, die in het dieplte der harten als ingewortelt, en vermengt is met eenen wrok en luft om te quetfen en ieet te doen. Dit wort te beter door 't vier en de zwarte kleur uitgebeelt, omdat, gelyk de gramfchap wort gezeit te zyn een brant van het bloei,, dat, rontom 't hart leggende, op wraek vlamt; alzoo ook de zwaermoedigheit by de Ziekte- en Geneeskundi- gen den naem draegt vmatrabilis, of zwarte gal [BJ, welke den menfch 't geleeden ongelyk indachtig maekt en helpt neugen. De
[A] Ziel. D. bl. 550. Aenm. D.
[B] Zie de 227. bl. van dit Deel. Maer de Gramfchap is meer eigen aen de
Geelgallige menfchen, gelyk onze Schryver zelfgezecht heeft op de 22 r. bl. ook van dit Deel: daer onze aenmerkingen mede kunnen gezien worden. Dé zwarte kleur dan moet men hier liever aenmerken, buiten, betrekking derzwartgalligheit, als eene kleur, die in de beeldenfpraek genomen wordt voor al dat ondeugend, quaetaerdigh, en fchadelyk is: alle welke dingen eigen zyn aen de gramfchap, Zie I. D. bl. 213. Aenm. B. en III. D. bl.. 291. Aenm. F. En hierom geeft de Schry- ver zelf in 't I. D. bl. 550. aen de Gramfchap een root kleet met zwarte koorden. |
|||||||
|
VY A N T S.C HA R ; 403
De ael, hont, en kat,vertoonen de zelve zaek en uitwerking5 want
de aelen zonderen zich uit vyantfchap van d' andere vifTchen af, zegt Horus Apollo [C], en de honden en katten leven van natuure onder malkander ook in geduurigen flryt en vyantfchap. [C] Lib. II. c. 103. Maer dit wordt hier quaelyk toegepaft, hebbende de
Egiptenaeren daerdoor niet verïtaen eene eigentlyke vyantfchap, die tot haer oogmerk heeft die geenen te beleedigen, die zy vyandigh is; maer enkelyk een' haet en afkeerighe.it van den ommegang en verkeering met andere menfchen. Zie wat wy reets gezecht hebben II. D. bl. 187. Aenm. A. VYANTSCHAP. [doodlyke]
E En gewapent Vroumenfch dat wreet en fchriklyk van g©*
laet, en in 't roodt gekleet is. Het heeft in de rechte hant twee pylen, van welke 't fcherp des eenen naer boven, en dat des andren naer beneden gewent is, Zoodat de punten en ftompe einden van eiken pyl even wydt van malkanderen 2yn. ïn 's beelts flinke hant ziet men een riet met bladeren - en eenen vaeretak. De doodlyke vyantfchap wort gewapent en met een wreet wezen
gefchildert, omdat ze altyt met geweer gereedt flaet rot het befprin- gen en leet toebrengen aen den geenen daer ze het op gemunt heeft. De roode verf des kleets betekent de eigentlyke uitwerking der
vyantfchap, namentlyk verbolgen toorn [A] en oploopende wraek- gierigheit. De pylen, op die wys gehouden of vertoont, gelyk wy zeggen,
hielden d'Egiptenaers [B] voor een recht beelt van tegenftryt. En aldus kan 'er in dingen, die rechtdraets tegens malkander ftryden, noit eendragt zyn, maer ze hebben in tegendeel geftadigh een dood- lyke vyantfchap tegens eikanderen. Het riet en de vaeren beelden den zeer quaden en averechtfen aert
uit der geenen, die* wel verre van het Evangeli, omtrent de quyt- fchelding der gelede ongelyken, te gehoorzaemen, dit hooge gebodt van Kriftus, Matth. V. 44, verachten: Maer ik zegge u, Hebt unve vyanden lief, zegent ze die u vervloeken, doet wel den geenen die u hacten, en bidt voor de geenen die u ge welt doen, en die n vervolge??: en ook het geene hy by den zelven Evangelifl, kapittel XVIII. 3y, zeit, Alzoo zal ook myn bemelfche Vader u doen, indien gy niet vaft harten vergeeft een iegelyk zynen broeder zyne misdaden. Dit zyn. de woorden des Heeren, en die zyn vrient wezen wil, moetlze noodJ. zae-
[A] Zie 't voorige beelt, als mede de beelden der Gramfchap. . . ;
[B] De Italiaen handelt hier wederom na gewoonte, flellende op rekening der
Egiptenaers al het geen hy by Piè'rius vindt: welke egter geenzins zecht of ook te kennen geeft, dat deze beeldenfpraek Egiptifch zoude zyn: daer ik ze ook niet voor kenne. Ten tweden zyn zulke pylen geen beelt van vyantfchap, maer van ftrydigheit: alle itrydigheit nu k geene vyantfchap: en in wat zin deftrydigheit ia. die pylen moet begreepen worden, is reets gezecht II. D. bl. 487. Aenm. F. Iiiii 2
|
||||
|
4o4 V Y A N T S C H AP.
zaekJyk 'opvolgen, want hy zeit, Joan. XV. 14, Gy zyt myne vrien-
den, zoo gy doet Wat ik u gebiede. Dat elk dan, gelyk eenen Kritfen betaemt, en tot behoudenis zyner eige ziele, alle wraekgierigheit van harte aflegge, en niet langer bartnekkigh zy in het rampzaligh voeden van wrok en vyantfchap, en ganfchlyk niet naervolge het voorbeelt van riet en vaere, die zoo tegenftrydigh en op elkander zulx gebeten zyn, dat ze, volgens Dioskorides zeggen [C],malkanderen ten onder- gang helpen en doen uitgaen of verdorren. Namentlyk, als men riet om de vaeren leit, zoo fierven of gaen ze uit: en 't riet moet het zelve lot bezuuren, wanneer't met vaeren omhangen wort. Voorts zegt Pië'rius [Dj, dat deze gewafTen eikanderen onderling zoo. vyan- digh zyn, dat de vaere, als ze met riet afgefneden, of uitgeploegt wort met een kouter daer riet op leit, uitgaet, en het her wallen voor altyt vergeer; en dat desgelyks het riet, doorfneden wordende met een kouter daer vaeren opleggen, ook noit weder opgroeit. Zulk èene dootvyantfchap hebben en oefenen deze planten uit de natuur met en tegens malkanderen. JMaer wy hebben gezeit, dat een Kriften zoo met zynen evenmenfch ganfch niet leven en omfpringen moer. Laet hem liever een exempel nemen aen Alexander den Grooten, die, fchoon een heiden, ons met zyne voordaet leeren zal, onze vyan- den niet te mishandelen nochte ter doot toe te vervolgen. Na dat de gemelde Vorft, Darius driemael in oorlogh gefïagen had, heeft Beffus, over Baktra als Lantvoogt aengeftelt door Darius, hem, als of hy zyn gevangen waere, gebonden en omgebragt. Maer Alexander, willen- de doen zien, hoe groot een gruwelfluk Bellus bedreven had, liet, nadat hy hem in handen had gekregen, tot ftraf der doodlyke vyant- fchap, met welke hy Darius vervolgt hadde, twee [E] boomen met gewelt tot malkander buigen,en aen eiken boom een been van Befliis hebbende doen vaftmaken, gaf hy laft om de byeen gebooge boomen los te laten fpringen: zoodat BefTus lichaem in ftukken fcheurde, ten ipiegel der woedende en onmenfchelyke dootvyantfchap. [Cj Lil/. V. cap. 178.
• [DJ Hierogl. L. LVlll. c. 2,7. uit Plinius L. XVIII. c. 6. Zie meerder hier- van II. D. bl. 4. Aenm. E. Als een beelt ook van doodelyke vyantfchap kan men Hellen een' Krokodil en Scorpioen, volgens 't geen wy uit de Egiptifche beelden- iprae-k leezen by Horus Apollo Lib. II. cap. 35. als mede verfcheidene andere die- ren, vermeldt in en over 't beeit dootlyke Haet, II. D. bl. 3. [E] Aengaende de manier van dootïlraffe, Beflus aengedaen, zyn 't oude
Scbryvers niet eens: doch het is genoeg, dat hy geftraft is na verdienile. Maer dat onze Schryver te kennen geeft, dat de oorzaek van 't ombrengen van Darius zoude geweeft zyn de doodelyke vyantfchap van Beflus tegen hem, daer in doolt hy, zynde Beflus door geene andere oorzaek tot dat gruwzaeme fchelmfluk aen- gedreeven, als door eene overgroote begeerte om te heerfchen. Zie Kurtius Lik IV. c. 6. & Lib. V. c. 10. |
|||||
|
VER-
|
|||||
|
40;
VERSCHEIDE VRIENTSCHAPPEN.
|
||||||
|
VRIENTSCHAP.
Ene Vrou, die eenvoudiglyk in 't wit gekleet is,
en haer flinker fchouder, mitsgaders haere borfl
byna naekt vertoont. Zy wyfl met de rechte
hant op haer borfl, waer uit deze woorden, ge-
ichreve met goude letteren, voortkomen, Longe et
Prope, dat is, verre en naby. Op den onderflen boort
haers gewaets ftaet M o r s et ViTa, dat is, döot en leven.
Zy is ongehult en met mirten, doorvlochten met granaetebloei-
fèls, bekranft. Op haer voorhooft ziet men Hyems et
./Est as, dat is, winter en zomer, gefchreven. Voorts is
ze blootbeens, en houdt in haer' flinker arm een dorachtigen
olmboom, om welken zich een groene wyngert kringkelt [A].
Vol-
[A] Dit zihnebeelt is door den ïtaliaen zoo wat verhanfelt uit het geen hy
waerfchynlyk by Giraldus geleezen heeft, die 'er aldus van fpreekc (i): „De (i)Synt, „ Vrientfchap als eene Godinne hebben de Heidenen met recht ook onder hun- -Deor. I. „ ne Godtheden geftelt: en hoewel wy van geene altaerea noch beelden van haer coh «• ,, leezen, nochtans, wanneer ik onlangs eenige vertaelde Hebreefche fpreuken }i met bygevoegde verklaeringen opfloeg, heb ik 'er deze woorden ontmoet: By }j de Romeinen, zecht hy, toonde outtyts eene fchildery de Vrientfchap aerdigb aen: want „ daer wierdt gefchildert eene jeugdige gedaentc, blootshoofts, aenbebbcnde een fïecht.en Jlordigh ,, Meet, om welte zoomgefcbreeven(tondt, D o o t en Leeven: op't voorhooft Zomer „ en Winter: en zy had de zyde open tot aen het hart, en den arm geboogen, met den „ vinger na 't hart wyzendi: aldaer Jlondt gefcbreeven Verre en Naby. Daer on- „ der was ook de uitlegging van de Schildery: welke aldus luidt: de jeugdige ge- „ daente geeft een altyt frijfcbe, en door geene langheit van tyt verflaewwende vrientfchap te III. Deel. Kkkkk ' »-*«•
|
||||||
|
4o6 V R I E N T S C H A P.
Volgens de bêpaeling die 'er Ariftoteles aen geeft [B], is de
vrientfchap eene onderlinge, uitdruklyke» over en weder gaende, en door de deugt en reden belliert wordende goetwilligheit tuffchen luiden, die aen eenerleien aert, natuuren inftorting deelachtigh. zyn« Dat het kleet wit [C] en eenvoudigh is, ver beek de eenvoudige
blankheit van 't oprechte gemoet, waeruit men de waere liefde, verre van alle gemaektheit of kunftige blanketfelen , ziet voort- komen. Zy toont den flinker fchouder en die zyde des boezems naekt,
en wyft op haer hart en naer de fpreuk Longe ££ Trof e % omdat een waere vrient, het zy hy verre van, of dicht by den geenen is dien hy bemint, altyt met zyn hart by hem [D] tegenwoordigh, en nok van hem is gefcheiden. Zulx dat hy, al veranderen tyt en geluk, even- wel geduurigh de zelve blyft, bereit om ter liefde zynes vrients te leven en te fterven: 't welk door de woorden, langs den onderboort des gewaets en op 't voorhooft [E] der beeltenifle geftelt, aengeduk wort. Dit is de aert der waere en oprechte vrientfchap. De geveins- de in het tegendeel, ziet men door de allerminfte omdraeying der fortuine, zeer gezwint, en gelyk een dunne en ligte nevel voor de zon, verdwynen £FJ. Dat
,, kennen: het bloote hooft, hoe dat zy voor elk een open flaet* en dat de eene vrient zich
a> nooit fchaemt den anderen opentlyk te belyden. Hst f echt en jlordigh kleet vertoont „ „ hoe dat de eene vrient voor den anderen geene zwaerigheden noch de uiterjie armoede weigert s, te ondergaen. Leven en Doot, op't kleet gefchreeven, toont aen, dat hy, die recht }, Hef heeft, tot de doot toe bemint. Zomer en Winter, omdat zy en invoorfpoeü „ en in tegenfpoet de vrientfchap even eens bewaert. Zy heeft de zyde open tot aen 't hart „ toe, omdat zy niets voor haeren vrient verbergt. Zy buigt den arm en wyft met den vinger „ na 't hart, opdat de daet met het hart, en het hart met de woorden overeenftemme. Dat „ 'er Verre en Nabygefchreeven Jlaet, is, omdat de waere vrientfchap door geen' „ tyt wordt vernietigt, noch door den afflant van plaetfen gefcheiden, enz. Daer op ver- volgt Giraldus zyne reden aldus: „ Dat verder de Vrientfchap ook tot na de „ doot duurt, zulks toont een aerdigh Griekfch puntdigt aen, waerin een dorre „ olmboom befchreeven wordt, denwelken eene fchaduwryke wyngaert mét zyne „ groene bladeren omvangt enz. Dit hebben wy noodigh geacht hier uit Giraldus by te fchryven, niet enkel opdat het blyke, waeruit de Itafiaen dit beek heeft overgenomen, maar ook, hoe hy 't heeft verfchikt, en wat byvoegfels 'er byge- daen, en hoe verre hy de oude, en goede uitlegging gevolgt is of verheten heeft ; het geen de Leezer nu doorgaens zelf zal kunnen nagaen. [B] Zoo eene bêpaeling vinde ik niet by Ariftoteles: maer miflchien is de
meening van onzen Schryver, dat die bêpaeling is op te maeken uit het geene Ariftoteles van de vrientfchap zecht: maer zelfs zoo zal dat niet effen uitkomen. Doch wy houden ons hier niet mede op. Die wil zien, wat 'er Ariftoteles over redeneert, leeze hem de Moribus Lib. VUL & IX. daer hy in 't breede over de vrientfchap handelt. f_C] Dat de witte kleur oprechtheit, nedrigheic, en eeuvoudigheit betekent,
is reets gezecht II. D. bl. 657. en 676. met de aanmerkingen: en het zelve wordt alzoo niet quaelyk gegeeven aen de Vrientfchap. Alleenlyk zoude men daer om- trent kunnen aenmerken, dat daerin is afgeweeken van het voorbeelt dier oude Schildery, zoo even vermeldt. f_D] Dit wyktook eenigzins van't voorbeelt af: doch is nochtans ook niet quaet.
f E] Dat de zomer voorfpoet, en winter tegenfpoet beduidt, is van zelf klaer,
en blykt daerenboven uit de zoo even bygebrachte verklaering. [F] Lees Horatius Lib. I. O. 35. en Qvidius Triji. Lib. L El. 8. v. 5. en Ex
Ponto Lib. IL Ep. 3. v. 7. fc? ig. |
||||
|
VRIENTSCHAR
Dat ze ongehult, en met mirteloof , daer granaetebloeifels door ge.
vlochten zyn, bekranft is, wyft aen, dat de vrucht der eendragtige liefde en innerlyke vereeniginge eenen zeer zoeten en aengenaemen .geur van heufchen famenhandel en lieflyke voorbeelden van zich geeft, zonder zich te behelpen met d' ydelheit der wereltfche pracht, met ■welke zich de vleiery, die eene. vyandin dezer deugt is, dikwyls geeftigh weet te vermommen en op te toien. Lees hiervan Öemo- Icritus, aengewezen door Pierius in zyn LIV. boek [G]. Men vertoont ze barvoets en blootbeens, hetwelk de bekomme-
ring en vaerdigheit des eenen vrients over en tot den anderen aen- duit, en dat men alle ongemakken ten voordeele eenes vrients moet verachtenj de les van Ovidius opvolgende, daer hy in zyn Minne*- kunft zegt [H], Ontbreekt u koets of'kar, zoo ga te voet ''er heette.
Laeftelyk omarmt het beelt een' dorrenden olm, daer een groene wyngert omgeilingert is 5 om ons te leeren, dat de vrientfchap, die in voorfpoet is gemaekt, volduuren, en inde grootfte wederwaer- digheden [1] te bet ftanthouden en uitblinken moet. En men ver- zekere zich, dat een waere vrient noit zoo geheel onnut is, of hy weet ergens nogh wel eenen wegh open te vinden, om de ver- bintenis en het genot der onderlinge vrientfchap eenigermaete te ver- gelden. [ G ] Wy hebben 't daeruit al bygebracht l. D* bl. 54. Aenm. K. waeruit teft
Fens zal blyken, dat het zelve een beelt is niet enkel van vrientfchap, maer van eene vrientfchap die vrucht en voordeel geeft, [H] Lib^ II. v. 230. Si rota defuerit, tu pede carpe vlam. Maef dit wordt hier
wonderlyk te pas gebracht, zynde eene Jes, die de Dichter geeft aen een' min- naer, wanneer hy aen zyne meeftereflè blyken wil geeven, met hoe een' grooten yver zyne Liefde hem na haer toedryft. [ I ] Ja tot de doot zelf toe, gelyk de woorden Vita IS Mors te kennen gaven:
en dat is ook de zin van het Griekfche Puntdicht, waervan wy Giraldus zoo even gewach hoorden maeken, en de zin door Alciatus aldus in 't Latyn is overge* bracht (i)t (i)Èm*
Arentem fenio, nudam quoque frondibus ulmum, blem.
Complexa eft viridi vitis opaca coma: CLIX.
Agnofcitque vices natürae, & grata parenti e^ f"n*
Officii reddit mutua jura fuae : ÏP.?1, j
Exemploque monet tales nos quaerere amicos s ' 6#'
Quos neque disjungat foedere fumma dies. Carirf,4.
Zie aldaer de Aentekeningen van Klaudius Minos. Andere hebbén de onder-
linge hulp en duurzaemheit der vrientfchap afgebeeldt door klimop, tegen een' muur opgegroeit: omdat gelyk de muur eerft de klimop opbeurt en tot een fteun- fel ftrekt, en de klimop den ouden en vervallenden muur onderfteunt en ftaendö houdt, alzoo ook de waere vrienden nooit ophouden die geenen te helpen, en in ongelegenheden te onderfchraegen, door welken zy zelfs eerft zyn groot gewor* den. Zie de Hieregl. ColleSt. achter Pierius, pag. 23. 6? 24. ANDERS.
WEder eene Vrou, die in 't wit gekleet iss en de vlech-
ten los over de fchoüders gefpreit heeft hangen* én een klein wit hontje heel vaft onder haer5 flinker arm houdt. Kkkkk 2 In
|
||||
|
4o8 VRIENTSCHAP.
In de rechte hant heeft ze eenen bloemkrans; én een doots-
hooft onder den voet der zelve zyde. Van de beduidenis van 't witte kleet, en der loshangende en onge»
toide hairen, zie het voorigc beelt. Door den witten hont wort te verftaen gegeven, dat men aen
eenen vrient de getrouheit rein en zuiver [ A ] moet houden. De bloemkrans geeft den geur [B] der goede orde te verftaen,
door welke de vrientfchap in den omgang en de gemeene verkeering der menfchen wort veroorzaekt. Het dootshooft onder 'sbeelts rechter voet, beduit dat de waere
vrientfchap dikwyls gewilligh is om, ter behoudeniffe van eenen vrient, de doot zelve te verachten. Zoo zingt Ovidius van twee mal- kander ten uiterften getrouwe vrienden [C], Orejïes wil de doot voor *Pylades bezuur en,
Maer Tylades biedt voor Orejïes zich ter doot.
f_A] Dat de witte kleur zuiverheit te kennen geeft, is gezecht over 't voori-
ge beelt, en dat de hont getrouwheit betekent, is aengeweezen I. D. bl. 430. Aenm. F. en bl. 478. Aenm. C. én bl. 479. Aenm. E. en II. D. bl. 621. Aenm. B. [B] En teffens de naeuwe verbintenis, en onderlinge vafthoudentheit der
vrienden, met menigvuldige banden, gelyk de bloemen in een' krans, onderling aen malkanderen vaft geftrengelt. [CJ Ex Pont. Lib. III. Ep. 2. v. 85.
Ire jubet Pylades carum periturus Oreften.
Hic negat: inque vicem pngnat uterque mori. De fabel is bekent, en kan aldaer by Ovidius nagezien worden. Maer waerom niet liever een voorbeelt bygebracht uit de Hiftorien? Hy had 'er toe kunnen gebruiken dat aenmerkelyk geval van Damon en Finthias onder den Tiran Dioni. zius, verhaelt door Cicero Lib. III. de Offic. cap. 10. door Jamblichus in Vita Py- thagora n. 234. en door Valerius Maximus Lib. IF. cap. 7, daer meer voorbeelden van getrouwe vrientfchap te vinden zyn. ANDERS.
DE vrientfchap wort ook bequaemlyk uitgebeek door het
vertoonen der drie Gratiën of Godinnen der BevalJig- heit, die naekt en altyt vrolyk zyn, en van welke d'eene ons den rug, en d'andre twee het gelaet en de voorzyde des lichaems toekeeren, terwyl ze d'armen onderling doormal- kander ftrengelen, en d'eene een roos, de tweede een' dobbel- fteen, en de derde een klein mirtetakje in de hant heeft [A]. De
[ A ] Men weete, dat hier in de Schildery der Gratiën te famen gebracht is,
het geene by de Ouden in verfcheidene Beelden van haer vertoont wierdt: zoo dat men niet moet meenen, dat ze overal op de zelfde wyze zyn afgefchetfr. ge- weeft. Alzoo hebben haer fommigen naekt gefchildert, anderen met kleederen; fommigen met de roos, mirtetak en dobbelfteen, of liever bikkel, in de hant, anderen zonder dezelve, enz. Gelyk men ten deele zien kan uit onze aenteke- ningen over 't beelt Wbldaedigheit.il. D. bl. 629. en by Seneka in het derde hooftftuk van zyn eerfte boek de Beneficiis, of, Aengaende de Wtldacdcn. |
||||
|
VRIENTSCHAP. 409
De goede en volmaekte vrientfehap fchikt en regelt zich buiten
twyfel naer deze beeltenis der drie Gratiën, gelyk die door d'Ouden bedacht is. Want de vrientfchap heeft geen ander oogmerk dan Om eenen anderen te helpen en wel te doen, en zich node in goetdadig- heit te laten overtreffen. En gelyk 'er juilt drie Gratiën door d'Ou- den verzonnen en afgebeelt zyn, alzoo heeft men ook drie trap- pen [B] van vrientfchap of tekens daer men dezelve aen kent. De eerfte trap is, eene weldaet te doen. De tweede, eene weldaet te ontfangen. De derde, weder weïdadigheit te bewyzen. Zoo vlech- ten dan deze drie godinnen haere armen [C] gezamentlyk en onder- ling in- en doormalkander, omdat de orde van het doen eener. wel- daet is, dat ze over en weder ga, en tot nut en voordeel te rug kome by hem, die d'eerfte de weldaet deed: en op zulk eene wyze houdt de knoop der vrientfchap de menfchen onder malkander vaft aeneen gebonden. De Bevalligheden zyn naekt [D], 't welk aentoont, dat 'er in de
vrientfchap en tuffchen goede en getrouwe vrienden een onbedekt, open, vry en onbelemmert gemoet, dat van alle bedrogh vreemt en afkeerigh is, wezen moet. Wyders keert d'eene van haer den rugh naer ons toe, maer de twee andere het aengezigt en de voorzyde; waerdoor te kennen gegeven wort, dat men de weldaet eenes vnents altyt dubbel dient te beloonen [E]. Zy zien 'er altemael even vrolyk uit, omdat de geenen die welda-
den doen of ontfangen zich zoo vertoonen moeten [F]. Voorts zyn zy maegden, omdat de vrientfchap door de fnode zucht
tot eigenbaet en inzigten van voordeel niet befmet moet zyn [G].. De roos beduit de aengenaemheit tuffchen hals- en boezemvrien-
den : zynde 'er onder hen een geitadige vereeniging van wil. De dobbelfteen [H], die in 'tfpelen gins en herwaerts geworpen
wort, ziet op het gaen en wederkeeren der weldaden ofblyken van vrientfchap. Het
[B] Of liever foorten. Zie onze Aenm. R. II. D. bl. 633.
[C] Of ook de banden. Zit Aenm. V. II. D. bl 634.
[D] Zie II. D. bl. 631. Aenm. G. en L.
f E] Aenm. S. II. D. bl. 633. en lees aldaer 'tafgaen in plaets van in 'tafgaen*
[F j Aenm. D. II. D. bl. 630.
[G] Sencca de Benef. L. L c 3 Juvenes ,quia non debet beneficiorum mentoria fenefecre:
virgines, quia incorrupta funt, & fineer a, & omnibus fancla. dat is: Zy zyn jong, omdat de' geheugenis der weldaeden niet moet veronden: maegden, omdat de ibeldaeden zyn ongefchon- den, en zuiver, en by allen beiligb. En hiertoe brengt Lipzius over deze plaets van Seneka het zeggen van Sokrates ( 1) : welke iemant ziende, die overal en zonder (fj a- pnderfcheit weldaeden deedt, hem niet onaerdigh berifpte met te zeggen, dat by pud de Gratiën, die maegden moeren, tot boeren maekte: omdat naementlyk de hoeren haer Stob. Jichaem ten beften geeven aen allen zonder onderfcheit. Serm. [H] De uitlegging van de roos en het mirtetakje gaet heen, en is van de be- •
tekenis van beide, hier bygebracht, reets gefproken I. D. bl. 169—173. met de C*)Synt. Aenmerkingen, en LD. bl. 321. Aenm. B: maer de verklaering van den dob- Sf?/'* belfteen is niet veel byzonders. Men zal ook beft doen, dat men den dobbelfteen fz. hier wegwerpe, en een' bikkel in de plaets frdle._ De misflagh is daervandaen f3)X)e gekomen, dat onze Schryver, of die geene, uk wien hy 't overgenomen mocht Imagin. hebben, mogelyk Giraldus (2) of Chartarius (3), Pauzanias (4) niet aendach-Deor. ' tigh genoeg geleezen heeft, Jioch opgemerkt, dat het Griekfche woort *Vp*V*Ao?'P- %$j. [aftragalos] , zoo wel als het Latynfche talus, eene twederleie betekenifle heeft, te (4)Lib. weeten voor eerft van een' bikkel of koot, als zynde het zelfde been in de pooten L c' ///. Deel. LI 111 van24'
|
||||
|
VR1ENTSCHA P.
|
|||||||
|
410
|
|||||||
|
Het mirtetakje verbeelt, (dewyl dit gewas zoo wel des win»
ters als des zomers groen blyft) dat de vrientfchap altyt in den zel- ven ftaet moet gehouden, endoor geen toeval vermindert of inge- krompen worden. van kleine en groote beeften , die den klaeuw in twe gefpleeten hebben; en ten
tweden van een' dobbel/leen, omdat naementlyk de oude Grieken en Romeinen hunne dobbelfteenen van bikkels maekten, of ook enkel de bikkels zelven, welke zy ook wel eens maekten van gout, zilver, ivoor, of iets anders, daertoe ge- bruikten. Nu blykt het uit de uitlegging, die 'er Pauzanius van geeft, dat men 't voor een' bikkel neemen moet: dewyl hy de beelden der Gratiën te Elis ( want daer hadden zy die dingen in de handen) befchreeven hebbende, 'er byvoegt, dat het licht te zien is, wat die dingen betekenden, naementlyk, dat de roos en mirte heiligh waeren aen Venus, aen welke de Gratiën om haere fchoonheits wille boven alle andere Godinnen wierden toegevoegt: en dat de aftragahs (bik- kel) een fpeeltuig was van jongens en meisjes, die van haere bevalligheit door de jaeren noch niets hadden verlooren. Die beelden dan der Gratiën te Elis qua- men voor, niet in betrekking van Godinnen der Weldaeden en Vrientfchap, ge- lykhier in ons tegenwoordigh beek, en in dat der Weldacdighcit II. D. bl. 629., maer van Godinnen der bevalligheit: welke de dichters affchetzen als vermaek fcheppende in alle jeugdige oefeningen, fpeelen , en vrolykheden, haer tot dien (1) Ho- einde tot gezelfchap toevoegende (1) Venus, Kupido, de Nimfen, de Jeugt- rac. L.I. godin en diergelyke. De roos en de mirte verder als heiligh aen Venus heb- O. 4- & ben wy reets gezien I. D. bl. 171. Aenm. Ji. en bl. 50. Aenm. D. en II. D. bl. 3°* & 671. en 672. i_>« lil»
ANDER S.
VErtoon een' blinden Man, die een' kreupelen op de
fchouders draegt; gelyk men dat zoo vint in een van Alciatus Gedichten [A], 't geen we dus van verre naer- volgen: Een blint man, wel ter been, laed een1 die niet kan gaen
Op hals en nek', die Jiiert den drager langs de paên, En leent zyne oogen graeg aen die hem dient van beenen. Aldus vervult en boet de vrientfchap, door 't vereenen Van beider magt en wil op een gelukkigh pas, V Gebrek, daer elk van hun zoo door verlegen was. [A] Embl CLX. Loripedem fublatum humeris fert lumine captus,
Et focii hasc oculis munera retribuit.
Q110 caret alteruter, concors fic prseflat uterque : Mutuat hic oculos, mutuat ille pedes. Het is overgenomen uit de Griekfche dnthologia Epigrammatum, gelyk Klaudius Minos over Alciatus heeft aengeweezen. VRIENTSCHAP. vrienden trou.
E Ene Vrou die al grys van ouderdom, en met een' witten
fluier bedekt is. Zy ftrekt den rechter arm rechtuit 5 en de hant des zelven ziet men met nogh een' anderen witten doek behangen of toegedekt. Men
|
|||||||
|
VRIENTSCHAP. 411
Men vertoont ze out en grys, omdat Virgilitis haer zoo noemt [A] *
welk bywoort des Poëets zeker Uitlegger [B] verklaert met te zeg- gen, dat de meefte trou by oude en gryze luiden te vinden zy, als hebbende de zelve door een lange reex van jaren meer ervaren nis [C] dan andere menfchen. Voorts laet hy tot opheldering van Virgilius tael ook dienen [D]s dat men niet Hechts trou moet we- zen voor eenen tyt, maer voor altyt. Zy bedekt de rechte hant volgens de inzetting van Numa Pom-
pilius, Koning der Romeinen, belangende de offerhande die men aen de godin der trouw deed: waerdoor hy zekerlyk wilde doen ver- itaen, dat men de trou met alle oprechtheit aen zynen vrient mofi houden [E]; want de trou is,naer 't oordeel van Pythagoras [F], de grontveft der liefde -, welke wechgenomen zynde de geheele wet der vrientfchap, deszelfs recht, kracht, en de reden, waerom men ze maekt, moet vervallen. Die zy genoeg tot verklaring van het dek- ken der rechte hant des beelts. Daerenboven fchryft Akron [G]4 dat die geenen, die de Trou offerden, niet alleen de gemelde hant, maer ook hun hooft, en geheele lichaem byna, met een wit kleet dekten, om daerdoor te kennen te geven de gemoetsoprechtheit, die eene metgezellin der trouwe in de vrientfchap wezen moet. En daerom behangen wy dit beelt met een' witten fluier. [A] Mneïd. Lib. I. v. 296 Cana Fides & Vefla.
f B] De Taelkundige Servius.
[C] Waervan? Miffchien, van de fchandelykheit der ontrouw, en de bemin-
nelykheit der trouw. Het voldoet niet. De waere reden is, vooreerft, dat de ou- de Lieden , nu niet meer bloot geflelt aen de driften der jeugt, en alles bedaerder overdenkende , zich zoo licht niet laeten wegrukken tot ontrouw door inzichten van eer en aenzien,hooge ampten.groote fchatten,een welluftigh leeven,en dier- gelyke dingen, die de menfchen aenprikkelen tot ontrouw: en ten tweden, omdat zy nu nader zynde aen de doot meer denken om het geene betaemelyk is en ge- ruftheit kan geeven aen'tgemoet, dan het geene zy zien dat ydel en boos is, en door ontrouw verkreegen zynde fchande baert, en de ruft des gemoets gedui- riglyk ftoort. [_D] Dat doet Servius: zoo dat ik denk, dat onze Italiaen niet Servius zel-
ven zal hebben ingezien, maer iemant anders, dien hy flordigh, gelyk hy ge- woon is, zal hebben uitgefchreeven. Daer zyn 'er, (1) die gemeent hebben, dat (i)Pjer„ Virgilius de Trouwgrys genoemt heeft met opzicht op den langen tyt,welken zy Lib. als eene Godin in Italien al was geëert, zoo dat ze aldaer eene van de oudfte Go- xxxv. dinnen was , zynde haer al reets een tempel gefticht geweeft door Roma de dog- c- 2^ ter van Eneas. Zoo men 'er noch eene uitlegging mocht bydoen, zoude ik geloo- ven , dat de Trouw door tüen dichter grys wordt genoemt, om door die grysheit te verbeelden den ouden tyt, zynde het zeker, dat de menfchen in de aioutfte tyden van de werelt oprechter en getrouwer hebben gehandelt, als naderhant, zynde het verderf der zeden en deugden van trap tot trap ingefloopen en aenge- groeit: waerom men ook gewoon is menfchen, in opregtheit en andere deugden uitmuntende, menfchen van den ouden tyt te noemen. Homo antiqua virtute ö5 fide, zecht Terentius (2), een man van de oude deugt en trouw. En om die zelfde re- tx\ ^ den verfieren de dichters ( 3 ), dat de ondeugden in de werelt vermeerderende, de delph. Goden van de aerde wegvlooden, en onder de zelve ook de Godinne der Trouw. III. 4. [E] Dat de Trouwe geheim moejl zyn , verklaert het Servius over de aengehaelde 7§-
plaets van Virgilius, dat is, dat men de toevertrouwde geheimeniiTen getrouwe- (3) O- lyk, en met alle oprechtheit, daer de witte kleur een beelt van is, moet verber- vid. gen. Zie onze Aenm. E. I. D. bl. 492. en Piè'rius Valerianus Lib. XXXF c. 25. Met- *• [F] Zie Jamblichus in Vita Pythagorts n. 102 & 232. v- ll9-
[GJ Over Horatius Lib. I. Od. 35._ v. 21. waeruit het ook hebben Giraldus Hifi. Dcor. Synt. L col 30* en Vincentius Chartarius de Imagin. Deor. p. 214.
Lllll 2 VRIÉNT-
|
||||
|
4i2 VRIENTSCHAP.
VRIENTSCHAP- [bevestiging van]
E En jeugdigh Maegdeke , gefiert met eenen krans van
verfcheide bloemgewafïèn, en wonder aerdigh in 't groen gekleet. Men ziet in de rechte hant der beeltenis een kriflallyne fchael vol rooden wyn, die Ze met een lieve bevalligheit en welaengenaême vrienlykheit aen iemant fchynt over te langen. Z' is jong, met bloemen bekranft, en in 7tgroen gekleet, om door
dit alles vrolykheit aen te duiden, van welke het den geenen, die zich in vrientfchap verbinden en de zelve onderling beveiligen, be- taemt aengedaen en vervult te wezen [A]. Dat ze eene fchael [B] met wyn aen eenen andren overhandigt,
gefchiedt in naervolging van onze en der Ouden zeden jzynde het niet alken een gebruik en gewoonte van dezen, maer ook van den ouden tyt, malkanderen op de gaftmaelen eene wynfchael of beker over te brengen, en eikanderen toe te drinken, en aldus de geeiten en ge- moeden der vrienden op te wekken tot een minzaerne famenvereeni- ging en beveiliging van vrientfchap. Onze tytsgewoonte is, dit aen- gaende, elk genoeg bekent: en wat het gebruik der Ouden belangt; Achilles beveelt, in het het IX. boek van Homerus Ilias, zynen bef- ten vrrent Patroklus. den allergrootften beker voor den dagh te ha- len, en den zelven, gevult met den beften wyn, aen UJiffes en d'an- dre Griekfche Gezanten, om uit te drinken, over te reiken; ner- gens anders om, dan om deze mannen te doen begrypen, dat ze zyne lieffte vrienden waren, het welk hy trouwens ook aenltonts voor de tweedemael met ronde woorden betuigde, want dus luidt (x) v. het verhael (i): Achilles bragt hen verder, en deed hen neder zitten 199. of ftoelen met f urf ere kujjens, en ff rak tot 'Patroklus, die dicht by hem font, frax aldus: zet nu, o zoon van Menetius, den groot f en wynkan of de tafel, en doè 'er zuiveren wyn in, cn^fchenk elk den beker vol: want deze zyn tny Zeer lieve vrienden, en ganfch welkom (2) V. onder myn dak. Wat lager leeft men dit (2): Ajax gaf eenen wenk "3- aen Fenix. TJliJfes,. zulk merkende, vulde eeii beker met wyn, en dronk Achilles toe, zeggende, Geluk! Achilles. Van dusdanigh een toedrinken met alle tekenen van vereeniging en beveiliging van vrientfchap fpreekt Homerus dikv/yls: zoodat wy, onzes bedunkens, deze beelden met goede, ja dubbele reden, eene drinkfchael in de hant geven. £A] Zie ook andere redenen in de voorige beelden.
[B] Zie Piërius Hierogl L. LVI. c. 34. uic wien de Italiaen dit genomen heeft:
en voeg 'er by ook Atheneüs, in 't begin van zyn vyfdé boek, en Virgilius Mneid. Lib. J. v. 732. beide aengeweezen door Piërius. Men zie ook den zeJfden Athe- -neüs in 't 9 hooftftuk van zyn tiende boek. Hoe voorts vafie vrientfchap op eene zinnebeeldifche wyze wordt te kennen gegeeven door 't zout, zie by dtn zelfden Piërius Hier. Lib. XXXI. c. 10. |
|||||
|
ONNUT-
|
|||||
|
4*3
ONNUTTE OF SCHYN-VRIENTSCHAP.
|
||||||||||
|
D
|
It llach van vrientfchap laet zich niet onvoeglyk uitbeel-
den als eene Vrou in boerfche klederen, en die een |
|||||||||
|
neft met eenige zwaluwen daerin, in haere hant heeft, ter-
wyl 'er ook twee of drie van die zomervogeltjes buiten en by het gezeide neft omvliegen. De zwaluw maekt zich zoo gemeen en vryzaem by den menfch, als
of ze zyn huisgenoot waere, en bedient zich, meer dan andere vo- gels, van het geryf en de zekerheit der huizen; doch enkel voor zich zelve, en zonder eenigh nut aen den bewooner van het huis, daer ze zoo veel vry- en veiligheit neemt en vint, toe te brengen. Ook blyft ze nok lang, als een getrou huisgenoot, by haeren huisvelter, maer vliegt tegens den winter wech ; en als de lente dan wederkomt, komt zy ook weder aen, en in 't zelve huis, om 't zelve gemak, en al weder om 't zelve voordeel. Zoo doen ook de fchynvrien- den. Zy bezoeken en houden zich gaerne by de geenen die zy quanfuis dapper lief hebben, en daer ze groote vrienden by willen fchynen te zyn, maer juilt alleenlyk in den lentctyt der voorfpoet van hunne weldoeneren. Doch als de winter van onfpoet of ramp dien goeden luiden nadert en overvalt, zoo gaen die mooie vrien- den heeneftryken, en, als op zwaluwvlerken wegvliegende, elders iemant opfpeuren , by wien ze ruit met voordeel hebben mogen. Zoodanigh eene valfche vrientfchap was al aen Pythagoras bekent, die derhalve, by gelykeniffe aentoonen willende, dat men zich van zulke onnutte en ondankbaere veinfaerts, zoo veel mogelyk, ontdoen moft, al de zwaluwneiten , onder zyn huisdak hangende, weg- deed [A]. [A] Alwat in dit Zinnebeelt wordt gezeeht van de zwalawe, is genomen uic
Piè'rius Valerianus Hier. Lib. XXII. c. 27. doch die wederom niet recht verftaan is, zynde de meening der woorden van dien Scbryver, niet, dat Pkhagoras de zwaluwneiten uit zyn huis wegdeedt, maer dat hy leerde, dat men geene zwa- luwen onder zyn dak moeit laeten neftelen, zynde onder zyne leflèn, in ver- bloemde fpreekwyzen beftaende , ook deze , laet geene zwaluwe met u onder 't zelfde dak woonen: welke zinfpreuk fommigen zoo uitleggen, als hier gefchiedt is, en anderen wederom anders. Men zie Plutarchus Sympof. Lib. VUL. quceji. 7. ons aengeweezen door Piërius: als mede 't geen reets gezeeht is II. D. b\. 214. Aenm. B. en bl. 422. Aenm. G. en de Schryvers daer vermeldt. VERSCHELDE EENDRAGTEN.
EEN'DRAGTj volgens der Ouden uitbeelding, ;
Ene Vrou, die in de rechte hant eenige granaetappels
ten toon houdt, en met de flinke eenen Overvloets- hoorn. Omtrent haer ziet men eene kraei. III Deel. Mmmmm De |
||||||||||
|
4*4 EENDRAGT.
De granaetUppets betekenden by d'Ouden,eendragt [A]j gemerkt
eendragtige harten onder malkanderen vereenigt zyn, gelyk de kor- rels in eenen granaetappel: uit hoedanigh eene vereeniginge nader- hant overvloet [B] fpruit, welke de zenuw is, waerdoor het burger- lyk leven in eendragt wort famengehouden [C]. De kraei vint men op veel oude Penningen der Keizerinne Faufti-
na [D] verheelt, met dit omfehrifc CONCORDIA: zynde hier- in oogmerk genomen op de getrouheit, die deze vogel altyt met zyn gade onderhoudt, waervan ook Alciatüs dus fpreekt [E]: T>e kraeien léven in een verwonderijke eendragt, en haer enderl'mge trou betrachten zy zuiverijk. [ A ] Zoo hebben fommigen gewilt, dat men de Granaetappelen in de Priefter-
(i)Hift. lyke kleederen der Hebreen verftaen moet, volgens Giraldus (i) en Charta- Ueor. rius ( 2 ): zoo Jat die zinnebeeldifche betekeniffe Hebreefch is, gelyk die van den Synt. I. hoorn des overvloets Heidenfch. En onze Schryver handelt niet onderfcheiden M De ëenoeg' wanneer hy dit beelt vobrftelt als gemaekt na de uitbeelding der Ouden: de- Imao-, wyl men nergens by de-Ouden een zinnebeelt der Eendragt gehad heeft, waarin Deo°r'. de dingen, hier vermeldt, alle te famen voorquameti, als zynde overgenomen van p. 2IJ-. verfchillende volkeren. Zie verder van den Granaetappel, het geen boven aen- getekent is op de 343. bl. van dit Deel. £BJ Aengeduidt door den Overvloetshoorn.
[CJ Niet altyt: want Overvloet en Rykdorn baeren dikwyls gefchil en twe-
dragt. [D] De jonge, de dochter van Antoninus Pius, en gemalin Markus Aurelius
Antoninus. Zie dien penning vermeldt by Okko p. 229. en uitgedrukt by Oudaen Tab. LXXXV. n. 7. die den vogel voor eene duif of tortelduif aehziet, en by du Choul p. 23. die echter Fauftiria verkeerdelyk noemt de Gemalin van Lucius Vems, en dochter van Markus Aurelius: daer 't omfchrift van deii penning zelf aantoont, dat ze de dochter van Antoninus Pius geween: is. De Gemalin ook van L. Verus heeft geheeten Lucilia, en niet Fauftina, wiens dochter zy geweeft is. Van de kraei, duif, en tortelduif, zie ons een weinigje verder over 't beelt Huwlyxeendragt. [E] Embl. 38. Cornicum mira inter fe concordia vitae eit,
Mutua ftatque illis intemerata fides.
EENDRAGT.
] Ene Wou, die in haer rechte hant eenen granaetappel 5
eri in haer flinke een bosje mirtebladen, of eenen mirte- tak heeft. Men verheelt de eendragt gevoeglyk dus, omdat, volgens Pië'rius
fchryven [A], Demokritus zegt, dat de mirte-en granaetboomen zulk een liefdeneiging tot malkander hebben, dat, fchoon men ze al vry wat vaneen heeft geplant, zy hunne wortels nochtans naer mal- kander toefchieten, en dezelve voorts dooreen itrengelen. [A] Zie 't reets aengetekende op de 407. biadtz. van dit, en op de 54. van
11. Deel. |
||||
|
A N-
|
||||
|
EENDRAGT. jq/t j
ANDER S.
E En ftatige Vrou, die eene fchael [A] > waerin een granaetap*
pel legt, op haer rechte hant houdt, en in de flinke eenen fchepter heeft, aen wiens opperëinde men bloemen en vruch- ten ziet van verfcheidefborten [B]. Haer hooft is met granaete-* takken, daer de appels en bladeren aen zyn, bekranft: en men magh 'er wel eene kraei by voegen, als welke vogel op de ou- de Penningen, ter beduidinge van eendragt, genoeg voorkomt. [A] Met eene fchael > of offernap, doch zonder grahaetappel, in de hant
komt de Eendragt voor op eene menigte oude penningen, op veele plaetfen aen- geweezen door Okko , en ten deele te vinden by Oudaen Tab. LXXXIVi LXXXV. en LXXXVI. Zy wil niet anders zeggen, als dat de Eendragt daer aengemerkt wordt als eene Godin (zie onze Aenm. A. op de 300 bl. van dit Deel) als hoedaenigh de Romeinen haer geëert, en tempelen toegewydt hebben: waer- van kan gezien worden Giraldus Hifi. Deor. Synt. I. col. 32. [B] Zoo wiert ze fomtyts verbeeldt volgens Giraldus , ter aengehaelde plaets.
De fchepter vertoonde haer als eene Godin, even eens als de Offerfchael; en de bloemen en vruchten gaven 't zelfde te kennen als de Overvloetshoorn, te weeten de uitwerking van de Eendragt, die alles doet bloeien, maekende, dat de velden bebouwt worden en vruchten draegen, dat koopmanfchappen en kunften worden geoefFent, en dus welvaert en overvloet in den Landen gevonden: daer de twedragt alle die dingen verftoort en verwoed:. Met een' Overvloetshoorn vindt men de Eendragt op veele oude penningen, aengeweezen door Okko, en ten deele te vinden by Du Choul p. 20» en ar. en Oudaen Tab. LXXXIV. en LXXXVI. |
||||||
|
'ANDERS.
E Ene Vrou met een5 olyfkrans om 't hooft. Zy heeft ia
de rechte hant een bos pylen, die aen 't eene eind met een1 witten bant, en aen't andere met een'rooden, 2yn za- Mmmmm 2 men-
|
||||||
|
416 E ENDRAGT,
mengebonden. In haer flinke hant heeft ze eenen Overvloets-
hoorn. D'olyfkrans verbeelt vrede [A], die een uitwerkfel is der een-
dragt. De pylen, by malkander gebonden op de gezeide manier, beteke-
nen een menigte van gemoederen, te zamen vereenigt door de ban- den van liefde en oprechtheit [B]; welke bezwaerlyk te breken zyn, dewyl ze malkanderen kracht en fterkte byzetten: 't geene maekt, dat de Eendragt eene moeder en voortbrengiter is van aengenaeme vruchten, gelyk integendeel de Tweedragt niet anders kan voort- brengen, dan doornen en diftels van lafteringen en krakkeelen, die de famenwooning, en de anders minlyke verkeering der menfchen on- der malkander in het burgeiiyke en redelyke leven, verltoren. [A] Zie de 263 en 391. bl. van die Deel met de Aentekeningen.
f B ] De liefde wordt vertoont door den rooden bant (zie naderhant 't beek dei-
Liefde) en de oprechtheit door den witten. Zie II, D. bl. 676. met de Aenmer- kingen aldaer. ANDERS.
E Ene Vrou, die een goet deel ftokjes, wel van1 te zamen
gebonden 3 in haer rechte hant heeft. De eendragt is eene eensgezintheit veeier menfchen, die met mal-
kander leven en verkeeren, en een en de zelve zaeken te zamen wil- len of niet willen. Zoo wort dan den beelde een bondel ftokjes ter hant gedaen, omdat, fchoon een [A] eenigh ftokje^ afzonderlyk en alleen gevat, met weinigh moeite te breken is; echter veel zulke hoewel anders broffe ftokjes, by malkander gevoegt en vereenigt wezende en blyvende, onmogelyk zyn in ftukken te krygen. Een drievoudigh fkoer, zegt Salomon, Predik. IV. 12,, wort niet haejt ge- broken. Aldus hebben der menfchen ondernemingen, door 't middel van d'eendragt, geweldige kracht en nadruk: en worden zoo de grootfte dingen ter werelt uitgevoert. Concordia res parva crejeunt, difcordia maxima dilabuntur, zegt Saluftius [B], dat is, Door een- dragt groeit kleine magt aen* maer door tweedragt vervalt de aller- gtootfte. Aen deze Ipreuk bekende M. Agrippa ( naèr aenwyzing van Seneka, in zyn XCIV. Brief) zeer veel verlchuldigt te zyn, ver- mits hy door de zelve een allerbefte broeder en een allerbefte vrierjt was geworden. Men zie Petrarcha Rerum Memorand. Lib. III. cap. 3: num. ii>. - \ f_A] Zie een weinigh verder het beek der Burgerlyke Eendragt.
[B] Bel Jug. c. 10. Deze fpreuk van Salluftius hebben fommïgen trachten uit
te beelden door eene mier te fchilderen, die opgroeit tot de grootte van een' oli- fant, en wederom een' olifant die zoo klein wordt als eene mier, Hellende tot meerder klaerheit by de mier den vredeftaf van Merkurius, die dikwyls op de ou- de penningen der Eendragt voorkomt (zie beneden de Aentekeningen over de beelden Hu-wlykseendragt en Krygseendragt) en by den Olifant water en vier, als dingen ten uiterflen ftrydigh en twedragtigh, en 't een het ander verteerende. Zie Piêrius Hicrogl. L. H. c. 14. AN-
|
||||
|
EENDRAGT. 4i?
A N D E R S.
OP eenen Penning van Pupienus [A] vertoont zich
d' eendragt als een zittende Vrou, met eene offerfchael in haer rechte hant. In de flinke heeft ze twee Overvloets- hoorns. Het op- of omfchrift is, CONCORDIA. AUGG. S. C. [B] De offerfchael geeft te kennen, dat d'Eendragt een heilige zaek [C]
is; by 't Heidendom eer, ja zelfs offerhanden waerdig geoordeelt. En dat men twee volle Vruchthoorns ziet, bewyft, dat d'overvloet van nutte en noodige dingen door 't middel der eendragt verdubbelt wort. [A] By Erizzo (i), werwaerts ons de Italiaen wyft, en ook vermeldt by (i)Pag.
Okko p. 334. en 335. Maer in die zelfde gedaente, behalven dat ze veeltyts maer 69e. eenen Overvloetshoorn heeft, komt de Eendracht ook voor op veele andere pen- ningen, aengeweezen door den zelfden Okko, en ook eenige door Piè'rius Hier. Lib. LVI. c. 35. en by Oudaen Tab. LXXXIV. LXXXV. en LXXXVI, [ B ] De letters S. C. betekenen, dat die penning door laft van den Raet ge-
flagen is, en Concordia Augg., dat is , Eendragt der Keizeren, ziet op de eendragt van Pupienus en Balbinus, tot Keizers verkooren tegen de wreetheit van Maxi- minus. [ C ] Of liever eene Godin, gelyk gezecht is, en daertoe dient de Offerfchael.
Zie het derde dezer beelden. ANDER S.
E Ene Vrou, die overendt flaet, en een paer koornairen in
d'eene hant heeft. Op haer andere houdt 2e eene fchael vol levende vogeltjes, of ('t welk aen 's kunftenaers keur flaet) menfeheharten. De vogeltjes of menfeheharten [A], in de fchael te zien, beduiden
de gelykwilligheit veeier perfoonen of gemoederen; waerop overvloet volgt, welke door de koornairen wort uitgebeek. [A] De vogeltjes komen hier wat miffelyk, ten minften niet al te duidelyk:
maer de menfehennarten zyn beter, betekenende ook zelf het woort concordia, of eendragt, in zyn' oorfprong niet anders als eene vereeniging van harten, of der zelver geneigtheit. Zie 't beelt Huwlykseendragt, ANDERS.
E Ene Vrou, houdende met d' eene hant twee Overvloets-
hoorns, die met hunne zyden tegens malkander aan leg- gen, ten toon; en met d' andere een vat met vier. ///. Deel. Nnnnn De
|
|||||
|
\
|
|||||
|
EENDRAGT.
|
|||||||||
|
418
|
|||||||||
|
De óüs leggende [A] Fruit- of Vruchthoorns beduiden de ver-
eenigde gedachten en willen van verfcheide perfoonen : en Het vier [B] wyft aen, dat d1 eendragt uit onderlinge liefde
fpruit, die by vier vergeleken wort, omdat ze een gewrocht is der inwendige zielhette. [A] In dat liggen der hoornen had de Schryver geen geheim moeten zoeken,
betekenende die twe hoornen niet anders als een enkel hoorn op veele penningen, en de koornairen in 't voorigh beek, te weetèn Overvloet, of op zyn beft, rykely- ken en even als dubbelen Overvloet: gelyk in 't twede beek hiervoor. [B] Zie beneden de beelden der Liefde. In 't algemeen is het vier een zinne-
beelt van alle fterke gemoetsbeweegingen, en dus ook van de Liefde. Zie onzen bladtwyzer in Vier. Een ander beelt van d'Eetidragt zie in de Bybel- en Zede- Dichten van H. Schim bl. zu |
|||||||||
|
HTJWLYKSEENDRAGT.
Plëtro Leone Kafèlla beelt hiervoor af, eenen Man, jftaen-
de aéri de rechter zyde eener Vrouwe, in purper ge- kieet, en met een zelve goude keten, die om hun beider hal- zen legt, als aeneen gebonden. Aen die keten hangt nevens hun beider boezem een hart, 't welk de man en vrou gelyk- lyk elk met een hant ophouden. De goude keten, zulkerwyze om dit beeldepaer gevoegt, als we
■zeiden, betoont, dat het huwlyk in eendragt moet famengehecht [AJ zyn door liefde, vrientfchap, en goetwilligheit, tuffchen Man en Vrou:
[A] Zoo dat haer beider hart geworden is even als tot een, waerom ze ook
met haer beiden een hart in de hand draegen en niet twe: hoewel anderen de Een- dragt des huwlyks ook niet quaelyk vertoont hebben door twe harten, met een fnoer aen malkanderen gebonden, volgens Piërius Hier. L. XXXFI c. 16: en hier- toe dient ook het geen wy zoo even van 't woort concordia zeiden. Tot deze Eendracht des huwlyks behoort eigentlyk de kraéi, en zoo komt ze ook voor op de penningen in en over 't eerfte dezer Eendragtsbeelden aengehaek. De beelden- fpraek
|
|||||||||
|
HUWLYKSEENDRA GT. 419
Vrou: wezende het zelve verordent door de natuur, en Godts wet5
welke gebiedt, dat man en vrou twee in een vleefch moeten zyn; zulx dat hun onderlinge verbintenis niet anders dan door de doot te recht kan gefcheiden worden. fpraek is eenigzins Egiptifch, fchryveride Horus Apollo (i), dat de Egiptenae- (i) Lik
ren, een huwlyk willende afbeelden, twe kraeien fchilderden, omdat, wanneer.1- c-8- twe van deze vogelen gepaert zynde de eene fterft, de andere altyt ongepaert & 9' blyft, en zich nooit weer met eene egae vereenigt: welk laetfte ook Plutar- chus (2) eh meer anderen van de kraei hebben gefchreeven. Vorder voegt 'er (2) In Horus by, dat om die Eendragt der kraeien de Grieken de gewoonte hadden om Gryllo op haere bruiloften, en wel, gelyk 'er Elianus (3) bydoet, na 't zingen van P- 98?* 't bruilofsliet, de kraei aen te roepen, of ten minften een woort uit te roepen, ^l^Z dat eene kraei te kennen geeft, en dat zulks gefchiedde om een goet voorteken Lib. III. te maeken van eendracht tuflchen de nieuwgetroude Lieden. Zie Politianus (4), c. 9. Giraldus (5), Hadr. Juhius (6), Du Choul (7), Cauffihus (8), en Piërius (9). (4)Mifc. Behalven de boven gemelde penningen vindt men de kraei als een zinnebeelt van cap. 67. d'eendragt des huwlyks ook op een' penning van Domitia, als mede twe kraeien <*)Hift. op zekere lykbufïchen, by Oudaen in zyne Roofnfche Mogentheit bl. 338: en Pe°r'f onder de laetere penningen ook op een' gedenkpenning van Paulus van Berelleyn, c^ "~I by van Loon in zyne Hiftoripenningen II. D. bl. 162. En men moet hier aen- /6)Ani- merken, dat de kraei behalvén het reets gezegde noch des te meer voldoet als een madv. Zinnebeelt van Eendracht des huwlyks , omdat deze vogel by de Romeinen hei- L.I. c.r. ligh was aen Juno, de Godinhe des huwlyks: Waervaii Feftus (ro), aengewee- (7)Pagi zendoor Cauffinus (n), aldus fpreekt: Cornifcarum divaritm lucus erat trans liberhn *,l\ li Comicibus dicatus, quod in Junonis tutela ejje putabantur: dat is: Het helligh bofch van dé ^ cjtat Godinnen Cornifcce (dat isj Kraeigodinnen) was aen de overzyde van den Tiber, zynde Hori. toegewydi aen de kraeien, omdat de zelve onder de hoede zyn van Juno. Om de zelfde (9 Hier. reden ziet men op noch een' anderen penning van Dómitia eene paeuw, mede L. XX. heiligh aen Juno , te vinden by detl zelfden Oudaen, ter aengehaelde plaets, en c- 28. aengeweezen door Piërius Hier. L. XXIF. c. 8- en dit zinnebeelt is nagevolgt op f^v- een' penning van Filips de II. Koning van Spanjen, ter gelegenheit van zyn f™'", huwlyk met Izabella, dochter des Könings van Vrankryk*., ilaende op het rugge- /jff£oc,' fluk van dien penning eene paeuw, en by haer de Vredeftaf van Merkurius, cit. die mede op de oude Eendragtspenningen voorkomt, met het omfchrift van Con- cordia, of Eendragt. Zie Van Loons zoo evengemelde Hifloripenningen I. D. bl. 31. Van de duif en tortelduif, als zinnebeelden van de Eendracht des huwlyks, is reets gehandelt over 't beek Hwwlyksvereeniging II. D. bl 53. Aenm. P. welk beelt met die tegenwoordige moet vergeleeken worden. Veele meenen ook, dat als een zinnebeelt van de Eendrag" by de Romeinen gebruikt is de Ojevaer: het geen echter door anderen wordt tegenfproken. Men zie Politianus, Giraldus, Junius en Du Choul boven gemeldt, en verder 't geen de Geleerden in hunne . .„ aentekeningen over Juvenalis (12) hebben bygebracht. Hoe verder de luit by j,y tió'< de Romeinen een Zinnebeelt is geweeft zoo in 't gemeen van alle Eendragt, als in 't byzonder ook van de Eendragt des huwlyks, kan de taelkundige Leezer vin- den by Piërius Hier. Lib. XLPII. c. 1. 3. 6f 6. en by Alciatus Embl. X. met dè aentekeningen van Klaudius Minos. Zie ook het volgende beelt, en aldaer Aenm. C. Zoo eindelyk de kleur van 't kleet in ons beek iets betekenen zal, zoo zal 't zyn de Liefde, waèruit de Eendragt des huwlyks geboören wordt, zynde alle roode kleur een beelt der Liefde. Zie den bladtwyzer in Root. BURGERLYKE EENDRAGT,
BÜRGERLYKE EENIGHEIT. STel, ter uitbeeldinge hiervan, eene Vrou met een vrolyk ge^
laet. Voeg haer in de rechte hant eenen olyf-en mirtetak, doormalkander geflingert j en in de flinke den vlfchjcams. Nnnnn 2 ' De
|
||||
|
420 BURGERLYKE EENDRAGT.
De eendragt is eene bewaerfter eiker ftadt, ja ook de ftant of het
wezen der fteden zelve. Aldus zegt Auguftinus, in zyn Boek of Befchryving van Godts Stadt [AJ, dat eene ftadt niets anders is, dan een menigte famenwoonende menfchen, met malkander in een- dragtigheit vereenigt. Wanneer het dan gebeurt, dat dusdanigh een aental van menfchen oneenigh wort, zoo zal men bevinden, dat die verdeeltheit den ondergang der ftadt veroorzaekt. En van hoe veel aengelegentheit de eendragt zy, kan men uit zeker bedryf van Scilu- rus, een Koning der Scythen, opmaken, 't geen aldus was [B]: Hy had tachtigh zoonen, en liet de zelve, toen hy op zyn fterven lag, voor hem komen; hun gebiedende, dat elk hunner eens zou beproeven, of men eenen bos Itokjes, dien hy hun, den eenen voor, den ander na, toereikte, konde breken. Doch als niemant zulx magtigh was te doen, trok d'alrê ftervende Vorfl zelf, de ftokjes, een voor een, uit den bos, en brak ze dus alle zeer gemaklyk; ïee- rende zynen zoonen door zulk een doen, dat ze, eendragtigh te za- men èlyvende, Jierk zouden ivezen: maer daty indien ze zich door tweedragt verdeelden, men hun lichtelyk vermeejleren zou. Deze les van Scilurus is ook, ter behoudenifTe van Stadt en Lant ten hoog- ften noodigh by d' ingezetenen te worden in acht genomen en opge- volgt: wier eendragtigheit hun zelven altyt zekere lieflykheit en zoet- heit toebrengt, even, gelyk een fpeeltuig met veele o vereen ftem men- de fnaeren, of een famenzang veeier (temmen, malkanderen op eenen toon beantwoordende, een zoet en lieflyk muzyk'akkoort [harmonij voor een fyn en goet gehoor maekt [C]. D'olyf-
[ A] Lib. I. c. 15. Quum aliud civitas non fit, quam concors bominum multitudo.
[B] Na 't verhael van Pititarchus in zyne verhandeling De Gamilitatepag. 511.
£? in Jpophtbegm. Reg. p. 174. Die kracht van eendracht en vereeniging, die Scüu- rus zyne zoonen leerde door dien bos ftokjes, beduidde Sertorius, een Veltheer der Romeinen, den Spanjaerden, tot welke hy gevlugt was in den burgelyken oor- logh tuflchen Silla en Marius, wiens party hy gevolgt was, op eene niet min aer- fi) In dige wyze aen, na 't verhael van den zelfden Plutarchus ( 1 ). Hy nam twe paer-
Sevto- den, 't een out en zwak, en 't ander jong en fterk en voorzien met een' fchoo- rio p. nen en langen flaert: by 't eerfle ilelde hy een jong en fterk kaerel, en by 't Jaet- ƒ76- Et fte een out en zwak man. Daerop gaf hy een ièin, wanneer die fterke kaerel met Valer. t,eide zyne handen den flaert vatte van 't oude paert, en zich lang te vergeeffch yra,x"^"onder een groot gelach der Aenfchouwers afmatte, terwyl de oude man, telkens " 'J' maer een weinigh hairen vattende uit den flaert van 't jonge paert, den zelven in 't kort en zonder moeite beroofde van van al 'thair, dat'er in was: doende deze vertooning gemakkelyk begrypen, hoe fterk de Eendragt de dingen maekt, die vereenigt zyn, en hoe zwak in tegendeel die, welke door verdeeltheit van onder- linge hulp ontbloot zyn. [C] Deze gelykenifTe, van de fnaeren van een fpeeltuig ontleent, is overge-
nomen uit Ciceroos twede boek aengaende de liepublyk, daer hy, volgens het getui- (2) De geniffe van Auguftinus (2), hier aengehaelt door den Italiaen, maer overgeflae-
Civicat. gen door Pers, Scipio Afrikanus den jongen invoert op die wyze redeneerende.
DeiLib- Cicero zelf heeft het gehaelt uit Plato, gelyk Klaudius Minos aanwyft over Al-
II. en. ciaius ( 3 ), Plato wederom heeft het mogelyk overgenornen uit Hippodamus, een
(3)Em-pichagorift, die iets diergelyks zecht by Stobeüs Serm. XLL Deze overeenftem-
bl. X. minge nu der fnaeren is de reden, dat de Romeinen, gelyk wy over 't voorige
beek zeiden, de Eendracht door eene Luit hebben afgefchetft. De burgerlyke
Eendragt eindelyk, vergeleeken by de leden van een welgeftelt Jichaem, zie by
Jer. de Decker, vertaelt uit Bartas, II. D. n. 73.
|
||||
|
BURGERLYKË EENDRAGT, 42t
D'olyf- en mirtetakj door malkander gellingeft, betekenen 't ver"^
maek» dat uit d' onderlinge eendragt en lieflyken vrede der burgeren voortfpruit. En, gelyk d' olyf- en mirteboom * in onderlinge liefde van natuure vereenigt, hunne wortels, als met wederzydfche omhel- zingen, in en door malkander vlechten: en de mirtétakken, zich door die des olyfs, met een aenminnige vereeniging, fpreidende, dé vruchten des laëtiten befchermen, déwyl ze de zelVe dekken voor de flerke flraelkracht der zonne, en befchutten tegens 't ge welt der win- den * ten einde zy haer aengenaeme rypheit krygen [Dj; alzoo be- hooren ook burgers in vriendelyke gemeenfchap en broederlyke lief- de vereenigt te zyn, en malkander te befchermen, opdat ze een lief- lykerüft en geruite welvaert mogen erlangen, niet zoo zeer elk voor zich zelven in 't byzonder, als wel voor den ganfchen gemeenen Staet. De fcamffen [E] vermanen met hun doen ons ook tot eendragt,
onderlinge liefde, en bereitwilligheit om malkanderen te helpen. Zy zwemmen altyt met troepen of fchoolen by malkanderen,en wanneer iemant hunner eenen angel, uitgeworpen om hen te vangen, heeft ingellokt, zoo fchieten denderen 'er aenftonts naer toe, om den draet in Hukken te byten; en hun, die in een net of fuik van garen zyn geraekt, fteken ze hunne itaerten toe: waeraen als ze voelen * dat de gevange vhTchen zich vafthouden, zoo trekken ze de zelve, met groote vaerdigheit, door de maezen, en verloiTen ze zoo. Dit zegt Plutarchus [F], 't Waere te wenfchen, dat de burgers van landen en iteden met een zelfde liefde en genegentheit tot malkande- ren, gelyk van deze viiTchen gemeldt itaet, mogten zyn aengedaen * en dus gereedt, niet om malkander te beledigen, maer te believen j niet om malkander te haeten, maer te helpen, en uit het net der elenden en vervolgingen, en van de angften der bedriegende angelen te redden en te bevryden. Zulke liefdeplichten zouden de harten der menfchen onderling verbinden, en hunne gemoederen minzaem famen-
[ D ] De Ttaliaenfche Schryver wyft ons hier na Theofraftüs Hifi. Plant. L. III.
c. 15: maer ik vinde het daer niet: en 't lult my niet veel moeite te befteeden om het te zoeken. [E] Zie van dezen vifch I. D. bl. 563. Aenm. A.
[F] De Sokrtia Animaliump. 977. Iets diergelyks verhaelt hy ter zelfder plaets
van den vifch, Anthias genaemt: die, wanneer een andere Anthias gevangen is, zynen rugh onder den draet zet, en de vinnen om hoog fleekende, den zelven daermede, even als met eene zaeg, poogt door te fnyden. Den vifch zelve zie bêfchreeven by Jonfton pag> 38. Noch een ander zinnebeelt van 't vermogen der burgerlyke Eendragt vindt men in de Entvogels tegen een zeker foort van Arenden, dat zich omtrent de meireri onthoudt. Als deze Arent een' Entvogel alleen ziet, dan jaegt hy op den zelven zoo lang, dat hy hem, hoe lang hy 't ge- vaer met duiken ook ontkomt, eindelyk moede maekt en vangt. Maer eene ze-' kere natuurlyke ingeeving wapent de Entvogels tegen dat ontheil met eene zeeke- re voorzichtigheit. Daer die Arenden zich onthouden, daer zwemmen de Ent* Vogels aen troepen, en als de Arent op hen aenvalt, dan werpen ze alle te gelyk met de vleugels zoo veel water op, en in zyne oogen, dat hy geheelyk niet zien kan, en zy dus veiligh zyn. Plinius Lib. X. c. 3. Als_ noch een derde beelt zou men hier kunnen by voegen' zekere visjes, by de Grieken en Latynen genoemt Jpua of dphyce: doch die daer begeerigh na is, leeze het in de Colleiïanea Hierogh cxVett. & Neot. achter Piërius, onder den titel, Concordia inviiïa, pag. 52. en de befchryving van de Jpuce by den boven genoemden Jonfton p. 58. lil. Deel. O 00 o o
|
||||
|
422 BURGERLYKE EENDRAGT.
famenvoegen: waeruit dan het ganfche lichaem eener ftadt in gfoei
en kracht toenemen, en, door 't middel dier burgerlyke vereent- heit, gelukkigh wezen zou. KRYGSËENDRAGT, of EENDRAGT DER
KRYGSLUIDEN, op eenen Penning van Nerva. E En Vrouwebeeltenis [ A], die in de rechte hant den te-
ven van een fchip houdt, op welken een Romeinfch Veltteken flaet, ten half wege van wiens ftantpael men twee handen ziet, die op zoo eene wys ineen zyn geflagen, ge- lyk wanneer men rnalkanderen iet by hanttalling toezeit en verzekert. Rontom ftaet, CONCORDIA EXERCI- TUUM, dat is, Eendragt der Heirlegers. [A]] Op de penningen van Nerva (want daer zyn'er verfcbeidene, vermeldt
by Okko, p. 143. 144. en 145.) flaet geen Vrouwebeelt, dat den fteven van een fchip, enz. in de hant heeft, doch die fteven en het geen 'er opftaet, wordt alleen zonder dat Vrouwebeelt op die penningen vertoont. Op andere pennin- gen ziet men een Vrouwebeelt met twe VeJttekenen, in elke hant een, of met een Veltteken in de eene hant en een' Overvloetshoorn in de andere met het omfchrift van Concordia exercituum, of Concordia rniütum, dat is, Eendragt der Krygs- licdcn, wordende door die Vrouw de Godin der Eendragt, en door de Veltceke- nen de heirlegers of krygslieden aengeduidt, gelyk licht te zien is. Zie die pen» ningen by du Choul p. 21. en Oudaen Tab. LXXXIV. De fteven van een fchip, op penningen voorkomende, heeft zyne betrekkinge op zaeken, die op zee of over zee zyn voorgevallen: en zoo zien mogelyk die penningen van Nerva op d' Eendragt zyner heirlegers in de overzeefche vvingeweften. De twe handen in een geflagen zyn reets by de Egiptenaeren een beelt van Eendragt geweeft, vol- 0)Lib. ge"s het fchryven van Horus (1). Twc menfcben, zecht hy, rnalkanderen de rech- II. c. 11. ter hant geevende , betekenen eendragt. Hoe dat hetzelfde zinnebeelt vervolgens ook in gebruik is geweeft by de Romeinen en andere volkeren, leeren ons Giraldus Hifi. Deor. Synt. I. col. 29. Ö1 33. en Alciatus Embl. XXXIX. en Klaudius Minos over den zelven. Hierom ziet men op de Romeinfche penningen twe zulke han- den zeer dikwyls, of enkel, of met een veltteken, gelyk reets gemeldt is, of ook wel drie handen insgelyks rnalkanderen vafthoudende, alle met het opfehrift van Eendragt, ziende de Jaetfte penningen op de Eendragt van het driemanfehap, aengegaen tuffchen Antonius, Lepidus en Cezar Oktavianus. Zie die penningen by Oudaen Tab. LXXXF. Van die zelfde Antonius en Oktavianus vindt men een' penning, daer die twe handen den Vredeftaf van Merkurius tuffchen haer beiden hebben: op welken hoewel het woort Eendragt niet ftaet, zoo toont ech- ter het hooft van de Godinne der Eendragt, op de andere zyde des pennings uit- gedrukt, en de vredeftaf tuffchen de handen, genoeg aen, dat de penning op de Eendragt van die twe mannen in hun driemanfehap, dat op den penning uitdruk- kelyk vermeldt wordt, gemunt is, gelyk het ook eenpaerighdoor de "Geleerden wordt opgevat, zynde mogelyk die penning geflagen, nadat Antonius, Oktavia de Sufter van Oktavianus ten huwlyk genomen hebbende, vrede met hem ge- maekt had. Zie Du Choul p. 19. en Celius Kurio Auguftinus Hier. Lib. I. c. 27. en Okko p. 16. Dat nu de Vredeftaf een zinnebeelt van vrede en eendragt is, blykc genoeg uit het verhandelde op bl. 253. Aenm. A. en.bJ. 400. Aenm. F. in die Deel. Voor 't overige zyn de penningen der Eendragt by de Romeinen zoo me- nigvuldigh, dat zy naeuwlyks zyn op te tellen. Men zie alleenlyk den bladtwy- zer van Okko. |
|||||
|
A-N-
|
|||||
|
KRYGSËENDRAGT. 42a
ANDERS.
--, \ • ,. - , , .. .. ■ .1 v. ■,., tl ■'-■■■■ %! .-Si," *.'
E En gewapende Vrou, die in hare handen een' dikken eii'
inëengekronkelden bos flangen houdt. ■ 't
Deze dingen beduiden het gereedt zyn om zich zelven met wape-^
tien te befchermen, en anderen te befchadigen [AJ methetvenyn^ dat uit de gramfchap opbruift. [ A ] Het is dan die Vrouw hier te doen om zich Zelve te verdedigen, en an*
deren te befchaedigen, en wel uit eene vénynige wraekzucht: maer hoe vinde ik daerin eene affchetzing van Eendragt. Voorwaer wederom een miflèlyk begrip <> gelyk onze Schryver 'er veeJe heeft. Slangen voor Eendragt ken ik nergens, be- halven in den Vredeftaf van Merkuriüs, daer te vooren van gehandelt is. Du Choul wil wel pag. 20., dat op een' zekeren penning van Antonius twe flangen, onder aen den voet van een' altaer met de flaerten door malkanderen geflingert j en zich met de koppen en het overige lyf om hoog heffende, een beelt der Een- dragt zouden zyn: maer, behalven dat zulks geene gemeenfchap heeft met ons te'* genwoordigh beelt, zoo is die penning van eene geheel andere beduidenifTe: doch om zulks te verhandelen is dit de plaets niet. ONVERWINBAERE EENDRAGT.
TEr uitbeeldinge hiervan Relt men bequaemlyk Gerion,
als een gewapent Man met drie hoofden, en met een goude kroon op 't hooft. Hy moet zes armen, en even zoo veele beenen hebben; en in d'eene rechterhant eene fpiets, in d'andere een bloot zwaert, en in de derde eenen fchepter voeren. Laet de drie flinke handen als te rufl leggen op eenen fchik. Men vertelt dat Gerion een Koning van Spanje (A) zy geweeft»
en verdicht, naerdien hy drie Ryken beheerlchte, dat hy drielyvigh was, of drie lichaemen hadde. Hy wert door Herkules gedoot. Dit is zoo het zeggen van fommigen. Anderen houden het daer- voor, dat het drie Koningen, en gebroeders, zyn geweefl, die zoo eendragtigh (B) waren, dat men ze voor een' enkelen perïbon hield r. 1
( A) Volgens fommigen, van geheel Spanjen; volgens anderen, van een ge-
deelte van het zelve, of ook van eenige eilanden op des zelfs kufl gelegen. Men kan dit, en de verfcheidene uitleggingen van deze fabel, zien in onze Aenm. B. I. D. bl. 89- Voor 't overige is de befchryvinge van dezen Gerion en zyne wa- .penruftinge geheel opgemaekt uit de verbeeldinge, die men 'er van vindt in de Zinnebeelden van Alciatus Embl. XL. waerovér de taelkundige Leezer kan nazien de Aentekeningen van Klaudius Minos. De Schepter en kroon betekenen de regeering, de fpies en 't zwaert en 't fchilt de befcherming des ryks, zoo met het zelve te dekken tegen den aenvaldes vyants, als, met den zelven te quetfen: alle welke dingen eendragtiglyk gefchiedende de Koningryken en Staeten veiligh en beflendigh maeken. (B) Hierom wordt ook Herkules gezecht deze drie gebroeders niet eerder te
hebben kunnen overwinnen, voordat hy ze van malkander gefcheiden, en dus elk afzonderlyk aengetaft had. Ooooo 2 VER-
|
|||||
|
\
|
|||||
|
VREUGT VERMAEKELYKHEIT. WELLUST.
En Jongeling van omtrent zefïien jaren > en fchoon
van gelaet. Hy lacht, en is heel fierlyk met roozen bekranfl en in 't groen gekleet, Men ziet een' kleinen regenboog van den eenen fchouder af tot den anderen om zyn hooft glinfleren. Voorts heeft hy een' groenen draet, aen welken veele angels gebonden han- gen , in de rechte hant, en eenen bos bloemen in de flinke. Hy is omtrent zeulen jaren out, gemerkt deze leeftyt meer dan
eenige andre tot vreugt en vermaek genegen is, en een nieu en hel- der of zuiver kriftal gelykt, waerin of waerdoor zich alle de werelt- fche genoeglykheden fchoon en klaer vertoonen. Zie wyders van dit jaergetal het tweede beek hierna, en het voorheen befchreven beelt des Vermaeks [A]. Het fchoon en lachend wezen geeft te kennen, dat de vreugt of
't vermaek uit de fchoonheit der dingen gebooren wort. De roozen waren Venus [B], als godinne der vreugt en welluit,
toegewydt, omdat ze een' aengenaemen geur hebben, en de zoet. heit, maer ook de zwakheit en korte duurzaemheit [C] der minne- vreugt vertoonen. Het
f_A] Zie II. D. bl. 577. en aldaer onze Aenmerking Hh. welk ganfche beelt
met dit tegenwoordige en de volgende moet vergeleeken worden, gelyk ook met de beelden van den Welhfl, in dit Deel bl. 246. [B] Ziel. D. bl. 171. Aenm. Ii. en III. D. bl. 270. Aenm. S.
[C] Zie III. D. bl. 248. Aenm. B. en voeg 'er by I. D. bl. 359. Aenm. E. en
III. D. bl. 187. Aenm. V. |
||||
|
V R E U G T. 42;
Het groene gewaet [D] verbeek de jongkheit en vreugt, omdat
het groen d'allergernatigttte der kleuren, en tuflchen wit en zwart, of tuflchen licht en duifternis zynde, in zich zelve de volmaekte maet van het voorwerp is, welke maet is geë'venredigt [gepropor- tioneert] naer de gezichtskragt, en hoedanigh eene maet het gezicht meer verflerkt en vervrolykt dan eenige van d' andre kleuren, die de mate te buiten gaen. . 's . ■. <■. De angels beduiden de veelerhande aenlokfels [E] der. werelt-
fche vermaeklykheden, die, aen den groenen draet der zwakke hoop [F] hangende, den menfch vaithouden, èh eindelyk 't gewe- ten wee doen, zonder dat men zich echter dezes zoeten bedrogs weet te ontflaen. , \" .", < De regenboog is een zinteken van 't fchynfchoon der vergangk-
lyke dingen, die, nadat ze zich pas vertoont hebben, hun wezen quyt raken en verdwynen. .-J',g ,!:,■ • -: , [D] Zie II. D. bl. 571. en 572. met de Aenmerkingen.
[EJ Ds JVelïuJi is een angel des Duivels, den menfch wegtrekkende tot het verderf,
zecht Bazilius; en zoo noemde de Filofoof Architas den wellufl een lokaes der boo- 'zen, wordende zy daerdoor gevangen even eens als de viflchen gelokt en gevan- gen worden door het aes, daer de angel onder verborgen is. Én met de zelfde gelykenifle zecht zeker out Griefch Schryver (1): Ik ben even'als een vifcb door (1) Ap, 't lokaes van den ineïlufl gevangen, en de angel is my in de keelblyven zitten. Audlor. [F] De hoop wordt door de groene kleur, en de zwakheit door den draet te ken- Etym. •
nen gegeeven. Beide die betekeniflen zyn goet op zich zelven, maer hier wat ?^- v' verre gezocht, te meer, omdat die groene draet, daer de Welluft mee vifcht, ^'^T' doorgaens flerk genoeg is om den gevangenen vafl: te houden, zonder dat hy "" ' breekt. |
|||||||||||
|
A N D E R S.
|
|||||||||||
|
En Jongeling, wiens hair goutkleurigh en gekrult is in
fingen, tuflchen welke veele fchoone bloemen, mits- |
|||||||||||
|
gaders een moer vol paerlen, en bloeiend mirteloof zeer aer-
digh gevoegt zyn. Voor 't overige is zyn lichaem ongekleet en met verfcheidenverwige wieken verzien. Hy heeft eene luit in de hant, en gulde broozen aen de beenem Kunfligh opgepronkt en met weiriekenden oli befmeert hair, is een
kenteken van dartelheit en verwyfde zeden [AJ. Dit vint men dus in overvloet by de Poëten, die derhalve, om aen te duiden dat ie- mant
[A] En daervoor ook altyt gehouden. AIzoo wordt Eneas by Virgilius (2) (2)Lib.
door Turnus gehoont met den naem van een half man, omdat hy zyn hair krul* XII. v. de met een heet yzer , en zalfde met oli van mirre. 99- —----- -------- ___.— Da fteriiere corpus,
Loricamque manu valida lacerare revulfam
Semiviri Phrygis, & fcedare in pulvere crines
Vibratos caüdo ferro, myrrhaque madentes;
De Keizer Vefpaziaen was daervan zoo afïceerigh (3], dat hy een zeker jong (,)Suet Heer, als de zelve, hem komende bedanken voor een verkreegen eerampt, jn Vefp'. zich met welriekende oli gezalft had, niet alleen met zyn gelaet tekenen gaf van c. 8. ///. Deel. ' PPPPP ver"
|
|||||||||||
|
426 VREÜG T.
mant de dartelheit verlaten heeft* zoodanigh eenen met ongetolt en
kunfteloos in 't wild hangend hair te voorfchyn brengen «f Bj: en zöo geeft men dan aen de dartele vreugt hair dat kunltigh geltren- gelt is en met ringen hangt 5 alsook edel gefleente en geurige bloe- men, welke altemael dienaers en aenlokfels van wellurt zyn. De mirt [C] betekent het zelve met dien andren hooft-en hairpronk, omdat die boom Venus toegeheiligt is; gelyk men ook zegt, dat ze, Paris vonnis der fchoonheit afwachtende, mede met mirtebladen be- kranft was. De vleugels beduiden, dat de welluft of ongeregelde vreugt zeer
haeft eindigt en als heenevliegt; heetende ook daerom by d'oude luatytxenVoluftas, alsof men zeidefnelluft of vliegluft [D]. De luit wort wegens de lieflykheit hares geluits gezegt een zekere
gelykheit te hebben [E] met Venus en de Gratiën of Bevallighe- den, omdat, gelyk de klank van dat fpeeltuig, alzoo ook Venus en de Gratiën de gemoeden verheugen en verluftigen. De goude broozen voegen aen 't beelt der welluftigheit, om te
vertoonen, dat ze het gout luttel acht [F], en 't zelve haer Hechts laet dienen tot het boeten en voldoen haerer lullen en genegeruhe- den: of omdat de voeten niet zelden voor onirantvaltigheit [G] ge- nomen worden, gelyk dus David of Azaf, Pfalm LXXII1. 2,, zegt, Mym
verachting, maer daerenboven ook toegraeuwde, ik zou liever hebben gewilt, dat
gy na lookjlonkt, en hem het ampt wederom afnam. Zie andere blyken van ver- agting in zulken opfchik by Ovidius, Art. Am. L. I. v. 505. en Met. L. III. v. SIS. en by Cicero dikwyls, onder anderen In Cat. IL cap. 5. & 10. en Suetonius Ctëf. c. 67. En in 't algemeen wierdt allerleie al te groote opfchik voor een teken van dartelheit, welluft, en verwyftheit gehouden. Zie Virgilius Mn. IX. v. 614.. Ovi- dius Epiji. Dcïan. v. 57. 6f Epiji. Phcedr. v. 75. De oli evenwel is ook in een' goe- den zin een beelt van blytfchap en vreugde: gefyk als aengeweezen is I. D. bl. 472. Aenm. A. [B] Zoo doet Horatius (1), daer hy van dien flrengen en op zyn ouderwets
leevenden Kurius ipreekende zecht: Hunc, & incomtis Curium capillis
Utilem bello tulit, & Camillum Sseva paupertas, & avitus apto Cur Lare fundus. Maer zulke befchryvingen zyn by de Poè'eten overal te vinden. [C] Zie Piërius Valerianus Hier. Lib. L. c. 24. 25. ê? 27. En het geen gezeciit
is in en over 't beelt Akademi I. D, bl. 50. en 51. en 't beelt Zucht II. D. bl. 6>r. Ö72. en 673. [D ] Zie Aenm. A. op de 248. bl. van dit Deel.
E] Zie Piërius Valerianus Hierogl. Lib. XLVII. c. 4. £?,o. waeruit dit geno- men is: en voeg 'er ook by 't geen reets gezecht is II. D. bl. 573. [F] Omdat ze'c aen de beenen draegt. Dit zal, geloof ik, des Schryvers
meening zyn. [G] Als zy wankelen, of op eene glibberige plaets ilaen, of iets diergelyks:
want anders zyn zy ftutfels en fteunfels, daer 't Jichaem op ruft, en waerdoor 't onderfchraegt wordt, en vaft ftaet: waerom ook kromme en dunne beenen een beelt zyn van zwakheit, II. D. bl. 5x0. Doch ik zie niet, hoe men hier de voeten kan toepalTelyk maeken op onftantvaftigheit: want welke is de onftanvaf- tigheit, die de voeten en beenen, verllert met goude broozen (want daer moe- ten zy betrekking op hebben ) te kennen geeven ? Is het de onftantvaftigheit van 't gout en den rykdom ? Immers dat komt hier niet te pas. Zal het dan van den wel*
|
||||
|
* VREUGT. 427
Mytie voeten waren byna uitgeweken: waerdoor een 1 uil om zich tot
nieuwigheit te keeren, of een geduurigh willen van dat na dit, be- duit wort. welluft, dat is, van 't beelt zelve, weezen? Dat gaet ook niet aen: want als 'er
een beelt gefchildert wordt, dient het voeten en beenen te hebben: en dat heeft dit beelt dan met alle beelden gemeen. Het eenvoudigft is, dat men broozen aen de beenen neeme voor-een beelt van dartelheid en verwyftheit (want die be- tekeniflè hebben zy ook, gelyk blykt uit het geene gezecht is I. D.bl. n. Aenm» D. en bl. 13. Aenm. T.) en wel te meer, omdat zy van gout zyn, wordende al- le onmaetige opfchik, gelyk wy zoo even zeiden, gehouden voor een teken van weelde, welluft, en een verwyft gemoet. NOG H.
|
||||||||||
|
E
|
En zeflienjarigh, gewapent, en in 't groen gekleet Jon-
geling. Zyn gewaet is vol bloemen geflikt, en 2yn |
|||||||||
|
borfthafnas met veele verwen bemaelt. Eene Sireen ver-
flrekt hem in plaets van een helmkam, en hy houdt in de réchte hant een zyden moer vol angels. In de flinke heeft hy een' eironden fchilt, die verguit is, en in of op welken men een renperks eindpael van gemengelt marmer gefchil- dert ziet, en daernevens deze woorden HUC OMNIA, dat is, Alles herwaert. Door het getal van zeflien betekenden de Egiptenaers [A] vreugt
of vermaeklykheit, omdat de jeugt omtrent haer zeltiende jaer in den welluft begint fmaek te krygen. Het borftharnas wil zeggen, dat een tot welluft genegen menfch
alle zyne zaeken tot den zelven richt en fchikt; quanfuis gelyk een krygsman mê een borftwapen dragende, doch dat hem niet dient ter befcherminge des levens, maer, luftigh befchildert, gelyk wy ge- zegt hebben, hem Hechts tot fieraet en een kenteken van dartelheit verftrekt [B]. En aldus zou de welluftige wel willen, dat alle ge- wigtige handelingen in welluften en in een leven vol dartele vreugt eindigden. De Sireen, op 'sbeelts helm, beduit, dat de ongebonde vreugt,
dat is de wellultigheit of't fchynzoet der werelt den geenen, die 'er zich door laet aenlokken en verleiden, ten val brengt} gelyk de Si- reenen door haer gezang het fcheepsvolk bedrogen [C]. De
[A] Zie II. D. bl. 577. Aehm. Hh. reets aengeweezen over 't eerfte dezer
beelden.
[B] Het rechte borftwapen, dat een menfch veiligh ftelt tegen alles, is deugt:
doch de welluftige menfch dekt zich met dat borftwapen niet: maer ftelt al zyn heil in de vermaekelykheden des leevens, afgefchetft door de bloemen zyns ge- waets, en de veelerhande verwen van zyn harnas, zich deerlyk bedriegende dat hy het goede zoekt in dat geene, dat hem ftrekt tot verderf. [C] Zie Hierogl. Colleft. ex Vett. &f Neot. p. 209. tit. Voluptates. en 't geen
wy gezecht hebben in onze Aenmerkingen op de 249. en 384. bl. van dit Deel. . PPPPP 2
|
||||||||||
|
428 VREUG T.
De eindpael [D], die op den fchiJt verbeelt ftaet, en de zinfpreuk
daerby, geven te verltaen, dat de dartele en wellulüge vreugt de eenige eindpael en 't beoogde doelwit is der ydele en verydelde menfchen. * [D] Op deezen. eindpael behoorde iets te ftaen, dat den Wellufr, betekende
(want op zich zelven kan hy die betekeniflè niet hebben ) en daerom zou ik 'er de Sireen liever bovenop geflelt hebben als op den helm, en teffens het beek met een' vinger van de rechter hant op dien pael laeten wyzen: waerdoor dit Zin- nebeelt klaerder en te gelyk fraeier zou geworden zyn. Van de Angels is gefpro- ken over 't eerfte dezer beelden. VREUGT. [EERLYKE]
STel eene zeer eerbaer in 't zwart gekleede Venus met
een' gouden gordel vol edel gefteente, en geef haer eenen toom in de rechte, en een' maetflokin de flinke hant. Als d'Ouden de eerlyke vreugt of eerbaeren welluft uitbeelden
wilden, vertoonden ze, 't geen wy hier naervolgen , Venus in een zwart gewaet: en dit gefchiedde, zegt Pauzanias [A], omdat de menfchen de vermaeklykheden der liefdepleging bedektlyk en in de ■ duifternis van den nacht gewent zyn te genieten ■, 't geen in het te- gendeel d'andere dieren in alle tyden en plaetfen geoorloft en be- taemlyk achten. En den gordel, van welken Homerus dikwyls in zynen Ilias fpreekt, voegen wy om haren middel, om te kennen te geven, dat Venus en haer werk dan eerfl eerbaer en pryslyk zyn, als ze zich door de wet en betaemlykheit als binden en in plicht houden laten [B]. Voorts willen de toom en maetitok [C] ook zeggen, dat de vreugt, om eerlyk te zyn, beteugelt we- zen, en zich houden moet binnen de bepaelingen van wetten en maetigheit. . * [A] In Jrcadicis, ftvê Lib. VIII. c. 6. Hy zecht daer enkel, dat in Arkadia
ieen tempel was van Venus, die toegenaemt wierdt de zwarte; en brengt vervol- gens als eene oorzaek van dien toenaem dat geene by, dat hier vermeldt flaet. Met dien zelfden toenaem had zy ook een' tempel dicht by Korinthen, gelyk ook in de Stat Theipiè' 'm Beotiën, volgens den zelfden Pauzanias Lib. II. c. 2. 6? Lib. IX. c. 2j. Het kan zyn, dat deze Venus is afgebeeldt geweeft als met een zwart gewaet omhangen, gelyk onze Schryver hier fielt; doch dewyl Pauzanias, nochte iemant anders der oude Schryvers, ons zulks bepaelt, kan ik daeromtrent ook niets vait Hellen. [BJ Deze uitlegging is niet quaet en fluit zeer wel: doch of echter Homerus
door den gordel van Venus dusdanigh eene zedeles zal beoogt hebben, daeraen zal de Leezer zeer twyfelen, als hy zal nagezien hebben het geen van dien gor- del gezecht is I, D. bl. 167. i<58- met de Aenmerkingen. [C] De toom en maetflok zyn' hier overgenomen uit het beek van de Godin-
ne Nemezis, voerende een' toom en eene elle: waervan gehandek is I. D. bl. 102. Aenm. B. en II. D. bl. 473. Zie ook Alciatus Embl. XXVII. en aldaer Klau- dius Minos. |
||||||
|
VREUGT.
|
||||||
|
* ". -ê
|
||||||
|
*
|
|||||
|
42y
VRE U GT. [Y DELE]
E En fieriyk gekleet Jongeling, dragende op zyn hooft
een fchael of bekken met een hart 'er in. Dit zal zoo de eigenfchap van een ydel raenfch vertoonen, hoeda- nigh een zyn hart en al zyn doen aen elkeen openbaert en te befchou- wen geeft [ A]: gelyk het ook zeker is, dat ieder, die zyne vreugt buiten Godt zoekt, zyn hart noodzaeklyk voor anderen moet ont- dekken en opendoen [B]. Zoo zegt men gemeenlyk, dat het vier noch de liefde niet verborgen gehouden kunnen worden: en dus is het hart de fpringbron, uit welke alle de broifè, en booze en onge- oorloofde vreugt of wellult noodwendigh opborrelen en te voor- fchyn vloeien [C] moet. [ A ] Ik weet niet, wat ydele vreugt in dat doen fteekt, zynde zulks veel eer
het werk van oprechtheit, (Zie II. D» bl. 257. 322. en 323.) en fomtyts ook van onvoorzigtigheit en reukeloosheit., wanneer men het zelve doet zonder op te letten, aen wien men de innerlyke gedachten en gevoelens van zyn harte toever- trouwt. Evenwel is 't in 't algemeen waer, dat de vreugt de harten verwydert, en ont- fluit, en dus meerder openbaert het geen'er in verborgen is. Doch dit is niet eigen aen de ydele vreugt alleen, maer gemeen aen allerleie vreugt. Zie het volgende beelt. [B] Die hunne vreugt buiten Godt zoeken, doen dit 't allerminft-, verbergende
hunne zondige gedachten voor anderen, zoo veel zy konnen. Dit beelt fchync my niet wel uitgedacht te zyn. [CJ Volgens Matth. XV." 19. en Mark. VII. 21. en 22.
VERSCHEIDE VROLYKHEDEN.
VROLYKHEIT.
Ier van zullen we weder, gelyk 'm andere gelegent-
heden ook gefchied is, en nogh al meer gefchieden zal, verfcheide beelden opgeven. Verbeel u hier een Meisje met een vlees/igh, gladt en breet voorhooft, en in een wit kleedt. Het zelve kleet is met.groene bladeren en geele en roode bloemen geiiert, en de beeltenis heeft eenen krans van veelerlei flach zulker pronkgewaflèn orrt 't hooft. In de rechte hant heeft ze een kriftallyne flefch vol rooden wyn, en in de flinke een groote goude fchael. Voorts is ze zeer bevalligh en fchoon van wezen, en danft luchtigh in eenen vermaeklyken beemt vol fchoone bloemen. De vrolykheit is eene aendoening des gemoets, zich keerende tot
het vermaek van zaeken, die het inwendigh op een bovennatuurly- ke wyze befchouwc of die aen het zelve uitwendigh door de uiterly- ke zinnen, van natuure of door toeval, worden aengebragt. Wy geven haer een groot, vleesfigh, en gladt of glanzigh voor-
hooft, in naervolging van 't geene Arifloteles in 't III. hooftftuk zyner Gelaetbefchouwinge zeit. i#. Deel. Qqqqq De
|
|||||
|
43o V R O L V K H E I T.
De bloemen beduiden van zelve vrolykheit [A]; en dus is men
gewent te zeggen, dat de velden, wanneer ze vol gebloemt itaen, jachen [B]. Zie dit ook eenigzins in den IV. Ilerderskout van Virgilius [C], wiens woorden Vondel aldus verduitfcht: Maer, o kint,
Het aerdryk zal u, Jlecht en recht en dankgezint', Opoffren d'eerfte gift, klimop, en kalle fsb laden, Ook lachend beereklaeu, en hazelwortel, zaden En geuren ondereen gemengelt, bij de en kuifch. De kriftalyne flefch vol rooden wyns, en de goude fchael betoo-*
nen, dat de vrolykheit zich doorgaens niet bedekt of onzigtbaer houdt, maer in het tegendeel zich openbaert [D] en gewilligh aen elk mededeelt. Zoo zegt Gregorius in zyne Zedenleer [E], <De vrolykheit is gewoon de gemoetsgeheimen te openbaeren. En wat den wyn afzonderJyk belangt; de Koningklyke Profeet David, of wie het anders zy, getuigt 'er, in het 15-. vers des CIV. Harpliedts, dit van: jD<? wyn, die het hart des menfihen verheugt. Vergelyk hierby het 13. vers des IX. kapittel van het boek der Rechte- ren [F]. En het gout heeft ook ecne kracht, bequaem om den menfchlyken geeft te verilerken [G], door welke geeitverfterking dan voort de vrolykheit veroorzaekt wort. 'sBeelts gedaente en dans verklaren zich zelve, als wordende al
zulx altyt aengezien voor openbaere kentekens van vrolykheit. [A] Die betekenifle hebben zy te meer, omdat het by de Ouden de gewoon-
te was, zich op vrolyke maeltyden, bruiloften, en Feefldagen, en in andere ge- legenheden van vreugde, met kransfen van roozen en andere bloemen en gewaflèn te verfieren: als te zien is by Cicero I. in Cat. c. 5. Horatius Lib. I. O. 38. Lib. II. O 7. v. 7. fcf Lib. III. O. 14. v. 17. Propertius Lib. III. El. 8- v. 16. Plinius Lib. XXI. c. 3. en by veele andere Schryvers meer: als mede in onze Aenmerkin- gen I. D. bl. 290. en II. D. bl. 42. en 't vierde beek hiernae. Zie ook Broukhu- zius over Tibullus Lib. I. EL 8. v. 51. & 52. De witte kleur des gewaets bete- kent infgelyks vreugde: gelyk gezecht is in onze Aenm. A. op de 333. bl. van dit Deel; wordende ook op vrolyke feefldagen en andere tyden van vreugde, gelyk in zegenpraelen, en diergelyke, gedraegen. £B] Niet alleen in ons Nederduitfch, maer ook by de Grieken en Latynen.
De taelkundige Leezer zie Nic. Heinzius over Ovidius met Lib. XV. v. 205. [_C] V. 18. At tibi prima, puer, nullo munufcula cultu
Errantes hederas pafiïm cum baccare tellus, Miftaque ridenti colocafia fundet acantho. j~D] Voornaementlyk, als zy door den wyn veroorzaekt wordt: waerop zin-
fpeelen Ovidius Art. Am. L. I. 3. v. 24.1. Horatius Art. Poet. v. 434. en 't ant- woort van Zeno, by ons vermeldt II. D. bl. 466. Aenm. B. en een out gedicht» door ons aengehaelt I. D. bl. 287. Aenm. D. £EJ Lib. 28. Sokt leetitia arcana mentis revelare.
f F J Zie voorts ook het derde beelt hierna,
[Gj Zie bl. 24. Aenm. B. in dit Deel, maer vooral den text in het II. D. bl.
576. en 577. ANDERS.
E En Meisje met eenen bloemkrans om 't hooft, en hou-
dende in de rechte hant een' langen #ok, (gelyk de Potten aen de Wynpaepinnen of Prieftereflèn van Bacchus |
|||||
|
toe*
|
|||||
|
VROLYKHEIT* 43*
toefchry Ven ) die overal met ranken vol bladeren bewoelt, en
met kranfèn van verlcheidenerleie bloemen omhangen is. In de flinke hant heeft de beeltenis eenen Overvloetshoorn; en het zal niet onvoegïyk zyn haer in 't groen te kleden [ Aj. [ A] Van 't groen zie II. D. bl. 571. en 572. en van den bloemkrans is gefprokeri
over 't voorige beek. De hoorn des Overuloets wordt aen 't beek gegeeven, omdat overvloet blydfchap en vrolykheit baert: en daertoe dient ook de lans mee bla- deren, enz. verfiert, kunnende 'er geene grootèr vrolykheit bedacht worden, als waermede het feeft van Bacchus door des zelfs priefterefTen geviert wierdt, zoo dat zy zelf in eene uitgelaetene en uitzinnige vreugde veranderde. ' De oorzaek was de wyn, dien zy dan al te onmaetigh dronken. Maer dit beek geheelyk, be- halven den bloemkrans en 't groene kleet, uit den penning van Fauftina, die het vierde beek hierna volgt, genomen zynde, twyfelen wy, of het wel zoodanigh eene lans is: gelyk wy aldaer breeder zullen zeggen. VROLYKHEIT DER LIEFDE.
E En Meisje, bekleet met een gewaet van verfchei-
de aengenaeme verwen. Het heeft een frruik- je of ffoeltje van bernaesjebloemen, of Bugloffus op de hairen j en goude en loode pylen in de hant [A]. Of
[ A ] De miffelyke handelwyze van onzen Schryver veroorzaekt ons hier al we-
derom werk. Kazanova heeft in zyne Hieroglyphica £ƒ Emblemata Medica (1) een (t) Eni= zeker lang Zinnebeek, uit veele deelen beftaende, waerin onder anderen drie blem. jongelingen, een met een' krans van bernaesje op het hooft, ten met een' boog IX. en gouden pyl, en een met een' boog en yzeren pyl in de hant, voorkomen, be- tekenende de bernaesje vrolykheit, de goude pyl liefde, en de yzere boet. En hoe nu daeruit een beek kan toegeftelc worden van Vrolykheit der Liefde, laet ik elk (2) Lib. oordeelen. Onze Italiaenfche Schryver fchynt het zelf ook niet begreepen, en XXV. daerom de uitlegging achter wege gelaeten te hebben. Wy verwerpen dan het c. 8. beek in dien zin: en zullen alleenlyk de bygebrachte betekeniile van vrolykheit, (3)Ana- liefde en haet, uit Kazanova kortelyk bybrengen. De bernaesje dan beduidt vro- zarb.L; lykheit, omdat zy in den wyn gedaen zynde de vrolykheit des harte vermeerdert: tl^' gelyk Kazanova uit Plinius (2), Dioskorides (3), Plutarchus (4), Appule- (4)Sym- jus (5) en Macer (6) aentoont; voegende 'er by, dat voornaementlyk de bloem pof. L. van de bernaesje het bloet zuivert, de leevensgeeften verquikt, en alzoo vervro- Lq. 1. lykt: dewyl de overvloet van bloet, zich wyd en zyd verfpreidende, vrolykheit (p De veroorzaekt, erkennende die kracht van vervrolyking in de bernaesje ook Gale- -}n?~ mis ( 7 ) en Fernelius ( 8 ). De goude en yzere pylen zyn genomen uit de fabel {^ ^" van Apollo en Dafne by Ovidius (9), verdichtende, dat Kupido twe pylen uit4Ii' zyn' koker haelde van verfchillende werkingen, zoo dat 'de een diende om liefde te f6) De verwekken, en de ander om ze te verdryven: de eerfte had eene fcherpe punt Virib. van gout, daer hy Apollo meê quetfte, en de twede eene ftompe punt van loot, herb. waermede hy Dafne fchoot: welke Apollo daerom zoo yverigh vluchte, als Apol- fy ^1°i Jo haer heevigh beminde en naliep. Voor 't loot heeft Kazanova yzer genomen, cjmni omdat hy het zelve meende bequaemer te vinden tot de betekeniflê van baet, als Medic. gebruikt wordende om menfehen te quetzen, en te vermoorden, en allerleie ver- facult. woeftingen aen te rigten, en dus ftrekkende tot een recht werktuig van haet: (8) Lib. daer in tegendeel het gout eene aenlokkende en bekoorende kracht heeft, de har- V.The- ten der menfehen vervrolykende, aen welkers bezitting het wordt overgebracht, raPe"t. behalven noch zekere overeenkomftigheit, die Kazanova tuflehen het hart en f£fëfct 't gout ftek, en die men by hem zelven kan nazien, en waerby men verder kan Lib. I Yoegen de plaetfen, over 't eerfte dezer beelden der Vrolykheit aengeweezen. v. 468e Qqqqq 2
|
||||
|
43X VROLYKHEIT DER LIEFDE.
Of anders kan men het op eene harp laten fpelen [B].
[ B ] Dit verklaert zich van zelf. De Mufykkonfl verheugt het gemoet, en
trekt onfe liefde en genegenheit tot die geenen, die onze ooren en harten door des zelfs lieflykheit flreelen: waerom ook de Leermeefler der Minnaryen Ovidius niet nalaet de Galante Dames in 't breede aen te maenen, dat zy leeren zingen en op fhaeren fpeelen, en alzoo die geenen te bekooren, van welke zy zich tragten meefler te maeken, Art. Am. Lib. III. v. 311—328. Zie ook Rem. Am. v. 751. en Epifl. Sappb. v. 43. 6? Amor. Lib. II. EI. 4. v. 25. als rneedé. een weinigh hier- boven het twede beek der Vreugt. O
VROLYKHEIT. GEJUICH. BLYSCHAP.
WEder een Meisjes- of Maegdebeelt. Dit leunt tegens
eenen olmboom, die met veele wyngertranken om- ilingert is, en het vertoont zich als zachtlyk op een vaftge- flote kool [iïraffica] tredende; ïlekende de handen zoo mild- aerdigh uit, als of het vereeringen dede. Op des zelven borïï ziet men een open muzykboek. De olmboom [AJ met wyngertranken omkringelt, bedüit vro-
lykheit des harten, die grootdeels door den wyn [B] veroorzaekt wort, gelyk wy, in het eerfte deezer beelden, uit den Cl V. Pfalm toonden. En de vereeniging met zich zelven en met zyn eige vor- men en genegentheden, daer de vrolykheit, het gejuich en de bly- fchap uit voortfpruiten, wort door de valt ineengellote kool [C] aengeduit, gelyk door het muzykboek de zoetluidenheit {melodie] van
[A] De olmboom heeft hier geene byzöndere betekeniffe, en is alleenlyk tot
een' fteun aen den wynflok toegevoegt, omdat de zelve by dezen boom ftaende weelderiger en vrolyker groeit, en vruchtbaerder is: gelyk reets is vermeldt II. D. bl. 38. en 50. [ B ] Mits dat hy maetigh gedronken werde: want de wyn, zecht Jezu Si-
CO Ec- rach ( 1), is den menfchen gelyk het leeven, indien gy den zelven maetiglyk drinkt: want by clef. c. is gefchaepen om de menfchen te verheugen. De wyn maekt vrolykheit des harten, en verheu- XXXI. ginge der ziele, ter rechter tyt, en zoo veel genoeg is, gedronken Maer veel wyn gedron- v- 3°. ken veroorzaekt bitterheit der ziele door twiflinge en ongeval. Èn hiertoe behoort het zeg- gen van .Anacharzis, door ons reets vermeldt I. D. bl. 289- dat de wynflok drie byzöndere druivetrofTen voortbrengt, den eerften van vermaek, den tweden van: dronkenfchap, en den derden van droef heit. Waervan niet veel verfchilt het zeggen van den Filofoof, het zy den zelfden Anacharzis, het zy een' anderen, (2)Flo- by Appulejus (a), det de eerfte beker dient tot leffing van den dorfl, de twede rid. IV. tot vrolykheit, de derde tot wellufligheit, en de vierde tot razerny. Iets dier- gclyks vindt men by Atheneüs aengehaelt uit den Griekfchen Dichter Eubulus, in het eerfte hooftfluk van zyn twede boek: welk hooftfluk met het volgende waerdigh is geheel te worden nageleezen. Zie verder ten aenzien van de verheu- gende kracht des wyns Piè'rius Valerianus Hierogl. Lib. LUI. c. 18. &f 20, en hec beek Zucht II. D. bl. 667. 668. en 66g. [C] Het is vreemt, dat onze Schryver hier zooeene gedwongeneuitlegging
van de kool gezocht heeft, daer hy eene gemakkelyke eil natuurlyke had kun-
(a)Hier. nen vinden by Piërius ( 3 ). Gelyk als 'er tuffchen veele planten eene natuuri-
£ib. tyke neiging en trek is, alzoo is 'er tuffchen veele ook eene natuurlyke haet
LVIII. en afkeerigheit; en onder deze ook tuffchen den wynflok en de kool: zoo dat,
C.57.& indien 'er kool by een' wynflok geplant ftaet, hy zyne ranken van de zelve af-
s%. jceerc |
||||
|
VROLYKHEIT, 433
van dingen, den ooren aengenaem; gemerkt de muzyk ook eene
oorzaek der vrolykheit is, en het juichen kan verbeelden, naerdien ze haer lieflyk vermogen aen die 't vandoen heeft, vrolyk mede- deelt, en den zelven helpt opheffen tot den hoogfteh en volmaekften top van genoegen. keert en na de andere kant heenfchiet, en de kool of wynftok quynt, na maete
dat een van beiden de flerkfte is. En deze ftrydigheit zecht men ook zoo fterk tezyn, dat gekookte kool, of ook deszelfs zaet, voor het drinken gegeeten zyn- de, de dronkenfehap belet: gelyk uit Atheneüs (i) , Plinius ( 2 ), en andere oude (1) Lib. Schryvers, is bygebracht door den voornoemden Piërius ( 3 ). Het beek dan ver-1. c. uit. treedt met den voet de kool als eene vyandin en tegenftreeverefle van den wyn, {ïh^'i^° dat is, van de vrolykheit: en dit is de waere betekenifte van dit Zinnebeelt. Vyf%% OndertufTchen wordt ik door de verkeerde uitlegging van den Schryver beveiligt ^ in myne giffinge, die ik al meermaelen heb bygebracht, dat naementlyk onze Ita- liaen verfcheidene beelden, daer dan ook onder zal zyn dit beek der Vrolykheit, niet zelfheeft uitgedacht, maer hier óf daer gefchildert of befchreeven gevonden zonder uitlegging, en 'er vervolgens zoo eene wanftallige verklaering zelf op hebben uitgedacht. VROLYKHEIT.
NOgmael eeri jong Maegdeke met eenen krans van bloe-
men op 't hooft. Dit beelt heeft eenen palm- of olyf- tak in de rechte hant. Wy laten ze jong en nogh fchier kintfch wezen, omdat gezonde
en fpeelzieke Kinders byna altyt vrolyk zyn: en de bloemkrans wort dezen beelde toegevoegt, omdat men outtyds gewoon was op open- baere feeftdagen diergèlyke kranfen op "'t hooft te zetten, mitsgaders de huis- en tempeldeuren, ja ook de heeften daermede te verneren, gelyk dit Tertullianus in zynen Ridderkrans (A) melt. Den palm- of olyftak brengen we hier te pas ter gedachtenis der
vrolykheit van den Palmzondagh, op welken onze Zaligmaker Krik tüs, met veele palm- eh ojyftakken wel blydelyk bejegent, ontfangen eh als ingehaelt werc. Zie Matth. XXI. en Joan. XII. [A] Cap. 10. Zie meer plaetfen aengeweezen over't eerfte dezer beelden, en
vooral Karel Pafcalius in zyn werk De Corönis. ANDERS.
OP eenen geheugpenning van Fauftina [A] ziet men eed
Vrouwebeelt, dat met de rechte hant eenen Hoorn van Overvloeit, gevult met bloemen, bladeren en vruchten; en
[A] By Piërius Valerianus Hierogl. Lib. LVL c. 43. Doch daer hout de beelte-
nis den hoorn des Overvloets in de linker en de fpies met loof en kransjes in de rechter hant: zoo dat hier mogelyk een mifllagh is in de order der handen: want het is waerfchynlyk, dat de Italiaen den jienning uit Piërius ontleent heeft. Wat de hoorn des Overvloets betekent, is gezecht over het twede dezer beelden, ge- lil Deel. Rrrrr ly* |
||||
|
VROLYKHEIT.
|
||||||||
|
434
|
||||||||
|
en in de flinke eene lpiets houdt, die allerwege met loof en
.kransjes omvlochten is. Het op- om- of byfchrift is Hï~ L A RI TA S, dat is 9 Vrolykheit. ]yk ook de lans of fpies met bladeren en kransjes, zoo het echter zoo eene Iaüs is,
en niet liever een groote palmtak, die met het benedenfte einde op den gront flaet. Altoos met een' palmtak in de rechter en een' hoorn des Overvloets in de linker hant komt der Vrolykheit op veele Keizerlyke penningen voor by Okko, niet aJleen- lyk van deze Fauftina, de Gemalin van M. Aurelius, p. 229 en 231. maer ook van M. Aurelius zelf p. 211 en 212, en hunne dochter Lucilla p. 240. vant Ha- drianus p. 180. van L. Elius p. 188. van Kommodus p. 241 en 252. en des zelfs gemalin Krifpina p. 259. van Didia Clara de dochter van Didius Severus p. 263. van Plautilla, de dochter van Karakalla p. 298- en van Tetrikus p. 399. Maer nergens, dat ik weet, vindt men ze op een' penning met zoo eene fpies, als hier befchreeven wordt, behalven ook dat 'er aen de lanflen der Papinnen van Bacchus , voor zoo verre my bekent is, nooit bloemkranflên gehangen hebben: zoo dat Piërius dien langen tak, miflchien op zynen penning niet al te klaer uitgedrukt, te onrecht kan aengezien hebben voor zoo eene fpies. Zie den penning by Ou- daen Tab. LVIII. Wat nu de Palmtak betekent, of hy als een beelt der Vi:o- lykheit moet aengemerkt worden om zyne altyt durende groenheit, waerdoor die (i)I.D. boom alle andere boomen overtreft (1), en een vrolyk en aengenaem gezicht bl. 321. maekt, gelyk men op andere penningen der Vrolykheit ook wel dan eens eem" B. Lauriertak, dan eens een' Olyftak, die mede altyt groen zyn, en dan eens ee ne ("2)Alle bioem vindt (2); dan of het gefchiedt, omdat de Palm- en Laurier-tak beelden
by Ok- zyn van Overwinning, gelyk de olyftak van vrede, zynde de overwinning en ko. vrede oorzaeken van vrolykheit; dan of de palmtak daer moet begreepen worden als een zinnebeelt van de Vrolykheit over de geboorte van Keizerlyke Kinderen, (3)De dewyl Palmtakken volgens Artemidorus by Spanheim (3), kinderen, en wel Pra:ft.& zoonen, gelyk de olyftakken dochters, betekenen; valt niet licht te bepaelen. Veele ufu Nu- penningen der Keizers zien op byzondere gevallen in der zelver geflachten, of S?j£Vv onder der zelver regeering gebeurt: welke gevallen indien men altyt wift, zoo p1 " j ' zoude de uitlegging der dingen, op die penningen voorkomende, doorgaens ge- Adde & makkelyk vallen, die nu dikwyls onzeker is. Zoo kunnen de Laurier- en Palm- Beger, tak op zulke penningen, de vrolykheit en vreugde over eenige overwinning, de Thcf. olyftak die over eenige vrede, of de laetfte, die over de geboorte van eene doch- Bran. ter, de eerfte over die van een' zoon beduiden: waertoe ook volgens Oudaen (4) d,eb-. zou kunnen dienen, dat men op fommige penningen by den Palmtak een of twe n°686 kitulertJes ziet: en al is 't, dat men dien tak ook vindt op penningen van Kei- [4) R zers' ^ ze've geene kinderen geteek hebben, dat eene zwaerigheit is, die Ou- Mog.' daen oppert, zoo zoude hy nochtans toepaflelyk kunnen gemaekt worden op kin- bl. 319. deren, die de Keizers tot hunne zoonen hebben aengenomen: hoewel miflchien die kindertjes op de penningen der vrolykheit kunnen geplaetft zyn, omdat de menfch in zyne kintfche jaeren doorgaens 't allerluiligft en vrolykft is: in welke betekenifle zy ook in 't voorgaende^ beelt voorkomen. Maer miflchien zal met voorbygaen van dit alles het eenvoudigfle en allerbefte zyn, dat men den palm-, laurier-, en olyf-tak en bloemen brenge tot de gewoonte, die men niet alleen by de Jooden, waervan in 't voorige beelt, maer ook, gelyk Oudaen aenmerkt, by de Heidenen, gehad heeft, en die ook noch heden by ons en andere vol- keren ten deele duurt, dat men op vrolyke tyden, als bruiloften, feeftdagen, plegtige inhaelingen, en diergelyke, zich zelven, de huizen, en de ftraeten met bloemen en allerieie groente verfierde, en fomtyts ook groene takken in de hant droeg. |
||||||||
|
A N-
|
||||||||
|
VSOLYKHEIT, 435
ANDERS.
NOgh al weder een zeer ïchoön en met friflche rooZeii
en andre lüftige bloemen wel fraei en zwierigh be- kranfr. Maegdeke. Dit is in 't groen gekleet, en houdt met de rechte hant eenen mirtetak, dien het op een aerdige en bevallige wys aen iemant fchynt toe te reiken. Het beelt is jeudigh, overfchoon van gedaente, en groen [A]
van kleedy, omdat de vrolykheit den menfch frifch, luftigh en als jong houdt. Wy bekranffen het dochtertje zoo en met de dingen gelyk we ge-
zeit hebben, omdat dusdanigh een hooftpronk in d' aeloude tyden een kenteken van feeftvieringe en vrolykheit was: want als d' Ouden gaftmaelen hielden en zich daerin vervrolykten, plagten ze zich, ge- lyk we in 't leftvoorgaende beelt op een na ook al zeiden, dus met kranfen van roozen en andere bloemen op te fchikken en te verfie- ren; 't geen men ten overvloede door Atheneus in zyn XV. boek getuigt vint [B]. Het beelt heeft eenen mirtetak in de rechte hant, omdat [C] dié
cuttyts ook tot een kenteken van vrolykheit verftrekte. En het was eene gewoonte onder de feeft- of maeltvthoüdende gaften, dat 'er dusdanigh een tak wiert omgedragen en aengeboden, door welken d'een den anderen van alle de geenen die ten difch zaten, tot zingen noodigde en aenmaende: maer wie d'eerfte dien tak aengevaert had- de, hief ook d'eerfte den zang aen. Plutarchus maekt hiervan in zyn Gaftmael [D] een brede befchryving, zeggende onder andere» <i>aema hief'elk, den mirtetak ontfattgen hebbende, zyn eigen liedje op; welken tak men afar on [ E J noemde, omdat de geene. dien de tak over- gelevert was, zynen zang aenhief. En Horatius, de aenkomlt der lente affchilderende, in welken tyt het fchier overal propvol van vro- lykheit is, laet Venus alsdan den dans der Nimfen beleiden, en wil [F] ook dat men dan 't hooft met groenen mirt omvlechte, om vrolykheit te plegen. fA ] Zie ook het eerfle beelt der Frcugt.
B ] Cap. 5. en by de Sehryver6 door ons aengeweezen over 't eerile dezer beelden der Vrolykheit. [ C ] Al dat hier volgt tot het einde des beelts toe, is genomen uit Piërius Va-
lerianus Hicrogl Lib. L. c. 27. [D] Lib. I. quceft. 1. daer breeder van die gewoonte gehandelt wordt.
[ E j Of dit woort afaron, of afarkon, of anfakon, of adarkon, of afarebon, moet
geleezen worden, daerover is gefchil by de Geleerden. Doch dit een ftuk zynde van taelkunde, zullen wy het zelve hier niet verhandelen, en wyzen den Leezer^ welke daer lief hebbery voor overheeft, na Stuckius in zyne Jntiquitates Conviviakr Lib. III. c. 20. £.601. [F] Lib. I. O. 4. Maer Horatius wil dat niet alleen daer, maer byha overal
daer hy van de vrolykheid der gaftmaelen fpreekt, gelyk Piërius ter aengehaelde plaets aen tekent, |
|||||
|
Rrrrr 2 AN-
|
|||||
|
436 VROLYKHEIT.
ANDERS naer de Gedenkpenningen.
TEn leften laten we eenige muntbeelden der Vrolykheit
volgen. I. Êen ftaende Vrou, die in de rechte hant twee korenairen met een* krans van groene bladeren, en ih de flinke een fcheepsroer houdt. Zoo komt ze voor op eenen penning van Julia, gemaelinne van
Keizer Sevefus, en men ziet 'er het woórt LiETITÏA, dat is, COPag. Btyjchap { A ], by. Okko (i ) heeft dien penning befchreven ; en 2 2' hoewel de Geruftheit zich, op eenen van Antonhius Pius [B], ook zoo vertoont,zoo behoeft men zich echter daerover niec te verwonderen, want de gerull-heit des volks is teffens ook des zelven waere vreugt en vrolykheit. II. Na dezen penning brengt 'er de zelve Okko nogli eenen, van 't 903. jaer na Romes bouwing, te voorfchyn, op wel- ken de Vrolykheit vertoont wort door twee Menfchebeelden, be- kleet met Romeinfche tabberden, en van welke 't eene een paer korenairen, en 't andre een globe [C] of ronden bol in de rechte hant heeft. III. Op een' anderen penning der bovengemelde Ju- lia [D] ziet met het afbeeltfel eener Vrouwe, die in de rechte hant eenen tak, en in de flinke een' Overvloetshoorn heeft, en daer ftaen twee
, f A] Mogelyk over 't inkomen van een' ryken voorraet van koorn uit overzee- fche landen, waertoe het fcheepsroer dient, gelyk wy elders hebben aengetoont. Maer alzoo de Keizerlyke penningen veeltyts zien op byzondere gevallen in hunne vorftelyke geflagten of onder hunne regeering gebeurt, gelyk wy zoo even ge- zecht hebben, zullen wy ons met de uitlegging dezer penningen, als onzeker, niet zeer ophouden. Van den krans is te vooren gefproken. [B] By Okko op't jaer na't bouwen van Romen 893. p. 195. en op noch
een'anderen op 't jaer 904. p. 201. en den eerften ook by Oudaen Tab. LXIII* n. 4. Maer op deeze penningen heeft ze het fcheepsroer in de rechter, en de koornairen in de linker hant, doch zonder krans. [ C] Indien 't eene 'globe is, zal 'er de werelt, dat is, de Röomfche heerfchap-
py (zie bl. 384. Aenm. A. in dit Deel) door betekent worden, en dus dè penning waerfchynlyk te kennen geëven de vreugde in die heerfcbappy door den overvloet .van koorn, miffchien door de voprzorge der twe Fauftinaes, de gemalin en dochter, van Antoninus Pius, wiens penning het is, verwekt: gelyk de Keizers en Keizerinnen (x)Not. gewo°n waeren, volgens de aenmerking van Jobert (2), de gunften en weldaeden, Kei aen Steden, Wingeweilen, en het Ryk beweezen,op de penningen door korte en Num. eenvoudige, doch teffens grootfche en heerlyke titels uit te drukken; zelf al waeren Pra;c. die weldaeden, gelyk wy elders gezecht hebben, klein en gering. Maer anderen nee- v I- P- men het voor een' appel, en verftaen door de twe vrouwebeelden de twe gemelde 11 ü' Fauftinaes, (want de beelden en tabberden op den penning zyn die van vrou- wen) de eene in de gedaente van Ceres, die men met koornairen in de handt afbeeldt, en de andere in die van Ven lis, welke men op de penningen dikwyls met een' appel, zynde dat ooft aen haer heiligh geweeft, in de hant ziet uit- gedrukt: en dus kan de penning de vreugde betekenen, uit den overvloet van aerd- en boom-gewaffen ontftaen, of ook eenvoudigh en onbepaelt genomen wórden om vreugde en blydfchap aen te duiden, zynde 'er geene zaek, die de harten der menfchen meer vervrolykt, als overvloet van leevensmiddelen, door Ceres, en het pleegen van liefde, door Venus te kennen gegeeven. Zie van den appel II. D. bl. 47. Aenm. E. en den penning by Okko bl. 201. en Oudaen pag. 320. Tab. LIX. Ondertuffchen moet men in 't algemeen aenmerken, dat de Keizerinnen dikwyls op de penningen onder de gedaente, en ook met den naem, dan eens van Venus, en dan eens van Ceres, of eenige andere Godin, voorkomen. [D] Over de uitlegging van't geen op dezen en den volgenden penning verbeeldt ftaet, is genoeg gezcdu over den penning van Fauftina in het tweede beek hiervoor. |
||||
|
s
|
|||||||
|
VROLYKHEÏT. 437
twee kintjes by haer. Die penning voert ten opfchrift het woort
HILARITAS, dat is, Vrolykheit. IV. Adrianus gedenkmunü draegt een Maegdeke of Meisje ren toon, dat in de rechte hant een' . palmtak, in de flinke eenen hoorn van •overvloet, en een kintje voor de voeten heeft. Daer itaet rontom gefchreeven HILARITAS P. R. COS. III. S. C. Deze penning is in 't 120. jaer na Kriftus geboorte geflagen. V. Op een' anderen penning van den zelven Adrianus, en die in 't 874. jaer na de bouwing van Rome geftempelt is, wort de vrolykheit afgebeelt door een tiaende vrou, die beide haer handen aen d'ooren heeft. Het opfchrift is, HILARITAS POPULI ROMANI [EJ. [E] Dat is, Vrolykheit des Roomfcben volks. Het zelfde geeft het opfchrift van
den naeft voorgaenden penning te kennen, en noch daerenboven, dat hy in het derde Burgermeefterfchap des Keizers, en op bevel van den Raet, geflagen is* Dezen penning vermeldt ons Okko pag. 179. op het jaer van 880. volgens den nieuwften druk van Okko. Men ziet hem ook befchreeven by Oudaen bl. 319. die niet durft verzekeren, wat 'er door die uitbeelding verftaen wordt, ten zy mijfchien, dat de Vrolykheit, uitgelaeten zynde, na geene dingen luiftert, en als de ooren voor alles gejlopt heeft: waerop hy dan verder toepaft uit Prediker II: 2. Tot het lachen zeide ik, gy zyt onzinnigh, en tot de vreugde, iaat maekt dezel De uitlegging be- haegt my niet zeer: en evenwel weet ik 'er geene andere, die eenigzins genoe- gen zou kunnen geeven. VERSCHEIDE FORTUINEN.
|
|||||||
|
fortuin, avontuur öf geval.
Onus ftelt hiervoor eene Vrou, zweevende boven
een' boom, en wiens oogen, met eenen doek
of iet anders, zyn toegebonden. Hy laet ze
met een' langen ftok op de takken van dien boom
flaen, zoodat 'er veele gereedfehappen, tot verJfcheide be*
lil. Deel. Sssss roepen3
|
|||||||
|
FORTUIN.
|
|||||||
|
438
|
|||||||
|
roepen, of kunften, hanteeringen, en ambachten, behoo-
rende, als fchepters, kroonen, boeken, krygstuig, en zoo voort, uit de zelve takken nedervallen. Eenigen noemen de Fortuin die werkzaeme kracht der Star-
ren [ A3» welke de natuuren der menfchen verfcheidentlyk toebe- feit, bewegende den trek des zins, en door 't middel van dezen ook, op zekere buigende manier, den trek der reden, zonder de zelve gewelt aen te doen, en zonder dat ze daardoor in 't werken eeni- gen dwang gevoelt. Doch in dit beek wort ze alleen genomen voor die gevallige uitkomft, welke 'er in de dingen kan zyn j die niet zel- den buiten en tegens het oogmerk des doeners gebeuren en uitval- len. Welke uitkomft vermits dikwyls groot quaet» of ook groot goet aenbrengt, zoo hebben de menfchen, die nergens aen wiiten vaft te maken, dat eCnige zaek zonder of tegens den toeleg van eeni- gen werker kon gefchieden, hunne ydele inbeelding te rade geno- men, en eene Vrou [B] gaen verzinnen, die quanfuis van dufdani- ge gebeurteniflen Meetteres waere, en door hun de Fortuin wert genoemt, gelyk deze wezenloosheit nogh dus hiet by den gemeenen man en d' onwetenden. Deze verzierde vrou of fortuin dan wort in 't algemeen door alle Heidenfche Kunflenaers blint [C] vertoont, om uit te beelden •> dat ze den eenen niet meer gunftigh is dan den anderen, maer elk Heft of haet zonder onderfcheit} gevende van die rechtüite toeneiging of afkeer zoodanige blyken, gelyk het geval de zelve doet voorkomen en zien; en waerdoor het meer dan te veel gefchiedt, dat ze een' volflagen fchelm, die de doot wel verdient had, op den hoogften trap van eere en glori verheft; en integendeel eenen anderen, die groote eere en achting waerdigh is, in deerlyke elende en armoede laet nedervallen [D]. Doch dit worde verftaen als
£A] En dan is zy 't zelfde; als 't zoo genoemde Noodlot. Zie Juvenalis Sat. VII.
v. 194. en onze Aenmerking F. hier volgende, en 't geen reets gezechc is II. D. bl. 191. Aenm. A. en bl. 608. Aenm. I. En in die betrekking heeft haer Pinda- m An *us genoemceene der Schikgodinnen, haere fufters in macht overtreffende (1).
Gyrald! Zie " D. bl. 192. Aenm. D.
Hiflor.' [B] En wel eene Godin. Zie van haer, en de bepaelingen, die de Ouden van
Deor. haer gemaekt hebben, Giraldus Hifi. Deor. Synt. XVI. col 455. &feqq. en Laktan-
Synt. tius Lib. III. cap. 28. 29. & 30.
X!/L f Cc3 Maer oolc te ëeIyk dolen doof: ziende dit alles op de uitwerkingen der ge-
col.tfo. va]]en} welkers oorzaeken ons onbekent zyn. Zie het Tafereel van den Thebaen-
fchen Cebes, en meer andere oude Schryvers, aengehaelt door Giraldus ter ge- melde plaets col. 456. E. 457. E. 458- A. & 460. G. [D] Hiervandaen zoo veele befchuldigingen by de oude Schryvers tegen
de Fortuin, als onrechtvaerdig en wreedt. Zie behalven de reets gemelde ook Horatius L. I. Ó. 34. v. 14. & O. 35. v. u & L. III. O. 29. v. 49. Sal- luftius de Ord. Rep. in ipfo princ. Marcianus Kapella by Giraldus loco cit. col 458. D. en Johannes Saresberienfis De Nugis Curialium L. III. c. 8- Maer atfldërèn hebben eene twederleie Fortuin verdicht, eene blinde , die de boo- zen köeftëïdè én hevórderdé, en eëhe ziende, die de goeden begunftigde en beloonde: waervan kan gezien worden De la CbaüJJh de Deorum Simulacris Tab. XX. daer hy, gelyk mede Tak XXI. en XXlI., noch eenige andere beel- den en fieragien der Fortuin verhandelt, hierin deeze onze beelden niet aen- geroerc, * • |
|||||||
|
FORTUI N. 439
als gefproken van eenen Heiden, en naer 't gevoelen des flech^
ten volks [E]. Want de waerheit is, dat alles door de Godt- lyke Voorzienigheit wort geregeert en beitiert, gelyk Thomas zegt [FJ. De menfchen die rontom onder den boom ftaen, geven ge-
tuigenis aen deze oude fpreuk [G]j dat elk menjch werkméejiet z>yner eige fortuin is. Want hoewel niet ontkent kan worden* dat het geluk iemant, gelyk men zeit, kan dienen, zoo is 't ech- ter ook waer, dat, indien hy niet verftandigh is in den loop zyns levens langs bequaeme wegen te leiden, hy onmogelyk tot dat einde komen kan, het geene hy in zyn werk wenfcht te be- reiken. [E] Want de Verflandigen onder de zelve wiften beter, en erkenden geene
macht of godtheit in de Fortuin: gelyk wy reets hebben aengeweezen I. D. bl. 568. Aenm. E. Voeg 'er by ook Seneka, aengehaelt door Giraldus Loc. cit. coL 457- &
[F] Lib. III. contra Gent. cap. 92. Maer dat willen de Wyzen onder de Heide-
nen ook wel: en gelyk zy de Godtheit der Fortuin als belachlyk verwierpen, alzoo begreepen en leerden zy, dat alles door de Goddelyke Voorzienigheit beftiert en geregeert wierdt, en' wilden, dat men Godt verflaen zoude, 't zy dat zy hem Voor- zienigheit, 't zy Nootlot, 't zy Jupiter, 't zy de Natuur, 't zy met een' anderen naem noemden: zoo als wy reets hebben aengetoont op de 279. bl. van dit Deel Aenm. G. En dat zy ook door de Fortuin, zoo wel als door de Natuur, Godt ver- flaen hebben, getuigt Laktancius Lib. III. c. 29. Aenmerkelyk is de plaets van Se- neka Nat. Quceft. Lib. II. cap. 45. De oude Wyzen van Hetruriè'n, zecht hy, heb- ben zelf ook dit niet gelooft, dat Jupiter, zoodanigb als wy hem op bet Kapitool en in de andere tempels eeren, de blixemen met zyne bant fchoot, maer door Jupiter verflaen zy het zelfde als wy, naementlyk, dien7 Geeft, die de bewaerder en bejtierder van 't geheel ■Al, en de Heer en Konftenaer van dit gebouw der werelt is, aen wien alle naemen voe- gen. Wilt gy hem V Nootlot noemen, gy zult niet dwaelen. Deze is het, van wien al- le dingen afhangen, de oorzaek aller oorzaeken. Wilt gy hem de Voorzienigheit noemen, gy zult hem zoo te recht noemen. Want hy is die geene, door wiens raet voor deze we- rclt wordt zorg gedraegen, dat zy zonder verwarring haeren loop. en bewegingen verrigtc. Wilt gy hem de Natuur noemen, gy zult niet quaelyk doen. Want hy is die geene, uit wien alle dingen gebooren zyn, en door wiens geeft wy leeven. Wilt gy he?n de fVerelt noemen, gy zult niet bedroegen zyn. Want hy zelve is al dat geene, dat gy ziet, geheel in zyne deelen verfpreidt, en zich zelven door zyne eigene kracht draegende. Iets diergelyks zecht hy ook De Benef. Lib. IV. c. 7. Al het welke niet anders wil zeggen, als dat zy begreepen, dat alles door de Goddelyke Voorzienigheit wordt geregeert, zyn- de het hen onverfchilligh, wat naem men aen die Voorzienigbeit ook gaf, als men 'er de rechte zaek zelve maer door verftont. [G] Zie Salluftius deOrdinanda Rep.(i), of wie anders de Schryver van die twe (1) In
Redenvoeringen zyn maghj fchryvende die fpreuk toe aen den ouden Dichter Ap- ipfo ini- pius: als mede Bako Verulamius in zyne Sermones Fideles eap. 38. & 60. Voor tio. 't overige fchynt 'het my toe, dat Donus met deze zyne Schildery niet anders heeft willen zeggen, als dat een iegelyk tot zoo een' ftaet geraekt, als de Winde Fortuin hem toezent, en even als in den fchoot werpt. Op gelyke wys verbeeldt Marcianus Kapella haer (2) als eene Vrouw, die de fieragien van de geheele (2\roc werelt in haeren fchoot draegt, en de zelve uitdeelt, en ook wederom afneemt, c[l aen wie zy wil, enz. |
||||||
|
Sssss 2 AN-
|
||||||
|
----*.—___..-.__:----......_.__._._..,
|
||||||
|
FORTUIN.
|
|||||||||||||||||||||
|
440
|
|||||||||||||||||||||
|
ANDERS.
Ene Vrou, fittende op een' ronden boj [A], en heb-
bende wieken aen de fchouders. |
|||||||||||||||||||||
|
[ A]| Het zy, omdat de Fortuin, gelyk de Heidenen zeiden, de geheele werelt
beheerfcht, die dan door den bol betekent wordt,- het zy liever, omdat zy onge- 'ftaedigh en wifpeltuirigh is , nergens vaft flaehde of lang blyvende, gelyk een ron- de bol ligt van zyne plaets bewoogen wordt, en wegrolt, wordende die zelfde on- geflaedigheit ook afgefchetft door de vleugelen, haer mede toegefchreeven door (t)Lib. Horatius(x)en Plutarchus (2): nademael zy dikwyls van die geenen, die zy meeft III. O. fcheen te beminnen, met eene fnelle vlucht wegvliegt. Cebes (3), Galenus (4) f^vn^' en anc^eien (5) hebben haer liever ftaende op den bol, als zittende, vertoont, Fortun om naere onftantvaftigheit noch des te meer uit te beelden. Eenige hebben Rom p. naer afgefchetft als ftaende op een' bol, met vleugels aen de voeten, een fcheer- 317. & nies in de hant, een kael achterhooft en een hairigh voorhooft (6), even
318. als de Gelegenbeit, waervan gehandek is I. D. bl. 442. Zie Piërius L. XXXÏX.
C3)Loc caj>. 18. laud.
|
|||||||||||||||||||||
|
(4) Ap.
Claud.
|
ANDERS.
|
||||||||||||||||||||
|
Min. ad
Alciat.
|
|||||||||||||||||||||
|
Embl.
XCVIII.
|
T7 Ene Vrou , die eenen hemeikloot op haer hooft, en
|
||||||||||||||||||||
|
qui vid. jT\ eenen Overvloetshoorn 'm de hant heeft.
Tnft.L. jje hemelbol vertoont, dat, gelyk de hemel in geltadige beweging
8.",v.*7.is en blyft, zich ook de fortuin alzoo geduuriglyk roert en went, &Pacu-en telkens haere gedaente voor eenen ieder verandert, hem nu ver- apUGyr hoogende} en dan vernederende. En omdat ze eene uitdeel- coi.4f8. fier [A] van de rykdommen en fchatten dezer werelt fchynt te zyn, (6) Ap. zoo wort haer deswege een Overvloetshoorn ter hant geltelt: het coUn we^ c*an uitheelt, dat die dingen ook niet anders draeien en keeren ' dan de hemeikloot. Zoo gaet het. <De Fortuin* zegt Auzonius [B], blyft nooit op eene en zelve plaets Jlil flaen. Zy beweegt zich altyt. Zy verwijfelt en verandert alles by beurten ■, en werpt het ge ene bovenfl is, onder j en 't geene zy omgeworpen heeft, recht ze weder op. De hemeikloot kan ook te kennen geven, dat de fortuin wort beheerfcht door de fchikking des hemels, die gemaekt is, en beftierr. wort dooi- den Heer der fortuine en der natuure, volgens de bepaeling, door hem van eeuwigheit daertoe geltelt. f A] Daertoe diende ook het kint Pluto, in de armen van het beelt des For-
tuins, by Pauzanias: waervan gefproken is in onze Aenm. A. op de 392. bl. van dit Deel. Van den Overvloetshoorn zie I. D. bl. 323. Aenm. B. en II. D. bl. 305. Aenm. E. en F. Lees ook 't volgende beelt. [B] Epigr. CXLIII. Fortuna nunquam fiftit in eodem gradu.
Sempér movetuf: variat & mutat vices: Et fumma in imum vertit, ac verfa erigit. Op de zelfde wyze fpreekt van haer ook Ovidius Triji. Lib. V. El. 8. v. 15. Paflibus ambiguis Fortuna volubilis errat, Et manet in nullo certa tenaxque loco. Sed modo laeta manet, vultus modo fumit acerbos, Et tantum conftans in Jevitate fua eft. |
|||||||||||||||||||||
|
AN-
|
|||||||||||||||||||||
|
FORTUIN. 441
ANDER S.
E Ene Vrou, houdende eenen Overvloetshoorn en een*
lauwertak in de rechte hant, en leunende met de flinke op een fcheepsroer. Dit wil zeggen, dat de fortuin, doet triomfeeren wien zy wil;
want de overwinning en triomf worden door den lauwertak f A] aengeduit. ^ . [A] Dat door dezen tak overwinning en zegenprael te kennen wordt gègeeven,
is elders genoeg gezecht, zynde de plaetfen in onzen bladtwyzer te vinden. Van den hoorn des Overvloets en 't Scheepsroer fpreekt Laktantius aldus ( 1): Simula- (0 Lib, crumejus cum copia fc? gubemaculo fingunt, tanquatn hcec & opes tribuat, ê? rerum hu- IIIc- manarum regimen obtineat, dat is, Sy maeken haer heelt met een hoorn des ovcrvloets en een 29- jcheepsroer, even alsof zy de fchatten uitdeelt, en de bejtieringe der menfchelyke zaïken in handen heeft. Die beeltenifle van de Fortuin met het fcheepsroer en den hoorn des overvloets vindt men dikwyls op de oude penningen enedele gefteentens, flaen- de het roer ook veeltyts, om haere heerfchappy en beftiering van alles te klaer- der af te beelden, met het benedenfte einde op een'wereltkloot. Zie Piërius Hie- rogi. Lib. XLV. c. 21. 22. &F 24. Leonard. Auguftinus in zyne Gemmce Ant. Part. 1. «. 123. Du Choul p. 181. 6? 182. en Oudaen Tab. LVI. en by Okko op ver- icneidene plaetfen. Den misflagh van zeker Nederlantfch Schryver, die in plaets van een fcheepsroer op de penningen der Fortuin een' difTelboom gebracht heeft, hebben wy in onze Voorreden over 't eerfte Deel wederlecht. Voor den laurier- tak van opspeelt vinde ik op een out edel gefteente een' olyftak, by Du Choul p. 182. die 'er woordelyk de zelfde uitlegging byvoegt, die wy hier van den lau- riertak vinden, naementlyk, dat de Fortuin doet triomfeeren wien zy wil. Om over. winningen zegenprael te betekenen is de lauriertak gebruikelykft, gelyk bekene is, egter zoo, dat de olyftak mede in die betekeniffe kan genomen worden, vol- gens 't aengetekende van Piërius Hierogl. Lib. LUI. c. 12. Met een' hoorn des Overvloets in de. linker, en een Scheepsroer en tak in de rechter hant, vindt men de Fortuin ook op een' penning van Vefpazianus by Okko p. 114. maer wat het voor een tak zy, drukt hy niet uit. GOEDE FORTUIN.
E Ene Vrou, die zit, en met den rechterarm óp een radt
leunt- hebbende in de flinke hant eenen Overvloets- hoorn [A]. [A] Deze beekenifTe van de Góéde Fortuin zecht de Italiaenfche Séhryver gehö-
fnen te hebben uit een' penning van Antoninus Geta. Men vindt dien penning meer dan eens vermeldt by Okko p. 303. als mede by Du Choul-bl. 18 r. Het omfchrifc van den zelven is Fortune Reduci, dat is, aen de wederkeerende Fortuin: met welk omfchnft men een onéindigh getal van penningen vindt, op welke de For- tuin gezien wordt met een' Overvloetshoorn en Scheepsroer > gelyk in 't voorige heelt, ziende die penningen op de wederkomft der Keizeren uit vreemde landen Il Romen, gelyk wy in de voorreden van ons eerfte Deel hebben aengeweezen. Waerom nu onze Schryver juift dit beek meer als de andere heeft willen begrypen onder den naem van Goede, Fortuin, weet ik niet: hoewel my niet onbekent is, dat de Ouden eene Goede en eene Quaedë Fortuin geftelt hebben, eerende de eerfte, opdat zy hen haere gunft zoude bewyzen; en de twede, opdat zy hen geen nadeel wilde toebrengen: waervan men zien kan Giraldus Hifi. Dm. Synt. HL Deel. Ttttt 3k
|
||||
|
GOEDE FORTUIN,
|
|||||||||||||
|
44'
|
|||||||||||||
|
XFLol.458. en De Ia Chauffe De Deor. Simulacris Tab. XXI. Wat vorder het radt
betreft, het zelve pleegt aen de Fortuin toegevoegt te worden als een beelt van ongeitaedigheit en geduirige omwenteling van zaeken, welke die geenen, die on- der zyn, fchielyk boven brengt en verhoogt; en die boven zyn, wederom fchielyk doet daelen en vernedert: in welke betekeniffe wy 't radt reets hebben gezien over 't derde beelt der Straf TL. D. bl. 475. Aenm. A. welk beelt met de tegenwoordi- ge beelden moet worden vergeleeken. Voeg 'er by ook Piërius Hier. L. XXXIX. c. x8- Dat nu de Vrouw in dit ons beelt zit, en met den eenen arm op dat radt leunt, zal mogelyk te kennen geeven, dat die wedergekeerde Fortuin zich. nu tot ruft begeeft, en van haere gewoone ongeitaedigheit en veranderinge aflaetende gezinc is te. blyven: gelyk zulks op andere penningen wordt te kennen gegeeven door 't omfchrift van Fortune manenti, dat is, Aen de blyvende Fortuin, by Okko p- 250. 251. en 253. en by Oudaen Tab. LVL zynde eene zittende Vrouw, die met de rechterhant een paert by den toom heeft, "en in den linker arm een' hoorn des Óvervloets, en eens daerenboven ook een fcheepsroer in de linkerhant. De (1) De la Chauffe (1) brengt uit Bellorius een beelt van de Fortuin by, dat in de linker
Simul. hanc een' hoorn des Óvervloets, en in de rechter een' grooten fpyker of balknagel 2e?r' heeft, en brengt het zelve t' huis of op de vaftighéit van die Fortuin, waermede XXI zy even a's va^ Se^eSc en gefpykert haere wispeltuirighek verftaen werde te (2) De hebben afgeleert, gelyk 'er Spanheim van fpreekt (2), of om de kracht en
Praeft. 't vermogen van den Nootdwang, dien Horatius (3) aen de Fortuin tot een' &Ufu metgezel toegevoegt, en balknagels in zyn'koperen vuift geeft, uit te drukken: Num. waervan reets geiproken is LL. D. bl. 193. Aenm. A. En hiertoe brengt hy Dhr. 1. 00fcf jat je Lacedemoniè'rs de Fortuin aenroepende haer beelt met de hant vaft P^Lib m'elden, als willende haer doeti bly ven en het wegvlieden beletten, even als fom- j3q " migen der Ouden boeien deeden aen de beenen hunner Goden, die zy niet wil- den dat van hen zouden weggaen: gelyk is aerigeweezen in onze Aenm. A. bl. 282. in dit Deel. Ten laetften is hierop noch toepaffelyk, dat de Romeinen de Fortuin ook geëert hebben met den toenaem van Viscata, waerdoor fommigen verftaen hebben eene beftendige en fteets blyvende en even als met lym vaft ge- kleefde Fortuin: betekenende het woort vifcata eigentlyk, bejlreekcn met vogellym. Anderen evenwel leggen de reden van dien toenaem anders uit. Men zie Cauffinus in zynen Polybiftor Symbolicus Lib. II. c. 29. ONGELUKKIGE FORTUIN.
kEze wort verheelt door eene Vrou, gezeten op een fchip
|
|||||||||||||
|
zonder roer, en wiens malt, zeil, en zoo voort
|
?
|
||||||||||||
|
door den wint gebroken en gefcheurt zyn.
Het fchip beduit ons flerflyk leven, 't welk ieder Menfch in een
veilige haven van ruft zoekt te brengen en te bergen, ün de maft, het zeil, en ander fcheepstuig, in ftukken of vane'engewaek, fchet- fen de berooving der rufte [A] af: zynde deze fortuin een quade en ongelukkige uitkomft, tegens 't oogmerk der geenen, die iet ver- koren hebben om ter hant te 11 aen. [A] Of liever der werktuigen en hulpmiddelen, welke de menfch van noden
heeft om het fchip zyns leevens, om zoo te zeggen, in eene haven van ruft te brengen. Een fchip in tegendeel, dat voorfpoedigh en zonder ongemak door de zee vaert, is een zinnebeelt van geluk en zegen: en zoo komt het ook voor op eenige oude penningen, vermeldt by Piërius Valerianus Hierod. Lib. XLV. c. 3. en Oudaen Tab. LIX. & LX. |
|||||||||||||
|
TOE-
|
|||||||||||||
|
443
TOEGEVENDE of GEDIENSTIGE FORTUIN-,
Op eenen Penning van Antoninus Pias. MEn ziet een ïchoone en overeind/kende Vrou, die met
de rechte hant op een fcheepsroer leunt, en met de flinke eenen Overvloetshoorn ten toon houdt. Het omfchrift despennings is, FORTUNA OBSEQUBNS, COS, IV. S. C. [A]. De Fortuin wert te Rome in deze munt zoo vertoont onder
't vierde Burgermeeiterfchap van Antoninus Pius, en tot zyne eer en glori; beeldende men aldus zyn voorfpoedige en gunftige fortuin uit, 't geene het penningrantfehrift, Toegevende of Gedienflige For- tuin , klaer genoeg uitwyft: want zulx is zoo veel gezeit, als dat de fortuin dien Vorfl: in alles gedienftigh was en zocht te behagen. Te weten, niettegenftaende de handelwyzen der ingebeelde Fortuine zich zeer yerfchilligh in deze werelt zien laten; zyndè zy zelf, naer der Heidenen waen, eene Godin, die de koningkryken en andere wereltfche dingen haeftigh verandert en omkeert [B]j zoo hebben nochtans de Romeinen, om den voorfpoet der Heerfchappye van dezen Vorft aen te duiden, zoodanigh een Fortuinbeelt op den ge- melden penning geflagen, [A] Veele penningen van Antoninus met dit omfchrift vindt man verrnfldt by
Okko p. 200. 203. 204. en 205., de meeflen met een fcheepsroer en hoorn des Overvloets, eenige ook eenigzins anders. Men kan ze by Okko zelf nazien. De Ttaliaenfche Schryver heeft dezen penning met al dat hy 'er over zecht, genomen uit Erizzo p. 465., daer hy zynen Leezer ook heen wyft. [ B ] Zie 't eerfle dezer beelden met de Aenmerkingen.
FORTUIN, GUNSTIGH IN MINNERYE.
E Ene Vrou, die met de rechte hant eenen Overvloets-
hoorn houdt, en de flinke op 't hooft iegt van eenen Kupido, die haer al jokkende en boertende aen het kleet trekt. [A]. [A] Pauzanias zecht (1), dat deze beekeniffe geftaen heeft in een' tempel (r) Lib.
te Egira, eene flat in Achaja, en fpreekt 'er aldus van: In den tempel is «»VII'C- beek des Fortuins, voerende den hoorn des Overvloets: en by haer is een gevleugelde Ku- 2Ö* pido. Het wil te kennen geeven, dat de menfehen ook in het werk der Liefde meer door de Fortuin, als door de Schoonheit, geholpen worden. Uit Pauzanias heeft het Pie- rius (2), en uit hem rniffchien onze Italiaen: welke vanwaer evenwel dat leg- ^)fjier. gen van de hant op 't hooft, en het trekken aen het kleet, gehaelt heeft, isL.LVI, my onbekent, niet weetend©, dat iïe beeltenjflè elders als by Pauzanias gevon-c. 44. den wordt. |
|||||
|
Ttttt a GÖU-
|
|||||
|
444
|
||||||||||||
|
GOUDE FORTUIN, op eenen Penning'van Adrianus.
|
||||||||||||
|
D
|
Aer legt in een verheven rufhbed een zeer fchoone
Vrou, met een fcheepsroer aen haere voeten. |
|||||||||||
|
Dit penningbeelt vertoont de Goude Fortuin, die in de flaepkamers
der Keizeren, welke 't Ryk even als door hunne fortuin beitierden, 700 lang zy leefden plagt geplaetü te zyn [ A]. [A] Al wat de Schryver hier zecht, heeft hy wederom woördelyk uit Eriz-
(i) Pag. zo (i), met dit onderfcheit alleen, dat hy als zeker fielt, dat op dien penning 3Ó1- de Goude Fortuin verbeeldt wordt, het geen Erizzo twyfelende zecht te denken dat zeis: maer welke redenen hec hem hebben doen denken, zecht hy niet, en ik vinde'er ook geene, zynde het zelf onzeker, wanneer die Goude Fortuin in de (2) Vid. flaepkamers der Keizers heeft beginnen geplaetft te worden ( 2 ). Al wat wy 'er Cafaub. met zekerheit van weeten, is het geene ons Julius Kapitolinus in het leeven van Aue ' Antoninus Pius (3) en van Antoninus Philofophus (4), en Spartianus in 't lee- (^)Ga'p ven van Severus (5), daer hy ze de Koninglyke Fortuin noemt, daervan verhaelen, I2. beftaende hierin, dat dk beek bewaert wierdt in des Keizers flaepkamer, zoo (4) Cap. lang hy leefde; en dat hy ftervende het zelve liet overbrengen in den flaepkamer 7' van den geenen, die hem in de heerfchappye zoude opvolgen. Of hu dit beek (f) Cap. de Goude Fortuin wierdt genoemt, omdat het waerlyk van gout was, gelyk Oudaen
f3- meent (6), dan of dit woorc in die betekenifTe moet worden genomen, waerme- 1, *>' de het by de Latynen gezecht wordt van al dat geene dat goed, fchoon, acngenaem,- 3 3' en wenfchelyk is, kan ik niet bepaelen, omdat het de oude Schryvers ons niet gezecht hebben: hoewel my 't gevoelen van Oudaen niet onwaerfchynlyk voor- komt. VERSCHEIDE VOORTEKENS,
|
||||||||||||
|
Goet VOORTEKEN, ^rVOORSPOOK.
'It wort, volgens de ilelling der Heidenen, gevoeg-
lyk uitgebeelt door een' Jongeling, die eene ïlar óp de kruin des hoofts, eene Zwaen onder of in den arm, en een groen kleet aen heeft. Piërius Valerianus zegt [ A ], dat de aenmer-kingen der Wichela-
ren van d'oude tydeh melden, dat eene ftar altyt voorfpoet en geluk kete-
ls A] Hierogl.Lik XIV. c. 28. De reden van deze betekenifTe in de Star kan zyn, voor eerft omdat de Starren door de Ouden gelooft wierden het nootlot te mae- ken, en alle menfehelyke zaeken te beftieren, gelyk is aengeweezen IL D. bl. 188- Aenm. A, en bl. 19.1. Aenm. A. en B: en daertoe behoort de konft der Star- rekykers, voorgeevende, dat zy toekomende dingen uit de ftarren kunnen voor- zien. Zie I. D. bl. 202. en II. D. bl. 609. of ten tweden, omdat alle ligt en glans vrolykheit en vreugt verwekt, die uit voorfpoet gebooren wordt, gelyk in tegen- deel duifternis en donkerheit droefgeeftigheit veroorzaekt, en een zin teken van tegenfpoet is; of eindelyk omdat, wanneer de lucht betrokken geweeft zynde de ftarren zich wederom beginnen te vertoonen, zulks een teken is, dat de wolken, dat js j de tegenfpoet, verdwynen, en 'er een helder der lucht, dat is, voorfpoet, te ver*
|
||||||||||||
|
.„G O E T VOORTEKE N*" 443-
betekent. En Virgilius acht, dat d' Ouden niet te vergeefs geleeraert
hebben, dar uit de Zwaenen iec kan voorzegt worden [B J. Daerorri zyn deze dingen by het beelt gevoegt; maer 'cis denKriften ongeoor- loft op d'ydelheit van gewaende voortekens te betrouwen. Het groene gewaet is van zelf een goet voorteken, omdat het
groen worden van kruiden en boomen óns goede hoop geeft op cTaenftaende vruchten. verwagten zy: en dus wordt eene heldere ftarre, van tuflchen de donkere wolken met
een' klaeren glans doorfchietende, als een goet voerteken aengemerkt by Virgilius Mn. L. II. v.69$. &Mi- Wat 'er ook van zy, Atejus Kapito fchryft byFeflus (r), vól- ^ ^ In gens de aenwyzing vanPiè'rius, dat de Wichelaers die beduidenis in de Starre ftel- v. Stel- den , en dat daarom ook voor die plaetfen > die door Vogelwichelaery géheiligt waeren , lam. een koper plaetje, gemaekt als eene flarre, gefpykert wierdt. Op de oude pennin- gen, die betrekking hebben op het ampt der Wichelaers, vindt men ook veeltyts eene ftarre vertoont, gelyk te zien is by OudaenTab. CXIII. en deze beelden zien eigentlvk 'r meeft op de voortekenen, die door de Vogelwichelaery gemaekt wierden. [Bj Niet in 't algemeen aen elk een, maer alleenlyk aen de zeevaerende lie- den: gelyk met aenhaelinge van de hier beoogde plaets van Virgilius reets is aengetoont I. D. bl. 196. Aenm. S. De vogelen, viervoetige, en andere dieren en zaeken, die goede of quaede voortekenen wierden gelooft te maeken, waereri menigvuldigh, en zyn te veel om op te tellen. Omtrent de vogelen alleenlyk moet men in 't algemeen opmerken, die alle die geene bequaem wierden geoordeelt om iets te voorzeggen, wellje heiligh wierden genoemt, dat is, die aen eenige Godtheit waeren toegewydt. Eenige van die vogelen, gelyk ook van andere din- gen , waeruit voorzeggingen wierden getrokken, kan men vinden in en over dé beelden Bygeloof en Voorzegging I. D. bl. 190. en II. D. bl. 608.; welke beel- den met het tegenwoordige moeren vergeleeken worden. Quaet VOORTEKEN, quaet VOORSPOÖK.
NAer de mening der Heidenen 5 als in 't voorige beek, {lel-
len wy hiervoor een out Man, wiens kleët van kleur is gelyk die der bladeren, als ze aen den boom beginnen te qüynèn en half uit tê gaeri. Wy geven hem eenen wezel in de hant, en laeten aen Zyn flinker zyde eene kraei vliegen. De gewaetsverf wil zeggen, dat men als een quaede voorbedui-
ding moet achten dat geene, dat voorkomt van eenigh aenftaeiï- de quaet, dat ons over't hooft fchynt te hangen, even gelyk £AJ de bladers der boomen hunne kleur verliezen, wanneer de kracht des ftams vergaet. Van den wezel fpreekt Alciatus omtrent aldus [ B ]:
Wanneer een wezel u ontmpet, Laet af, V is quaet al wat gy doeti 'tzei-
[A] Eene miffelykëgelykeniffe: maer wy zullen ze laeten doorgaén met veele ander
re van dezelfde foort. De Ouderdom voorfpelt het aennaderen vande doot,en is aldus een voorteken van iets quaets, wordende de doot doorgaens als iets quaets aengemerkt. [B] Embl. CXXVL Quidquid agis, muflela tibi fï ojjcürrat, omitte:
Signa rhalsë haec fortis beflïa prava gerit.
' De reden is, omdat de wezel fchadelyk is aen de vogelen, die men in de huizen • - houdt, der zelver eieren, en ook hen zelfs,,opvreétende. Zie Piè'rius Hiérogl. L\b. XIII. c. 28. en Klaudius Minos over Alciatus. HL Deel. Vvvvv
|
||||
|
446 QUAET VOORTEKEN.
't zelve zeit Virgilius van de kraei [C]: en Ovidius geeft den bu-
bo [D], zekeren nachtuil, als een quaet voorteken opi welken vo- gel men gevolglyk hier ook plaets zou kunnen geven. fC] Zie onze Aenm. M. I. D. bl. 193. en Aenm. A. IL D. bl. 224.
£D J Zie onze Aenm, N. en O. I. D. bl. 194. en 195. VOORTEKEN.
VOlgens eenen gedenkpenning van Keizer Adrianus [AJ
flellen we een' overendt ilaenden Man, die naer eenen in de lucht vliegenden vogel kykt, en in d' eene hant eene wichelroede houdt. T)e Lituus, zegt Gellius [ B }, is een korte roede, die de Wiclielaers
gebruiken, en aen hoer dik/te deel krom is. Met deze roede tekenden de W ichelaers al zittende de luehtitreeken voor 't gevogelte af, en Cicero maekt 'er in 't eerile boek der Voorzeggingen met deeze woorden gewagh van £C]: Wat is uwe wichelroede, dat zeer heerlyk eerteken 'Dan V ivichelampt ? Vanwaer is ze u overgelevert ? namentlyk hiermede tekende Romulus de gewejlen des hemels afy toen hy de Stadt boude. De vliegende vogel geeft zoo een voorteken te kennen, dat eï-
gentlyk door de vogels gemaekt wiert: gelyk de Vogelwichelaers \Augures~\ en het Wichelaerfchap \_Angurium~\ by de Romeinen, hunne benaemingen van de bewegingen der vogelen kregen; als ko- mende deze woorden van avis [ een vogel ] en gerere [ dragen of gedragen] zulx dat der vogelen geluit, draeien in 't vliegen, en hup- pelen, dan naer dezen dan naer dien kant toe, gade geüagen wiert door hen, die tot dat Prielterfchap verkoren waren: waeruit zy dan gewoonlyk hunne voorzeggingen opmaekten voor de geenen die zich toebereidden om eene Stadts- of Lantszaek te verrichten, of die uit de Stadt reizen wilden, of een overheitsampt, waertoe ze verkoren waren, wel en naer den eifch wilden aenvaerden [D]. f A] By Erizzo p. 2'5S- uit Wien onze Schryver genoegzaem alles, wat hy ia
dit geheele beek zecht, heeft overgenomen. Het omfchrift van dien penning is JProvtdentia Deorum, of, Voorzienigbeit der Goden. Die zelfde of diergelyke penning wordt ook vermeldt by Okko p. 182. daer die vogel een arent is, draegende ia zyne poóten een' fchepter, na welken de Keizer zyne hant uitlleekt om hem te ontfangen: zoo dat die penning dan zoude te kennen geeven, dat de Keizer de heerfchappey had ontfangen door de Voorzienigheit der Goden: daer ook ande- re Keizers het bekomen van hunne heérfchappy aen hebben toegefchreeven. Zie de Beelden der Voorzienigbeit \n dit Deel op de 318. en volgende bladtzyden. Waer de penning ook op zien magh, dit is zeker, dat Adrianus, gelyk Erizzo aentoont, eengroot beminnaer geweeftis van toekomende dingen door de Vogelwichelaery én endere kunften te onderzoeken. , [B] Noot. Att. Lib. V. c. %. Quum lituusfit virgakevis, inparte, qua robuftior
èfty tncurva, qua augures utuntur. Maer van dezen lituus en des zelfs,gebruik hebben wy overvloedigh gehandelt II. D, bl/532. Aenm. A. ,. C.PJ pE?:, 17* Quid lituus ijle vejler, quod clariffimum ejt infigne •auguratus ? unde vo-
ois ejltraditus? Nempe Romulus eo regiones direxit tumt, quumurbem condidit. [D] Zie Erizzo, zoo even gemeldt, en Oudaen bl. 54& • rv.i / 1 VER-
|
|||
|
447
VERSCHEIDE VERSTANDEN,
l»«—«waw^___:________..... " :"
|
||||||
|
VERSTAN T.
En moedigh Jongeling, met een gouden gewaet be-
kleet. Hy heeft een goude kroon, of anders eenen krans van mofterttakken op 't hooft, het welk met bJonde en fchoonkrul lende lokken verfïert en om-^ waflen is. Uit het bovenfte zynes hoofts ziet men eene viervJam opftygen, enhy heeft eenen fchepter in de rechte hant. Met den vinger der flinke wyfihy op een'nevens hem ftaenden arent. Het verftant, in zich zelven [A] onbederflyk zynde, wort noit
out: daerom vertoont men het door een' jongeling. Het goude kleet verheelt de eenvoudige zuiverhek des verftants*
zynde 't gouc het zuiverfte aller metaelen. De blonde en zeer fraei krullende hairen geven de fchoonheit der
werkinge des verftants [B] te kennen. De kroon en fchepter zyn uitbeelders dei" heerfchappye, die 't ver-
ftant over de gebreken der ziele voert, en ook over den wil [C], • ni ,. rj: .' " ?;-3" die
[ A"] De byvoeging in zich zeken is nootzaekelyk: want anders * gelyk het ver-
ftant in den menfch eerft aengroei^en toeneemt,,- alzoo vermindert en verflapt het naderhant in hem met den ouderdom: doch deze verandering geschiedt niet ei- gentlyk in 't verilant zelve, maer in des zelfs w«kinge, yeroorzaekt door de ge- fteltheit van het menfchelyk ljchaem als het werktuig, dat het verftant gebruikt, en zonder wiens hulpehet zyh'e vermogens niet kan todnéh.5- •"■', [B] Naementlyk He Gedachten, dié door 'hét hoöfthair verbeeldt worden: ge-
lyk reets is aengëweezen op verfcheïdene plaëffén', te vinden ia 'onzen: bJadtwy- zer op ?t woarthair, enhooft.-\ fi(. .ei ffejb« .■■:* tyy^ -..'__ [C] En ook over 't lichaem, dat aen de beveelen van den wille des Verftant?
onderworpen is. Zie ook 't volgende beelt. Vvvvv 2
|
||||||
|
VERSTAN T.
|
|||||||
|
2J4S
|
|||||||
|
die geen ding aenneemt, ten zy hem het zelve eerlt door het verftant
iy voorgeltelt geweeft. De vlam, uit 's beelts hooft [D] ryzende, duit de natuurly-
kebegeerte aen, die elk heeft om wys te wezen. Deeze begeer- te of trek komt uit de bequaemhéit van de kracht des verflants voort, dat altyt naer godlyke en hooge zaeken tracht, en zich door d' uiterlyke zinnen, die gewilligh gehoorzamen, niet laet ne. derhalen tot de befpiegeling van laege , flechte en yerachtbaere dingen. ■' -■ W' Door den areht of adelaer, op welken hy met den vinger wyft,
vfprt het werfcides verflants uitgebeeltj wezende dit eigen aen 't vef- iïant, dat hetJzyne werkingen;, in zich zelven, buigt en fchikt, over- treffende, om zoo te fpreken, met zyne vlugt den arent» gelyk die alle andrg vogels daermede,, én alle dieren in 't fcherp^zien overtreft en re boven gaèt [Ë]. f; ; • Het moftertgewas wort hierbygebragt, omdat het zaet des zei ven
den mont verwarmt en het hooft zuivert; en hierby veritaet men de groote werkingen yan een vëritant, dat door den tyt gezuivert [Fj, en door de buien der hartstogten of door de duiiternis der onwetent- heit,niet beroert of verdonkërt is* :::^;; ' „,^, U , . [D] Waerin veele de plaets des Verflants geftelt hebben. Zie onze Aenmer-
kingen I. D bl. 455. en 556. en II. D. bl. 94. fEl Zie het twede beelt hierna, en 't geene daerover is aengetekent,
[F] Dit is weer wonderlyk verhanfelt uit Piërius Hier. Lib. LVII. c. 27. dien de Taelkundige Leezer, zoo 't hem luft, kan nazien. Wy zullen alleenlyk dit kortelyk aenmerken. dat, dewyl hier aen het moflaertzaet eene zuiverende kracht wordt toegefchreeven, insgelyks zoodanige kracht van zuiveren moefl toege- Jfchreeven worden aen het verftant, dat hier voorkomt als gezuivert wordende, en wel door den tyt, zoo dat eigentlyk de overeénkomft zoude zyn tufTchen de werkinge van het moflaertzaet en van den tyt: het geen in dit beelt niet te pas komt. De overeénkomft zou goet zyn, zoo hy gezecht had, dat, gelyk het moflaertzaet den mont verwarmt en verhit, en het hooft van dikke flymachtige vochten zuivert; alzoo ook het verftant de werkingen der geeften levendigh en driftigh mackt, en het hart en de zinnen zuivert van alle dikke nevelen van on- kunde 'en domkeit. Om de aengenaeme fcherpheit en doordringenden fmaek van het fap der Perziken hebben zommigen dat ooft bok genomen voor een zin- nebeelt des verflants: waervan breeder kan worden nagezien de zelfde Piërius Lib. Lir. c. 16. ANDER S.
E En Man, gegefpt in een ftaelen boritharnas over een
gouden kleef. Hy heeft ook een gouden helm op 't hooft, en eene fpiets in de flinke hant. Dit alles betekent de volmsektheit des verflants t waerdoor de
ttienfch met wyzen raedt gewapend, zich in alle loflyke en prys- waerdige daden, die hy ter handen neemt, ligtlyk befchermt: of het betekent, dat het verftant zoo wel in oorlogh als in vrede den menfche zeer noodigh is. Dit zy gezeit over het beelt m Jt gemeen. , ïn
|
|||||||
|
■VERSTANT. ' 449
In 't byzonder vertoont de gouden helm op 't hooft en 't ftaele
harnas, dat het verftant den menfch vaft en wys [A], en by andereti aengenaem en pryflyk maekt, zoodat ze hem kennen voor een man van waerdye, gelyk het gout van waerdye isj en voor vaft, gelyk het ftael valt is, waeruit zyn pantfier beftaet. En dus Verbeek voorts de fpiets, dat uit het verftant alle de deugden, die tot des menfchen befcherming kunnen {trekken, voortkomen [B]:: welk verftant als Koning in het edelfte deel des lichaems [C] zit, en het ampt bekleet van gebieden en wetten ftellen aen het onruftigh volk der hartstog- ten, dat, zonder het verftant, in ons oproerigh wezen, en geftadigh tegens opftaen zou. [AJ Het gout gebruikt onze Schryver dikwyls vóór een beek van al watvol-
inaekt en voortreffelyk is, en dus ook van verftant en wysheit: gelyk in orizen bladtwyzer op 't woort Gout kan worden gevonden: en dat des zelfs bezitter ook doorgaens aen anderen aengenaem is en van veelen gepreezen wordt, als of de rykdommen iemant eerwaerdigh eö verftandigh maekten, heeft de ondervinding al van lange tyden af geleert. Zoo dat de betekeniflen van tvys, aengenaem en pryflyk in 't gout zullen zyn: en die van vajtheit, dat is, fterkte en veiligheie te- gen uiterlyk gèwelt, in het ftael, gelyk de Schryver genoeg zelf te kennen geefc. Doch die betekenifte is te gelyk ook in den helm op zich zelven, als zynde een beek van befcherming en fterkte, zoo als aengeweezen is II. D. bl. 340. Aenm. D. en in dit Deel bl. 311. Aenm. D. en bl. 342. Aenm. L. Dit alles nu dient wel eenig- zins tot opheldering van het geen de Schryver hier ftelt: doch, om de waer- heit te zeggen, zyne rederteeririg voldoet niet zeer. Want, om niets anders by te brengen, wat wil het zeggen, het verftant maekt den thenfch wys ? immers is het byna het zelfde, als of hy gezecht had, het verftant maekt den menfch ver- ftandigh. [B] Hoe de fpies dit betekent, zie ik niet zeer. Mogelyk zal beter voldoen
het geen van de zelve gezecht is II. D. bl. 338. Aenm. A. en bl. 3^2. Aenm. A. en bl. 373. Aenm. B. [C] Naementlyk het hooft, den zetel des Verftants: gelyk over 't voorigc
beelt is aengeweezen. VERSTANT. vernuftigheit.
E En naekt Jongeling, fier en moedigh van wezen. Hy
heeft eenen helm op 't hooft, en een' arent in plaets van een kam, op den zelven. Daer #aen wieken, die ver- fcheidenverwigh zyn, 'aen zyne fchoüders, en hy houdt eenen boog in de flinke hant, met de rechte een' pyl daer- op voegende, en gereedt ftaende alsof hy mikte om te fchieten. Het vernuft is dat vermogen van den geeft, het geen den menfch
van natuure vaerdigh en bequaem maekt tot het begrypen aller we^- tenfchappen daer hy zynen wil en vlyt toe voegen en aen te kofte leggen wil. Wy ftellen een jongelingsbeelt, om aen te toonen, dat het vermo-
gen des verftants noit out wort [A]. 'sBeeïts
[A"l Zie 't eerfte deezer beelden. .
/// Deel. Xxxxx |
||||
|
V E R S T A N T.
|
|||||||
|
45° •
|
|||||||
|
'sBeelts hooft is gewapent [B], en hy ziet 'er moedigh en fier
uit, om de wakkerheit en kracht des vernufts aen te duiden. De adelaer op den helm betekent de edelheit en verheventheit van
geeft. Aldus vergelykt Pindarus de hoog verftandige menfchen by arenden, als welke vogels een zeer fcherp gezigt hebben, en veel hooger vliegen dan alle andere [C]; gelyk wy in't eerfte beek des Verftants zeiden» Hy is naekt en heeft vleugels van verfcheidenerleie kleuren, om
de fnelheit [D] en vaerdigheit der overwegingen van de Vernuftig- heit, en tefFens de verfcheidenheit haerer vindingen uit te beelden. De boog, pyl en mikkende lyfsgeftalte, beduiden het onderzoek,
de naerfpeuring en fcherpzinnigheit des vernuftelings. D'Egipte- naers en Grieken, een Hierogljphifeb beelt van 't vernuft en der kracht des verftants ftellen willende, fchilderden Herkules met eenen boog in d' eene, en met een' driepuntigen pyl in d'andre hantj om te vertoonen, (zeggen de Byvoegfels der Beeldenfpraek [E] van Pierius) dat de menfch door de kloekheit en fcherpte zyns vernufts, de hemelfche, aerdfche, en onderaerdfche dingen naervorfchen kan, of dat hy door het zelve vernuft bequaem is, om de godtlyke, na- tuurlyke, en wiskunftige zaeken te doorzoeken. [B J Zie 't voorige beelt.
fC] Dit alles van den Arent is wederom genomen uit Kè'rius Hier. L. XIX. c.
18. Voeg 'er by ook Appulejus Fhridor Libt, I. en 't reets aengetekende in dit Deel bl. 241. Aenm. C. [D] Zie bl. i8r. Aenm. B. in dit Deel. Als een beelt van de vlugge werk-
(i)Hier. zaemheit des verftants ftelt Celius Auguftinus Kurio ook Merkuriiis ( 1), die met Lib. I. vleugelen pleegt gefchildert te worden. c 20. [E] Waervarl de Schryver is de zoo even genoemde Celius Auguftinus Kurio.
Wy hebben dit zinnebeelt reets bygebragt II. D. bl. 372. Aenm. A. Voor 't ove- rige moeten met deze beelden vergeleeken worden die der Kennis, en Scherpzinnig- heit des Petjlants, II. D. bl. 61. en 372. Hoe door Prometheus met een' branden- den fakkel in de hant verbeeldt wordt de kracht des verftants in 't uitvinden der kunften, is gezecht II. D. bl. 87. Aenm. A. .en van den fpiegel, voorgeftelt als een beelt des verftants > is gefproken II. D. bl. 63 7, VERSTANT- [blintheit van het]
E Ene in 't groen geklede Vrou , die in een velt vol fchoo-
ne bloemen gaet, 't hooft naer d'aerde went, en een mol voor haere voeten heeft. De eigefltlyke of lichaemlyke blintheit beftaet in eene ontbeering
van het ligt der oogen: doch door het woort blintheit wort by ge- lykenifTe ook de donkerheit of ligtderving , dat is te zeggen de blintheit, des verftants verftaen. Het eerfte, of de eigentlyke blintheit, fchetften d' Egiptenaers door een mol af, gelyk Ho- —rus Apollo zecht [A]. Het andre, of de blintheit des verftants, wort aengeduit door het hooft, naer de fnel vergaende of ras verwel- kende bloemen der aerde gebogen en nederhangende: welke gewaf- fen en het neigen des hoofts tot de zelve, de wereltfche vermaek- lykheden,
[A] Dit hebben wy reets verhandelt II. D. bl. 252- Aenm. B, |
|||||||
|
BLINTHEIT VAN HET VERSTANT. 451
lykheden, en hoe ons gemoet daerdoof verlokt, en zonder eenlgh
nut wort bezigh gehouden* verbeelden. Want de vleiende we- relt magh zoo veele goederen belooven als ze wil; ze geeft, echter niet meer dan een weinigh aerde; bekleet met de valfche hobpe van een korten welluft [B], doch die verzelt is met gevaeren die ons al- tyt d reigen. Ach elendige zinnen, en blinde harten der menfchen! In hoe groot e duifternijfen des levens > en tri hoe groot e gevaeren wort de tyt dien ivy leven, doorgebragt! zingt Lukrètius [C.]: énOvidius [D], O goden, hoe duifter en blint een nacht Jchuilt 'er in de harten der fter- v e tingen.' ,\ -• ,; .,..;„ . ->..nW [B] Bloemen zyn een beek van hoop, maer ook te gelylc van alles, dat van kor-
ten duur is en ras vergaet. Zie den bladtwyzer 'm Bloemen. £C] Lik II. v. 14. O miferas hominum mentes! o pé&ora cseca!
Qualibus in tenebris vitse, quantifqüe periclis •• A "AfPSf
;}j . Degitur hoc aevi, quqdcunque eflj.) i ti lol [D] Met. L. VI. v. 472. Pro Superi! quantum mortalia pe&ora caecae
Noftis habent. VERSCHEIDE VINDINGEN.
|
||||||
|
VINDING.
Ene Jongkvrou in een prachtigh gewaet dat Wit is
en dit opfchrift voert, NON ALIUNDE, dat is, Niet van elders. Haer hooft is verfïert met eenen fluier van verfcheide kleuren* die door aer- dige Zwieren en draeien, kunft en fchoonheit ver- toonen. Aen eiken hooftflaep heeft ze een wiekje, en het beek- je der Natuure in de flinke hant. De ope rechterhant ïreekt fee rechtuit en wat opwaert. Beide de armen zyn bloot, doch Xxxxx 2 pronken
|
||||||
|
452 V IN DING.
pronken met goude armringen, en daer ftaet op den ring des
rechter arms gefchreven, AD O PER AM, dat is, Am 't werk- ;.-.■. ; iR ■ :i fe;.
Zy wort jong verheelt, omdat in de jongkheit [A] de geeften,
wegens de hette des bloets, zich verheffen, en tot het verftanc op- ftygen, alwaer, wanneer de redenèering een overleg maekt, alle vin- dingen geformeert worden of haer gedaente krygen. Haere kleedy is wit, omdat de vinding zuiver [Bj wezen, ert
zich met eens anders arbeit niet behelpen moet; en daerom zeit men, Facile eji inventis addere, dat is, Men kan gemaklyk by eens anders vin- ding wat toedoen: doch dat toedoen of by voegen is de rechte vinding nietj want die moet men by of in ons zelven zoeken, volgens de fpreuk Non aliunde, Niet van elders. Het hooftfierfel des veelverwigen fluiers beduit, dat de vindin-
gen [C] niet in een ding alleen beftaen, maer dat ze veelerlei, ja genoegzaem oneindigh zyn; want de vericheidenheit der verftanden brengt zoo wel quade als goede vindingen te voorfchyn. De vleugels aen 't hooft [D] betekenen de opheffing aller ver-
ftahdelyke deelen: want deze, bewogen dóór d' uiterlyké zinnen, ten einde de zelve zinnen dat geene daer ze naer verlangen, ver- Jcrygen mogen, worden opgeheven, om alles te zoeken en te vin- den , wat hun door d' uiterlyké zinnen is voorgeftelt en aenge- prezen. Zy houdt het beelt der Natuure [E] ten toon, om aen te wyzen,
dat de natuur de uitvindfter aller dingen is. En omdat iet nieus uit XA] Zie het beek der Leerzaemhëït I. D. bl. ro5.
j\B j Waervan de witte kleur een beelt is. Zje dert bladtwyzer in Wit. [C] Die in 't hooft worden gvorrht, daer de zetel des verftahts is; gelyk wy
kort te vooren gezecht hebben. [D] Zie boven bl. Ï8i. Aenm. B. in dit Deel. 5
[E] Hoedanigh is doch dit beelt der Natuur? In ons twedë Deel bl. 176. heeft
'er de Schryver een beelt van opgegeeven als voorkomende op een' penning van den Keizer Hadrianus', te weeten, Eene Vrouwe met de borften vol melk en een' gier op de hant. Maer ik twyfel, of de penning van Hadrianus dat beelt wel zoo vertoont, en of 'er mqgëlyk niet de Vrouw alleen, en wel met veele borften, doch zonder gier, op gezien wordt: hoewel die vogel een bequaem beek der Natuur, is. Enhetfchynt my toe, dat onze Italiaen hier of daer zoo een beek van de Na- tuur, als vermeldt is, zal hebben gezien, en daerby gewach vindende gemaekt van den penning van Hadrianus, zich zal verbeeldt hebben, dat op dien penning zoo wel de gier als 't vrouwebeelt ftont, of fchoon aldaer mogelyk van 't vrouwebeelt alleen gefproken wierdt. Wat 'er van zy, al wat ik van dien penning en dk 0)Hift. natuurbeelt vinde, is, dat Giraldus (1) en Vincentius Chartarius (2) uit Ma-
Deor. krobius (3 ) aengetekent hebbende, dat door de Egiptifche Godinne Izjs de aerde Synt. of de natuur der zaeken verftaen wierdt, en dat de zelve daerom wierdt afge- XII.col. beeldt als geheel vol borften; 'er vervolgens by Voegen, dat 'er te Romen ten 384- tyde van den Paus Leo de tiende zoo een beek gevonden was, en ook even ïmaein z°° een '3ee^t °P een' ouc^en penning van Hadrianus gezien wierdt., Het beek Deor. ^an van *z" wierdt afgefchetft rriet veele borften, even eens gelyk dat van Diana p. 80.' van Efefus: en dat is eigentlyk het beelt, dat men ziet op de penningen van (3)Sat. Hadrianus by Okko bl. 183. en ook op die van Klaudius by den zelfden Ok- Lib. I. ko bl. 81. en 84. zynde dat beek ook te .vinden by de la ChaufTe De Deor. Si- c. 10. muJacris Tab. XI. Dit zoo zynde, kan men wel een beek van de Natuur toe- ftellen , |
||||||
|
V I N P-I'N G/ , 4^3
te vinden en het zelve verborgen te houden, eene zaek is die nië*
mant bevoordeelt noch vermaert maekt, volgens dit zeggen der Rechtsgeleerden [F]» Een voornemen^ dat iemant in zyne gedachten by zich houdt, en bewaert, werkt niets •, (waerover men zich, niet moet verwonderen, naerdien de Filozoofen dus fpreken, Virtus in afiione conjijïit, dat is, 'De deugt bejiaet in eene daedtyke werking; waerom men zyne vindingen dient werkftelligh te maken en ter uit- voeringe te brengen, indien men lof behalen en eer inleggen wil) zoo doen we om deze reden dit beek de ope rechterhant een wei- nigh verheven uitftrekken: zynde een hant, in fchiktery of beek- werk door d'Egiptenaers [G] vertoont, een zinnebeelt van iemant, die een liefhebber van 't huizenbouwen was, gemerkt wy ons van de hant allermeeil in 't werken bedienen,. en., aïlerleie kunftwerken, die in 't vernuft uitgedacht, mitsgaders de beelden-, welke in de gedach- ten ontworpen zyn, al mede door de hant zigtbaer gemaekt en voor d'oogen vertoont worden; gelyk wy ook daerom de woorden Ad operam oï Aen 't werk op den rechter armring des beeks geftelt hebben. . De goude armringen om de bloote armen beduiden den loon, dien
d'ouden aen de geenen, die iet loflyks en treflyks, tot bevordering der kunften, gevonden en uitgèvoert hadden, plagten toe te leggen. Zie hierover naer het XLI. boek [HJ van den zoo dikwyls gedach- ten Piërius Valerianus." 't ' -' ■ "■""' ''""" . :. *'■ ■ V '.'*■": '. . '~*'". . -4
fleüen, het zy in de gedaente van de Gpdinne Izis, als eene vrouw met vee-
Ie borften voorzien, voor zoo verre als Izis de zelfde was als de natuur der zaeken , gelyk Makrobius wil, het zy als eene Vrouw met de borften vol melk en een' gier op de hant, gelyk in het twede Deel gefchiedt is : maer dewyl de Ouden niet bepaeldelyk een zeker beek van de Natuur gehad hebben, zoo kan men ook niet wel bepaeldelyk zeggen, gelyk nochtans hier gefchiedt/dac de vinding het heelt je der Natuur in de hant heeft, omdat die fpreekwys iets, dat be- paelt en bekent is, te verftaen geeft, hqedanigh een beelt der Natuur 'er niet geweeft is. [F] Propqfitutn in tnente retentum nihel opcratur.
[G] Zie I. D. bl. 417. Aenm. A. en voeg 'er by II. D. bl. 89. Aenm. A. en bl.
173. Aenm. D. [H] Kap. 32. en 33. Maer deze armringen wierden by de Romeinen ge-
geeven alleenlyk tot belooning voor braeve krygsdaeden , gelyk uit Pië- rius zelf genoeg blykt , of ten minften niet anders als aan krygslieden, en in zaeken die betrekking tot den kryg hadden; maer nooii; voor iets in 't be- vorderen van kunften of weetenfehappen , of diergelyke dingen, gedaen. Men zie Lipfius de Militia Romana L. V. dial. 17. Hoe voorts de uitvinding der kunften door de fabel van Prometheus wordt afgebeeldt, is in 'tbreede aengetoorit IItD. bl. 87. • ~.: A N DE R S. ; ^$5?'*
< * *■*"» *■$ ■ /■■"",' ' ■ • /"'*■" *- t '•■* ■iftr ">
'"'.".--'■ ' ' ' *■'. '■ •: '_ -■-,--- f - '.
TE Florence is de Vinding door den Groothartogh Fer-
dinand vertoont als een fchoone Vrou, met twee wie- ken , gelyk Merkurius, aen 't hooft, en een beerinne voor ofby haere voeten: welke beerin een haerer jongen likt, en III, Deel. Yyyyy ~ daar- |
|||
|
VINDING.
|
||||||||
|
454
|
||||||||
|
daerdoor tot zyne geftalte en volkomenheit fchynt te bren-
gen [A]. [A] Gelyk de eerft uitgevondene kunften allengskens, door de zelve meer en
meer te befchaeven en even als te vormen, tot ëene betere en volmaektere ge- daente gebracht worden. Van dat likketi der jongen door de beerin zie het geene wy gezecht hebben II. D. bl. 243. Aenm. B. VERSCHEIDE WETENSCHAPPEN
'of KENNISSEN.1
|
||||||||
|
WETENSCHAP.
Ene vroü met wieken aert 't hooft. Zy heeft in
de rechte hant eenen fpiegel, en in de flinke eenen kloot j op welken een driehoek ftaet. De wetenfchap is eene heblykheit van het befpiegelende verftant,
bequaem om de dingen en hunne oorzaken te kennen en t'over- wegen. .....,,-. Door de hooftvleugels [A] wort uitgebeelt, dat 'er geene we-
tenfchap is, ten zy het verftant zich opheffe tot het bezeffen en de befpiegeling der dingen. Hiervan zecht Lukretius, in zyn IV. boek van 't Heelal [B], Z)aer is niets moeilyker, als de dingen, die voor de uiterlyke zinnen openbaer zyn, te onderfcheiden van de ver- keerde meeningen, die 'er ons gemoet door een voorbarigh oordeel van opvat. De
£A] Zie 't naeftvoorgaende beek.
[B] V. 469. I^am nihil aegrius effc, quam res fecernere apercas
A dubiis, animus quas ab fe protinus addit. |
||||||||
|
WETENSCHAR 4$$
De fpiegel vertoont het zelve, dat de Filofoofen te kennen ge-
ven met dit zeggen , Scientia fit abftrahendo, dat is , f)é Weten- fchap gefchiedt door [ of beftaet In ] aftrekken. Want de uiter- Iyke zinnen reiken in 't bevatten der toevalligheden, de kennis der denkbeeldige zelfftandigheit aen 't verftant toe ; gelyk men de toevallige gedaente der zelfftandige dingen in eenen fpiegel befchouwende, de wezentlykheit der zelve daeruit aenmerkt en overweegt. De kloot wil zeggen, dat de wetenfchap geene tegenftrydigheit
van meeningen [C] heeft 5 zynde de zelve, volgens Plato [D], een meening die waer is, te vergelyken by de rontheit, in welke geen te- genftryt is van beweginge. De triangel of driehoek wyft aen, dat, gelyk de drie zyden Hechts
eene figuur vormen, alzoo ook de drie termini of eindpaelen in de voorftellingen het bewys en de wetenfchap uitmaken [E]. De Ridder Ripa aldus de wetenfchap afgeichetll hebbepde, zoo
wert 'er het volgende gedichtje over gemaekt» dat wy uit het Latyn dus vertaelen [F]: :!'/: Cezare [Ripa] beeft de wetenfchap afgefchildert als eene Vrou, die
vleugels aen't hooft, en in de rechte bant eenen fpiegel beeft, in welken van verre fchoone beelden bhnken: doch in d andere hant geeft hy haer een' ronden kloot-, daer een driehoek opftaet. 'Dit is het beelt der weten- fchap; maer indien gy Cezare [Ripa] befchouwt, zoo zultgy zeggen-, dat Hy het beelt der wetenfchap is. [ C ] Dat is te zeggen, dat iemant, die iets met zekerheit weet, niet meenen
kan, dat die zaek anders is, als hy weet dat ze is. [D] Zie 't laetfte dezer beelden. Het zinnebeelt ondertuflchen zelf van den
kloot voor de weetenfchap is te verre gezocht, en kan den toets niet uitflaen: gelyk wy vertrouwen dat elk ziet. [E] In alle volkomene Syllogifmi of Slotredenen moeten drie zoo genaemde /«•-
mini of eindpaelen zyn, en ook driepropojltiën of vootjtellingen: alle welke dingen, na de regels van de Logica of redenkunft gefchiedende, een vaft en onwrikbaer befluit maeken, en een ontegenzeggelyk bewys uitleveren. Die de Logica verftaen, zal dit genoeg zyn: aen anderen zouden wy te lang werk hebben om daervan een goet begrip te geeven. Maer ook deze driehoek behaegt hier niet zeer, en is meer eene zinfpeeling als zinnebeelt: welke zinfpeeling indien genoeg is, zoo zoude nien ook kunnen zeggen, gelyk in een' driehoek drie liniën noodigh zyn, die den zelven uitmaeken, alzoo zyn 'er in alle weetenfchap drie dingen noodigh, waer- ,in zy beftaet, naementlyk i. die zaek, van welke iets geweeten worde, 2. dat
geene, het welk van de zelve geweeten wordt, en 3. de beginfelen of gron- den , waeruit die weetenfchap verkreegen wordt; volgens Ariftoteles Fojier. Analyt, Lib. I. cap. n. §. 6. Meer diergelyke zinfpeelingen zoude men gemakke- lyk kunnen uitdenken: maer de zelve van geen' klem zynde, zullen wy ons daer- in niet verder toegeeven, of den Leezer ophouden met dat geene, dat wy zelfs afkeuren. [F] Wy zouden't hier ook in 't Latyn geeven, doch de tael flecht en ge-
brekkelyk, en de vinding; niet meer als gemeen zynde, zullen wy die moeite en den tyt fpaeren voor betere dingen. En wat een beelt van weetenfchap onze Ce- zare Ripa geweeft is, zal térftont in 't volgende beelt blyken : gelyk het ook al dikwyls te vooren gebleeken ïè. |
|||||
|
Yyyyy 2 AN-
|
|||||
|
456 WETENSCHAP.
A N D ER S,
Niet onbequaerrjlyK wort de wetenfchap ook vertoont
als eene Jongkvrou, die eeri boek 'm de hant, en een gouden drievoetigh tafeltje op 't hooft heeft. Het boek [A] wort haer toegevoegt ter uitbeeldinge van dat
men zonder het gebruik der boeken, en enkel door de ftem des on- derwyzers, bezwaerlyk veele dingen begrypen en onthouden kan, 't geen echter noodigh is, zal men aen wetenfchap en kennis ge- raken. Het drievoetigh tafeltje dat van gout is, verftrekt, zoo om de
edelheit des gemelden metaels, waermede waerdige dingen en die men veel acht, gefiert worden} als om het getal der voeten, een teken der wetenfchap: want het drietal is, naer 't geene 'er Ariftote- les in zyn I. boek van den Hemel [B] afzegt, een volmaekt getal, omdat dit van alle de getalen het eerfte is, aen 't welke de naem van een geheel paft* en dus is de wetenfchap volmaekt en eene vol- maektheit onzer ziele. Wat den drievoét verder betreft; Plutarchus (i) Pag. verhaelt in Solons Leven (r ), dat eenige Mileziers van een deel vif- 8o- fchers in 't eifant Koos, als men het net uitworp» de vangff van eenen trek, op avontuur, hadden gekocht} en dat men na 't fluiten van dien koop, in plaets van vifTchen, een gulde tafel met drie voe-r ten optrok. Dit dus onverwacht uitvallende rees 'er tufTchen koopers en verkoopers gefchil aengaende die tafel: elk wilde ze hebben; en het bleef by kyven niet, maer liep zoo hoog, dat 'er de twee gezeide volken eenen oorlogh over aenhieven : welke als gezonden hadden om 'tOrakel van ApolloPithius te vragen,én tot antwoort bekomen ,<Dat die tafel moft vereert worden aen den allerwyften; zoo is ze met gemeene toeftemminge t'huisgezonden aen Sokrates [C] : doch deze, d'orakel- ilem anders en beter begrypende, zont ze aenitonts het Orakel weder toe,
TA] Zie Aenm. A. bl. 367. in dit Deel.
"" £B^J Cap.i. het geen, om het hier gezegde wel teverftaen, dient te worden iiagezien. Men kan 'er ook by voegen Celius Rhodiginus Var. Left. Lib. XXII. c. 6. y o. en 't geen reets gezecht is I. D. bl. 536. en 537. met de Aenmerkingen. £CJ Hoe Cezare Ripa den trotfen titel van te zyn een beek der weetenfcbap ver-
dient heeft, toont hy zelve hier aen. Daer hy Piutarchus, dien hy aenhaelt, en die 't geval bepaelt aen den tyt van de zoo bekende zeven Wyzen van Grieken- lant, had kunnen nazien, en dus niet had behoeven te dwaelen, zoo hy niet wilde, geeft hy echter die tafel hier aen Sokrates, die wel anderhalf hondert jaer laeter dan die Wyzen geleeft heeft. Zie! dat is weeterifchap! Die zeven Wy- zen van Griekenlant zyn geweeft Thaïes, Pittacus, Bias, Solon, Cleobulus, Myfon en Cbilon. In die order en met die naemen worden zy opgetelt by Plato: ande- ren flaen Myfon over, en ftellen in zyn plaets Periander. Men zie daervan Mars- ham in zynen Canon Chromcus ad Sec. XVIII. pag. 644.. Ripa dwaelt dan, en niet alleen in den naem en tyt, maer ook in 't verhael. Het antwoort van 't o- 1 rakel ingekomen zynde, zonden die van Koos de tafel aen Thales, deze we- derom aen Bias, Bias verder aen een' der anderen; en ook deze en de volgen- de, zoo wel als de voorige, te zedigh zynde, dan dat zy zich zelven voor de wyf- ten wilden erkennen, ging de tafel in 't ronde, tot dat zy wederkeerde tot Tha- les , van wien zy doe gezonden wierdt na Theben aen Apollo, toegenaemt Ifine- rüus. Anderen zeggen, dat zy door die van Koos eerit gezonden is geweeft. aen Bias,
|
||||
|
WETENSCHA P. r $&
toe, met dit zeggen ,Dat ze buiten 't Orakel niemant toequam; aengezien
Godt alleen de wyfte was, en alle dingen doorgronde, wilt* en kende; Bias, van Bias aenThales, en zoo vervolgens aen d,e anderen, en eindelyk weer aen
Bias, en van dezen na Delfi aen Apóllo Pithius. Zoo verhaelt het Plutarchus. Het zelfde geval vindt men ook, met eenige weinige verandering van omftandig- heden, by Diogenes Laërtius Lib. I. g. 28. Valerius Maiimus Lib. IV. cap. 1. en anderen, aengeweezen door Menagius over de aengehaelde plaets van Laër- tius. Had de Italiaen voor Sokrates gezecht Selon, zoo had hy beter gedaen, al- zoo fommige Schryvers zeggen,dat deze tafel ( fommigen zeggen ook,dat het een beker, en anderen, dat het eene oiFerfchael geweefl is ) allerlaetft is gezonden ge-; weeft aen Solon, en van dezen aen Apollo. Het is waerfchynlyk, dat onze Schry- ver niet Plutarchus heeft ingezien, maer Piërius (1), die de zelfde zaek aenroerende (/) Lib, ook verkeerdelyk in de haeft van 't fchry ven, zo 't fchynt, Sokrates geftelt heeft. Daer L VI. waeren noch meer misftellingen, in dit beelt: maer ik heb ze liever willen verande- c- 40> ren, dan aenwyzen, om my met de wederlegging niet op te houden: gelyk ik ook niet fpreeken zal van de misflagen, die Zaunflifer in zyne Zinnebeelden der fVysheit uit on- zen Schryver zeer geruft heeft overgenomen, en met nieuwe vermeerdert, zoo dat hy zelfs de naemen der zeven Wyzen niet zonder fout heeft kunnen opgeeven. WETENSCHAP der DINGEN.
E En oude Vrou, wiens kleet bJaeu en geheel met gout ge-
borduurt is. Zy heeft, gelyk 't eerfte deezer beelden vleugels aen 't hooft, en houdt mee in de rechte hant een' ipie- gel, en in de flinke een' ronden bol met eenen driehoek daer- op. Voorts fchiet 'er boven dit vrouwebeelt een flrael of glans. uit den hemel nederwaèrt. De wetenfchap is, gelyk Wy boven ten deele zeggen, eene heblyk;
heit des befpiegelénden verftants, 't geen de godtlyke, natuurlyke en noodwendige dingen, door hunne waere oorzaeken en beginfels,kent en overweegt. Plato bepaelt ze zeer kort met deze woorden, Tic wetenfchap is een waerachtige meening met reeden [A]. Of ze is, volgens dien zelvenFilofoof [B3, een waere heirbaen en vermogen, om tot de gelukzaligheit te komen. Dit heeft overeenkomt!: met de drie benaemingen, die de Grieken aen de gelukzaligheit gegeven heb- ben , en deze zyn, Eudamonia, Eutychia en Eupragia. D' eerfle be- naeming betekent de kennis van 't goede, de tweede 't verkrygen daervan, en derde 't gebruik van 'tzelve} welk alles geheel van de wetenfchap afhangt: en beitaet de wetenfchap, voor zoo veel 't goe- de belangt, opeen zekere wyze, in allerlei flach-van deugden} ge- lyk daerom de zelve Filozoof Plato zegt, dat de wetenfchap van het volmaekte en godtlyke goet wysheit geheeten wort: en zoo wort de weten-
[A] Die dit wel verftaen wil, moet Plato zelf leezen in zyne Verhandeling ge-
naemt Theatetus of van de Wetenfchap, en vooral des zelfs laetfte deel,ƒ0/. 141. en 142. als mede M. Ficinus in den Inhout van die verhandeling fol 760. zullende het hier vanteveelomflaghzyn,zoowy 'er op eene verftaanbaere wyze van wilden fpreeken. [B] Of liever, volgens het geene onfe Italiaenfche Schryver geleezen heeft by
M. Ficinus in des zelfs Inhout van de Verhandeling van Plato, genaemt Enthyde- 7nus, of Twifigierige, fol. 765. waeruit hy overgenomen heeft al hetgeen hier volgc tot aen de woorden, En dus geraekt men. HL Deel. Zzzzz
|
||||
|
458 WETENSCHAP DER DINGEN.
wetenfchap van het goet en quaet, dat den menfch eigentlyk raekt,
voorzigdgheit; de wetenfchap ter uitdeelinge van goet en quaet aen die't verdient hebben, gerechtigheit; de wetenfchap van durven of vreezen omtrent't goede of 'tquade,.dapperheit} en de wetenfchap om het zelve goet en quaet t1 omhelzen of t' ontvlieden, matigheit ge- noemt. En dus geraekt men" dan door het middel der voorzigdgheit aen een rechte meening, die niets anders is dan de wetenfchap, de waere en rechte wegh ter gelukzaligheid zynde de voorzigdgheit, volgens den zelven godtlyken Filozoof [C], een zekere deugt, die tot de rechte meening behoort. En gelyk 'er nu driederlei flach van gelukzaligheit is, als wy gezeit hebben; zoo is 't noodzaeklyk dat 'er ook drie foorten van wetenfchap zyn ■, en dat onderfcheit vint men weder by Piato [D], {tellende d'eerlte foort van wetenfchappen in de kennis, als de reken- en wiskunft; de tweede in het gebieden, als de boukunft; de derde in het werken zelve, als het timmeren, fme- den en andere hantwerken. Zoo is het dan noodwendigh, dat de menfch, eer hy kan gezegt worden wetenfchap verkregen te hebben, een goede heblykheit in 't verftant hebbe verkregen, en dat hy die wel gebruike. En dit wyft al weder Plato aen, daer hy in zynen Alcibiades [E] zegt, Het is het befte blyk van wetenfchap in iemant', dat hy kan toonen 't geen hy weet. Aldus hebben we naer de leering van Plato, dien we hier alleen volgden, (de Petipatetifche onder- fcheidingen voor het tegenwoordige daer latende) betoogt,dat,gelyk 'er driederhande flach van gelukzaligheit is, 'er alzoo ook drie foor- ten van wetenfchap zyn. Nu zullen we de beeltenis gaen verklaren. Men fielt ze out voor, omdat, gelyk Ovidius zingt [t], de
ouderdom maekt, dat men vee/e dingen weet: en zoo noemt Plau- tus [ G ], niet zonder reden, den ouderdom de faus der wetenfchap. Pla-
[C] In zyne Verhandeling, genaemt Meno of van de Deugt, fol. 22. Voeg 'er by ook Ficinus in den Inhout van die Verhandeling fol. 755. [ D J In zyne Verhandeling Aengaende de Regeering, ofKoninglyke Heerfchappy fol. 170.
vergeléekeri met den zelfden Ficinus in den Jnhout van die Verhandeling fol. 161,. [E] In Alcib. Priorefol. 31. Eigentlyk ftaet 'er by Plato, dat het een klaer be- wys is dat iemant iets weet, wanneer hy ook anderen kan aentoonen, die hy ge- leert heeft het geen hy weet. Doch de zin is niet zeer veel verfchillende van 't geen onze Schryver zecht. fFJ Met. Lib. XIF. v. 095. Multa vetuftas Scire dedit. [ G] In Trinummo Act. IL Sc. z. v. 82. Sapientice atas condimentum efi. De oorzaek is de ondervindinge van zaeken, welke de oude lieden hebben boven de jonge. Men zie I. D. bl. 402. Aenm. A. en B. en bl. 492. Aenm. A. als me- de IL D. bl. 319. Aenm. B. Maer by de ondervinding is echter ook oordeel en verftant noodigh, zoo dat de zelfde Plautus te recht zecht v. 88. Noncetate, verum ingenio adipifciturfapientia , dat is, De wysheit wordt niet door dejaeren verkreegen, maer door't verftant. Welks vermogen indien door dejaeren verzwakt wordt, zoo be- (1) In zwykt teffens de wysheit: en het is waeragtigh het geen Plato (1) zecht, dat men Lache- volgens de les vanSolon moet leeren,zoo lang als men leeft, en niet moet meenen, te fol. dat het verftant ons door den Ouderdom zal aenkomen. Want voorwaer de gryze i49- hairen brengen op zich zelven den menfch niet een zier meer wysheit toe, als den bok de gryze^ baert: en dikwyls is 't zeggen waer van Vondel in zynen Salmoneus (1) Ap. p. 2.8• ten deiele overgenomen uit Menander ( 2 ), Stob. De weetenfcbap is niet in 't gryze hair gelegen.^ ^erm- Want d' Oude fuffen door een Jiuk te zwaer te wegen.
L' Maer als by dejaeren en ondervinding ook het verftant en oordeel komt, dan wordt 'er
gebooren een volmaekt beek van wysheit, voor zoo verre in een menfch kan vallen. |
||||
|
WETENSCHAP DER DIN G E N. 459
Plato [H], dien we in dit beek al dikwyls hoorden, zegt waerfchyn-
lyk te zyn, dat d' ouden wyzer zyn dan de jongelingen: en met recht, dewyl zy wegens hunne hooge jaren, menigvuldigen arbeit, en tyt, dien ze in hunne bezigheden befleet hebben, zich wetenfchap heb- ben kunnen verkrygen, waertoe de jongelingfchap zoo haeftigh niet kan geraeken. Dit verfchilt niet veel van 't geene wy Job XII. n. lezen; In de ftokouden is de wysheit p en in de langkheit "der dagen het verjlant. En wat de waerdy [I] der deugdelyke wetenfchap aen- gaet; Plato vermaent ons, ter liefde en om de verkryging van deugt en wysheit, niet alleen ongemak, fchade, verdriet en flaverny uitte flaen en te dulden; maer ook, indien wy hoopen konden, door 't ontbinden van ons lichaem, beter te zullen worden gemaekt, a,en den geenen die zulx beloofde, gewilligh toe te laten, dat hy ons vil. de, fmolt, en ten enemael ontbont en fcheide. En hieruit blykt, hoe hoog de voortreflykheit des gemoets te achten zy, alsmede hoe groot eenen lof die oude dappere Kriftemartelaers verdienen. Aen dat zeggen van Plato is die heilige fpreuk gelyk: T)ie zyn leven lief heeft, zal V zelve verliezen: en die zyn leven haet in deze werelt, zal het zelve bewaren tot het eeuwige leven. Joan. XII. xf. Het blaeuwe "gewaet beduit de wetenfchap in de natuurlyke din-
gen ; en 't gulden borduurfel geeft de wysheit omtrent de godtly- ke zaeken [K] te kennen. En hierom voert onze meergemelde Filozoof, in zyn boek van de Schoonheit [L], Sokrates aldus biddende in: O lieve TAN, en gy andere Goden! Geeft, bid ik u, dat ik inwendigh fchoon magh worden; tn dat alles wat ik uitwen^- digh hebbe, my van binnen behagen magh. Leert my de wyzen al- leen ryk achten; en verleent my zoo veel gouts, als niemant anders noch
[H] In zyne Verhandeling genaemt Tbecetetus of van de Weetenfehap, fol. iz6.
[ I j Hoe komt doch dit volgende hy 's beelts Ouderdom te pas ? Had hy van
de waerdy der. weetenfehap willen fpreeken, zoo had hy 't Vrouwebeek met een.' diamant of eenigh ander edel gefleente op de borft, of een fnoer paerlen om den hals, of iets diergelyks van byzondere waerde, moeten verfieren: nu is het 'er heel mislyk bygelafl, zynde een ftuk, dat hy genomen heeft niet uit Plato, dien hy aenhaelt, hoewel het die in der daet ook zecht, maer uit den zelfden Ficinus , dien hy ook hier byna woordelyk uitfehryft tot daer hy handelt van 't blaeuwe kleet. Men zie Plato in zyne meergemelde Verhandeling genaemt Euthydemus of Twijigierige, fol. 219. en 220. en Ficinus in den Inhout van die Verhandeling, fol. 766. [K] Het gout hebben wy al meer dan eens gezien als een beek van alle vol-
maektheit, en daer is niets volmaekter dan liet geen goddelyk is, zynde Godt de volmaektheit zelve. Maer waerom zal het blaeuwe gewaet de weetenfehap bedui- den in de natuurlyke dingen? Zal het zyn, omdat die weetenfehap zich meeft openbaert in die dingen, die zich aen den hemel, wiens kleur blaeuw is, komen te vertoonen, als Son, Maen, Starren, en der zelver beweegingen, enz? Het voldoet niet al te zeer. Onze Schryver had het zelf behooren uit te leggen. [L] Heel op het einde, fol. 358. Doch daer heeft het onze Schryver niet ge-
leezen , maer mogelyk by Ficinus in den Inhout van Platoos twede Verhandeling genaemt Alcibiades, fol. 755. het geen genoeg daeruit blykt, dat dit gebedt van Sokrates by Ficinus eenigzins korter voorkomt, zoo als het hier is , dan by Plato zelf. Maer uit Ficinus heeft hy niet alleen dit gebedt zelf overgenomen, maar ook al wat hy 'er over redeneert tot daertoe, daer hy van de booffwieken fpreekt, byna van woort tot woort, uitgezonden, dat hy, hier en daer wat uitlaetende en verfchikkende, de redenering van Ficinus verzwakt en eenigzins ontzenuwt. Zzzzz 2
|
||||
|
460 WETENSCHAP DER DINGEN.
noch dragen noch flecpen kan, dan een menfch die gematigt is. Wat
voor goet begeert Sokrates hier? Geen ander dan de wysheit, dat is de kennis der godtlyke waerheit, die Godt alleen geven, en geen ander dan alleen een fchoon, dat is, gematigt, zuiver en op- recht gemoet, ontfangen kan. "Waer bid en fmeekt Sokrates voor- naementlyk om? Om 't geene hem der wysheit mogt waerdigh ma- ken. Maer wie is der godlyke wysheit waerdigh? Die vaerdigh en bereit is tot het ontfangen van haer licht, door 't middel der ont- houdinge, maetigheit en deugt van een gemoet, dat gezuivert, fchoon en helder is, en een' zonderlingen trek gevoelt om deze wys- heit, als een trezoor van alle rykdommen, te verkrygen. Zoo bid Sokrates dan om dat blinkende gout der godtlyke wysheit, met de gezeide voorwaerden toebereit: en hy bid om die wysheit nochte als een hovaerdige, nochte als een te kleinmoedige of verachte. Want weinigh kennis van de waerheit te hebben, is het werk van een on- gemaetigde j en eene volmaekte en onbepaelde of oneindige kennis wort alleen in Godt gevonden: maer een groote en breetuitgeftrekte kennis kan ook door een gemaetigt man verkregen worden. En dit meent Marfilms Ficinus, in den Inhoudt des bovengemelden boeks [MJ van Plato, dat het beproefde gout zy, 't geene Openb. III. ï8, den Engel van Laodicea geraden wort te koopen. Van de hooftwieken, den fpiegel, ronden kloot, en driehoek is in
't eerfte beelt der Wetenfchap gefproken. De nederftraelende hemelglans geeft te verltaen, dat de menfch,
laet hem fchoon al zoo veel moeite doen en vlyt aenwenden als hy wil of kan, echter de waere wysheit} zonder de Godtlyke gunft en hulpe, niet zal bekomen. En dit begrjpt Plato ten naeltenby ook zoo daer hy zegt [N], dat T)e wysheit niet zoo zeer door menfch- lyke naerjiigheit verkregen, als wel van Gode den gereinigden gemoe- den ingeftort wort: doordien namentlyk de ziel, met het lichaem ver- eenigt, onbequaem is tot het befpiegelen der dingen, die geheel en al van het lichaem zyn afgefcheiden; maer, gelyk het gezicht van een' nachtuil, onder den al te grooten glans der godtlyke dingen met dui- fternis bezet is. Zoo redeneert de pasgenoemde Marfilius Ficinus over Plato. [M] Niet van dat Boek, maer van zyne Verhandeling Alcibiadcs, gelyk ge-
zecht is. Ook haelt hy Ficinus op zoo eene wyze aen, als of hy enkel de plaets van Johannes van hem oiïtleende, daer hy doch alles van hem heefc overgeno^ men, gelyk mede gezecht is. £N] Dit zyn de woorden van Plato zelf niet, maer, zoo wel als alle de vol-
gende, van Ficinus irt des zelfs Inhout van Platoos meergemelde Verhandeling Eutbydemus ofTwiJigierige,fol. 766: hoewel het zaekelyke zelf ook de leere van Pla- to is. En dewyl onze Italiaen evenwel Ficinus ook zelven aenhaelt, zoo kan men klaer zien, dat hy hem of flordigh, of miflchien ook in 't geheel niet, geleezen heeft, en mogelyk alles getrokken uit eenigh ander Schryver, die de woorden van Ficinus magh hebben bygebracht: zoo dat de Italiaen quaelyk hebbe onder- fcheiden, welke de woorden van Ficinus, en welke die van Plato zelf zyn: het geen hy in 't voorige ook al eenige reizen gedaen heeft: daer wy 't egcer met een weinigje verandering hebben verholpen, zoo goet als wy konden. |
|||||
|
VER-
|
|||||
|
46" ï
VERSCHEIDE WYSHEDEN.
WYSHEIT.
Eze zeer heerlyke en fchier alles overtreffende zaek
verfchynt hier op het tooneel als een jonge Maegt, die in een' donkeren nacht ftaet, en met een blaeu gewaet bekleet is. Zy draegt in de rechte hant een branden- de lamp, die wel van oh is verzien, en met de flinke een boek. Men laet haer jong zyn, omdat ze heerfchappy voert over de Har-
ren, die niet verouden, nochte haer de kennis van Godts geheime-* niffen benemen; welke geheimeniflen eeuwiglyk en altyt levendigh en waerachtigh zyn [ A ]. De brandende en olivolle lamp beduit het licht des verftants»
't welk, door een byzondere gunlt van Godt, in onze ziel brant, zonder oit uit te gaen of te verminderen; zoodat het enkel door on- ze achtloosheit bykomt, dat dit veritantslicht dikwyls voor een groot deel zwaer benevelt, en door gebreken overtogen en bedekt wort: welke achtloosheit en gebreken als duifterniflèn zyn, die in 's men- fchen
[A] Men is met geene menfchen ooit meer gefchooren, als met halfgeleerden.
Zy willen hunne wysheid overal doen zien, en zyn daerdoor Jafligh en teffens be* fpottelyk in hunnen omgang, en duifier en verkeert in hunne fchriften, quaelyk te pas brengende, het geen zy gehoort of geleezen, doch niet verftaen hebben. Of dit hier ook paft op Rjpa, zullen wy overlaeten aen 't oordeel van den Leezer. Laet ons eens ftellen, dat de jongheit een beek kan zyn van het niet verouden der ftarren, en ook van 't geen hier aengaende de geheimeniflen Godts, hoe duifter het ook is, gezecht wordt; zoo deugt doch echter het zinnebeelt niet: want wy moeiten hier een zinnebeelt hebben van de Wysheit, en niet van 't geene daer de Wysheit over wordt gezecht te heerfchen. Maer daerenboven Wat wil het hier ook zeg- gen , dat de Wysheit over de ftarren heerfcht ? Immers niets in een' gezonden zin. Hy fchynt ergens gezien of gehoort te hebben de Ipreuk, Sapiens dominabitur aftris, dat is, een wys man zal over de ftarren heerfchen, zynde het omfchrift van een' pen- ning van Filips den II. Koning van Spanjen, geflagen in 't jaer 1573: doch 200 iemant de moeite wil neemen om de Nederlantfche Hifloripenningen van den Heer G. van Loon (1) op te flaen, en aldaer te zien, by wat gelegenheit die pen- mr.!), ning gemunt is, en in wat zin die wo.orden daer gebruikt worden; zoo zal hy aen- bl. t'76. ftonts verneemen, dat ze hier quaelyk zyn te pas gebracht. Indien men het faeelt der Wysheit jong wil maeken, zal men beter doen, dat men de jongheit dan nee- me als een zinteken van vlugheit en fterkte, dringende de Wysheit fnel door tot alles, en alle dingen, hoedaenigh zy ook zyn, overwinnende. Anders kan men de Wysheit al zoo gevoeglyk als bedaegt of out afbeelden, omdat die zelden in de jonge, maer meeft in de bedaegde en oude Lieden valt, welkers verftant door de ondervinding wordt geholpen en vermeerdert: waerom onze Schryver ook zel- ve het naeftvoorgaende beek der Weetenfchap in de gedaente van eene oude Vrouw vertoont. Men zie dat beek met het geen wy 'er over gezecht hebben: en vergelyke ook de overige beelden der Weetenfchap, als mede die des Ferftantï, en Voorzkhtigheit, met deze der Wysheit: waermede zy in verfcheidene deelen veel o vereen kom ft hebben. • //ƒ. Deel. Aaaaaa
|
||||
|
462 WYSHEIT.
fchen ziel plaets grypen, en, 't licht des inwendigen gezigts aldaeif
omringende en bedwelmende, de wysheit niet alleen verdonke-* ren, maer gladt verdooven en doen verdwynen; brengende in de ledige plaets der zelve, botte onwetenheit en fnoode gedachten. En dus gebeurt het dan, dat men, niet genoeg kundigh van de wegen des Hemels, die moeilyk en ongemaklyk vallen , met de vyf dwaeze en onvoorzigtige Maegden, buiten de Bruiloftsfeeft ge- floten blyft. Het boek verheelt den Bybei, 't geen zoo veel gezeit is als het
Boek der Boeken: en dien naem verdient hy; want daerin wort alle de wysheit geleert, die ons ter zaligheit noodigh is [Bj. [ B ] Zynde de eenigfte en waere wysheit in dat boek begreepen. Het blaeu-
we kleet wil zeggen, dat de waere Wysheit hemelfch is, zynde de kleur des he- mels blaeuw, en van den Hemel tot ons nederdaelt. Dat ze met eene brandende lamp iri een' donkeren nacht ftaef!, beduidt, dat het licht der Wysheit alle dui- iternisfen des verftants verdryft, en een doorzicht geeft in de alierverborgenfle dingen. A N D E R S.
EÊn fchoone Vrou die naekt is, uitgezeit dat ze ajleen-
,, lykhaere fchaemleden met een kleet bedekt. Zy ftaet óp i eenen ten gront leggenden fêhepter, en ziet naer eenen ftrael, die, die uit den hemel komende, haer aenge- zigt helder befchynt. Voorts heeft ze haere handen vry van alle beletfèlen. Hier wort de Wysheit vertoont, die met het Geloof overeen
komt, en in de befchouwing van Godt en het verachten der aerdfche dingen beftaét. Eene Wysheit van welke, Spreuk. VIII. $5, ge- zeit wort, Die my vindt, vindt het leven, en trekt een welgevallen van den HE ERE. Deze Wysheit dan wort naekt voorgeitelt, als welke voor zich zelve fieraet noch rykdom vandoen heeft, gelyk ook de geene die haer bezit, met reden zeggen magh, dat hy alle goederen by hem heeft, doch niet met de verwaentheit van eenen Filozoof als Bias [A], maer met een Kriftlyke nedrigheit gelyk 's Heeren Apofïels. Want zeker, die Godt door kennis en liefde bezit,
[A] Een van dezeven Wyzen van Griekenlant. Deze, als zyn Vaderlant
Priëne door den vyant wierdt verovert, en elk een vlugtende zyne koftbaerfte goederen met zich voerde, en iemant hem aenmaende, dat hy het zelfde doen (1) Ci- zoude, antwoorde, ik doe dat in der daet, want ik draege al het myne met my (1), eer. Pa-verflaende daerdoor zyne wysheitx deugt, en geleertheit: welke dingen alleen rad. I. met recht kunnen gezecht worden eigene goederen van iemant te zyn: want geit, gout en zilver en andere koftbaerheden zyn den menfeh niet eigen,en hem flechts, om zoo te fpreeken, door de Fortuin geleent, die ze hem ook weer kan afnee.nen, wanneer 't haer behaegt: maer op wysheit, geleertheit, deugt, en andere goede- ren van den geeft, heeft zy geen recht noch magt. Iets diergelyks antwoorde de Filofoof Stilpon aen Demetrius Poliorcetes, wanneer de zelve, zyne geboorte Had Megara ingenomen en verbrant hebbende, hem vroeg, of hy in die algemeen |
||||
|
W Y S H E I T. 0$
bezit, bezit het beginfel, waerin alle de gefchape dingen, met veel
grooter volmaektheit dan ze in hun eigen wezen hebben, gevon* den worden. ' De beeltenis vertreet eenen fchepter [B], ten teken der verach-
tinge van d'eere deezer werelt, die, in. 't 1'chultboek der ftaetzucht ftaende, maekt dat de menfc]i tot de wysheit niet komen kan: zynde het der wysheit eigen ons te verlichten, daer de ftaetzucht in het te- gendeel gewent is 't verftant te verduifteren. Zy ziet vrolyk en aendachtig op een' uit den hemel nederfcbieten-
den itrael, en heeft haere handen geheel vry en onbelemmert [C], omdat de aert dezer Wysheit is de Godtheit te befpiegelen [Dj, waeraen d'uitwendige handelingen en wereltfche beflommeringen en bezigheden als beletfels zyn. ne verwoefting zyne goederen ook verlooren hadde, na 't verhael van Plutar-
chus (i), Diogenes Laè'rtius (2), en Seneka (3). Het zelfde antw;oor.t gaf (1) De ook de dichter Simonides by Fedrus (4) aen een' van zyne medereizigers, wan- Puer- neer zy fchipbreuk leeden, en elk iets van zyne koflbaerheden zocht te bergen en £c'P' 'er mede aen lant te zwemmen, terwyl hy niets aenroerde van al wat hy in Animi 't fchip had. En hiertoe behoort de les van den. Filozoof Ariftippus, die door Tranq. fchipbreuk aen 't ftrant geworpen, het zy op Siciliè'n, 't zy op Rhodus, en al- p. 475-. daer aenfronts door zyne geleertheit bekent geworden, en zoo rykelyk met ge- &inDe- fchenken begiftigt zynde, dat hy ook zyne medegezellen van kleederen en andere metr« P' nootwendigheden voorzagh; de zelve, wanneer zy na hun .vaderlant wederkeeren- °93» de hem vroegen, of hy iets te beveelen had aen zyne Jantslieden , tot antwport ^h j\!' gaf, beveelt hen, dat zy zulke goederen vergaederen, welke ook met die geerie, (ojfjp.* die fchipbreuk lydt, ontzwemmen (5 ). Zie Hierogl. Colkcl.e'x Vett. & Neot. Lib.V. ix.&d'e pag. 162. Coiift. [B] Men kon 'er byvoegen geit, goude en zilvere vaten, paerlen en diergely- Sap.c.f.
Ice dingen, den rykdom verbeeldende, dien de waere Wysheit zoo wel als de eer, en veele andere wereltfche ydelheden veracht, by voorbeelt wellufl;, fchoonheit, fX'gff'
fterkte, enz. waervan een verftandigh fchilder gemakiyk eenigh zinteken kan be- ]en,pro~* denken, en ook uit dit werk zelf haelen, en mede onder de voeten van de Wys- trept.ad heit leggen. Art.cz. [C] Naementlyk van kleederen, die belemmering geeven, en daer ook een Vitruv.
zinnebeelt van zyn. . deArch. [D] En zich tefFens in die befpiegeling te vermaeken, het geen door de vro- in-r>Iyf'
lykheit van 't gelaet wordt uitgedrukt, kunnende'er geen grooter vermaek be-j^e" ' dacht worden als Godt en zyne werken met wysheit te mogen befpiegelen. adDiog. ;■; A N D ER S. ë";
HEt is een gemeen gevoelen § dat d' Ouden door Minerva
of haer beelt, met den olyf'er by, de wysheit heb- ben willen te veriken geven, volgens die wy£e namentlyk op welke hun de wysheit bekent was. En 200 versierden zy dan, dat Minerva uit jupiters hooft [A] was geboren, "-■: * . kmÖ r. : a]s [A] Het hooft is volgens fommïgen de zetel der ziele, waerin de Wysheit ge?
booren wordt: en omdat zy een gefchenk van Godt is, daerom hebben zy ver* dicht, dat Minerva de Godin der Wysheit uit het hooft of de herfenen van Ju- picer, hunnen oppergodt, gebooren is. Zie meer by Natalis Komes Mytbï L. V. *» 5. en Chartarius de Imagin. Deor. p. 240. en Giraldus Hifi.üeor. Synt. XL col. 338. Aaaaaa 2
|
||||
|
W Y S H E I T.
|
|||||||
|
4^4
|
|||||||
|
als de zelve voor allervolmaektft houdende, en achtende dat
ze, ten aenzien der zaeken die in 's mentenen magt zyn, ner- gens in dooien kon. Hierby dichten ze haer drie hoofden toe [ B ], I. om anderen goeden raedt te geven, II. om wel te oordeelen voor zich zelve, en III. om rechtvaerdigh te hande- len : welk lefle noch klaerder door de wapenrufting en fpiets (want die waren ze gewoon haer ook toe te voegen) wort uit- gebeelt; gemerkt men met de wapenen d' uiterlyke magt der geweldenaeren wederftaet, en ook hen die overlap lyden en zwak en onmagtigh zyn, byfpringt en te hulp komt [C]. Zoo beduidt dan de fchilt met Meduzaes hooft daarin, dat de wy-
zen alle fnode gemoetsgefteltheden en averechtfche neigingen in zich moeten affnyden [DJ, en zulx ter onderwyzinge van d'onkundigen toonen, opdat die hen hierin leeren naervolgen en zich beteren. D'olyf vertoont, dat beide d'in- en uitwendige vrede [E] uit de
wysheit fpruit. En zoo willen ookveelen, dat de tak, dien Virgi- lius
[BJ Te vooren hebben wy wel een zeker driehoofdigh beek gezien als eene
zinfchets van voorzigtigheit, raet en wysheit I. D. bl. 430. Aenm. F. en II. D.
bl. 326. 327. en 328. met de Aenmerkingen: maer dat beelt raekte Minerva niet:
en my ftaet niet voor ooit by eenigh goet Schryver geleezen te hebben, dat de
Ouden drie hoofden aen Minerva hebben toegefchreeven: die ik byna vafl Helle
dat niet uit de herfenen van Jupiter, maer uit het ydele brein van onzen onkun-
(i)Hift. digen Italiaen zullen gebooren zyn: welke waerfchynlyk by Giraldus (1) of Char-
Deor. tarius (2) vindende, dat het woort Tritonia, zynde een toenaem van Minerva,
Synt. wordt toegepaft op de drie voornaeme hooftftukken der wysheit, hier vermeldt,
XI. col. zjcn ingebeeldt zal hebben, dat Tritonia, afkomftigh van een Griekfch woort dat
?2^be dru*£>£ driedubbelt betekent, driehoofdigh te zeggen is. Maer mhTchien vinden wy
Imagin. ^en oorfprong van de fout noch nader, naementlyk by Piërius Valerianus, by
l5eor. welken, ter plaelfe daer hy handelt (3) van de oorzaek der benaemingen van Trito-
p. 24a. nia en Tritogenia, ook een' toenaem van Minerva, in de plaets van Tritogenia eens
(3)Hier. d0or eene misftelling van den Drukker, gelyk klaer uit de plaets zelve te zien is,
xxxrx ^aeC tr*£em*na» dat driedubbeJt betekent, en ook voor drielyvigh en drishoofdigh by de
c " Poëeten genomen wordt.
"'' [C] Of liever moet men zeggen, dat Minerva gewapent wordt vertoont, om-
dat de wapenen weinigh helpen, zoo zy niet door eene Minerva, dat is, door (4)Hier. wysheit en beleit worden beftiert, gelyk wy uit Piërius (4) hebben aengewee- L. XLII, zen I. D. bl. 309. Aenm. C. waertoe ook behoort de ilang, aen Minerva toege- ef J9- voegt volgens die zelfde onze Aenmerking, en de Nachtuil, mede aen haer ge- geeven, volgens 't geen wy gezecht hebben II. D. bl. 75. Aenm. A. en 324, Aenm, Y. en 325. Aenm. Bb. Voor 't overige moet men aengaende de fpies, het fchilt en de verdere wapenrufting en fieraegien van Minerva, voor zoo verre die betrekking hebben op de Wysheit, nazien het geen wy reets gezecht hebben in onze Aenmerkingen op de 338. 339. en 340. en 373. bl. van het II. Deel. [D] Gelyk als op dat fchilt afgefneeden ftaet de kop van Meduza, wiens
Hangen fnoode gemoetsbeweegin^en betekenen, zynde de hairen des hoofts, in welkers plaets de kop van Meduza omhangen is met flangen, een zinnebeek van de gedachten en overleggingen des harten, gelyk nu al dikwyls gezecht is. Eene andere uitlegging van dit fchilt met het Slangenhooft, zie II. D. bl. 339. Aenm. B. en III. D. bl. 310. Aenm. D. v [E] Daer de olyf een zintekea van is: gelyk reets is verhandelt op de 263.
en 391. bl. van dit Deel, mee de Aenmerkingen. ' |
|||||||
|
W Y S HE I T. 46 $■
lius verziert dat Eneas van noode had*om naer d'Elyzifche Velden
te gaen, niets anders beduide of was, dan wysheit [F], die den menfch door alle zwarigheden heenredt, en geleidt tot een gelukkigh einde. Sommigen Hellen den beelde der wysheit [G] eene zeef of wan ter
hant, om aen te duiden, dat het wel onderfcheiden, en, gelyk men zeit, het koorn van 't kaf, dat is, het goede van 't quade in den om- gang en handel der menfchen, te fehifteri en uit te kiezen, een werk der wysheit is. *'"... - ...■■■ #i':'., '.■'.','" ' ' - . ■ ■ '■ .'■'■■.' .■"■_ j ' il ' *1 '* '.. '" V- -' . .' * '"■'■■''.■
..'*,,■'.' '7':"" "'"■ -'■ ,
[F] Het is waer, dat fommigen dien tak zoo uitleggen, en met geene onaer-
dige zinfpeeling, gelyk te zien is uit het geene Servius en anderen hebben aenge- tekent over het 137. vers>an het 6 boek van de Eneïs van Virgilius. Maer hoe komt die tak hier te pas? het was immers geen olyftak, ten minilen dat zechc Virgilius niet, die hem een' gouden tak noemt, en den boom, daer hy aen groei- de, een' eikenboom, in het 209. vers. [G] Zie 't reets gezegde II. D. bl. 218. met de Aenmerkingen.
WYSHEIT. [RECHTE of WAEREJ
E Ene byna naekte Vrou, die haere handen en gezigt om
hoog heft, en op Jicht ziet dat boven haer is. Haere voeten raeken den gront niet, en zy laet genoeg blyken, dat ze haeren fchat in Godt heeft, en van alle aerdfche goederen ontdaen is. De wysheit wort onder de deugdelyke hebbelykheden, die door
de oefening en ervarentheit verkregen worden, niet getelt; en te recht: want zy is eene byzondere gaef van den Heiligen Geeft, die, zonder aenzien van perfoon , blaeit waer hy wil. D'ou- de Heidenen, zoo onverlicht als ze waren van de kennis onzes Heeren J. Kriflus, die de waere Wysheit des eeuwigen Vaders is, redeneerden en fchreven nochtans met zéér diepe eerbiede- nis en groote voorzigtigheit van de wysheit; ja ze wilden, dat de doorluchtige en allervoortreflykfte bynaem van nvys geenen fterf- lyken menfche gegeven wierde [A]i ten zy aen zulk eenen, die yolmaekt en onberifplyk was. Hier quam het vandaen , dat men in geheel Griekenlant, de moeder en queekfchool aller wetenfchap- pen
[A] De eerfte onder de Heidenen, die dat gewilt heeft, is geweeft Pithago-
ras, welke den trotfen naem van 2o<p°), Wyzen, waermede men de Griekfche Wysgeeren was gewoon te noemen, verandert heeft in ktXÓ<rq$ot, Beminnaers der Wysheit, zeggende, dat geen menfch wys was, maer Godt alleen, volgens 't verhael van Diogenes Laé'rtius (1) en anderen, door Menagius aengehaelt over Laërtius. (,) pro, En dat Godt alleen wys kan genoerot worden, was ook het oordeel van dien onder a?m. de zeven Wyzen van Griekenlant, welke de drievoetige tafel zont aen Apollo. $. 12. Aujon. in Lud. Sept. Sap. Hl Deel. Bbbbbb
|
||||
|
466 RECHTE of,WAKRE WYSHEIT.
pen en ^if^M^W^Siêt^^^WwW^^^v of mannen die dezen
tyte| w-a.erdigh gejchat wetjden, wi(t te verkiezen [C],- achtende men; de wysheh:jj $J4®ex vaor-eene zaek, die of meer dan eene deugt, of ten miniten zulk eene deugt, was, dat 'er alle d'andre deugden haeren qa,§fprongkuit trokken: jen hier hadden ze geen ongslyk in; dewyl de wysheit van eeu wigbeit, en al voor hemel en .aerjte (*egGr$£lpmon, .Spreuk. VIII. >a, enz.) voortgebragt is, zich verhogende in dën fchoot s des eeuwigen Godts, van- waer ze , naer zyn rechtvaerdigh oordeel, ten boezem van wei- nigh ftervelingen in 't byzonder wort ingezonden en hun medége- deelt [D], Dus wort de waere of rechte wysheit dan afgefchetft, als van d'aer-
de opgeheven, terwyl een helder licht haer in 't aengezigt fchynt: het welk zeggen wil, dat het hart en gemoet eenes wyzen van alle aerdfche togten en neigingen ontflagen en losgemaekt, mitsgaders door de Godtlyke genade verlicht is: en dat wie de wysheit ver- krygt, zonder dat ze gemeenfchap heeft met de verzierde wysheit der dwazen, of dat 'er die onder gemengtis, ook het waere leven en de zaligheit verkrygt en deelachtigh wort..,. |
|||||||
|
fi) Cic." [B] Evenwel op een'en den zelfden tyt (i): hoewel Plutarchus [2 J te ken-
T^vPm' nen See^cf dat 'er vrv meer geween": zyn, doch der zelver naemen door langheit Lib.III. van tyt verdonkert. Hunne naemen hebben wy een weinigje hiervoor opgenoemt fa) In W^d1-2' 4-5Ó- Zie van hen en van hunne fpreuken ook Jufonius in Ludo Septem Sapien- Conv. tol» Plutarchus in Convïvio Septem Sapkntum, & Stobaus Serm. III & LI. Alle zeven Sept. hebben zy het bewirit gevoert over de Steden hunner geboorte, behalven Thales Sap.init. alleen, achtervolgens het bericht van Cicero (3): die echter geene volkomene O) De wysheit in hen erkent, en zecht (4), dat zy door het meenigvuldigh betrach- jf,\ ten van zekere plichten eene gelykenifle en fchyn van Wyzen verkreegen ' ' hadden.
(4) Lib. f C1 Cicero de Finib. L. II. c. 3. Septem autem iïli non fuo, fedpopuhrum fuffragk III. de omnium, nmn'matifurit■•, dat is, dié zeven tVyzen nu hebben dien naem niet zich zelvcn ge- Offic.4. geeven., maer door de flemmen van alle volkeren verkreegen. Het geen men echter niet zoo moet opvatten, als of 'er eene zekere keur was aengelecht, om de wyze* mannen, die 'er mochten zyn, uit te kiezen, en met dien naem te vereeren: maer dat zy dien titel niet zich zelven door verwaentheit hebben aengemaetigt, maer daerdoor bekomen, dat zy door hunne Wysheit overal zoo veel roem had- den verworven, dat ze van alle volkeren voor wys gehouden en dien naem waer- digh geacht waeren. [D] Zie van dit en het volgende Palingenius in zynen ZodiacusVitce Lib. V. p. 95.
Lees ook de Bybel- en Zede-Gedichten van H. Schim, bladtz. 8. |
|||||||
|
WYS-
|
|||||||
|
r* * * >•
f 1 ■'
|
|||||||
|
467
|
|||||||
|
WYSHEIT. [GÖDTIYKE]
Het begm der wysheit is dm Heer vrezen. Eeclef. L ,3.
SAerdien op een ahdre plaets de werelt/che wysheit on-
i der de gedaente of in de beeltenis van PattTis LnT
geftelt en te verftaen geKeven zoo friïT ?
met onvoeglyk op deze wys maken zou: Y bedunkens»
*-ene Vrou, die zeer fchoon en heilieh van „,»,
aenzienis, en op een' vierkanten fteen ftaif Ëfl ? '" w,t ondereet aen, en is met een fefthS enelenlhT SÖSSJS Sffi^ ^erehooien;
glinfterende ftraeien vT |odtS"eit byna'at T T^ nen voortkomen. I„ hair recL St S ze SfflS fchilt, ,n w.ens midden zich de H Geeft vertoon? ** lyk m de gedaente eener duive fffi „1 t ? ' namenl"
is te fchilderen. Met haerHl )' S?'>'kJmen,hen> gewoon Wysheit, waeraen zeven 2e^! ¥* h°U<Jt ^ Böek dèr
venop dat boek ftaet een lamg ge"' ten t0°D' en bo" [B] Zie bl. 301. Jlam. fc. in dit De* van Godt zel"CT «Staken.1
Bbbbbb 2
|
|||||||
|
4# GODTLYKE WYSHEIT.
. J^steMen de beeltenis opeen' *teÖ^WSf^ft^ï||(^Ö^SS "teT'top-
nen, dat de godtlyke Wysheit op een vafrgeloof gegrontyeft is £Ö|J, yaft;welke itantplaets zy noch ter eene noch ter andere zy de heerije- wyfeéïijcioclï wankelen kan. ljp " Haer gew,aet is wit, omdat deze verf zuiver en Göèe aengenaélb
Isj jg&iyk ook allé de Heidenen [Dl vaftflelden. *De'.wittever/|p ^QordtGode.lbefkemtyk-, zegt Cicero [E]. En de Perzifehe Wyzjfn Ijïeldëh het daervoor, dat Godt in geene andre dan witte klederen behagen nam of vcrmaek fche|te; 't welk Piërius [F} gelooft door fiuii-uit Salomon ontleent of .overgenomen te zyn, daer hy Predik. IX. S, zegt, Laei wwe klederen ten allen tyde wit zyn. Het wapentuig beduit de geefïlyke wapenen, die d' opperfte Wjfè-
heit dat is Godt zelve [G], in zynen dagh, zal aenfchieten en ter hant nemen, gelyk in 't boek der Wysheit, Kap. V. 19, zo, ftaet: Hy zal gerecht ïgheii aentrekken Jtot een borftharnas > en een ongeveïnft oordeel of zetten tot eenen helm. Hy zal heiligheit nemen tot eenen on- overwinnelykenfchilt^ :..,.,;''-'.::.,-.,=. ..,..:. '^^^s^^issssssssssisimi -^sJ WatTKet borttharnas [H] in 't byzonder belangt; dat wort voor
een zinnebeelt van bewaringe en zekerheit genomen, omdat het de ganfche borft omringende de Ièefdeelen in 'tlichaem befchermt: en hiervan placht de Filpfoof Antifthenes te zeggen, dat de deugt een wapentuig was, het welk haeren bezitter niet kon ontnomen wor- den. Want en zwaert en fchilt kunnen uit de hant geflagen en ver- loren worden, maer het harnas blyft vatt aen 't lyft gegefpt, en :,--;oc* ei ■ r'-%7 " alzoo \_C] Piërius Hierogl Lib. XXXIX. c. 31. Zie ook II. D. bl. 354. en 441. nevens
de Aenmerkingen aldaer. £D] Zie II. D. bl. 657. Aenm. E. en bJ. «576. en III. D. bl. 290. Aenm. F.
IE1 De Legib. Lib. II. c. 18. Color albus pracipuc decorus Deo ejt.
[ F ] Hierogl. Lib. XL. c. 22.
[ G ] Deze woorden fchynen te kennen te geeven, dat door de Goddelyke Wys-
heit , ons in dit beelt vertoont, zoude moeten verflaen worden Godts Wysheit, daer wy nochtans zoo even hebben aengemerkt, dat dezelve in een'anderen zin be- hooren te worden opgevat: want hoe zal men anders kunnen verflaen, het geen onze Schryver een weinigh te vooren gezecht heefe, dat de Goddelyke Wysheit op een vaji geloof gegrontvejl «r? Wat zin zal het doch hebben Godts Wysheit is gegrontveji' op het geloof? En dat de Goddelyke Wysheit in die meening moet genomen worden, als ik gezecht heb, toont ook de plaets van Jezu Sirach, aen 't hooft van dit beelt geftelt, ten klaerften aen: Het begin der Wysbeit is den Heer vreezen: en zy is met den geloovigen te f amen gefchaepen in 's moeders lichaem. Derhalven zoude ik de wapen- rufting hier liever toepafTen op de befcherming en veiligheit, die de Wysheit ia Godt en omtrent goddelyke zaeken aen den menfeh geeft boven alle eigentlyke wapenen door den menfehen met verftant bedacht en met kunft uitgewrocht. Maer Zaratino is in dit beelt niet al te oplettende geweefl, wat hy door Goddelyke Wys- heit wilde verflaen hebben, neemende die dan eens in dien zin, als wy getoont hebben dat ze hier moet genomen worden, en 'er dan eens wederom van fpree- kende, als of hy 'er de Wysheit van Godt zelf door verftont: het geen ten klaerften zal blyken uit het geen hy daerna in de verklaering van de Zeven Zegelen zal zeggen. [H] Al wat hier van 't borftharnas tot aen de uitlegging van den haen op den
helm toe gezecht wordt, is ontleent uit Piërius Lib. XLIL c. 86: dat echter door Zaratino niet zonder misftelling gefchiedt was: maer wy hebben daerin flechts de noodige verandering gemaekt, om den Leezer niet op te houden met de zelve aen te wyzen en te wederleggen. |
||||
|
GODTLYKE WYSHEIT. 4^
alzoo blyft ook de wapenrufting van deugt en wysheit altyr Vaft
en beftendigh. Omdat nu de borft voor de woonplaets der wysheit gehouden wort, 20 wort ook de borft by de Latynen fomtyts voor de wysheit zelve genomen: en zoo zegt Horatius [I] tot Tïbullus* Gy waert geen lichaem zonder borft, dat is, zonder wysheit,. Wy ftellen eenen haen op 's beelts helm, ter uitbeeldinge van
't verftant en redenlicht, die, naer Platoos gevoelen, hunne plaets in 't hooft [K] hebben. Dat men den haen een beek des veritants het (trekken, meenen we niet ongerymt te zyrtj want Pythagoras en Sokrates [L] nemen dien vogel, in een' verborgen zin, voor de ziel, in welke het waere verltant alleen is. Zoo komt dan de haen hier niet qualyk te pas, als hebbende, om zoo te fpreken, veel verftants; want hy kent de ftarren [MJ, en let, als zynde een dier, aen de zonheiïigh, op hemel en zonneloop, en begrypt door zyn gekraeï de grootheit van den dagh en de verandering der tyden. Om dit verftant en deze wysheit was hy aen Apollo [N] en Merkurius [O] toegewydt, die, wegens hunne wysheit en verltant in veele weten- fchappen en kunften, by de Heidenen zeer beroemt waren. Daer- enboven vraegt Godt,Job XXXVIII. 36, Wie beeft den haen [P] bet verftant gegeven ? op welke plaets fommige uitleggers door den
£"I 3 Lib. I. Epifl. 4. v. 6. Non tu corpus er at fine peUore. Zie ook II. D.
bl. 323. Aenm. V. en bl. 484. Aenrm C. Dat nu de Wysheit wordt gezecht te woonenin de borfl, behoort daertoe, dat.de redelyke ziel, waerin de Wysheit huisvefl> van fommigen wort geplaetfl in de borfl, als van Demokritus, en Epi- kurus (1), en des zelfs navolger Lukretius (2). Anderen fielden de zelve in (1) Plu- het hart, dat in de borfl beflooten is: Cor Sapientia demkilium videtur, zecht Lak- tarch.dö tantius (3): het hart fchynt de •woonplaets der ziele te zyn: en daerom noemden de p!3?1^ Egiptenaeren het hart eene omheininge der ziele, volgens Horus Apollo Lib. I. 1 Ju' c. 7. Zie het geene reets aengetekent is I. D. bl. 4ïi. Aenm. D. Anderen we- c ' derom hebben haeren zetel geftelt in het hooft ofte de herfenen: en zoo zecht (2j Lib. Appulejus (4), dat zich de redenmagtige ziel in den hooftfchedel des menfehen JIJ. v. even als in een kafteel of koninglyk paleis geplaetfl heeft, verticem hominis velut ar- 141. cem £ƒ regiam infedit. Van het zelfde gevoelen zyn ook geweefl Filo de Jode, ioAPe Klemens de Alexandriner, en Galenus, volgens de aenwyzing van Hoefchelius over t^- de aengehaelde plaets van Horus, alle in navolging van de leere van Plato, ver- IO meldt by Plutarchus in zyne verhandeling de Placitis Pbilofophorum (5). , Voeg 'er (^jApo- by het geene reets gezecht is I. D. bl. 40. Aenm. A. en 556. Aenm. B. log. J. £KJ De woonplaets der ziele; gelyk zooaenftonts gezecht is. P- üó*
[ L ] Zie ons hierover in 't breede I. D. bl. 497. Aenm. D. en E. I?) kil?<
fM j Hy heeft het oog op de plaets van Plinius Lib X- c. zi. Norunt fidera, ö1
term s dtfiinguunt hor as interdiu cantu: cutn fole eunt cubitum, quartaque cafirenfi vigilia ad cu- ras labtremque revocant, neefolis ortum incautis patiuntur obrepere: dat is, De haenen kennen de ftarren, en onderfcheiden door hun gekraei de uuren van den dagh by drien: zy gaen met de Zon Jlaepen, en wekken met de vierde nachtwaeke der heklegers de menfehen wederom tot het bezorgen hunner zaeken en tot den arbeit, en laeten niet toe, dat de opgank der zonne hen onverwagt bekruipt. [ N'] Niet om die reden, die onze Schry ver 'er hier van geeft, maer omdat Apollo de zelfde was als de Zon, waeraen clehaen was toegeheiligt. Zie II. D. bl. 166. Aenm. S* [O] Zie I. D. bl. 385. Aenm. E. Aen welke andere Goden meer hy is toege- wydt geweefl, hebben wy gezecht I. D. bl. 496. Aenm. B. [P] Zoo heeft de gemeene Latyniche Overzetting, quis dedit gallo ititelligentiaml
welke Overzetting Zaratino, als zynde van de Roomfche Godtsdienft, gevolgt .heeft. Onze Bybeltolken hebben het vertaelt, wie heeft den zin [of, het harte] het verftant-gegeeven? De Engelfche Godtgeleerden hebben over die plaets aengemerkts dat het woort door zin, hart, of haen vertaelt, nergens anders dan aldaer voor- komt, en dus moeilyker te verftaen is. Onze Overzetting fchynt echter de befte, • " HL Deel. Cccccc
|
||||
|
470 GODTLYKE WYSHEÏT.
den huk de Leeraers der Kerke [Q], die Godts wysheit uitroe-
pen en verkondigen» veritaen. Op het Kafteel of de Burgt te Elis was een uit gout en ivoor fatnengeitelt beelt van Miner- va [; R1 met eenen haen op den helm, niet zoo zeer, omdat deze vogel boven andre ftrytbaer is, gelyk Pauzanias meent, als wel ten aenzien zyns veritants boven dat der andre vogelen 3 voe- gende daerom niet qualyk by Mnerva, die voor de Wysheit gehou- den wert. De Itraelen [ S ] keten wy als hoornen tuflchen 't heimet en
d'ooren uit de hooftflaepen uitfchieten, omdat de hoornen geno- men worden voor tekens van eene geheiligde waerdigheit [ T ]: daerom worden Mozes, zegt Piérius, hoornen toegejchreven: en die ftraelen zyn zinnebeelden van de itraelen en vlammen der Godtheit. De
[QJ Zie Piërius Hiengl. L.XXIE c. 21. en 't geen wy bygebracht hebben^L D.
bl. 496. Aenm. B. en IL D» bl. 65. Aenm. D. [_R] Van dat beelt is gefproken in het twede Zinnebeelt hiervoor, als mede
II. D. bl. 338. 339. en 340. en 166. Aenm, S. daer noch eene andere reden van het toevoegen van den haen aen Minerva gegeeven wordt. [S2 Straelen zyn 'er ook by 't zoo even genoemde beelt van Minerva, na welk '
beek een groot gedeelte van dit ons zinnebeelt is toegeftelt. Zie II. D. bl- 340. £TJ Zoo als is die der Overheden en Vorflen der Volkeren. De hoornen
zyn in de beeldenfpraek een zinteken van waerdigheit, macht, fterkte, gezach (i)Hier. en heerfchappy, zecht Piërius (1), en hy wil, dat de hoornen zoo wel in de H. Lib.VIL Schrift als by de Heidenen voor koninglyke waerdigheit genomen worden, zynde I C.1.&2. 'er volgens zyn gevoelen eene zekere overeenkomil tuflchen een' hoorn, flrael en &Lib. kroon, zoo dat fommigen ook willen, dat het Latynfche woort corona, of kroon, XLI. c. van cornU} fat een' hoorn betekent, zoude afkomftigh zyn. De overeenkomil nu 25' tuflchen eene kroon en flrael beflaet daerin, dat men al van oude tyden af gewoon is geweeil uit de koninglyke kroonen tvvaelf takken even als ftraelen, met wel- ken naem zy ook in 't Latyn genoemc worden, te laeten uitfchieten, zynde het waerfchynlyk, dat zulks geïchiedt is in navolging van den Laurentifchen Koning Latinus, welke na 't fchryven van Virgilius zoo eene kroon gedraegen heeft, omdat hy het fïeraet wilde naboocfen van zynen gewaenden grootvader Apollo, aen wien de outheit eene kroon heeft toegefchreeven van twaelf koflbaere ge- fteentens, die met een' heerlyken glans fchitterende zyn hooft van alle kan- ten met twaelf ftraelen omringden: gelyk wy reets hebben aengetoont I. D. I bl. 404. Aenm. D. De overeenkomil eindelyk tuflchen een' flrael en hoorn I f-)Loc 'e"fr Piërius (2) daeruit af, dat men van den glans en de flraelen, die van I citat. 'c aengezichte van Mozes affchitcerden, hoornen gemaekt heeft, en hem fchil- 1 derende twe hoornen uit zyn voorhooft doet uitfchieten: welke dwaeling der I Schilders ontflaen' is uit de woorden, die men vindt Exod. XXXIV. 29. Doe Moze.van den bergh Sinai afging, zoo wijl Moze niet, dat het vel Zyns aenge- I zichts glmfterde: alwaer de gemeene Latynfche Overzetting heeft, dat zyn aen- | gezicht gehoornt was, zynde het misverflant daeruit ontflaen , dat het He- breeuwfeh woort, het welke hier gevonden wordt, afkomt van een woorc dat hoornen betekent: gelyk onze geleerde Bybeltolken hebben aengemerkt: hoe- wel Patrik meent, dat de Latynfche vertaeling dat woort heeft overgezet hoor- nen, niet uit verbeeldinge, dat Mozes hoornen gehad heeft, maer lichtflraelen na hoornen gelykende: doch dat deze verfchooning van geen' klem is, blykt zeer klaer uit het geene de fchrandere en zeer geleerde Th. Scackhoufe heeft aengete- kent op de Letterlyke en praktikaele Verklaering van M. Henry over Exodus, op het; (3)Loc-gemelde vers. Behalven het gezegde merkt Piërius (3) verder aen, dat citat. by de Heidenen onder de wondertekenen, die waerdigheit en heerfchappy ge- looft wierden te voorfpellen, ook de hoornen waeren: en brengt daertoe by, dat
|
||||
|
GODTLYKE WYSHEIT. 471
De fchilt heeft in zyn midden den Heiligen Geeft, van 't welke
de waerom het volgende is. Zekerijk de Geeft die in den menfch is, en de inblazing des Almagtigen, maekt hen lieden verft andigh, zegt Elihu, Job XXXII. 8. en 1)e Heer e zelve heeft haer [de wysheit] gefchaepen m den H. Geeft [V], ftaet 'er Ecclefiaft. I; 8. Dat ftrekke , tot vesrklaering der beeltenis van den H. Geeft: en wat den fchilt be- treft» die moet font [W] wezen, zegt Piërius (1), om aldus de [l)^ier' werelt uit te beelden, die, vertoont onder de ronde gedaente des xura fehilts, geregeert wort door de Wysheit, naer welke de geenen,dien 42. de werelsbeftiering is aenbevolen, uit al hunne magt behooren te trachten, achtervolgens deze deftige en zinryke woorden der Wys- heit, Kap. VI. vs. ai, Indien gy dan behagen hebt, gy Koningen der volken, introonen enfehepters, zoo eert de wysheit, opdat gy eeuwig- Ijk als Koningen moogt regeeren. En wort wyders de Heilige Geeft in 't midden des ronden fehilts, hoedanigh ook de figuur der werelt is, geftelt, zoo omdat Godts hoogfte Wysheit de geheele werelt door den zelven zynen Geeft volkomentlyk beftiert; als ook omdat hy zyn volmaekt licht en volmaekte Wysheit allen Prinfen kan inftor- ten, ten einde om de werelt naer de wysheit te regeeren; want, ge- lyk gezeit is, Godts Geeft maekt verftandigh. Het boek der Wysheit met de zeven zegelen, beduit dat de oor-
deelen van Godts Wysheit verborgen [X] en befloten zyn, 't geen de Heidenen ook te kennen gaven door de beelden van het monfter Sfinx [Y] voor hunne tempelen te ftellen; hoedanigh een Sfinxbeek wy by onzen tyt nogh gezien hebben voor het Tantheum, nu Roton- da [Z] of de Ronde Tempel geheeten. "Ook geeft het te kennen, dat de Godtlyke leeringen en geboden ongefchonden moeten be- waert,
dat een wit kalf met purpere hoornen gebooren zynde ten tyde doe Klodius
Albinus pas ter werelt was gekomen, gehouden was voor een voorteken, dat hy de Keizerlyke heerfchappy zoude erlangen (i). Hy had 'er ook kunnen by-(i)ju. voegen het geval van Genucius Cipus, by Ovidius (2) en Valerius Maxi-lius Ca- mus (3), zeggende, dat, wanneer hem fchielyk twe hoornen uit het voorhooft pitol. waeren uitgegroeit, en hy daerover met de Ingewantbefchouwers raetpleegde, i»Clod. de zelve hem hadden geantwoort, dat hem door die hoornen de Koninglyke heer- ^ «?'£ fchappy voorfpelc wierdt. En al is het, dat deze dingen fabelen zyn, zoo is het l XV* nochtans genoeg om te bewyzen, dat de hoornen by de Heidenen zyn aengemerkt v.Vóy.' als een Zinnebeelt van heerfchappy en waerdigheit. (3) Lib. [V] Hier is wederom de gemeene Latynfche overzetting gevolgt: de onze, V. c. o".
gelyk ook de Griekfche Text, heeft de laetfte woorden, in den H. Geeft, niet. Ex 3. [W] Volkomen ront, gelyk een fchotel, of zoo als de Zon en Maen zich aen
ons gezicht vertoonen, gelyk de fchilden der Grieken waeren, en niet langwer- pigh ront, zoo als die van veele andere volkeren: maer zoo meelt dit fchilt niet zyn, omdat het dan de werelt niet kon affchetfen, die recht ront, en niet lang- werpigh ront is. Zoo volkomen ront was het fchilt in het beek van Minérva, waeruit wy gezecht hebben te meenen dat het grootfle gedeelte van dit ons) zinne- beelt is overgenomen. Zie voorts II. D. bl. 339. Aenm. B. Als zoo een beelt van Goddelyke Wysheit by de Heidenen, zoude men ook kannen neemen de drievoe- tiee tafel van Apollo, waervan gefproken is op de 456. bl. .-van dit Deel. t [X] Zie I. D. bl. 383. Aenm. B. " . ',',-..■•
[Y] Zie II. D. bl. 373. Aenm. B.enM. 464. Aenm. A. r :
[Z] Of ook St. Mm ia rotonda, dat is, de ronde St. Maria, naementlyk, zoo
om defzelfs ronde gedaente, als omdat hy aen de H. Maegt Maria is toegewydt, echter zoo, dat hy te gelyk toegewydt is aen alle de Heiligen, net even eens als CcCCCC 2 hy
|
||||
|
472 GODTLYKE WYSHEIT.
waert, en niet onnutlyk en ten ontyde aen den woeflen hoop der
ydele menfchen geopenbaert [Aa] en verquift worden. Het boek dan, gefloten met zeven zegelen, is een beelt der wysheit, en beduit Ten eerfteri, dat de oordeelen van Godts Wysheit, gelyk we ftrax
zeiden, verborgen zyn. Het is Godts eere eene zaek te verbergen; tnaer de eer der Koningen eene zaek te doorgronden, Spreuk. XXV. %. Het behoort dan tot de eer van den opperiten Rechter de redenen van zyne oordeelen te verbergen, gelyk de Kardinael Kajetanus over deze woorden van Salomon zegt; en zoo zyn de redenen der oordee- len, die Godt dikwyls velt en uitvoert, voor ons zeer bedekt. Tuf- fchen Godten de Koningen is hierin een groot onderfcheit, of be-- hoort 'er altoos te zyn. Voor de laetften is 't een fchande, geene re- den van hunne oordeelen te geven. Zy moeten aentoonen, wat hen bewogen hebbe een bevel te geven, volgens 't welke den eenen het lant, den andren het leven enz., wort ontzeit en benomen. Maer het (trekt in 't tegendeel Gode tot eer en glori, dat hy de beweeg- redenen zyner oordeelen verberge, aengezien 'er niemant hooger dan hy, noch hem gelyk is, en wiens heerfchappy alleen hangt aen zynen wil en oprecht oordeel. Ten tweeden beduit het boek, met zeven zegelen gefloten, 't ge-
heime voornemen van Godts Wysheit, ten aenzien der toeko- mende dingen die Godt doen wil, en welk voornemen hy ver- borgen houdt tot den tyt toe» dat hy de gezeide dingen doe komen. Het getal der zeven zegelen, zegt Pererius over 't V. hooftftuk der Openbaeringe, beduit de algemeene duifterheit en zwaerigheit omtrent de toekomende dingen, die verborgen zyn in de Godtlyke voorwet'enfthap. Ter gemelde plaetfe zegt hy nogh: T>e zegels zyn [of beduiden] niets anders dan den wil van Godt, die de geheimen zyner voor we- tenheit Jluit en opent, zoo lang hy wil, en gelyk hy wil, en voor wien hy wil. Ten derden beduit het zoo vafl: toegezegelde boek de duifterheit,
in welke de wysheit ingewikkelt, en waerom ze by gevolg bezwaer- lyk te verkrygen is. En hierom vergelykt Salomon haer by een' ver- borgen fchat, zeggende in het II.hooftftuk zyner Spreuken, vs. 4.en 5-. Zoo gy ze [de wysheit, of veritandigheit] zoekt als zilver, en naer- fpeurt als verborge fchat ten: dan zult gy de vrees des HE E REN verjlaen, en zult de kennis Godts 'vinden. De wysheit is by Godt .-, . • ver~
hy eertyts door Markus Agrippa, den Schoonzoon van den Keizer Auguftus, die
hem gelucht heeft, wel voornaementlyk aen den Wraekgodt Mars, maer teffens ook aen alk de Gaden, gelyk de naem Pantheon zelfs uitwyft, geheiligt was. Om- trent het jaer 608. na Kriftus geboorte is hy op 't verzoek van den Paus Bonifacius de IV., gedaen aen den Keizer Focas, aen de Heidenfche Goden afgenomen, en aen Maria en alle de Heiligen gegeeven. V. Chronica Reginonis ad an. 538. Her- manni ContraSli Chronkon ad an. 608. Platina de Vitis Pontific. in Bonifacio IF. Ö1 Pan- vinii Epitomc Pmtif. Rom. Lib. I. p. 27. [Aa] Het fchynt, als of hy daerheen wilde , dat de Bybel niet van elk een
geleezen, en Godts woort niet aen allen zonder onderfcheit verkondigt moet wor- den. Maer, zoo dat zyne meening is, hoe zal hy 't dan Hellen met veele plaetfen in den Bybel? Onderzoekt de Schriften: want gy meint in dezelve het eeuwige keven te heb- ben: en die zyn 't, die van my getuigen, zyn de woorden van onzen Zalighmaeker zelf, Joh. V: 39. en Predik het woort: hou aen tydelyk en ontydelyk, is de les van den Apoflel Paulus II. Tim. 4: 2. |
||||
|
G O D T L Y K E W'Y S H EI T." , 473
verzegelt en verborgen; niet opdat de menfchen 'er van zouden
berooft zyn, maer opdat ze haer van Godt bidden zouderi, en met alle vlyt en moeite zoeken te verkrygen } ten einde zy zich op hun zelven niet verhovaerdigen, maer de wysheit voor eene gaef der Hoogfte Wysheit zouden erkennen. Augultinus [Bb], van de duiiterheit der Schriftuure fprekende, zegt, Ik twyfel niet, of dit ganfihe werk is van Godt gefchiedt, om door den arbeit de hovaerdy te betoomen. In zyn boek der Drieêenheit laet hy zich dus hooren [Cc]: Maer opdat Godts woort ons oefenen én doen wer- ken zou, heeft het gewilt, dat de zaeken niet zoo vaerdigh en gereet te verftaen zouden zyn, maer dat ze in haer e verborgentheden zouden on- derzocht, en met groot e vlyt en naerftigheit daeruit opgedolven worden. In zyn LUI. Vraeg ftelt hy dit neder [D'dj: Onze Godt heeft, tot za- ligheit der zielen, de Godtlyke Boeken door zynen Heiligen Geeft dier- wyze gemaetigt, dat hy haer niet alleen door klaere zaeken heeft willen voeden, maer ook doorduif ere oefenen. Het geen ons in zyne Spreu- ken [Ee] voorkomt, is wel waerdigh hier ook eene plaets te hebben. Goet zyn,zegt hy daer,dedieptens der verborgentheden in deH.Schrift, die daer om worden bedekt, opdat ze niet gering geacht zouden worden; daer om gezocht, opdat ze ons oefenen-, en daer om geopent, opdat ze ons voeden zouden. Franciskus Petarcha [FfJ verzamelt hiervan ook veele redenen, onder welke hy Augultinus Uitlegging des CXXVI. Pialms mede bybrengt; daer hy zechc [GgJ: want hier- om is dit mijfchicn te duif er der ge ftelt, opdat het veele goede begrip- pen zoude baeren, en opdat 'er de menfchen te ryker affcheiden zouden» dte toegefoten gevonden hebben, 't geen op veele manieren geopent kon worden, dan of zy 't maer op eene wyze geopent vonden. Zoo is dan de duifterheit van Godts woort nut, omdat zy des te meer gevoelens der waerheit voortbrengt, en de Zelve in 't licht der kennijje ftelt, terwyl d'een het dus, en d'ander 't zoo verftaet, zeit de zelve Outvader [Htï]. Ten lellen ttelt Petrarcha [Ii] deze woorden van Gregorius over Eze- chiel voor: 1)e duifterheit der Godtlyke 'Profecyen brengt groot nut aen, door-
[Bb] Tom. III. de Doftr. Chrifti: Quod totum pmfum divihitus ejfenon dubito ad
edomandam labore fuperbiam. [Cc] Ut autem nos exerceat Sermo Divinus, non res in promtu fitas, fed in abditq
fcrutandas, &? ex abdito emendas major e fludio fecit inquiri. [Ddl Deus nojier fic ad falutem animarum divinos libros Spiritu Sanclo moderatus eji,
ut non f ohm manifejiis paf eer e, fed etiam obfeuris exercere nos vellet. [Ee] Tom III. Bonce funt in Scripturis fanclis myfieriorum profunditates, quee ob hoc
teguntur, ne vikfeant , ob hoc queeruntur, ut exerceant, ob hoc autem aperiuntur, ut pa- iefcant. [Ff] InveR. contra Medic. Lib. III. p. 220.
[GgJ Beo enim forte obfeurius pofiium eji, ut multos intelleclusgeneret, & ditiores di-
fcedant hommes, qui claufum invenerunt, quod multis modis aperiretur, quant fi tino modo- apertum invenirent. ■ '■■■',' "'»">'- ' [Hh] De Civit. Dei Lib. XI. aengehaelc door den zelfden Petrarcha p. 1219.
Divini Sermonis obfeuritas etiam ad hoc eji utilis, quod plures fententias veritatis parit, Üt in heem notitiesproducit, dum alius eumfic, alius fic intelligit. [« [Ii] Pag. 1220. Magnee utilitatis eji obfeuritas eloquiorum Dei, quia exercet fenfum,
ut fatigatione dilatetur, &, exercitatus capiat, quod capere non pojfet otiofus. Habet quoque adhuc majus aliquid, quia Scriptwee facree intelligentia,fi cunclis efifet aperta, vilefcerets fed in quibufdam locis obfeurioribus tante majori dulcedine inventa reficit, quanto majori labore caftigat animum queefita. III Deel Dddddd
|
|||
|
GODTLYKE WYSHEIT.
|
|||||||
|
474
|
|||||||
|
doordien ze de zinnen oefent, of dat ze zich door den arbeit verder mogen
uitzetten, en geoefent zynde bevatten, 't geen ze Jlil en ledigh zynde niet zouden kunnen bevatten. Zy heeft ook nogh iet grooters in, dat namentlyk het verftant der Heilige Schrift, indien 't voor elk klaer en gemaklyk te begrypen wacre, weinigb zou geacht worden: maer de zin3 op fbmmige plaetfen, die wat duifterachtigh zyn, gevonden zynde, ver- duikt het gemoet met zoo veel te meer zoetheit, als hy 't zelve met meer arbeit quelde, zoo lang hy gezocht wiert. Dit zyn de redenen en oor- zaeken, om welke de Godtlyke Wysheit veele haerer zaeken onder een donkere wolk van woorden als verfchoolen en bedekt houdt. Ik zeg eene wolk, in naervolging van Auguftinus, daer hy de duifter- heit der Schriftuure eene wolk noemt, zeggende [Kk], Hy bedauwt haer [de zielen] uit de wolken, dat is, uit de Jchriften der Trofeeten en Apoftelen. En die [fchriften] worden met recht wolken genaemt, omdat de woorden die gehoort worden, door de gefplete en gebroke lucht heengaen: en nadat 'er ook de duifterheit van verbloemde ff reekwy zen is bygevoegt, alsof'er een zekere donkerheit is overheen getrokken, wor- den ze even als wolken. Wyders is de duifterheit der Schriftuure op eenige plaetfen zoo groot, dat Auguftinus [LI], die veele kunften, en ook al 't geene de Filozoofen over de tien Categorien handelen, zonder meefter geJeert had, zelf bekent, het begin van Jezaias Profe- cye niet te hebben kunnen verftaen. En dus is het dan geen wonder, dat Toftatus in zyne Voorreden over Genefis zeit: 7)e H. Schrift valt zoo zwaer te begrypen, dat ze in verfcheide plaetfen [Mm], tot nogh toe, voor 't verftant niet %eopent is. D'Egiptenaers vertoonden de duifterheit der wysheit hunner ydele leere door Sfinxen voor hunne tempels te ftellen\ welke vreemde gedrochten wy zelf, met duiftere hieroglyphifche tekenen bezet, op den gront [ba/ë"] voor den Ron- den Tempel, befchouden, en die door laft van Sixtus den Vyfden by de Fontein van Terminus zyn overgebragt. Van deze Sfinxen fpreekt Plutarchus in zyne Izis en Oziris. Zy ftellen, zeit hy, voor hunne tempels gemeenlyk Sfinxen, waermede zy te kennen geven, dat de leer van hunnen godtsdienft in een verhoole en ingewikkelde wysheit befta. Dit deden dan de Heidenen. Maer wy hebben de duifterheit en zwaerigheit der Godtlyke Wysheit door het boek met de zeven zegelen, genomen uit Joannes Openbaringe, afgebeeltj als zeggen willende, dat 'er in de Godtlyke Wysheit dingen gevonden worden, die zoodanigh duifter en verborgen, als koftlyk en van vafte waerheit en gezagh zyn: doch welke zeven zegels lichtlyk voor hen zullen open wezen, die de venfters huns gemoets voor de zeven dootzon- den,
[Kk] De Genefi contra Manichseos Lib. II. c. 4. DenuUbuseas [animas] irrU
gat, id eji de Scripturis Prophetarum & Jpoflolorum. Refte autem appellantur nubes, quia verba ifia, qucefonant, Jcijjb & percujjb aëre tranfeunt. Addita etiam obfcuritate allegoria- rum, quafi aliqua caügine obduSta, velut nubes fiunt. [LI] Wederom byPetarcha, p. 1219.
[Mm] Voornaementlyk in de Profecyen, die voor der zelver vervullinge zel-
den verftaen worden. Het is gemakkelyk te zien, dat Zaratino zoo breet is over de duifterheit der H. Schrift, omdat hy die leere volgt, die het leezen der zelve aen den gemeenen man verbiedt. Maer tegen 't verbodt van Chriftus zelven f zoo als wy boven hebben aengemerkt: en het is genoeg, dat de Schrift verftaen" baer en klaer is in die ftukken, die te weeten noodigh zyn tot de Zaligheit. |
|||||||
|
GODTLYKE WYSHEIT. 4?5
den, door de zeven deugden, die daertegens ftrydigh zyn, zullen
iluiten, en de wysheit en kennis, als gaven van den H. Geelt, door waere godtvruchtigheit zullen zoeken te verkrygen. Wy (tellen een lam op 't boek, omdat het Lam dat gejlagt is,
waerdigh is te ontfangen de kracht, en rykdom, en wysheit, enz. O- penbaer. V. 11. Men kan 'er nogh een andre reden toe bybrengen, zynde deze; dat de geenen die de wysheit bezitten of hoopen te verkrygen, hunn' menfchlykheit bedenken, en deswege noch ho- vaerdigh noch onrechtvaerdigh zyn moeten; Want wysheit zal niet komen in eene ziel die met quade ranken omgaet, noch zal niet weonen in een lichaem aen zonden verplicht, in 't boek der Wysheit, Kap. I. vs. 4. Zoo moeten ze dan nedrigh en zuiver wezen: en aldus is het lam hier een zinnebeelt van zachtmoedigheit of godtsvreeze, die de liefhebbers der waere wysheit betoonen, en daer elkeen van dient voorzien te zyn, volgens 't geene wy boven deze beeltbefchryving fielden, Het begin der wysheit is den Heer vrezen, Ecelef. I. 13. Dus geeft, zeggen we, het lam, 't welk een vreesachtigh» onnozel, zuiver en zachtmoedigh dier is, te verftaen, dat de menfchen d' op- rechte wysheit niet kunnen bekomen, dan door godtsvrees en zacht- moedigheit ; door 't middel van welke men aen de hemelfche fchat- ten deelachtigh gemaekt wort, gelyk Syrach, Kap. I. vs. id, a-7» met deze woorden te kennen geeft, Hebt gy lufl tot wysheit, zoo be- waert de geboden, en de Heer zal u de zelve verkenen. Want de vrees des Heeren is wysheit en tucht: en zyn welbehagen is geloof en zachtmoedigheit: en zy zal zyne fchatkameren vervullen [Nn]. Die dan in de waere wysheit toeneemt, vermeerdert ook den rykdom dien hem Godt, door zyne oneindige goetheit, in d' eeuwige heer* lykheit bewaert. [Nn] Deeze laetfte woorden, en zy zal zyne Scbatkameren vervullen, zyn weder-
om genomen uit de gemeene Latynfche Overzetting, wordende niet-gevonden in die van onze Taelsmannen, gelyk ook niet inden Griekfchen text. WYSHEIT. EMENSCHLYKE]
E En naekt Jongeling met vier handen en vier öoren. Hy
ftrekt eene der rechte handen uit, en heeft 'er een fluit in, izynde een mufcyktuig dat ApöIIo was toegewydt. Voorts hangt 3er een pylkoker op Zyne £yde< Dusdanigh een beelt hebben de Lacedemoniers [A] uitgedacht,
en wilden 7er door aentoonen, dat de befpiegeling niet genoeg is om J - ■•v * l
[A] Verbeeldende daerdoor niet eigentlyk de Wysheit als eene Godinne, of
ook al» eene gaeve van 't menfchelyk verftant, maer hunnen afgodt Apollo: welke alzoo voor een zinnebeelt der wysheit gehouden wierdt, zoo mèenen veeïfe Ge- leerden j dat zy door zoodanigh een beelt van Apöllo een zinteken der wysheit hebben willen affchetfen. Onze Schryver fchyht het met de uitlegging der han- den en ooren gehaelt te hebben uit Piërius Valeriahus Hierog. L. XxkflL c. 25. Men vindt het ook by Chartarius, de Imagïn. Deor. p. 46. en by Giraldus HHz/ï. Deor. Synt. VIL col. 219. en by Meurfius Mifc. Lacon. Lik. L ÏW t. en vöör Dddddd 2 deze
|
||||
|
476 MENSCHLYKE WYSHEIT.
wys te wezen, roaer dat daertoe een lange ondervinding en oefening
van daden nodigh is, die door de banden [B] worden aengeduit; als me/Ie een luifteren naer eens anders lefTen en raedflagen, 't geen door de ooren [C] wert te kennen gegeven. Aldus verfterkt en aengemoedigt door 'c geluit van zynen lof, uitgebeelt door het fpeel- tuig en den pylkokèr [DJ , verkrygt en behoudt men den naem van een wys man. deze alle by Erafmus Chil. I. Cent. III. Ad. $. die het genomen heeft uit Zeno-
dotus , dien anderen Zenobius noemen, Cent. I. Ad. 54: welken Shryver hy ook aenhaelt, en by wien men ook andere uitleggingen, als die hier gegeeven wordt, zien kan. Maer by geen' van alle deze Schryvers vindt men eenigh gewach van de fluit, noch van den pylkokèr: zoo dat ik wel zoude giflen, dat onze Italiaen den pylkokèr en de fluit had gehaelt niet uit de befchryving van Piërius, maer uit de prent, daervan by hem voorkomende, indien niet in de zelve een pylkokèr en cither of luit, de gewoone gereetfchappen van Apollo, welke daerom ook niet quaelyk aen dat beelt kunnen worden toegevoegt, en niet eene fluit, gevonden wierden. Waer ook onze Schryver de fluit van daen gehaelt moge hebben, dit ftel ik vaft, dat het een misflagh is, als kunnende de fluit niet gezecht worden een nmzyktuig te zyn, dat aen Apollo was toegewydt. [B] Zie onzen bladtvvyzer in dit woort. [C]i Zie wederom den bladtwyzer in Oor en Ooren. Hier van daen ook het
fpreekwoort der Grieken, Luj/ier na dengecnen, die vier ooren heeft, dat is, na den verilandigen en wyzen: meenende fommigen, dat dit fpreekwoort uit dat beek van Apollo zynen oorfpronk heeft. Zie Erafmus en Zenobius, zoo even ge- meld t. r -'■:.' -..:;• • [D] De fluit en cither kunnen de betekeniffe hebben, die hier wordt byge-
bracht: maer hoe kan de pylkokèr iets diergelyks beduiden? Zoo gaet het, als ïemant uitleggen wil, het geen hy niet verftaet. Zoo de pyjkoker by.dat beelt te Lacedemon geweeftis, is hy 'er om geene andere reden bygedaeii geweeft, als omdat het een beelt van Apollo was, aen wien men doorgaens een' pylkokèr, als den Godt der boogfchutters, en een' cither, als den Godt der Muzylikunft, al van outs af is gewoon geweeft in zyne beelden toe te voegen. VERSCHEID E KUNSTEN
«EN WETENSCHAPPEN. AERDRYKSBESCHRYVING,
G E O G R A P H I A.
fftjgR&En oude Vrou, de kleur van wiens kleet is gelyk die
ISlli der aerde. Voor haer legt een naergebootfte Aerd- %nSk kloot, of globe der Aerdè, en ze heeft in de rechte hant eenen paflèr, met welken zy den gezeiden bol fchynt te meten. In de flinke houdt ze een geometrifcb ( aerdmeet- kunftigh) quadrant. Dé Geografiis eene kunft,die de deelen des Aerdryks aenmerkt,
en der zelver gelegenheit onderfcheidt en befchryft, als lantfchap- pen, iteden, havens, zeen, eilanden, bergen, rivieren, meeren, en zoo voort. |
||||
|
IAERDRYRSBESCHRYVING. 4??
Zy wort óüt vertoont, vermits ze, om 200 te fpreken, doof Godt zelven, in de Schepping der Werelt, geoefent wiert: want zyn eerfte werk was den woeften Baiert [Chaos] te deelen of te verdeelen, en de vier Hoofttfoffen, 't Vier, de Lucht, het Water, en de Aer- de, te fcheiden [A]j die wy in dit ons opftel affchetfen door eenen Aerdkloot, gelyk we ook het beelt kleden met de verwe der aerde, omdat het vvoort Geographia, of Aerdryksbefchryving, afkomt van 't Griekfche Gea, dat is, de Aerde, en graphien, dat is, Jchryven. En dit fchryven beelden wy door- den palier uit, als wiens gebruik en werking in 't meten [B] beftaet, en aen welken alle gelykmatighe* den [proporties ] als gebonden zyn. Zoodat Geografi zoo veel te zeggen is, als eene Befchryving des Aerdryks, vcrfta, de verzame- ling van aerde, water, en lucht [C], welke tot een wooning ge- fchikt is voor de aerdfche fchepfelen. Zy heeft in de flinke hant een geometrifch quadrant* omdat men door dit kunftgereedfchap tot de waere kennis komt in het nemen der lengten, breetten, hoogten, en diepten, en door zyn gebruik dat geene verklaert en oploft , 't welk in de Geografi begrepen is. [A] Dit doen van Godt is geheel wat anders, als de gelegenheit van de dee-
len des Aerdkloots aenwyzen en befchryven: zoo dat het zelve hier te onrecht wordt aengemerkt als eenigzins met de Aerdryksbefchryving overeenkomende: behalven dat ook de Aerdryksbefchryving zich niet bemoeit met de vier hooft- ftoffen ( dat veel eer eigen is aen de Cefmographia of Wereltbefchryving) maer al- leenlyk met twe, de aerde en 't water, gelyk wy terflont breeder zullen zien. Eenige beginfelen van de Aertryksbefchryving ziet men in de boeken van Mozes, wanneer hy de reizen van de Kinderen Ifraëïs, &c. befchryft: en die beginfelen zyn naderhant meer en meer voortgezet en vermeerdert door de Heidenen, zoo - dat men 'er al meer naeuwkeurigheit van befpeurt in de fchriften van Homerus:
na wiens tyt zich daeromtrent meer en meer hebben bevlytigt de Griekfche Wys- geeren, Anaximander, Hekateüs, Eudoxus, en veele anderen; totdat die wee- tenfehap een' voornaemen aenwas heeft verkreegen door Strabo, Ptolemeüs, en andere mannen meer, ons vry naeuwkeurig aengêweezen door G. J. Voflius de Philologia cap. XI. & de Scientüs Mathematici* cap. XLIII. ö* XLIV. [B] Zonder meeten kan de Aerdryksbefchryving niet gefchieden, dewyl het
nootzaekelyk is, dat de afftant van de eene plaets tot de andere werde afgemee- ten, waertoe de palier vereifcht wordt. [C] Wat de Lucht hier doet, weet ik niet. Cofmographia, Wereltbefchry ving;
! Geographia, Aerdryksbefchryving; Chorographia, Lantfchapsbefchryving; en Topo-
graphia, Plaetsbefchryving, verichillen van malkander. De Kofmografi befchryft de werelt, dat is, den Hemel en de Aerde te famen: de Geografi den Aerdkloot alleen, dat is, des zelfs landen, zeen, en rievieren: zoo dat zy van de Kofmografi verfchilt als een gedeelte van 't geheel. De Gborografi befchryft een byzonder lant- fchap, gelyk Itaiiè'n, Griekenlant, Paleftina, zoo dat zy een gedeelte van de Geografi is: en de Topografi is eene befchryving van de eene of andere plaets, gelyk als is die van het Theffalifche Tempe, van den berg Ida, van de Stadt Romen en diergelyke: zoo dat deze wederom een gedeelte is van Chorografi. Zie Voflius de Scientiis Mathematici! cap. XLIL &f de Philologia c. XI. daer hy ook teffens van de nootzaekelykheit en nuttigheit der Aerdryksbefchryving handelt. Zie ook Ph. Cluverü Introd. in Geogr. Vet. £ƒ Nov. Lib. I. c i. en 't geen de Geleerden daarover hebben aengetekent. |
|||||
|
III Deel Eeeece ART-
|
|||||
|
478
ARTSENYKUNDE, GENEESKUNDE.
EEnè welbedaegde Vrou , met eenen lauwerkrans op
't hooft. Zy heeft in of op de rechte hant eenen haen, en in de flinke eenen ftok vol quaflen, om welken zich eene flahg kringkelt. De Geneeskunft is eene wetenfchap of kunft, die door de onder-
vinding en rede is uitgevonden of verkregen, hebbende tot haer oogmerk de gezontheit te bewaeren, en de ziekte te verdryven [A]. Zy wort bedaegt gefchildert, omdat de Ouden het voor fchande
rekenden, dat iemant, die boven de veertigh jaeren was, eenen Lyf- arts of Geneesheer dacht van noode te hebben: vooronderftellende, dat men dan out genoeg was, om, zyn eige natuur kennende, door het eene te laeten, en 't andere te doen, zich zelven te genezen of frifch te houden [B]. En zoo bewaert een out [C] Geneesrnee- fier door zyne kunft en.ondervinding de tegenwoordige gezontheit, en heritelt de verlore. --. Haer
. fJAJ De Geneeskunde wordt verfcheidendyk bepaelt. Onze Italiaenfche Schry-
ver was hier ter plaetfè daerin zeer duifier, waerom \vy 'er in de plaets hebben geftelt, het geen wy verftaenbaerder oordeelden. Van die verfcheidene bepae- lingen, en ook of men de Geneeskunde eene weetenfchap of kunft moet noemen, .kan men zien den Conciliator van Petrus de Abano Diff. 3. dien de Italiaan fchynt gebruikt te hebben, en van 't laetfte ook Almeloveen in zyne Invmta Nov-anti- <qua g. 1. [B] Out wordt ook de Geneeskunde verbeeldt, omdat ze in haere beginfelen
waerlyk zeer out is: want zoo dra de zonde zïektens en ongemakken in de werelt heeft gebracht, hebben de menfchen ook aenflonts moeten bedacht zyn op het uitvinden van middelen, waermede zy zich van de zelve mogten geneezen en her- fteilen, Deze beginfelen, in 't eerft zeer zwak en gering, zyn allengskens, gelyk de meefte kunden en weetenfchappen, en uitvindingen niet aen de fnedigheit van «en man of een volk, of doorgaans ook aen eene eeuw, te danken zyn, maer van tyt tot tyt haeren aenwas en verbetering hebben ontfangen^ zoodanigh aenge- groeit, dat ze den naem van eene kunft of weetenfchap al vroeg verdient hebben, en de kennis daervan reets ten tyde van Homerus al vry uitgefrrekt geweeft is: (i)Orat. gslyk men zien kan uit het geene Angelus Policianus (1) uit dien Dichter heeft in Ex- aengemerkt. En men kan zeggen, dat de outheit van de Geneeskunde zoo groot pofic. is, dat de Outheit zelve den tyt, waerop zy reets eéhe kunft of weetenfchap ge- Home- worden -was, niet heeft weeten te bepaelen: waerom de Heidenen des zelfs uit- ri,p.4§8. vinding aen hunne Goden hebben toegefchreeven, de Egiptenaeren aen Merkurius (2) V. oi Jp'üy en de Grieken aen Apolh of Efculapius (s). Zie van des zelfs Oorfprong Alme- «n Voortgang Almelovenii Invmta Nov-antiqua, en Hijloire de la Medicine par Dan. de lov. O- Ckrc, en Polydorus Virgilius de Invent. return Lib. I. c. 20. & 21. a°ma~ ^C] Hierom fchynen de Heidenen den even genoemden Efculapius afgebeeldt Inv'ent''te ne^en even a's een out man mec een' g™0^ en langen baert: omdat naement- 'mMedi- ^ de oefening en lange ondervinding veel voordeel aen de ouden geeft boven de |
||||||||
|
una
|
jongen, van die gelegenheit ontbloot. Uit dat beelt van Efculapius zyn hier
|
|||||||
|
overgenomen de quaftige ftok met de flang daerom geflingert, en de laurierkrans:
van welke dingen, gelyk ook van den haen, en meer andere zaeken hiertoe behoorende, wy gehandelt hebben over de beelden der Gezontheit ï. D. bl. 496"—499. Zie ook Hierogl. Colleiï. ex Vett. £? Neot. Lib. III. tit. Fides Vigilans, pag. 88.' en vooral Cafanova Hierogl. Mdïc. Embl. XI. p. 127. &?./?<??•» daer veel fraeis ts vinden is. |
||||||||
|
' ARTSENYKUNtoE, GENEESKUNDE. 479
Haer wort een lauwerkrans om 't hooft gevlochten * omdat de lau-
rier tegens veele ziektens baet [D] en helpt. Dit was de reden waerom de Romeinen, op den eerüen dagh der Loumaent \_Janü&- rhis~\ den nieuwen Magiitraten eenige lauwerbladen gewent waren te geven [E]; tot een teken dat zy de zelve toewenfchten, dat zy 'tgé- heele jaer door hunne gezontheit mogten behouden} doordien men . geloofde, dat de lauwer tot het bewaeren der gezontheit byzonder dienffigh en vorderlyk was. De Hang en haen komen, gelyk elders, by Feftus Pompejüs [F],
voor, als zeer wakkere dieren: en zeer wakker betaemt het ook hun te zyn, die de Geneeskunft oefenen. De flang was ook by d' Ouden een zinnebeelt der gezontheit, omdat, gelyk dit dier gezegt wort de oude huit [G] af te leggen, en zich dus als te verniewen, ook de menfchen, die uit eene ziekte weder herftelt en tot gezontheit geko- men zyn, geheelyk vernieut fchynen. De qualtige {tok verbeek de moeilykheit der geneeskunde: en de
Hang was, behalven 't geen wy 'er pas van zeiden, ook een kenteken van Eskulapius, eenen van de verdichte goden dezer wetenfchap. [D] Zie behalven de reets aengeweezene plaets ook I. D. bl. 240. Aenm. H.
en Piërius Valerianus Hier. Lib. XXII. c. 13. en Lib. L. c. 21. En dit zecht<fe Schryver in den Italiaenichen druk, de reden geweeft te zyn, dat de outheit ver- fiert heeft, dat die boom zoo bemint was van Apolio, dien zy den uitvinder der Geneeskunde meenden te zyn. [E] Zie van deze gewoonte wederom I. D. bl. 240. Aenm. H. en Piërius ter
plaetfe laetfr. gemeldt. Of 'er evenwel bewys genoeg voor die gewoonte is by de oude Schryvers, durve ik niet valt. flellen. Piërius en Celius Rbodiginus brengen 't by zonder aenhaeling van Schryvers. [F] Zie de plaets I. D. bl. 498. Aenm. G., daer echter van den haen niet ge-
Iproken wordt. [G] Zie I. D. bl. 499. Aenm. D. en E.
ANDERS,
' Artfèny- of Geneeskunde kan ook redelyk klaer uitge-
beelt worden door eene Vrou, die langs eene ladder fchynt op te klimmen , en in 't groen gekleet is, gelyken- de eene Sybille. Men geve haer dan eenige geneeskruiden in de hant, en fteJJe ter zyde des beelts eene zon; als- ook eenen ojévaer, die een takje van wilde marjolein in den bek heeft. ■ De Geneeskunft is geboren uit de ondervinding in eens anders [Al
krankheit, en opgevoedt door de kennis der natuurlyke dingen, die door de Geneesmeefters naerltigh zyn gadegeflagen en waerge- nomen, tot dienit en hulp van der menfchen gezontheit. Zy
[ A] Waerom ook niet in eigene? Immers zyn de menfchen genegen die hulp-
middelen, welke zy in hunne ziektens bevonden hebben van kracht te zyn, mede te deelen aen anderen, die zy meenen dat met de zelfde quaelen bezet zyn.' Eeeeee 2
|
||||
|
48o ARTSENYKUNDE, GENEESKUNDE.
Zy klimt in fctiets eene ladder op; omdat ze door de befpiege-
Jing [B], die een edele-en zeer verheve zaek is, tot het werk der genezmge opklimt, langs 't middel van byzondere dingen Dat ze in 't groen [C] gekleet wort, gefchiedt ter uitbeeldinge
van de hoop, die ze met zich aen de kranken brengt; en ook om Jiaere kracht, door welke zy als doet hergroenen het leven dat byna bezweken was. Door de wilde marjolein herftelt en geneert de ojevaer de ver-
zwaktheit en 't mangel zyner maege [D]> en dacrom namen d' Egip- tenaers [L] dit gewas, in den bek eenes ojevaers gegeven, voor een zinteken der geneeskunde. Als een beelt hiervan ftrekte hun ook de vogel Ibis [F], die, gelyk elders gezeit is, zich zelven met zynen bek den buik zuivert [clijieert.'] De Ibis kan dan hier mê te pas gebragt worden, gelyk ook het hart [G], want dat verdooft het venyn, behaelt door het doden des kameleons, met het eeten van lauwerbladen; 't welk ook de duif doet tot geneezing haerer krankheit. De zon vertoont, dat de natuurlyke kraeht van 't hart door de
zonnehette wort begunitigt en geholpen > dierwyze, dat de gezont- heit in alle de lichaemsdeelen wort bewaert en onderhouden [Hl. Dat groote en heerlyke hemellicht komt hier ook te üade, omdat het ..'•:..':.:. ' een
[B] Dat heeft de Geneeskunde gemeen met de meefte andere kunden en wee-
tenfchappen: zoo dat dit opklimmen op de ladder juift niet zeer als een byzon- der zinnebeelt van de Geneeskunde kan genomen worden. £C] Zie onzen bladtwyzer.
[D] Volgens Piërius Hierogl. Lib. XVII, cap. 8. Zoo ook Plinius Lib. VIII. c
27 Ciconm ongano, edera apri, in morbis fibi medcntur, dat is, de Oievaer geneefi zich in ziekens met wildt marjolein, en de wilde zwynen met klimop, [E] Hy handelt hier wederom na zynen gewoonen trant, ftellende op rekening
van de Egiptenaers al het geen hy by Piërius vindc: dien hy daerenboven ook quaelyk verltaen heeft, als welke den oievaer fielt niet als een Zinnebeelt der ge- neeskunde, maer van geneezinge door iemant aen zich aelven toegebracht- Indien tenant, zecht hy ter aengehaelcie plaets, een% Oievaer fcbildert met een takje van wilde marjolein m den bek, die zal door dat zinnebeelt te kennen geeven geneezinge aen zich zelven toegebragt: want door het eeten van dat kruit geneezm de Oievacrs de verzwakking der maez En zoodamgh een beelt van zelfsgeneezing zyn de Ibis en het hart, hier volpende en veele andere dieren, die zich zelven van wonden en ziektens weeten te We- zen, opgetek van Plinius m de plaets zoo even aengeweezen. E.F1 Zjf l}' P- bl- 3*8. Aenm. E. en Piërius Valerianus Hier. Lib. XVIL c. 20.
(i>Hier. [ G] Deltaliaen heeft hier deerlyk misgezien in 't leezen van Piërius (1) rnae- XXII *Pn,dre VM '"' en"en- raYe'/™» een ^rt, ten zy 'er in 't Italiaenfch eene
AAU. drukfout mogt zyn. Pienus1 heeft dit, en 't geene hier van de duif gezecht wordt, «" 3 genomen mt Phmus Lib. VUL c. 27. dien hy ook aenhaelt. De Olifant ce- neeft zich ook van het venyn van een' opgevreeten Kameleon door 'tl'eeten van wilde olyfbladeren, en het hart van de fchooten der pylen, 't fleeken der fpinne- koppen, en het eeten van vergift, door verfeheidene middelen, volgens den zelf- den Plinius. [H] Daerom hebben de Ouden gezecht, dat Apollo, die de zelfde is als de
Zon, de uitvinder en de Godt der Geneeskunde is. Hinc efh, quod eidem attribui-
tur medendi potejias: qma ttmperatus folis calor morborum omnium fuga efi, zecht Ma-
(2) Sat. krobius (2): dat is, Hiervandaen komt het3 dat aen dien zelf den Apollo de magtom te
Lib. I. geneezen wordt toegefchreeven, omdat eene gemaetigde warmte van de Zon alle de ziek-
c- *7- tens verdryft.
|
||||
|
ARTSENYKUNDE, GENEESKUNDE. 48ï
een zeer groote geneeskracht en heilzaemé eigènfchappen ftort in de
kruiden £IJ en gewafTen, door 't middel van welke de geneeskunde geoefent wort. [I] Om die reden hebben ze Apollo ook den Gödc der kruiden geniaekt: dien
Ovidius aldus fpreekende invoert (i):" " (i)Met. Inventum medicina meum eft, opiferque per orbem Lib. I.
Dicor, & herbarum fubjecta potentia nobis. V.jzi.
dat Vondel aldus heeft overgezet:
Ik ben het kloek vernuft, dat d' artfenyen vont,
En al ds ixerelt legt my toe 'den prys van 't heelen t
De kracht van 't heilzaem kruit geboorzaemt myn beveelem
|
||||||
|
BEELTHOUWERY [M
En fchoone jonge Dochter, die maer fleeht en flor-
digh ge-hult^ doch om 't hooft met een' groenen lau- *Bvm>*&$ wertak bevJochten is. Zy is bekieet met een Zeer fchoonverwigh gewaet, en ïtrekt de rechte hant uit op het hooft of den fchouder van een fteenen beelt. In de flinke heeft ze verfcheide gereedschappen, tot deze kunft noodigh } en dus ftaet ze op een koftlyk vloertapyt. Men
[A] Eene heerlyke kunfi, en al van outs af* in zeef groote waerde gehouden,
en nu ook heden noch niet buiten achting, ftrydende om den prys van eere met de Sehilderkunft, met wiens voortreffelykheit zy veele dingen gemeen heeft. Veelen evenwel geeven den voorrang aen de Sehilderkunft, anderen in tegendeel aen de beelthouwery, en onder deze ook Michaè'1 Angelo Buonarotta ervaeren in beide, oordeelende, dat het beelthouwen moeilyker was dan het fchilderen, waer-, om hy ook meer fchilderyen heeft gemaekt dan bedden, volgens het fchryven van ].. G. Voffiüs De quatuor Ariih. PopuL cap. V. §. 22. & 23. Voor 't overige moet men van deze kunft vaft ftellen, het geen wy te vooren over de Aerdryks- III. Deel. F ff fff b* |
||||||
|
482 B E E L T H O U W E R Y.
JVferi vertoont ze aenvalligh van wezen, doch ongefiert, omdat*
rerwyl met fantajiën en bezinningen bezigh wort gebleven, om de dingen der kunite met die der natuure overeen te brengen, en dit aen dat te doen gelyk zyn, niet zeer kan gelet worden op het ver- fieren en oppronken des lichaems. De lauwertak, die, zelf in 't ftrengfte van den winter, zyne bla-
deren, en deze ook hunne groenheit [B] behouden, betekent, dat de beelthouwery, door haere kunftwerken, zelf in wederwil, en tegens de quaetaerdigheit des tyïs, jeugdigh, fchoon, en levendigh blyft. Het heel fraeikleurigh gewaet vertoon! de overëenkomft, welke
zulk eene verf heeft met de beelthouwery zelve, die tot vermaek geoefeirt—eirtkrarThr^ en gehahfhïëft wort;' ; * ~* t- '\^\- ^ K ' 'sBeelts
befchryvinge zeiden plaets te hebben in meed alle kunften en weetenfchappen,
naementlyk t dat zy uit kleine beginfelen gefprooten allengskens is gekomen tot meerder volmaektheit. Dat zy al voor den Zontvlpet bekent is geweeft, fchynt men niet te moeten twyfelen, als men aenmerkt, hoe verre andere kunden, die moeilyker geweeft .ifk om te vinden en te ^effenen, al lang voor het beelthöu- weri, dat eerft gémakkelyk in hout heeft krihnen gefchieden, zyn gevordert ge- weeft: zoo dat men af in den zeTden graed na Kaïn wift van harpen en orgelen (i)Gen. te behandelen (i ), Én wie moet niet gelóöven, dat, doe de menfchen zich in IV. 21. ftaet bevonden 'om zoo een groot en tefFens kunftigh gevaerte te bouwen, als de arke Noachs geweeft is, zy ook ten minften ruwe beelden in höuü hebben kun- nen maeken? Ja, dewyl het zeker is, dat de afgodery al vroeg voor den Zont- (2)Jo- vloet (2) in de werelt geweeft is, magh men dan niet vaft .ftéllen, dat de zelve ibphus ook wel haeft beelden te voorfchyn heeft gebracht? en zoojhèt waér is, het geen Antiq. fbmrnige Hebreeuvvfche Schryvers, en uit hen wederom andere, hebben nagelae- ju" ' ten, dat Terah de Vader van Abraham een beelthouwer geWeéft is, en ook zelve de beelden gediènt heeft, zou .men dan niet met Seldenus wel mogen ftél- (3) Pro- len.("3 )., dat dq.beeldendienft.,-die*lJöör den-Zontvloet van de aerde was weg- ieS°"V gedaen, ten tyde van Terah wederom had beginnen te herleeven ? Altoos zoo deDiis Xerah, en, gelyk die Schryvers zeggen, in't eerft ook Abraham zelve, beelt- ^0*41 h°uwers geweeft zyn, geeft zulks genoeg te kennen, dat de beelden doe reets & ieqq.' zeer in gebruik waêren, en niet in Terahs tyt eerft zyn uitgevonden. Eindelyk, om niet te fpreeken de Teraphim van Laban (4), van het goude Kalf van fe$Sr?" Aaron (5), en de kopere Slang van Mozes (6), (en het is lichter geweeft il " beelden van hout te maeken dan van koper of gout: het geen naeuvvlyks kan be- (k)Ex. gréepen worden zonder voorafgaende beelthouwery gefchiedt te zyn) als Godt XXXII. zecht (7), Gy zufr ugeen ge/needen heelt noch eenige gelykenijje maeken, en zulks ook 1. meermaelen op het fcherpfte verbiedt, ziet men daerin dan niet een allerklaer- 06)Num. blyklykft bewys, dat 'er al lang gefneedene beelden waeren geweeft, als waervan
h^Ex*' ^e ^P^ reet^ zu^e' diepe wortelen gefchooten hadde ? Wat nu verder de be- XX.4! ginfelen, voortgang, aert en eigenfchappen van deze kurtft by de Heidenen be- treft, en de meefters die daerin hebben uitgemunt, daeromtrent moeten wy den Leezer, ons beftek niet toelaetende breeder te zyn, wyzen tot drie zeer geleerde en naeuwkeurige Schryvers, PompmiusGaurkus de Sculptura, Ludovicus Demonfwfius de Sculpjtura, Ccelatura, &c. dntiqumtm, £? Ccefar Bulengerus de Piiïura, Plajïice, Sta- Maria, alle te vinden in het IX. Stuk van den Thefaurus Antia. Gr<sc. van Gronovius. Men kan ook zien Fr. Junius in zynen Catalogus Architeclarum, Mechankorum, &c en Pol. Virgiiius de Inventor. Rer. Lib. IL c. 23. Van de beelden in 't byzonder van Dedalus is gehandelt II D. bladtz. 86. Aenrn. X. rergeleeken met het gee- iié Junius' daervan heeft aengetekent Jn zynen zoo even genoemden Catalogus pag.63. " [B] Zie I. D. Bi. 57. en 321. Aenm, B. en naderhant het bedt Dichtkunfl
Aenrm D, en E. |
|||||
|
\
|
|||||
|
BEELTHOUWERY, 483
#s Bèelts ope hant, betaftende 't hooft van een ander beek, wyft
uit, dat, niettegenftaende de beekhouwery voornaementlyk een voor- werp der oogen is, zy evenwel ook het zelve kan wezen voor 't ge- voel [C], aengezien de vafte ftof, omtrent welke* kunitigh famen- geftelt door de natuur, deze kunft wort te werk gelegt, teffens een voorwerp des gezigts en des gevoels kan wezen: gelyk wy dus ook weten, dat Michaël Angelo Buonarotta, een licht en luilter de- zer kunfte, en door zyn geftadigh arbeiden, in zynen ouderdom, byna geheel blint geworden, door de beelden aen te raken en te bevoelen, zyn oordeel over de deugt en waerde der zelve geven kon, het zy ze van oude, of het zy ze van jonger of zyne tyden waren. Het tapyt onder 's beelts voeten, geeft te verftaen, dat, als ge-
zeit, de beekhouwery geheelyk door de pracht der magtigen wort opgehouden en onderfteunt, als zonder welke zy weinigh geacht wezen , en tot niet vervallen zou. [C] Naementlylc om 'er van te oordeelen, maer niet om 'er na te werken, dat
evenwel hier vereifcht wierdt: want beekhouwery beftaet in 't maeken van beel- den ; zoo dat dit voelen of betaften hier niet zeer in den zin, daer 't onze Schry- ver in neemt, te pas komt: behalven dat ook, al was het dat een blinde een beelc kon uithouwen op het geyoel, echter zulks geen bequaem zinnebeelt van deze kunft zoude zyn, omdat zoo iemant dit zoude doen by gebrek en tot vervulling van 't gezicht: gelyk my heugt, dat ik een meisje heb gezien en gekent, dat drie jaeren out zynde was blint geworden, en federt had leeren kantwerken, deipel- den verfteekende en de klonen door malkanderen werpende enkel op het gevoel: en evenwel geloof ik niet, dat het betaften van eene kant op een werkkuffen een goet zinnebeelt zoude zyn van kantwerken, indien men daervan een zinnebeelt van nooden had. Derhalven zoude ik het leggen van de hant op het beelt liever nee- men als eene aenwyzing, dat het beelt dat geene is, waeromtrent zich de hajic des beelthouwers bezich houdt. BEWEEGKUNDE, MECHANICA.
|
||||||||||
|
E
|
Ene Vrou, op 't befte haers levens, én in een be-
knopt kleet. Zy heeft eenen lirkel, niet om, maer |
|||||||||
|
IcantJing bovenop haer hooft ftaen. Haere rechte hant
ilaet ze aen eene draeifpaek, in een windas (lekende : en in de flinke heeft ze eene fchroef of vyzel , en eene wig. Daer itaet eene kraen, zeker werktuig, aen haere zyde. De Mechanica of Beweegkunde is eene kunft, die niet de handen
werkt, door 7t middel der Theori of Befpiegelinge van de Mathema- tifcbe of wiskundige wetenfchappen,als Rekenkunft,Meetkunit,enz.; en betekent eene zaek, die met bovenmenfchlyk vermogen, zwaere gewigten, door kunft, uit hunne plaets beweegt, hiertoe flechts kleine kracht gebruikende: zynde zy de zelve, die men omtrent groote gevaertens bezicht, met behulp van verfcheide inftrumen- ten'of werktuigen, met welke zy de krachten der natuur overwint; doordien ze, als gezeit is, met kleine moeite, groote zwaerte be- Ffffff 2 weegt
|
||||||||||
|
484 BEWEEGKUNDE,
■weegt en van de aerde opligr s wonderlyke dingen dus uitvoeren-
de [A]. 'Zy wort in 't bette des leeftyts vertoont, omdat men dan tot ryp-
lieit van verftant en overleg is gekomen, en ondervinding van zae- ken [B] verkregen heeft, en derhalve bequaem is geworden om door het verftant te doen dingen, daer de enkele lichaemskrachten te zwak toe zyn. Haer gewaet is beknopt, omdat tot beweegkundige verrichtingen
wel noodigh is, dat men los en vry zy van alle belemmeringen en hindernifïen [C], opdat men zyne zaeken te beter, met verftant en nyverheit, magh kunnen volvoeren. De firkel wort haer op 't hooft geftelt, om te verbeelden, dat de
Beweegkundige werkingen meerendeels uit de circulaire, of in't ront gaende beweeging [Dl, worden afgeleit. De Inftrumenten, of werkgereedfehappen, in de befcbryving der
beeltenifle genoemt, worden haer bygevoegt, omdat ze in de Be- weegkunde van een zonderling gebruik zyn. [A^ Van dit alles, en van de natuur, en eigenfchappen der Beweegkundej
als mede van haere uitwerkingen en der zelver oorzaeken , handelt Ariftoteles in
zyn boek, genaerat Mechanica Quceftknes, of Beweegkundige Vracgen. Van des zelfs
byzondere deelen, of foorten, zie een kort bericht by Angelus Politianus in zyne
verhandeling Panepiftemon pag. 467. Maer vooral dat voorbeelt van eene wytuit-
fiJA c breide Geleertheit J. G. Voffius in zyn boek Fan de Wiskundige Weetenfchappen (1),
XLV. alwaer hy alles, dat tot deze kunft behoort, met opnoeming van de befte oude en
adc-L- nieuwe Schryvers, die over de zelve hebben gehandelt, zoodanigh zal vinden aen-
P'a64- geweezen, dat hy niet noodigh zal hebben de Schriften van anderen raet te plee-
cqc3* gen, om tot een volkomen begrip te geraeken yan al wat hem zoude kunnen
brengen tot de kennis van deze zoo nuttige kunft.
f_B] Die is noch meer in den Ouderdom, waerom onze Schryver ook veeltyts.
de beelden der dingen, daer ondervinding in te pas komt, out vertoont heeft: het geen hy dit beek te meer had kunnen doen, omdat de Beweegkunde eene zeer oude kunft is, zoo dat de zoo even genoemde Voffius haer verre wegh de outjie der konjlen noemt, als Zonder 'Welke zelfs onze eer/ie Voorouders het heven niet hebben kunnen befchermen: waertoe hy by brengt het zeggen van Guido Ubaldus, dat, hoe zeer Adam zich in kleine en met ftroo bedekte hutjes tegen de ongemakken des luchts befchermde, en in 't kleaden van zyn lichaem niet anders beoogde, als dat hy de fneeuw en wind, de hitte der zon en de koude, van zich mochte afweeren, het zelve echter alles, hoedanigh het ook zyn magh, beweegkundigh geweeft is. Hierin dan zyn ten minften eenige beginfelen der beweegkunde geweeft, die ze- Jcerlyk tot hooger trap zyn gereezen, na maete dat men in plaets van hutten groo- ter huizen, en fteden, en torens heeft beginnen te bouwen: zoo dat ze tegelyk met de bouwkunde is opgegroeit. Gelyk nu deze kunft allengskens van 't eene volk tot het ander is voortgegaen, en meer volmaektheit heeft gekreegen, zoo is des zelfs kennis zoo wel als die van meeft alle kunften en weetenfchappen, inzon- derheit al vroeg groot geweeft by deChineezen, zoo dat zy de voornaemfte werk- tuigen , tot het beweegen en opbeuren van groöte en zwaere lichaemen, nu by de Chriftenen gebruikelyk, ten minften twe of drie duizend jaeren vroeger gekent hebben, volgens 't fchryven van den vermaerden Ifaa'c Voffius, den zoon van den pas gemelden J. G. Voffius, in zyne Obfervationes Variacap. 44. p. 77. [CJ Daer de kleederen een zinnebeelt van zyn, gelyk meer gezecht is. [Dj Zie het L en II. hooftftuk van 't bovengemelde werk van Ariftoteles; |
|||||
|
BOU^
|
|||||
|
4$i
BOUKUNDE, ARCHITECTUUR. En bedaegde Vrou in een Weêrfchynen kleet, en wiens
mouwen, tot de elboogen toe, opgefïroopt zyn. Iri haer eene hant heeft ze een pasloot, winkelhaek, en palier; en in d' andere een papier, op 't welke men een plan van een groot geböu, met eenige eyferletteren 'er rontom, ge - tekent ziet. Vitruvius befchryfc, in 't begin zyns Werks [A], de Boukunde
als eene kennis, door verfcheide kundigheden en geleerde weten- fchappen verfiert, aen wiens oordeel alle de werken, die door d' an- dere kunden hunne voltooiing krygen, worden getoetft En Plato zegt [B], dat de drcbiteffen of Boumeetters geitelt zyn overeen» die de kuntfen met hunne handen oefenen; zoodat, onder de kun- iten,
[ A] De Architect:. Lib. I. c. i. Architcïïura efl fcientiapluribus difciplinis ö1 variis
efuditïonibus ornaia, cujus judicio probaniur omnia, qua a cateris artibus pcrfitiuntur, opera. Vervolgens eifcht hy in een goet Bouwmeefter, dat hy onderweezen zy niet alleeri in de Schryf- en Teken-kunft, maer ook in de Lantmeetery, Zichtkunde, .Reken- kunft, oude GefchiedenifTen, Wysgeerte, Zangkunfl, Geneeskunde, Rechtsge- leertheit, Starrekunde en Hemelloop: en hy geeft reden, waerom een bequaem Bouwmeefter in alle die kunflen en weetenfchappen, in de eene meer en in de an- dere minder, moet onderweezen zyn: welke reden de Leezer, die 'er nieuwsgie- righ na mogt zyn, by Vitruvius zelven moet nazien. Het woort Architectuur heeft men in de aloude tyden in eene zeer ruime betekenifTe genomen , en daerdoor vef- ilaen alle kunflen, die werktuigen voor het menfchelyk leeven volgens de Wiskun- de vervaerdigden: gelyk G. J. Vofïius aenmerkt in zyn Boek Van de Wiskundi- ge Weetenfchappen, Cap. 47. §. 1. Maer hier wordt het in eene enge beteke- nifTe begreepen voor de kunft van 't bouwen van huizen, kerken, fcheepen, brug- gen, en diergelyke werken, welke door de handen van metfelaers en timmer* lieden voornaememlyk vervaerdigt worden. Deze kunft heeft de noot den men- fchen al ras geleert, hebbende befchutfels moeten zoeken, waeronder zy zich te- gen de ongemakken der lucht, en het verfcheuren van wilde beeften, en nader-. hant ook het gewelt van booze menfchen, mogten verbergen: zoo dat wy haere beginfelen, gelyk wy die der Beweegkunde in 't voorige beelt hebben gedaen, reets in den tyt van Adam vinden, eii daerom ook gezecht hebben, dat die twe kunflen te gelyk zyn opgegroeit. En die noot heeft de menfchen zulke groote en fchie- lyke voortgangen in deze kunft doen maeken, dat wy uit de H. Schrift (1) zien, (i)Gcm dat de eérfte menfch, die 'er van eene Vrouw gebooren is, Kaïn, reets eene Stat IV. 17. gebouwt, en volgens Jozefus (2) ook met muuren verfchanfl heeft. Dien zelf- f2) Ant. den voortgank ziet men ook uit de twe pylaeren, gebouwt door de kinderen van Jud.L. Seth , den eenen van tichelen en. den anderen van hartfleen gemaekt, ter bewae-1" C;3.« ; ring van dekenniffe, die zy van den hemelloop en flarrekunde hadden verkree- gen, zoo men ftaet kan maeken op het verhael van Jozefus (3), en dié zy op r^Loc. dezelve, het zy met letters,- het zy- met hiëroglififche tekenen, of op eene andere citat. wyze, hadden uitgedrukt. Het zelfde bewyzen ook die twe wonderftukken, de Arke van Noach en de Toren van Babel, die niet hebben kunnen gebouwt wor-, den, zoo niet doe al de Bouwkunde tot een' zeer hoogen tap was gereezen ge- Weefl. By de Chineezen is ook deze kunft, zoo wel als de naeftvoorgaende, al in zeer oude tyden boven de volkeren van andere Landeé verre gevordcrt geweefl, volgens de aenmerking wederom van If. Vofïius Öbferv. Var. caf. XIV. p. 78. [B] In zyne Verhandeling Aengaende de Regeering of Koninglyke Heerfcbappyfhl. 171 Z
Maer Plato is daer quaelyk verftaen,en zecht niet, dat de Bouwmeefters geflelt zyfi over hen,welke de kunjtm, maer welke de kunft, naementlyk de bmmkunft, met hunne JU- Deel. Gggggg hm'
|
||||
|
486 B O U K U N D E.
^ *
ften, het een byzonder en eigen werk der Boukunde is, te onderwy^
zen, aen te toonen, te onderfcheiden, te befchryven, te bepaelenf en te oordeelen; en der andere kunften werk, de werkwyzen van haer te leeren. Daerom heeft de Boukunft alleen deel aen de letten der Meet-en Rekenkunde [C], van welke, gelyk ook Daniël in zy- ne Commentariè'n zegt, alle kunften haere voortreflykheit ontfangen.' En zoo geven wy haer den vvinkelhaek en paflTer, als handelingen
der Meetkunft, in de eene hant; en Hellen cyferletters, als tot de Rekenkunft behoorende, rontom't beftek, dat ze in de and're hant heeft. Het pas-of dryfloot* beduit, dat, om een goet Boumeefter te
zyn, niet vergeten moet worden te letten op het centrum of mid- delpunt, waernaer zich de veftiging aller dingen, die zwaerte heb- ben, en duur zullen houden, voegt en fchikt: gelyk dit klaer te zien is in de kunft van den Ridder Dominikus Fontana en Karolus ïvladernus, twee verftanden van groote waerdye en achtbaerheit, om niet te fpreken van veele andere, die meer lof verdienen, ( zegt Ripa . hier) dan ze van my ontfangen kunnen. Men laet de beeltenis bedaegt zyn, om zoo te vertóonen de erva-
renis [D], welke die leeftyt medebrengt, en de verheventheit van de zwaerwigtige werken der Boukunft De weêrfchyne gewaetskleur verbeelt de eendragtige verfcheiden-
heit der dingen die in deze kunft het gezigt vermaekt; gelyk zuiver- klinkende ftemmen of geluiden in de Muzyk de ooren doen. De bloote armen zien op de dadelyke werking [E], die de Bou-
kunft den naem van kunft waerdigh maekt en doet behouden. handen oefenen:zoo datPlato deBouwmeefters hetbeftier en gebiet geefc niet over
allen, die eenige kunft oefenen met de handen, maer in 't byzonder over die, door welkers handen zy hunne eigene kunft ter uitvoer brengen. Naementlyk de Bouw- meefter fchryft het werk voor, dat hy wil gedaen hebben; timmerlieden, metfekters en andere werklieden brengen het door hunne handen ter uitvoer, en deze zyn het, daer de Bouwmeefter overgeftelt is, en over welke hy het gebiet voert. On- ze Schryver fchynt Plato zelf niet geleezen, maer 't geen hy zecht, overgenomen te hebben uit Salmuth over Pancirollus Rer. Memorab. P.I. tit. 33. p. 71. welke dien misflagh ook heeft; of miffchien uit de Uitleggingen van Daniël Barbarus (want dien meent hy met den naem van Daniël alleen) over Vitruvius: geevende Sal- muth aenleiding om te gelooven, dat Daniël Barbarus het miffchien ook zoo ge- vat heeft: maer dewyl ik dat werk niet heb, kan ik het niet nazien, en gevolglyk 'er ook niets met zeker heit van zeggen. . Y' [C] Dat tot de Bouwkunde vereifcht wordt eene kenniffe van de Meet- en Re- (i)Lib. kenkünft, is zeker, en wordt ten klaerften aengetoont door Vitruvius (1): maer
I. c. 1. wat onze Schryver zeggen wil met de woorden, dat de Bouwkunde alleen deel
heeft aen de leffen van die twe andere kunften, beken ik niet te weeten.
[ D ] Zie 't voorige beek. 1
[E] En wel zonder belemmering, daer de kleederen een zinteken van zyn.
Hoe dat voorts eene hant op zich zelve by de Egiptenaeren een beek was van
een' liefhebber van bouwen, is gezecht, I. D. bl. 417. Aenm. At Men kan by
dit beek ook bequaemlyk voegen eene zwaluwe, bezigh met haer neft te maeken:
(z)Lib. omdat fomniige Schryvers, daer onder Vitruvius (2), gemeent hebben, dat de
II. c. 1. menfchen in de eerfte tyden het maeken van hutten van tienen en leem zouden ge-
leert hebben van de zwaluwen, ziende, dat deze vogelen haere neften van ftroo
en leem te famen ftelden. Zie dok Piërius Hier. Lib."XXII. c. 24. |
|||||
|
CYFER-
|
|||||
|
4§7
CYFERKUNST, REKENKUNST,
A R I T H M E T I C A [AJ
E En zonderling fchoone Vrou, op 5t befte haers levens ó
en met vericheidenerlei en zeer fchoone verwen bekleet. Op 't zelve gewaet ftaen veele muZyknooten geborduurt, en omtrent den benedenzoom leeft men de woorden PA R E T IM PA R, dat is, Even en oneven. In de flinke hant houdt ze, met een fraeien zwier, eene tafel vol getalen, daer ze met den voorften vinger der rechte hant op wyft. De Mem dezer kunlte, Arithmeticay komt van 't Griekfche wöort
Arithmos, 't welk Getal beduit. i Zy wort zeer fchoon verheelt, omdat eenige Filozoofen (B) de
fchoonheit en volmaektheit der getalen zoo groot .hielden te zyn; dat
[ A ] Die de oorfpronkelykheden der kunften hebben nagefpeurt, merken door-
gaens aen uit Strabo (i), dat men de uitvinding van deze kunft fchiridigh is aen Cr_)Lib.' de Feniciërs: omdat deze menfchen groote kooplieden zynde hunnen handel niet XVII. wel konden dry ven zonder de Rekenkunft, die zy daer toe dan zouden hebben uit- P- 109S, gevonden. Maer men moet dit niet zoo verftaen, als of die kunft te vooren ten 'jr^H. eenemael zoude onbekent zyn geweefl:, al g,oo weinigh als of de menfchen voor m^* den tvt van Pithagoras, of Palamedes, of de Egiptifche Godtheden Minerva, of Naukrates, niet zouden hebben kunnen tellen (2), dewyl de uitvinding der ge- O) V.' tallen aen de zelve wofdttoegefchreeven(3). Want daer wy hebben aengetoont, dat Nato- de Beweegkunde en Bouwkunde, om nu van geene andere künften te fpreeken, H^"1 ?e die zonder Rekenkunft niet kunnen beftaen, byna zoo out zyn als de werelt zelve, vil'p.' wie kan dan begrypen, dat die kunften eerft zonder het kennen van getallen en de 483! Rekenkunft hebben kunnen geoeffent worden? en dewyl reets Kaïn volgens Jo- (3)Pol, zefus (4) de maeten en gewichten heeft uitgevonden gehad, heeft zulks zonder Virgil. rekenen en tellen kunnen gefchieden? In de eerfte werelt leefde een menfch te de In" lang (behalven dat men moet vaft ftellen, dat de vermogens van den geeft doe veel nentf j grooter in de menfchen zyn geweefl: als naderhant) dan dat hy lang dom zoude ce[g '^ zyn in 't uitdenken van dingen, tot het gebruik, 't gemak, en de nootwendigheit 19.&AI. des leevens nootzaekelyk:zoo dat men niet moet twyfelen, of het tellen en rekenen Sardus is den menfchen veel eerder bekent geweefl, als 'er een Pithagoras, of Egip- de Rer. tenaeis of Feniciërs in de werelt waeren: en men moet het zoo begrypen,, dat de Invent. Feniciërs de Rekenkunft, te vooren noch gering en gebreklyk, zeer hebben ver- 7"J& betert en tot meer volmaektheit gebracht, zoo dat zy doe eerft recht den naem van v^ £' eene kunft verdiende; en dat de Egiptenaeren en Pithagoras aengaende de natuur, \t c' »,' kracht en eigenfehap der getallen veele dingen hebben uitgevonden, die te voe- ren ten eenenmael onbekent waeren j en daerdoor den naem van de Uitvin- ders der getallen hebben verkreegen. Wat nu de Karakters of merktekenen be- treft, waermede wy onze cyferletters fchryven, die hebben wy ontfangen van de Arabiërs, behalven alleen, dat Wy de o gebruiken, daer zy een'flip fielden. Zie G. J. Voflius de Scient. Mathem. cap. VIII. é? in add. pag. 431. [B] Pithagoras en die zyne leere gevolgt hebben: gelyk blykt uit hetgeen
ons is nagelaeten door Jamblichus in 't leeven van Pithagoras cap. XII. mm. 59. Waeruit genoegzaem woordelyk genomen is, het geen onze Schryver vervolgens van dien Filozoof zecht. Maer het geene Pithagoras van de getallen gezecht heeft, moet begreepen worden in een' verborgen zin, of op eene verbloemde |
||||
|
488 CYFERKUNST, REKENKUNST.
dat. uit de zelve alle dingen waren fame.ngef lelt. Zoo zeide] Pytha-
goras, dat de natuur der getalen door alle dingen loopt, en dat de kennis der zelve getalen die waere wysheit is, welke zich werkzaern houdt omtrent de eerite, godtlyke, onbederflyke, en altyt in den zelven ftaet blyvende fchoonheden, door wier mededeeling alle din- gen fchoon zyn. En dus heeft Godt, van wien niets voortkomt dan dat goet is, alles gemaekt naer getal, maet, en gewigt [C]. Zy wort als op 't befte haers levens vertoont, omdat, gelyk onder
de ouddes, in deze de yolmaektheit is, alzoo ook de Jrithmetica volmaekt {D] is in haerehoedanigheit. De verfcheide en fchoone gewaetsverwen wyzen aen , dat deze
Kunft den gront legt en den wegh baent tot de Wis-, Muzyk-, Meet-, en alle andere diergelyke kundigheden en kunflen [E]. Dat 'er zangnooten op 't kleet ftaen, is, omdat uit alle zangkunfti-
ge maetftemmen arithmetifche proportien [ telkundige evenbedeelin- gen] voortkomen. De woorden Tar fê> impar<, zynde te zeggen, even en oneven , too-
nen aen, wat het is, 't geen al het onderfcheit der toevallen aen deze kunft, en* alle de demonflraiien of betoogingen geeft. Zy houdt eene tafel, zoodanigh als boven gezeit is, in de flinke
ha.nt, en wyft met den voorflen vinger der rechte op de cyfers, om de kracht der zelve aen te duiden: belangende welke Proklus, over Platoos Timaeus, zegt, dat de Pythagoriflen vierderlei eigenfchap- pen der getalen aenwezen. De eerite noemden ze Klinkende of Schel- le , wordende gevonden in de Muzyk; en in de Gedichten der Poë- ten. De tweede, Natuurlyke, te vernemen in de famenflellingen dei- dingen. De derde» Redelyke, ontdekt wordende in de ziel en hae- re deelen. De vierde, Godtlyke, te vinden in Godt en de Engelen. Doch het zy van deze ftoffe genoeg. wyze van fpreeken: die niemant verftaen kan, ten zy hy weete, wat kracht en
eigenfchap de Pithagoriften aen de getallen hebben toegefchreeven: waervan men, behalvèn 't geen 'er Plato én Ariftoteles van hebben, ook zien kan Macrobius in Somn. Scip. L. I. cap. 5. £ƒ 6. ö1 L. LL. c. 1. & 2. Marcianus Capella Lib. VIL en Ifidorus Orig. Lib. III. en van den geheimen zin zelf, Porpbyrius de Vita Pytba- gorce mm. 48. Ö" 49. als mede Tennülius over Jamblichus in Nicomachi Arithmeti- cam p. 176. [C] Uit het Boek der Wysheit XI. 21. Gy hebt alle dingen georiineert by maet,
en getal en gezvicbt. [ D ] Dat kan ook van andere kunften gezecht worden, en heeft daerom hier
geene byzondere kracht. [E] Zie Vofïïus de Scient. Mathem. cap. V. VIL IX. & XVII. by wien men
moet nazien, al wat verder in en omtrent deze kunft aenmerkelyk en weetens- wtferdigh is, van het V. tot X. hooftftuk toe. |
|||||
|
DICHT-
|
|||||
|
DICHTKUNST, POËZY [AJ.
'Ier vertoont zich eene overfchoone Maegt, in he-
melsblaeu, dat met veele ftarren bezaeit is, ge- kleet, en met laurieren gekroont. Zy toont hae- re bloote borften, die vol melk zyn, en heeft een Zeer denkend en bioozend wezen. Rontom haer zweeven drie
|
|||||||||||
|
[ A ] Eer wy ïtiet onze aehmerkingen treeden tot de byzondere eigenfchappen
der Dichtkunft, moeten wy vooraf in het algemeen iets zeggen van haere out- heit, en de hooge achting, die men haer al van oude tyden af om haere nuttigheit heeft toegedraegen. Wat de outheit belangt, die is zonder eenigen twyfel zeer groot, en ten minften zoo out als eenige fchriften. Altoos Cicero (r) en Izido' tus (2) getuigen, dat 'er by de Grieken eer Dichters zyn geweefl:, dan Schry- vers in onrym.' Én wat de Hebreen aengaet, •-----— 't Godtlyk woort liet zich in vaerzen zetten
|
|||||||||||
|
WTufe;
Qujeft.
L. Lei,
C2)L,I.
Orig. c.
37-
|
|||||||||||
|
Door Koning David en door Koning Sabmon,
Door Mozes, Mirrhiam, Marie, en Simeon: |
|||||||||||
|
Gelyk A. Pels zecht in zyne vertaelde Dichtkunft van Horatius (3). By Filo (4) (sJPag.
wordt ze byna met de fchepping der werelt gelyk geflelt in deze fabel: „ Wan- 41- „ neer Godt alles gefchapen hadde, vraegde hy aen een' der menfchen, of 'er (^rat; ,, ook noch iets fcheen te ontbreeken, dat noch gefchapen moefl worden. V1II« Daerop zoude, na zyn zeggen, de menfch géantwoort hebben, dat alles wel vol- komen en volmaekt was, maer dat 'er echter noch een ding ontbrak, naementlyk - een Lofredenaer der goddelyke werken: en daerom was kort daerop het geflacht der Dichteren te voorfchyn gekomen. Vanwaer de gerymde vaerzen (want die zyn by de Grieken en befchaefde Latynen óuttyts niet in 't gebruik geweefl, fnaer veel eer zorgvuldigh vermydt) hunnen oorfprong hebben, valt niet ligt te zeggen. De zeer beroemde Huè't (5) bewyft niet alleen, dat ze al ten tyde van (jOHuc David onder de Hebreen gebruikt zyn: maer tekent ook aen, dat de Arabié'rs en tiana p. Afrikaenen groote Liefhebbers van de rymkunft zyn geweeft: die hy meent dat **3- & ze niet zoo zeer van andere volkeren zouden geleert hebben, als wel dat ze de nei- le<M« ging van hunnen geeft daerin zouden hebben gevolgt, gelyk de natuur der men- III. Deel Hhhhhh fchen
|
|||||||||||
|
490 DICHTKUNST, POËZY.
drie gevlerkte kindërs," waervan 't eerjfte eene Lier, 't andere
|
|||||||||||
|
O)De eene Fluit, en het derde eene Trompet handelt. Diergelyke
|
|||||||||||
|
F
|
! ül' fpeeltuigen leggen ook voor haere voeten
|
||||||||||
|
p.327. De '
COL.
xlil- P> fchen vermaek fchept in allerleie welluidende overeenftemming van geklank.
8S8F.d. yoorts js ny van gedachten, dat de Arabiè'rs, -naderhant in Afrika overgekomen '• ( )Dial zynde, en de Afrikaenen met den zelfden rymluft airede bezet vindende, het Mort! geenzins te verwonderen zy, dat zy deze kunft vandaer in Europa hebben overge- XII. bragc: wanneer ze aldaer van tyt tot tyt gemeener wordende, door des zelfs by- (4)Pro zondere geweften wierdt verfpreidt en door de eene Natie en Tael aen de andere Arch. c. medegedeelt. Wat de achting der Dichteren aengaet, de zelve is ook al van outs ^■.jj.j. af zeer groot geweeft Alexander de Groote fchatte Homerus zoo hoog, dat hy Nat L ' zyne boeken afltyt met zich droeg, en als hy fliep, de zelve onder zyn hooftkuflen yjj, c' hadt leggen: ja hy kon hem byna geheel van buiten. Deze en meer andere blyken 29.' van Alexanders hoogachting voor dezen Dichter vindt men by Piutarchus (r), (6) Vo- Strabo (2), Lucianus (3), Cicero (4), Plinius (5) en anderen (6). Gelyke eer- pifc. in biet hebben voor dat treffelyk verftant betoont veele andere Vorften, Koningen °frn en geneele volkeren, ter zyner gedachtenifle penningen flaende, ja beelden op- Chrvf ' recatende» en tempels bouwende: gelyk te zien is by J. Alb. Fabricius in zyne Bibl. tota Gr. L. II. c. 2. §. 7. en G. Kuper in zyne Vergoding van Homerus. Maer opdat men orat. II. "iet meene, dat wy met den Prins der Griekfche Dichteren alleen pronken, zullen (7)Plut. wy hier noch eenige weinige voorbeelden byvoegen. Wanneer-de zoo even ge- vit, dec. noemde Alexander de StadtTheben verwoefte, en alle inwoonders doodde of voor Orat. flaeven verkocht, hadde hy echter die achting voor den naem van den Dichter Pin- (djit- darus 9 dat hy des zelfs huis alleen onbefchadigt liet ftaen, en zyne nakomelingen H^Lib' eer bewees: volgens 't verhael van Elianus V. H. Lib. XIII. c. 7. en Plinius Hijt* XIH.C.4'. N&? Lib. VIL c. 29. De Redenaer Likurgus maekte te Athenen eene wet (7),-'dat (9) ld. 'er kopere beelden ter eere van de Dichters Efchilus, Sofokles, en Èuripides zou-
L. IX. den worden opgerecht, en dat hunne Tragediën zouden afgefchreeven en in de c.j &L Stadts Secretarie bewaert worden; en dat ze een Secretaris van de Stadt zoude op- (10) ld.' ^eezen ^n plaets van de tooneelfpeelders, dien 't ongeoorlooft zoude zyn de zelve te
L. IV.' fpeelen. De. zelfde Èuripides was zeer geacht by Archelaüs (8), Koning van Ma- c. i-r. & cedoniën, Anakreon byPolikrates (9), tiran van Samus; de evengenoemde Pinda- L.ix.c.1. rus, Simonides en Bacchilides by Hiëro (10), tiran van Siciliën; de zelfde Ana- ^tI)Id' kreon en Simonides by Hipparchus (11), den zoon van den bekenden Piziftratus. • ' Meer andere Griekfche Dichters, ook in eer en aenzien by groote mannen, zyn
(i2)Cic.te vinden in de Leevensbefchryving der Griekfche Dichters van Kennet. Zie ook ad Att. Gyraldus de Poëtarum Hijioria Dial. III. col. 147. en Paufanias Lib. I. c. 2, Niet min- L. VII. der was de hoogachting der Dichters by de Romeinen: en zoo w-as Terentius zeer Ep. 3& gezien by Pubiius Scipio en Kajus Lelius (12), Plotius by Marius (13): en de Quintil. Dichter Quintus Ennius is de eer waerdigh geacht, dat zyn beek van marmer in T X c '£ Prae'Srar"van Scipio naeft het beelt van dien grooten helt geplaetft wierdt, vol- (ï'q)Cic'. Sens net getuigenis vanLivius in het 56. hooftftuk van zyn XXXVIII. boek: Ro- prQ 'mee extra portam Capenam in Scipionum monumento tres ftatuajimt: quarum duce Publii &f Arch. Lucü Scipionum dicuntur effè: tertia poè'taQ. Ennii: dat is, Te Romen buiten de poort Ka- c. IX- pena zyn in 't praelgraf der Scipioos drie beelden leevens grootte: waervan men zeebt dat de (14) Ib. twe zyn die van Pubiius en Lucius Scipio; bet derde dat van den Dichter Quintus Ennius. (i5-)Art. j_jet zejfcje getuigen ook Cicero (i4),0vidius (15), Plinius (ió) en Valerius Maxi» III. v. ' "?us C1?)* Kornelius Nepos rekent Kato(i8),die dezen Ennius uit het eilant Sar- 4Iq_ ' diniën met zich hadde genomen na Romen, die zaek tot zoo een' grooten lof, dat (16) H. h dien niet minder febat dan den aïïtrheerlykften triomf over Sardiniën. Hoe zeer voorts N. Lib.Virgilius, Horatius en andere Dichters gezien zyn geweeft by den edelen Mecenas, VII. c. en door hem by den Keizer Auguftus, is byna aen elk bekent. Vanwaer toch 3°' quam deze groote achting voor de Dichtkunft, indien zy niet in zich had het geen VlII.c 1. ^e acnc^në verdiende ? De Kretenzen hebben ze van die nuttigheit gefchat, dat (iB)'fn'de drie eerfte dingen, daer zy in het onderwys van hunne kinderen voor zorgden, Cat.c.i.waeren, dat zy eerft hunne Wetten indichtmaet, dan de Lofzangen der Goden, en
|
|||||||||||
|
DICHTKUNST, POËZY. 49ï
De Dichtkunft is naer 't zeggen van Plato f i 1 PPnP „;^^,m •
van hemelfche dingen, die in fgemoet der Poken door mrSn? l'ol'i van zmnen en godtlyken invloet verwekt worden verrukk">g i™* „1°"$ e" [Ch00n WOut-zy e^chüdm, omd« elk, hoe ruw en woed
kei, VortfcT Z°e ' C ]' " d°0t hWe k^t geTrol-
Zoo zong weleer met ongehoor den zwier,
Ar ion op zyn goddelyke lier, Enfreelde 't oor, en kittelde de zinnen 'Der lang op hem verliefde Meereminnen. Zoo zong weleer, op 's vaders gulden toon, Kalliopes en Febus groot e zoon, In 't midden van de dieren en de hoornen, Op Strymons rant, en Hebrus groene zoomen. Zoo zong weleer de ftichter van de Jiadt JJie Kadmusnaem, Amfions muur en, had, hn deed het volk, ja fteenen zelf vergaren Op 't nieu geluit der koningkljjke /naren. en ten derden de Lofdichten van dappere mannen, Jeerden zjmren CD . oord J^ ,
de, dat de zoeken m dichtmaet begreepen, geiyk PlutardS» ™WV l' 00rdeelen- 0)M- worden, en in de gebeugeniffi blyven. vL S^ZnZ f (2>' *#" mhoudm lian-V' dichten der Helden aengaet , de zee^vermtrdegHe^ T V l\Z°? Vene de Lof- HLJL Hooftfluk van Zy„e jLjverfi^H^tlZ ftfc" V* h$ê oude volkeren niet vreemt zvn eeweeft nP „Zó I u ï, e meefte andere Pvrh voor deze kunft,naer 't verhaal van den zelfSn P utarchufi.^1' °? .^ aChtinS «& hy zyne Wetten mede in vaerzen be/reenOm „ ♦ u . deS Zelfs ,eeven» dac der Ouden zyn van gevoelen ieweeS^ dat'mS, h°f$ l^0"!"' de v«ftandigfte van de Dichtkunfl:&£l?Z£ ^tS^3) SS t S £5 ^ mer van doen is, dat men een'jongeling met zvnleezèn eenhel ? g0^de ma_ ^Inft- Homerus en VirgiKu.. Insgelyi Ask&AJSoS^S^^?^1^ °r»LJ' dat men de befte Dichters eerft moer W^n „, S ;' recronius (5;, en Servius (ó), c. 8. vers en Filozoofen. En met reden ° vlnt ïïcht VUr T^ t0t deH^nfckry. f)L* ™gedronken heb en,zoeterJlaefen;ak*o maekt éJDkii^SSS^AS^^ tyr*e^
mende, en met fabelen vermengende de* w/A hwntti** a.„ L "wetene uit aeMozoojy nee- u,\ Ai JV*f»4«t abhs & in rebus fpiritus, & /„ verbis fubliiitas, & hSJ" ""T*** OracL.
rara te&um tfouftto nparantur. Ideoque in hac tëione Cicero rlfi.r j g °pttm re'
Tbeofrajius zeebt, dat bet kezen derhebteren TZel7J/JdïSlffT, d" U> veele volgen, met zonder reden, zyn gevoelen. Want uïZbntt , ^denaer: en geeft, in de worden verbevenheit, in de bartstogtenMe ébeLÏlf" "ft* tZaehn
velvoeglykheit gebaelf, en voornaementlyk ^JdendJft^iilT 1 Ffi"^ gedingen even als afgejlooft, door de lieflykheit van zulkJzaekel 'fcftf ^W** mhtS' m meent Cicero, dat men zyne ruft moet zoeken in betklzmt^ÊbTmkt^n f* van Cicero, daer Quintilianus 't oog hier op heeft ïïïK • a Dlc.hterfn- De PIae" voenng voor den Öichter Archias/kap 6? wefwaerdShT, " f d" Ze,fsReden- [C] Hoe groot de krachtder fchooimekl z£S MerSele.ez^ ^ worden, -n deschilderkunft. Wac vermogen de^&^&^B^S^^ Hhhhhh 2 " fchen,
|
||||
|
DICHTKUNST, POËZY.
|
||||||||||||
|
492
|
||||||||||||
|
Dus zingt de Heer Petras Francius van de Dichtkunft, die met den
., ' lauwer fchen, kift ons hier met twe doorffcraëlende voorbeelden te bewyzen. DeAtheners
(0 Ju- hadden (i) met die van Megara over den eigendom van 't eilant Salamis byna tot jtin.L. hunnen ondergang toe geoorlogt, in zoo verre, dat het te Athenen op lyf- en II. c. 7. jeevensftraf verboöden was de aeneigening van dat eilant weer te mogen aenraè- den. De wyze Solon, ziende, hoe nadeeligh het miflèn van dat eilant zyn vader- lant was, en evenwel door den vrees van de bedreigde ftraffe beteugelt, bedenkt dezen vont. Hy veinil zich raezenü, en komt aldus op de ftraet vliegen: en als 'er een menigte menfchen was komen te famen loopen, begint hy 't volk de her- winning van dat eilant in vaerzen aen te raeden, met die uitwerking, dat de oor- logh tegen die van Megara wierdt beflooten, en 't eilant in den zelven herwon- nen. Noch krachtiger blyk van 't vermogen der Dichtkunde is 'er geweeft in (2)Ho- Tirteüs, dien manken, eenoogden, en geheel mismaekten Dichter (2), dien de rat. de Atheners aen de Lacedemoniè'rs, wanneer de zelve, op het bevel der Godfpraek Arte van Apollo te Delfi, hulp van hun tegen de Meffeniè'rs verzochten, uit verach- ■P0^:^: ting en ten fpot toezonden. Onder dezen Dichter verlooren de Lacedemoniè'rs drie que A-1" zwaere veltflagen, en quamen tot de uiterffce wanhoop. Maer Tirteüs eenige vaer- cro & zen opgeftelt hebbende, waerin hy het krygsvolk aenzette tot kloekmoedigheit, Porph. troofte in 't verlies, en den lof der dapperheit hemelhoog verhief, fprak den krygs- öcjuftin. luiden met die vaerzen aen (3), en verwekte daerdoor in de zelve een' ongeloof- L.III.c. Jylcen moet, die ook oorzaek was van de overwinning. Zoo groot is de kracht der ƒ.&Pla- jDichtkunft.' En dat hebben de Ouden alleen willen te kennen geeven, wanneer zy Lee L' I ver^en*en» dal Orfeus wilde dieren en flyve boomen door de zoetheit van zyn ge- p $66. ' zanë en fnaerenfpel bewoog om hem te volgen: en dat Amfion de fteenen, om de (3) V. muufen van Theben te bouwen, door de Heflykheit van zyne luit by malkanderen eos ap. lokte. Wy achten 't daerom der moeite wel waerdigh eenige vaerzen van Horatius Stpb. uiE te fchrvven, die de kracht en nuttigheit der Dichtkunde klaer aentoonen. Het S«™ilZyndeze(4): f lj^e Sylveftres homines facer interprefque Deorum
^rte Ccsdibus & viftu fosdo deterruit Orpheus,
Poët. Diétus ob hoc lenire tigres rabidofque leohes.
v. 391. Diélus & Amphion Thebanje conditor arcis
Saxa movere fono teftudinis, & prece blanda
Ducere quo vellet. Fuit hsec fapientia quondam ,
Publica privatis fecernere, facra profanis:
Concubitu prohibere vago: dare jura maritis;
Oppida moliri: leges incidere ligno.
■Sic honor & nomen divinis vatibus atque
Carminibus venit.
't Welk A. Pels aldus vertaelt.
|
||||||||||||
|
— Orfeus, zoo in zynen tyt geacht,
|
||||||||||||
|
Die tolk der Goden, heeft het menfchelyk gejlacht
Door vaerzen afgefchrikt van moort, en beefiigh keven; Waerom die braeve naem den heldt is nagebleeven, ".f* Dat hy de Leeuwen, en de Tygers temmen kon. Ja Vorfi Amfion, die out Theben zelf begon
Te bouwen, kreeg dien naem, dat hy de harde flemen Kon leiden door zyn' luit, en vleient dicht, maer heenen Hy wilde. In deze kunji fiak eertyts het verftant, De magt, het recht,.dat zy 't byzonder eigen van 't Gemeen, en 't beiligh van 't onheiligh onderfcheidde; Ja de ongebondene in het wettigh huwlyk leidde; Het huwlyk naewia verbont door voorrecht, en door firaf; Gehele fteden bouwde, en 't volk zyn wetten gaf. Dit zyn de trappen, dit de middelen, en wegen, Daer dicht, en dichters zulk een' eernaem door verkmgen. |
||||||||||||
|
DICHTKUNST, POËZY. 493
kuwer, een'boom, die altyt groen itaet s [D] en voor den blixem .
niet vreeft [E], bekranit wort, omdat de Dichtkunfl den menfch onfterflyk maekt [F], en befchermt tegens de rampen destyts, die alle andere dingen in vergetenis dompe-len. Het
[D] Om de zelfde reden, meenen fommigen, dat ook een krans van veil aen
de Dichters wordt gegeeven: gelyk in't Zinnebeelt van de Akademi gezecht is. Miflchien dient de laurier ook om den voorzëggenden geeft der Dichteren, die hun van outs wierdt toegefchreeven, te kennen te geeven. Want men geloofde, dat de laurier eene zekere voorkennis hadde van het toekomende (i), en van eene byzon- (rciau* der krachtige hulp was in de aenblaezing der Godtheden (2). Waerom ook niet alleen de dian. de Profeeten (3), maer ook de Dichters (4) gezecht worden laurierbladeren te eeten. Raptu Alzoo getuigt Heziödus(s) van zich zelven, dat hy, van de Zanggodinnen een' zeer Proferp. groenen lauriertak ontfangen hebbende, kennis van voorledene en toekomende din- " 'v' gen hadde gekreegen. Men zie Jac. Duporti Vttslecliones in TheOphrafii CharaSt. cap. 16. (^s'cho- p. 458. edit. Cant. en Piè'rius Valerianus Hierogl. Lib. L. c. 14. Veelen hebben ook de jjaftes inbeelding gehad (6),dat,wanneer men flaepende een' lauwertak by zyn hooft had Hefio- liggen, de droomen,die mën dan droomde, waerachtigh waeren. De gemeldePië- dj in rius Valerianus maekt behalven 't reets gezegde noch eene geheel andere uitlegging J heog, over den laurier en 't veil der Dichteren, gelyk wy een weinigh hierna zullen melden. J^) ^y- [ E ] Volgens 't getuigenis van Plinius L. IL cap. 55. en anderen. Om die CaJff v
reden droeg de Keizer Tiberius vecltyts een' lauwerkrans, Sueton. Tib. cap. 69. 0. &Ti- Tonhrua preeter modum expavefcebat: Ö" turbatiore ccelo nunquam non coronam lauream capite bul.L. gejlavit, quod fulmine afflari negetur id genus frondis: dat is, Foor den donder was Tibe- II. El f. rius boven maete vervaert: en als de lucht 'er wat troebel uitzagh, droeg by altyt een' lauwer- J- om- krans op zyn hooft, omdat men zecht, dat diefoort van bladeren door den blixem niet wordt W J^' gejlagen. Maer anderen houden dit voor beuzelaeryen, en bewyzen het tegendeel satyr.' met voorbeelden van laurieren, door den blixem getroffen (7). VII. 19. [F] Dat getuigen de Dichters op veele plaetfen van zich zelven. Voor het (5-)The-
tegenwoordige zullen wy 'er maer eene bybrengen, waermede de geeftryke Nazo ogen. zyn voortreffelyk werk der Herfcheppingen befluit. v- 30. Jamque opus exegi: quod nee Jovis ira, nee ignes, Fulgen.
Nee poterit ferrum, nee edax abolere vetuftas. Myth.
Quum volet illa dies, quae nil nifi corporis hujus r1*^'
Jus habet, incerti fpatium mihi finiat sevi. ^ ^h"
Parte tarnen meliore mei fuper alta perennis Gent.
Aftra ferar, nomenque erit indelebile noftrum: Lib. II.
Quaque patet domitis Romana potentia terris., c. ia.ex
Ore legar populi, perque omnia fecula fama, Brod,
Si quid habent veri vatum prsefagia, vivam. Mifc.L:
1.1X t-« 2/^
Dat is, na Vondels vertaeling: , &Leon.
'k Heb nu een werk volwrocht, van blixemvuuf, noch donder, de FM*
Noch gramfchap van 'Jupyn, noch woedend oorlogszwaert, C1-n0 £^
Noch bitfen ouderdom, die 't al ver/lint, vervaert. II.c.14,*
Laet nu dien dagh, wienjlechts 't vermogen is gegeeven
Dit lyf te krenken, vry den tyt van 't omwis keven
Affnyden, als hy wil; 'k zal evenwel beft aen,
Myn eedle geeft zoo verre als allejtarren gaen,
Myn dichtfaem duur en, noit ver donkert maer verheeven.
'k Zal op der volken tong door al de werrelt zweeven,
Zoo wyt het Roomfche ryk zich uitbreidt hier en gins.
Indien 't Voorfpellen van de Dichtren eenigzins •
Waerachtigh zy, myn lof blyft bloeien onbederfelyk
En eeuwigh in elx mant naemhaftigh en onJierfelyL
Men voege hierby Horatius Lib. III. Od. 30. En wil iemant den onfterfelyken
lof der Dichteren verder uitgebreidt zien, die.,4eeze het vyftiende Minnedicht in
het eerfle boek by den zelfden Nazo, door Vondel voor' dQ vertaelde Herfchep-
III. Deel. Iiiiii pingen
|
||||
|
494 DICHTKUNST, POËZY.
Het kleet volitarren beduit de Godtlykheit [GJ, in o vereenk om-
fte van het zeggen,dat de Poëten een1 hemelfchen oirfprongk hebben. De borlten vol melk betekenen de vrugtbaerheit der begrippen en
vindingen, die het leven en de ziel der Dichtkunfl: zyn. Dat ze vol gedachten en bloozend [H] van aengezicht is, wil
zeggen,
pingen in rym geftelt. Voorts maekt de Dichtkunfl: niet alleen de Dichters zelfs
onfterfelyk, maer ook den naem van hun, die zy waerdigh achten door hunne ge- dichten te roemen. Alzoo noemde Alexander de Groote Achilles voornaementlyk daerom gelukkigh, dat hem zoo een groot verkondiger van zynen tof had mogen CO Pro gebeuren, na 't verhael van Cicero (i). Jlexander quiim in Sigceo ad Jchillis tumulum Archia adftitijfet, o fortunate, inquit, adolefcens, qui tuae virtutis Homerum preeconem in-" Poet. veneris! Et ver e. Nam niji Ilias illa exftitijjet, idem tumulus, qui corpus ejus contexerat, c' ^* nomen etiam obruijfet: dat is, Alexander, aen de Kaep Sigeum by het graf van Achilles Jtaende, zeide, o gelukkigh jongeling, dat gy Homeer tot een' verkondiger van uwe dapperhei t hebt gekreegen! En met reden. Want was 'er die voortreffelyke Ilias niet geweeft, zoo zoude het zelfde graf, dat zyn Ikhaem bedekte, ook zynen naem hebben bedolven. Zie verder Horatius Lib. IV. Od. 8- en Tibullus Lib. I. El. 4. v. 57. [GJ Die hebben zich de Dichters al van outs af zelfs toegeè'igent. Nazo roemt
(2) Faf- 'er aldus op (2): tor- v1, Eft Deus in nobis: agitante calefcimus illo.
*• Impetus hic facrae femina mentis habet.
Dat is, na de vertaling van A. Hoogvliet.
Een godtheit woont in ons, en als ons die beroert,
Blaekt onze geefl, en wordt door hemeldrift vervoert $ Een drift, die haer begin magh op een godtheit bouwen. O) Tu- Cicero zecht (3), dat hy niet gelooft, dat een Dichter een deftigh en vohnaekt gedicht fculan. kan voortbrengen zonder eenige hcmelfche aenblaezinge van den geeft. De Prins der Filo- QuLefb zoofen Plato noemt de Dichters dan eens zoonen, dan eens tolken der Goden (4), L I. c. en zecht, dat niemant tot de deuren van de Dichtkunfl: kan genaeken, ten zy hy 2.': , met een' zekeren goddelyken geeft zy aengedaen. Ja de ouden hielden de Dicht- Ione p kunft voor zoo goddelyk , dat zy met de fchriften der voornaemfte Dichteren fom- ia^. tyts raetpleegden even als met Godtfpraeken: zoo dat ze 't geen, dat hun het al- lereerft by de opening van het boek voorquam, hielden voor een goddelyk ant- woort. De braeve Brutus, die de vryheit van den Roomfchen Staet door den moort van Julius Cezar hielp herftellen, begeerigh zynde de uitkomft van den aen- ftaenden veltflagh tegen Antonius en Cezar Oktavianus op de velden van Fiüppï « vooraf te weeten, floeg Homerus op: en juift quam hem dit vaers voor, wa:r- (yüliad. mede Patroldus, nuftervende, Hektor aenfpreekt (5): L.-X.VI. 'AAA# /m juor^' oAofj , xccl Autoü? zmavtv viig. ■ 't Wreet noodlot heeft tny door Latones Zoon gevclt.
Brutus twyfelde niet aen de zekerheit van die voorzegginge: hy mifte daer ook
niet in: want overwonnen zynde quam hy om. Hoe de Dichters meer gebruikt wierden om toekomende dingen te weeten,' zie by Kazaubonus ad Spartian. Adrian. cap. 2. en Oudaens Roomfche Outheden. p. 533. en 534. en vooral de Obfervatio- nes mifcella van Matthias Berneggerus Obf. XXVIL p. 187. [H] Hét Italiaenfch woort infiammato, dat hier gebruikt is, drukt meer uit als
bloozend, en betekent vuirigh, brandende, ontftoken: en voldoet dus beter aen den zin, die hier bedoelt wordt, moetende het gelaet tekenen geeven van een' fterk gedreeven' geeft, en door een dichtvuur vervoerde zinnen , zynde zaeken, zoo noodigh in een' Dichter, dat hy zonder de zelve geoordeelt wordt geen goet Dichter te kunnen zyn. (6) De Cicero zecht (6): Scepe enim audivi, poëtam bonum neminem (id quod a Domocrito & Platone
O rat. infcriptis reliclwn ejfe dicunt) fine infiammatione animorum exifiere poffe, 6?'fine quodam af~ L> H' fiatu quafi furoris:'dat is,Want ik heb dikwyls gehoon, dat niemant (gelyk men zecht dat De- c' 4 * mokritus en Plato hebben gefchreeven ) een goet Dichter kan zyn zonder ontbranding des harten, (7) De en zonder eene zekere aenblaczing even als van raezerny. En .wederom (7): Atque etiam illa
Divin. concitatio declarat, vim in animis ejfe divinam. Negat enim fine furore Demncritus quemquam L-Ïx'37'■• poëtam magnum ejfe poffe: quod idem dicil Plato: quem, fi placet, appellet furorem, dummodo is
|
||||
|
DICHTKUNST, POËZY. 49?
zeggen, dat een Poëet zyn' geeft altyt vol heeft van zeer fnelle bewe-
gingen, gelyk aen eene razernye en verrukkinge van zinnen. De drie kinders verbeelden [I] de drie voornaemfte dichtmanieren,
te weten, Herderskouten, Lierzangen en Héldedichten} alle welke meer van de natuurlyke bequaemheit dan van.de kunfl afhangen, zynde het een gemeen gevoelen, dat de Poëten geboren, en de Re- denaers gemaekt worden [K]; : :; ; ; r,: isfuror ita kudetur, ut in Phcedro Platonis laudatus eji: dat is, En die drift toont ook aen ,
dat 'er eene goddelyke kracht in de harten is. Want Demobitus zecht,dat niemant een groot Dich- ter kan zyn zonder raezerny. Het zelve zecht Plato ook. Welke drift hy, zoo 't hem behaegt, wel eene raezerny magh noemen, zoo die raezerny maer zoo gepreezen werde, ah ze gepreezen is inPlatoos Fedrus. Men zie dan Plato in zynen Fedrus, als mede in zynen Jon. p. 145- £ I ] Hiervan zal nader gefproken worden in de aenmerkingen over de Herders- kouten, Lierzangen en Heldedichten. [K] Hierover nochtans is gefchil, en het geding noch ongeweezen. Horatius
was van een ander gevoelen, en ftaeft het zelve met goede redenen, daervan aldus fpreekende (r): (i)De Natura fieret laudabile carmen, an arte, Arte
Qiisefitum eft. ego nee fludium fine divite vena, Poëtica
Nee rude quid profit video ingenium: alterius fic v* 4° '
Altera pofcit opem res, & confpirat amice.
Het welk A. Pels dus vertaelt heeft met eenige uitbreiding:
Men heeft van outs getwifi, en twifi noch op dit uur,
Ofiemant Dichter wordt door kunfl, of door natuur.
Voor my, ik oordeel, wien de Zanggodinnen haeten,
Dat hem noch oejfening, noch blokken iets zal boeten.
Ook is 'er, dunkt me, niets van waerde aen de and're kant
Te hoopen van eengaeuw, maer onbefchaeft verfiant.
D' een heeft des and'ren hulp van doen; een' vruchtbaere ader,
Zoo van natuur als kunfl, behoor en bei te gader
Verzelt te weezen, eer men in 't beroemt getal
Der grootjle Dichteren een plaets verkrygen zal.
Die van andere gedachten zyn, worden aldus door hem befpot (2) i (2)Ibid.
Ingenium mifera quia fortOnatius arte
Credit, & excludit fanos Helicone poëtas Democritus; bona pars non ungues ponere curat, Non barbam, fecreta petit loca, balnea vitat. Dat is, na de vertaeling van den zelven Pels:
De meefle menfehen, dat 's te zeggen zeer veelzetten,
Die alle kunflen en befpiegeling befpotten,
Gelooven, dat alleen de geeft poëet en maekt,
En kunfl, of oeffening de poëezy niet raekt;
Zoo dat ze luiden van verfiant en oordeel buiten
Den berg van Helikon, en zyne grenzen fluiten.
Dit maekt veel jonge maets zoo driftigh en zoo heet
Opjlraetfof, dat ze, als dol na de eernaem van poëet,
Om wys tefchynen, met geen menfehen willen praeten; ,.
Op dam, noch beurs, nochbrugh verfchynen; dootfcheflraeten .
En burregwallen gaen bewand'len.
Horatius heeft het, onzes bedunkens, wel gevat, dat noch de natuur zonder kunfl:,
nochte de kunft zonder de natuur, een goet Dichter maekt. Het zelfde heeft ook Pin- darus (3) te kennen 'gegeeven, wanneer hy zyne lofzangen noemt honigh, vermengt met (l) In blanken melk, verflaende door den melk de natuurlyke dichtader, overvloeiende van Nemeis: eene ry ke welfprekentheit; en door den honigh, dat konflige maekfel der ny vere byè'n, de zoetheitdie een gedicht door den geftaedigen arbeit,vlyt,en kunfl; vandenmae- ker ontfangt. Dat verder den Dichteren door de ouden een krans wierdt toege- I i i i i i 2 fchree-
|
||||
|
496 DICHTKUNST, P O Ë Z Y.
fchreeven niet alleen van laurier, maer ook van veil, ziet miflchien zoo zeer niét
op der zelver altyt duurende groenheit, (waervan gehandelt is I. D. bl. 51; 52. 53. en 54.) een zinnebeelt van den onfterflyken roem der Dichteren, als wel voornae- mentlyk ook daerop, dat; zoo wel kunft als natuur in een goet Dichter vereifcht wordt. Want door den laurier verftonden zy de aengeboorene kracht des verflants, en door hetveil, dat van natuur wel altyt langs de aerde kruipt en zich nooit alleen verheft, maer evenwel door een' flantvaftigen arbeit en even als kunftige pooging, zich of aen boomen of aen muuren vafthoudende, boven alle hoogte opklimt, en als overwinnende triomfeert, verftonden zy de kunft, door geduurigen arbeit en onver- moeide naerftigheit verkreegen, geevende alzoo te kennen, dat geenevan beide deze hoóftnootzaëklykheden in een' Dichter, zoo ze door de andere niet wordt geholpen, genoeg is, indien hy wil uitmunten; want middelbaerheit geeft niemant den naem (1) De van Dichter, gelyk Horatius zeer wel oordeelt, daer hy zecht (t): Poot v Mediocribus eiTe poëcis
373.' ' Non homines, non Dl, non conceffere columns.
Het welk door A. Pels aldus is verandert:
Maer zyt ge een middelbaer Poëet, een tujjcheniooper,
Gy wordt veracht van klerk, van leek, ja boekverkoper. Deze aenmerkingen van den bonigh en het veil, zyn wy fchuldigh aen den door-
geleerden Piërius Valerianus, Hicrogl. Lib. J.XV1. cap. 5. & Lib. LI. cap. 16. De DICHTKUNST in
HOMERUS
V E R H E E R L Y K T.
Tollo zagh weleer van zyn robyne raden,
Met een weemoedigh oog de vj er e klingen aen;
Hy zagh den gouden lof der kloekfte helde daden Met haer bedryveren te vroeg ten grave gaen;
7)ies nam hy uit zyn kroon de klaerfte hemelvonken, En worp ze met zyn gunft Homerus vrolyk toe.
'Parnas en Helïkon, Ti'èer en Tindus klonken Van heilighvreugtgefchdl, in 't zingen nimmer moe.
Men zegt dat Hippokreen, Kajiael en Aganippe Toen vloeiden zonder maet langs V eeuwigh groen gebergt.
Het Negental greep moedt, op 't hoog ft der Myterklippe. Noit heeft het lot de zwaen tot zoeter zang gevergt.
'De wyze Blindeman verhief zyn citertoonen, En bondt d1 onfterflyke eer aen d' achtbre heldedeugt.
O braven, u ontftaen geen heldre Jlarrekroonen, Waer ge in zyn Ilias ofDoolhoek leven meugt.
Hy fteekt de krygstrompet en volgt de legertogten, Of fihildert zee en lucht en wout en paradys.
Niet vreemt dat zeven fteên om 's mans geraemte Vochten, Toen zyn volmaekte kunft gefchat wiert op haer'prys.
Zoo ftem en citer galm V verwondert oor oitftreelden, Zie in deez' Fenixhelt de ganfihe poëzy.
Al blinkt zyn wezen f er in Chios penninghbeelden, Zyn kunftfaem vliegt den klank dier glorimunt voorby.
Beveelt men my de Kunft haer waertften roem te geven, Ik zal Homerus naem in haer en tab bert we even.
H. K. Poot.
AN- |
||||
|
DICHTKUNST, P0ËZY. 497
ANDERS.
|
||||||
|
Ene Vrou in een hemelsblaeu kleet. Zy houdt met de
flinke hant eene Jier, of liever, luit, en in de rechte eene iuitpen. Wyders is ze met lauwer bekranft, en heeft eene zwaen voor de voeten. 't Gewaet is hemelsblaeu, omdat de Zanggodin, die den geeft aen
de Dichtkunft wert gezeit [ A] te geven, Vrama of Hemelfche wort genoemt, naer 't Griekfche woort Vranos, dat Hemel te zeggen is: of ook omdat, naer 't getuigen der Poëten zelve, niemant in deze kunft iet vermagh, ten zy hy met een byzondere gaef des Hemels zy begunftigt. En dit is de meening, als 'er gezegt wort, dat de Dichters hunnen oorfprongk uit den hemel [B] hebben j gelyk aire- de gemelt ftaet. De luit wort haer in de hant gegeven, omdat de zangmaet der
Dichtkunft niet weinigh geholpen wort door den maetzang en het gel uit der muzykinftrumenten. En in 't byzonder placht dit fpeeltuig out*
[A] Wie zecht dat? Is dan deze Zanggodin over de Dichtkunft geftelt ge-
weeft? Immers neen: want daer elk der Zanggodinnen haer byzonder werk of deel in de kunften en weetenfehappen had, daer zy over geflek was, Klio over de Hiftoriè'n, Melpomene over de Treurfpelen, Euterpe over 't fpeelen op de fluit, Terpfichore over 't fnaerenfpel enz.; zoo was Uraniè' geftelt over de Starrekun- de, gelyk te zien is by KaJlimachus in Antholog. Epigr. Grcec. Lib. I. c. 67. Ep. 22. ö* 23. Auzonius Edyll. XX., en Marcianus Kapella Lib. IL, en meer an- deren: zoo dat zy geene betrekking tot de Dichtkunft in 't byzonder had: en hieruit blykt genoeg, Waerom men haer den naem van Uraniè' of Hemelfcbe ge- geeven heeft; hoewel my andere uitleggingen van andere Schryvers niet onbe- kent zyn, die ik echter meer voor zinfpeelingen, als voor waere uitleggingen houde. Men zie die by Gyraldus Synt. de Mujis col 765. en Fulgeniius Mytbolog. ' Lib. I. c. 14. [B] Zie het voorige beelt. Hiertoe behoort, dat de Heidenen verdicht heb-
ben , dat de UitvinderefTen en Opzienfters der Dichtkunft de dochters waeren van den Oppergodt Jupiter, en haer ook zelfs als Godinnen geëert: gelyk de naem van Zanggodinnen genoegzaem uitwyft. Maer buiten die Heidenfche verdichtfelen kan men den oorfprong der Dichtkunft uit den Hemel haelen, en zeggen, dat de Hemelingen zelfs by manier van fpreeken de eerfte Dichters zyn geweefh Wacr <wacrt gy, vraegt Godt aen Job (1), doe ik de aerde grondde enz.? doe de Morgenjlar- rx\ r0fj
ren tefamen vrolyk zongen, en alle de Kinderen Godts juichten? Dat door de Morgenjlar- xxxvui ren hier verflaen worden de Heilige Engelen, daerin zyn 't genoegzaem alle de v.4.en7 verftandigfte Uitleggers eens. Maer wat zongen deze Morgenjlarren? Zekerlyk den Lof van den grooten Schepper van 't Geheel al, doe met het formeeren van het Aerdryk bezigh: en een lofzang kan niet begreepen worden zonder Poè'zy: zoo dat men in zoo verre zeggen kan, dat de Dichtkunft aen Godt zelven aenge- • naem is: en daer is niet meer in deze heerlyke kunft te beklaegen, als dat darte- Ie verftanden haer tot ydele en Wulpfche ftoffe hebben beginnen te misbruiken daer ze alleenlyk tot ernftige en heilige zaeken, en wel voornaementlyk tot hec melden van Godts lof, had behooren gefchikt te blyven; gelyk ze daertoe ook allereerft is gefchikt geweeft, zoo wel by de Heidenen, als by Gódts volk; gelyk als genoeg blyken kan uit onze aenmerkingen over 't voorige beelt. Zie ook Pol. Virgilius de Inventor, Rei: Lib. I. c. 8. en Gyraldus dé Poëtarum Hiftoria Dial. I. col. 30. Hl Deel fckkkkk
|
||||||
|
498 DICHTKUNST, POËZY.
outtyts gebruikt te worden door hen, die van gemeene en niet zeer
verheve [C] dingen geeitigh'opgezongen; waerom ze dan, naer de luit of lier, Lierdichters werden genoemt. De lauwerkrans geeft te verilaen, dat het oogmerk aller Poë-
ten niets anders is, dan dat der Itichteren van Babels toren, te weten, Een' naem te maken, daer nochtans aen alle andere kunften doorgaens eenigh voordeel vaft is. En gelyk de laurier [D] niet heerlykers inheeft, dan de altytfriffe groen heit zyner bladeren, 200 hebben ook de Heeren Dichters dit alleen, dat hun naem eeuwigh leeft. Men fchryft van de zwaenen, (en daerom ftaet 'er een by't
beelt ) dat ze in haeren ouderdom [E] van tyt tot tyt al zoe- ter en zoeter zingen ; en aldus worden gemeenlyk ook de Poë- ten , door den aengroei hunner jaeren, te fraeier en vaiter in hunne
[C] Zie Horatius Lib. II. Od. 1. v. 37. fcf Od. VI. v. 10. & Od. iz. Ma, &
Lib. Ut Od. 3. v. 69. Dat evenwel de Luit ook bequaem is geweeft tot het zingen van de allerverhevenfte zaeken, en dat de allergewigtigfte ftoffie op eene zeer hoogdraèvendé toon in Liergezangeft heeft kunnen verhandelt worden, toont Horatius door zyn eigen voorbeelt meer als eens aen: en getuigt het zelfde ook van de Lierzangen van den Griekfchen Dichter Alceiis, Lib. II. Od. 13. v. 26". tffeqq: ... [D] Zie 't voorige beelt. Vanwaer voorts de gewoonte een begin heeft
genomen, dat men de Dichters plegtiglyk met laurier bekranfte, en hen den eernaem gaf van Gelauwerde Poëeten, onderzoekt Gyraldus de Poëtar. Hifi. DiaL I. Col. 20,
[É] Al wat hy hier heeft, is wederom genomen uit Piënus Valerianus Hier.
Lib. XXIII. c. 2. De Dichters worden dikwyls vergeleeken by Zwaenen: (1)Lib. waervandaèn Horatius den Poëet Pindarus noemt de Thebaenfche Zwaen (i), IV. Od. en van zich zelven vcriiert (2), dat hy in eene Zwaen wierdt verandert, 2.v. 2f. die met een lieflyk gezang de geheele werelt over vloog, en van alle volke- n'o'db ren 8enoorC Wierdt. Boven hebben wy aengetoont op de 56. bladrz. van dit 20.V.10 Deel, dat Lucianus verdicht, dat de Zwaenen eertyts menfchen waeren ge- 'weeft, die groote Beminnaers waeren van de Zangkunfr. en Dienaers van Apollo , hebbende hunne zangluft noch na hunne verandering behouden : en (3) De op de eigenfte wyze verfiert Plato (3), dat de ziel van den Dichter Orfeus Rep. na zyne doot in eene Zwaen verhuift is. Deze vergelyking nu van de Dich- Lib. X. ters [,y Zwaenen wordt, behalven die zoetheit van gezang, door de Geleer- Pag-521- den ook daerom te meer goet gekeurt, omdat de Zwaenen heiligh waeren aen Apollo, onder wiens hoede men de Dichters ook Helde, en dat zy, zoo wel als de Dichters , gelooft wierden eene voorkennis te hebben van toekomen- de dingen. Waerom Cicero , fpreekende van de reden , die Sokrates kort (4)Tufc voor zyne doot voerde, aldus fchryft (4): Derhalven zecht hy, dat alk vroome Quteft. en geleerde mannen even zoo moeten doen ah de Zwaenen, die niet zonder oorzaek aen L.I.c.30. Apollo zyn toegewydt, nademael zy de voorkennis van toekomende dingen van hem fchy- nen te hebben ontfangen, wacrdoor zy voorziende, hoe veel goets 'er in de doot is, met gezang en vreugde fierven. Gelyk nu de Poëeten om de zoetvloeientheir van hunne gedichten worden vergeleeken by Zwaenen, alzoo ook andere geleer- (?) Lib. de Mannen, voornaementlyk die welfpreekende zyn. Aldus verhaelt Dioge- |
||||||
|
III.§.ƒ. nes Laërtius (5), dat Sokrates gedroomt had, dat hy eene jonge Zwaen in
(6) Lib. zynen fchoot koerierde , die aenftonts vleugels gekreegen hebbende , en zeer f7")De' 'k^k zingende, in de lucht was opgevlogen: dat, wanneer daerop des an- y^ deren dags Plato door zyn' Vader Arifto ter onderwyzing wierdt aengeboodeii mat, aen Sokrates,- deze gezecht had, dat dit de jonge Zwaen was, die hy in den Plat,in droom gezien had. Het zelfde verhaelen ook Pauzanias (6) en Appule- ptinc. jus (7). Men zie Torrentius over Horatius Lib. III. Od. 20. v. 10. uit '•' wien
|
||||||
|
DICHTKUNST, POËZY, 499
hunne kunft: gelyk men dit vernam in Sa fok fes, wanneer hy zyn
treurlpel, genaemt Edipus Koloneus, gefchreeven had [FJ. wien wy het grootfle gedeelte van deze onze Aenmerking hebben overgeno-
men. Wat voor 't overige het zingen van de Zwaen zelf betreft, daerovéï zullen wy nader handelen in't vierde beek derZangkunfi. [F] Wanneer Sofokles zoo yverigh beezigh was in 't fchryvëh van Treur'-!
fpelen, dat hy weinigh acht fcheen te geeven op het 'beftier van zyne goe- deren, is hy van zyne Zoonen in 't gerecht geroepen, verzoekende, dat de Rechters hem, als nu fuffende, de beheering zyner goederen wilden ontneemen. Doe zecht men, dat de oude Man een gedeelte van dit Treuripel, dat hy onlangs gefchreeven, en by zich had, voor de Rechters heeft ppgeleezen, en gevraegt, of dat een fhik werks fcheen te zyn van ëen liiffend man: en dat deze hem daerop hadden vry gefproken. Zoo verhaelen 't Cicero In Cat. Maj. c. 7. en Plutarchus An féni gerendot fit re/p. p, 785. Lucianus zecht \i),(i) Ia dat deze befchüldiging gefchiedt is door des zélfs zoon Jöfon!: en dat de Rech- Macro- ters den eifch omgekeert hebbende den befchuldiger by hun vonnis voor üit: biis§.24i zinnigh hebben verklaert: die zyne boosheit eenigzins fchynt te hebben wil- X?m> Jen verbeteren daerdoor , dat hy, na 't verhael van Valerius Maximus (2), ;P' ter gedachtenilTe van zyn' Vader by de nakomelingfchap op des zelfs graftom- e(jjt* be liet graveeren, dat hy het gemelde Treurfpel in dien höogen ouderdom ge- Amft. fchreeven had. Voorts houdt die Schryver dat toneelftuk voor zoo heerlyk, (i)Lib. dat hy zecht, dat Sofokles door het zelve alleen den roem boven alle de Dich- VIII. ters van treurfpelen heeft kunnen behaeien. Anderen evenwel pryzen de Jntigona C- 7' en Elektra van hem 't meeft van allen. Zie Kolerus over Valerius Maximus. |
|||||||||||
|
ANDERS.
|
|||||||||||
|
t?J
|
ne Vrou met wieken aen 't hooft, en bekrarrft met Jau*
|
||||||||||
|
J2j wertakken. Zy heeft een boek in de flinke iiant, en
in de rechte een' laurieren fchepter. Door de hooftvleugels wort de vaerdigheit, kracht en verhevent-
des verftants [A] uitgebeelt, en Door den lauwerkrans, boven 't alrê gezeide, de arbeit en naer-
fligheitj omdat de lauwerbladen byzonder bitter [B] zyn, gelyk het ook voor den Poëet een zeer groote moeite [C] inheeft, zyn werk tot zoodanigh eene volmaektheit te brengen, dat het in itaet is, om zynen maker lof en glori te beftellen. fJA] Dat volgens fommigen zyn' zetel in 't hooft heeft.
[ B ] Maer teffens heilzaem en gezont, en dus in de uitwerking zoet en aenge-
naem. Doch dat is waer van alle geleerde kunflen en weetenfchappen in 't ge- meen: en daerom zeide Izokrates (3), dat de wortel der geleertheit bitter is, maer ök(3)Aph- vntchten zoet t'hon. [C] Dat beelden zich onze hedendaegfche Poëeten niet in, die dikwyls een Pr0'
Gedicht in 't licht ftooten, dat.in weinige uuren is famengeflanft:. Horatius oor- £Ymn' deelde 'er anders van, als te zien is uit het geene wy uit hem hebben byo-ebracht C' ^" I. D. bl. 46. en 49. De krans en fchepter van laurier ontfangen haere uidéecing ' uit het twede beelt hiervoor. ' . , |
|||||||||||
|
Kkkkkk 2 NOGH
|
|||||||||||
|
5oo DICHTKUNST, POËZY.
N O G H.
DE Dichtkunft wordt ook bequaemlyk, naer 't ge-
meene gebruik, uitgebeelt, door een' naekten Apol- lo [A] te fchilderen, met eenen lauwerkrans in de rechte hant, de mynen makende alsof hy den zelven iemant op 't hooft zetten wilde; en hebbende in de flinke hant een luit of citer, en eene luitpen. [ A ] Den Godt der Dichtkunft in de plaets van de Dichtkunft zelve: gelyk
het in de Redenrykkunft gemeen is de Goden te ftellen voor de zaeken, daer ze Goden over zyn: als Mars voor den Oorlogh, Venus voor de Liefde, Vulcanus voor 't Vuur enz. By deze beelden nu der Dichtkunft kan de Taelkundige Leezer noch voegen een zeer uitvoerigh beelt van de zelve by Gyraldus de Hiftoria Poëten: Dia!. I. col. ö. 9. £ƒ 19. zynde het zelve te wytloopigh om hier te worden in- gevoegt. DOORZIGTKUNDE, SCHOUKUNDE,
Z1GTKUNDE.
E Ene Vrou, die Zeer fchoon en bevalligh van wezen is,
en om haeren hals een goude keten heeft, aen welke een menfeheoog hangt. Zy houdt in haer rechte hant een' pafïèr, liniael, winkelhaek, fchiet- of pasloot, en fpiegel; en in de flinke een paer boeken, op 't eene waervan gefchre- ven ftaet, Ptolemaus^ en op 't andere, Vitellio. Het kleet is, van de voeten af te rekenen, donkerverwigh, maer toont zich in 't opklimmen, om zoo te fpreken, van langer hant al lichter en lichter, zoo dat het by en aen 't hooft op 't al- lerlichtfte of helderfte zy. De Zigtkunde, by de Grieken geheten Optica, een woort, her-
komfligh van een ander, dat zien betekent, is een zeer edele wetenfehap omtrent het gezigt, als zynde gegront op wis- en na- tuurkundige betoogingen. Zy handelt van den aert en eigenfehap des lichts, en van het gezichtsvermogen, 't geen zoo voortreflyk is, dat 'er in al het menfchlyk leven, en onder de ganfche veel- heit der dingen, geen heerlyker noch wonderbaerlyker is te too- nen noch te vinden. De Zigtkunde dan is overaengenaem en zeer vermaeklyk, en daerom wort ze ook hier heel fchoon [A] en bevalligh voorgeflelt. Het
(i)Chil. [A] Schoon kan zy met recht genoemt worden, omdat zy het is, die de
VIII. waere fchoonheit aen de beelden en fchilderyen geeft, welke zonder deze kunit, "lf1, zy mogen anders zoo voortreffelyk fchynen als zy willen, geene rechte fchoon- ("sOLib heit nebDen- Een aenmerkelyk voorbeelt vindt men daervan by Tzetzes (1), lll.c.i'. aengehaelt door Franciskus Junius in zyn Werk Van dr Scbilderkunft der Ouden (2). p. 147. De Atheniënfen, voorhebbende twe beelden van Minerva te doen maeken, en de
|
||||
|
DOORZIGT/KUNDE.
|
||||||||
|
501
|
||||||||
|
Het oog, aen haere halsketen hangende, wort haer toegevoegt,
omdat ze van 't gezigt haere benaeming heeft, als zynde de geene, die- over de zigtbaere gedaentes en de werking des gezigts redeneert. Door de kunftgereedfchappen {.injlrumenten~\ wort haere aert en
werking afgefchetlt. In de fpiegels [B] geven te figuur en [geitalteniflen] haere tegen-
beelden; en vermits deze Kunlt, gedient van een recht licht en van wederflagh [C], maekt, dat men zeer fchoone en wonderlyke din- gen de zelve op verhevene pylaeren te zetten, gaven laffc aen Fidias en Alkamenes,
iwt bekende meeiters van dien tyt, dat zy 'er elk een zouden vervaerdigen. Al- karaeiies, onbedreeven in de Zichtkunde en Lantmeetery, waeraen de Zichtkun- de is ondergefchikt, maekte zyn beek zoo, dat het aen die geenen, die het van Jiaby bezagen, de gedaente van eene zeer fchoone jonge maegt vertoonde. Maer Fidias, die in veele, maer byzonder in de twe voornoemde kunflen, zeer ervae- reh was, overweegende, dat na maete van de hoogte en afflant ook de ganfche gedaente der zaeken verandert, maekte de Godin met opene lippen en gaepende neusgaeten, en de reft zoo na vereifch van de plaets, daer het ftaen moeft. Bei- de de beelden te voorfchyn komende om te worden bezichtigt, wierdt dat van Alkamenes voor het befte gehouden, en het fcheelde weinigh, of het volk begon Fidias te werpen met fteenen; totdat eindelyk, beide de beelden op de gefchikte hoogte gebracht zynde, elkeen zach, dat 'er een ongelooflyk onderfcheit was: wanneer het beek van Alkamenes befpot, en dat van Fidias ten hoogften gepree- preezén wierdt. ,, De Zichtkunde, zecht Morhof (1), die de Gezichtftraelen (z) p0. „ afmeet, houdt zich zelve wel geheel en al in 't licht bezigh: maer alhoewel zy lyhiftor. ,, door de oogen van elk wordt gezien, en alhoewel wy door haere gunfl alles P.LLib. „ begrypen, zoo is nochtans niemant zoo fcherpziende, dat hy ze te recht kan I- c-12> „ nafpeuren. Is het niet byna een wonder, en bykans iets Goddelyks, dat door §• 23> 3, een' enkelen ftip de denkbeelden van alle dingen te gelyk met de kleuren zelfs „ veranderen enz ? Maer van de voortreffelykheit, nuttigheit, en byzondere eigen- fchappen der Zichtkunde, en van des zelfs aert en verdeelingen, kan men niemant beter nazien als dien grooten Man G. J. Vojjius de Scientiis Mathematicis Cap. XXIII. XXIV. &? XXV. en van 't laetfte ook Pomponius Gauricus de Sculptura, en van des zelfs nuttigheit in 't byzonder, den bovengenoemden Joh. Tzetzes Cbil. XI. Hifi. 381. Voor 't overige wordt deze kunft beter Zichtkunde genoemt dan Doorzichtkunde: en die ze in 't Latyn den naem van PerfpcÏÏha hebben gegeeven, overeenkomende met ons woort Doorzichtkunde, hebben quaelyk gedaen, en hadden haer dan, volgens de Aenmerking van Voflius, liever Jdfpeiïiva moeten noemen: maer allerbeft heb- ben die gedaen, die in 't Latyn den Griekfchen naem van Optica , beantwoor- dende aen ons woort Zichtkunde, hebben behouden, als handelende van de dingen, die men op zekeren afflant in haer licht en fchaduwen ziet, en niet daer men doorheen ziet. Van den oorfprong van deze kunfl moeten wy 't zelfde zeggen , het geen wy gezecht hebben dat plaets heeft in meeft alle, naementlyk, dat ze van kleine beginfelen by trappen is opgeklommen tot meerdere volmaektheit. Zy is echter jonger dan veele andere, die eerft zonder haer hebben kunnen geoe- fent worden, gelyk by voorbeelt de Beelthouwery en Schilderkunfl (2), hoe- , .p". wel die zeer gebreklyk zyn geweeft, zoo lang als zy geene hulp hebben gehad »S^' van de Zichtkunde. ' Li'bro [B] Tot de Zichtkunde behooren niet alleen Spiegels van allerleie foort, maer XXXV,
ook brillen, en andere vergrootglazen, verrekykers, brantglazen, en diergelyke: c-5-, welke zonder de Zichtkunde niet kunnen bereidt worden. [C] Daer zyn drie deelen van de Zichtkunde, gefchikt na de driederleie uit-
fchieting van de lichtflraelen des gezjehts, teweeten, rechtuit gaende, te rugh kaetzende, en gebrokene: het eerfte noemt men met den algemeenen naem van de ganfche kunft , Optica, of ook wel Optica fpecialis; het twede Katoptt'ica; en het derde Dioptrica. Zie den zoo even genoemden Voflius de Scient. Math, c. XXV. |
||||||||
|
III Deel. L1II1I
|
||||||||
|
DOORZIGTKUNDE.
|
||||||||
|
502
|
||||||||
|
gen ziet, zoo is * ter betekenare hiervan, dezen beelde een fpiegel
toegevoegt, En gemerkt de wetenfchappen in fchriften der verftandige [DJ
mannen bewaert worden, zoo ziet men hier de Werken van twee 'Vernuften, die, dewyl ze zeer treflyk over de Zigtkunde fchreven, in zonderlinge verniaèrtheit zyn: zoodat men aen de naemen, op de boeken te lezen» wel klaer kan zien, wat voor eene kunft 'er door dit zinnebeelt wort aengeduit. De gewaetskleuren, van duifter tot licht opftygende, vertoonen,
dat men de werkingen der Zigtkunde doet met het heldere des lichts en het duiftere der fchaduwe, en met zekere opklimming of ver- fchieting, gepaft naer de dijiantien of afftanden, en reflexien of weer- Hagen. En waerlyk, men heeft Godt te danken, dat 'er, zoo in de verlede, als in de tegenwoordige eeu, geene Verftanden ontbraken nochte ontbreken, in alle foorten van kunften uitnemende en roem- ruchtig!) j gelyk men dus ook heeft M. Giovan. Alberti dal Borgo, wien in wat achtinge men behoort te houden, zyne gepreze Wer- ken kunnen wyzen, en inzonderheit de fchildery, geheten Clementi- na, door hem in 't nieuwe Paleis op 't Vatikaen gemaekt in maet- fchappy van M. Cherubino, zyn' rechten broeder, niet weiniger door gelyke uitmuntentheit in de kunft, dan van natuure. [D] Ptolemeüs heeft gebloeit onder den Keizer Markus Aurelius, ruim hon-
dèrt jaeren na de geboorte van Krillus, en Vitellio omtrent het jaer 1252. welke hoewel in zyne tien boeken, die hy van de Zichtkunde gefchreeven heeft, goe* den dienft aen die kunft gedaen heeft, zoo moet men echter bekennen, dat hy bet zyne genomen heeft uit vier oudere Schryvers, te weeten Euklides, Archi- medes, Ptolemeüs, en Allacen, een Arabier; en nochtans zoo, dat 'er noch in hem dingen te vinden zyn, die verbetering noodigh hebben, zoo dat ik niet weet, Waerom de verkiezing van onzen Italiaen juift op deze Schryvers, en voornae- mentlyk den laetften, gevallen is: daer hy, myns oordeels, had behooren te neemen of de outfle of de befte, zynde 'er verfcheidene, die Vitellio verre over- treffen: onder anderen Rogerus Bako, die door deze kunft zulke wonderlyke din- gen heeft verrigt, dat hy daerdoor verdacht wierdt van tovery, en daerover befchuldigt by den Paus Klemens IV. De outfte van die, welkers werken noch overigh zyn, is Euklides, die ruim drie hondert jaeren voor Kriftus geleeft heeft. Zie van dit alles wederom den zeer voortreffelyken Voflius de Scient. Math. capt XXVI. daer hy alle Schryvers, die van eenige verdienfte zyn geweeft in de Zicht- kunde, ouden en nieuwen, naeuwkeurigh opgeeft. Voeg 'er ook by Morhof in zynen Polybijtor. P. IL Lib. 4. % 9. |
||||||||
|
DRUK-
|
||||||||
|
503
|
|||||
|
* wn—iw in ■ i ii i i i ii w iii miw mw !>■■—iiiin» —wi^w—i — tti 'i hiwiii ■»■■ i wi——■■————J
DRUKKUNST, BOEKDRUKKERY.
Eze verfchynt als eene Vrou in 't befïe haers le-
vens , en in een wit kleet. Hét zelve is geheel in ruiten of vierkanten verdeelt, waerin men de letters van 't Alphabet flaen ziet. In de rechte hant heeft ze een trompet, om welke eene fchryfrol, daer het woort UBIQUE, dat is, Overal op ftaet, is gellin- gert. In haer flinke ziet men een bosje huislook of donder- baert, en daerby het wöort SE MP ER, dat is, uiltyt. Ter zyde des beelts vertoont zich eene drukpers en allerlei ander drukkersgereedfchap. Hoe groot eene eer en achting de Kunft van het Boekdrukken ten
eerften wierdt en nogh wort waerdigh geoordeek, kan men hieruit ramen, dat men door haer [A]> in al't ruim der werek, tot ken- nis en onderfcheiding van goet en quaet, deugt en ondeugt, geleer- den en onwetenden, gekomen is. Door 't middel der Drukkunft of Boekdrukkery worden de menfchen en wetenfchappen onfterflyk, daer integendeel, eer zy 'er was, de edele verftanden als begraven lagen
[A] Eigentlyk niet door haer^ maer door middel der Schryfkunft. Maerhet
geene deze eerfl traeger op zich zelve heeft moeten uitvoeren, om de moeilyk- heit van het vervaerdigen van veele affchriften, die 'er noodigh waeren om de geheele werelt door verfpreidt te worden, heeft men naderhant door hulp van de Drukkunft gemakkelyker en raffer kunnen uitvoeren, doende den afdruk van dat geene, dat eerft eens in fchrift geftelt, en daeruit vervolgens op de drukpers gebracht is , in korten tyt zoo meenigmael herhaelen, als men 't goet vindt: zoo dat een man alleen in eenen dagh meer bladeren met letters kan drukken, dan veele menfchen in een geheel jaer fchryveh, en de boeken alzoo door dit middel op eene gemakkelyke wys de geheele werelt over verfpreidt worden. Llllll 2
|
|||||
|
504 DRUKKUNST, BOEKDRUKKER Y.;
yjp#*W veele harfenvruchten van doorluchtige Mannen verloren
fijn. Zoodat men reden heeft om Godt onophoudelyk te danken, dat 'er ten algemeenen dienft des menfchdbms, Uitvinders zyn opge- komen van zoo loflyk en voortreüyk een Meefterftuk : door 't mid- dpl waervan de Faem zich verheft en door de lucht vliegt; met een hjelderklinkénde trompet de Künftwerken en Heldedaden van geleef- de en^hoogwaerdige luiden aen de werelt bekent makende. O wat zojii men al kunnen zeggen over de nutbaerheit en tot verheerlyking der Eoekdrukkery'e! Doch hoewel ik drifts genoeg voel, die my als aer|- ^&et töt het fchryven over dus edel eene Stof; zoo'wil ik nochtails lfeverpnets, dan te weinigh melden, ten hoogden treurigh, d|t ijiyn tverïtant te zwak is om gedachten te vinden, overëenkomiligti rnet haere waetdys en voldoende aen zoo hoog eenen lof als ha§r joekomt [Bj. Ik zal dan alleenlyk zeggen, dat de eerite vindij dezer Kantte» naer Polidorus Virgilius [C] verhael, Joan Guthen- tkrg was, een Puitfchef en Ridder, die d' allereerfte in 't jaer 144.4, ï ï ■ "flji : 1 ''"."'■'■ > ..-"■■■■."''', t*
; %BfS-?«i;.6t*»^iWK**»PW"■■•:..' :.*-■■■- " ■-_.:.-.■ -»r'>wr»K«"*" ■■"■■':' '■ " *"°\r*X p
g®3 ^at onzexSchryver zecht niet te kunnen doen, dat heeft Vondel niet or»
gelukkigh gedaen in 't eerfte Boek van zyne Poè'ezy omtrent het einde in een ge- dicht aen Balthazar Moerentorf, beginnende, Door lucht e en wyze Balthazar enz.
De Leezer dient het by Vondel zelf te zien, zynde te lang, dan dat het hier zou- de kunnen worden ingevoegt. [C] De Invent. Rer. Lib IL c. 7. Met dezen Pol. Virgilius zyn het eens Alexan-
der Sardus De Rermn Inventor. Lib. L c. 2. en veele andere Schryvers, vcornaement* lyk Hoogduitfchers, die den roem van deze vinding aen hunnen Lantaert trag- ten toe te eigenen. Maer zy verfchillen onder malkanderen zeer zoo omtrent den perfoon, die deze kunft zoude hebben gevonden, als omtrent de Stat en 't jaer, waerin dat zoude zyn voorgevallen, <en zy vaeren zeer hevigh uit tegen die Schryvers, welke dien lof aen Haerlem toekennen. Die luft heeft om die -Schryvers te weeten, die zie Salmuth over Pancirollus Rerum Memorab. Lib. II. tit. 12. 'pag. 245. & feqq. & in Append. p. 311. Fabricius in Bibliotb. Antiq. cap. XXL g. 11. en Morhof in zynen Polybiji. Part. I. Lib. 4. c. 2. §. 6. p. 730. Ondertus- fchen houden wy vaft, dat die lof aen die van Haerlem toekomt, alwaer Laurem Janfz, Kojler, een man van Burgermeeflerlyke waerdigheit, in den jaere 1440. de beginfelen der Drukkunft heeft uitgevonden, en dat een van zyne knegts, dien fommigen Jan Fuift, andere Jam Fuji of Fufi, en andere Jan Fauftus noemen, (zynde die vier laetfte naemen waerfchynelyk alle uit den Neder Jan tfchen naem Fuift, en den Hoogduitfchen Fauft, verandert) hem zyn gereetfchap op zekeren nacht heeft ontftolen, en daermede over Amfterdam en Keulen na Mentz is ge- vlucht, en de kunft aldaer geoeffent heeft: en men njoet hier niet nalaeten aen te merken, dat de meefte Duitfche Schryvers zelve dezen Vuift of Fauft ouder dan Guthenberg geftelt hebben. Men zie Junii Batavice Hiftoria cap. 17. en Boxhornii Hifto- ria üniverfalis ad an. 1440. p. 947. & feqq. en' Em. van Meteren Nederl. Hiftor. fol. 80. Miffchien wordt de lof van deze vinding aen Guthenberg en anderen daervandaen verkeerdelyk toegefchreeven, omdat zy iets in de kunft kunnen hebben verbetert of eenigh gedeelte in de zelve gevonden, dat by Korter zoo goet niet, of ook hem noch niet bekent was, by voorbeelt eene nieuwe foort van drukinkt, of kopere of tinne letters, daer Kofter, ten minften in 't eerft, met houte gedrukt hadde. Van al het welke in 't breede handelt Mich. Maittaire in zyne Jnnales Typographki: waer- van de Leezer, die niet taelkundigh is., het uittrekfel kan zien in de Boekzael dei- Geleerde Werelt mor de Maent Junii 1719. p. 6j6. De Stat Haerlem zelfheeft de géheugeniiTe van dien lof bewaert niet alleen door het ftellen van twe opfchriften onder de beeltenifle van Kofter, voor des zelfs huis ftaende, by Maittaire en in de gemelde Boekzael te vinden, maer ook door het Munten van twe byzondere Vroedfchapspenningen, te zien by G. van Loon in zyne Nederlantfche Hiftoripennin- gen
|
|||
|
DRUKKUNST, BOEKDRUKKERY. $o$
of, gelyk anderen willen, 14?r» de Kunft van Boekdrukken bin- !
nen de ftadt Ments zou hebben in 't werk geftelt, en ook uitgevon- den den drukinkt, dien de Boekdrukkers nogh tegenwoordigh gebrui- ken : en zoude dieKunft hierop, in den jaere 145-8, door een' ande- ren Hoogduitfcher, met naeme Konradus [D], in Italië, en wel eerft te Rome, zyn gebragt: waerna ze vervolgens door anderen wonder- Jyk wert veripreit, en verder tot volkomenheit en luiiter verheven. Doch Jovius [E] itelt valt, niet dat de Duitfchers vinders dezer Kunft zouden zyn, rnaer dat ze al lang voor de genoemde jaeren bekent was, en veel ouder is dan men meent. Anderen zyn ook van dat gevoelen, en men haelt de redenen af van de aeJöutite Ge- heugpenningen, in welke de Griekfche en Latynfche letters ge- drukt zyn 5 om nu niet te fpreken van zegels en andere outheden [FJ, ook bezet met letteren. Dan, hoe 't hiermede gelegen zy of niet: het is zeker, dat de geene, die deze Kunft ukvondt en op- bragt, een perfoon zy geweeit, begaeft met een heerlyk en edel vernuft. zy
gen I. D. bl 160. Het is uit Junius en anderen bekent, dat Kotter in den be-
ginne het papier flechts aen de eenö zyde drukte, en twe blade-ren, aldus gedrukt zynde, daerna met de fchoone zyde tegen malkanderen plakte of lymde: waerby de Schryver van de Verhandeling, genaemt Confutatiofdbute Burdonum, p. 261. noch dit voegt, dat Kofter in den beginne zyne Drukkunfl: zoude geoefent hebben niet mee enkele lofle letters by malkanderen te zetten, gelyk nu gefchiedt, maer met geheele houre plaeten, ingefneeden met letters, zoo aen malkanderen verbonden, als men gewoon is in 't fchryven te doen: en hy meent, dat Donatus het eerfle boek is geweeft, dat op dusdanige plaeten gedrukt van de pers van Kofter geko- men is, daertoe bybrengende de woorden van Akkurzius Mariangelus, die Dona- tus tien jaeren daerna heeft uitgegeeven, en zelf getuigt, dat hy daerin gevolge heeft den druk van Donatus aïïercerjt in Hollant op eene ingefneedene boute plaet gedrukt. Anders is het bekent, dat men voor 't outfle boek, dat van de pers van Kofter gekomen is, of ten minften voor een der outften, doorgaens houdt het boek, ge- naemt Spiegel onzer behoudenijje. Zie de bovengemelde Boelczael bl. 6%j. [D] Zoo noemt hem ook enkelyk de gemelde Pol. Virgilius: maer waerom
Voegt hy 'er den toenaem niet by ? Het is geweeft Konradus Si&einhcim, en nevens hem Arnoldus Pannartz, beide Duitfchers, die te Romen de drukkunfl allereerft hebben overgebracht, en in maetfehappy geoefent. Zie Maittaire Jnnal. Typogr. p. 48- en Fabricii Bibl. Lat. torn. III. p. 893. [E] Hijïor. Lib. XIV. alwaer hy wil, dat de Drukkunfl: uit China door Tarta-
riè'n en Muskoviën in Europa zoude zyn overgebracht. Voorwaer een zekzaem begrip, en waerin hem niemant, voor zoo verre ik weet,gevolge is, al zoo wei- nigh als men geloof moet flaen aen 't verhael van die geenen, welke zeggen, dat een zeker man door de Ooftzee vaerende, en in China belant zynde, daer de druk- kunfl had afgezien, en, wederom in Duitfchlant gekomen zynde, de zelve ook daer ingevoert: zoo als ons Pancirollus (1) vertelt: hoewel wy gaern bekennen, dat /j\ neji de Chineezen de drukkunfl veel eer geoefent hebben als de volkeren van Europa ■, Memor! na 't getuigenifTe van verfcheidene Schryvers, door Salmuth over den voornoem- L. II. den Pancirollus (2) aengehaek, meenende Izaac Vofllus (3), dat ze by dat volk tit.XII. omtrent vyftien hondert jaeren ouder is dan by de Kriflenen, en voorts oordee- (OLoc, lende, dat de manier van drukken (want die verfchilt van de onze) veel beter f^[?• en gereeder is, dan die wy hier hebben. Zie die manier by hem zelven, als me- öbfe^ de by Morhof ter plaetfe boven aengehaek, en by Jak. Pontanus Progymn. Lat'mi- vat.cap tat. Lib IV. p. 499. * XIV. [F] Dat deze bewyzen voor de outheit der drukkunfl ten eenemael zwak en p. 8r,
krachteloos zyn, fpreekt van zelf, en wy zullen ons met de wederlegging niet ophouden. IJL Deel. Mm mm mm
|
||||
|
506 DRUKKUNST, BOEKDRUKKERY.
Zy wordt vertoont als in 't befte haers levens, 't geen zeggen wil,
dat de Meefters der Boekdrukkerye mannen van verftant en oordeel dienen te zyn, ten einde de Werken, die ze ondernemen te druk- ken, niet Hechten gebrekkigh, maer volmaektelyk mogen in 't licht komen. Zoo beelden ook de witte klederen uit, dat de Drukkunft haere
werken, zoo veel mogelyk is, zuiver, net, en rein van feilen moet maeken hervoort te brengen. Voorts beduiden de letters van 't A, B, C, de ftof, die door deze Kunft behandelt wort, en de vierkante perken, de kallen, waerin de letters verdeelt leggen, die dus elk op haere plaets moeten te vinden zyn, om 'er een volkomen werk af te maken. De trompet met het woort ^übique ziet op den lof, dien de Druk-
kunft den Schryveren toebrengt door hunne Werken overal te ver- breiden. Het huislook en 't byfchrift Semper [G], beduiden de eeuwigheit,
die de Letrerdrukkunft aen geleerde fchriften geeft, makende de zelve, om zoo te fpreeken, gelyk aen dit gewas, 't welk door zyn vocht geduurzaem en altyt groen is. De drukpers en andere gereedfchappen werden by het beek ge-
itelt, omdat ze altezamen noodigh zyn tot het werkiteliigmaken en, vohoeren dezer edele Kunile. [ G ] Zinfpeelende op den naem, dien die gewas in 't Latyn draegt, te weeten
Sempervivum, als of men zeide altyt kevende. Wy hebben daer reets van ge/proken op de 173. bladtzyde van dit Deel Aenm. A. EVENMEETING, GELYKMATIGHEIT,
STMMETRIA. E En naekte Vrou, in 't befte haeres leeftyts. Zy is met
uitnemende fchoonheit begaeft, zoodanigh , dat alle haer lichaemsdeelen in gelykmatigheit met die fchoonheit overeenkomen. Dwers over haer Jichaem heeft ze zeer aer- digh een hemelsblaeu kleet vol Harren, en onder de zelve de Zeven Planeeten. Zy ftaet ter zyde van een gebou, waer- aen een kunflige en netgeordende timmerkunde befpeurt wort. In de flinke hant heeft ze eene ry en een fchietloot; en in de rechte eenen pafïèr, met welken zy de deelen van een wonder/choon beek van Venus afmeet. Symmetria is een Griekfch woort, 't geen, in onze tael, eene
overeenftemmende en gelykmatige meeting der dingen te zeggen is. En hoewel het zelve woort, naer zyn rechte beduidenis, eigentlyk op de maeten toepasbaer is, die driederhande [A] zyn, naement- lyk,
[A] Te weeten, in de Jichaemefij en niet in andere dingen.
|
||||
|
EVENMEETING, GELYKMATIGHEIT. 507
I ■ ',«..'. -.''■.■' ■■■ ."■...■ " !' *.'Ë
& .. , • , '..... „j ,.,,; _-■-.. I t'.'t- ■'■■!
lyk, lengte, breette, en diepte [B]; zoo flrekt het zich echter ook
uit tot veele andere dingen, in welke een aengenaeme matigheit verè'ifcht wort: zoodat het, onaengezien de lichaemen, die dezer driederlei meetinge onderworpen zyn, een woort of benaeming is, gemeen aen alle propórtien [CJ of evenredenheden. Derhalve in- dien men de Symmetria aenmerke ten opzigte der geftalte, oï figuur9 fcevalligheit, en verwe van lichaemen, zoo wort ze• Schooriheit ge- noemt: indien ten aenzien van het temperament•', dat is, de bedee- ling der vier elementaire hoedanigheden in de lichaemen, zoo hiet ze Eucrajïa of IVelgematigheit: indien ten aenzien van ftemklanken; Melo'dia oï Zoetluidentheit. En gelyk de lichaemlyke overeenftem- ming beftaet in de Schoonheit, Evenmeetinge, en Welgematigheit-, zoo is de overeenftemming der ziele gelegen in eene gelykmaetige be- itieringe haerer genegentheden, welke zyn Irafcibilis, dat is, Toor- nige} Concupifcibilis, Begeerende; en Rationalis, Redelyke[D]: en dit noemt men Temperantiay dat is, matigheit, of gematigtheit. Doch daeromtrent flaet aen te merken, dat ze in enkele lichaemen geene Symmetri wort geheeten, als zynde eene proportie of evenre- denheit, die geboren wort uit de overeenkomlte aller deelen des palTers met malkanderen famengevoegt. Wy zeggen dan, dat de Symmetri een rechte proportie of evenbedeeltheit [Ej is der meet- baere dingen, zoo natuurlyke, als gemaekte, welke van twee uiter- ste einden even verre afzynde, men zonder eenige feil te begaen, 'er geene zaek kan byvoegen of van afnemen. j De Kunit van net en wel te meeten was by de Egiptenaers in zulk
eene achting, dat ze heel naeuwe en vlytige zorg droegen, om hun- ne jongelingen, zoo in deze, als in de Rekenkuntt, wel te doen onderwyzen: door welke twee kunflen byna alle dingen, die den menfchen voorkoomen, in orde worden gebragt; en door 't mid- del der welke het gemelde volk de gefchïllen en tweedragten be- flille, die 'er onder hen rezen, als de Nyl [Fj was overgeloopen, en daerdoor de fcheidingen der landen wechgenomen had, ais wan- neer men door 't middel der Meetkunde alles weder wlft te her- \ itellen en in orde te brengen. Deze wetenfchap is het dan van welke Pitha-
[B] Anders wel eens dikte genaemt, gelyk als by voorbeelt in eene plank, en
diergelyke. [C] Evenwel zoo, dat 'er altyt eene betrekking blyft op het meeten, het zy
eigentlyk of oneigentlyk. Gelyk als in de Schoonheit, die niet kan zyn zonder eene nette evenredigheit der ledemaeten , welke evenredigheit men niet anders kan wèe- ten als door meeten: in de Eucrqfialet men op de veelheit van elke elementaire hoe-, danighek, en die weet men ook wederom door middel van de maet. en zoo kent men ook de melody door de maet van ftemmen en klanken gade te flaen enz., Voor 't overige in alle die dingen, die hier worden bygebracht, eene Symmetria te ftellen, is wat hart, hoewel ik zie, dat 'er de maet altyt by te pas kan gebracht worden. [D] Anders het leerzaeme of hegrypelyke genaemt. Zie Plato de Rep. Dial.
IX. p. 506, en 't geen uit dien Schryver reets is bygebracht II. D. bl. 570. Aenm. B. ; [E] Zie Vitruvius de Archit. Lib. Lei.
[F] Zie hiervan II. D. bl. 139. met de Aenmerkingen. Maer hoe komt dat
meeten hier te pas? want dat is Geometri of Lantmeetery, en niet Symmetri of Evenmeeting. Mmmmmm 2 /
|
||||
|
508 EVENMEETING, GELYKMATIGHEÏT.
Pithagoras [G] zegt, T>e Maet is [t befte aller dingen. En zoo zien wy
ook, dat Godts Wysheit alle dingen heeft geordineert by maet, en ge- ul» engewigt» Sap. XI. *i. Ja Godt zelf vraegr Job, kap. XXXVllI, vaers 4, jen 6, Waer waert gy» toen ik de aerde grondde? geef het te kennen, indien gy kloek van verjlant zyt. Wie heeft haere maet en gezet? want gy weet hef.ofwie heeft over haer een rechtfnoer getrokken ? Waer op zyn haere grontvefien nedergezonken?ofwie heeft haeren hoek/f een gelegt? Waervan andersfpreekt de H.Schriftuur toch hier, dan van de wonder- baere Symmetria of Evenmeetinge, door Godt in de wereltfchepping gebruikt? Want zeker, indien men flechts de vier enkele lichaemen der Elementen befchouwe, men zal bevinden, dat 'er aen alle zyden een zeker bedwang is, zoodanigh onder hen gematigt, dat 'er, door 't middel der overeenkomende hoedanigheden, eene eendragtige fa- menftemming wort gemaekt, ook met de niet overeenkomende: zulx dat ze met malkanderen accordeeren, en het eene het andere niet met allen quetft of befchadigt. Hierover fpreekt Boêtius aldus [H]: Tu numeris elementa ligas, ut frigora flammis,
Arida conveniant liquidis, ne purior ignis Emicet, aut merfas deducant pondera terras» Dat is:
Gy bindt d' hooftJloffen aen getal en va/Ie Wetten»
Opdat het droge met het nat kome overeen» T>e het te noch de kou malkandren niet beletten» Het aertryk door zin Zwaerf wegzinke naer beneen, Of't element des viers opvliege meer om hoog. Dit is dan een groote Symmetrï. Maer laet ons aenmerken, dat 'er
in allerlei famenftel een zeer lieflyke en volmaekte melodi of zoetlui- dentheit is te vinden: en dat, hoeedeler en volmaekter het famen- ftel zy, hoe de Symmetri daerin te grooter en heerlyker wort be- fpeurt. Waer verneemt men fchooner harmoni of famenftemming dan inde natuur des menfchen? en hiervan was het, dat Protagoras, gelyk Plato [I] zegt, den menfch eene maet aller dingen noemde. Nu gaen wy tot'de beeltenis voort. Men
[G] Dit zeggen wordt door Auzonius toegefchreeven aen Kleobulus, een'
der zeven Wyzen van Griekenlant, als mede door Diogenes Laërtius Lib.I. §. 93. en door anderen, over die piaets van Laërtius aengehaelt door Menagius. DaÉ het ook onder de fpreuken van Pithagoras zoude worden getelt, flaet my niet voor te hebben geleezen: hoewel ik wel vreet, dat men 't ook vindt in de zoo ge- naemde Gulde Vaerfen van Pithagoras n. 38: maer het is den Geleerden al lang be- kent, die die vaerfen den naem wel draegen van Pithagoras, doch van hem niet gemaekt zyn. Daerenboven hebben die woorden een' zin, die hier geene piaets, of betrekking tot de kunft der Evenmeeting kan hebben, en willen niets anders zeggen, dan dat men in alle dingen de maet moet houden, en die nergens in te buiten gaen. Wy hebben dat reets te vooren te kennen gegeeven II. D. bl. 143. Aenm. Ee: en het blykt ook, als men den famenhang van de zoo even gemelde vaerfen flechts ter loops inziet. [ H ] De Confol. Pbil. Lib. III. Rbytm. 9. Zoo ook Ovidius Met. Lïb. I.v.21. &feqq.
L I ] In Tbeceteto pag. 118- Maer dat zeggen van Protagoras heeft een' heel an-
deren zin: dien elk zal ontdekken, zoo dra hyPlato maer in zyn' famenhang leeft, gelyk ook M. Ficinus in den korten inhout van die verhandeling van Plato)». 758. en 't geen wy reets gezecht hebben II. D. bl. 202- Aenm. F. Zoo dat wederom deze aenhaeling by de Evenmeeting niet te pas komt. |
||||
|
EVENMEETING, GELYKMATIGHEIT. 509
Men ftelt ze in het befte des leeftyts, om dus een welgetempert [KJ
lichaem, dat de Grieken hm&o* noemen, te vertoonen, gemerkt een lichaem, in wiens werktuigen een goede Symmetri is, zoo ras en licht indeelenden des.ouderdoms niet vervalt, en ook nogh veelejaeren kan welvaerend en lterk blyven} moetende d'oudde niet gerekent worden naer het getal der jaeren, maer volgens het goede tempera- ment of de gemaetigtheit. Ook is in dit beelt het befte des leeftyts voegzaem, omdat het lichaem dan ophoudt langer te groeien tot zyn behoorlyke maet en proportie, waertoe de jonge kinders nogh niet gekomen zyn, en daer de oude luiden, door vermindering, van af- wyken. De Schoonheit en Symmetri gaen altyt famen, zoo, omdat het
geene, daer men niets kan byvoegen, nochte van afnemen, met re- den ichoon wort geheeten, als omdat Plato zegt [L], Dat al wat fchoon is', geen gelykmatigheit derft: en dat men derhalve een dier ,'t welk zoodanigh zal zyn, gelykmaetigh moet maeken. Wyder zegt hy [M], <De gelykmaetigh e it wort overal voljirekt eene fchoonheit en deugt. En zeker, gelyk de Schoonheit des lichaams, doordien ze een verheve en juilte welgefchiktheit der leden is, met zoete bevalligheyt en lieflyke verwen gepaftlyk overgoten en bedegen, aller oogen met een behagenfcheppende verwondering tot haer trektj zoo maekt ook de Deugt, en inzonderheit de gematigtheit, die de Symmetri der ziele, en, gelyk Pithagoras zeide [N], een rechtfnoer van al het betaem- lyke is, dat met gemeene toeftemminge worden geprezen de gemae- tigde handelingen der geenen, die ze met haere heerlykheit en glans vergezelfcJiapt. Ja wat meer is} de lichaemlyke fchoonheit bereit of baent, om zoo te fpreken, ook den wegh, om tot de kennis des ge- moets te kunnen ingaen, vermits het uitwendige dikwyls de inwen- dige gefteltheit aentoont [0]; gelyk veele Filozoofen willen: en Galenus fchreef hierover een byzonder boek, 't geen tot eenen tytel voert: T>at de Zeden des Gemoets het Temperament des Lichaems volgen. Daer is genoeg van de fchoonheit des lichaems gefproken, waer-
mede men deze beeltenis moet aendoen, niet tegenftaende de natuur zeer zelden alle de fchoone deelen in een eenigh lichaem befluit, ge- lyk [ K ] Of welgeftelt: dat ten aenzien der vier zoo genaemde Complexien, en
Temperamenten of Gejïelteniffin en Gemaetigtheden (waervan gehandelt is op de 220. bladtzyde van dit Deel) zich in eene welgepafte evenredigheit bevindt. Dat onze Schryver meent, dat zulks door 't Griekfche woort iuirafKov wd wordt uitgedrukt, daerin kan ik hem niet wel. toeftemmen, betekenende dat woort iets dat wel in 't vleefcbis, vleefchryk: het geen niet het zelfde is, dat hier vereifcht wordt. [L] In Timao pag. 550.
[M] In Pbilebopag.^ 94. Maer hoe zeer de Gelykmaetigheit vereifcht wordt tot
de Schoonheit, zie in 't breede by Junius in zyn werk De Pittura Feterum, of van de Schilderkunft der Ouden, Lib. III. c. 2. p. ióo—165. [N] Zie zyne leffen tot aenpryzing van deze deugt by Jamblichus in 't Leeven
van Pithagoras mm. 41. en 187. De kracht der ziele is de gemaetigheit: want zy veipekt de ziek, vry van hartstogten, tot een Hebt; zecht de zelfde Pithaeoras by Stobcem Serm. V. p. 66. [O] Zie 't geen naderhant gezecht zal worden,over de Schüderkunjt. Aenm. C.
III, Deel Nnnnnn |
||||
|
5io EVENMEETING, GELYKMATIGHEÏT.
lyk Petrarcha zeer wel zegt [P]: *Dit ons vergangklyk en brosgoet,
het geene wint en Jchaduw is, en den naem draegt van Schoonheit, is noit, behalve in dezen tyt, geheel en al geweejt in een Itchaem alleen, en zulx is geweeft tot myne Jtraf. Trouwens, de fchoonheit is ook verfcheiden, naer de oefeningen, ouddes, landen, en kunnen, de- wyl in 't eene onderwerp het eene zal fchoon zyn; en in 't andere het ander. Zoo een Vrouwefchoonheit, gelyk in dit tegenwoordigh beelt ter fnede komt, wort door Taffo, in den perfoon zyner Armida, *In't aldus [QJ befchreven *: Noit zagh Argos, Ciprus, ofDelos iet zoo IV. Ge- verwmderiyXi v zy om haere Jchoonheit, of de wyze haerer kleedinge. Zyns Haere lokken zyn oprecht goutdraet, die met loffe krullen neêrzWaeien, Verlof- onder welke zy Jbmtyts uitglinjiert, en dan weer zich zelve bloot toont : ten Je- ^ fo zelve wyze gelyk de hemel opklaert, en weer betrekt) wanneer lems. wen de zon door een dunne wolk ziet heeneblinken, daerna verder door- dringende, baer Jchoone Jlraelen aen alle zyden uitjchiet, en hen op zoo- danigh een wyze uitfpreidende, dat het licht des hemels verdubbelt is. De wejiewinden, die met haere lokken Jpelen, ligten de zelve lucht igh cp, en doen ze in golven krongkelen, hoewel ze van zich zelve airede gekrult zyn. Haere oogen, om zedigh te fchynen, zyn gierigh op hunne lonken, en, zonder op veele voorwerpen te Jpelen, verbergen met voor- dagt, hunne eige Jchatten, en die der kleine Liefdens. Een roozeverf is los en geejligh op haere kaeken, veel witter dan elpenbeen, gezaeit; haere lippen zyn als twee roozeknoppen, waervan een welriekende lucht voortkomt, die niet dan liefde uitwaejtmt T>e natuur lyke wit heit van haer blanken hals, magh by' het fneeu vergeleken worden. En Kupido zelf, o groot wonder! ontjïeekt 'er en onderhoudt 'er zyne toorts aen. Haer ronde borsjes komen maer halfwege te voorfchyn , vermits het fchoonfte deel door het kleet bedekt wort. De beeltenis is naekt, om te vertoonen, dat alle de deelen des
lichaems hunne gelykheit, orde, en proportie moeten hebben, en daerin overeenkomen; gelyk mede om aen te duiden, dat men de fchoonheit des lichaems dan eerlt te recht ziet, wanneer ze met geen kleet be- dekt is Weshalve Paris, zullende oordeelen, wie van deze drie, nae- mentlyk Venus, Juno, en Pallas, de fchoonfte was, wilde, dat ze zich naekt vertoonden, om dus te netter de/>r0/>ör£/<?#,gelykmatigheden,en geheele Symmetri aller lichaemsleden te kunnen onderkennen en opne- men. En Arioïto, om een uitnemende fchoonheit in Angelika voor te Hel- len, vertoont ze ook naekt.Het wrede en onmedogende volk,zegt hy [R], in
[P] Part. II. Sonetto 64. Quefto noftro caduco, e fragil bene,
Ch' è vento & ombra, & ha nome beltate,
Non fu giamai, fe non in quefta etate, Tutto in un corpo, e ciö fu per mie pene. f_ QJ Argos non mai, non vide Cipro, o Delo, D' habito, ó di belta forme fi care etc.
[R] La fièragente, inhofpitale, e cruda, A Ja beftia crudel nel iito efpofe La belliffima donna cofi nuda, Come natnra prima Ja compofe.
Un velo non ha pure, che richiuda I bianchi gigli, e ]e vermiglie rofe,
Da non cader per Jugüo, o per Decembre, Di che Jon fparfe Ie polite membre. Ovi-
|
||||
|
EVENMEETING, GELYKMATIGHEIT. 511
in den X. Zang zyns Razenden Roelants, had de fchoonfte Joffer ter
werelt, zoo naekt als de natuur baer bad voortgebragt, op het ftrant der zee gezet. Zy had zelf geen enkelen Jluier, om de witte leliën en roode roozen, die in Julius noch December afvielen, en over al baer ivoore le- den verffreit waren, te bedekken. Het hemelsblaeuwe kleet, dat met itarren bewerkt is, beduit den
hemel, in wiens beweging men, volgens d'overeenftemmende tael der aller wyiten, een zoetluidende gelykmaetigheit vint [S]. Wat meer is, de beweging des hemels onderhoudt en bewaert de gematigt- heit der Elementen, van welke de famengeftelde lichaemen afhangen, en door de zelve hemelbeweging wort het vermogen der ftarren op ons nedergeftort; gelyk de 1£. Vader Alexander, na veele gevoelens der Aftr oiogiften ten toetfe gebragt te hebben, zeer wel beveiligt, zeg- gende [T]; Bovendien ftaen wy van zelf toe, dat door de beweging des hemels de hette der lucht en des viers wort gevoedt en onderhouden; en dat men daer om niet ongevoeglyk zeit, dat de lucht en V vier hunne hette aeti.de beweging des hemels Jchuldigh zyn. Ten anderen is het ook buiten fwifl, dat door de beweging des hemels de kracht der ftarren tot ons wort afgevoert. Het zelve beveiligt ook Ariftoteles Lib. II. de Generat. text. 56. & Lib. II. de Ccelo, text 10. Wat zou men van de zon niet al kunnen zeggen, die ons met zoo fchoon eene gelykmaetigheit dagh en nacht befchikt, en ons vier onderfcheide jaergetyden, gelykmae- tiglyk afgedeek, aenbrengt, alsmede twee nachteveningen en twee zonneltanden! Hierover fpreekt Cicero, in zyn boek van de Natuur der Goden, op deze wys [V]: *De zon, het voornaemfte bemellicht van allen, wort zoo beweegt, dat, daer ze met haer ryk licht de Aerde ver-
Ovïdius wift ook wel, hoe veel de naektheit toebrengt tot het vellen van een
recht oordeel over de Schoonheit van eene Vrouw, doe hy zyne Korinna naekt zach, waerover hy dat dartel gedicht gernaekt heeft, dat men by hem vindt Amor. IJb. I. El. 5. Een naekt lichaem, zecht Plinius de Jonge (1), verbergt de gebreken, (,)Ljb. zoo 'er eenige zyn, niet; en vertoont zyne deugden niet weihigb'. En de naekheit zelf van den III. c. 6, inenfeh doet wonder veel tot zyne fchoonheit, volgens het oordeel van Laktantius (2). De (2)Y)e naektheit ook bootft de eenvoudigheit van de natuur na, die door de kleederen en Opifi- andere toegevoegde fieraeden wordt verborgen en weggenomen, zoo wel als het cio Dei gezicht der Symmetri, eene der voornaemfte oorzaeken van de Schoonheit, daer- cap. 7. door wordt belet. Hierom hebben ook de oude Meefters in de Beelthouwery en Schilderkunft by de Grieken de beelden der Goden en Koningen, die zy meenden dat \ooral in fchoonheit moeften uitmunten, altyt naekt vertoont. Zie Junius de Pichira Veterum Lib. III. c. z.§. 9. En magh men ook niet wel denken, dat de Hei- denen hunne Gratiën, of Godinnen der Bevalügheit, daerom naekt hebben gefchildert, omdat de bevalügheit van een fchoon lichaem dan eerft beft vernomen wordt, wan- neer men het naekt ziet? Zoo als onze Schryver ook zelve zoo even te kennen gaf. [S] Volgens de ftelüng van Pithagoras en zyne navolgers. Ja Pithagoras zelf
was zoo fyn en fcherp van gehoor (maer ook hy alleen en geen ander ) dat hy die zoetluidende melody der hemelen konde hooren, en zich daermede wonder- lyk verkwikte: zoo als van hem verhaelen Jamblichus en Porfirius beide in 't Lee' ven van Pithagoras, de eerfte num. 65. en de tweede num. 30. en 31. [ T ] Contra Aftrologos Lib. I. c. 6. Adhcec motu cmli ignis aè'rifque cdlorem f oven
ac confervari, eaque de caufa congrue dici motu cmli aërem & ignem calefieri, ultro damus. Deinde cmli motu deferri ad nos ajirorum efficientiam, in confejfo efi. [V] Lib. II. c. 19. Sol, qui ajirorum obtinet principatum, ita movetur, ut, quum
terras larga luce compleverit, eafdem modo bis, modo illis ex partibus opacet. Ipfa enim umbra terra Soli officiens noclem efficit: noSlumorum autem fpatiorum eadem ejl aqualitas, Nnnnnn 2 im
|
||||
|
5i2 EVENMEETING, GELYKMATIGHEIT.
vervult heeft, de zelve dan in deze, dan in geene deelen Verduifier t.
Want de fchaduw zelfdes aerdryks,de zon belettende, maekt den nacht. Haer loop nu in den nacht is net als en eenpaerigh met dien des dags: en de maetige aennaderwgen en afw)'kingen van die zelve zon maetigen de grootheid beide van kou en warmte. Want de loop der zonne maekt eenen omzwaei van een jaer m 365. dagen en byna een vierde. 1)e zon nu, haer en loop, zoo naer 't Noorden als naer 't Zuiden, wendende, maekt dus zomer en winter, mitsgaders die twee tyden, waervan d'een aen den afgaenden winter, en d'ander aen den zomer gehecht is. Aldus worden, uit de veranderingen der vier faizoenen, de begin/els en oor- zaeken aller dingen, die op de aerde en in de zee voortkomen, afgeleit. Heeft de maen ook geene Symmetri in haeren loop ? Voorzeker ja j en ze kan de zon dienaengaende geenszins met reden benyden. Hoor weder den zelven Cicero [W]. In den loop der maene, zoo fpreekt hy, niet als een Redenaer, maer als een groot Filozoof, is ook een ze- kere gelykenijfe der zonne(fanden van winter en zomer: en van haer vloeien Veele dingen af, waerdoor eensdeels de levende Jchepfels gevoedt worden en aengroeien; en ten anderen de dingen, die uit de aerde fprui- ten, opwafien, en hunne rypheit bekomen. Zie daer dan; om zulke re- denen itelden we de zeven Planeeten op 't kleet des beeks} geljk ook, omdat die ftarren eenige kracht, evenredigheit, en gelykma- tigheit hebben, ik zeg niet in de gemoederen, gelyk de Starrekykers valfchlyk beweeren, maer in de gemaetigtheden der lichaemen. De gemelde Alexander gevoelt met ons, en zegt heel wel [X], Het al- lergrootfe dan, waertoe de kracht der flarren kan reiken, is het tem- perament des lichaems, waeruit naderhant eenige genegentheden des ge- moet s voortkomen : want het lichaem is gewoon het gemoet, en V gemoet (OLib. het lichaem te bewegen, 't Gezeide is eenflemmigh met Ptolemeüs (5). I.deju-Ook zegt Cicero, dat het een out gevoelen der Chaldeen was, dat diens dg gemoetsneigingen, van het temperament des lichaems, uit den C.4.&8. Hemel getrokken, moeten worden afgeleit. Hy fpreekt 'er, in zyn II. Boek T>e T>ivinatione, aldus van [Y]: 7)ewyl 'er in den tyt des jaers en der faizoenen zulke groot e omkeer ingen en veranderingen des He- mels', qua diurnorum: ejufdemqite Solis turn accejfus modici, turn recejfus, & frigoris & caloris
modum temperant: circuitus enim Solis orbium quinque &f'fexaginta & (recenti, quarta f ere diei patre addita, converjionem conficiunt annuam: inflectens autem Sol curfum, turn ad Sep- tentriónes, turn ad Meridiem, afiates &? hiemes efficit & ea duo te?npora , quorum alterum biemi fenefcenti adjunftum efi* alterum afiati. Ita ex quatuor temporum mutationibus, om- nium , quee terra marique gignuntur, initia caufieque ducuntur. [ W ] Eodem libro & capite. In Lunee quoque curfu efi & brumce queedam & folfiit'ti
fimilitudo: multaque ab ea manant & fluunt , quibus & animantes alantur, augefcantque; £f pubefcant maturhatemque ajfequantur, quee oriuntur è terra. [X] Contra Aftrol. Lib. II. c. 1. Maximum igitur, quo vis qfirorum pert'mgere
potefi, corporis efi temperamentum, ex quo pofiea nonnulh animorum propmfiones exjifiunt: nam ö* animum corpus, & corpus animum Jokt permovere. [Y] Cap. 4.2. Quum tempore anni tempeftatumque, cosli converfiones commuiat'wnefque
tantes fiant, accejju fiellarum & recefifu; quumque ea vi Solis efficiantur, qua videmus; non ve- rifimile folum, fed etiam verum ej/e cenfent, perinde, utcunque temperatus fit aër, ita pueros orientcs animari atque formari, ex eoque ingenia, mores, animum, corpus, aclioncm vitce cafus cujufque, eventufque fingi. Maer Cicero fpot met die gevoelens der Chaldeè'rs en roept 'er over uit. O dclirationem incredibilem! O ongelooflyke zotheit! En met reden: en het is te verwonderen, dat 'er na zoo veel licht der H. Schriftuur, |
|||||
|
ea
|
|||||
|
EVENMEETÏNG, GELYKMATIGHEIT. 5iS
mels, door de aennadering eH afwyking der fiarren^ worden Veroorzaekt; \
en dewyl door de kracht der zonne zulke dingen gefchieden, gelyk wy zien-, zoo achten zy * 't niet alleen waerfchynlyk, maer ook waerach^- *Chat« tigh, dat de kinders, die geboren worden, eveneens zoo, als de lucht ge- deen- matigt mocht zyn, bezielt en gevormt worden; en dat de inborft, zeden-, geeft, lichaem, daeden, ontmoetingen, en wedervaren van een' ie gelyk naer het zelve worden gejchikt. Wy zullen hier overilaen.'t geene Ari- ltoteles, in zyne Gelaetbefchouwing (i) nederftelt. Het is ons ge-(i)Cap. noeg aen te wyzen, dat al wat wy van de Planeeten gezegt hebben, L zoo gemaklyk niet volgen zou; tenwaere dat ze geftadigh met orde en gelykmaetigheit beweegt en gedraeit wierden; uit welke nette ge- paftheit al het goede voorkomt; gelyk integendeel alles zou te gron- de gaen, indien die bewegingen ordeloos en zonder fchik toegingen.1, De beeltenis ftaet ter zyde eens gebouws, waerin een kunüige, evenmatige, en zeer fchoone boukunde is waergenomen, omdat on- der alle kunftwerken geen is, daer meer Symmetri of gelykmaetig- heit in vereilcht wort, dan een gebou [£]> waernaer de Boukun- de haeren naem draegt; als gevende vafte regels omtrent de Co- lommen? en zoo veel aenwas van Geleertheit, menfehen gevonden worden, die eene zaek voor-
itaen, welke geheel en al goddeloos is, en tegen Godts Woort, de ondervinding en de reden, ten enenmaal aenloopt: gelyk die voortreffelyke Man G. ƒ. Voffius on- wederfpreekelyk heeft aengetoont in zyn Boek De Scientüs Mathematici* cap.XXXVIL [Z] Dat de Symmetri in de gebouwen al vroeg plaets moet gehad hebben, leert de reden zelf, zoo dat men kan begrypen, dat ze aenftonts met den oorfprong der Bouwkunde min of meer een begin moet gehad hebben: en gelyk wy de fpoedige vordering der Bouwkunde boven hebben beweezen, onder anderen ook uit de Arke van Noach, zoo kan men ook die der Symmetri uit dat zelfde (tuk ge- noegzaem aentoonen, met onwrikbaere bewyzen, uit des zelfs befchryving by Mozes te haelen: en men kan niet twyfelen uit het geene wy boven ook over de Beelthouwery gezecht hebben, of de Symmetri zal mede al redelyk vroeg in 't maeken der beelden zyn begonnen waergenomen te worden, zynde het niet den- kelyk, dat die kunft lang is geoefent geweeft zonder de Symmetri in te voeren, daer het natuurlyk begrip de menfehen aenftorits van zelfs toe moefl leiden: en dewyl de Beelthouwery en de Schilderkunjl beide {leunen op de Tekenkwijl, waervan zy uitvoerdereiTen zyn, zoo moet men vaftftellen, dat de Symmetri in de Schilder- kunjl zoo out is als die in de Beelthouwery: en daerom, wanneer wy by Plinius (i) (i) Lib- leezen, dat Parrhazius de eerde geweeft is, die de Symmetri in de Schilderkunft XXXV. zoude hebben waergenomen, moet men het zelve zoo verflaen, dat hy vaftere en CiiP'IO' betere regels van Symmetri heeft verzonnen en gebruikt, als in Griekenlant tot noch toe gefchiedt was; en niet, dat voor den tyt van dien man deSchilderkunft aldaer geheel zonder Symmetri zoude geweefr. zyn: daer die in de Beelthouwery reets zoo ■ veele jaeren voor den leeftyt van Parrhazius op het naeuwkeurigft was waergeno- men , gelyk j's af te neemen uit zoo veele oude kunftftukken der Grieken, die voor wonderen der werek geroemt zyn. En hoe verre men daer al ten tyde van Fidias, die omtrent 50. jaeren voor Parrhazius geleeft heeft, in gevordert is ge- weeft , kan niet alleen blyken uit het beek van Jupiter Olimpius te Elis, door dien konftenaer gemaekt, en mede onderde zeven Wonderen der werek gere- kent, maer ook uit het geen Lucianus (a) van hem verhaelt, naementlyk, dat(,)in hy, alleenlyk een' klaeuw van een' Leeuw ziende, daeruit konde afneemen, hoe Her- groot de geheele Leeuw was, indien hy na- evenredigheït van dien klaeuw was mot. §, gemaekt: zoo groot was zyne kundigheit in de Symmetri! en hieruit is eigentiyk *4- het fpreekwoort der Grieken en Latynen gekomen den Leeuw uit den klaeuw febat- ten: daer wy doorgaens,meer afwykende van den oorfprong van dit fpreekwoort, voor zeggen, den Leeuw aen den klaeuw kennen. Men zie den ouden Scholiaft van Lucianus", als ook Erafmus Chil. I. Cent. IX. Ad. 34. III Deel. O o 00 00
|
||||
|
$ï4 EVENMEETING, GELYKMATIGHEÏT.
lowmen, "Pede/tallen, Bafen^ Capiteelen, Moêrbalken, Hoogten, Breet-
ten, Ronden, Ovaelen, Vierkanten, Halfcirkels, Driehoeken, Hol- tens, en duizent anderedingen, die tot dezekunft behooren, of'er betrekking toe hebben. Zulk een getimmerte wort hier ook geflelt, omdat de Boukunde over veele andere kunften gezagh voert, en aen de zelve regel en maet voorfchryft, ten einde zy haere meefterHuk- ken met Symmetrie mogen uitvoeren, en, met een behaeglyke pro- prtie aen de kunft voldoende, de oogen der verftandige befchou- wers verluftigen. Zy heeft in de flinke hant eene ry en een fchietloot, als werktui-
gen om de lengte en breette der lichaemen te meeten; wordende ook door de ry gevonden alle vlaktens, en door het fchietloot de lynen, die recht nederwaert vallen moeten. En om veele redenen houdt ze eenen paiïer in de rechte hant, welk gereedfchap hoe noodigh zy om naer evenbedeeling te meeten, daervan behoeft men hier geen breede proef te geven; dienende hy om het midden, ( want de mae- ten hangen van de Hippen of punten af, en alle de getalen van het Éen ) en dus volkome ronden» eironden, halfronden, geboge li- nien, en ontelbaere andere dingen, te vinden, hun noodigh, die volgens de Symmetri trachten te werken. Zy meet een zeer fchoon beek van Venus, vooreerft omdat Vi-
truvius [Aa] de maeten haeren oorfprongk zegt te hebben gekre- gen van de menfcblyke leden, als, van de hant den palm, van den arm de el, van het been de fchrede, enz.: en ook ten anderen, om- dat 'er door Godt niets met meer Symmetri gemaekt is, dan de menfch; hebbende hem gefchapen naer zyn beek [Bb] en gelyke- nis, die toch een waerachtige evenredenheit, een waerachtige een- flemmigheit, een waerachtige orde, een waerachtige deugt, en de allerwaerachtigfte en volmaekfte meeting en gelykmaetigheit of Sym- metri aller dingen is. Hierom zeit Marfilius Ficinus, in zynen In- houdt van Platoos boek over de Maetigheit [Cc], zeer wel. Hier voegt S o krat es by, dat men de Jcboonbeit des lichaems niet om haer zel- ve m'QGt beminnen, maer dat nvy ze hebben te Jchatten als een beelt der Godttyke Schoonheit. En wil men wel overwegen, zoo zal men be- vinden, [Aa] De Jrcbitecl. Lib. III. cap. r.
[Bb],Een zeer onvoorzigtigh zeggen, en teffens eene overgroote dwaeling.
Heeft Godt dan een lichaem, daer Symmetri in is, dat 'er de Symmetri van 't men- fchelyk lichaem na gefchikt is ? Wie is zoo onkundigh, dat hy niet zoude wee- ten, dat Godt een geeft is zonder lichaem ? en wie is zoo onbedreeven in de af- lereerfte beginfelen der Goddelyke waerheden, dat hem onbekent zy, in welken zin de menfch gezecht wordt na Godts evenbeelt gefchapen te zyn ? Doch ik ge- loof, dat onzeltaliaen weinigh gedacht heeft, wat hy fchreef, doe hy dit fchreef. Want hoewel hy de ongerymtheit van zyn zeggen daerdoor tracht te ontgaen, dat hy Godts gelykeniffe fielt in eene waeragtige evenredenheit enz., zoo blyfc doch het wanbegrip het zelfde, vallende in een' geeft geene Symmetri: en zoo mea 't wel beziet, zyn het woorden zonder zin. [Cc] Pag. 7Ö7. Maer waerin de waere fchoonheit des lichaems beftaet, en
wat men 'er door te verftaen hebbe, verhandelt de zelfde Ficinus in zynen Com- mentarius over 't Gaftmael van PJato Orat. V. cap. 3. 4. 5. ö* 6: het welk al wie leeft, zal gemakkelyk bevatten, in wat zin de Schoonheit des lichaems wordt ge- zecht even als een beelt te zyn van de Goddelyke Schoonheit. Het wordt hier zoo wat in 't afgebroken bygchaelt. |
||||
|
EVENMEETING, GEL YK MATIG HEIT. 515
vinden,dat de Menfch, genoemt Ag Kleine WereltM zich begrypt alle
de maeten, gewigten, hoedanigheden en bewegingen, die de groote werelt in zich heeft. En daerom zecht MerkuriusTrifmegiftus [DdJ, *DeMenJch is een zeker Alles, en een zeker Geheel in alles. En gelyk de Zon en Mars overeenkomen met het Vier 3 Venus en Jupiter met de Lucht; Merkurius en Saturnus met het Water; en de Maen met de Aerde: zoo komt ook de menfehen zyne Symmetri of gelykmaetig- heit met de hoedanigheden der vier gemelde Elementen overeen. Wil men de zon [E e]; zie daer het hart. Wil men de maen; zie daerde lever. Wil men de ftarren3zie daer de oogen. De traenen komen met den regen; het zuchten en blazen met den wint; de lach met het weêr- licht j en het dreigen met donderen overeen. Zoo hebben ook de metaelen eene gelykheit met de vier menfchelyke vochten, te weten de gyl, de wei, en het zaet [Ff]. Ook is 'er veelszins eene over- eenkomft tuflchen den menfch en de zeven Planeeten. In de leven- de kracht komt hy overeen met de Zon; in de groeiende kracht, met de Maen5 in de aendryvende kracht, met Marsj in de inbeel- dende kracht, metMerkurius; in de natuurlyke kracht, met Jupiter; in de begeerlyke kracht, met Venus; en in de ontfangende kracht, met Saturnus. Maer laet ons zoo al voortgaen, en vergeljken den menfch in de klaerheit des gezigts by de Zon; in vruchtbaerheit van voortteelen by de Maen; in dapperheit des gemoets by Mars; in be- quaemheit tot uitleggen of verklaeren by Merkurius; in magt van heerfchen en gebieden by Jupiter; in den brant der minne by Venus $ en in fcherpzinnigheit van befchouwen by Saturnus [Gg]. Om alle deze redenen te beter gang te doen nemen, ftaet uit Franciskus Pu- teus
[Dd] Had onze Schryver aengeweezen, waer die plaets van Trifmegiftus te
vinden zy, zoude men beter kunnen oordeelen van des zelfs meenïng, en of ze hier wel aengehaelt is, of niet. Nu is 'er wilt zoeken na. [Ee] Maer de Zon is geen element: en evenwel fprak onze Schryver hier van
de elementen. En zoo is het ook met de maen, de Jlarren, den regen, den wint, het weerlicht en den donder: zoo dat het hier alles vry verwart is. Het zoude beter hebben geflooten, indien hy den menfch by de vier Elementen had vergeleeken ten aenzien van de vier overheerfchende vochten van 's menfehen lichaem: gelyk hy gedaen heeft op de 220. en eenige volgende bladtzyden van dit Deel: waerby wy nu noch voegen deze plaets van Hippokrates (x): De werelt bejiaet uit vier (1) De elementen, vuur, lucht, water en aerde, naementlyk beet, vochtigh, hut en droog. Uit Struftu- de zelfde vier elementen en even zoo veele vochten bejiaet eok de men/eb, naementlyk bloet, ra ho- Jlym, geele en zwarte gal. Het bloet is gelyk een de lucht, het Jlym aen 't water, de gecle jpisis gal aen 't vuur, en de zwarte gal aen de aerde. Want het bloet is zoet vanfmaek; het Jlym §' l' zout; de geele gal bitter; de zwarte zuur. — Het bloet it heet en vochtigh; het Jlym hut en vochtigh; de geele gal heet en droog; de zwarte droog en hut enz. [Ff] De gyl, de wei, en het zaet, zyn 'er drie: waer is nu het vierde? Mif-
fchien zal 't het bloet zyn. Maer wie kan dat met zekerheit zeggen ? Ook had hy 'er behooren by te doen, met wat metael onder de zeven, die 'er zyn, elk van die vochten in 't byzonder overeen quam. Ik weet niet, wat manier van fchry- ven onze Italiaen houdt. De vier vochten, die men gemeenlyk in 't menfchelyk lichaem fielt, zyn, zoo als wy in de voorige aenmerking gezien hebben, het bloet, het flym, de geele en de zwarte gal: uit welke het bloet vergeleeken wordt by 't gout, het flym by 't zilver, de geele gal by 't yzer, en de zwarte gal by 't loot; volgens Kazanova Hier. 6? Embl. Medica, Embl. III. num. 8. pag. 37. [Gg] Saturnus is een planeet van menfehen, die droefgeefligh en zwartgalligh
zyn: hoedanige doorgaens zeer fchrander zyn en fcherpzinnigh. Zie Cajanova Hier. 6* Embl. Medica, Embl, IV. mm. 1. jp.41. en 't geen wy reets op de %%%. bladtz, van dit Oooooo 2 Deel
|
||||
|
$16 EVENMEETING, GELYKMATIGHEIT.
tem te weten, dat aen Jupiter de goétwilligheit, aen Saturnus de
vartheit, aen Mars de kracht, aen Merkurius de fnedigheit, aen Ve- rnis de welluit, en aen de Zon en Maen de voortteeling en verder- ving worden toegefchreven. Men kan nogh wel meer van deze Klei- ne Werelt zeggen, als, dat ze allen dieren gelykt in het gevoelige deel, en in het groeiende deel de planten; hebbende de opperite Werkmeefter aen alle foorten van gewaflen wortels,als zekere gront- veften, gegeven, waermede zy zich, als met voeten, onderfteunen, gelyk Plimus zegt. Voorts zweemt het eigentlyke lichaem, zoo men hier eenen boom neemt, naer den ftara; de armen naer de takken- de vingers naer de looten} het vel naer de fchors, daer een vocht door en onder heeneloopt, dat, gelyk het bloet den menfeh, den boom in alle deelen voedt enverquikt. Zyn 'er ookgeeneaderen inde takken enfpruiten, tot in de bladeren toe doordringende? Maer laet ons hier met het maken dezer vergelykingen ophouden: het is toch elkeen byna bekent, dat alle de deelen des menfehen ook bv gelyke- ms zich in de boomen [Hh] bevinden. Hierover kan verder naer gezien worden Mizaldus in zyne Boomontleding. Het meeten wv- ders eens beelts van Venus, gefchiedt, omdat men, gelyk boven al wert aengeroert, geen ding vint, waerin een grooter Symmetri en netter fr»Portte is; dan een menfchlyk lichaem, zynde gelykdeelieh en van d allervolmaektfte maete. Want men moet befeffen dat de natuur 's menfehen aengezigt ter heogfte plaetfe des lïchaems fielt, opdat alle deszelfs andere deelen naer de gelykmaetigheit des gelaets zouden worden afgemeeten. Het aengezigt wort dïn in drien ver- deelt: t eerfte deel ftrekt zich van den kruin des hoofts tot aan de winkbraeuwen: het tweede van de winkbraeuwen tot aen 't onder eind van den neus: en het derde, van den neus af tot de kin toe- welke maeten, tot negenmael verhoogt, de ganfche lichaemsgettalte eens menfehen uitmaken, dien men aldus in negenen verdeelt Het eerlte deel is het aengezigt; het tweede de borft, dat is, van het kropbeen af, tot het begin der maege toe; het derde van den boezem af tot aen den navel} het vierde van den navel tot het bovenfle der- riere; het vyfde enzefle van de heupen tot de knien;het zevende en agtfte van de kmen af tot de enkelen toe. Het negende of laettfe deel begrypt de geheele lengte des voets: doch deze verdeeling moet altvt verftaan worden geen plaets te hebben, dan in eenen perfoon, die vol-
Deelhebben aengetekent- behalven dat deze Planeet om haere overgroote fnel- heit (Zie II D. bl. 427. Aenm. D.) ook een bequaem beek der fcherpzinriigheit en fnelheit des verftants kan zyn. Dat onze Schryver van die zelfde planeet ook .echt, dat zy aen den menfeh gelyk is in de ontfkngende krach t IjyT,ertoe te behooren, dat Saturnus by de Heidenen is gehouden voor den uitvinder van den Lantbouw, en ook zyn' naem wordt gelooft te hebben van een ™c da" Sitl ?^ f ^ Wl reHS gCZeCht hebben L D' bl- 264- Aenm. A. én in
i« ) V6' f^' B', He£ Zm nu WOrdt geworpen in de aerde, die hec zelve ontfangt, en daerdoor bezwangert wordt. Voorts hebben wy boven reets ze- zecht op de 208. bladtzyde van dit Deel, dat de dingen, die aen de PJaneeten worden toegefchreeven, doorgaens betrekking hebben op dat geene, dat van de afgoden, na welkers naemen de Planeeten genoemt zyn, door de Heidenen ver- dicht is. Die t van elke Planeet in 't byzonder wil weeten, zie die dingen na die va" 5*e z-eive in onzen bladtwyzer op ieders naem ftaen aengetekent. LHh j Zie t reets aengetekende in ons I. D. bl. 390. Aenm. N. |
||||
|
EVENMEETING, GELYKMATÏGHEIT. 517
volmaekt van leden is. Wyder hierover te ipreken is onnodign*
naerdicn deze itof door Pomponius Gaurikus [Ii], en dien vermaer- den Wiskunftenaer Antonius Mizaldas, in zyn boek van de Symmetrie des Menfchen, breedfprakigh ontvouwen is. 't Geen men hier ein- delyk ziet afmeeten,is een beek van Venus, die een volmaekte fchoon- heit beduit, dewyl ie door d'oude Schryvers zelf voor de godin der fchoonheit getfelt wort; en die ook in het geding, of den twift, tuf-. fchen Pallas, juno, en haer, ontftaen om den gulden appel [Kk], daer op gefchreven Itont, Uees worde derfcboonjle gegeven, door. Pa- ris, dien Jupiter hierover tot rechter ftelde, voor fchoonft wert ge- oordeelt; hebbende zonder twyfel voor het vonnisvellen de gelyk- maetige Troportie en Sjmmetri der uitnemende fchoonheit van Venus lichaem wel in acht genomen en overwogen ; zoodat ze den gezeiden, appel, een'prys der Schoonheit, omring, die haer ook, wegens de onvergelykelyke lichaemsvolmaektheit rechtvaerdigh toequam. [ Ii ] Uit wien al het bovenftaende, dat hier van de verdeeling des menfehe-
lyken Lichaems gezecht wordt, van woorc tot woort is uitgefchreeven. Zie hem zelven in het twede Höoftftuk van zyn Boek is Ssulptura Tom. IX. Tbefauri Jntiq^. Rom. Grav'ü col. 74t. [Kk] Zie de fabel by Hyginus fob. XCIL en by Ovidius Heroïd. Epiji. XVI. v. 53,
ö5 fm-
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT,
Naer de Eefcbtyving van Boè'tius, met de Uitlegginge des
Heer en Giov. Zaratino Kajldlini ^ genoemt Intrepidus, op de Akademi der Filoponen van Faënza, alwaer by de zel- ve opentlyk deed den IP*~. der J^ynmaent, MDCXIII, in de tegenvjoordigbeit van den Doorlucbtigen en Eer- waerdigen Kardinael P^akns, en dé gan/cbe J^ergaderin- ge der E. Heer en Magijlraeten, met een Voorrede, ge- Jcbikt naer de plaets en den Scbryver. Oêtius verdicht [A], met een zeer fchoone en geleerde
geefligheit, dat hem de Filozofy verfcheen als eene Vrou, zeer eerwaerdigh en ontzaglyk van wezen. Haeré oogen* die bovenmenfchlyk fcherpziende waren, blaekten in 't voorhooft. Haere verf was levendigh, en zy zelf uitnemend wak- ker en fris,niettegenftaende zy tot zoo hooge jaeren gekomen fcheen, dat men haer in geenerlei wyze vermoeden kon van onze eeuwe en leeftyt te wezen. Haere geftalte was niet wel te bepaelen; want zy bedwong zieh nu binnen de gemeene menfchenmaet, en fcheen dan weer het zwerk met haere kruin te bereiken. Ja als ze 't hooft recht opftak, drong zy daermede door den hemel zelf heene, en rees al- dus tot buiten het gezigt dergeenen, die naer heur zagen. Haere klederen waren zeer fyndradigh, volkunitigh, en onverderflyk van {toffe,
, [A] De Confolatione Phikfophh Lib. I. initio.
Hl. Deel. Pppppp
|
||||
|
518 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
ftorre, en zy had ie, gelyk ik namaels uit haer hoorde, met eige han-
den geweven. Doch de gedaente en glans was door zekere verwaef- loofde outheit niet weinigh verduiftert, en, gelyk berookte beelden * byna onkenbaer. Op den onderzoom ftont geflikt een Griekfche n, en op den bovenboort eene g} en tufïchen bei deze letters fcheenen eeni- . ge trappen afgetekent ,als een ladder, om van beneden naer omhoog te klimmen. Eenige geweldenaers hadden echter dit gewaet niet wei- nigh gefchcurt en gefchonden, en ieder een ftuk, dat hy krygen kon, 'er van wechgerooft. In haer rechte hant droeg zy eenige boeken; en in haer flinke eenen fchepter of ryksitaf. Met recht is de Filozofy ontzaglyk en achtbaer van wezen, vermits
ze groote eer en eerbiedigheit waerdigh is; zynde zy eene Moeder
aller vrye kunften, eene Meeitres van zeden en tucht, eene Wet voor
leven, en een Uitdeeliter der geruftheit, die een zonderlinge gaef
van Godt is. T)e Filozofy, een moeder aller kunjten, is niets anders,
gelyk Tlato zeit, dan een gefchenk, of, gelyk ik zeg, dan eene vinding
der goden, zegt Markus Tullius Cicero [B]. Auguitinus, in't 22.
Hooftft. zyns XXIÏ. Bpeks Van Godts Stadt, over de Filozofy rede-
neerende, maekt dit beüuk op [C]: Gelyk 'er nu geen grooter Godts-
* E)er gift is, dan deze, volgens hunne * eige bekentenis; alzoo moet men ook
Heide- geloven, dat ze door niemant anders, dan door dien Godt gegeven wort,
"en. Vatt wien ook zelfs zy, die veele goden eer en, zeggen, dat 'er geen godt
grooter is dan Hy: willende te kennen geven, dat de Filozofy eene
ichenkaedje des waeren en eenigen Godts zy, Om deze haere zoo
voortreflyke hoedanigheden wort haere gedaente eerwaerdigh geftelt.
En zoo 'zeit Seneka, een zedekundigh Fllozoof, in zynen XIV.
Brief [D], De boosheit zal noit zoo krachtigb worden, en men zal
noit zoo tegens de deugt injpannen, of de naem van Filozofy zalheiligh
en eerwaerdigh blyven.
Zy heeft fchitterende oogen, die fcherper zien kunnen, dan in
't menfchlyk vermogen is, omdat men door 't middel haerer kennifle, met de oogen des veritants, veele natuurgeheimen, zoo van 't aerd- ryk als van den hemel, ziet en leert doorgronden, gelyk de zelve Cicero aantoont, zeggende [E], Dat de Filozofy eerft in den Godts- dienft onderwyft, en daerna in de zeden en grootmoedighek; en dat ze de duitterniflen, gelyk nevels van voor de oogen, uit het gemoet dryft, ten einde men alle hemelfche, aerdfche, eerfte, middelfte, en lefte dingen zie, Zy
[B] Tufc Quaeft. Lib. I. cap. 16. Philofophia, omnium, mater arthtnt, quid cfi aliudy
nifi, ut Plato alt, donum; ut ego, inventum Deorum ? De plaets van PJato, daer Cice- ro hier op doelt, vindt men in zynen Timeüs, pag. 533. Grooter dan welk goet (naementlyk, dan.de Filozoofi) 'er mets aen het gefiacht der Jiervelingen door de Goden noch gcfcbonkén is, nocb gefcbonken zal worden. [_ C ] Sicut autem hoc, ut fatentur, nullum divinum majus cfi donum, fic a nuïïo Deo
dari credendum èfi, nïfi ab Ulo, que & ipfi, qui multos deos colunt, nullum dïcunt ejfe ma-, jorem. [D] 'Nunquam in tantum convalefcet nequitia, nunquam fic contra virtutes conjurabitur,
ut non Pbilofopbice nomen venerabile & facrum maneat. [E] Tufc. Quaeft. Lib. I. c. 26. Hcec nos primum ad ilhrum cultum, deinde ad jus
homimmi, quod-fitum efl in generis humani focietate, turn ad modefliam magnitudinemque animi crudivit: eademque ab animo, tanquam ab oculis, caligincm difpuliP, at omniafupera # in/era, prima, ultiim, media vidcrcmus. |
||||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIlV 519
Zy is, fchoon heel out) en onzen leeftyt verre te boven gaende*
echter zeer levendigh van verwe, vooreerft omdat de wysheit door Godt, de opperfte en eeuwige Wysheit, aen den menfch, zoodra hy gefchapen was, dat is, aen onzen eertten Vader, wiert gefchonken. Zy * gaf hem Jlerkte, om over alle dingen te heer/chen, ftaet 'er Sap. * Dé X. x. Van diens menfchen wysheit [F], veel grooter dan die van W.J*3 Salomon, kan men Pererius over Genejis naerzien. De Wysheit is, c' van 't begin der eeuwen af, en voorts altyt, geweeft eene Leermee- fteres aller fchepfelen -, en is altyt levendigh en wakker; itaende ge- duurigh gereedt, om, door haeren glans en fchynfel» de duifternif- fen der onwetenheit uit der menfchen gemoet te dryven. Ten twee- den, omdat de wysheit beftendigh en onvergangklyk is; gevende eenen iegelyk, hoe out van jaren hy ook zy* kracht en wakkerheit tegens alle rampen en ongelukken, en een effe en gelyke gettalte des gemoets tegens alle'ftoornilfen en beroeringen des zelven? gelyk Au- guftinus daervan redeneert» in 't 3. en 4» kapittel zyns IX. boeks Van Godts Stadt. Het luft ons hief niet onderfcheit te {tellen tuffchen Wysheit en Filozofy, gelyk Seneka, in zyn' LXXXIX. Brief, doet;» zeggende daer [G], dat de Wysheit een volmaekt goet des menfch - lyken verftants is, en de Filozofy nogh maer eene liefde, begeerte, en vlyt, om deze Wysheit te bekomen. Dit is, zoo veel de beteke- nis des naems belangt, waer; want het woort Filozofy is niets an- ders te zeggen, dan Liefde tot Wysheit en Deugt: en zoo beduit Filozoof, eenen Vrient, Beminner, en Liefhebber van Deugt en Wysheit. Indien echter 't geheele lichaem der Filozofye, naer Boë- tius mening, worde aengemerkt, zoo moeten wy zeggen, dat zy de zelve is, met de Wysheit, Dies hy ze ook, in 't 3. Onrym zyns ï. . boeks, omnium magijïra virtutumi of, eene Leermeefteres aller deug- den noemt. In 't 4. Onrym zyns II. boeks draegt ze den naem van virtutum omnium nutrix, of Voedjler aller deugden. En in i. Onrym van 't IV, boek noemt hy ze veriprrfvia luminis, of, Eene Voorgang- ' fier
[F] Een voornaem bewys van de» Wysheit van Adam doet zich op in het gëe-
ven van de naemen aen de Dieren der Aerde: waervan wy leezen Gen. II. 19. en 20. Als de Heere Godt uit de Acrde alle 't gedierte des velts, en alle 't gevogelte des He- mels gemaekt hadde, zoo bracht hy ze tot Adam, om te zien, hoe hy ze noemen zoude: en Zoo als Adam alle leevendige ziele noemen zoude, dat zoude zyn naem zyn. Zoo hadde Adam genoemt de naemen van al het vee en van het gevogelte des Hemels, en van alle het gedierte des veks. In dit benoemen nu is deze wysheit, dat de naemen, door Adam ge- geeven aen de dieren, zoo veelerhande in foort> en zoo verfchillende in aert en eigenfchap,, alle eenige betekenhTe hebben, welke dien aert of eigenfchap, of eenige andere hoedanigheit, van elk dier uitdrukt, gelyk die zeer geleerde Sa- . muè'1 Bochart, in zyn werk, genaemt Hiërozoicon, in de meefle dieren , die in de H. Schrift voorkomen, heeft aengeweezen; zynde het aen onze onkunde toe té fchryven, dat men die niet weet van allen. Men moet dan met dien voortreffe- lyken Schryver zeggen, dat Godt in het harte van den eerften Menfch heeft in- geftort gehad eene byzondere Wysheit en kenniflè van veele zaeken, die wy niet anders als met veel arbeit en door lange ondervinding noch naeuwlyks, en wel gebrekkelyk, leeren. Zie het 9* Hooftftuk van het I. Boek in het I* Dee'l des ge- melden Werks. " > ■■■ s [G] Primum itaque, ficut vïdctur, tibi dicam, inter fapientiam ö* philofophiam quii.' interfit. Sapientia perfeftum bonum ejt mentis bumance; pbilofophia fapientice amor e/i 0 affeftatk. Pppppp 2
|
||||
|
520 FILQZOFY OF LEER DER WYSHEIT, t
fier deswaerachtigen lichts [H]. Altemael naemen, die der Wys-*
'hek paffen, hoedanigh ook inderdaet het geheele lichaem der Filozo- fye is. Die begrypt drie deelen [I] in zich, te weten, het werkda- dige deel, 't geene het gemoet vormt in de goede zeden: het befpie- gelende deel, 't welk de verborgentheden der natuure doorzoekt: en het redelyke deel, 't geene in zich vervat de reden, door welke men redenkavelende, het waerachtige van 't valfche onderfcheidt: en dit deel eifcht de fchikking en eigenfchap van woorden en bewysrede- nen: deelen, alledrie van een volmaekte "Wysheit, en die overeen- komen met een tweede bepaelinge der Wysheit, door Seneka, ter gemelde plaetfe, bygebragt tot onderfcheit van die en de Filozofye. Hy zegt dus: Wysheit is, Godtlyke en Menfchlyke dingen te kennen, mitsgaders hunne oorzaeken [K]. Deze befchryving begrypt, naer myn gevoelen, in zich de drie deelen der Filozofye. 't Is Wysheit de Godtlyke dingen te kennen: zie daer het befpiegelende deel, 't welk niet alleen door de Natuurkunde de natuurlyke dingen door- CO Li- zoekt, diePererius (i ) gewrochten des Godtlyken Verftants noemt; bp?hdc maer ook door de Bovennatuurkunde, welke door Arittbteles (z) c. 2.Ca voor zeer godtlyk wortgeroemt, de afgetrokke zelfftandigheden, en (i) Me- de Natuur zeJr, te weten Godt, befchouwt. Zy kent de menfchlyke taphyf. din- L.I.C.2.
[ H 2 ^et diergelyken ]of en eernaemen verilert haer' ook Cicero, haer dan
Cl) Tuf. eens noemende anhni medicina (3) of de geneeshmfc der ziele, dan eens ars vitcs (4) of Qujeft. eene kun ft des leevens; dan weer omnium mater artium (5) of, eene moeder aller kunfien; Lib.III. of ook, laudatarum artium otmikmi procreatrix £? quafi parens ( 6) of, de Voortteeljter en c- 3 even als Moeder van alle pryflyke kunftcn-. Noch zecht hy (7), Philofophia virtutis con- i< w e tmei> & office) & bene vivendi difciplinam, dat is, de Filozoofy bevat de leere van deugt Lib'liT en van plicht-, en van wel te keven. Maer alle die hoedanigheden, die Boëtius toe- cap.' 2.' fchryft aen de Filozoofy, leveren echter dat geene niet uit, dat Zaratino hier wil, (5-) Tuf. naementlyk, dat Boëtius door de Filozoofi zoude verflaen hebben niet de Leere QuKfc. der Wysheit, maer de Wysheit zelve: want waerom paffen alle die naemen ook Lib. I. njet aen de Leere der Wysheit> die Boëtius hier voorflek onder de verbeelding "P i°- van eene Godin, uit den Hemel nedergedaelt. Dus blyft dan het onderfcheit tuf- Oratore fcnen de Wysheit en Filozoofy, dat Seneka ftelt, te weeten, dat de Filozoofy is L.I c.3. eene liefde tot de Wysheit, en eene naerilige betrachting van de zelve, en dus (7)InL. een onderzoek, waerin de Wysheit beftaet, en daerdoor eene aenwyzing van den Pifon. wegh, langs welken men tot haer kan geraeken, en aldus, gelyk wy gezecht cap. 2. hebben, eene Leere der Wysheit. Men zie den Brief van Seneka zelve, en 'c geene Lipzius daerover redeneert in zyne Manud. ad Stoïc. Fbilof. Lib. II. Dial. 7. [IJ Het geen van deze drie deelen hier wordt gezecht, is voornaementlyk geno-
men uit Seneka in den aengehaelden LXXXIX. brief: daer hy aldus fchryft: Philofophia tres partes tffe dixerunt ö* maximi & plurimi auélores; moralem, naturalem & rationalem. Pri- ma componit animum, Jecunda rerum naturam fcrutatur, tertia proprietates verborum exigit, £ƒ jlrucluram, 6? argumentaiiones, ne pro vero falfafurrepant. Zie ook Cicero De Orator e Lib. I. cap. 15. & de Finib. Bon. 6? Mal. Lib. IV. c. 2. 3. &f 4. Maer vooral handelt over die ftof naeuwkeurigh en geleerdelyk Lipzius in zyn gemelde werk Mmud,adStoïc. Fhilof. Lib. IL Dial. 5. &f 6. Voeg 'er ook by Politianus in zynen Panepijiemon p. 4G2. [K] Quidam Sapientiam iia finierunt, ut dicerent cam divinorum &? humanorvM fc'ien-
tiam. Quidam ita: Sapitntiaefi, nojfe divina & humana, & horum caufas. Maer Se- neka zecht in deze woorden niet, dat hy zelve de Wysheit zoo bepaelt, maer dat fommigen 'er die bepaeling van gemaekt hébben,die hy echter afkeurt, zeggende, dat die laetfte woorden mitsgaders hunne oorzaeken een overtolligh aenhangfel is, om- dat de oorzaeken van goddelyke en menfehelyke dingen deelen van de zelve zyn. Supervacanea nuhi videtur hac adjeftio, quia caujee divinorum humanoruniijut partes funt. De bepaeling, zoo als ze Seneka wil hebben, is die der Stoïfche Filozoofen: gelyk Lipzius aenwyft Manud. ad Pbil. Lib. IL Dijf. 6. |
||||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 521
dingen: zie daer het deel, dat werkzaem is in de zeden. Zj^ kent de
oorzaeken van alle beide: zie daer het fedelyke deel, het welk re- denkavelt, door 't middel waervan men tot de kennis [L] van Godt- lyke en Menfchlyke dingen komt. Naerdien dan de Filozofy de be- paeling der Wysheit in zich begrypt, zoo volgt ook, dat ze een en de zelve zaek, als de Wysheit, is, inzonderheit van wege de kracht der Bovennatuurkunde, in haer begrepen5 die, volgens Ariltoteles (i), (O Me- den eigen naem van Wysheit verdient. Markus Tullius, in zyne Tuf- lPxii'i kulaenfche Vragen, van de Filozofy fprekende, zegt [M], dat zy c/4i zeer out, maer heur naem nieu is, en fchat ze voor de zelve met de Wysheit. Wie kan ontkennen, vraegt hy, dat de Wysheit out is, niet alleen inderdaet, maer ook in naeme? Hy meent [N] de Filozofy» die, wegens de kennis der Godtlyke en Menfchlyke dingen» en hel befef over hunne beginfels en oorzaeken, by de Ouden den zeer heer- lyken naem van Wysheit droeg. Ja de zeven vermaerde en in verftant uitmuntende Filozoofen der Grieken werden Sephi, dat is, Wyzen* ;'/«,;■ ge-
[ L ] Zaratino pluiffe dit al te fyn uit, wanneer hy in die bygebrachte bepaeling
der Wysheit de drie aengehaelde deelen der Filozoofy tracht te vinden. Kennen is by hem in 't eerfte deel befpiegelen; inhettwede, werken; en in het derde, rede- neeren: daer immers die drie laetfte zaeken niet het zelfde zyn a/s kennen, wordende de kennis der dingen door de befpiegeling des verflants, door de behandeling der zaeken, en door dat men over de zelve redeneert, en anders niet, verkreegen: zoo dat het kennen een uitwerkzel en gevolg van het befpiegelen , werken en rede- neeren is: gelyk trouwens ook uit de woorden van Zaratino zelf genoegzaem blykt, als hy zecht, dat men tot de kennis van Goddelyke en menfchelyke zaaken door 't middel van redeneeren komt. En hoe. kan doch de menfchelyke dingen te kennen het zelfde zyn, als werkzaem, te zyn in de zeden ? Hoe veele zyn 'er, die de deugt en goede zeden kennen, en 'er echter niet werkzaem in bevonden worden ? En wie moet dikwyls niet zeggen metMedea by Ovidius (2)? Video meliora proboque, (2)Mec Deteriora fequor, dat is, ik zie het befte, en keure het voor goet, doch volge het Jlimjte: ja l. Yll, ook met Paulus zelf (3)? ' Het goet, dat ik wil, doe ik niet; maer het quaet, dat ik v. 20. niet wil, dat doe ik enz. (3)Rom. [M] Lib. V. c. 2. Quam rem (Philofophiam) antiquijfimam quutn videamus, no- VII. 19.
men tarnen confitemur ejje recens. Nam Sapientiam quidem ipfam quis negare potefl non modo re ejje antiquam, verum etiam nomine ? , [N] Dat zecht hy zelve, laetende op de bygebragte woorden aenftonts vol-
gen : qua cum divinamm humanarumque rerilm, turn initiorum caufdrumque cujufque rei cogm- tione, hoc pidcherrhnum nomen apud antiquos adfequebatur. Uit die zelfde plaets van Ci- cero is ook genomen het geen hier verder volgt van de Zeven Wyzen, en van Likurgus, Homerus, Uiiffes, Neftor, Atlas, Prómetheus, Cefcus en Pithagoras.. Voor 't overige Helt men doorgaens tot de outfte en eerfte der Filozoofen, dat is» der geener, welke die weetenfchappen geoeffent hebben, uit welke de Filozoofy beftaet, de Egiptenaeren, ten minften onder de Heidenen. Zie Makrobius In ~Somn. Scip. Lib. I. cap. 19. Want zy is zekerlyk, altoos in haere beginfelen, ou- der geweeft by de Hebreen. Men zie Euzebius de Preepar. Euang. Lib. II. '• Die beginfelen, gelyk alle weetenfchappen allengskens aéngroeien, hebben de Egipte- naeren verder voortgezet, en hebben boven anderen in de kenniffe der oude Filo- zoofy uitgemunt: hoewel men ook andere volkeren van dien lof niet rhqet uitflui- ten. By de Grieken heeft zich de Filozoofy eerffc bezigh gehouden omtrent de. •Natuurkunde alleen: daerna heeft 'er Sokrates bygevoegt de Zedekunde, en einde- „r .\ lyk Plato de Redeneerkunde: en zoo heeft zy de drie deelen verkreegen, die te. vooren zyn opgetelt. Men zie Diogenes Laërtius Lib. III. g. $& Evenwel is het zeker, dat reets voor .Sokrates de Zedekunde cok is behandelt door Pithagoras: en het derde deel, naementlyk de Redeneerkunde, fchryft de zelfde Diogenes Lib. I. §. 18. toe aen Zeno van Elea. III. Deel. Qqqqqq -'f
|
||||
|
522 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
genoemt. Zoo zyn öok'j veele eeuwen voor hen, Likiirgus, Honïë*
rus, UlifTes, en Neftor voor Wyzen gehouden: en aldus kregen ook Atlas, Promethpus, en Cefeus, om hunne kennis in de hemelfche dingen, den eernaem van Wyzen. Ja al de geenen, die zich in het befpiegelen der dingen oefenden, werden altyt Wyzen geheeten, tot den tyt van Pithagoras [O] toe, die, deze naem van Wys hem al te i Jioogmoedigh,fchynende, zich Filozoof, dat is, een Vrient of Bemin- ïier der Wysheit, liet heeten: en de Wysheit wert Filozofy, dat is, Liefde tot de Wysheit, genoemt. Zulx dat de Filozofy even de zel- ve is, die eerfi by de Ouden Wysheit wert geheeten. En hiervan- daen komt Jiet5 dat men by Diogenes Laërtius, in Platoos leven [P], deze woorden vint: Met den naem van Wysheit noemt by ook eigentiyk de Filozofy', zynde een ssekcre lujl en begeerte tof de Godtlyke Wysheit. Haere onzekere geftalte, die nu klein, dan groot was, beduit, dat
ze zich nu eens bezigh houdt met de kennis en het onderzoeken der lacge dingen van xPaerde, en dan weder de hooge dingen des hemels 5 en dat ze dikwyls in het doorzien en overwegen der verheve Itoffen zoo hoog opilygt, dat het menfchlyk vernuft, te kort fchiet, en on- magtigh is haer met d' oogen des begrips te volgen. En daerom zeit BoëtiuSjdat deFilozofy dikwyls haer hooft zoo hoog op(tak,dat ze tot in den hemel zelven doordrong, zulx het gezigt der befchouweren niet magtigh was haer te blyven bereiken j omdat de Godtlyke verbor- gentheden, en het Godtlyke Wezen zelf, 't geen in den hemel zyne wooning heeft, door geen menfchlyke reden of vernuft begrepen kan (i)O- worden, gelyk Gregorius Nazianzenus (i) zegt. Wat wonder was rat. de het dan, dat de Griekfche Poëet Simonides, een heiden, door Ko- tifmoT nin8 Hiero gevraegt zynde, Wat Godt waere? eerft eenen dagh, en toen twee uitltel hebbende genomen, om zich te beraden, en dien tytnaderhant nogh eenige reizen telkens verdubbelt, ten letten ant- woordde: Hoe ik de zaek langer overweeg, hoe ze my duifierder fchynt, gelyk dit Cicero dus verhaelt in zyn Boek over de Natuur der Goden [Q]. Het zeer fyndraedige gewaet, beduit de fynheit der bewysredenen zin het redelyke deel, omtrent het redenkavelen5 en de onverbreek- lyke ftof geeft de Filozofifche verhandelingen te kennen, die door zich zelve bondigh en vait zyn, byzonderlyk in het werklyke deel, omtrent de goede zeden. En dat gewaet is door haer eige handen geweven, omdat het geene, waermê zich de Wysheit bekleet, on- verbreeklyk, onveranderlyk, en beftendigh is in zyn eigen wezen en hoedanigheit, en niet door menfchlyke kunft. Het zelve kleet is duiiter, voor zoo veel de onderzoeking van de ver-
[O] Volgens Cicero in de aengehaelde plaets. Zie ook het reets aengetekende
Op de 4Ö5. bl. van dit Deel Aenm. A. [P] Lib. III. §. 63. Diogenes Laërtius brengt daer drie betekeniflen by,
tvaerin Plato het woort fVysheit gebruikt, waervan hy de eerde noemt de allereigent-
f . » fyftt', de twede, de eigentlyke; en de derde, de algemene: Zoo dat deeze aenhae-
pol.Sp.ling hier yan niec veel klem is'
46.& ad C QJ. £$s %. caP- 2V Het zelfde verhaelt ook Minucius Felix Oclav. cap. 13. Maer
Natio- Tertuilianus fchryfc (2) die vraeg en dat antwoort toe aen Krezus den Koning nesLib. van Lidiën, en aen den Wysgeer Thales van Mileten: geJyk Davizius over die ü. c, 2. plaets van Cicero aentekent. |
||||
|
FILOZOFY OF LEER DER W^SHEÏT. 523
verborgentheden der ftatuure belangt j en dit ichynt door M. T. Ci-
cero, in zyn boek van den Redenaer[R']t ook zoo begrepen. 1)ê Filazofy, zegt hy daer, bejlaet in deze drie deelen, in de duifierheii der natuure, in de fcberpzinnigheit van 't redekavelen, en in 't leven en de zeden. Én indien wy het gewoone wedervaren der Filozófye wil* len aenmerken, zoo zal blyken, dat het kleet door de duifternis eener verflofte outheit verdonkert is, omdat deFilozoofen gemeenlyk flordigh en verachtlyk daerheene loopen, in oude, flechte én bemor- fle [S] klederen. De Filozofy gaet dan arm en naekt, niet zoo zeer uit noodt, als uit eigen wille; gelyk dit bleek in Sokrates [T] en Apollonius, die met een boerepy bekleet, en voort blootshoofts en bloots-
[R] Lib. I. c. 15. Philofophia in tres part es efi difiributa, in natura obfcuritatem, in
dijjèrendi fubtilitatem, invitam atque mores. (i)Diog; [ S ] Deze reden gaet niet aen: want al is 't, dat mifichien anderen eeri' Filp-^?ërt-
zoof niet quaelyk in een out en vcrfleeten gewaet zouden kunnen doen te voor- «jj ^* fchyn komen; zoo doet dat echter Boëtius hier niet; als geevende haer niet een ^jjjan out en/legt, maar een kojielyk, konjiigh, en byna onvergankelyk kleet: zoo dat het kleet y. EP.* in zich zelve goet, maer de glans daervan (want dat zecht Boëtius eigentlyk) ver- Lib, III.. donkert was: gelyk als de glans vergaet van de dingen, die langen tyt verwaer- c. 19. looft in een' hoek liggen, zonder dat 'er na wordt omgezien, of die men in den (2)piogï rook laet hangen en zwart worden. Ën dus valt ligt te zien, wat de waere mee- yz**". ning van Boè'tius is: naementlyk, de glans van 't kleet der Filozoofy was even als c '^4 door eene lange verwaerloozing verdonkert, om te kennen, dat de Filozoofy ten ./Ehari tyde van Boëtius al federt eene menigte van veele jaeren fchandelyk was verwaer- V.H.L. looft,en daerdoor in veragting gekomen zynde haeren ouden en waeren luifter had XII.c. Verlooren, welke door die verwaerloozing en de onkunde der menfchen ten eene- 32> mael was bedekt, en weggenomen; daer ondertuflcheh de Filozoofy zelve haer'(?) 4^" waeren prys, niet tegenftaende zy haere uiterlyke fchoonheit verlooren had, bleef'.^.lb; behouden. En dit zoo zynde, vervalt nu ook de twede uitlegging j die Zaratino i^grr°^" 'er vervolgens van geeft: höe zeer de zaek,die hy bybrengt, jn zich zelve waer is; Lib. IP [T] Piet geen hy hier van Sokrates, Apollonius, en Diogenes zecht, hing §.66. &
enkel van de verkiezing van die menfchen af, die daer alleenlyk mede hebben wil- feqq. & len toonen, dat het waere geluk, het geen elk menfeh, en vooral een Filozoof j Lib.IV; behoort te betrachten, niet beftaet in pragt van klederen noch rykdom, zynde §>4°- zaeken die buiten ons zyn, en niet tot de waere gelükzaligheit behoören, alzoo vL fir ■ weinigh, als arme en flegte klederen een' Filozoof maekeh: waerom ook andere k A groote Wysgeeren, die 't wat ruimer hadden, geene zwaerighek gemaekt heb- (6) ld. ben om zich rykelyk en fierlyk tekleeden, gelyk, by voorbeelt, Ariftoteles (x), Lib. VI. Pithagoras ( 2 ), Empedekles, Gorgias, en anderen ( 3 ). Dat ook Archelaüs en §• 26. Ariftippus niet fober gekleedt zullen geweeft zyn, is gemakkelyk af te neemen k7) W. uit de rykelyke en overdaedige manier van leeven, die wy leezen (4) dat zy ge- & V houden hebben. En dat ook Plato, dien niemant den lof van een groot Filozoof rg)Z jp. betwift, niet flordigh en flecht in zyne klederen geweeft is, magh men genoeg- han. V* zaem vaftftellen uit het geene men van zyne nalaetenfchap en üiterften wille ( 5 ) l H. Lib! en van zyne gaftmaelen (<5), vindt aengetekent. Ja dat Sokrates zelf zich fómtyts IV.cn' wel eens fierlyk gekleedt heeft (?), als de gelegenheit het fcheen te eifchén, (9)Diog. en dat hy ook op zyn klein huisje, en op zyn weinigh huisraet, zinlyk en net is H^vt geweeft ( 8 ), daervan zyn de bewyzen mede voor handen by dei oude Schryvers. g 2"6 t De Filozoofen dan waeren gewoon zieh te kleeden, zoo als een iegelyks 'Seiïc of Temill. verkiezing medebracht: en die het armelykft en flegtft gewaet droegen, gelyk Apolog* die van de Cynlfche Setïe, hadden daerin dikwyls meer hovaerdy, als anderen in c. 46. een'ryken opfchik. En daerom is het, dat eens Plato, wanneer Diogenes op (IO/.De zyne koftelyke tafelbedden en fpreien de voeten zettende zeide, z'£ vertreedt den M°ffi, hoogmoet van Plato, zeer gepaft antwoorde (9), ja Diogenes, maer met een' anderen j~ $Ci hoogmoet. In zoodanigen handel fteekt eene boze roemzucht, die na trotsheit gelykt, c'? a}\ zoo als 'er Ariftoteles van fpreekt ( 10), doordien al dat te veel, en al dat te weinigb 13,' QqqcjCjCj 2 "i '
|
||||
|
524 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
blootsbeeus gingen. Diogenes bewond zich met een vuile deken, en
woonde, morfigh en onguur, in een groote ton. Doch hoewel dit waer is, zoo zullen wy echter eene nogh veel beter [V] reden by- brengen. < De klederen der Filozofy zyn dan bedekt met duiiterheit, omdat de Filozoofen van outs her de gewoonte hebben gehad de zel- ve met duiftere fpitsvindigheden te bemantelen. D' Ëgiptenaers ver- bergden de Filozofy [W] onder donkere dekfels van fabelen, en geheimryke graveerfelen, aldaer heiligh. Pithagoras bekleedde haer met een gewaet van duiftere zinfpreuken. Empedokles met raedfe- len. Protagoras [XI met verwarde verzierfelen en herfenfchimmen. Plato met verborge zinnen. Gorgias met vreemde, valfche, en te- genitrydige fluitredenen; als by voorbeelt, met te zeggen dat alle dingen zyn en niet zyn. Zelf Zeno met mogelyke en onmogely- ke ondervindingen. Ariftoteles met donkere fpreekwyzen , en moeilyke woordenfchikking: waerom hy ook zelf met den naem van Acroatica, dat is, gehoor, toeluiitering, en naeuwe opiettentheit ver- eifchende lellen, noemde zyn onderwys, het welke hy des morgens gaf, en waerin hy van de afgezonderite en fpitsvindigfte Filozofy, behoorende tot de befpiegeling der natuurlyke dingen en redenecr- kundige twilfredenen, handelde. Hy gaf ook eenige boeken, Acroa- tóv'geheeten, in 't licht, die een onderwys van het diepzinnigfte deel zyner Peripatetifche Gezintheit inhielden , en door zynen leerling Alexander den Grooten, terwyl hy in Azië tegens Darius oorloogde, gezien werden,, die 'er aen Ariftoteles met eenen brief over klaegde, hem
is, na trotsbeit fmaekt. Tegen dat te vee! en te iveinigh in de kleeding en leevens-
wyze van een' Filozoof fchryft zeer fraei en krachtigh de Wyze Seneka in zynen vyfden brief, aentoonende, dat, daer het voorflel der Filozoofy is te keven na den eifch der natuur, die geene al zoo wel tegen de natuur handelen, die hun lichaem quellen, en eene onkoftbaere zinneiykheit haeten, en de haeveloosheit beminnen, en ruwe en onguure fpys eeten, als die geene,die te verre gaen in het tegendeel. De ganfche brief is waerdigh te leezen, en niemant zal zich de moeite beklaegen, die zulks met aendagt zal gedaen hebben. [ V ] Geenzins beter! Boëtius fielt de Filozoofy hier voor als eene Leermeefte-
reffe van de deugt, die hem door haere leere troofte in zyne rampen. Zoodani- ge leere nu moeft niet duifter, verwart, en bedorven zyn, maer duidelyk, onder- icheiden, en zuiver. Wy verwerpen dan deze reden van Zaratino niet minder dan de voorige. [WJ Voornaementlyk omtrent de Bovennatuurkunde of Godtgeleertheit: ge-
lyk wy reets gezeeht hebben in de Voorreden van ons eerfte Deel, als mede in onze Aenmerkingen op de 464. bl. van het II. D. Het geen hier voorts gezechc wordt van de leer-en fchryfwyze van Pithagoras, Empedokles en andere Griékfche Filozoofen, is meeft te vinden in der zelver Leevens, befchreeven door Diogenes Laërtius, en in de Hiflorifche Befchryving der Griékfche en Ooilerfche Filozoo- fen van Stanley. [X] Protagoras en Gorgias waeren eigentlyk van die foort van Filozoofen, die
men Sofiiten noemde: door welken naem men de zulken verftont, welke eigent- lyk Redenaers zynde echter ook Filozoofifche ftoffen ondernaemen te behandelen, en door hunne welfpreekentheit op te fchikken, en ftellender wyze te zeggen dat geene, dat derechte Filozoofen vraegender wyze onderzogten, en beredeneer- den. Zie Pbilojiratus de Vitis Sophiftarum in Promnio. Wat nu aengaet de dingen, die onze Schryver .van die twe Sofiften zecht, dat kan breeder gezien worden by Plato in zyne Verhandelingen Protagoras, en Gorgias, pag. 192.611281. En van den zelfden Gorgias en van Zeno de Verhandelingen van Ariftoteles, na der zelver nae- men genoemc. |
||||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 52^
hem berifpende, dat hy zulke fchoone natuurgeheimeniflen had uit-
gegeven en voor elk openbaer gemaekt. Waerop Ariftoteles* uit aenmerkinge der duifterheit, met welke hy de zelve bewimpelt, en niet anders dan zoo, had aen den dagh doen komen, antwoordde, Dat hy die dingen had in 't licht gegeven, en niet in 't licht gegeven: gelyk dit verhaelt itaet door A. Gellius, in het j. kapittel van zyn XX. Boek [Y]. Deze zoogenoemde Gehoorvereifchende boeken, die, volgens Gellius, fcherpzinnige en zwaere befpiegelingen der na- tuure vervatten, zyn de agt duiftere boeken, welke ten tytel voeren, Aengaende het Natuurkundige Gehoor [Zj> dat is, het hooren of mondeling onderwys van de verborge zaeken de natuure; zynde die boeken dusgenoemt om geen andere reden, dan doordien Ariftoteles, ■wegens hunne duifterheit, meende, dat ze onveritaenbaer waren, tenzy door mondelinge uitlegging en onderwyzing huns makers. Hieruit blykt dan, dat d'oude Filozoofen de Filozooffche Leer voor- dachtelyk met duiftere fpreekwyzen vermomden, om dus den volke / . te
[Y] Daer hy beide die brieven bybrengt, gelyk die van Alexander ook doet
Plutarchus in 't leeven van dien Koning p. 66%. Onze Schryver had ze mede in zyn Italiaenfch werk ingevoegt, en omdat ze kort zyn, zullen wy ze hier Ook plaets geeven. Die van Alexander dan is : „ Alexander wenfcht heil aen Ariftoteles. -■"'-'"
„ Gy hebt niet wel gedaen, dat gy uwe gehoorleflen hebt in 't licht gegeeven: „ want waerin zullen wy anderen overtreffen, indien die leffen, waerdoor wy „ van u onderweezen zyn, gemeen zullen zyn aen allen ? Ik wilde liever in ken- . „ nifTe van de allerbefte zaeken uitmunten, dan in magt. Vaer wel. Het antwoort van Ariftoteles luidt aldus :
,, Ariftoteles wenfcht den Koning Alexander heil.
„ Gy hebt my gefehreeven over myne gehoorlefTen, meenende, dat ik de zelve „ behoorde geheim te houden. Weet dan, dat zy en uitgegeeven zyn en niet „ uitgegeeven. Want zy zyn verftaenbaer alleen voor die geenen, die my ge- ,, hoort hebben. Vaer wel. Maer die onverftaenbaerheit quam niet van de donkere fpreekwyzen en moeilyke
woordenfchikking, of de dui/terheit, met welke Ariftoteles die boeken had bewimpelt ( welke dingen onze Schryver wel in Ariftoteles fielt, doch ik niet erken) maer van de moeilyke en zwaere ftof, die 'er in wierdt verhandelt, en die Ariftoteles niet had gefehreeven voor onkundigen in de Filozoofy, maer voor die geenen, die daerin reets onder hem geftudeert en behoorlyke vorderingen gemaekt hadden. En dat dit de meening van Ariftoteles geweefl is, getuigt Plutarchus op de aengehaelde plaets wel duidelyk. En zoo de duifterheit van woorden en redenen alleen maeken konde, dat die boeken niet konden verftaen worden zonder mondeling onderwys, hoe is het dan mogelyk de zelve nu te verftaen, nadat Ariftoteles zoo veele eeu- wen is doot geweefl ? en nochtans worden ze heel wel verftaen door die geenen, die een goet begrip hebben, gepaert met zoo veele kundigheit van andere zaeken, als 'er tot het bevatten van eene zoo veel zwaerdere floffe vooraf vereifcht wordt: waeroro ook Ariftoteles zelf, volgens 't fchry ven van Gellius, tot het hooren van die lellen geene anderen toeliet, als van welkers verflant, en gronden van «je- leertheit, en yver en arbeit in 't leeren, hy vooraf verzekert was. Maer her is onzen Schryver te doen om alle die oude Filozoofen duifier te maeken, het geen wy hem juifl zoo geheel niet toeftemmen, en daerin den bezwalkten glans van 't kleet der Filozoofy te vinden, dien hy in eene ganfeh andere oorzaek had moe- ten zoeken, door ons een weinigh te vooren aengeweezen. • [Z] De Pbyfico duditu, zecht onze Italiaen: anderen vertaelen 't Grieks liever
Phyjïcee /Jufcuhatipnis Lihri, doch de zin is de zelfde. Maer Plutarchus fchryft wel uitdrukkelyk, dat Alexander door die Gehoorboeken gemeent heeft de Mctaphyfica, of de XIV. Boeken der Boveimatuurkunde van Ariftoteles. III Deel. Rrrrrr |
||||
|
$26 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEïf.
te toonert, Wa^zy wifiëh; doch dat ze niet'wikféfï, dat ahdëféh zou-
den vii,Éièifi^lM1^a#zy té}*f®®¥föh"^rl^^efii: en iri hun Vèrftant begrepen; #Bi Zè fprakên ook dïkwyls irièl diMtëré uitdrukkingen erT geheel vreémt, o*pda:t ze in te gröotér acfting en aénziëh zouden Zyn'; gefyk Lucianus,- in zyrié Samërifpftiëk \ genoémt Micïllus [Aa], of de fDroömï of Hde?t, ten fchimp van Pithagèrasy zegt: alsof de Firózofy,wëg;éhS de yërborgëdingen déi* natüurè, daer ze af fpreekf, ïtt- zich zelve niet duiÉéf gehöëg viel, al wierf 'er, door zwaëre famën- fchakeling van woorden, én vèïfchéidenhëie van vreemde eh zeldzae- me gevoelens', geen meer donkëïhert bygëVóèg-t. Boëtius bëëlt dan de 'Filö-zöfy mét'êën; duïïtefklèét af, zöö om dé eigè zwa'erhëic haerer ftöffèÏÏ, als örridè berieveltheit der fp^ëèkwyzeh, w'aermêde zé dooi- de oude Filözöfeh omwonden was. Op" den bênèdènzoóm dés kleèW ftörit een Griekfche n, dat is P,
van waer méh lihgszekere tra|>péri', op dë manier eëner ladder in 't kleef gewrocht* onf zo#-të fptekeri', tot- boven toe, en by den op. perboort klom, daer een Griekfche ©, dac is Th, ftont, en niet deletter T, gelyk in veele bedorve drukken van Boëtius, tegens de mening dës SchryVers, ftaëti 't geen eénzeer lelyke fout is, riaerdien men tuflchen beide een dubbel ondërfcheit heeft, eensdeels om de hoedanigheic der letters; zynde de eene flèchts eene enkele T, en de andere cene T vereenigt met een H: en ten anderen, om de verfchil- lende betekenis}i zynde dé eene ganfch llrydigh tegens de andere, zöo zeer- als hét leven tegens de door. Want dë © of Th was by de Grieken [Bb], gëlyk dë C by de Latyriëri, in 't geven der (temmen by
[Aa] §. 18. Tom. IL p. jzgi E fit. Reitz. Dat Pithagoras zyne leere voorbe-
dachtelyk heeft duifter gemaekt, niet willende, dat ze van iemant zoude verilaen
worden, buiten die in de geheimèniffén van de zelve waeren ingelyft, is bekent,
en wy hebben 't ook reets gezecht I. D. bl. 68'. Aenm. D: doch men kan het zelve
niet ftellen van alle de oude Filozoofen in 't algemeen, zelf niet van de meelten:
dat onze Schryver hier nochtans doêt,öto reden, zoo aanftorits door ons bygebracht.
[Bb] Ik weet niet, dat deze letter van dat gebruik is geweeft by de Grieken:
maer dat zyby de Latynen de betekeniiTe van veroordeeling gehad hebbe, zulks is
gehoegzaem zeker, en te zien uit Perfitis Sat. W. v. 13. Martialis Llb. VIL Ep. 36.
en Ifidofus Orig. Lib: I. c. j. En-hoewel de ë die betëkeniffe waerichyhelyk heeft,
omdat zy de eerde letter is in 't Griekfche wöort @ó,valos [Thanatos^, dat de doot
te kennen geeft, zoo móet men daérom het gezèchde gebruik juift niet tot de
Grieken brengen j zynde die taél Ce Romen zoo gemëefi geweeft, dat het niét te
verwonderen is, dat zy eene Griekfche letter tot de gemelde bediiidènifle hebben
genomen. Maér dat veelen, als Efafrrïtfs (1), Alexander ab Alexandro (2),
(i)Chil. Raderus (3) en anderen, welkers gevoelen ik ook zelf gevolgt heb I. D. bl.
1. Cent- 140. Aenm. I., gëmeeht hébben, dat die letter is gebruikt geworden in het ftem-
5. ad 56. men over misdaeden door de Rechters, én gefchreeven op de ftemtafeltjes mét
0,)Dier.wafc}1 overtrokken, Waerbp de letter © zoude gefchreeven zyn geweeft, daerin
Gen. L. Zyn Zy bedroögen geWèéft dóór eène drukfout in Askonius Pedianus in zyne
f-ïj Ad' verklaeringen övèr Ciceroos Rédèhvöëring tegen Verres de Pratura Urbana cap.
Mart. 9- alwaer verkêefdelyk ftönt, dat dé letter © op dë ftemtafeltjes eén teken was
L. VII. van veroordeling, T van vryipraék eh A van uitftel of verfchuiving: daer uit
Ep.31. de naeuwkeurigfte affchriftën nadérhant gebleeken (4) is, gelyk nu ook in de
(a) V* befte drukken is te vinden, dat in dè plaets vari die drie Griekfche letters
•|^™" moeten ftaen Latynfchè, C iri dé plaets van 0, A in de plaets van t, en N. L.
ad Al. ^n t'e P'aets van A: én zoo ftaét 'èf ook duidelyk op .eene andere plaets van dien
ab Al, zelfden Askonius in zyne Vérklaeringen over "het VII. Hooftltuk van Ciceroos
loc. cit Reden voering, genaemt Dïvinatio in Q. Cac{lium. De © dan betekende by de Ro-
'il'i'i:. { meinen
|
||||
|
FILOZÖFY OF LEER DER WYSHEIT. 527
by tabletjes in 't gerecht* een teken van condemnaïk"of veroordeelin*-
ge: en een T [Cc] by de Grieken, gelyk eene A by de Latynen-, een blyk sinabfolutie of vryfpréking. De a of D verder [Dd], wer-t ■ voor'uitftel van tyt genomen, om de zaek wel te onderzoeken; gelyk by dé Latynen Nï L. Hat is, nonliquet-, te kennen gaf* dat dé Rechter, geen kans ziende om de waerheit der zaeke fontdekken', als nogh niet in ftaet was [Ee] tor vonnisvellen. Dé- T wyders wort door Hieronirnus, over Markus, het teken dèr Zaligheit en van 't Kruis genoernt [Ff], dewyl Kriftus, het Leven zelf, daeraen heeft gehangen, om den menfchlyken geflachte de zaligheit en het leven
meinen wel de doot, en de dootftraf, doch niet op de fremtafeltjes: maer gelyk wy
op de gezeidè plaets I. D. bl. 140. hebben aengeweezen, dat de 0 in de naemrol- len der Krygslieden geftèlt Wierdt voor de naemen der foldaeten, die gefneuvelt Waeren: zoo bevinden wy by nadere overweeginging, dat ook op de lyften der aengeklaegdèn over halszaekén door de Regters voor de naemen der geeneffj die ter doot veroordeelt waeren, de letter 0 tot een teken daervarï geftelt wierdt, waerfchynlyk opdat die geenen, aen welken het uitvoeren vsm het dootvonnis was aenbevolen, zich daerna zouden kunnen rigten. En als men de woorden van den Scholiaft van Perzius en die van Izidorus te recht beziet, zoo zal men klaer on- dekken, dat dé © op de ftëmtafeltjes geene plaets gehad hebbe: want als zy zeg- gen, dat de © door de Rechters ge/lelt wierdt by de naemen der geenen, die zy wilden dat met de doot gejlraft zouden worden; zoo ziet men wel, dat zy niet fpreeken van die flemtafeltjes: want daér ftonden de naemen dèr aengeklaegden niet op: en dat ei- gende is ook duidelyk af te neemen uit de woorden van Perzius zelf, I. D. bl. 140. bygebragt, als mede uit Martialis Lib. VIL Ep. 36. en Auzonius Epigr. 128-, zoo 't iemant luft die na te zien. Ten tweden (tont niet op alle de misdaeden de dootftraf, maer op zommige een banniffement, op zommige eene geltboete enz., na de natuur van elk misdryf: en alzoo kon wel in alle veroordeelingen de Letter C, maer geenzins de 0, plaets hebben. Voor 't laetfte merken wy in 't voorby- gaen noch aen uit den zelfden Askonius (x ), dat die manier van vonnifïèn met c , -.. ftëmtafeltjes, en letters op de zelve, alleenlyk plaets hadde in zwaerwichtige zae- ^at ^ ken: want in die van minder belang waeren, ftemden de Rechters met móndè* Q. Cse- JTCc] Hiervoor zal Zaratino al zoo weinigh bewys vinden, als voor 'c geen hy cil. c. 7.
gezecht heeft van de 0. Uit onze naèftvoorgaende aenmerkirig blykt gëhöeg, dat die T genomen is uit een' bedorven druk van Askonius, of uit iemant, welke dien druk gevolgt heeft, Maer in de naemlyften der fóldaéten had dé T plaets1, wordende geftelt by de naemen der geenen, die behouden uit den ftryt waeren gekomen, altoos na't zeggen van Izidorus, Rufinus, en Paülüs Diakonus, vol- gens de aenmerking van Janus Rutgerzius Var. LeSt. Lib. V. c. 17. meerierïdë', dat men ze daer moet neemen als dé eerfte letter in 't Griek/ene woórc f^m, \_teerein~\, dat behouden betekent. ; f_Dd] Ik vinde ook hier geen bewys voor, ëh giife, dat dëeze letter almede
uit die bedorvene plaets van Askonius zal gekomen zyn: daer wy zooeven zagen"', dat de letter a of L flóndt in ptéets van N. L. Nu hééft 'er niets ïigtër ktirinen gefchieden, als dat, de twe beenen van de A oridëraen doof eene dwafsftfeèp tóege- haelt wordende, 'er een a van gëmaëkt is. * r (2) VaL [Ee] Daerom konde hy 'dat uitftel meer als eens neëmèn, en de uitfpraëk Max-L-
verfchuiven (2): en zóó de Zaek by aenb ouden theit duifter voor hém blééf, dan ¥'• c' was het hem geoorloft te zwéeren, fxbinon liqüéreg dat is, dat hy 'èr geen' doorzicht in vjus L had: en dan was hy vry van het vellen van vonnis: en de zaek wierdt geftelt in XLIII.' handen van een' anderen Rechter: en zulks had niet alleen plaets in crimineèlè zaè- cap. 2.' ken, maer ook'in civiele. Van 't eerfte vindt men een voorbeelt by Fëdrus Lib. <3)Orig. III. fab. 10, en van 't laetfte by A. Gellius NóB. Att. Lib. XIV. cap, 2. Zie Briflb- L,Lc 3. nius de Formulis Lib. V. p. 439. en 480. ' £0 Ad [Ff] Izidorus (3), en uit hem Tiraquellus (4), merken dé T ook aen afs; AlexJb
eene letter, die de figuur heeft van 't kruis van Kriftus, en als een teken van III. c. s'. Rrrrrr 2 red?
|
||||
|
528 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
leven te verwerven: en wert de zelve altyt door de oude Egiptenaers
zelfs al genomen voor een zinteken van het leven: altoos, Llyk vee- Jen, tentyde des Keizers Theodozius, oordeelden ; .wanneer, door zyn bevel, alle de afgodstempels t1 Alexandrye werden vernielt en uitgeroeit. Onder andere vondt men in dien van Serapis fleenen TGel behouwen met eenige diergelyke karakteren als de T Hier weid- de nu Zaratmo, die dit beelt, uit Boëtius, opftelt en uitlegt zeer breet heene, om zyn zeggen aengaende de T te bekrachtigen,'bren- gende daertoe verfcheide Schryvers en Hïèrogliphifche beelden bv Doch gemerkt zulx tot verklaering der bcelteniüe weinigh doet, en alieenlyk itrekt tot aentooning der doolinge van hun, die in Boëtius eene T in plaets eencr Th hebben doen drukken, zoo {lappen wv over tot dat gedeelte des uitlegs, waerin de Schryver fpreekt van de betekenis, die de gemelde Th in het beelt heeft; alsook, wat 'er de n of P betekene. De n dan beduit TraBica, dat is, Traktyk, Werk- daet, of daedlyke oefening; en de © Tbeoria, dat is, Befpieirelins: m welke twee deelen [Hh] de Filozofy beftaet. Zoodft Koning lneodorikus, aen Boëtius fchryvende, heel wel zegt [lil. Gy hebt gekert, met welk eene diepzinnigheit de befpiegelende Filozofy met hae- re deelen moet overdacht worden, en op wat wyze de werkdadig met haereverdeelmg wort gekert. Deze verdeeling komc overeen met die van Auguflinus, in zyns achtiten boeks vierde Hooftltuk Van Godts Stadt [Kk] <De Leer der Wpheit, leeft men daer, beftaet in de daedlyke werking, en m de beffiegeling: waerom haer eene deel werkda digh, en t andere befpiegelend kan worden genoemt: van welke het werk dadige behoort tot de werkzaemheit des levens, dat is, tot het befltereu ■■■■■.■■ der
redding en behoudenis, en brengen daertoeEzech. IX. v. 4. en 6: alwaer volgens
de Gemeene Latynfche Overzetting ftaet: Gae door, door het midden der fiat, doo,- het midden van Jeruzalem: en teken eene thau op de voorhoofden der lieden die zuchten en uitroepen over alle die gruwelen, die in 't midden dtr zelve gedaen worden. — Doodt oude jongelingen en maegden,en kinderkens en wyven tot verdervens toe: maer genaekt aen niemantl op den welken de thau is Men kan ook nazien, wat Hieronimus over die plaets fchryft. Maer onze Nederdunfehe Overzetting heeft daer m de plaets van S het woort teken, overeenkomfhgh met het Hebreefche woort, dat men daer vindt en dat met veel in 't ichryven verfchilt van de letter thau: waeruit de misflagh ont- ftaen is. Men ae de aentekeningen van de Engelfche Godtgeleerden over die pJaets.van Ezechiel. ö r C1 UIC [Ggl Volgens het getuigeniflè van Nicéforus Lib. XII. c. 26., en Rufinus
t\2Vi ^ aenS^eezen in den Italiaenfchen druk. Voeg 'er by Sozo [Hh] Hiervan hebben wy niet noodigh ter dezer plaetfe te fpreeken, hebben-
de zulks overvloedigh genoeg gedaen in onze Aenm^A. over 't beelt BefV^eZ I. D bl. 137., welk beelt met: dit deel van het tegenwoordige ffisgg worden. Men zie ook het beelt Kmfi, II. D bl 84 vci6eiu*cu J1^?iY ffldom*Fa"ar- Uh: L f|: 45- Didicifli enim, qua profunditate cumjids
pmtibus Speculativacoguetur, quaratwne Aüiva cumfua divifionc difcatur. Zoo deelt ze
(')■> ook Boëtius zelf (1) aengehaelt in den Italiaenfchen druk: Efienim Philofophia
Propby-gmu. fpecies vero ejus dim; ma,que ^^ dicitur; altera, quee Jdüi^idefi, ft».
rn lfago- culativa c? aÏÏiva. , - . , ' J > Jr°
gen, £Kk] Studium Sapientja in aclione £? contemplatione verfatur, unde una pars ejus aM-
va altera contemplahva dici poteft: quarum aüiva ad agendam vitam, idefi, «rf mores
mjtituendospertmct; contemplativa autgm ad confpiciendas natura caufas fc? fmcerifRmam w- ntatcm. , , , s •"
|
|||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 529
der zeden-, en het b efpegelende tot het befihouwen van de oorzaeken der
Matuur e, en de aller zuiverjte waerheit. Met deze twee deelen heeft geen verfchil de onderfcheiding in drie deelen, boven aengewezen; niet zoo zeer omdat het derde deel, genoemt het redelyke, 't welk de oorzaeken onderzoekt, zynde door Plato, naer Auguitinus fchry- ven, 'er bygevoegt, overtolligh zou wezen, gelyk Seneka in zyn' LXXXIX. Brief, boven gemelt, met deze woorden zegt [LI]: Eeni- gen hebben deze bepael'mg gemaekt: JVysheit is, dat men de Godtlyke en Menfihlyke dingen kenne, en hunne oorzaeken. cDit byvoegfel'fchynt tny overtolligh: naementlyk het redelyke deel, 't welk redenkavelc omtrent de oorzaeken, en gemeen is aen de deelen, beide der Godt- lyke en Menfchlyke dingen j als wel, omdat Auguftinus, op de voor- gemelde plaets, beveftigt, dat ze 'er niet tegen ftryt, met deze woorden [Mm]: 'Daerom is deze verdeeling in drien, niet firydigh tegens die andere onderfcheiding, volgens welke de ganfche Filozofy ge* zegt Wort te beftaen in de daedlyke werking, en in de befpiegeling. En. de verdeeling in twee deelen ftryt ook niet tegens die in drie. Kort- lyk, de Filozofy beftaet in Traktyk en Theori. De Traktyk is de daedlyke werking in de zeden; en de Theori, de befpiegeling die ver- heven is. Deze houdt of bezit den hoogften trap in waerdigheir, maer ook den laerften in het beklimmen, wegens de moeilykheit. En daerom field e Boë'tius haer op den bovenften trap, en de Traktyk onder aen den voet, op den laegften; omdat het gemaklyk valt in 't begin den voet te Hellen eerft op den laegften trap, om alzoo by trap- pen hooger op te ftygen. Want hetFilozofeeren heeft, volgens Arifto- teles, in zyne Metaphyfica, Lib. I. ca, zynen oorfprongk en aen-- vang gekregen uit eene verwonderinge over kleine dingen, die eenige twyfeling aenbragten: waerna men, allengs verder gaende, ook aen grooter dingen heeft begonnen te twyfelen ; en het verftant door de kennis, die men van de kleine dingen kreeg, met de zelve daed- lyk te oefenen is geopent-, om van trap tot trap op te klimmen tot de kennis van grooter dingen, behoorende tot de befpieling, zwaerder dan de daedlyke werking, omdat ze zich aen geenen der lichaemlyke zinnen ontdekt, gelyk de daedlyke oefening, als welke metterdaet en zigtbaerlyk werkt: maer de befpiegeling openbaert zich aen den zin des verftants, en befchouwt en overweegt met het - ver*
[LI] Zie boven Aenm. K.
[Mm] Ideobtsc tripertitio non ejl contraria illi dijiincliom, qua ïntelligitur omne Jludium
Japientia in aclione &? contemplatione confifiere. Maer Zaratino flaet hier de reden over, die Auguftinus bybrengt, waerom hy oordeelt, dat die verdeelingen niet ftryden: welke reden niet had behooren te worden achtergelaeten: want immers, dac Au- guftinus zoo oordeelt, zulks is niet genoeg om zyn gevoelen te ftellen boven dat van anderen, ten zy hy reden bybrenge, die van voldoende kracht zyn. Hy fpreekt 'er dan in den famenhang aldus van: „ Plato heeft de Filozoofy in drie „ deelen verdeelt; zynde 't eene deel het zedelyke, het welk voornaëmentlyk in „ de werkdaedigheit beftaet: het twede het natuurlyke, het geen tot dé befpie- „ gejing gefchikt is: het derde het redelyke, waerdoor het waere van het valfche „ wordt onderfcheiden. Welk deel hoewel aen beide, dat is, aen de wefkdae- „ digheit en befpiegeling,noodigh is, zoo eigent nochtans de befpiegeling zich de „ befchouwing van de waerheit allermeeft toe, Daerom is deze verdeeling enz. Nu is de zin, meen ik, klaer, en wel zoo, dat het blykt, dat Auguftinus, zoo wel als Seneka, van gedachten is, dat de verdeeling in twè genoeg is. III. Deel. Ssssss
|
||||
|
530 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
vernuft de oorzaek en waerheit der natuurlyke en hovennatuurlyke,-
of God tlyke zaeken, waerin deTbeoH of befpiegeling beftaet. Deze benaeming komt van het Griekfche woort Theoreo [Nn], dat zoo veel beduic als bezien of befchouivem gelyk hiervan ook het woort „ Theatrum-, dat is, Schotiburg, zynen oorfprongk heeft. En zoo niet Godt, die alle dingen ziet en befchouwt, by de Grieken Theos [Oo],
Dewyl nu de © of Th de eerlte letter des woorts Theos of Godt is, zoo zou men ook zeggen kunnen, dat ze boven op den trap geitelt is. als het wit, honk, en einde, om tot Godt op te klimmen, en hem te genaeken. En indien men wel Iet op de bolronde [Pp] gedaente dezer letter ©, zoo gelykt ze volkomentlyk eene fchyf of doelwit, en de dwersitreep in 't midden, een1 pyl, gefchoten in de fchyf, en als te kennen gevende, dat wy ons hart naer Godt moeten richten, en met het zelve vaft in hem gehecht zyn, als het hoogfte goet, doel- wit, en einde der Wysheit. Want het einde der Wysheit en Filozo- fye is het hoogfte goet, 't welk Godt is. T)e Filozofy leert den menjch zynen Schepper kennen,zegt Ariftoteles [Qq]. En Auguflinus zegt, in 't 9. Hoofit. des VIII. Boeks zyner Godtsitadt, Dat Filozofeeren is Godt lief'hebben, en dat Plato [Rr] het daervoor hield, dat Godt het opperfte en waerachtige goet is} en wilde, dat een Filozoof Godt liefhad en naervolgde. Vorder zegt hy, in 't 8. kapittel, Dat in de zedelyke Filozofy, van het opperfte goet gehandelt wort, zonder 't welke men niet zaligh kan worden. Deze zedelyke Filozofy is de daedlyk werkende, by de Grieken genoemt Traclka, van welk woort d'eerfte letter de n of P is, die, door op den onderden trap te ftaen, aenduit, dat men langs de trappen der zedelyke deugden, als Gerechtigheit, Manhaftigheir, Wysheit, Maetigheit, Grootmoedig- heit, Edelmoedigheit, Mildheit, Weldadigheit, Goedertierenheit, en
[Nn j Zie I. D. bl. 138. en 't geen aldaer door ons is aengetekent.
f O o J Zie de zelfde plaets.
Pp] My dunkt, dat men die eer eenecirkelronde of hingronde (indien men zoo fpreeken magh ) als eene bolronde gedaente moet noemen. f_Q_q] In zyn werk genoemt de Moribus, of Van de Zeden, zecht de Jtaliaenfche
druk: maer die aenhaeling is zoo onzeker, dat ze niet wel is na te gaen: en hoe- wel 't 'er niet op aenkomt, of Ariftoteles dat fchryft of niet, dewyl de zaek doch waeragtigh is, zoo dient men echter, als men iets uit eeinigh Schryver tot bewys of verfterking van zyn eigen zeggen bybrengt, verzekert te zyn, dat het by dien (i)ln Schryver flaet, wiens naem men meldt. In 't groote Florikgium van Langius ( 1) V.Phi- vinde ik die zelfde plaets aengehaek even als ftaende in 't werk van Ariftoteles, lofo- dat tot titel voert De Porno, of Van den Appel, omdat Ariftoteles nn op fterven lig- Phias' gende, een' appel zoude hebben in de hant gehad, en zich met des zelfs reuk ver- quikt, efl ondertuffchen aen zyne vrienden lefTen gegéeven aengaende het verach- ten der döot, en de onftèrflykheit der ziele. Maer het is al lang door de Geleer- den vaftgeftelt, dat dit gëfchrift een werk is van eènigh Kriften Schryver en niet van Ariftoteles. Zie,.Fabricii Bibliotheca\ Grteca Lib. III. cap. 6. §. 3; torn. II. p. ï66. Of'er inmiddels die plaets ih ftaet, kan ik niet zeggen/hebbende geenen druk van Ariftoteles, waerin dit werk gevonden wordt, komende alleenlyk voor in de ou- de Latynfche Drukken van dien Schryver: hoewel 't my waerfchynlyk voorkomt. £ Rr] Auguftitfus getuigt van Plato zoo wei het een als 't ander, dat hier ge* zecht" wordt, luidende zyne woorden aldus : Nune fatii fit cmmemorare, Platonem de- terminajjè, finem boni ejjefeamdum virtutem vivere, &? eifoli evenire pojjc., qui notitiam Dei habcat £ƒ imitationcm, nèc ejjealiamob taufatn beatwn: . Ideoquenon dubitat, boe ejje philo* Jopbari, amare Deutn. , " t |
||||
|
FÏLOZÖFY OF LEER DER WYSHEIT,- fji
en andere Deugden, opklimt tot den bovenflen trap, óét is, tot het
uiterfte einde en hoogite goet, 't welk, gelyk al gezeic wert* Godt is onze Schepper, het hooft aller Deugden. In 't 39. kap. des XVlïï, Boeks beweert Auguftinus, dat de befpielende Filozofy [Ss] dienf!^ ger is tot het flypen en oefenen des vernufts, dan om 't verltant met waere Wysheit te verlichten: zoodac het de daedlyk: werkende Filo* zofy is,die,door 't middel der goede zeden, maekt, dat men de wae- re Wysheit verkrygt; en met reden: want de befpiegelende of be- fchouwende onderzoekt Hechts der dingen waerheit en wezen 5 maer de daedlyk werkende en zedelyke maekt werkfïelJigh de waerheit, de goede zeden, en alle deugden, die ons tot trappen /trekken* om naef Godt te klimmen, en by hem te geraeken, de laetfte ruft, den !eids« man, het honk, en einde des godtzaligen levens; gelyk Boë'tius, in 't9. Rym [Tt] en 10. Onrym [Vvjzyns III. Boeks, zeer wel van Godt zegt. En dewyl nu Godt het begin, de leidsman, het doel en einde van al ons geluk is, zoo behooren wy in dit leven ónze voeten op de trappen der goede zeden en deugden te zetten, van dat men het gaen eerft begint, tot den lellen {tap onzes levens toe, en niet ophou- den te klimmen, totdat we het hoogfte goet hebben bereikt. Wees altyt naerftigh, en* gelyk die e ene ladder hebben begonnen op te klim- men-, niet eer daermede uitjeheiden, dan wanneer ze tot de hoog/te fporl zyn geraekt; gedraeg gy u ook zoo, in 't goede altyt booger optredende;J zeit de Griek Agapetus [ W w j tot Juftinianus. £n 't is zeker, dat . men
|~Ss] Dat zecht Auguftinus zoo algemeen en onbepaelt niet van de befpiegelen-
de Filozoofy in alle haere deelen; maer alleen van die ftukkén, die by de oude Egiptenaeren geocfeiit wierden. Wat was, zecht hy, der zelver (Egiptenaeren) gedenkwaerdige leere, die wysheit genoef nt wierdt, anders als voomaementlyk de Starrekunde, en'wat diergelyke weetenfebappen meer zyn, welke meer vermogen pleegen te hebben tot het oefenen der verjtanden, als om de gemoederen door de waere wysheit te verligten. Zaratino dan fielt hier te veel op de rekening van Auguftinus, en is ook zich zelven niet ge- lyk, hebbende even te vooren de Befpiegelende" Filozoofy geftek boven de Werk- daedige, en haer den hoógjlcn trap van wacrdigheit toegefchreeven, en aengemerkt als die tot haer doel en einde heeft tot Godt op te klimmen en hem te genaékeh. Ja wat zal dé zedelyke Filozoofy werken, zoo de befpiegelende haer niet leert, wat Godt is, welken te kennen, te beminnen, en na te volgen, gelyk hy zelf zecht * het op- perfte en waerachtige goet is ? Hierom zecht Hiërokles ( 1): Dat de werkdaedi- * < j, ge Filozoofy den menfch door de kracht der deugden vroom maekt, maer dat dq Ca~rmv befpiegelende door de beftraelinge des verftants en der waerheit te weeg brengt, Pytha* dat hy gelyk wordt aen Godt. ' gor. £Tt] Disjice terrenae nebülas &pondera molis,
. Atque tuo fplendore mica: tu namque ferenum,
Tu requies tranquilla piis: te cernere finis, Principium, vector, dux, femita, terminus idem. Het geen Gargon aldus vertaelt heeft: Ver dry f de nevelen van onhmd door uiii waerheit,
En het uw hemelglans zyn onze wenfeh en lujt. In u, in u alleen, is aller vroomen klaerheit .* Gy zyt begin, en eind, beftierder * wegh, en ruft,
[ V v ] Perfeflum bonum veram ejfe beatitudinem ttmjtüuimus: dat is, rfdt het vohnaekie goet de waere gelukzaligheit is, zulks hebben lüjr vaftgejlclt: En wat verder: Jtqui fij* be- atitudinem, 0 Deun, fummum bonum cjje collegimus, dat is, Maer nu hebben wy reets' opgemackt, dat en de gelukzaligheit en Godt bet hoogfte goet is. [Ww] By Stobeüs Serm. I. pag. 6. De plaets fchynt te zyn getrokken uit tte',
Siheda.Regja of LXXIÏ. Hooftftukken van vermaeningen, door Agapetus gefchfeeveö. aen Juftinianus, doe hy eerft Keizer verkoorën was; ° "' ~; Ssssss 2
|
||||
|
532 FILOZOFY OF LEER DER WYSHElf.
men door dedaedlyke oefening der zedelyke deugden en laege dingen
der aerde, kan klimmen en opftygen tot de hemelfche en Godtlyke, van wege de gelykheit en overeenkomft met malkanderen. Alle goe- de en eerlyke zaeken, die wy hier beneden daedlyk oefenen, zyn als een tot Godt {trekkende ladder, indien men ze te recht beziet, beu- rende het verftant op tot de befchouwing van hem, als den gever en oorzaek van alle goet 5 naerdien in alles wat 'er ter wyde werelt ge- fchapen is, hoe gering het ook zy, zich Godts Majeiteit, voorzie- nigheit, en allerhoogfte goetheit openbaert. Dit zagh ook Merku- rius Trifmegiflus, zeggende, in't f Hooftft. zyns Pimanders, Voor- isvaer Godt, die zonder eenige nydigheit is, blinkt overal uit, in alle deelkens der werelt. Zoo zegt mede Theodorecus, in zyn III. Boek van de Engelen, Vit de zigtbaere dingen wort de onzigtbaere Godt ge- kent, en die wel by zinnen zyn, worden door de aerde en waffende fpruitkens, als door zekere middelen, geleit tot de befchouwing der Aer- de en des Makers der gewaffen. Om dit volmaektdyk, als met een' koitlyken zegelring, te belluiten, zoo laet ons het edel gefteente te voorfchyn brengen, 't geen bewaert legt in het Vat der Verkiezinge Paulüs, Rom. I, alwaer hy de onrechtvaerdige heidenen niet veront- fchuldigt, die, de beelden van hout en fteen, van vogelen en veelerlei dieren, alleen voor hunne goden achtende en vierende, geene kennis des waeren Godts begeerden te hebben} overmits het geene van Godt kennelyk is, in hun openbaer is: want Godt heeft het hun geopenbaert. Want zyne onzigtbaere dingen worden van de fcheppinge der werelt af, uit de fchepfelen verftaen en doorzien, beide zyne eeuwige kracht, en Godtheit, opdat zy niet te verontfc huldigen zouden zyn,vaers 19. en 20. Haer kleet was door eenige geweldenaers gefcheurt, van 't welke ieder een (tukje, dat hy beft krygen kón, had afgereten en vvechge- homen. Door deze geweldenaers heeft men, gelyk Boëtius het, in zyn 3. Onrym desl. boeks, zelf verklaert, te verftaen de verfcheide Seften of Gezintheden der Filozofen, die, door de verfcheidenheit der verkeerde gevoelens, welke ieder dryft en ftaende houdt, ver- oorzaeken, dat de Filozofy in of tot meenige deelen gerukt en ge- fcheurt wort, die nochtans in zich zelve valt en zeker is. Pithagoras had [Xx] zyn deel in de befpiegeling: Sokrates, in de daedlyke werking; welke leltgenoemde Filozoof d'eerfte de Zedenleer in de ite- den bragt, volgens het zeggen van Cicero [Yy] en Auguftinus [Zz] ; hoewel de zelve Auguftinus elders [Aaa'] ook fchryft, dat de Filozo- fy
[Xx] Gelyk alle de andere Griekfche Filozoofen, zoo veele als 'er voor So-
krates geweeft zyn, volgens 't geen wy een weinigh te vooren gezecht hebben in onze Aenm. N. [Yy] In Bruto cap. 8- lis oppofuitfefe Socrates: ---------primumque turn Philofopbia,
non Ma de natura, queefuerat antiquior, fed bcec, in qua de bonis rebus & malis, deque bo-
minum vita 8* moribus difputatur, inventa dicitur. Et Tufc. Qcigeft. Lib. III. cap. 4. A quo ( Socrate ) hac omnis, qua efi de vita Ö1 moribus, Philofophia manavit. Zie vooral in 't breede den zelfden Cicero Tufc. Qucefi. Lib. V. c. 4. & Academ. Qua/l. Lib. I. cap. 4. [Zz] De Civ. Dei Lib. VIII. cap. 3. Socrates ergo primus univerfam Pbilofopbiam
ad corrigendos componendofque mores flexiffè memoratur: quum ante il/um omnes magis pbyficis, idejl naturalibus rebus, perfcrutandis operam maximam impenderint. [Aaa] De Civ. Dei Lib. XVIII. cap. 39. Nam quod attinet ad Philofpbiam, que
f e docere aliquid profitetur, unde fiunt homines beati, circa tempora Mercmii, quem Trifme- gifïum vocavcrunt, in Wis terris (in iEgypto) ejufmodi ftudia claruerunt, knge quidem ante
|
||||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 533
fy der Zeden al ten tyde van Merkurius Trifmegiltus uitblonk, die
lang voor de Wyzen van Grickenlant leefde. Plato, daerna, leerling van Sokrates, had beide de daedlyk werkende en befpiegelende Fi- lozofy, daer hy de redelyke nogh byvoegde, die trouwens niets an- ders is, dan de 'Dialectica of Redeneerkunft. Uit Plato zyn veele hoofden van verfcheide Setten geboren, die tegens malkander ltre- den, terwyl elk, toonen willende, dat zyn verftant meer dan dat van anderen in de befpiegeling uitmuntte, van hun verfchilde; ja ook dik- wyls van zyn eigen Leermeefler, vindende nieuwe gevoelens en re- denen. Zoo waren Ariltoteles, die een Teripateticus; en zyn we- derftrever Xenokrates, die een Acadimïcus [Bbb] was, beide leer- lingen van Plato. Xenokrates had tot fcholier Zeno, Hooft en Inltel- ler der Stoifche Gezintte. Het Hooft der Eficurijche Sette was Epi- kurus zelf, die [Ccc] omtrent zyn achtiende jaer t'Athene quam, terwyl Ariltoteles in de Stadt Chalcis [Ddd]; en Xenokrates op zekere plaets, Academi [Eee] geheeten, lazen. En aldus quamen 'er
ante Sapkntes vel PMlofophos Grcecice, fed tarnen poft Abraham, &? Ifaac, IS jflfcpb &c. Maer als Sokrates gezecht wordt de eerfle geweefl te zyn, die de Zedeleer in de Filozoofy heeft ingevoert, zoo moet men begrypen, dat zulks gezecht wordt ten opzichte niet van de Filozoofen van alle volkeren in 't algemeen, maer van de Griekfche in 't byzonder: anders is voor hem in de Zedeleer niet alleen ge- weefl: de Egiptifche Merkurius Trifmegiflus, maer ook noch veel meer de He- breefche Patriarchen, gelyk Auguflinus in de aengehaelde plaets aenmerkt: hoe- wel 'er ook by de Grieken geene al voor den tyt van Sokrates ontbroken hebben, die de Zedekunde hebben behandelt, gelyk Pithagoras, volgens onze voorige Aenm. N, en Jamblichus In Vita Pyth. n. 30. &? 158. En Diogenes Laërtius ge- tuigt (1), dat Archeiaüs, de leermeefler van'Sokrates, niet onbedreeven in de rj)Lib. Zedekimde geweefl is. Ja, zoo men de zaek wel beziet, zal men bevinden, dat u,§ ió. men het zelfde ook kan zeggen van Orfens, Amfion en andere oude Dichters, rechte Leermeeflers van goede zeden: gelyk genoeg kan blyken uic het geen wy uit Horatius bygebracht hebben over 't eerfle beek der Dichthmft bladtz. 492. in dit Deel. Maer dit alles moet men zoo begrypen, dat Sokrates daerom gezecht wordt de eerfle te zyn geweefl, die de Zedekunde in de Filozoofy heeft ingevoert, omdat hy die leere, die de Filozoofen voor hem niet zoo uirgeflrekt noch zoo hooftzaekelyk hadden behandelt, heeft vermeerdert, en tot grooter volmaektheit gebracht: gelyk ook Diogenes Laërtius te kennen geeft (2). (2)Loc. [Bbb] Zie van deze en de noch volgende, en meer andere Stichters van ver- cicato,
fchillende gezintheden der Filozoofen, Cicero de Oratore Lib. III. f. 17. 6f i3. Ö* Acadcm. Quaft. Lib. II. cap. 42. en vooral Diogenes Laërtius, Eunapius, Scanlei, en anderen, die de leevens der oude Filozoofen befchreeven hebben. [Ccc] Zie Diogenes Laërtius Lib. X. cap. r. f D d d J In 't eilant Eubea, dat nu, zoo wel als de flat, den naem voert van Ne-
groponte. Na deze flat was hy geweeken uit vrees voor zyne Tegenpartyders, die kort na de doot van Alexander, even als of zy dien tyt hadden afgewacht, hem in 't gericht hadden aengeklaegt over Goddeloosheit, volgens 't verhael van Diogenes Laërtius Lib. V. §. 5. 6. i£g. Zie aldaer de Aentekeningen der Geleerden, gelyk ook over Elianus Var. Hifi, Lib. III. cap. 36. EnStanlei in 'tLeeven van Arifloteles Kap. 9. [Eee] Deze plaets lagh even buiten Athenen, zynde niet verder dan duizent fchreeden daervandaen, beplant met eene aengenaeme bofïchaedie, en verfierc met tempels en graftomben, doch moerasachtigh, en daerom niet gezont. Haeren naem had zy gekreegen na des zelfs eigenaer in voorige tyden, een' zekeren Aka- demus, of Ekademus, een' der oude helden van Athenen reets voor den Trojaen- fchen oorlogh. Zie VolTius de Set}. PUI cap. XII. §. 3. p. C6. en Stanlei in 't Les- ven van Plato kap. 5. Hiervandaen zyn naderhant ook andere plaetfen, daer ge- leerde weetenfehappen onderweezen wierden, Akademïén genoemt, gelyk dien aaem de hooge Schooien noch tegenwoordigh draegen. Zie f. D. hl. 59- en 60. III. Deel. Tttttt
|
|||||
|
*
|
|||||
|
534 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
'er nogh veele andere Seften ter baene, die de Filozofy geweldda-
diglyk van een fcheurden, Zulx deed Pithagoras [Fff] met zyn belachlyk gevoelen der zielverhuizïnge; zeggende van zich zelven, dat hy was geweeit [Ggg], eer hy Pithagoras was, Ethalides, Eu- forbus, Hermotimus, en Pirrus de viffcher; en dat hy na zyn doot eens een Haen zou worden, dien hy als een beek der ziele nam, en daerom altyt verboodt haenen te dooden [Hhh]. Om welke vreem- digheden de Filozoof Lucianus, in zyne bovengenoemde Samen- fpraek Mkillus [Iii], Pithagoras invoert onder de gedaente eenes Haens, en hem doet zeggen, Dat hy was geweeit de hoer Afpazia, de Cinifche Filozoof Krates, een Koning, een arm man, een Perfiaen- fche Lantvoogt, een paert, eene kauw, een kikvorfch, en duizent andere dieren meer, eer hy dus een Haen was geworden. Op de zelve wys fcheurde haer ook Empedokles, die Pithagoras naer'aep- te [Kkk], als blykt uit zyn zeggen, Dat hem heugde, in voorige [Fff] Al wat hier, en noch vervolgens tot aen de uitlegging der boeken toe,
die de Filozoofy in de hant heeft, aengaende de gevoelens der Filozoofen, als het kleet Filozoofy fcheurende, gezecht wordt, is in zich zelve doorgaens waer: maer de vraeg is, of dat alles betrekkelyk kan gemaekt worden op de gedach- ten en meening, die Boëtius in het toeftellen van dit beelt gehad heeft. En zoo wy die nafpeuren, zullen wy bevinden, dat Sokrates en Plato, en alle die f voor Sokrates geleefc hebben, en by gevolg ook Pithagoras, moeten worden I uitgezondert. Want behalven dat Boëtius dé gevoelens van Plato dikwyls | volgt, en het beelt der Filozoofy hem daerom ook onzen Plato laet noemen, j, zoo leert doch de famenhang zyner woorden dat geene, dat wy gezecht heb- ben. Boëtius dan voert de Filozoofy in als verhaelende, dat na de doot van Sokrates de Epikuriften en Stoïken en anderen zyne erffenijje hadden willen weg- rooven: doch dat, zy 'er zich tegen verzettende, de geweldenaers haer zelve ook waeren aengevloogen, en elk met een ftukje van haer kleet weggegaen, en zich met het zelve hadden opgepronkt, en daerdoor van de onkundige me- nigte voor haere vrienden en huisgenooten waeren aengezien. Wat verftaet nu Boëtius door die erfferiifle van Sokrates anders als het ganfche lichaem zyner Fi- lozooiïfche leere, die hy bygevolg aenmerkt als een doe noch volkoomen en on- gefcheurt erfgoet? doch dat door die geweldenaers geplundert, en by ftukken, zoo veel elk krygen konde, te gelyk met verfcheidene lappen van het kleet der Filozoofy, weggevoert zynde, zoo hadden zy zich met de zelve opgepronkt, dat is met den luifter en glans van die leerftukken, die zy uit de Filozoofy van Sokrates overgenomen en gerooft hadden, opgefchikt, en waeren daerdoor voor Filozoofen aengezien, daer zy de rechte Fillozoofy door't geene zy'er van't hunne hadden by- gedaen,en dat.zy 'er in hadden verfchikt en verandert, ten eenenmael hadden bedor- ven , en den naem van Filozoofen niet verdienden. Dit is, zoo wy meenen, de waere meening van Boëtius: die dan ook Zaratino inde verklaeringhad behooren te volgen. [Ggg] Zie Diogenes Laërtius Lib. VUL §. 4. &? 5. en 't geen de Geleerden
over die plaets hebben aengetekent: by welke ook naemen van anderen worden opgegeeven, daer de ziel van Pithagoras zoude in ge woont hebben. Maer het is wonder, dat onze Schryver hier vergeeten heeft, het geen hy te vooren zelf ge- zecht heeft, te weeten, dat Pithagoras gewoon was den zin van zyne leere onder duiftere zinfpreuken en raetfels te verbergen. En wat hy met die zielsverhuizing van Ethalides in Euforbus enz., gemeent heeft, kan men zien by Stanlei in hec X. Deel van het XVI. Hooftftuk van 't Leeven van dien Filozoof bladtz. 295. [Hhh] Wat hy hier mee gemeent heeft, zie by Giraldus Pytbag. Symb. lnterpr.
pag. 659. Voeg 'er by 't geen reets gezecht is II. D. bl. 676. [Iii] Tom. IL §. 19. p. 730. &f §. 20. p, 732. edit. Reitz.,
[Kkk] En gevolglyk ook zyne leere door duiftere redenen en vreemds uit-
drukkingen bewimpelde en verborg: waervan een voorbeelt te zien is in dit Deel bladtz. 21. en 22. Zie ook Filoftratus in 't leeven van Apollonius Lib. I. cap. r. |
|||||
|
#
|
|||||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 535
tyden, een jongetje, en ook een meisje [Lil] te zyn geweeft. Sp-
krates fcheurde dit kleet in eene reis middend.qpr.> wanneer hy de befpiegelende Filozofy wechnam, noemende zotten hen., die zich daermede moeiden, gelyk zyn lieveling Xenofon, in 't bpek van (1) COCap. de gedenkwaerdige fpreuken en daedcn van Socrates, melt. En1*^11* hieruit heeft dit fpreekwoort zynen oorfprongk, §hi<s fitpra nos, nihil ad nos, dat is, De dingen die boven ons, zyn, gaen ons niet [Mmm] aen. Wy zullen hier niet gaen onderzoeken [Nnn], of hy de Filo- zofy niet gefcheurt hebbe zelf in haer zedelyk deel, en of hy niet was een verachter van den godtsdienft en der Atheenfche wetten; alsook, of hy niet geweeit zy een, die de jeugt tot onkuifcheit ver- leidde. Dit weet ik, dat hy wat meer geneigt was, om het fchoone te zien, en zich zelven wat meer vryheit gaf, pm het zelve te be- minnen , dan wel by de ernilhaftige en itatige zeden der Filozoofen paite. Atheneus zegt 'er, in zyn XIII. Boek, dit van: Hoewel Sokra- tes alles verachtte, zoo was hy nochtans omtrent Alcibiades fchoonheit onmagtigh, dat is, hy wert 'er door gevangen, en van de gewoonlyke groot heit en Jiantvaftigheit des gemoets afgeworpen. Hy riedt anderen wel, zich van den omgang met fchoonen te wachten, zeggende, IDat het zwaer viel, by zulken zedigh te blyven, gelyk zyn leerling Xenofon getuigt; maer ter andere zyde fchryft hy ook, in zyn III. Boek [O o o], dat, wanneer hem eens voorgeftelt wiert, dat hy een zeer fchoone hoer, met naeme Theodota-, zoude gaen bezoeken, hy 'er zich meer dan gewilligh naer toe fpoeide; de zelve voorts mee jokken en boerten onderhield, en haer daerenboven ook leerde, hoe ze de vryers beft in haere netten zou krygen en houden. Plato fcheurde de Filozofy ook byfter in veele dingen; Hellende mede de ver-
£L11] En eene plant, en een vifch, en een vogel. Zie Diog. Laërtius Lib. VIII.
§. 77. en aldaer de Aenmerkingen van Menagius: als mede Stanlei in 't Leeven van Empedokles kap. 7. [Mmm] Zie Cicero Acadcm. Quaji. Lib. I. c. 4. &? Tufc. Qucefi. Lib. V. c. 4. £f
Diog. Laërtius Lib. IL §. 21. en Stanlei in 't Leeven van Sokrates "kap. 5. [Nnn] Wy ook niet: maer wy vergenoegen ons met den Leezer te wyzen
na Diogenes Laërtius en Stanlei, daerover breetvoerigh handelende. De oude Schryvers fpreeken ten aenzien van zyne gevoelens en gedragh omtrent Godt en de jeugt zeer verfchillende, doch ook zeer partydighi zoo dat men naeuwlyks iets zekers dien aengaende kan vaft ftellen. Wy kunnen echter niet gelooven, dat een man, die zulke voortreffelyke dingen van Godt geJeert heeft, als wy by Stan- lei vinden aengetekent, goddelooze gevoelens kan gehad hebben, of een verach- ter van Godt geweeft zyn. En wat de kuifcheit aengaet, het fchynt ons uit die dingen, die Stanlei van hem verzamelt heeft, ook toe, dat hy zich niet fchuldigh gemaekt heefteen die euveldaeden, die hem worden te laft gelegt: maer dat de zelve van zyne vyanden, die zyne doot zochten, verdicht zyn. Zie de aengehaelde Schryvers, als mede Perizonius over Elianus Var. Hifi. Lib. IV. cap. 21. en Lambi- nus over het twede Hooftfluk van Kornelius Nepos in 't Leeven van Alcibiades: die Sokrates genoegfaem van dien blaem zal bevryden. [Ooo] Cap. 11. Het zelfde gewaegt uit hem ook Atheneus Lib. V.c. 20. ö1
Lib. XIII. c. 6. Noch een ander gefprek met eene andere hoer, genaemt Kal- lifto, vindt men by Elianns Var. Hifi. Lib. XIII. cap. 32. Maer zoo wy al ftellen, dat diergelyk eene redenwifleling niet overeenkomt met de deftigheit van een' Filozoof, gelyk wy het daer ook voor houden, zoo is het zelve echter geen leerftuk geweeft van zyne Filozoofy, gelyk ook niet het verleiden van fchoone jongelingen tot onkuifcheit: en kan daerom niet aengemerkt worden als een ge- voelen , d&t het kleet der. Filozoofy fcheurde. ° ,v Tttttt 2
|
||||
|
536 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEÏT.
verhuizing der zielen, ook in de beeften: maer zyn Leerling Porfi-
rius hield het daervoor, dat ze alleenlyk in andere menfchen overgin- gen: welke gevoelens Auguitinus, in het 30. Hooftit. zyns X. Boeks Van Godts Stadt, met recht verfmyt en beflraft. Nogh fcheurde Plato die, met te zeggen, dat de ziel eveneeuwigh met Godt was. Een gevoelen, dat de zelve Auguffinus, in 't 31, Hoofit. van 't X. boek des gemelden Werks, veroordeelt. Wyders fcheurde hy ze in de daedlyke werking met zyn ongeoorloofde Platonifche Liefde , verfoeit door den Filozoof Dicearchus, en door Cicero, in 't IV. boek zyner Tuskulaenfche Vraegen [Ppp], hoewel hy anders Pla- toos gevoelens volgt. Hy fcheurde haer ook in 't V. boek zyns onge- manierden Gemeenteitaets, alwaer hy aenraedt, dat de vrouwen zich, in de openbaere woritelplaetfen, naekt [Qqq] met de man- nen zouden oefenen. Een fchaemtelooze en zotte raedt, dien de Poëet Ennius verwerpt, zeggende ergens [Rrr], Het is een begin van fchande, als men zyn lichaem ontbloot. Ariftoteles fcheurde het kleet der Filozofye, door te beweeren, dat de werelt eeuwigh wasj dat Godt zich met de werekfche dingen niet bemoeide} dat hy op niets anders» dan zich zelven, dacht; en dat het goede ons van el- ders toekomt: geiyk hy zulxmet bedrieglyke redeneeringen, in zyn XIV.
[Ppp] Cap. 34. Maer daerover hebben hem óok veele andere befchuldigt,
over die plaets van Cicero aengehaelt door Davizius. Die Platonifche liefde is de liefde tot jongelingen: waerdoor indien hy Sodomi verftaen heeft, zoo is die leere buiten eenige bedenkelykheit ten hoogden affchuwelyk, onnatuurlyk en godde- (1) De loos. Maer alzoo Auguftinus zelf van Plato getuigt (1), dat geen een hifiorifchryver Civic. noch poëet gezecht of verdicht heeft, dat hy ooit eenige fchandclyke daet zoude hebben he- Dei L. dreeveh; zoo zal die liefde tot jongelingen eene onzondige liefde zyn, en beftaen ■* 4" in het beminnen van der zei ver geeft en verftant, en niet van het lichaem: zoo (2\ De a's genoeS bJykc uit het geene Appulejus (2) van die liefde fchryft, volgens de Habit. Aenwyzing van Davizius over de hier gemelde plaets van Cicero. En het is Doft. voorwaer niet waerfchynlyk, dat Plato zich zoude onthouden hebben van eene Plat. p. zaek, die hy zélf leerde, en als geoorloft aenprees. En als men aenmerkt, dac 610. & ^ veeje dingen heeft overgenomen uit de inzettingen en gevvoontens der Lace- n* demoniërs; zoo zal men, byaldien men fielt, dat ook dit zyn leerftuk uit die ge- woontens genomen is, hem zonder bedenken vry fpreeken, zynde die liefde by dat volk zoo rein geweeft, dat al wie zich daerin onkuifch gedroeg, met de doot geftraft wierdt."""" Zie Elianus Var. Hifi. Lib. III. cap. 10. & 12. en 't geen de Ge- leerden daerover hebben aengetekent. Stanlei meent, dat zyne tegenpartyders en benyders zyne leere dezen lafter uit quaetaerdigheit hebben nagegeeven, in 't Lee- ven van Plato kap. 14. en 15. [ Qc| q ] Dit is ook genomen uit de Lacedemonifche inzettingen van Likurgus:
daer de jonge dochters in de worftelperken en openbaere fpelen en andere plech- tigheden naekt met naekte jongelingen danften, worftelden, weddeloop hielden, en andere oefeningen deeden , zonder eenige onkuifcheit of dartelheit, en dus ook zonder nafpraek. Zie Kragius de Rep, Laced. Lib. III. Tab. 6. In/i. 12. fcf Tab. 9. In/l. 3. & 4. Wy onderneemen niet Platoos leer in alles te verdedigen, waerin dingen genoeg te vinden zyn, die gezecht kunnen worden verkeerdelyk te zyn begreepen, en het koftelyke kleet der Filozoofy te fcheuren: maer in dit ftuk meenen wy dat hy, hoezeer het zelve af te keuren is, echter kan verfchoont worden, indien hy gedacht heeft, dat ook elders met kuifcheit koude gefchieden, het geen hy zach dat met kuifcheit gefchiedde te Lacedemon. [Rrr] By Cicero Tufc. Quajt. Lib. IF. c. 33. Flagitï principium eft nudare inter cives corpora.
Cicero veroordeelt daer de voorgemelde gewoonte der .Lacedemonièïs : en zeker m^t reden. Zie Hier. Ctlumna in Fragmenta Enniipag. 462. |
||||
|
FILOZOFY OF LEER' DER WYSHEIT.. 537
XIV. boek der Metaphyfica , en in 't x$. kap. des VII. boeks zyner
Zedenleer aen Eüdemus, dryft en ltaende wil houden. Ongelukkige Aritfoteles.' Gelukkige Boëtius, die den Schepper der Werelt en des zelven Godtlyke voorzienigheit zeer wel kende! gelyk in zyns I. boeks f. Rym, en III. boeks 9. Rym te zien is, daer hy alles aen Godts regeering toefchryft. Ook maekt hy, in het ü. Onrym zyns III. boeks, na aengetoont te hebben, dat Godt het goede en de ge- lukzaligheit is, deze iluitreden op [Sss]: Godt is bewezen het goede zelf te zyn. 'Derhalve bejiiert hy alles door het goede; vermits hy, dien ivy hebben toegejiaen het goede te zyn, alles door zich zelven be- jiiert: en dit is als een fluur of'roer, waerdoor dit wereltgevaert be- Jlendigh en ongefihokt voort gehouden. Voorwaer een vertrouwen, dat regelrecht itryt tegens de onredelyke mening van Arifloteles. De Stoï- ken fcheurden niet minder dan denderen dit kleet in veele Hukken, zeggende, Dat de werelt een dier is, begaeft met redelykheit en verilant, en des een bezielde zelfitandigheit, die gevoel [Ttt] heeft: Dat de vrye kunlten onnut zyn: Dat alle doolingen en zon- den evenligt en evenzwaer zyn: en Dat de vrouwen behooren ge- meen te wezen j van welk gevoelen d'eerfte dry vers waren Diogenes Cinikus en Plato [Vvv], gelyk Diogenes Laèïtius, in 't Leven van Zeno, het Hooft der Stoïiche Secte [Www], fchryft. Deze man fcheurde waerlyk het kleet in de daedlyk werkende Filozofy geheel in fhikken, door 't quaet gebruik der zeden, vergunnende vryheit om alles, hoe oneerbaer het ook luiden zou, met den eigen naem te noemen, en de buikwinden te lozen, waer 't ook was, zonder op plaets of perfoonen eenige acht te ilaen. En in die zedeleer ging hy zelfs ruffigh voor. Van deze zaeken vint men gewagh by Cicero, die dus aen Papirius Petus fchryft [Xxx/J: Ik heb die dingen met be- dekte woorden aen u gefchreven, welke de Stolken volmondigh uiffpre- ken; maer die luiden zeggen, dat het vyftcn zoo vry behoort te zyn, als het oprifpen. De Filozofy dan aengedaen en bewogen door dusda- nigh eene oneerbaerheit, is het geen wonder, dat aen Boëtius, in het 3. Onrym des I. boéks,in 't byzonder zoo zeer over deStoïken en Epikureen klaegt: 't hooft van welke leite haer kleet had gefcheurt, door
[ S s s 3 Deus ipfum ejfe borium monjiratus efi. Per borium igitur cuntla difponit: fiqui-
dem per Je regit omnia, quem borium e/fi concejjimus: ö* bic e/i veluti quidam clavus atque gubernaculum, quo mundana machina ftabilis atque incorrupta fervetur. [Ttt] Waerom tot lafte van de Stoïken alleen ingebracht, het geen aen byna
allede Filozoofen gemeen was? zoo datPJutarchus (i)van dat gevoelen geene an- /• ,n deren uitzondert dan Demokritus en Epikurus, en die der zelver leere volgden om- pjaCjte trent óeatomi o? ondeelbaere fiofkens en het vacuüm of het ledige ,'die zy als de beginfels Philöf aller dingen fielden: waervan men zien kan, 't geen Stanlei heeft aengetekent in L. II.' 'tLeeven van Demokritus kap. 9. Ook zondert hy(s) van 't gezeide gevoelen Ari- c. ?. ftoteles ten deele uit, houdende de werelt voor een redelyk en met verflant en ziel (?)Loc. begaeft dier ten aenzien van den Hemel, en niet van de aérde. Van die leere zelve cltat0, zie breederdeSchryvers,geme!dt in onzeAenm. G.bl. 7*5. in dit Deel, en van de ove- rige ftellingen der Stoïken Diogenes Laè'rtius en Stanlei, beide in 't Leeven van Zeno. [Vvv] Zie ook Appulejus de Habitud. Doclr. Platon.
[Www] Die uit de Cinifche SeEle haeren oorfprong gekreegen heeft. Zie
Stanlei in 't Leeven van Zeno kap. 1. [Xxx] Ad Famil, Lib. IX. Ep. 22. Itaque tellis verbis ea ad tefcripfi, qu<s apertijji-
mis agunt Stoici. Sed UU etiam crepitus ajunt eeque liberos ac ruclus ejjc oportere. Lees den geheelen brief. III. Deel. Vvvvvv
|
|||||
|
/
|
|||||
|
538 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
door het opperfte einde en hoogfte goet in wellult en ruft te Hellen f
gelyk Ariftippus, fchoon een leerling van Sokrates, het hoogfte goet in den wellult des lichaems [Yyy] ftelde, en zyn medefchoolier Antifthenes het zelve in de weiluiten der ziele [Zzz] zei gelegen te zyn. Epikurus ftelde het in 't vermaek van lichaem en ziel beide, (zegt Seneka) en beklaegde zich, dat d' onwetenden hem zeer qua- lyk begrepen i verklaerende, dat hy 't niet verftont van een' oneerly- ken, dartelen, of geilen wellult of vermaek, maer van eene ruft des lichaems en der ziele, vry van alle ontroeringen, en begaeft met een gezonde reden. Zoo ïpreekt Laertius van hem [A]. Doch daermede heeft hy (Epikurus) het kleet niet weder heelgemaekt, gemerkt zyn einde of wit, 'k zeg niet onvolmaekt, maer quaet was* loopende niet uit op de deugt en vroomheit der ziele, verë'ifcht om tot ons hoogfte goet en uiterfte einde, naementlyk Godt, te komen. Maer hy ftelde het einde in een vluchtigh en bros goet, ontkennende d'onfterflykheit der ziele, en beweerende mede, dat Godt zich niet bemoeide met de menfchlyke zaeken, als gebroken, lelyk, en mis- maekt. Zyne leergenooten d'Epikureen fcheurden dat kleet, in ver- volg van tyt, nogh bet, wechnemende het redelyke deel der Filo- zofy. De Cirenifche Filozoofen namen beide het redelyke en na- tuurlyke
[Yyy] Stanlei in 't Leeven van Ariftippus kap. i. en 3.
[Zzz] Ten minften den welluft des Jichaems ftelde hy als het grootfte quaet: en zeide, dat hy liever uitzinnigh wilde zyn, dan welluftigh, volgens Diogenes Laè'rtius Lib. VI. §. 3. Gellius N. Att. Lib. IX. c. 5. en Scanlei in''t Leeven van Antiithenes kap. 2. [A] Of liever Epikurus van zich zelven, in zyn'brief, gefchreeven aen Me-
neceus, by Laertius Lib. X. g. 122. & feqq- en waerdigh om te leezen. In dien brief beweert hy, dat hy door Wcllufi of Vermaek, of Vreugde, (want het Griek - fche woort ij'<JW betekent dat alles ) een lichaem vry van fmerten, en een gemoet of ziel vry van onfteltenifTen of ontroeringen, verftaet: en dat zelfde zecht ook Seneka van hem in zyn' LXVI. brief, waerop ik geloof dat Zaratino hier ziet : (iïNoft maer ^n ^en k"ef> dat een voortreflyk (tuk is, keurt Seneka die leere voor goet, Att Lib' en Pryft ze ten hoogften. Door een lichaem vry van fmerten verftont hy, gelyk IX.c.5. ook Gellius fchryft (1), eene gezonde en fterke gefteltheit van het lichaem, die (i)Diog. de ziele als een noodigh werktuig tot haere verrigtingen van doen heeft, waerin Laërt. zy door de ongezontheit en fmerten des lichaems, die hy echter wel wift te drae- L. X. §• gen, en die hy oordeelde dat een wys man niet konden beletten gelukkigh te 22p& zyn (2), verhindert, of ten miniten belemmert wordt. Maer wat waeren't nu f?Vbe voor zae^en» die hy eifchte voor de ruft der ziele, opdat de zelve vry mogt zyn Finib» van ontroeringen? Een voorzichtigh, vroom, en rechtvaerdigh leeven: zonder Lib. I. welke deugden hy zeide dat niemant vermaekelyk konde leeven: gelyk hy bree- c. 18. der in den gemelden brief verhandelt, en ook Cicero (3) en Seneka (4) van hem (4) De getuigen. De ruft dan en het vermaek des lichaems, dat is, gelyk wy gezechc f^htV ^e°Den' een gezonc en wejgeflelc lichaem, eifchte hy alleen tot bevordering van c 2 & ^e ru^ ^er z^e'e' die hy ve"'e boven 't lichaem (5) ftelde, en daer het alleen de Vita om te doen was: en hiervandaen fchynt het te komen, dat Lakcantius (6) in de Beatac. 'ee>" van Epikurus het hoogfte goet in 't vermaek van de ziel alleen fielt: Epicurus I2.&13- futnmum bonum in voluptate animi effe, cenfet; Ariftippus in voluptate corporis: dat is, Epi- (s)Stan- kurus meent, dat het hoogfte goet befiaet in 't vermaek der ziele; maer Ariftippus in dat des lei kap. lichaems. Zoo men nu het leeven zelf van dien Filozoof vergelykt met zyne leere, ffHLib zo° za' men bevinden, dat hy van alle die dingen, waerin de lichaemelyk." wel» jllde'luften doorgaens geftelt worden, zeer verre is afgeweeft: gelyk wy ten deele Falfa hebben aengeweezen I. D. bl. 221. Aenm. D. De andere gevoelens, die hy om- Sap. c.7. trent Godt en de ziel had, veroordeelen wy met onzen Schryver geheel en al. |
|||||
|
\
|
|||||
|
FILOZOFY OF LEER DER WYSHEITJ $39
tuurlyke deel wech, en behielden alleenlyk het zedelyke, gelyk So-
krates. Arifto uit Chius nam niet flechts het redelyke en natuurly- ke deel wech, maer befnoeide ook het zedelyke deel, 't geen hy al- leen had overgelaten, doende 'er dat ftuk van af, 't welk de ver- maening behelftj dezelve houdende vooreen werk, dat wel eenen Schoolmeester, maer ganfchlyk geenen Filozoof pafte; alsof een Filozoof iet anders waere dan een Schoolmeeiter des menfchlykén geflachts, voor hoedanigh Seneka, in zyn' LXXXIX. Brief [B], zulk eenen houdt, Maer deze fcheuren en gaten zyn veel ge- ringer dan hunne verkeerde gevoelens omtrent de werelt, den hemel, de ziel, en ons eeuwigh goet, Godt, by. wien de wyzen der werelt dwaezen (x ) zyn. Wech met hunne zotte en verkeer- (tj f} de gevoelens, door welke zy het kleet der Wysheit fcheurden, en Cor.'u dus gemaekt hebben, dat ze niet den naem van Wyzen, maer 2f* en van Dwaezen verdienen, hoedanigh hen Paulus, Rom I. zi en xx,3'19" noemt, zeggende, Zy zyn veryaelt geworden in hunne overleggin- gen , en hun onverftandigh hart is verduiflert geworden. Zich uit- gevende voer wyzen zyn zy dwaes geworden. En zulker luiden val* fche en bedrieglyke wysheit wort eindelyk door de waere Wys- heit, naer Godts vonnis, te zien by den Profeet Obadias, vers 8, verftroit en befchaemt, gelyk Hieronimus aen Paulinus fchryft. En Iezaias zegt in 't XXIX. kapittel, vers 14, T>e wysheit zyner wyzen zal vergaen, en het verflant zyner verftdndigen zal zich "ver- bergen. Zy houdt met de rechte hant eenige boeken, en in de flinke eenen
ichepter. De boeken beduiden de lettervlyt, welke hy, die wysheit begeert te verkrygen, moet aenwenden. , Zulk een moet bezigh zyn in het doorlezen van boeken, daertoe nut en vorderlyk, en opryzen uit den flaep van luiheit en ledigheit, moeders van geile min, nyt, en fnode daden, die den wegh, om tot de Wysheit te komen, flui- ten. En dit is 't geene waervan Horatius, in den £-. brief zyns I. Boeks, naer de lieflyke en bevallige Vertaeling van den geeftryken en roemwaerdigen Heere Balthazar Huidekooper, met deze woorden waerfchuwt [C]: Zoo gy, voor het eerfle flikkeren van den dagh, geen licht met een boek eifchen, noch uwe krachten, tot het naervorjehen van eerlyke zaeken en bezigheden, infpannen wilt; de nyt of de liefde zal haefl maken, dat ge geen oog kunt toedoen. "Zoo pryit de zelve Plak-
te B] Daer hy niet alleen van de2en Ariflo, maer ook van de Epikurif- ten en Cirenifche FiJozoofen handelt, aentoonende, dat de twe laetften in de plaets van dat geene, dat zy weghnamen, weer iets anders invoerden, het welk op een en 't zelfde uitquam. Zie Seneka zelven. Maer die de fcheuren van het kleet der Filozoofy wil zien, die leeze behalven Diogenes Laè'rtius en Stanlei, nu zoo dikwyls aengehaelt, ook de vier boeken van Cicero, ge- naemt Academica Qucejiiones, en Plutarchus in zyne vyf boeken dé Placith PM' hjopborum. [C] V. 34.------— i-------r- .--------. p---------------r- & ni
Pofces ante diem librum cum lumine; fi non
Intendes animum ftudiis & rebus honeftis; Invidia vel amore vigil torquebere. Voeg'er by het reets aengetekende I. D. bl. 371. Aenm. D. en II. D, bL 302, Aenm. H. en III. D. bl. 247, ,/ Vvvvvv z
|
||||
|
540 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
Flakkus 't naerftigh lezen van Sokrates boeken ook aen [D], om
'er de wysheit door te verkrygen. De Schimpdichter Perfms wekt de traege fluimeraers ook op, en noodigt ze, in zyn Hl.Schimpdicht, tot de Filozofy: vermaenende voorts hen, die lui en flof zyn in 't naerfpeuren der wysheit, tot onderzoek van de oorzaeken der din- gen, dat is, tot de natuurlyke en befpiegelende Filozofy} en wat verder, tot de daedlyk werkende omtrent de zeden, zeggende [E]: Leert wat wy zyn, en tot wat einde bet leven ons zy verleent; Wat leef orde ons zy voorgefchreeven; hoe ras ons leven ten einde looft; en door hoe vee Ie en geringe zaeken ons de doot kan overkomen; wat maet wy in 't zoeken van fchatten houden moeten; wat ons geoorloft zy te wenfchen; waertoe en wanneer de rykdom kan nut zyn; wat wy ver- fchuldigt zyn te doen voor ons vaderlant en lieve nabefiaenden. Leer, wie Godt gewilt heeft, dat gy zyn zoudt, en op welke poft hy in deze werelt ujtelde. Zoo is het dan noodigh, dat men flaepzucht en le- digheit verjaege, als vyandinnen der Wetenfchappen, en fchadelyk in het naertrachten der Wysheit, die door 't lezen van goede boe- ken, als werktuigen en gereedfchappen daertoe, wort verkregen: want het gebruik der boeken is het gereedfchap van het onderwys, vol- (i)Be gens het oordeel van i'lutarchus (i}. En dus zegt ook Izidorus [FJ, Liber. ^j/e vordering is men fchuldig aen de boekÖefening en het overpeinzen: vsag.C8. Want het geene wy niet weten, leren wy door V lezen; en "'tgeen wy hebben geleert, bewaren wy door de overpeinzing. En hiervandaen is het, dat de boeken fïomme leermeefters worden genoemt. De fchepter beduit, dat de Wysheit, in dit werk van Boè'tius
door de Filozofy veritaen, eene Koningin [G] aller nutte Weten- fchappen [D] Jrt.Poët.v. 309. Scribendi reóte fapere eft & principium & fons.
Rem tibi Socraticae poterunt oftendere chartse:
Verbaque provifam rem non invka fequentur. A. Pels heeft het dus vertaelt, en uitgebreidt: De bron en grond van wel te fchryven is het wetten.
De Filozoofen moet gy opflaen, o Poe'eten.
Want als gy u, naer eifch, van zaeken hebt verzien
By die geletterde, en die doorgeleerde liên,,
Zoo hoeft ge u weinigh om de woorden te bemoeien;
Zy zullen u van zelfs uit brein en veder vloeien.
[E] V. 1. Nempe haec aflidue. Jam clarum marie feneftras
Intrat, & anguftas extendit Jumine rimas,
Stertimus indomitum &c. Et V. 58. Stertis adhuc? laxumque caput compage foluta
Ofcitat hefternum diffuus undique malis ? Eft aliquid quo tendis, & in quod dirigis arcum ? Et V. 66. Difcite, o miferi, & caufas cognofcite rerum:
Quid fumus, & quidnam vi&uri gignimur, ordo
Quis datus, aut metae quam mollis flexus, & unde: Qiiis modus argento, quid fas optare, quid afper Utile nummus habet: patriae carifque propinquis Quantum elargiri deceat: quem te Deus effe Juffit, & humana qua parte locatus es in re. [F] Lib. III. Sententiar. Theologie, üvc de Summo Bono: Onmis profeJut ex
Icftionc iS meditatione pocedit: qua enim nefcimus, leclione difcimus; quee didicimus, medi- tatione confervamus. £G] Omdat de Schepter een beelt is van koninglyke heerfchappy, gelyk elk
weet. Zie I. D. bl. 299. Aenm. C. en bl. 30J. Aerim. F. |
||||
|
tlLOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 54 f
fchappen en vrye Kunften is, en dat die door haer worden beftëlt eii
in goede orde gefchikt. Want vermits de Wysheit of Filozofy van d'e Godtlyke en'Menfchlyke zaeken kennis heeft, welke begrepenis in befpiegeling en daedlyke werking, zoo worden door haer befchikt en beitelt alle die wetenfchappen en kundenj welke of befpiegelendë of daedlyk werkende zyn: en als daedlyk werkende beitelt zy ook de burgerlyke Wet, die onderde zedelyke Filozofy of Zedekunde be* hoort. Door de Ethica of Zedenkunde in 't algemeen leeren wy wetten geven aen ons zelven; door de Oeconomia of Huishoukunde in't byzonder, aen huiszaeken en huisgezin; door de Tolitica of Staetkunde, aen ganfche volken. En is de Wet e-ene kennis des Godt- ijken en Menfchlyken Rechts [H]? de Wysheit is insgelyks eene ken- nis van Godtlyke en Menfchljke zaeken, gelyk Seneka» Plutarchus, Pererius, Cicero, en Plato, op de boven aengebaelde plaetfen [I], fpreken. Met reden zegt dan Markus Tullius tot de Filozofy [K], Gy waert de Uitvind/Ier der wetten, en de Leermeefres van zeden en tucht. En ix)at is de Filozofy anders, dan eene wet voor % leven? vraegt Seneka, in zyn' XCIV. Brief [L]. Dat ze'eene Koningin der nutte Wetenfchappen en vrye Kunften is,daeraen valt niet te twy- felen, dewyl ze door haer zyn voórtgebragt: waerom haer ook Cice- ro [M] Eene Voortbrengfter en Moeder aller goede kun/ten noemt. De zelve Cicero fpreekt haer, in zyn Tuskulaenfche Vraegen, aldus aen [N]: O Filozofy, leidsvrou des levens,' O naerjfieurdereffe der deugt, en verjaegfler der ondeugden! Wat zouden, niet alleen ivy, maer het ganfche Menjchlyke leven hebben kunnen zyn, zonder u ? Gy hebt de ft eden gebouw t, en de verft rooide menfchen tot een onderlinge fa- menleving byeengeroepen : in welke woorden Koningklyke daden, mitsgaders eertytels, eener Koninginne paffende, aen de Filozofy wor-
[H] Dat is de Wee niet: maerzy is eene inflellinge en bevel van die geene,
die 't recht heeft om te beveelen, gebiedende en beloonende het goede, en ver- biedende en ftraffende het quaede: en dus eene koninginne van menfehelyke en Goddelyke zaeken, gelyk Chriflppus haer noemde (i), hoewel mogelyk in een' anderen zin, (^Leg; naementlyk zoo als zy by Pindarus genoemt wierdt, eene koningin van allen, fterfiyk.cn H, Di- en onjlcrfiykcn: waervan wy gehandelt hebben Aenm. G. bl. 279. in dit Deel. Maer geft. Dé liet geen Zaratino hiervan de Wet zecht, paft eigentlyk aen de Wetkunde, dat Legibus. is, aen de Rechtsgeleertheit: welke Juftinianus aldus bepaelt (2): Jurifprudentia r •> j eji divinarum atque humanarum rérum notitia, jufti atque injujii fcientia: dat is, De Rechts- \nc r~ .1 geleertbeit is eene kennijfe van Goddelyke en menfehelyke zaeken, eene weetenfehap van recht De Ju-
en onrecht. - Jlitia es3' [ 1 ] Alle die Schryvers zyn boven wel aeögehaelt: rriaef geen een in eene Jure.
plaets, daer de Wysheit genoemt wordt eene kennijfe van Goddelyke en menfehelyke zae- ken , behalven Seneka: zoo dat Zaratino zyne voorige aenhaelingen niet wel heeft nagezien: of fchoon het waer is, dat Cicero de Wysheit ook zoo noemt Tufcul. Quajï. Lib. IV. c. 26. gelyk haer in 't algemeen dok genoemt hebben de OudeFilo- zoofen, volgens den zelfden Cicero De Offic; Lib. II. c. 2. ; [K] Tufc. Queeft. Lib. V. c. 2. Tuinventrix legüm, tu magiftra morum & difci-
plince fuifti. [L] Qiiid autem Philofophia, niji vita lex eft?
[M] De Oratore Lib. I. c. 3. Laudatarum artium omnium procreatricem quaniam &
quafi parentem. ; , , -. < [N] Lib. V. c. 2. O vita Philofophia dux! o virtutis indagatrix,iexpultrixque vitiö-
rum! quidnon modo nos, f ei omnino vita hominüth fine te ejfe potuiffetl Tu itrbes pepcriftii tu dijjipatos homincs in focietatctn vita convocajli. UI. Deel. Xxxxxx
|
|||||
|
!
|
|||||
|
142 FÏLOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
worden, toegefchreveh. Ariflippüs, te verftaeti willende geven, dat
de vrye kunften de zedelyke Filozofy volgen, als door welke alle an- dere zaeken geleert worden $ en dat ze de Koningin van alle is § zeide [O], dat de geenen, die de vrye kunften bezitten, en de Filozofy verachten, den vryers van Penelope gelyk zyn, die veel werks maekten van haere dienftmaegden Melantho en Polidora, en zich niet zeer bekommerden om 't huwlyk van Penelope zelve, die Vrou, Heerfcheres en Koningin van Ithaka was. Ariftoteles [P] zegt iet diergèlyks van Ulifïès, naementlyk, dat hy, in de hel neder- gedaelt, byna alle de helfche fchimmen zagh en met haer fprak, dogh Prozerpina de Koningin niet te zien kreeg. D' eerite fpreuk of gelykenis, te weten die van Ariftippus, fielt Plutarchus, in zyne Op- voeding der Kinderen, ter plaetfe daer hy de Filozofy hetvoornaem- fte en het hooft aller wetenfchappen noemt, op den naem van Bion, (i)Pag4 met deze woorden (i): Het is een geeft igh zeggen van den Filozoof /• Bion, dat, gelyk Tenelopees vryers, zoo ver niet kunnende geraken, dat ze by haer zelf f iepen, by haere dienftmeiden te kooi gingen; aizoo
ook de geenen, die de Filozofy niet kunnen magtigh worden, zich afflo- ten in andere kunften, die van geene ivaerde zyn. "Derhalve, dus gaet hy voort, moet men de Filozofy feilen als het hooft aller kunften. Is ze dan waerdigh gefchat te worden voor het voornaemfte en hooft der andere wetenfchappen; zoo kan men ze ook geruit noemen de Ko- ningin van die alle. Wyders, dat de Filozofy in de eene hant boe- ken, en in de andere hant eenen fchepter houdt, kan ook beduiden, dat het eenen Koning, die, met den fchepter in de hant, over het volk gebiedt, noodigh is ook de boeken der Zedekunde en Staetkun- de, betreffende de goede zeden, en de manier van, beide in vrede en oorlogh, wel te regeeren, in de hant te hebben, en de zelve dik- wyls moet bpenllaen en lezen, ten einde hy daerin gefchreven vinde, 't geene noch hovelingen, noch getrouwe onderdaenen hem hebben durven zeggen, en voorhouden: gely.k daerom Demetrius Falereus den Koning Ptoleméus vermaende [Q], dat hy, niet minder dan den fchepter, wilde in handen houden boeken, tot de goede Kyks- regeering nut en bequaem. Indien men gadeila, dat de Filozofy de boeken in de rechte hant houdt, en den fchepter in de flinke, zoo kan men verltaen, dat de Wysheit hooger en waerdiger dan Heer- fchappy [R] en Koningkryken moet geacht worden; want zonder wysheit of wyzen raedt kan men niet wel regeeren of gebieden: weshalve ook in de Gulde Feu, gelyk Pofidonius, by Seneka in den XC. Brief, zeit [S], de heerfc happy by de Wyzen was, die dus Vorften en Wetgevers waren. Zoo was Solon een der Hoofden, en
r [O] By Diogenes Laèrrius Lib. II. §. 79.
[P] Niet Ariftoteles, maer Arifto: na 't verhael van den zelfden Diogenes Laè'r-
tius Lib. II. §. 80. Stobeüs fchryft Serm. II. het voorgaende zeggen van Ariftippus ook aen dezen Arifto toe. [QJ By Plutarchus in zyne Verhandeling, genoemt dpophthegmata Regum &
Imperatormn, pag. 189. [R] Zoo oordeelde ook Alexander de Groot, volgens zyn' brief aen Ariftote-
les, boven door ons bygebracht. [S] Ulo ergo feculo, quod aureum ptrhibent, penes Sapientes fuift regnum, Pofidonius ju-
dicat. . k x .. |
||||
|
ÏÏLOZOFY OF LEER DER WYSHEIT. 543
en de Wetgever der Atheners; Liku'rgus der Lacedemoniers; Za-
leükus der Lokrenzen [Tj. Plutarchus fchryft in zyn Izis en Ö- ziris ( 1 ), dat de Egiptenaers hunne. Koningen kozen of namen (i)Pags uit de Priefleren of uit de Krygshelden, omdat de leiten in hoog- 3S4- achtinge waren, wegens hunne dapperheit, en de eeriten, wegens hunne wysheit: maer dat een Krygshelt, tot Koning wordende ver> koren, zich onder de onderwyzing der Prieiteren gaf, opdat hy der Filozofye en Wysheit mogte deelachtigh worden [V], en al- dus tot de Ryksregeering bequaem zyn. En zoo zegt Ariitoteles, in 't I. boek zyner Rhetorica [x], 'Dat ivys te zyn, een ziekere be-(2)C^ quaemhett is om te regeer en. Senekaes Meeiter, Attalus, hield zich XI. zelven voor een' Koning: doch Seneka waerdeerde hem als vry meer dan een' Koning; vermits hy in itaet was om den Koningen een' goe- den regeerregel voor te fchryven, en om Koningen te oordeelen. Zie hem in zynen CVIII. Brief. Wy voegen hier by, dat de Koningen, zich beradende met de Wyzen, het vervolgens gebeurt, dat zy doen, 't geene hun door de zelve voorzigtiglyk is aengeraden. Zoo riep Vefpazianus, wanneer hy eens in 't midden eeniger Fitozoofen itont, met vreugt en verwonderinge uit [W]: O Jupiter, geef dat ik over nvyze mannen magh gebieden, en ivyze mannen over my. En om het nut, dat hem uit den omgang met hun voortquam, wilde hy, dat zyn paleis altyt voffr de Wyzen zou openjfaen, gelyk Filoftratus, in 't 28. en 35. Hooftftuk des V. boeks van Apollonius Leven getuigt, 't Is ook buiten allen twyfel, dat der Wygen raedt, het Filozofeeren, en de Filozofy groote hulpmiddelen zyn om wel te regeeren. Dit toont Plutarchus wydloopigh aen in zyne Verhandeling, gefchreven Aen een ongeleerd Vorft; en in eene andere, daer hy in beweert, 'DaP men met Vorften moet Filozofeeren. Dit bewyft ook de goede en pryflyke heerfchappy van M. Antoninus, wiens tong en hart vol Filo- zofy waren, en die deze hoogwaerdige woorden van Plato dikwyls plagt naer te zeggen, 'Dat dan de fteden gelukkigh zouden zyn, indien of Filozoofen de zelve regeerden, of dat de Regeerders Filozofeerden, gelyk Julius Kapitolinus, in 't Leven dezes Keizers [X], verhaelt. Uit aenmerking van 't gezegde, beitelde Keizer Theodozius zyn bei- de zoons, Honorius en Arkadius, te keren by een zeer wys man, met naeme Arfenius: en eens gezien hebbende, dat de Meefter, ter- wyl
[T] Zie Aénm. B. bl. 277. in dit Deel5 als mede den hier aengehaelden XC.
brief van Seneka. [V] Want dapperheit zonder beleit en verftant, dat is, zonder wysheit, vef-
magh niet veel: waerover breeder gefproken is op de 267. bladtz. van het twede ■/* Deel, en aidaer in onze Aenmerkingen. Hiertoe behoort ook het beelt van Cezar, ftaende op een' werekkloot met een boek in de eene hant, en met een zwaert ia; de andere, met het opfehrift Ex utroque Ccejar, by ons vermeldt Aenm. A. bl. 367. in dit Deel, als mede by Kamerarius in zyne Opera Horarum Siècifivarum Cent, I. Cap, 2. pag. 41. welk Hooftftuk wel geheel magh nageleezen worden. [WJ Het is zoo: Wanneer ryke mannen en koningen de Filozoofen in eer e houden, -Ver-
fieren zy en zich zelven en ook baer, zecht Plutarchus in zyne Prcecepta Conjugialia pag. 142. " v ."' „[X] Cap. XXVII. Sententia Platonis femper in ore iiliusfuit, Flcrere chitates,, fi mt
Phihfophi imperarent aut imperators* philofopharentur. De zelfde fpreuk vermeldt Cicero AdQuintum Frak. Lib. I. Ep. 1. §• 10. En in Platoos fchriften zelfs vindt men cfïc zeggen in het V. boek van zyne Republyk. Xxxxxx 2
|
||||
|
^44 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEfï\
wyl hy hen onderwees > front, daér zy hoögmoedigh zitten blevern
wert de Keizer daerover gram tegens hen, en ontnam hun de Ko^ tnngklyke fieraedenj hen vermaenende, dat het hun beter waere* simptloos en buiten regeering te leven j dan, zonder geleertheic of wysheit, met gevaer te regeeren. Een zeggen, dat door Nicefo- rus, in het 13. kapittel zyns XII. boeks, zeer geprezen wort. Met billyke reden wort dan de Filozofy met eenen fchepter in de hant ■vertoont, die der Wysheit zeer wel palt, als welke maekt, dat de Prinfen rechtmaetigh en veiligh heerfchen; waervan de Wysheit zelf, Spreuken Vilt» getuige is, zeggende vaers 15> T>oor my regeeren de Koningen, en de Vorften ftellen gerechtigheit. En Hugo zegt: T)e ■Filozofy leert of recht en wel regeeren. Zoo begreep het Filippus, Koning van Macedonië ook, en vermaende derhalve zynen zoon Alexander den Grooten [Y], 'Dat hy de Filozofy'\ ónder den Filo- zoof Ariftotelex , zoude leerm; ten einde hy niet veele m'tsflagen in 't regeeren beginge, gelyk ik, zeide hy, gedaen heb, die my nogh be- rouwen. De Koningen behaelen, door 't middel der Filozofye, een' goeden naem en loflyk gerucht; niet zoo zeer daerdoor, dat ze de volken met wysheit regeeren, als wel, doordat ze wysheit we- ten te gebruiken in 't regeeren hunnes zelven. En wanneer een Ko- ning zich zelven beftiert, zoo zal hy ook zyne onderdaenen billyk- ïyk en met een algemeen genoegen en toejuichinge regeeren. Maer gelyk een edel en moedigh paert in zynen loop niet wel te weder- houden en ftil te doen ftaen is, tenzy 'er iemant op zitte, die het meefter is, en naer den toom weet te doen luifterenj zoo zwaer en moeilyk valt het ook een vrymagtigh Vorlt, die niemant boven hem kent, te doen toezien, dat hy zich zelven wete te bettieren, en den onftuimigen loop zyner hartstogten te breidelen [Z]. De Wysheit nochtans en Filozofy maken dit alles ligt: want, volgens Ariilippus en anderen, {trekt de Filozofy een toom der gemoetsdriften. De ont- houdenheit valt eenen jongen Prinfe fchier ondoenlyk: evenwel was Alexander de Groote, door de Filozofy der goede zeden, kuyfch en ingetogen van leven [Aa]. Want hy toonde eerbaeren eerbiet aen Darius Koningklyke Gemaelin en Dochters, alle met zonderlinge fchoonheit begaeft; houdende haer niet als llavinnen , maer byna voor zyne Moeder en Zulters [Bb]. Ja hy toonde ook eerbiet aen zyn zeer
[Y] By Plutarchus in Apophtbegm, Regum & Imperat. pag. 178. Maer een aller-
klaerft bewys, hoe zeer Filippus begreep, dat 'er een' koning veel gelegen is aen wys te zyn, komt ons voor in den brief, dien hy aen Ariiloteles fchreef, doe A- lexander gebooren was , zynde van dezen inhout (1). „ Filippus wenfcht heil aen Ariftoteles. ,, Weet, dat my een zoon gebooren is. Ik danke de Goden daervoor ten hoog- „ ften, niet zoo zeer, om de geboorte van het kint, als omdat het gebooren is in " „ uwen leeftyt. Want ik hoop, dat hy door u opgevoedt en onderweezen zynde ' „ waerdigh zal worden ons, en het ryk dat hy erven zal. [Z] In dien zelfden zin dan is het, dat Ariilippus gevraegt wordende, waerin
de geleerden verfchillen van de ongeleerden, antwoorde, daerin, daer getemde paer' den in vetjchillen van ongetemde. Diog. Laërt. II. 69. [Aa] Dat was jiiift in alles zoo breet niet, voornaementlyk in 't drinken van
wyn: gelyk kennelyk is uit de Schryvers van Alexanders Leeven. [Bb] Juflinus Lib. XI. cap. 9. Plutarchus in Alexandro pag. 676. Curtius Lib. III-
cap. 12. 0 Lib, IV. cap. 10. |
|||
|
FILOÏZOFY OF LEER DER WYSHEIT. $4$
Zeer fchoone flavin Roxane [Cc], die hy troude, om haer geen
gewelt noch fmaet te doen. Al 't welke tot befchaerhing irrekt van zulke Vorften, die niet fpaeren en ongefchent laten, ik zal niet zeg- gen hunne flavinnen of dienÜmaegden, maei* deftige onderzaettinnen zelfs, die van goede afkomft en eerlyk gedragh zyn. 't Valt eenen iegelyk, en inzonderheit den Vorfte zwaer, zynen vyant vergiffenis te fchenken ; echter doofde en dempte Juliüs Cezar, nu der Republi- que en Regeeringe meelter geworden, de hartstogten der gramfchap, door zyne wysheit, en fchold het elk quyt, die den burgerlyken oor- ]ogh tegens hem had helpen voererf [Dd]. De gemoeden worden door lalteringen en quaetfprekingen zoo ontfielt, dat men dikwyls een' dootlyken haet tegens faembeledigers opvat; nochtans hebben Auguitus [Ee], Vefpazianus [Ff] en andere goede Keizers zich te- gens de quaetfprekers niet willen gevoéligh toonen, of flrafheit gebrui- ken, noch van woorden, noch van plakkaeten. En wyslyk. Want het is in der quaetfprekeren magt niet het goede gerucht van een braef Prins, die met wysheit en gerechtigheit regeert, te verminderen; de-* *wyl zyne pryflyke daden en bedryven de quaetwilligen van zelf tot leugenaers maken, en alle lafteringen doen vervallen. En hierom fchold Paus Pius de Tweede [Gg] edelmoedig]yk quyt de quaetaerdigheit der geenen, die hem met fmaed woorden en fchimpfehooten hadden beledigt; rekenende zulke dingen heel weinigh, en willende<, dat in een vryeftadt, of Üadt vanvryheit, gelyk Rome was, den menfehen het fpreken ook vry ftonde5 gelyk eertyts Keizer Tiberius zeggen was geweeft [H h]. Dat hy niet veel gaf om 't quaetfpreken des gepeupels, toonde hy ook, met eens aen iemant, die by hem quam klagen, dat fommigen qualyk van hem fpraken, te antwoorden [Ii], Als gy op het plein van Flora zult gaen wandelen, zult gy Yr veelen van my zelve» ook quaet hcoren fpreken Ja Keizer Antoninus,toegenaemt de Filozoof, trok voordeel zelf (dank hebbe de Filozofy, die 't hem geleert had) uit de quaetfprekendheit en lalteringen. Want die quamen hem fom- tyts voor, gemerkt hy altyt zeer begecrigh was, om te weten, wat van hem gezeit wiert; en zoo verbeterde hy dan alles, wat hy meende dat men met reden in hem laekte; gelyk Julius Kapitolinus zecht [Kk]. Alle
[Cc] Plutarchus ibid. p. 691. Zy was wel eene flaevin, maer zulks geworden
door 'c ongeval des oorlogs en haere gevankelykheit, zynde anders de Dochter van een' der Perziaenfche Lantvoogden. Zie Curths Lib. VIII. c. 4. Stiabo Lib. XL p. 356. Diodoms Siculus Lib. XP'III. c. 3. [Dd] Suetonius in Ccefare cap. 75. &? Florus Lib. IV. cap. 2. §. 90.
[Ee] Sueton. in Aug. cap. 51. Seneca de Ira Lib. III. c. 23.
[Ff] Idem Sueton. in Vefp. cap. 13. 14. &f i$>
[Gg] Platina in Vita Pii IL pag. 310.
[ H h ] Suetonius in Tik c. 2 8 • Adverfus convicia, mahfque rumorès, &? famofa de fc acfuis
carmina firmus ac patiensjubindcjaclabat, in civitate ïtbcra linguam mentemque libcras cjje debere. [ I i ] Platina ibid. Querend nejcio cui apud eum, quod male. audiret, refpondit, de me
quoque qui male fentiant, fi in campum Flora proficifceris, multos audies. [Kk] In Vita e jus c. 20. Er at enim fama fuce curiofijjimus, &f requirens ad verum,quid
qutfque de fo diceret, emendans quee bene reprehenja viderentur. Hec zelfde verhaek Platina van den Paus Eugenius den Vierden, in zyn Leeven p. 290. zeggende: De gemeenzame Vrienden, die hy hadde, waeren weinige, doch geleerde mannen: van welke hy dien/l konde hebben in gewichtige zoeken, en die hy, even als om hen tot getuigen van zyn zeedigb leeven te hebben, des avmts ten eeten by hem liet komen in zyneJlaepkamer,en gewoon was te vroegen 'Mat 'erin de Stat al omging, en wat de menfehen van zynePauzelyke regeering oordeelden, met een oogmerk om zyne eigene misflaegen, en die van de zynen, zoo 'er iets qmelyk gedaen ms, te verbeteren. m. Deel. Yyyyyy
|
||||
|
FJLOZOFY OF LEER DER WYSHÊIT. 547
2elve} mitsgaders eene begeerte , om loflyke en deugdelyke zieken
ten hoogiten volmaektlyk te doen, geboren wort.' en eene Dochter j omdat, indien een gemoet niet wel verfiert is met veele loflyke wer- , ken, gegront op de deugt, men dan de Filozofy gewoon is niet veel te achten, noch haere naervolgers of oefenaers in waerde te houden* Maer dewy] het zeer gemeen en natuurlyk fchynt, dat de Deugt, die eene heblykheit des wils is, de Kennis [D] baert, welke eene heblykheit is des verftants., (zynde daerom, door Cicero en Makro- bius, inzonderheit de Deugt als out verheelt, van welke die Schry- vers daerenboven zeggen, dat ze door klipachtige wegen gaende, ten leiten eene plaets van ruft [E] hoopt te vinden) zoo dient de Filozofy jong [F] gemaelt, en als eene Dochter. Die doen wy hier, van den gemeenen wegh af, langs een onbe-
woonde plaets gaen* om te vertoonen, dat ze den geeft en genegent-* heden haerer moeder deelachtigh is [Gj. Haere jongkheit en fchoonheit verbeelden de nieusgierigheit [H]
haerer vraegen, alsmede, dat ze braven en deugtzaemen veritanden niet minder aengenaem en bevalligh is, dan een lodderigh en poezel vrouwenaengezigt den oogen van verwyfde mannen. Ook wordt 'er door de fchoonheit haerer jeugt, ge voegt by de plaets daer ze ftaet, en haere kleeding, uitgebeelt, dat, hoewel de fchoonheit der Filozofy veelen aenlokt, de moeilykheit des wegs nogtans, en haer: armlyk bedelgewaet, hen doet te rug blyven of achteruit deizen. Zy Itaet opgetogen in gedachten, vermits ze eenzaem is5 en een-
zaem is ze om zich zelve te zoeken en te vinden in de ruft; vlieden- de de ongemakken, die aen den wereltfchen omgang vaft zyn. Zy is flecht en berooit van klederen, omdat iemant, die buiten,
de bewoonde plaetfen leeft, weinigh werks maekt van het Üchaem te verfieren en op te pronken. MifTchien wort haer gewaet ook zoo arm vertoont, omdat ze by pluimltrykende hovelingen, en Vorften, door zulke ingenomen, zoo veel niet vordert, dat brave Mannen die haer liefhebben, en Filozoofen, zich wel en naer behooren kunnen kleeden; zulx te geloven ftaet, dat ze, van dien tyt af, op welken ^ Petrar-
..
getoont hebben. Als men nu zecht^ dat de FiJozoofy de Moeder en de Dochter der Deugt is, zoo is het even zoo veel, als of men zeide, dat de FiJozoofy voort- komt uit de Deugt, en de Deugt uit de Filozoofy: het geen niet beftaen kan: hoe zeer zich de Italiaen ook wringt, om zyn zeggen goet te maeken. De Filo- zoofy dan is eene Moeder en Voedtfter der deugt, om reden, daervan bygebracht in en over het voorige beek bl. 519. 520. en 521. [DJ Dat doet ze geenzins: want anders zouden onkundige raenfehen teffens
•ondeugende moeten zyn: daer in tegendeel de onkundigfte dikwyls worden bevon- den te zyn de deugtzaemfle. <[E] 'De wegh tot de deugt, zecht Heziodus ( 1), is lang en/teil, en in den beginne (1) Ö*
moeilyk: maer als men tot des zelfs boogfle top gekomen is, dan is ze gemakkelyk, hoe on- per. & gemakkelyk zy te vooren ook magh geweefi zyn. Zie het Tafereel van den Thebaenfchen D/er. Cebes. " v. 290, [F] In 't voorige beek wordt ze veel beter als out vertoont. Doch dit twede
Filozoofybeek heeft in 't geheel niet veel om 't lyf. [G] Dat is, dat zy zich, even als de deugt, van den gemeenen hoop der
menfehen afzondert, en zich zelve eenzaem met haere overdenkingen en befpiege* lingen vermaekt. Zie onze Aenm. G. over 't beek der Schilderkunjt. V * [HJ Die doorgaens aen jonge fnenfehen eigen is.
Yyyyyy 2
|
||||
|
548 FILOZOFY OF LEER DER WYSHEIT.
Petrarcha haer arm en berooit noemde, tot nu toe haeren ftaet nogh
weinigh verbetert ziet, en haer gefcheurde klederen nogh niet zeer heritelt zyn [I]. Het gefloten boek, dat ze onder den arm heeft, is hier een beek
der Natuurverborgentheden [K], die, met haere oorzacken, zeer zwaer te bevatten zyn, tenzy men alles met de gedachten, van (tuk- je tot üukje, overwege; bespiegelende de natuur der vatte en vloei- baere, enkele en famengeftelde, duillere en doorfchynende;, ydele en dichte lichaemen; de wezentlyke en toevallige hoedanigheden van alle dingen, als der planten, kruiden, fteenen, vloeden, mynftoffen; der luchtverhevelingen; der hemelsgefteltheit; der maniere van be- weginge} der tegenitellingen en initortingen van de menfehlyke zie- le, en haer begin; van haer wezen, en deelen; van haere voortref- ïykheit en geluk; van haere werkingen en bevindingen; en heel vee- Ie andere dingen, aen deze niet zeer ongelyk. De Filozofy kon nogh wel op verfcheide andere wyzen vertoont
Worden-, doch 't fcheen ons genoeg haer alleenlyk dus af te maelen, om gemaklyk te kunnen worden begrepen door hun, die dit lezen, en om hen niet te vewarren door de duiftere raedfels dier dingen, wel- ke, zelfs in de bladen der befte Schryvers, verlegentheit aenbrengen. En zoo kan men zonder groote moeite genoeg Filozofybeelden op- maken en uitleggen, indien men, dezen aengaende, üechts in acht neme, dat de Filozofy eene zeer edele kennis is, dat ze door verllant en geitadigheit tot volmaektheit wort gebracht; dat ze van 't gemee- ne volk weinigh geacht, en van onwetende Grooten veracht wort* en zich bezigh houdt met zwaerwichtige dingen; genietende ten lef- ten geruitheit cles gemoets, en ruit des verltants. [I] Eene andere reden van het flecht en gefcheurt gewaet der Filozoofy kan
men opmaeken uit het geen in en over 't naeft voorgaende beelt gezecht is bladtz. 523, en 532. [K] Zie wederom het zelfde beelt bl. 524. 534. en 539.
GRONTTEKENING, ICHNOGRAPHIA.
E Ene Vrou, middelbaer bejaert, en ftatigh in kleeding.
Zy houdt in de rechte hant een' winkelhaek, liniael, en palier; en aen de zelve zyde op d' aerde ziet men een kompas. In de flinke hant heeft ze een tafereel, vertoonen- de in fchets het plan van een heerlyk paleis. Voorts heeft ze in die hant eenen maetftok. De Icbnografi is niets anders dan eene aftekening dier dingen, wel-
ke men begeert te maken, in een platte verbeelding met linten, of ftreepen, en Geometrifche figuur en, door welke men de platte gron- den van allerleie gebouwen meet, zonder aenwyzinge van gezigt. Ii'n die gronttekening wort door de kunftgereedfehappen, welke men aen en by't beelt ziet, bewerkt en üitgevoert. De maetftok , in haer flinke hant, heeft, naer 't onderfcheit der landen, de lengte van ellen, voeten, palmen, of hantbreetten, en andere diergelyke hoegroötheit t en dat is het handeltuig, gebruiklyk in het meten der |
||||
|
GRONTTEKENlNG. 549
buiten- of binnehzydeh §eï\s gebouws [A]: makende mej dan Ver-
volgens op het papier eenzfcala of voetmaet, naer welke men de af- paflingen, van groot tot klein gebragt, fchikt, en de nu genome ge^ legentheif der plaetfe, met den paflèr, in een afgetekende evenma- tigheit brengt. Hier komt eenkompas te pas> omdat men door 't middel van des
zelven naelde en haere itreekwyzingen, de afwykingen der zyden en hoeken van alle plati e gronden neemt. Het beelt is middelbaer van oudde, en ftatigh gekleet, omdat eert
pefenaer dezer kunile, met overleg, verftant, en veel oordeel, op het papier moet brengen, 't geen de waerheitj die in dezen van groote aengelegentheit is, betreft. [A] Tot het meeten van-een gebouw heeft men zekerlyk een' maetftök vatl
doen: doch hier wordt geen gebouw gemeeten, maer alleen de gronaekenirig van een toekomend gebouw op 't papier gebracht, waertoe men geen' maetftök ge- bruikt, noch ook met geene gevoeglykheit kan gebruiken, wordende dat werk verricht dcwr de liniael en pafler alleen, daer men defcala meê maekt en afmeet in die grootte, als rnen wil, zonder dat rrien ook een kompas noodigh heeft * of daertoe pleegt te gebruiken, kunnende de tekenaer het Noorden, en vervolgens de andere Juchtftreeken, flellen op dat gedeelte van 't papier, daer hy 't gpec vindt: zoo dat deze twee gereetfchappen by dit beek niet te pas komen, als 'er niet coebehoorende. Het gebruik van den pafler en de liniael tot het verrichten van de gronttekeningj en geene andere gereetfchappen, eifcht ook Vitruvius Jrcbit. Lik I. cap. 2.. Men zie ook het Lexicon Fitruvianum van Baldus in Ichno- graphia. HOOGMEETING, altimetkia.
En jonge Maegt*, die op een bevallige wyze met beide
haer handen een Geometrifcb quadrant houdt, de hoogte eens torens meetende. Hoogmeeting is die kunft, welke de hoogtens, by vöorbeek, van
een'toren, van eenen bergtop, van eene grafnaeld, en van wat fpits ofgebou het'ook wezen mag, meet, om te weten, hoe hoog de zelve zyn. , Het beek vertoont een jonge vrousperfonaedje, omdat de Hoog-
meeting eene dochter [A] is der Lantmeetinge; en niet een ftip ontaerdende van haere moeder, met de uiterlte nsteükeurigheit allé rnaeten, die ze van haer oit leerde, waerneemt. Zy heeft een Geometrifcb quadrant in haere handen, omdat ze, als
een Lidt der Meetkunde, door dit gereedfehap haere werking ver- richt. Van het quadrant zullen we hier niets verders zeggen, dewyl zulx in het beelt der Aerdryksbefchryving gefchiedt is. [ A ] Of liever een gedeelte: waerom onze Schryver haer aènftonts ook ceri
Lidt der Meetkunde noemt: eri derhalven is zé met de Meetkunde genoegzaem van' '"de zelfde' ouderdom: hoeWél de Meetkunde in haere eerfte beginfelen zich niet zeer met het meeten der hoogtens bemoeit heeft, eh daerörn Ook als eenis;ziris ou- der kari worden aengemerkt. |
|||||
|
///. Deel £z£2£2; KRYGS-
|
|||||
|
55°
|
|||||
|
KRYGSBOÜKUNDE,
ARCHITECTURE MILITARIS.
DEze verichynt als eene Vrou, op 't befte haers levens»
en met een heerlyk en veel ver wigh gewaet bekleet. Om den hals heeft ze een goude keten, aen welke een fchoo- ne diamant tot een borfljuweel hangt. In haer rechte hant houdt ze een kompas, om 'er de gelegentheit eenes gronts door te weten; en in de flinke een tafereel, waerop een zes- hoekige vefting geteikent ftaet, v/elk/ormaet het volmaektfle aller welgefchikte Veftingen is. Op den bovenrant dezes ta- fereels zit eene zwaluw, en op d'aerde leggen eene fpa en houweel. De Veftingbou is nergens anders toe uitgevonden, dan opdat zich
weinigen tegens veelen mogten befchermen. alsook om eige volken in bedwang, en vyanden buiten de paelen te houden. En hierom wort de flerktébouwing niet alleen gehouden voor eene kunft, maer voor eene wetenfchap [A]: want zy fpeurt naer, beide wat tot be- fcherming en tot aenranding noodigh is, om den ftaet der Voïiten en teffcns der volken te verzekeren. Op
[A] Weetenfchap is veel meer dan eene kunft:, omdat eene weetenfchap altyt
jfOCon- wis en zeker gaet, en eene kunft; niet. Hierom zecht Auguftinus (i): Scien- traAca- fiam non appello, in qua ille, qui eam profitetur, aliquando fallitur: fcientia enim non [ohm dem. comprehcnfu, fed Ha comprehenfxs rebus confiat, ut neque in ca quifquam errare, nee quibusli- ' 'C'J' bet adverfantibus nutare debeat: dat is, Ik noemt het geene weetenfchap, waerin die geene, die in de zelve onderwys geeft, fumtyts bedroogen wordt: want weetenfchap beftaet in dingen, die men niet alleen begrypt, maer die men zoo begrypt, dat iemant in die weetenfchap nochte moet dwaelen, nochte, wie hem ook tegen/preekt, wankelen. En zoodanigh is by voor- beelt de Wiskunde. Maer eene kunft fteunt wel op zekere regels en voorfchrif- ten, waerna men werkt; maer die echter zouden kunnen miflen en bedriegen, offchoon zy waerfchynlyk zyn, en aenneemlyk voorkomen: waerom men ook de Geneeskunde liever eene kunft als weetenfchap moet noemen, omdat haere . regels zoo va/l niet gaen, of daer heeft dwaeling plaets in. Alzoo is ook de Na- tuurkunde eene kunft, en niet eene Weetenfchap/omdat wy in veele verborgenhe- den van de Natuur niet alleenlyk noch geheel onkundigh zyn, maer ongetwyfek ook in veele ftukken dwaelen, die nu als waerheden geftelt worden, en mogelyk naderhant zullen ontdekt worden anders te zyn: gelyk reets in veele dingen ge- fchiedt is, welke in voorige tyden anders begreepen waeren. Om deze onzeker- hek dan in de kunften hebben ook Plato en Ariftoteles gezecht volgens Izido- fa) O- rus ( 2 ): dat 'er tuflchen eene kunft en weetenfchap dit onderfcheit is, dat eene rig. Lib. kunft zich bezigh houdt in die dingen, waermede het anders zoude kunnen ge- I. c. i. ftelt zyn, als men 'er van leert: maer dat eene weetenfchap handelt van zulke dingen, die niet anders kunnen zyn, als 'er van gezecht wordt. Hoe verre dit nu plaets heeft in de Veftingbouw, kan elk Leezer oordeelen. Immers ik houds ze voor eene kunft:, en daer heeft ze G. J. Voffius ook voor gehouden: gelyk blykt uit het geene hy 'er van zecht in zyn boek de Scient. Mathem. Cap. IL §. 10. In ons Nederduitfch ondertuflehen zyn wy niet altyt zoo naeuwkeurigh en oplet- tende, of wy noemen wel eens kunft, het geen eigentlyke Weetenfchap is: gelyk blykt inden naem van Wiskunde of fFtskunfl,'het geen egter eene Weetenfchap, en geene kunft is, In 't Latyn laec men die naeuwkeurigheid ook wel eens na. |
|||||
|
RRYGSBOURUNDE. $$t
Op 't belle haers levens wort ze vertoont * omdat in diejaeren de
waere volmaektheit des verltants [B] zich vint, waeraen de befcher* ming en 't nut des Gemeens hangt. De voortreflykheit en veele verwen des kleets, beduiden de ver-
nuftigheit in veelerhande vindingen, die in de Krysboükunde plaets hebben. De goude keten en diamant worden haer gegeven, omdat, gelyk
het gout, onder alle metaelen, het edelfte is, zoo ook de Krygs- boukunde de edellte en voortreflykfte [C] is van alle boukunft: en, gelyk de diamant, onder alle edele fteenen de waerdigfte, en hardt- ite, en fterkfte is, zoo is ook een fterke en onwinlyke Vefting het edelfte ryksjuweel eens Prinfen, als welke hem verzekert tegens de aenvallen der vyanden. Zy heeft in de rechte hant een kompas; een ïnftrument dat met
zyne naelde in driehondert en feftigh graden verdeelt, zoo naer de wintftreken werkt, als naer de gelegentheit der plaetfe, die bequaem is om 'er eene Vefting te leggen: en zy vertoont ook het kompas, omdat het dit is, waernaer men 't plan der Veftinge rooit. Het tafereel met de bovengemelde figuur, op het welke de zwa-
luw zit, beelt uit, dat, als men eene Vefting wil toeftellen, men de gelegentheit der plaetfe wel moet onderzoeken, en een beftek daer- vanmaeken, alsook op het zelve de tekening formeeren volgens ver- ê'ifch van zaeken in een werk van zoo veel aengelegentheit, en in 't bouwen de zwaluw naervolgen, diefommigen, gelykPiërius [DJ aentekent, nemen voor een beek van iemant, die tot bouwen gene- gen is, en die groote geltichten, of ook fteden» en andere werken van kunft en verftant gemaekt heeft. De fpa en houweel zyn by dit beelt gevoegt, omdat ze de eerfte
werktuigen zyn in het maken van fterktensj als welke gereedfchap- pen men van doen heeft, wanneer de graften en grontveflen opgeruimt en gelegt worden ; en waermede men de loopgraven toefleit, langs welke men de fchanfen der vyanden wenfcht te verrafTen [E] en meelter te worden. [ B ] Waerdoor de VefUngbouw moet verrigt worden, zoo ze van eenlgh be-
lang zal zyn. Ook kan ze in dezen leeftyt vertoont worden, omdat de menfch dan in 'c voornaemfte is van zyne krachten, waerdoor de befcberming moet gefchie- den. Zoo men op den oorfprong der Veftingbouw wilde zien, zoude men 't beelc liever out moeten vertoonen, zynde boven bl. 485. in dit Deel aengeweezen, dac reets Kaïn eene flat gebouwt en met veflingen verfterkt heeft. Van de Uitvin- ders der Veftingbouw by de Heidenen, zoo daer iemant begeerigh na is, handelt Polidorus Virgiïius De Return Invent. Lil?. III. c. 9. [C] Dat is waer, zoo de nootzaekelykheit kan gezecht worden iets voortreffe-
lyk te maeken: maer anderzins is zy in haer gebruik zeer beklaeglyk en elendigh, zynde 'er niets droeviger, dan dat men zyne wettige eigendommen, Godtsdienft * Vryheit, Leeven, en al wat dierbaer is, met het verfpillen van oneindige fchatten en 't vergieten van onnozel menfchenbloet, tegen onrechtvaerdige geweltdryvers moet befcherme'n. [D] Zie 't geen wy reets aengetekent hebben op de 486. bladtz. van dit Deel
Aenm. E. [E] En voornacmentlyk, om zich te dekken tegen't vyantlyk fchietgeweer,
en alzoo met minder gevaer te naderen. Zzzzzz 2 LANT*
|
||||
|
LANTMETERY, MEETKUNDE,
GE O M E T R I A
E Éne Vrou, die in de eene hant een pasloot b en in d' aïp
dere eenen pafïèr houdt. Door het pasloot wort de beweging, de tyt, én de zwaerte der
lichaemen; en door den paffer de ftreep, de oppervlakte en de diepte aengeduit; in welke zaeken het algemeene onderwerp der Meetkun- de [ A] begrepen is. [A] De Meetkunde heeft drie dingen tot haer voorwerp, en werkt omtrent
de ftreep, de oppervlakte, en vafte lichaemen: voor welk laetfte onze Schryver hier niet al te duidelyk de ditpte fielt, dewyl vafte lichaemen niet alleen diepte, maer . ook lengte en breette hebben. Zie Voffius de Scient. Mathem. c. XIV. §. i. Hoewel nu deze heerlyke weetenfehap den naem draegt van Geom'etria, dat eigentlvk Lant- ineeting betekent, zoo meet ze egter niet alleen landen, maer in 't algemeen alle ftoffelyke zaeken: waerom fommigeri den naem van Geometria of Lantmeetcry als belachlyk hebben aengemerkt, en haer liever Meetkunde, of met een' anderen (i) De naem hebben willen noemen. Doch Voffius (i) verdedigt dien naem daermede, Scient. dat deze weetenfehap haere eerfte beginfelen heeft genomen van het meeten der Math. Janden, en fèdert tot het meeten van meer andere dingen voortgegaen zynde c. XI. haer' ouden naem heeft behouden. "Voor 't overige kunnen wy de moeite fpaeren §• L om over dit en 't volgende beekje veel te zeggen, zynde over deze ftofTe breeder gèhandek in en over 't beelt Meetkunde in ons twede Deel op de 137. bl. en eeni- ge volgende: en zoo iemant omtrent deze Weetenfehap, en al wat 'er toe be- hoort, meei4 begeeft te Weeten, dien kunnen wy tot niemant beter wyzen, dan tot den nu zoo dikwyls aengehaelden Voffius in 't gemelde Werk de Scienlifs Ma- them. a ,Cap. XI. ai XVI. daer hy ook de befte Schryvers aenwyft, die van deze Weetenfehap gehandelt hebben. Als een beek van de Lantmeetery ftelt Celius Au- (i)Hie- guftinus Kurio (2) de Godinne Cibele, niet zittende op een' wagen door leeu- rogl. L. wen getrokken, gelyk ze doorgaens verbeeldt wordt, maer op de aerde: of anders I- c. 47- in eene flacnde geftalte met een' palTèr in de hant. ANDERS.
E Ene Vrou, die in de rechte hant een' palier, en 'm. de
(linke eenen driehoek heeft. •LANTSCHAPSBESCHRYVING,
CHOROGRAPHIA.
E Ene jongkvrouw in een weeffchynen kleet, dat gering
en kort is. In de rechte hant houdt ze een' Monicome- ter, en op den gront 6 ter zelve zyde, iegt een globe, daef men nogh maer voor een klein gedeelte tekening op ziet. In haer flinke hant heeft ze eenen palier en een iiniael, en aen dien kant flaet een grenspaél in de aërdé. Lantfchapsbefchryving is in het Griekfch Chorografbia, en heeft
haeren naem van Choros, dat eenej>/aefs} en van grafho, 't geen ik fihrif
|
||||
|
LANTSCHAPSBESCHRYVING. 553
Jcbryf, te zeggen is: zulx dat het woort Chorographia zoo veel be-
duit als befchryving eener flaetfe, te weten, eener itadt, of van een byzonder lantfchap , of geweit, doch niet te byfter groot} zynde dit woort in beduidenis het zelve met Topographia, [ A], 't geene men in Ptoleméus vint, en Tlaetsbefchryving zecht, welke eigentlyk eene af- tekening is van eenige byzondere plaetfe. Zy wort jong geichildert, omdat ze in 't nemen of befchryven der
plaetfen met haere grenzen, zoo van Vorlten als van andere perfoo- nen, de ftaeten, dacis, domeinen;, of landen, der zelve in grooter of kleiner bellek, verandert; vernieuwende [B], om zoo te fpreken, ieders eigendommen. Haer gewaet is van weêrfchyn, omdat zy de lantsgelegentheden op
vërfcheide wyzen neemt. En 't is Hecht en kort, om uit te beelden, dat men in 't nemen der gronden en maeten van de voornoenfde ei- Igendommen, veel ligter en in minder tyt de kleine deelen kan ne-
men, dan de groote. Zy houdt een' Monkometer f C] in de rechte liant, omdat men daermede naeukeurigh neemt alle grenzen en fcheidingen van ieders eigendom, mitsgaders de bepaelde lengtens en breettens. Dat ze int de flinke hant eenen paffer en liniael heeft, vertoont,
dat, wanneer men met deze kunftgereedfcbappen heeft afgeitreept, het geene men met den Monkometer heeft genomen, de grenspael wort geiteken, welken het gebruik is dat men op de fcheidingen zet, om een' ieder het zyne te doen kennen, en te onderfcheiden. [A] Onze Schryver flanfcht maer ftoutelyk toe; het geen hy niet verftaet, als
of hy 'er geheel een meefter in waere. Topographia verfchilt van Chorographia, gelyk wy reets op de 477. bl. van dit Deel Aenm. C. hebben aengetoont: daer wy den Leezer derhalven heen wyzen. De misflagh kan daervandaen gekomen zyn, dat hy niet geweeten heeft, dat Choros niet alleen teneplaets, maer ook een geweji be- tekent. Het befchryven van eene Stat behoort dan niet tot de Chorographia, maer tot de Topographia. Ook bedriegt onze Schryver zich zelven, als hy meent, dat Ptolemeiis het woort Topographia gebruikt in de betekenüTe van Chorographia: daer mifTchien Topographia in den geheelen Ptolemeiis niet te vinden is: die enkel het onderfcheit tuffchen de Geographia en Chorographia aenwyft ( 1), zonder zich eenig- (i)Geo- ï ' zins te bemoeien met de Topographia. " graph.
[B] Ik vat het fyne van deze redeneering niet, die my zeer duifter voorkomr. L.I.c.r.'
Als de grenzen der landen moeten verandert worden, door dat het eene volk een gedeelte van zyn lant quyt raekt en overgeeft, het zy door geweit gedwongen, of by verdragh, of op eenige andere wyze, aen een ander volk; zoo is het zeker,
dat de grensfcheidingen van beiden moeten worden verandert, en dat het eene Lantfchap nu grooter en 't ander in tegendeel kleiner wordt, als het te vooren ge- weeft is: en dat dus door het ftellen van nieuwe grenzen elk volk ook wederom als een nieuw lant, of nieuwen eigendom aen het zelve krygt. Dit vernieuwen fchynt hy te willen aenduiden door de jongheit van het beek: want dat vernieuwt wordt, wordt by manier van fpreeken wederom jong. Indien dit zyne meening is, zoo is het voorwaer een vreemt begrip. Hoe 't ook zy, de zin is hier zeer duifter: en't geene hy vervolgens van 't weerfchyne, korte, en ftechte kleet zecht, is wel verftaenbaerder, maer niet een hair verftandiger, en te zot, dan dat wy 'er ons meê zouden ophouden. [C] Dienaem van dit gereetfchap is my onbekent, doch het zal den zelven
waerfchynlyk in 't Italiaenfch hebben. Uit het geen 'er hier van gezecht wordt, blykt het klaer genoeg, dat het geen ander gereetfchap is, dan het geen men doorgaens noemt menfula Prcetoriana, of het tafeltje van Pretorius, omdat het door Pretorius zoude zyn uitgevonden. Zie het Wiskundigh Woordenboek van Stam- mecz. overzien door La Bordus, op het woort Meettafeltje. Hl Deel. Aaaaaaa LICHAEMS-
|
||||
|
LI C HA EMSMEETIN G - '*.
MEETING VAN'VASTE LICHAEMEN,:.;!;;?
STEREO METR.IA. E Ene Vrou, die met beide haere handen eene voetmaet-
houdt, waermede zy beziglyk en oplettend eenen fteen of eenigh ander yaft lighaem, dat lang, breet, en hoog is, meet. Ter zyde dezes fteens, of wat,-het zy, legt een' Ra- dius Latinus. Stereometriaoï Lichaemsmeeting is diekunft [A], door welke men
delengte, breette en diepte neemt-, zynde dit in 't byzonder te ver- itaen van vafte lichaemen, die lengte9 breete, en diepte hebben: waerom wy haer vertoonen, als met de voetmaet een vatf lichaem ipeetende, op zoo eene wys als wy zeiden} dewyl zy door de kunft alle de deelen vint, die overeenkomfl met deze maet hebben. En omdat het deze kunfl ook is, die de wydte, breette, hoogte of diep- te van alle plaetsgelegentheden [Jttuatien~\ onderzoekt, zoo legt 'er b'y het beelt een Radius Latinus [B], zynde een inftrummt, dat, door zyn' veelerhanden dienit en gebruik, allen kunflgereedfchap- pen te boven gaet} aengezien men het zelve bezigt of open, of half gefloten, of heel gefloten, en, op wat wyze men wil, verfcheide werkingen met hem doet. Want zynde plat gelegt, omhoog geregt, of omgekeert, hy meet alle lengte, breette, hoogte of diepte. [A] Zy is een gedeelte van de werkdaedige of oefenende Geometri, leerende
niet alleen, hoe men de lichaemen moet uitrekenen, of der zelver inhout vinden, inaer ook, hoe men de zelve na begeeren doorfnyden kan. De gronden van deze weetenfchap zyn gelecht door Euklides en Archimedes, waerop naderhant ande- ren de zelve tot meer volmaektheit hebben gebracht. Zie dit en meer by Stam- metz in zyn Woordenboek, zoo even gemeldt, op 't woort Stereometrie': 'en by Voffius de Scient. Mathemat. Cap. XIK &f XV. f B ] Ik geeve my niet uit voor een' meefter in de Wiskunde, of de Weeten-
fchappen daertoe behoorende: en myn werk is alleen het Zinnebeeldige, dat in dit boek voorkomt, te doen verftaen, en met aenmerkingen op te helderen3 zon- der in de ftoffe zelf van die dingen, die in de Zinnebeelden vertoont worden, diep in te treeden. En hierom fchroom ik niet opentlyk uit te zeggen, dat ik niet weet, wat gereetfchap de Radius Latinus is, of aen wat infirument men die werkin- gen kan toefchryven, die hier worden opgegeeven. Naderhant in het beelt Plat' meeting zecht onze Schryver, dat hy van 't kunftgereetfchap, genaemt Sint Jacobs ftaf, en van des zelfs hoedanigheden ten vollen gefproken heeft in 't beelt der Geometri: maer nochte in beide de beekjes, die hy 'er van opgegeeven heeft, noch- te ergens elders, voor zoo verre ik weet, heeft hy dien ftaf genoemt, veel min verklaert. Hierom heb ik beginnen te twyfelen, of daer ter plaets niet door eene drukfout Geometri ftaet voor Stereometri, en of de Radius Latinus derhalven by on- zen Schry ver wel niet de zelfde mogt zyn als de ftaf van Sint Jacob: maer in dien ftaf weer ken ik dat gebruik niet, dat hier aen den Radius Latinus wordt toege- fchreeven. Die in de Geometrifche Weetenfchappén verre gevordert zyn, zullen mogelyk van zelfs zien, ten waerë onze Schry ver een' misüagh hadde, wat dit voor een gereetfchap zy ; en die 'er niet veel van weeten, zullen by het niet ver- klaeren van het zelve weinigli nadeel hebben. Waerom ik verdere moeite zal fpaeren om 'er meer na te zoeken. |
|||||
|
MAET-
|
|||||
|
1 U L? T l . ' |f|
|
|||||||||
|
•
|
|||||||||
|
MAETZANG, ZOETKLINKENDE OVEI^
EENKOMST .VAN STEMMEN QF SPEJEJU , TUIGEN, FIARMONU zoo ds ^je-Florence \}^ gefcbildert is door dm Grootbqrtogb<Fer4in4ndo.: E Ene zeer brave en fchpone Jongkvrojï, ipelende op eêft
. vyftienfnaerige luit, en hebpenHe op;.?t hooft Teene kroon, bezet met zeven edelfteenen, die alle gelyJc van groot- te zyn. Haer kleet heeft zevendërlei verwen:,: en giinfeg geheel van gout en dierbaere juweelen [A]. .mnate ■:• ;■: [A] De Schoonheit, 't gout, en de juweelen, paffen'iennal-..wat voortréffelyk
is, en dus ook aen deze uitneemende feü^tW^^SÖe^ób^ESbidQid^dsiiteö^Jja^yfJ die zy als eene Koninginne over de gemoederen der menfchen voert,-verwekkénde in de' zelve alle aendoeningen, die zy begeert. De zevenderhande verwen'van 't kleet, denk ik, dat te kennen geeven de zevenPlaneeten' in haere kringen," die Pithagoras en zyne navolgers, welkers gevoelen-naderharttiöok:door aodérè1 groo- te mannen gevolgt is, zeiden, dat een allerlieflykft geluit en rnaetzang: door^aere beweegingen veroprzaekten: na welke hernelfche- harmonie,ook die onder de men- fchen gefchiktwas, verdeelt in zeven byzondere toonen: Nyaerojn ook de cither of luit (Lyra) tot den tyt van Pithagoras toe zeven fnaeren hadcle, elk aen eene byzondere Planeet toegewydt. Van alle welke dingen men. zien kan Piinius Hi/i. Nat. Lib. II. c. 22, Marcianus Capella De Nupt* Pbiblog. Lib. lp.• 1.3* JamblichusDe Vita Pyth. cap. 14. §. 6$. fcf cap. 26. § 115. Porpbyrius De Vita Pyth. g. 30, . FoJJlus De Quatuor Artib. Popular. Cap. IV. "fa'lïe Scient. Matb. cap. XX. en vooral Képler in zyne Harmonies Mundi Lib. F. en Horoccius in zynè Prolegomena Afironomia Keplerianat dafenfa p. 9. alsmede Gregorius in Element. AJiroti. Pbyf. £? Gcóm. Lib. I. prop. 70J De zeven edele fteenen op de kroon zullen miffchien de zeven toonen der rrruzyk aenduiden: van welkers naemen by de ouden men zien kan M. Meiboom; ir» zyne1 Aentekeningen over de Schryvers der Oude Muzyk W. /. p. 13'a. Van denaemeh, waer mede de zelve nu bekent, en byna overal in gebruik zyn, te w$etena Étf, re, mi, fa, Jol, la, ei, zyn 'er zes voor ruim 700. jaeren uitgevonden door Gui- do, Abt van Arezzo, volgens de Kronyk van Sigebertus Gemblacenfis op het* jaer CDXXVIII. by Voffius De Quatuor Art. Pop. cap. IF. t 10.''" Zie ook Panci^ rollus Rer. Memorab. Part. I. tit. 39'. Maer 'waerom dit beelt eerie luit van Vyftien fnaeren in de hant heeft, zoo dat getal iets mocht beduiden,.kan ik niet zeggen: doch ik geloof niet, dat daerin eenigh byzonder oogmerk geweëfr. is. By de Ou- den heefc de luit eerft drie of vier, en naderhant zeven fnaeren gehad: Pithagoras heeft'er de achtfté bygedaen, Theofraftus van Piè'ria de negende, Hiftiè'us van Kolofon de tiende, Timotheüs van Mileten de elfde: en èihdelyk is het getal zoo aengegroeit, dat 'er achtien waeren. Fojf. de Scient. Matb. cap. XIF. §. 3. Voor 't overige moeten by dit beelt worden gevoegt die der Zangktmjl, en 't geen over de zelve gezecht wordt. ." NATUURKUNDE, phtsiCjI.
* Ene Vrou, die met de rechte hant een' doorzichtigen [A]
_, kloot fchynt om te draeien, in wiens midden zich een
ander ront, als 't aerdryk, vertoont. De gemelde kloot is
aen
[A] Als van glas of kriflal, of iets diergelyks, opdat de Aertkloot door dm
zelven heen moge kunnen gezien worden. Zoodanigh was die wonderlyk kundi- ge glacze bol van Archimedes, in wiens midden men den Aertkloot zach hangen Aaaaaaa 2 in
|
|||||||||
|
a
J |
|||||||||
|
$$6 NATUURKUNDE.
aen zyne Poolen of Afpunten valt, - en wort door de beeltenis
met groote opmerking bekeken. Met de flinke hant houdt ze, dicht aen den zelven kloot, eenen Waterlooper, zynde een uurglas ,l waermede de Ouden, door behulp van water, den tyt verdeelden [BI. Deze toeftel gefchiedt dus, omdat de betrachting der Natuurkun-
de niets anders is, dan eene befchouwing van dingen, die de [C] verandering en den tyt zyn onderworpen, en flechts voor zoo veel ze zoodanigh zyn: en die betrachting of overweging volgt altyt de uiter- lyke zinnen. iri de lucht, welke in dien bol beflooten was. Dien glaezen bol had hy zoo ge-
maekt, dat men 'er ook zach de hemelkringen, zon, maen en fterren, alles met die beweegingen, die de hemelfche Jichaemen zelve hebben, zoo dat 'er zon, maen, enz. in op- en ondergingen, eveneens als aen den hemel zelve, gefchiedende die beweeginge door middel der Mechani of Beweegkunde. Zie Sahnafii Exercit. Plin. col, 579. Ovidius fpreekt 'er in zyn VI. Boek der Feeftdagen na de vertaeling van Hoogvliet dus van: De fchrandere Archimect wijl, door zyn kunjibedryven,
V-Li Een' bal te hangen, in het midden van een glas, Met lucht gevult, dat als een kleine werelt was.
De bal bleef evenwyd van zyn uitfpanjel hangen, Omdat hy ront was, en van allen kant omvangen. Diergelykeglaeze bol, gevult met water, in welks midden een Aertkloot dryft,
Is voor ruim hondert jaeren uitgevonden te Luik door den Jezuit Franciskus Li- nus: waerin de beweegingen der Hemelfche Jichaemen, die Archimedes gemaekc had door de Mechani, worden verricht door de kracht van den zeiJfteen. Zie dien kloot befchreeven by Silvefter Petra Sanéta in zyne Symbola Heroïca L. W. c. s-p- 14Ö. [B] Zie van dien Waterlooper II.D.bl. 63. Aenm. A. en III. D. bl. 134. Aenm.
B. en 139. Aenm. A. [C] Wederom eene miffelyke uitdrukking van't voorwerp en de werkzaem-
heic der Natuurkunde, vooral met betrekking op de uitlegging van het beelt. Want waerdoor wordt die verandering en de tyt te kennen gegeeven ? Miffchien, de verandering door 't omdraeien van den kloot, en de tyt door den Waterlooper: gelyk trouwens duidelyk genoeg blykt uit de verklaeringe, die hy over 't volgende beelt maekt. Maer ik houde my verzekert, zoo dit de meening van Ripa geweeft is, dat hy dit beelt dan zelf niet heeft toegeftelt, maer by een ander gevonden, en quaelyk uitgelecht. De Natuurkunde houdt zich bezigh in het onderzoeken van de verborgenheden en eigenfchappen der natuurlyke dingen, die in den He- mel, in de Lucht, in 't Water, en op de Aerde, onder 't bereik der uiterlyke zinnen vallen: gelyk genoeg uit het eerfle beelt der Filozoofy gebleeken, en ook van zelfs bekent is. Die dingen nu des Hemels, die ze onderzoekt, als den loop van Zon, Maen, enz., worden te kennen gegeeven door den doorfchynenden kloot; die der Aerde, door den anderen kleinen kloot, in des zelfs midden hangende; die dei" Lucht, door den tuiTchenilant, die 'er tuflchen de twe klooten van ronts- omme is, vervullende de lucht die plaets, welke 'er is tufTchen den Hemel en het Aertryk, dat door de Lucht van alle kanten omvangen is, en in zyn plaets ge- houden wordt. En vermits de wateren zyn vereenigt met den Aertkloot, en zoo wel als de zelve door de lucht omringt, zoo konde de Aertkloot ook teffens de natuurgeheimeniflèn der wateren betekenen: maer om het beelt te klaerder te maekên, heeft 'er des zelfs uitvinder tot betekenifTe van dit laetfte den Waterloo- per bygevoegt. Dat nu het beelt den kloot, dien het in de hant heeft, naeuw- iceurigh bezigtigt, geeft het onderzoek zelve te kennen, dat de Natuurkunde om- trent de gemelde dingen doet. Dit meen ik dat de rechte en waere verklaering van deze beelteniiTe der Natuurkunde zyn zal. Wat nu aengaet des zelfs outheit, daer- van is gefproken over 'c eerfte beelt der Filozoofy bl. 521, én 531. in dit Deel. OVER-
|
||||
|
OVERNATUURKUNDE, BOVENNATUURKUNDE,
METAPHTSICA.
E Ene vrou, die eenen kloot en uurwerk onder haere voe-
ten heeft. Haere oogen zyn toegebonden , en ze heeft eene kroon op 't hooft. Met de rechte hant maekt ze zoodanige mynen, dat ze blyken zyn eener diepe befpiegeling; en in de /linke hant heeft ze een3 fchepter. De Overnatuurkunde, die eene Koningin [A] is boven alle We-
tenfchappen, welke door 't natuurlicht verkregen worden, en alle anderedingen, die den tyt [B] en verandering [C] onderworpen zyn, veracht, befchouwt, door de kracht alleen des verllants, niet paffende op de uiterlyke zinnen, de dingen die boven zyn. [A] Daerom draegt zy de kroon, en den Schepter,* en met reden: want
eene Weetenfchap, die zich bezigh houdt omtrent Godt-en Goddelyke zaeken, overtreft oneindigh die,welke alleenlyk werkzaem zyn omtrent wereltfche en men- fchelyke. Dit laetfte doet de Natuurkunde, gelyk blykt uit het geene gezecht is over 't voorige beelt, befpiegelende dingen,die lichaemelyk en dus zichtbaer zyn, als de Elementen, planten, dieren enz; en het eerfïe is eigen aen de Bovennatuur- kunde, als zynde werkzaem in de befpiegeling van onlichaemelyke, en daerom. ook onzichtbaere dingen, als Godt, en de Engelen enz. om welke reden ook die beelt met toegebondene oogen vertoont wordt. Zie Voflius De Scient. Matb. Cap. I. §. 7. Cap. II. §. 7. Cap. III. §. 3. Ö» Cap. IK §. 1. [ B ] Betekent door 't Uurwerk. Den tyt nu veracht ze, omdat ze zich ver-
luftigt niet in 't bêfpiegelen van tydelyke dingen, gelyk de Natuurkunde, maer in eeuwige, gelyk Godt enz. Dat verachten nu wordt betekent door het zetten van den voet op het uurwerk, even als het zelve vertreeden de. [ C ] Gelyk als zyn alle aerdfche zaeken, en den Hemel zelf, als welke niet
eeuwigh is._ De kloot dan is hier de Wereltkloot, en betekent het Geheel Al: gelyk ook in 't volgende beelt gezecht wordt. ANDER S.
E Ene Vrou, die onder haeren flinker voet eenen kloot
heeft, en met haere wang tegens de rechte hant aen- legt; ftaende dus zeer 'm gepeins, en fchynende met de flinke hant iet te wyzen. Door den kloot wort de geheele werelt en alle verderflyke dingen
aengeduit, welke, als verachtlyke zaeken, door deze Wetenfchap, die zich alleenlyk verheft naer het hemelfche en met Godtlyke din- gen bemoeit, worden met den voet getreden. |
|||||
|
///. Deel. Bbbbbbb PLAT-
|
|||||
|
558 . * • ,<
P&ATMÈETING, PLATMEETKUNDE,
P L A N I M E T R I A. E Ene Vrou, die, in een fchoone en luftige vlakte ftaen-
de, met een vaerdige handeling eenen graedboog in beide haere handen houdt, en, door kunfl en behulp dezes itijiruments, de lengte en breette des gezeiden velts fchynt te nemen • gelyk 'er ook, om allerlei plat te vinden, voor de voeten der beelteniilè een pasloot legt. De Platmeeting is een Geometrifche kunfl: [A], die de breette en
lengte van allerlei oppervlaktens der gronden afpalt, en ook in de krygsboukunde dient tot het nemen der afttanden, breettens, en lengtens, daer men niet bykomen kan. Zy is ook die kunil, welke alle dingen meet op hun plat, om te weten, hoe hunne oppervlak- tens, zoo kleine, als groote, zyn: en daerom legt 'er een pasloot by haer. Den graedboog of Sint Jakobs ftaf heeft ze in handen, omdat dit
kunftgereedfchap werkt door het kruis of dwershout, dat men voor- en achterwaert fchuift en trekt, alleen met twee ftantplaetfev [B], met welke de vöórzeide werkingen gefchieden. En dit zy hier ge- noeg, vermits we van dezes injtruments hoedanigheden ten vollen gefproken hebben, in het beek Lantmeetery [ C j. [A] En wel een gedeelte van de oefenende of werkdaedige Geometri, toonen-
de, hoe de evene vlaktens uitgerekent kunnen worden, en haer inhouc te vinden zy. Zy heeft dan haer begin van de oppervlakte, gelyk de Stereometri het haere van den punt of flip krygt: volgens Marcianus Kapella Art. Liberal Lib. VI. p. 265. Zie ook Scammetz Wiskundigh Woordenboek in Planimetrie. [B] Stantplaets, ofjlatio, wordt in de oefenende Gcometri genoemt het punt op
den aerdkloot, in 't welk het middelpunt van 't inftrumenc, waermede men meet, ordentelyk intreffen moet. Dikwyls, voornaementlyk by ontoegangbaere af- ïtanden, of daer men juiffc afmeeten wil, is eene ftantplaets niet genoeg , en men gebruikt 'er twe: dat ook veeltyts gefchiedt, om zoo veel te gemakkelyker en fpoediger te meeten. Stammetz Woordenboek 'm Stantplaets, [C] In dat beelt heeft hy 'er niets van gezecht: gelyk wy reets hebben aenge>
merkt.over 'c beelt Lichaemsmeeting. Die meer van dit kunftgereetfchap wil wee- ten, zie het gemelde Woordenboek van Stammetz in Jacabsfiaf of Graadboog. REDENKUNST, REDENEERKUNST, RE-
DENTWISTKUNST, REDENKAVE- tr,%mh ,,;■■:.■■■ uüAMGi DIALECTICA. ,■:■■ . / i
EEne Jongkvrbü, die eenen helm met twee vederen of
pennen, waervan d'ëene wit en~ d'ander zvvart is, op 't hooft draegt. Tot eenen helmkam voert ze eene maen, en heeft in de rechte hant een rapier of fteekaet, die aen bef de zyden fhyt, en aen bei de einden eene punt heeft om te ïïeken 3 in 't midden tuflchen welke zy dit geweer |
||||
|
REDEN KUNST. S59
vaflhoudt. De flinke hant fluit ze, met de zelve famen
te trekken, tot eene vuifl, en ftaet aldus fris en flout over- ëinde. Door den helm wort de verflantskracht [A] verheelt, die vooral
in de Redeneerkunft verëifcht wort. De twee vederen vertoonen, dat deze kunll 200 wel het valfche
als 't waerachtige met waerfchynlyke [B] redenen verdedigt, en 't eeneen 't andere met luttel moeite weet op te beuren, gelyk de wint
[A] Een helmet dekt het hooft, by fommigen voor den zetel des verftantï
gehouden: en geeft alzoo de kracht en flerkte aen het hooft om wonden en vyant-s lyke flagen af te keeren. Even eens zoo bewaert en befchermt zich het verftanc door deze kunft tegen 't gewelt van verkeerde begrippen, bedrïeglyke misleidin- gen en valfche Hellingen, die het zelve anders even als quetfen en bederven. Zoo fchynt de uitlegging van deze Zinnebeeldifche beduidenifle te zyn, die ik op gee- ne andere wyze weet te vinden, en wel te vatten: want zoo men verftantskracht wil neemen voor fcherpzinnigheit in denken en fpreeken, en dus voor eene werk* zaemheit van 't verftant; zoo zie ik de noodige overeenkomft tuflchen den helm, en 't geen 'er door verbeeldt wordt, in 't geheel niet: want de helm is wel eene flerkte voor, maer geene werkzaernheit van het hooft. [BJ Het valfche verdedigt zy met waerfchynlyke, maér het waere met waer-
achtige redenen, geevende waerfchynlyke redenen geene verdediging,die voldoen- de is. De Schryver fchynt hier de Dialectica'op te vatten in die betekeniïïe,waer- door men door de zelve verftaet de kunft om over eene zaek voor en tegen meü waerfchynlykheit te redeneeren: in hoedanigen zin Ariftoteles dat woort gebruikt heeft. Anders is Dialeclica ( hoewel dat woort op verfcheidene wyzen, en dan eens in een' ruimer', dan eens in een' engeren zin, gebruikt wordt, te zien in 't Lexi- con Fhilofuphicum van Chauvin) het zelfde als Logica: die eigentlyk een gedeelte van de Diakéica is, en doorgaens bepaelt wordt te zyn eene künji", die den menfeh de reden wel leert gebruiken; of ook, eene kunft, die het menfchelyk verjtant helpt en befiiert in bet kennen der zaeken. Cicero noemt haer ( 1) veri & fdlfi quafi difceptatriccm Ö* (i)Acad. judicem, of, even als eene betwiftereffe en richterefife van 't waere en het valfebe: en weder- Quee/I. om ( 2 ) : Artem bene differendi ö" vera ac falja dijudicandi, dat is, eene kunft om wel te Lib.I V, redeneeren, en waere en valfche dingen van malkanderen te onderjeheiden. En noch ?'fy eens fpreekt hy 'er dus van ( 3) : Habet rationem, ne cui falfo qffntiamur, neve un- q^,. ^ quant captiofa probabilitate fallamur, eaque, qua de bonis ac malis dijjerimus, ut tenere tue- n.c.38! rique pojfimus: nam fine hac arte quemvis arbitrantw a vero abduci fallique poffe: dat is, (ï) De Zy (Dialeélica) geeft aebt, dat wy niemant in het valfche toeftemmen, en dat wy nooit Finib. door eene verflrikkende waerfchynlykheit bedroogen worden, en dat wy die dingen, welke wy LibJIL van het goede en van het quaede redeneeren, kunnen vafi houden en verdedigen: want zonder c* aI* die kunft mcenen zy dat elk een van de waerheit kan afgelcidt en bedroogen worden. Zoo is dan eigentlyk deze kunft ingericht om de waerheit te kennen, en niet om het val- fche te leeren: maer gelyk 'er byna geen ding zoo goet en nuttigh is , of men kan 'er een quaet en fchadelyk gebruik van maeken, even eens als een fchrander Ge- neesmeefter zyne kunft zoo wel kan gebruiken tot iemants verderf, als tot des zelfs geneezing; alzoo hebben fommigen ook een quaet gebruik gemaekt van de fnedigheit in 't redeneeren, die zy uit de Dialectica hadden geleert, de zelve mis- bruikende om door valfche en bedrieglyke flotredenen de onnozele en min kundi- r4\ j);0- ge menfehen te bedriegen: waerop dan in eenige deelèn van dit en 'de Volgende genes beelden gezien wordt. Doch dit is eene fout en ondeugt niet van de kunft zelve, Laërt. maer van die, welke haer quaelyk gebruiken. De Dialectica in de Filozöofy is al- Li'b.IX, lereerft ingevoert door Plato, volgens 't geen is gezecht op de 533, bl, van dit §•2?- Deel: doch in 't algemeen in Griekenlant opgebracht door Zen o van EIea(4), en l?)Mar- in Italien door Markus Varro ( 5), doch allereerft uitgevonden door de Egipte- Capef naereir, volgens Marcianus Capella Lib. IV. p. 111. 'vFat-voor 't overige" de Lib.IV. vinding belangt om door de veeren uit te drukken dat geene, dat onze Schryver p. iVq." Bbbbbbb 2 'er '
|
||||
|
56o REDEN KUNST.
wint gemaklyk veders van beneden opheft. En de redenen , die ge-
wrochten eenes fnedigen veritants zyn, zyn als de vederen, die dooi- de hardheit des helms zulx onderiteunt worden, dat ze door dat middel recht overeind, fraei, gelyk, en valt ftaen. Demaent die ze op't hooft heeft als eenen helmkam, beduit het
zelve, te weeten het waere en het valfche, omdat, naer 't zeggen van Piè'rius Valerianus, in zyne Hieroglyphica [C], Klitomachus de Re- deneerkunft, wegens de verfcheide gedaenten die ze aenneemt, by de maen vergeleek, 't Zelve wort ook aengeduit door het tweefnedigh rapier met twee punten. De flinke hant wort hier, op de wyze als gezeit, gezieni omdat
Zeno van Cittium [D] de Redeneerkuntt willende beduiden, ge- woon was zyne hant, met de vingers dicht toegefloten, en tot eene vuift famengetrokken, te vertoonen: het geene voorts te verflaen gaf, dat die kunft in enge paelen itaet, en door bondigheit van aen- tooningen beleidt wordt. 'er van zecht, het zelve is ongezouten en onnozel: uitgezonden, dat door de
witte kleur het waere, en door de zwarte het valfche bequaemlyk wordt uitgedrukt,
als zynde de witte kleur een zinnebeelt van al wat goet, en de zwarte van al wat
quaet is, gelyk men in onzen bladtwyzer op de woorden wit en zwart zien kan.
Wat nu de Diakclica belangt, voor zoo verre zy zich bezigh houdt ook omtrent
het valfche, en het zelve door liftige en bedrieglyke redenen poogt te verdedi-
(i)Pier. gen, vergeleek de Filozoof Arifton van Chios haer niet quaelyk ( i) by eene
Val. L. Spinneweb, die wel zeer kunftigh is gewrocht, maer tot geene nuttigheit'ftrekt,
XXVI. en m zjch zeive krachteloos en zwak is. Hy vergeleek ze- ook ( 2) by flyk op
j'P'J* den wegh, dat aen niemant voordeel doet, en in tegendeel die geenen, die 'er
L. vil. overgaen, hindernis en moeilykheit veroorzaekt, en doet vallen. £n de Filozoof
§.i6i.& Zeno zeide (3), dat ze was even als eene maet, waermede die geene, welke in
exStob. die kunft bedreeven waeren, geene tarwe, of iets anders dat goed was, maer kaf
Serm. en vuiligheit gewoon waeren uit te meeten.
L££X' [C] Hierogl. Lib. XLIV. cap. 21. ex Stobcei Serm. LXXX.
feStcfb' C-D] Wederom by Piè'rius Hierogl. Lib. XXXV. c. 5. en by Cicero in zynen
ibid ' Orator c. 32, en de Finib. Bon. £ƒ Mal. Lib. II. cap. 16. en by Scxtus Empyricus Lib. (3)Pier, IL adv. Mathem. §. 7. De Redenrykkonft en Welfpreekenheit in tegendeel ver- L.LVI. toonde hy door eene opene en uitgebreide hant, volgens de zelfde Schryvers. Zie c 2,4. & het I. beelt der Redenrykkunfl. Stob.ib. ubi plu- resrfi- REDENKUNST, REDENEERKUNST,
mihtu- *
dines, LOGICA.
E^En wakkere, levendige, en fluxe Jongkvrou, in een wit
j gewaet. Zy heeft in de rechte hant eene fteekaet, en in de flinke vier ileutels. Op 't hooft voert ze eenen helm, daer een valk tot eenen kam op ftaet. De Redeneerkunft is [A] eene wetenfchap, die de natuur en eï-
genfchap der verftantswerkingen befchout; waerdoor men in ftaet ge- raekt om het waere van 't valfche gemaklyk te kunnen onderlchei- den. Derhalve, gelyk deze kunft, die de allerfcherpzinnigfte en me- nigvuldige [A] Wat de Logica is, hebben Wy genoeg gezecht over 't naeft voorgaende
teelt. |
|||
|
REDENKUNST. 561
nigvuldige manieren, waerop het: verftant werkt, gadeflaet en Over-
weegt, dus wort afgebeelt met eene fteekaet, omdat de zelve een zinteken is van een fcherp [ B ] verftant; alzoo wort door den helm op't hooft de vaitheit en waerheit van wetenfchap vertoont: en voorts, gelyk de valk [G] zich om roof hoog in de lucht geeft; al- zoo klimt de redeneerkundige ook op tot hooge en verltandige be- wysredenen, om voor zich ten prooie te maken de {tellingen van an- deren, die zich aen de kracht zyner bygebragte redenen gewilliglyk onderwerpen. De vier fleutels beduiden de vier manieren, door welke men de
waerheit opent, in elke Syllogiftifche Figuur [D], die door de Mee- flers dezer kunlte met veel vlyt worden aengewezen. Zy wort in 't wit gekleet, om de overeenkomit, die de witte
kleur met de waerheit [E] heeft: want gelyk het wit onder alle verwen de volmaekite is, alzoo is de waerheit onder de volmaekthe- den der ziele, de allervolmaektfte en edelite; en moet het oogmerk zyn van een ieder, die een wacrachtigh redenkundige, en geen be- drieglyk verftrikker wil zyn. [ B ] Zoo hebben wy de feherpzinnigheit des Verflants ook afgebeeldt gezien
door den driepuntigen pyl van Herkules II. D. bl. 372. Aenm. A. en door den punt van de fpies van Minerva II. D. bl. 338. Aenm. A. en bl. 373, Aenm. B. [C] De gelykenifle hier tuffchen den Valk en de Redeneerkunft gemaekc, be-
flaet meer in eene overeenkomd van woorden en fpreekwyzen, als van zaeken, en kan niet zeer worden voor goet gekeurt. Het zelfde zoude men kunnen zeg- gen van een' Arent, en van allerleie hoog opvliegende roofvogels. [ D ] Als men een' Jyllogifmus of flotreden opmaekt, om eénige waerheit te
bewyzen, kan men de drie voordellen, waeruit eene volkomene flotreden moet beftaen, of wel der zelver onderwerpen, en de gezegdens v/elke men van die on- derwerpen ter neder ftelt, op vierderleie wyzen fchikken, en dus eene vierderleie gedaente of figuur aen de zelve geeven: en die vierderleie gedaenten van fchilc- king zyn het, die men figuren noemt. Van deze fchikkingen neemt men nu, wan- neer men eenige zaek door eene flotreden wil bewyzen, die geene, welke met de natuur en eigenfchap van die zaek beft overeenkomt, de eerfte, twede, derde of vierde. Evenwel gebruikt men 'er doorgaens maer drie, zynde de vierde zoo gewrongen en hart, dat ze het gehoor verveelt en quetfl, en teffens te veel in- fpanning vereifcht om wel begreepen te worden: waerom Ariftoteles haer heeft verworpen, gelyk Galenus in tegendeel verdedigt: om welke reden zy ook de. figuur van Galenus pleegt genoemt te worden. Al wat men door die vierde fi- guur kan betoogen, daervan kan men de fchikking ook gemakkelyk zoo mae- ken, dat zy verandert in eene der andere figuren, voornaementlyk in de eerfte: zoo dat men die onaengenaeme en ongemakkelyke vierde figuur miffen kan. On- dertuflchen omdat men die fchikkingen gebruikt even als fleutelen om de waerheit te openen, dat het oogmerk der Redeneerkunde is, worden de zelve hier door de vier fleutelen in de hant des beelts te kennen gegeeven. [E] Die 't licht bemint en zoekt, gelyk de leugen de duifterniiTe: het licht nu
heeft eene overeenkomft met de witte, en de duifterniffe met de zwarte kleur. Zie wederom onzen bladtwyzer in de woorden wit en zwart. A ND ER S.
"^ITTEder eene Vrou in witte kleeding. Dezer is het aen-
W gezigt bedekt, en zy heeft een bovenkleet aen van
verfcheide verwen. Zy lchynt met de uiterfte Jcracht haerer
III. Deel, Ccccccc han-
|
||||
|
REDEN KUNST.
|
|||||||
|
562
|
|||||||
|
handen eenen knoop te leggen in een ruw en dik tou. Ne-
vens haer leit hennip of andere ftof, daer men touwen af maekt. Dat haer aengezigt bedekt is, verheelt de moeilykheit, ja onmo-
gelykheit, om deze kunft met het eerfte aenzien te kennen en te verftaen, gelyk het fommigen waenen; achtende, dat om in de zel- ve te vorderen, alleenlyk zes maenden voor hun verlicht verftant ge- noeg zullen zyn> daer ze, na zes jaeren daerin bezigh te zyn geweeft, haere bepaeling nogh niet weten. Om het eerfte aenzien aen te dui- den, wort het aengezegt [A] vertoont, als 't welke het eerfte is, daer men in den menfch gewoon is op te letten. Haer wort een witkleet aengedaen, om de gelykheit die 'er is tuf-
fchen deze kunft en de waerheit, gelyk boven al is gemelt5 welke lefte bedekt is door veele waerfchynlykheden [B], waerop veelen het gezigt veftigende, de waerheit zelf vergeten, welke onder dien valfchen fehynis verborgen. Want uit de waerfchynlyke zaeken [Cj, op een behoorlyke wys van trap tot trap aengetrokken, komt ten leften vervolgens de betooging voort, die als eene kas is, waerin de waerheit legt befloten, en welke wort geopent door de bovengemel- de fleutels der waerfchynlyke flotredenen, die door de verfcheide kleuren des bovenkleets worden te kennen gegeven, welke wel eeni- ge gelykheit met het licht hebben, maer nochtans zoo veel niet als het wit, 't geen een zuiverder uitwerkinge des lichts is. Het tou [D], daer ze een' knoop in legt, vertoont, dat voor een
valt befluit te houden is, zulk een, 't welk voornaementlyk beftaet in dat geene, dat de redeneerkundige voorgeeft te bewyzen; en ter gelykenifle van een tou, wort de redeneerkundige gezegt iemant te binden, die niets weet in te brengen tegens de waerheit, door hem aengetoont: en zyne bewyzen, gegront op zyne kunft, zyn, by ma- nier van fpreken, knoppen, die nochte door 't gewelt, nochte door 't veritant van eenige andere wetenfchap, hoedanigh die ook mogte zyn, kunnen worden losgemaekt. De ruwheit des touws verheelt de ongemaklykheit en moeilykheit
der itoffe. De
f_ A] Het aengezichs bedekt zynde kan niet wel gekent worden: en deze kunft
is voor die geenen, die de zelve eerft beginnen te befchouwen, ganfch duifter en onkenbaer, even als of des zelfs gedaente met een kleet bedekt was, en het zelve belette haer te zien. Dat zal de meening zyn Doch dit is niet iets byzonders in de Redeneerkunft, maer gemeen aen alle kunflen en weetenfchappen. De vin- ding is niet veel van belang. [B] Ook door volkomene, ja grove onwaerheden, en uitérlyke vertoonin-
gen, die geheel en al valfch en bedrieglyk zyn, en dikwyls enkel in eene dwaeze inbeelding van den menfch beftaen. [C] Dat is onwaerachtigh, zynde het eene vafte en bekende regel in de re-
deneerkunde, dat die dingen, die men vooraf ter nederftelt om 'er een bewys uit te haelenen de betooging uit op te maeken, niet waerfchynlyk, maer waer en volkomen zeker moeten zyn, dewyl men tot de kenniffe van het onbekende niet anders kan komen dan door middel van het geene bekent en zeker is. [D] Dat hier van het touw, des zelfs ruwheit, en den hennip, gezecht wordt,
is wederom meer eene overeenkom!!: in de woorden en fpreekwyzen, dan (in de aaeken; dat egter noodigh was, zou de gelykeniffe anders goet zyn. |
|||||||
|
REDEN KUNST. #2
De hennip» aen 's beelts zyde leggende, beduit, dat het werk
der Redeneertcunfte nier alleen is, op de gezeide wyze, een' knoop te leggen in een gemaekt tou; maer ook zich van zulke tou- wen te voorzien door haer eige bequaemheit, zich bedienende van menige beginfels der natuurej en makende, dat men kennis hebbe van de naemen, de voorstellingen, en alle andere deelen of werk- tuigen der betopginge, die haer waerachtigh en weezentlyk werk- tuig is. ANDERS.
TEn leften een bleek Maegdeke met verwarde en in 't wik
hangende vlechten, die middelbaer of bequaem van lengte zyn. In de rechte hant heeft ze eenen bloemruiker ^ waerboven men' gefchreven ziet, VERUM ET FA Lr SUM, dat is, Het Jj^aere en bet T^alfche; en in de flinke eene /lang [A], £<?
[A] Het fchynt my toe, dat dit beelt eene gebrekkelyke navolging is van de
befchry ving, die Marcianus Kapella heeft opgemaekt van de Diakëtica, hoewel 't on- ze Schryver onder den naem van Logica opgeeft: en dat hy het zelve niet uit Mar- cianus Kapella zelfheeft overgenomen, maer dat hy't uit iemant anders, by wien hy 't mogt gevonden hebben, op zyne gewoone wyze, dat is, met veele flordigheit en onkunde, heeft uitgetrokken en bedorven. Marcianus Kapella dan befchryft de jpialeliica (i), genomen in een' ruimen zin, zoo als wy daervan gefproken heb- (i)Lib. ben over 't eerfte dezer vier beelden, ten naeften by op deze wyze: Eene bleek- IV, achtige Vrouw, maer fcherp en levendigh van gezicht, de oogen geduiriglyk be- weegende: haer hoofthair was aerdigh geftrengelt en in krullen gelecht, die traps^ wyze opklommen en het hooft van rontom verfierden: haer gewaet was eene Griekfche kleeding, zynde zy op de wyze der Atheners omhangen met een' man» tel: in haere linker hant had ze eene flang, in groore krullen gekronkelt: met de rechter hant vertoonde ze eenige kleine beekjes, zeer geeftigh gemaekt> en mee yeelverwige kleederen van vrolyke kleuren, of met kranlèn van veelerhande fchoo- ne bloemen (want de text van Marcianus in 't Latyn bedorven zynde is niet dui- delyk te verftaen) aerdiglyk verftert, maer van binnen aen een' verborgen angej vaft gehegt: deze hant flak zy aen elk toe, doch de linker met de flang verborgh zy onder den mantel. Indien iemant een van die beekjes na zich nam, was hy aenftonts met den angel gevat, en wierdt na de kronkelige flang toe getrokken: die dan aenftonts van onder den mantel quam heenefchieten, en hem met haere fcherpe en vergiftige tanden eerft deerlyk beet, en, zich vervolgens rontom hem heen fungerende, npotzaekte te doen alles wa,t zy wilde. Maer zoo iemant geen van de toegereikte beekjes wilde aenneemen, hielt zy hem met eenige vriendèlyké vraegen op, en zette de flang heimelyk aén om hem allengskens te bekruipen, totdat zy, hem me,t verfcheidene krullen omvangen hebbende, hem zoo Jang wrong, dat hy zich na des Vrouws welbehaegen fchikte. De Vrouw zelf was kortach.tigh en gedrongen van geftalte, en haer'gewaet byna zwart vankleujr. Dit is ten naeftenby de befchry ving, .die Marcianus Kapella opgeeft, zynde zoo over- eenkomftigh met de natuur, eigenfehappen, en uitwerkingen van de Diakëtica^ en gevölglyk voor die geenen, die de zelve kennen, van zelf zoo klaer/dat zy de uitlegging van alle deze dingen gemakkelyk zonder onze hulp door zich zdvtn kunnen opmaeken. Evenwel zujleh w.y:.om eenige misvattingen, in de uitlegging van onzen Schryver voorkomende, 'er 'ceen en ander in de volgende Aenmefkin- gen van moeten zeggen. _, .. ,.,..; Ccccccc 2
|
||||
|
564 REDEN KUNST.
De maegtis bleek van wezen, ter uitbeeldinge van dat het veel
waken, eeuwigh blokken, en groote oefenarbeit, die omtrent deze kunft noodig zyn, gemeenlyk bleekheit van gelaet en ongedaenheit van lichaem veroorzaeken [B]. De verwarde en in 't wilt hangende hairen bewyzen, dat iemant,
die zich tot het befpiegelen van verftandige dingen begeeft, byna alle andere zaeken leert ter zyde ftellen, en de veriiering des lichaems ver- geten [C]. De bloemen willen zeggen, dat men door dienft dezer kunfte de
waerheit ziet opluiken en omhoog groeien, en 'tvalfche nederdruk- ken en ten onder houden, gelyk men door dienft der natuure de bloemen van tullchen het gras ziet opkomen, en het zelve daerna be- dekken [D]. De flang beduit het veritant [E], dat, gelyk trouwens ook tot
alle andere kunften, zeer noodigh tot deze is; des menfchen vlyt daerin niet anders met yver behartigende, dan om het waerachtige van het valfche te onder fcheiden; en dan voorts na er die onderschei- ding «te kunnen werken met een evenmaetige gelykvormigheit der gekende en beminde waerheit. De flang geeft ook te verftaen, dat de Redenkunft gehouden wort voor een venynige [F] zaek, en on- geraden te genaeken door hen, die niet groot van verftant en de- gelyk
[B] Zie II. D. bl. 199. Aenm. B.
[C] In deze betekenifïe hebben wy 't verwaerloozen van den opfchik des
lichaems reets meermaelen gehad, en wy verwerpen de zelve niet. Evenwel is ze hier te algemeen, en paft dus by alle kunften, weetenfchappen, en ande- re zaeken, die met yver en fterke infpanning van geeft verricht worden. In de beeldenfpraek beduidt het hair dikwyls gedachten: en dus zouden verwarde en in 't wilt hangende hairen hier verwarde en verwilderde gedachten te kennen gee- ven: welke alzoo aen deze kunft niet voegen, zoude ik het hair van dit beek lie- ver zoo optooien, als Marcianus gedaen heeft, om daerdoor te beduiden, dat deze kunft leert met de gedachten van trap tot trap allengskens op klimmen tot het bekomen van dat geene, dat men beoogt: en datzy de voorftellingen op eene behaeglyke wys zoo fchikkende, dat de eene gemaekt zynde 'er terftont eene twe- de,en op die weer eene derde,enz. volgt,eene aeneenfchaekeling maekt van Hel- lingen , die de voorgeftelde zaek wel fierlyk doen voorkomen, maer fomtyts .ook den geenen verftrikken en bedriegen, welke men voorheeft te vangen, zynde gekrulde hairen een zinnebeelt van bedrieglyke gedachten. Men zie onzen bladt- wyzer in 't woort hair. [ D ] Zotte klap! De bloemen willen hier niets anders zeggen, als de veelver-
wige en bevallige kleuren by Marcianus Kapella: te weeten, zoo wel het uiterlyk fchynfchoon, daer de DkkSlka haere valfche Hellingen mede bekleedt, als de aen- minnelyke kracht van overtuigende redenen, waermede zy de waerheit betoogt, beide om den geenen, dien zy wil, daerdoor in haere macht te brengen, en te nootzaeken tot eene onvermydelyke toeftemminge van dat geene, dat zy voor- fielt , zonder dat zoo iemant zich van zoo fterk bindende redenen op eenigerhan- de wyze kan los maeken, alzoo weinigh als een vifch, die den angel heeft inge- flokt. [E] Dat de flang een Zinnebeelt van Voorzichtigheit en Verftant is, hébben wy
reets aengeweezen op de 309. bl. van dit Deel Aenm. D., en ^pp meer andere plaetfen in onzen bladtwyzer te vinden. fJF] Deze uitlegging is van geen' klem: en de volgende heeft ook niet veel
zaeks in. Uit het geene wy zoo even uit de befchryving van Marcianus Kapella hebben bygebracht, doedt zich van zelf eene betere verklaering op: naementlyk als deDialeStka, iets willende betoogen, het zoo verre kan brengen, dat iemant de Hellingen, die ze opgeeft (aengeduidt by Marcianus door die fraeie beekjes) e -. •.. sj ' 1 '• niet
|
||||
|
REDEN KUNST. . 565
gelyk van aert zyn: mitsgaders betekent ze, dat deze knnft bitter is
voor die ze fmaeken, en bytende ja doodende omtrent hen die ze reukeloos tergen en beilryden. niet kan tegenfpreeken, en de zelve moet aenneemen, dan heeft ze hem reets
zoo goet als aen den angel vaft, en trekt die Hellingen toe tot eene volkomene iluitreden: wanneer ze even als fcherpe tanden en prikkels beginnen te fteeken, en hem zoo binden en prangen, en even als een' engen bant om de lendenen leg- gen, dathy, alle mogelykheit van ontkomen hem benomen zynde, genootzaekt is zich over te geeven aen het welbehaegen van de triumfeerende Dialeêlka. Die naeuwe bant nu wordt door het vaftflingeren van de flang om 's menfchen. Jyf, en die fcherpe prikkels door des zelfs tanden aengeduidt, gelyk elk een van zelf kan opmaeken. Byna op de eigenfte wyze meent Origenes ( i ) dat de Dialedtica (i)Supra by gelykenifTe kan worden te kennen gegeeven door eene mugge, welke in de Exod. lucht vliegende naeuwlyks (gelyk. de angel onderde beekjes, en de flang onder ë?mi"'\ den mantel verborgen) gezien wordt, maer zich op het lichaem nederzettende rvlfr^ de huic wel met een' fynen, maer fcherpen angel, doorboort. Wat verder het p0iyh.' noch overige gedeelte der befchryving van Marcianus belangt, de kort in een ge- Symb.' drongene geftake der Vrouwe geeft het; zelfde te kennen als de famengetrokkene Lib.IX. hant of vuifr. in 't eerfte dezer vier beelden, en de donkere kleur des gewaets be- cap.24. duidt, dat deze kunft haer oogmerk uiterlyk verbergt, en even als met duifterniiTe & Pier. bedekt houdt. Dat hy haer een' Atheenfchen mantel geeft, is , omdat ze, hoewel yv'yj uit Egipten afkomftigh, gelyk hy zecht, echter na Athenen was verhuifl, en zich * voornaementlyk daer eene vafle woonplaets fcheen verkooren te hebben, worden-
de in die Stat door de Filozoofen boven maeten in eere gehouden, en geoefFent. |
||||||
|
., 1
|
||||||
|
REDENRYKKUNST, KUNST VAN WEL-
SPREKENTHEIT, RHETOR1CA. E En fchoone en kofllyk gekleedde Vrou, met een heer-
lyk hulfèJ op 't hooft. Zy ziet 'er vrolyk en bevaljigh uit, en houdt de rechte hant omhoog en open. In de flinke heeft ze een' fchepter en boek, en op haeren klederboort ftaen deze woorden; ORNATUS ET PERSUASIO, dat is, Sieraet en Overreding. Z' is rootachtigh van aenge- zigt, en heeft eene Chimeer voor haere voeten, een monfter, hier elders op zyne pJaets afgebeelt. Daer is niemant zoo boerfch of woeft, of hy fmaekt de zoetheit
eener kunftige redeneering, vloeiende uit den mont eens welfpre- kenden, die zyn vermogen aenlegt, om iemant tot eenige zaek te overreden [A]. Hierom is deze beeltenis fchoon en bevalligh, en met een heerlyk hulfel gefchildert. Zy houdt de rechte hant open en omhoog, omdat de Redenryk-
kunit door een ruim velt van fpreken loopt, en met klaere betoo- gen voor den dagh komt: waerom Zeno [B] door 't openen der hant en 't uitfpreiden der vingeren de Redenrykkunfl verbeeldde. En
[ A] Zie wat verder de beelden der Welfpreekenheit, waermede dit tegenwoordige,
moet worden vergeleeken. [B] Gelyk in tegendeel de Redenkunfl door eene famengetrokkene hant of
vuifr.: omdat de Redenkunfl vereifcht, dat alles kortbondigh en wel in een ge- III. Deel. Ddddddd " üoot™
|
||||||
|
REDPRYKKüNST.
|
||||||||||||
|
566
|
||||||||||||
|
En Quintiliaen [C] berifpt den geenen, die eene zaek opentlyk be-
pleitende, de hant onder den mantel hield, als eenen, die, flap en traeg, het werk niet behartigde. . j : • ■:'. De fchepter beduit, dat de Welfprekenskunft eene Heerfcheres
over de gemoeden is, en de zelve aénfpoort, beteugelt, en buigt, naer 't heur beft behaegt [D]. , Het boek vertoont, dat deze kunft door lettervlyt wort verkre-
gen, en dat niemant door de gaven der natuur alleen de zelve vol- maekt hebben kan De woorden ORNATUS Sieraet, en PERSUASIO Overre-
ding, duiden het werk der Welfprekenskunft aen [E], 't welk is, iemant zoo te leeren fpreken, dat zyne woorden bequaemzyn, om anderen te overreden. Door het monfter Chimera, wiens lichaem, uit drie beelten be-
ftaende, wy elders befchryven, willen Nazianzenus en de Uitlegger van Heziodus [F], dat de drie deelen der Redenrykkunfl moeten verftaen worden; te weten, hetjudkiale, dat is, dat deel, het welke ^ " men flooten zy. Zie 't eerfle der beelden van de Redenkunft. in dit Deel bl. 560.
Aenm. D. Op de zelfde wys , hebben wy zoo even gezien, dat Marcianus Ka- pelia de Redenkunft kort en ingedrongen maekt van geltalte: geiyk hy in te- (1) Lib. gendeel aen de Redenrykkunfl (1) een ryzigh en lang lichaem toefchryft, gee- V. vende ons een by uitftek fraei beek van deze kunft op, welks befchryving wy hier zouden laeten volgen, zoo ze niet van te veel omfiagh was, dan dat wy ze
hier zouden kunnen invoegen. Doch zoo 't een taelkundigh Leezer luft haer by dien Schryver zelf na te zien, zal hy bevinden, dat in Marcianus Kapella de manier van denken en vinden oneindigh overtreft die, welke wy telkens in Ripa ont- moeten. [ C ] Dat heeft onze Schryver nooit by Quintiliaen geleezen, maer mogelyk iets
(2^Hier. diergelyks by Piërius Valerianus (2), doch na zyne gewoonte verfchikt en uit- Libro gebreidt. Al wat 'er Quintiliaen van heeft, beftaet hierin, dat hy zecht (3), XXXV. dat zommigen meenen, dat de Attijche Redenaers alken zyn fübfyï, Maer, en nadmkkelyk, (5) Infl d°c^ mt eene Ze^ere fpaorzaemheit van welfpreekenheit begaeft, en de hant altyt binnen den Orat.L'. mant<?l houdende. Die laetfle woorden nu, de hant houdende binnen den mantel, worden XII. c. by wyze van een fpreekwoort gezecht van een' Redenaer, die in 't fpreeken, 10. zoo als zommigen 't verklaeren , flap en zonder drift is, terwyl die geenen, daer yver by is, gewoon zyn de handen en armen van onder den mantel uit te fteeken, en geduirige beweegingen met de zelve te maeken: of, zoo als anderen 't uitleg- gen, van zoo eenen, die in't fpreeken bezaedigt, gemaetigt en zedigh is, verre van alle winderigheit, fchaemteloosheit, en vermetelheit: en dit fchynt we! meefl met de meening van Quintiliaen overeen te komen, en wordt ook zeer beveiligt dooreene zekere plaets van Efchines, te vinden by Erafmus Chil. II. Cent. 10. Ad 3i. |
||||||||||||
|
[ D ] Zie wederom de beelden der Welfpreekenheit.
|
||||||||||||
|
, JJ Niet onaerdigh is het Puntdicht, dat J. de Decker op de Rhetor'ca of Re-
Boek n denrykkunft, en de Dialectica of Redeneerkunft, gemaekt heeft (4), vervat- Jy9 ' tehde het werk en 't onderfcheit van beiden. Het luidt aldus: * De Wel fpreeken leert de die *, de deze f wel bewyzen:
Reden- Dees is der Wyzenfchilt, die 't harnas der Schymvyzen:
kunfl:: ' Die poeiert en blanket, 't welk deze en mydt en weert:
| rje* *' De deze is enkel zout, die op den fmack gezouten:
Kedc- Dees geeft de waerheit licht, dis kan ze duifier kouten,.
neer- Wysmaekt \ die, deze wys, dees lijtigh, die gelcert.
\Perfya. C F'l Volgens de aenwj'zing van Piërius Hier. Lib. L cap.. 34: waeruit het onze
dtt. ' Schryver woordelyk heeft overgenomen. Wat nu de outlieit van de Redenryk- . . . , ' kunft
|
||||||||||||
|
REDENRYK KUNST. 567
men in rechtszaeken gebruikt, door denleeu, om de vrees, die het
den betichten aenjaegtj het demonjïrativum, of betoogende, door de geit, omdat in deze foórt der Rcdenrykkunft de fpreker gewoon is in overvloet van woorden te dartelen j en eindelyk het deliberatie vum, of overwegende, door den draek, om de veëlerhande argumen- ten of bewysredenen, en de lange zwieren en draeien, die de ipraek- yoerder maekt, om de toehoorders te overreden. kunft betreft, en wie de geene is geweefl, die de Welfpreekenheit allereerfl op
zekere regels gebracht, en tot eene kunft gemaekt heeft, zulks is niet licht te zeggen. Daer is niet aen te twyfelen, of het zal met de zelve gegaen zyn even eens zoo, als \vy reets van veele andere hebben gezien, te weeten, dat ze van kleine beginfelen, die de natuur zelve in fbmmige menfchen, den een' meer en den anderen minder, gelecht heeft, allengskens tot meerder volmaektheit ge- bracht is. En vermits het wel fpreeken van eene bevallige en aengenaeme tong eene byzondere kracht heeft op de gemoederen der menfchen, zoo is het waerfchynlyk, dat men van dat geene, dat zoo behaeglyk voorquam, al zeer vroeg heeft beginnen werk te maeken, en het zelve door middel van zekere re« gels te leeren. De Heidenen ftellen doorgaens tot uitvinder van dezelve hun- nen afgodt Merkurius, andere wederom iemant anders. Zie Polidorus Virgilius en Alexander Sardus, de lierum Invcntor. den eerlten Lib, I. cap. 13. en den twè- den Lib. I. cap. 5. |
||||||
|
Ns ontmoet hier een fchoone Vrou, met zwart, grof,
en in 't wilt verfpreit hair, verdeelt hangende in lok- ken , die hier en daer op verfcheide wyzen gekrult zyn. Haere winkbrauwen trekt Ze ront gelyk een' boog, toonende alzoo opgetooge en verwonderende ge- dachten. Haer mont is gefloten met een' bant, die achter de ooren is toegebonden. Voorts heeft ze een goude keten aen den hals, waeraen een momaenzicht hangt. Op haer voor- Ddddddd 2 hooft
i "■■■ -*,.."■ /■
|
||||||
|
568 SCHILDERKUNST.
hooft ftaet gefchreven imitatio, Naervolging. In de
eenie hant hout ze eenige penfèelen, in d' andere een pallet. Zy draegt een kleet van weerfchyn, dat nederhangt tot over de voeten, voor welke eenige gereetfchappen leggen, die tot deze Kunft behooren, om te betoonen dat de Schilderkunft eene edele oefening is, waerin men niet kan vorderen, dan door groote oplettentheit des verftants, door welke opletr- tentheit worden verkregen en by ons afgemeten alle kunften en wetenfchappen, hoedanigh die ook mogen zyn; brengen- de de werken, die by geluk of geval gefchieden [A], hoe Zeer ook volmaekt, al zoo weinigh lof toe aen den maker, als of ze de zyne niet waren. De Schilderkunfl, een der edelfte kunften die het fterflyk vernuft
heeft uitgevonden, wordt zeer fchoon afgebeelt, omdat de fchoon- heit edelheit te kennen heeft, blykende dit daeruif, dat de eene en d' and're eene yolmaektheit is, en waerdigh om te heerfchen [B] : en
|
||||||
|
CO De [A] „Daerom erkennen de kunften, zecht Plutarchus(i), voor haèreBeftierfter,
Fortu- 1 Minerva de Werkgodin; niet de Fortuin. Men verhaelt, zecht hy: verder, dat na pag. h een zeker Schilder, wanneer hy een paert, wat de overige gedeeltens belang- "' „ de, met trekken eft'.verwen zeer wel hadde getroffen, allèènlyijf het witte „ fchuim, dat door't beweegen van den toom wierdt verwekt en\ te' gelyk mie ,, den adem uit den bek vloog, zoo niet hadde kunnen fchilderen,,dat hy zich zjil- ,, ven daërin voldeedt. Als hy 't derhalven verfcheidene' maeJen hadcle uitge- (2)Pyr- jj wifcht, en weer op nieuws, maer te vergeefch, getracht wel te fchilderen,;, zoo £?on- „ had hy ten laetftèn uit quaetheit de fpons, zoo als ze vol verwen was, op het tvpPL~I >?■ taferee* nedergeworpen: en die vervulde niet zonder groot wonder het geene ,c.i2.' ' j* 'er alleen aen de fchildery ontbrak. Dit is het eenigfte Kunftwerk, voegt 'ér (3sOrat. 1 Plutarchus eindelyk by, dat méh van de Fortuin verhaelt". Sextus Empiri- LXIV. kus (2) en Dion Chrifoftomus (3:) zeggen, dat die Schilder geweeft is Apelles: (4)Lib. (joch PJinius (4) fchryft, dat dit geval zoude wedervaeren zyn aen den Schilder xxxv. j^ealces: en verhaelt verder, dat het eigenfte zoude gebeurt zyn aen Protogenes tr?Lib. $yÊ& fcn^eren van een' fchuimbekkenden hont. Valerius Maximus (5 ) zwygt VIII. ' dennaem, gelyk Plutarchus, en noemt den Schilder enkel een voomaem kunjlenacr cap. 11. /» 't fchilderen. extr. I £BJ Daerom befchryft Homerus de allerdoorluchtigfte en dapperfte helden, als
Achïïles en Hektor, doorga ens als fchoon~, blohartigen en verachten in tegen- deel, gelyk Therzites, als zeer lelyk en mismaekt. AJzoo verfiert ook Virgilius den Vorft Turnus met beide deze voordeden der natuur, fchoonheit en edel- (6) iE-heit (6): naeid. L, Ante alios pulcherrimus omnes
•v" Tnrnus avis atavifque potens, &c.
Door Vondel aldus verduitfcht :
Een Vorfi, die over fchoon, van hogen huize en Jlamme,
En by de Koningin gezien was. En wat de heerfchappy der fchoonheit belangt, haere kracht wordt dagelyks van
(7) D. veelen ondervonden. Karneades zeide vry aerdigh ( 7); dat de fchoonheit een Ko~ riusL ningkrykis, dat geene trauwanten noodigh heeft: omdat de fchoonen verkrygen al wat V.§. 9 zebegeeren, zonder genootzaekt te zyn om gewelt te gebruiken. Daer Ja mt (8)ldem0°k °P u'c> hetgeen Ariftoteles zeide (8), dat de fchoonheit meer vermagh, dan de ibid. allerkrachtig/le brief van voorfchryvens. Zie II. D. bl. 381. Aenm, D. |
||||||
|
SCHILDE R K UNST. $69
en nger 't zeggen van Homerus [C], zyn ze beide van die kracht,
dat ze de gemoederen behaegen, verheugen, bewegen, en doen ver- lieven, doch zoo,dat d' eene,die lichaemlyk is,eerit d' uiterlyke zin- nen; d' andere, die verftandelyk is [D], het verftant aendoet. Ja zy zyn niet enkel voor gelyk, maer voor geheel de zelve gehouden van veele Filozofen: en men placht gemeenlyk te gelooven, dat, waer fchoone hoedanigheden des lichaems zyn, ook fchoone hoedanighe^ den des gemoets moften wezen [E]:- en dat, waer fchoonheit is, ook edelheit is. Het hair is zwart en grof gemaelt, omdat de Schilders, hun ver-
nuft geftadigh infpannende om de natuur door de kuntt naer te bootfen , en daerom genootzaekt zynde om byna geduiriglyk alle de zichtbaere gewrogten der natuur aen zich zelven door verbeelding te vertegenwoordigen, daerdoor in veele bezorgde gedachten, en in eene zwaermoedigheit [melancholy~\ vallen, welke vervolgens eene A- duftio [F], gelyk de Geneesheeren liet noemen, veroorzaekt; waer- jüom nsj'icr:-■-:- -door
f C] Ik twyfel, of dit by Homerus ftaet: ten minften de plaets komt my niet
te binnen. Maer miffchien had onze onze Schryver voor Homcrus moeten ftellen Heliodorus: by wien ik dit leeze ( i ): De luifter der Edelheit, èn de glans der• Schomheit, (i)JE- wceten't hart zelfs van Zeeroovers te onderwerpen, en de allerwreetjie gemoederen te.ovcri thiop. winnen. • . \ , ■: i :, ■ Iffoiyi ' Lib. L [D] Dat is, die niet onder de uiterlyke zinnen valt, en niet anders als door caP*IO*
't begrip des verftants kan bevat worden. ... .....,..♦, [E ] Van dat geloof komt het, dat Pakatus zecht (2), dat de oude Wyzen niet (2) Pa-
ganfch te vergeeffch hebben gemeent, dat de allerheerlykfte gedsentens zeer veel negyri- van haere fchoonheit aen eene hemelfche afkomft fchuldigh zyn: het zy dat de re- co 1 he- den daervan is, zecht hy, dat die goddelyke geeft, willende in een lichaem komen, eerft otlo'1'> eene waerdige verblyfplaets voor zich toebereidt; het zy dat hy gekomen zynde zyne woon- "4 ' plaets vormt na zyne eigene hoedanigheit; het zy dat het eene door het andere aengroeit, en dingen, die malkander en gelyk zyn, wanneer zy zich te zamen hebben vereenigt, beide groo- terworden. Zoo zecht ook Eumenius (3): Niet te vergeeffch'zeggen de allergeleertfte ("3)Pa- mannen, dat de Natuur zelve waerdige woonplaetfen der lichaemcn voor- groote zielen toebe- negyr. reidt: en dat men uit het aengezicht van denmenfch, en uit de fchoonheit van zyne ledemae- Coa- ten kan afneemen, hoe een groote hemelfche geeft zyne woonplaets in hem genomen hetft. Voeg ftantlni hierby 't geen reets gezecht is II. D. bl. 371. en III. D. bl. 509: maer vooral tlS'17 Franc. Junius de PiElura Veterum Lib. III. cap. 9., §. 2. Evenwel leert de ondervin- P' ding, dat een fchoon lichaem dikwyls een' zeer lelyken geeil huisveft;: gelyk in tegendeel een lelyk lichaem een' fchoonen en voortreflyken geeft: die, dan het, lichaem eene overgroote fchoonheit byzet. Zie I. D. bl. 247. Aenm- E. enbl. 553- Aenm. D. OndertufTchen dat eene uitmuntende fchoonheit des lichaems veeltyts ook voortreffelyke hoedanigheden des gemoets belooft, van die gedach-. ten fchynen zelfs de Ouders van Mozes niet vreemt te zyn geweeft, Want.'.als de Apoftel Paulus Hebr. XI. v. 23. zecht, dat Mozes door het geloof, toen hy gebooren was, drie maenden lang van zyne Ouders verborgen is, dewyl zy zagen, dat het jongske „r/rf, . fchoon was; zoo zoude men daeruit moeten beflüitèn, dat, indien zy hem hadden verborgen om zyne fchoonheit, deze daet hen dan niet kan toegerekent worden f als voorkomende uit het geloof3 daer het Paulus echter duidelyk aen toefqhryft,* ten
waere men te gelyk ook verftaet, dat de Ouders uit de lichaemelyke fchoonheit - ",•' van het kint hebben hoop géfchept, dat hy ook fchoone hoedanigheden des ge- moets zoude hebben, en alzoo gelooft, dat dit kint hun van Godt tot eenigh aoet en groot werk gegeeven was. Zie Franc. Junius Gelykl. Texten, tweede Ded Pag- 36i- : : • : [F] Van deze ziekte, by de ouden bekent :onder den naem van Melancholia of .-*- -;
JtraBihs, en in den later' tyt Jffeïïïo Hypochondriaca genoemt, hebben, wy genoeg. ///. Deel. Eeeeeee gefpro-
|
||||
|
570 SCHILDERKUNST.
door natuurlyker wyze dit byzonder toeval [G], nevens veele ande-
re , in de menfchen wordt voortgebragt. Dit hair nu is in 't wilt verfpreit, en hier en daer om hoog gekrult,
omdat die geene, die ingefpannen zyn met het oefenen van kuniten en wetenfchappen, weinigh om den opfohik des lichaems denken. Ook beduiden die hairen de zwevende en verhevene gedachten [H] «n invallen, die in groote Schilders plegen op te ryzen; komende de hairen uitwendigh uit het hooft voort, gelyk inwendigh de gedach- ten en verbeeldingen: welke middelen zyn zoo wel van de befpiege- üng, als van de ftoffelyke werken. Het trekken der winkbrauwen op die wyze, als gezecht is, beduit
verwondering en opgetoogene zinnen [I]: en waerlyk, de Schilder ïtefc zich door hulp van de kunfl tot zulke naeuwe en fcherpzinnige doorfnuïlingen, ook van dingen die in zich zelve zeer gering zyn, dat hy 'er licht door tot verbyftering van zinnen en zwaermoedigheit vervalt. De geiloten mont betekent, dat 'er geen ding vorderlyker voor
een' Schilder is, dan een itilzwygende eenzaemheit, die hy deswe- gen bemint [K]. Hierom begeeft hy zich in afgezonderde plaetfen, om des te levendiger en krachtiger denkbeelden te kunnen vormen, en niet omdat hy vreeil voor berifpinge over de onvolmaektheit van zynen arbeit, gelyk men gemeenlyk gelooft. Het momaenzicht dat om haeren hals aen een keten hangt, geeft te
kennen, dat de Naerbootfing en de Schilderkunlt onfcheidbaer aen elkander verbonden zyn: en door de fchakels der keten wort de ge- lykvormigheit en vereeniging van de eene zaek met de andere afge- beelt:
* " - .-- : \ ' i >
ff^ - ■ - ' ' ' ,
gefproken op de 227. 228. en 229. bl. van dit Deel, daer wy over de vier geftel-
tenhTen van 's menfchen lichaem handelden: zoo dat wy niet noodigh hebben iets meer daervan ter dezer plaets te zeggen. Omdat nu de menfchen, aen deze ziek" te onderhevigh, veeltyts gewoon zyn zekere zwarte ftoffen te loozen, welke de aloude Geneesheeren zich Heten voorflaen galachtigh te zyn, en die door de hitte der ingewanden ontfleken, ja als verbrant, ( Aduftio is verbrantbeit te zeggen ) hier- door waeren zwart geworden, zoo heeft deze ziekte den naem van atra bilis, dat tr 1"c- is, zwarte gal, gekreegen. [ G] Te weeten zwarte eri grove hairen. Maer dat deze ziekte zulk hair zou
voortbrengen, is my, en ik geloof, ook anderen, beter bedreeven in de artfeny- kunde, onbekent: gelyk dit zeggen ook geheel ongerymt is. E Hl Zie onzen bladtwyzer in 't woort Mr.
IJ En eene naerftige befchouwing van zaeken: omdat de winkbrauwen hunne plaets hebben omtrent die werktuigen, welke den zin bevatten, die door de werk- zaemheit van de ziel bewoogen wordt, en zyne plaets in de herfenen heeft: gelyk het Piërius Valerianus begrypt, Hierogl Lïb. XXXIII. c. 32. (i)Tri- f_K J Zoo ook de Dichters: gelyk Nazo zelf te kennen geeft (1): Lib.I. Carmina fecelfum fcribentis, ,& otia quaerunt: ■-,-
EIeS-r- Dat is: '■'■»
";, ,.'; ,Dc Dichtkunft zoekt altytjlille eenzaemheit en ruft.
(2)Au£t. Want de eenzaemheit houdt de indrukfeh der beelteniffèn Jeevendigh in onze gedachten, die in
Wiet. ad tegendeel door den ommegang en verkeering .der menfchen verzwakt en uitgeimft worden; gelyk
Her. L. Zeker Latynfch Schryver (2) ons leert: Ireauentia ,£? obambulatio hominum conimbai
•cip-ÉJ1 infirmat imaginum notas: faütudo fmfervai integras fimulacrorum1 figuras. Zie vedbr
4D. bl. 294. Aenm. Ci, >ï
|
|||
|
SCHILDERKUNST. 571
beelt: tcrwyl waerachtigh is', gelyk Cicero heeft aengemerkt in zyn
Redenrykkunft [L], dat een Schilder, niet alles leert van een Mee- iter, maer dat hy, eenmael de wyze van naerbootfing begrepen heb- bende, alle dingen kan fchilderen, die hem voorkomen, dewyl hunne gelykenis en overeenkomfl als aen een gefchakelt zyn. W aerby men kan voegen, dat door het gout wil te kennen gegeven worden, dat de Schilderkunit vervalt, indien zy niet opgebeurt wort door de edel- moedigheit van vermogende luiden; en door het momaenzicht, dat haer de naerbootfing heel en al paft pVJTf, De Ouden verflond en door Naerbootfing zoo een verhael,het welk,
hoewel onwaer en valfch, gedaen wiert na 't voorbeelt van eenige gebeurde waerheit: en gelyk zy wilden, dat de Poëten, dien dit deel ontbrak, voor geen Poëten zouden doorgaen, alzoo mogen ook die met den naem van Schilders niet genaemt worden, die deze Naer- bootfing [Nj niet hebben; zynde dit gemeene zeggen waerachtigh, dat
[L] De Schryver van dit boek is onzeker, doch wordt van -de meeften voor
Cornificius gehouden. Men vindt het doorgaens voor de werken van Cicero ge- drukt, en daerom febynt onze Schryver hem voor den maeker te houden. Of nu in dit boek iets diergelyks ftaet, als hier gezecht wordt, daeraen twyfele ik. Wat ïde zaek zelf betreft, die vindt men by Quintilianus Infiit. Orat, Lib. VIL c, 10. en hy Cicero de Orator e Lib. ILcap. 16. zoo dat onze Schryver zich miflehien enkel in het aenhaelen van 't werk vergift heeft. [M] Uit die aenmerking noemen de Grieken in hunne tael een' Schilder niet al-
leen ^ayfddfoc,maer ook ppiV?,dat is,nabootfer;deSchilderkunfl zelve p^t/W, dat is, kunji van nabootzen$ eene Schildery ptpyei; en yAf-vpa, dat is, mbootzing; en het fchilderen fM^c-aa-Scu, dat is, nabootfen. Men zie Julius Pollux Ono?na/i. Lih. VIL . tap. z8. §■ 126. en 127'. C N] Zie Ariflotelcs de Poëtica cap. XXV. j>. Ó73. en Phihfiratus in Vita Jpolhnii Lib.
IL cap. 22. Maer wat de Nabootfing aengaet, waerin de Schilderkunfl zoo won- derbaer overeenkomt met de Poëezy, die zullen wy ontvouwen met de woorden van den Ridder Sidnei, uit zyne verdediging der Dichtkunft (1 ). „ De Poëezy (i)Pag. „ is daerom eene nabootfing: want zoo noemt haer Ariftotëles in 't woort fu'/^o-/?, 14-16. „ 't welk eene vertooning, nabootfing of verbloeming betekent; of, om by over- „ brenging te fpreeken, eene fpreekende fchildery, met dit oogwit om te onder- „ wyzen en te vermaeken. Hiervan zyn drie algemeene foorten geweeft. De „ voornaemfte zoo wel in outheit als uitfteekentheit, waeren de geenen, die de „ onbegrypelyke heerlykheit van Godt uitbeelden, gelyk David in zyne PfaJmen, „ Salomon in zynen Zang der Zangen, enz. De twede foort behandelt Filozoo- „ fifche ftoffen, of zedekundige, als Tirteüs, Focilides, Kato enz, Maér of „ deze twede foort, die den ruimen toom aen hunne vinding niet vieren, ei- „ gentlyk Poëeten zyn, of niet, laet ik de Spraekkunftenaers betwiften, en gae „ over tot de derde, die inderdaet Poëeten zyn, en waerover dit gefchil voornae- ' „ mendyk ontftaet: tuflehen welke en de twede zoo groot een onderfcheit is,! „ als tuflehen de gemeene Schilders, die alleen zulk een weezen nabootfen, als zy „ voor oogen hebben; en de voortreffelyke, die aen geene wet dan hun vernuft „ gebonden, alleen met kleuren uitbeelden 't geen het oog aengenaemft' voor- „ komt, als het ftantvaftigh, hoewel erbarmlyk gezicht van Lukretia, wanneer zy „ eens anders misdaet in zich zelve ftraft: waerin hy Lukretia niet afmaelt, dewyl „ hy ze nooit zagh, maer de uiterfte fchoonheit v,an zulk eene Deugt. Want „ deze derde foort zyn zoodanige, die eigentlykft nabootfen om te onderwyzen „ en te vermaeken; en om na te bootfen niets ontleenen van wat is, of geweeft is, ,. of ooit zyn zal: maer alleen gebrëidelt door eene geleerde befcheidenheit, alles „ fchikken na de Goddelyke overweeging van 't geen magh zyn en behoorde te „ zyn. Deze zyn de eerfte en edelfte foort van Dichteren, die te recht vates mogen „ genoemt,en ook in de voortreffelykfte taelen en by de uitneementfte verftanden |
||||
|
SCHILDERKUNST.
|
||||||||||||
|
572
|
||||||||||||
|
dat de Poëzy in de Schilderkunft ftom is, en de Schilderkunfl in de
Poëzy fpreekt [O]. Het is waer, dat ze in de manier der Naervolgin- ge verfchillen, als werkende op eene tegenitelde wyzej nademael de zichtbaere toevalligheden, die de Poëet door zyne kunft even als doet zien met het verftant door 't middel van verf tand elyke toevalligheden, door den Schilder eerft worden befchouwt, door 't middel van wel- ke hy daerna maekt dat het verftant de betekende dingen begrypt: en daer is geen onderfcheit tufïchen het vermaek, dat men uit de eene en d' andere dezer oefeningen fchept, als alleenlyk, dat door de kracht der kunft, even als dooreen bedrogh [P] der natuur, de eene het zelve doet begrypen door d'uiterlyke zinnen, en d1 andere het doet voelen door het verftant. De
„ met den eernaem van Poè'eten begiftigt worden. Want deze inderdaet maeken „ enkel om na te bootfen, nabootfende om te vermaeken en te leeren, vermae- „ kende om de menfchen ter deugt te leiden, die zy zonder dat vermaek, als „ eene uitheemfche zouden fchuwen; en leerende om hen die deugt te leeren „ kennen, waerby zy geleidt worden. Deze en andere eigenfchappen meer, die de Poëezy en Schilderkunft met malkander gemeen hebben, ontvout ook Francis- kus Junius in zyn doorwrocht werk de Piclura Fèterum Lib. I. Cap. 4. [O] PJutarchus verhaelende,hoe Simonïdes de Schilderkunft eene ftomme Poëe-
zy, en de Poëezy eene fpreekende Schilderkunft noemde, Jaet zich wyders al- (1) Plu-dus hooren(i): De zaeken, die de Schilders verbeelden, even als of zy tegenwoordig!) tarch. wierden verricht, worden door woorden als reets voorby gegaen verhaelt en befchreeven: en Bellone ^eWyf (\e Schilders het zelfde met verwen en afbeeltfe/s uitdrukken, dat de Schryvers doen clano- met 'lV0Or^en en fp'sekwyzen, zoo verfchillen zy alleenlyk van malkanderen in de ftoffe en res fue- wJze van nabootfing: doch hebben beide zich het zelfde oogmerk voorgcftelt: en zulk een rint A- wordt voor den beften hiftorifchryver gehouden, die zyn verhael met perfóonen en fpreekwyzen, theni- welke het gemoet beweegen, even als eene fcbildcry, afmaelt. De braeve dichter Joan enfes.p. Van Broukhuizen noemt den Schilder Bakhuizen, vermaert door zyn kunftigh zee- 346. V. fchjjderen denjtommen Dichter van de zee ( 2 ): |
||||||||||||
|
E
|
£Lib. Ingeniine prius mirer, nitidine laboris,
|
|||||||||||
|
X. p. Bakhufi, varii mute Poëta maris.
(2,)Lib. Dat 1S na de vertaeling van David van Hoogftraten (3 ): ■
ï 11- O ftomme Dichter van de zee, ■kP'S1"' Wat zal ik eerft in top verheffen ?
}^ jn Uw arbeit, die dit net hm treffen,
iine Of uw weergadeloos verftant.
gedich- zie de Schilderkunft vanDuFrenoy met de Aentekeningen van dePiles p. r. 2 en 3.
ten, p. j-pj fjierom zecht Plutarchus (4) uit den mont vanGorgias: dat het treurfpel U)De een ze^er flagh van bedrogh is, v/aerdoor hy, die aldus bedriegt, den bedroogen' Aud. wyzer maekt dan of hy onbedroogen waere. Voorwaer het treurfpel bedriegt of Poëtis verkloekt, nadien het een verfierfel verhandelt: maer het bedriegt zoo geeftigh, p. iy. dat het verfierde geheel waerachtigh fchynt: en aen de eene kant fchynt die geenè rechtvaerdiger te handelen, die de menfchen bedriegende hun eenigh nut aen- brengt, dan zoo een, die dat bedrogh nalaetende, hen van geen nut is: en aen de an- dere kant wordt die wyzer, die door de gedichte fabels wel bedroogen wordt, maer tefFens uit de zelve leert kennen, wat fchandelyk en wat eerlyk is. Hoe aerdigh on- dertuflehen de Schilderkunft de natuur fomtyts misleit, is gebleeken in 't geen Pli- (5-)Hift. nius (5) verhaelt van de vermaerde Schilders Zeuxis en Parrhazius. Deze in een' Nat. L. ftryt getreeden over de kunft, bragten elk eene fchildery voor den dagh, die hunge- xxxv. .fchj] Zoude befmTen.Zeuxis hadde druiven gefchildert,en wel zoo kunftigh, dat 'er caP- I0. de vogels na toe quamen vliegen, meenende, dat het waerachtige druiven waer en.' Parrhazius had enkelyk een'doek gefchildert, en dat zoo natuurlyk, dat Zeuxis, moedigh op het getuigenis der vogelen, begon te vorderen, dat Parrhazius den doek eindelyk van de fchildery zoude afligten,en 't gefchilderde laeten zien:maer zyne
|
||||||||||||
|
SCHILDERKUNST. 573
De Schilderkünft derhalven heeft de naerbootflng nodigh van ïae*
kelyke dingen, het geen 't momaengezicht te kennen geeft, het wel- ke een afbeeltfel Van 's menfchen gelaet is. Wat haeren tabbert aengaet van weerfchyn koleur, dit betekent de
verfcheide aengenaemheden, waermede zy de oogen des befchou- wers
zyne dwaeling verneemende, bekende hy overwonnen te zyn <, nademael hy zelf wel de vogels, maerParrhazius hem,een'Schilder zelf, bedroogen hadde. Wyders ge- tuigt de zelfde Plinius (i), hoe de Schilderkünft in Griekenlant op den eerften trap Axtyj der vrye kunden geftelt, en zoo hoog gewaerdeert wierdt, dat door een eeuwigh ' verbodt den flaeven ongeoorloft was die kunft te hanteeren: Pampbili aucloritate effec- turn eft, Sicyone primum, deinde &f in tota Gracia, ut pueri ingcnui ante omnia diagraphicen , hoc ejt, pifturam in buxo, docerentur, recipereturque ea ars in primum gradum Liberalium. Sem* per quidem borior ei f uit, ut ingenui eam exercerent, mox ut bonefli; perpetuo interdiSto, nefer- vitia docerentur. Dat is: Door 't gezagh van Pamfilus is te weege gcbragt, eerfi te Sicion, en daerna ook in geheel Griekenlant, dat de vrygeboorene kinders voor alk dingen in de dia- graphice, dat is, Schilderkünft op busbomnhout, wierden onderweezen, en dat die kunft op den eerften trap der vrye kunften gehceven wierdt. Zy is altyt in acbtinge gehouden, zoo dat vry- geboorene lieden, en daerna lieden van aenzien, de zelve oeffenden, zynde een verbodt gemaekt , voor altyt, dat de flaeven in de zelve niet mogten onderweezen worden. Reinier Anflo fpreekt daerom van deze kunft aldus': Hoe mocdigh magh de Schilderkünft dan brommen,
Zoo boogh in top van ghry opgeklommen,
Dat zy t'Atheen van alle vrye kunft
Den fcheptcr droeg > bewierookt met veel gunfi;
Wanneer, die na den Schilderpalm viou ftreevm,
Meer rekenfchap moeft van zyn adel gecven,
Dan nu ter tyt een, die de Riddtrdragt
Van Maltaes kruis verzoekt in zyn gejlacht ?
2 00 was dees kunft veredelt, en aen flaeven
Verboodcn in het Scbitderperk .te dracven;
Zoo wierdt aen baer de 'Kunftkroon toegeleit,
By 't ractsbejluit der wettige Overhelt.
En magh men haer niet met een kroon vereeren,
Die Keizers niet alleen tot Voetfterheeren
Gehadt heeft, maer tot meefters in de kunft f
'Ook waefen de Grieken gewoon het onderwys der jonge kinderen met de Schil- derkünft te beginnen, van welke gewoonte ook de Romeinen niet vreemt waeren, als blykt uit den doorluchten Paulus Ëmilius (2), die zyne kinders in deze kunft (2) p]u- liet onderwyzen. Van de Roomfche Keizeren Iheodozius en Valentiniaen den tarch. eerften wierden de Schilders nevens hen, die de vrye kunften hanteerden, met in P^\o deze hantveft begiftigt ( 3 ), dat zy niet konden gedwongen worden krygsvolk te P- 2J^* huisveften. JSlu luft ons te hooren, hoe de even genoemde Anflo de namaeg- ij %„ |
||||||||
|
fchap der Dicht- en Schilderkünft opzingt: T
|
Tit. 4u
|
|||||||
|
Want vrou Natuur ter werelt heeft gebragt
De Schilderkünft en Dichtkunft t' einer dragt. -
D' eene is befpraekt, en d' ander ftom gebooren,
D' een vleit het oog, en d' ander kitteü d' ooren,
Maerfchoon ze draeft op noch zoo hoog een' toon,
Haer zufter durft haer fteéken na de boon.
De Poè'ezy is dan op 't hoog/i gefteegen,
Wanneer ze leert, vermocht, en kan bcitieegtfi.
En dit wordt van 't Penfcel ook uitgevoert,.
Dat ftichtende met meerder val beroert.
Wat zyn 'er veel, 'die d' aerdigheên enfehatteh)
Per borgen in het dicht, niet kannen vatten?
Deflecbtfte leek wordtin Zyn ziel verlicht,
Indien by ziet een Tafereel datftic'ht.
III Deel. Ff t ff f f Uu
|
||||||||
|
SCHILDERKUNST.
|
|||||||
|
574
|
|||||||
|
wers weet te bekooren: gelyk door haere voeten, die zy gedekt
heeft, wordt uitgebeelt, dat die gelykmatigheden, die de grontveft der Schilderkunft ftrekken, en van den Schilder in zyne rekening ge- vormt worden eer hy die uitbcelt met verwen, in het werk zelf, als het
Mits 't onderfcbeit van veel verfcheide tongen,
De werelt door uit Babels bron ontfprongen; Zoo dient een boek alleen aen die defpraek Daer van verjiaet totjiichting ofvermaek. Hier kan bet Dicht niet komen by het maelen, Maer legt te keg, 't penfeel/preekt alle taclen; Hetfcherpt door 't oog ons nutte lejfen in, En volgt Natuur, Godts dochter, ryk van zin, Enfcbept met verf op doeken en panneelen, Wat zichtbaer is, waerop de geeft wiljpeelen. (i)Von- Ook meldt ons de Agrippyner (i), hoe dels Dees Tiende Kunflgodin, verhoren by Minerve, 11° Deel Spreekt door haer fchoone verf en Jiomme Beeldenfpraek.
p.372. Noch laet hy zich ter eere van deze kunfl: aldus hooren (2 ):
(2) Ibid. Gelyk de zonnebloem bacre oogen P- 371* Uit minne draeit naer 's hemels boogen,
En volgt met haer gezicht
Het alverquikkent licht, De zon , die 't al zyn vervi'e geeft, En daer 't geboomte en plant by leeft, Zoo volgt de Schilderkunji Uit aengeboore gunji, Ontjieeken van een beiligb vuur, De fchoonheit van Natuur Met haere Jireeken en penjeehn;
Geeft dooie doeken en panneelen Het leeven, waer ze zweeft en zwiert, Verkkekt de menfchen en 't gediert, O edele Schildermin, O tiende Zanggodin, Wy hopen u met d' andere negen Parnas godinnen tegen, Van zingen noch van fpeelen moê.
Ontfang dees kroon: zy komt u toe.
Eer wy van de Schilderkunft affcheiden, dunkt ons iets wegens haeren oor-
fprong te moeten zeggen, die zeker bezwaerlyk is na te fpooren. Plinius Jaet
zich voorftaen, dat deze kunfl ten tyde van den Trojaenfchen oorlogh noch on-
MHift. bekent was (3) : Nullam artem celerius confwnmatam, cum Iliacis temporibus non fuifje eam
Nat.L. appareat: dat is, dat 'er geene kunfl raffer tot volmaektheit is gebracht, dewyl bet blykt, dat
XXXV. jg zeivc jn fó Trojaenfche tyden noch niet is in de werelt geweeji. Welk gevoelen waerach-
MHpft "8n zynde, zou de Poè'ezy haere zufter in outheit overtreffen. Maer dit is van
de 1'A- den geleerden Abt Fraguier (4), lidt der Franfche Akademi, in zekere verhande-
cad. des üng over de Outheit der Schilderkunji, wederlecht met veele redenen, waeruit het ons
fciences niet verveelen zal eenigh bewys ten nutte van den Nederduitfchen leezer by te
des in- brengen. „ Dat de Graveerkunft en Beelthouwery in gebruik waeren, toen de
?"*R !• " Grieken Trojen belegerden, des valt geenzins te twyfelen, overmits Home-.
Ie"Let! " rus gewaên maekt van zoo veele gefneedene of uitgehouwene beelden. Zooda-
Edit.de j> HB^ 1S *}ez ^ee^ van Minerva, zoodanigh zyn ook de goude beelden in de zael
laHaje ,, van Alcinous geftelt, die toortfen in de hant hielden, om die plaets in den nacht
i7i8.p. „ te verlichten. Zoodanige andere meer beletten ons te twyfelen, of de kunfl;
94« „ van graveerenen beelthouwen uitgevonden en in gebruik zy geweeft van Ho-
„ merus tyt af, ja zelf noch veel vroeger. En gelyk beide deze kunflen.de Teken-
- „ kunft
|
|||||||
|
SCHILDERKUNST. 575
het voltoit is, moeten bedekt en verborgen worden. En gelyk het
onder de redenaers een groote kunft is, te kunnen veinzen dat men zonder kunft fpreekt, alzoo is het ook zeker, dat zoo te kunnen fchil-
„ kunft tot haeren grontflagh hebben, zoo blykt zonneklaer, dat de Tekenkunft,
„ die haer heeft moeten voorgaen, out is. Maer of de kennis der waerachtige „ Schilderkunft, naementlyk de kunft van eene Tekening met verwen af te mae- „ len, of met venven te tekenen, in gebruik was in zulke oude tyden, is hier de „ vraeg. Plinius fchynt dit te ontkennen, en die hem gevolge hebben, houden zyne meening voor eene onwederipreekelyke waerheit. 't Is waer, dat de Griek- fche woorden y^nv en £a>yf*<po?, by laetere Dichters gebruikt, in de Ilias of Dooling van Ulifïès niet te vinden zyn. Zuy^og leeft men daer nergens, en y§<*'<$«u alleen in de betekenis van fchryven, zonder eenige betrekking tot fchilde- ren. Maer indien men het geheele werk met ernft onder zyne leden taft, zoo dunkt my te kunnen befluiten, dat of 'er fchoon de benaeming wyt te zoeken „ is, de zaek zelf daer is, en de Schilderkunft, die in tekening en verwen be- „ ftaet, ten tyde van Homerus, en ook waerfchynlyk van den Trojaenfchen Oor- „ logh, in gebruik was. Tot bewys waervan ons luft eenige aenmerkingen te „ ftellen, belangende de dingen, die uitgebeeldt waeren op Achilles beukelaer, en „ deTapytwerken5 waermede zich de vrouwen van dien tyt,gelyk de hedendaeg- „ fche nu noch doen, onledigh hielden. Wat dien beukelaer aengaet, 't is waerfchyn- „ lyk,dat men airede gefchildert, of, om klaerder te fpreeken, zich bedient heeft „ van de gewoonlyke verwen of kleuren, eer men die zelve voorwerpen heeft uit- „ gebeeldt door de kleur, die het vuur hun op de metaelen wift te geeven. Wanc „ het valt veel lichter het eene uitte werken dan het andere, en dat flagh van „ fchilderen, 't welk gefchiedt door het indrukfel van't vuur, is niet dan eene nar „ bootfing der Schilderkunft, die door het penfeel en de verwen wordt uitgedrukt. „ Nu vindt men op het metael, waeruit Achilles beukelaer gefmeedt was, ver- „ fcheidene voorwerpen gekleurt door de kracht van 't vuur. Waeruit dan waer- „ fchynlyk volgt, dat Vulkanus werk niet dan eene nabootfing der Schilderkunft „ is, en by gevolg de Schilderkunft airede bekent en gehanteert was in dien „ tyt, wanneer Homerus onderftelt dat Vulkanus dezen beukelaer gefmeedt heeft. „ Want men moet zich zeker niet inbeelden , dat Homerus op deze plaets van „ eene onbekende zaek zou gefproken, of eene nieuwe kunft uitgevonden beb- „ ben. En fchoon de kunftenaer van dit werkftuk een Godt is, zoo heeft „ nochtans de Poëet, die Godt zelf zynde, niet dan eene kunft, reets uit- „ gevonden, gevoïgt. Nu heeft het luttel moeite in te bewyzen, dat ver- „ fcheidene dingen, die men op dien beukelaer ziet, onderfcheiden waeren „ door de kleuren. Want by voorbeelt; men befpeurde daer eenen Lantbou- |
||||||||||||||
|
wer, de welke een ftuk lants beploegde: en na maete dat het kouter de aerde
doorkliefde, fcheen deze aerde, fchoon ze eerft heel en al van gout was, zwart te worden, en geleek ook zoodanigh te zyn, als zy inderdaet was, |
||||||||||||||
|
„ wanneer de ploeg door de zelve getrokken wierdt. Daerenboven zecht de
„ Poëet, fpreekende van eenen wyngaert, door Vulkanus ook daerop uitge- „ beeldt, dat de druivetroffen zwart waeren, fchoon de wyngaert zelf van 3, gout was, 't welk niet gefchieden kon, dan door het bruineerfel van 't gout, „ gemengt met eenigh ander metael, nadat het een en 't ander al gloeiende ge- |
||||||||||||||
|
3)
|
fmeedt was.
|
|||||||||||||
|
Met diergelyke bewyzen fterkt ook de Franfche Abt zyn zeggen wegens de
tapytwerken, door de vrouwen geweeven, waervan in dellias wordt gewaegt. Maer met alle die redenen wordt echter niet meer beweezenj dan dat de Schil- derkunft reets ten tyde van Homerus in de werelt geweeft is, zynde het ge- noeg bekent, dat de oude Dichters gewoon zyn geweeft van zaeken, die 'er in hunnen tyd waeren,, zoo te fpreeken, als of ze'ook al in oude tyden even eens zoo waeren geweeft. Wy hebben dat reets aengeroert in onze Aén- merking over 't beelt Beftant I. D- bl. 149. en hadden doe voorgenomen het zel- ve hier met eenige bewyzen te bekragtigen:; doch wy zullen ons nu vergenoegen Fff f fff 2 " met
|
||||||||||||||
|
tfó SCHILDERKUNST.
fchiJderen, dat de kunft niet blyke dan aen de verfhndigfte künfc
kenners, die lof is, welke alleen bedoelt wordt door een* Schil* der*
met het geene wy van Homerus ten aenzien van de naemen, die hv aen de
Steden geeft, gezecht hebben op de ?8. bladtz. van dit Deel" en 'efalleenlvk >fx v £oc- * «5 twéde b^s byvoegen, dat Virgiliüs in het V i. boek van zvne ?*l * En^S (J1-) de" temPel van Latinus zoo befchryft, dat hv daer Sn in Ver *» ëeGer^ToT %SS ffï^?^ jonden LlfgebS genei §. 7. Anders indien men uit het verhael van Poëettn eenigh bewys wilde trek- ken, zoude men noch hooger kunnen opklimmen dan den TroJamfcnen oor. (2)Epi- lpgh, en uit Katullus (2) het konftryke tapyt bybrenin hl? we Ik hv ver thalam. dicht dat Op de bruiloft van Peleus en Thetis, de Moeder' Van AchilleT Te Thejd Weefl Was endaer zoo veele hiftoriën in verbeeldtXT^J^en Sr" *£* fctvlt rf f yI? £S S h°°' Vtrfe" befïeedt- Ja aIs Diodor»s SiknlS
feqq. «*7ft CjO» ,** Bacchus, die ook voor den Trojaenfchen oorlogh gelecfc Ï3AL ™ ' 5 mfertfB dr°^' kan men dan de Sthiiderkunïl Wel GitfluW
Lib.IV. Maer waerom gaen wy met liever tot de heilige Hiftorië? wae'rin wanneer wy
p. 148. Exod. XXVI. 1 en 31 leezen, dat Godt belaft de gordynen en he voorhanj V. * fel van den Tabernakel te rhaeken van fy» getweernflinL, eThemelsbla'ul £ UI. v. *^moeten pmaekc worden; hoe kan dan noch de allerminfte twyfeling wor-
„6> den overgelaeten, dat de Schiderkunft reets ten tyde van Mozes en dus meer dan 400. jaeren voor den Trojaenfchen oorlogh, is bekent geweeft? Wan de wyl die Cherubim, gelyk blykc uit de aentekeningen der befoemfte G^dtï- leerde mannen over die plaets van Exodus-, in de Jordynen wierden ingewfe- yen, en wel met een foort van werk, daer men allerhande beelden door ver- toonde, zoo magh men wel yaft fielten» dat die beelden verfchekkne keuren hebben gehad, dat de text ook zelve genoeg te kennen geeft, als die goïïy" nen worden gezecht te moeten gemaekt worden van hemelsblaèuw, en purper en fcharlaken: en wie zal niet geiooven, dat die kleuren zoo wel door 't weevën in de gordynen zyn gebracht, als in den gordel door het bordüuren, Exod. XXXIX. 29? Zoo nu beelden van meer als eene kleur door 'tweeven in de gordynen j£ brachten, zoo zoude ik wel willen vraegen, of iemaht kan ftellen, dat zulks mo- gelyk is geweeft zonder 't behulp van tekening met de noodige kleurend en To drae men zoo eene tekening heeft kunnen matken, en wel wLrna eeTalleZnfie. lykjl werk, gelyk het Godt zelve noemt, moeft worden toebereidt, zoo is 'er zeker ook met veel moeite geweeft om van zoo eene tekenkunft voort te gaen tot de Schiklerkunft En zoo men in het XXV. en eenige volgende HooftiSkeJ van Exodus eens te recht beziet, hoe verre veel moeilyke kunften reets doe al zyn £ vordert geweeft die zonder vöorafgaende tekening niet hebben kunnen vï& worden, als de Tabernakel met al zyn toebehoorenen de prfefterlyke kLdinïf en wel in t byzonder de Cherubim,de goude kandelaer, en het gravleren van ede fe _§«*«>. zelf* °P de wj« ^zegelen, gelyk de text duidelyk zecht j££ fSf^/il Tvm' Tna d-"k, 3ki ?et lichC ™igheit maek/n, om vatt te
ftellen, dat de Schilderkunft, in haere beginfelen veel ligter als deeze, vooral niS laeter ,n de werelt is gekomen, als die kunften, die niet zonder het eeSefin- dament van de Schilderkunft naementlyk de tekenkunft, hebben kunnen geóe- fem worden1: welke tekenkunft alzoo ook de grontflagh is van de beelthoulerv gelyk de Abt rranguier zeer wel heeft aengemerkt, fh ook va^,cte BouwSe! en vooral van de Veftingbouw, zoo zal men, indien men wil naziet, wat wy over-de otuheit van die kunften gezecht hebben op de 482. 485. en 551 tUl i° ïSvS' AVf dU^etl gd°0Ve"' dat de bovengemelde Abt in het flot van
zyne Verhandeling met te onrecht fchryft, hoewel op zoo fterke redenen Va,",W^ ynlyJChrf^iet-SeVeftlSt' dat de oorfprong van de Schilderkunft ».0-
gelyk titet <wyt afgefcheiden is van den acmang der werelt. Voor 't overiee moet men ook van deze kunft Hellen, het geen wy reets gezecht hebben van andere, te weeten» dat des zelfs beginfelen gering geweeft, en allengskens tot meer |
||||
|
SCHILDER KUNST. 577
der, die na roem, uit de voortreflykhéit der kunft geboren, begee-
righ is. volmaektheit gekomen zyn. Van welke dingen, gelyk ook van alle andere
zaeken, die deze kunft betreffen, niemant beter in 't kort kan nagezien wor- den, als G. J. Voffius in zyn Boek De Quatuor Artibus Popularibuscap. V. en in 't breede Franciskus Junius in zyn werk genaemt De Piftura Feterum, als zynde mee toelegh over de Scbilderkunft der Ouden gefchreeven.../, . OP DE
SCHILDERKUNST.
Lente, buig uw hooft, bekranft met fchoone bloemen,
Als gy de Schilder kunft ziet praelen of hoort noemen: '- Vw kleuren, met den dau des dageraets belaéfii, Bezivyken voor den gloet der zomer zonneraén, * 1)aer tn het tegendeel de glans der Jchilderveriveti Onjlerflyk is van aert, en alles hoedt voor'fterven. ', aè Hoe geejiigh wort de zin betovert en verlet f ." r./i , jils ons jipel onthaelt of heiligh oogbankei! •' -^ •• - 3-: t! u& Natuur verwondert zich, en toont befchaemde kaeken, Omdat het kunjlpenfeel in allerhande zaeken Haer volgt of overwint, oivonderbaere-Kunft, Blyf groeien, en verdien der Vorjien milden gunfl. |
|||||||||
|
XI
|
|||||||||
|
ri,.H. K. Pop*.
|
|||||||||
|
SPRAEKKUNST, GRAMMATICA
|
|||||||||
|
E Ene VroUj die in de rechte hant een papier heeft ,■ waer-
op met Latynfche letteren gefchreven ^ftaët,} VOX LITERATA ET AïRTlCULATA DEBÏTO^IVfQ- DO PRQNUNTIATA, dat is, :^:;ïw^, W^^ uit leteeren enlettergrepen, enuitgefproken')Qp de bebwrlyke wys. In haer flinke hant heeft 2e eene roede, en uit-haere borllen loopt veel melk. De woorden, hier op het papier ftaende, verklaereti én bépaelen
het wezen der Spraekkunfl: £A]: eh F;: -u ':;; ; [ A] De Spraekkunfl, zoo als zy in deze beelden wordt opgevat, is de kunft
vanleezenenfchryven, wordende by de Grieken en Latynen eigentlyk Gramma- tijtica genoemt, en onderfcheiden van Grammatica, welke kunft zich veel verder uicflrekt: hoewel Grammatica ook wel in den eerften zin voor de kunft van leezen en fchryven gebruikt wordt. Men zie over beide den nu zoo dikwyls aengehael- den G.J, Voffius De quatuor Artib. Popul. cap. II. £f de PbiMogia cap. III. & IV. III. Deel. Ggggggg' ^ac
|
|||||||||
|
SP RAEKKUNST.
|
||||||||
|
573
|
||||||||
|
De roede [B] toont aen, hoe men den kinderen in 't begin dik-
wyls moet leeren door het gebruiken der roede, die hen ter onder* wyzinge fchikt en bequaem maekt. De melk, uit de borilen hier voortkomende, beduitj dat de zoet-
heit der wetenfchap voortvloeit uit de bor& en ingewanden [C] der Spraekkunft. Dat deze kunfl zeer out is, kan men afnëerrièn uit hét gëéne wy fèets gezecht heb-
ben van den ooriprong van fommige andere kunflen, die niet zonder deze heb- ben kunnen geleert worden: zoo dat des zelfs uitvinding door fommigen aen Abra- ham , door anderen aen Seth, ef ook «en Adam zelf wordt toegefchreeven. Zie wederom Voflius De IV. Art. Pop. cap. II. % 8- f B] De Roede in dit, en de Vyl in 't volgende beelt, zyn eenigzans nagebootft
uit Marcianus Kapella* doch zoo, dat het beelt, het geen hy van de Spraekkunft
COLib. afgeeft (i), onèlndigh fterlykër én verftandiger is, dandebeeWen, die wy hier
*"• zien. Ons beftek laet niet toe, dat wy 't hier invoegen: waerom wy den Leezer
na Marcianus zelf Imoeteh Wyzen.
[C] Eene zeltzaeme uitdrukking! Melk, wyn, honigh, water, en dauw, be-
tekenen op eene Zinnebeeldifche wyze allerlëie leere en onderwys, omdat, gelyk die dingen de lichaëfnén der menfchen en beeften, en de twe laetften ook de plan- ten, verquikkeri en voeden, alzöö öök de leere en 't onderwys het,zelfde doet aen de gemoederen en het verflant der geenër, dié onderwëezen worden, afvloeien- de en nederdaelëhde uit den nioiit van den geenen, die önderwyft. Zie I. D. bl. 440. Aenm. B. Voor 't overige fs dit Zinnebeelt niet meer eigen aen de Spraek- kunft, als aen alle afjdere kunftefreriweetenfchappen^ ANDER S.
WEder eene Vrou. Deze heeft eene vyl in de rechte
hant, en in de flinke eenen gieter, waeruit zy water ftort op een tedere plant of jong ïpruitje. De Spraék:kunft is d' eerfte dèr zeven vrye kunflen, en ftrekt een
regel en onderwys om klaer en zuiver te fpreken .[ A]. De yyl vertoont, dat de Spraekkunft het vernuft fyn en net
inaekt f_B]: en De gieter duit aen, dat men, gelyk het water [CJ de planten aen
't groeien helpt, de teêre planten der jonge verf tanden, die eerft nieUriVcle werelt gekomen zyn, door de Spraekkunft doet opwaffen, öf>dat ze t' haerën tydë vruchten van géleertheit en wetenfchap zou- den voortbrengen. .:;: . : [A] Zie Aenm. A. over 't voorige beelt.
- f B] Zie I. D. bl. 4.6, en 49. Doch deze Zinfchets is, zoo wel als de melk in t' voorgaende beelt, eigen aen alle kunflen. . u \ , £C] Zie Aenm. C. over 't naeft voorgaende peelt.
|
||||||||
|
STAR-
|
||||||||
|
* ■■■■ - .. r- - t ■;■■ $■•■■■ * *•■■■■-- > V. '. ,:■'■'
519
|
||||||
|
STARREKYKERY, STAKREKRACHTKUNDE,
ASTROLOGIE. E En gewiekte Vrou in een hemelsbkeu Meet, en dragende
op 't hooft eene kroon van ftarren. In de rechte hant heeft ze eenen fchepter, en in de flinke eenen hemelkloot. Ter zyde ftaet een arent. jtjlrokgia is een woort, afkomftigh van 't Griekfch, en beduit in
onze tael Eene Redeneering over de Starren; die door deze kunft worden aengemerkt als oorzaeken der gebeurende gewrochten van den menfch of van de natuure [ A], In hemelsbkeu is ze gekleet, omdat de pkets der ftarren in den
hemel is, en zy vandaer haere kracht oefenen. En om aen te too- nen, hoe zwaer het zy, de zaeken die haer betreffen, wegens zoo ver eenen afftant, te begrypen; zoo worden der beelteniffe vleugels ge- geven, die dikwyls hier ook noch niet genoeg [B] zyn: en om de zelve reden wort haer ook een arent bygevoegt. Dé
f_A] Als men^ro/ogwonderfcheidt van dftronomia, dan betekent het eerfte woort
die belachelyke en ydele kunft, waerdoor waenwyze en bedrieglyke menfchen voor- geeven toekomende dingen uit de ftarren te kunnen voorzeggen, zynde eene kunft even zoo dwaes als goddeloos, en ook van de Heidenen zelfs befpot: gelyk wy reets gezecht hebben in onze Aenm. Y. bl. 512. in dit Deel. Zie ookTD. bl. 102. en 103, en aldaer onze Aenm. Qo: waerby kan gevoelt worden, 't geen Klaudius Minos heeft aengemerkt over 't 103. en 104. Zinnebeelt van Afciatus, en Falfterus in zyne Qtueftiones Romance Lib. III. cap. 7. Quafi. 7. Maer dikwyls wordt het woort Aftrohgia by de oude Latynen en Grieken ook genomen voor Afiro- nomia, zynde die heerlyke kunft, waerdoor de beweegingen van den hemel en he- melfche lichaemen, en der zelver grootte, afftant, en diergelyke dingen meer, worden befchouwt en onderzocht. Zie Falfterus ter zelfde plaetfe: en Voflius De Scient. Mathem. cap. XXVIII. §. 3. en van 't werk van beide, Politianus in zyn Boek, genoemt Pantpiftemon pag. 4Ó6. en 467. maer Vooral het gemelde werk van Voflius a cap. XXVIII. ad XXXTIIL daer hy, geiyk overal, een' fchat van ver uit- gebreide kennis opgeeft. Wanneer de A/irohgia, of dwaesheit om toekomende din- gen uit de ftarren te voorzeggen allereerft is ingedrongen in deJfirmomia, weet ik niet te bepaelen: -maer men fchynt te mogen giflên, dat zy naeren oorfprong fchuldigh is aen de Chaldeërs, omdat de oude Griekfche en Latynïche Schry vers Starrekykers dikwyls enkel met den naem Van Cba/deërs noemen: hoewel veelen de vinding ook van de Afironomia of Starrékunde aen dat volk toefchryveh: doch het is waerfchynlyk, dat deze menfchen alleenlyk grooter voortgangen in die kunft ge- maekt hebben, waervan het zeer denkelyk is geweeit dat Adam al kennifle ge- had heeft, niet alleen om het geene wy reets elders ( 1) gezecht hebben Van de CO^l. pilaeren der kinderen van Seth, maer ook omdat men byna niet twyfelen 'kan, of 4?f- in Godt, die den eerften menfch met zoo een byzonder verftant had begaeft, als wy ^ ^" te voor en (2) hebben aengetoont, zal ook gewilt hebben, dat de zelve .zyne Al- 00Bl- machtigheit en wonderbaere Wysheit zoude kunnen bèfchóuwen ïn het kennen van *79 in den loop, de beweegingen en werkingen der hèmèlfche lichaemen: waerin de god- dit-^* delyke Wysheit en Almachtigheit voornaêmentlyk uitblinken. Men zie het gemelde werk van Voflius, waerin hy van den oorfprong der Afttönofni én des zelfs Voort, gang by meeft alle volkeren, en van veele dingen daertoè behoorende, geleerde- ^ lyk en naeuwkeurigh handelt. [B] Hy fpreekt onbedagtzaem, als of aen de Starrekykery in der daet vleugels
konden gegeeven worden: daer hy eenigzins beter zou gezecht hebben, dat, indien Ggggggg 2 men
|
||||||
|
58o STARREKYKERY,
De^chepter beduit, dat de ftarren op een zekere wyze een foort
ran heerfchappy over de ondermaenfche lichaemen voeren [C], en voor zoDdanigh door de Starrekykers worden aengezien. mendeStarrekery vleugels konde geeven,de zelve echter noch niet genoeg zouden
zyn om zich zoo hoog te verheffen als wel noodigh was. Maer al fprak hy op die wyze, zoo is 'er egter noch niet veel gezonde zin in. Hy had enkel moeten zeg- genden zoo doet hy byna in 't volgende beelt)dat de Starrekykery zich met hae- re gedachten en befpiegelingen hemelwaerts in de hoogte, gelyk een vogel met zyne vleugelen, moet verheffen: en daertoe is haer dan de Arent, een vogel van eene fnelle en hooge vlucht, toegeyoegt. [C] Zie II. D)bl. 190. Aenm. D. en bl. 191. Aenm. A. en B. en bl. 192. Aenm.
D. De Kroon v§n ftarren en de hemelkloot verklaeren zich zelfs. A ND ER S.
WEder eene Vrou in een hemelsblaeu gewaet, en met
wieken aen de fchouders. Deze heeft by haer een \AJlrolabium [A], en een boek vol ftarren en AJironomi/cbe figuur en, mitsgaders een quadrantt en andere in/Ir ument en y tot de Jljlrologi behoorende. De wieken geven te kennen, dat de Starrekyker zich altyt met de
gedachten opwaertaen geeft, om de hemelfche dingen te weten en te verftaen. £A] Zie het twede beelt hierna. Voor't overige vertoont dit beek, gelyk
ook het volgende, veel eer de Aflronomi, als de JJirologi: gelyk ook het voorige bequaemlyk doen kan, als 'er de uitlegging maer behoorlyk na gefchikt wordt. A N DER S.
'Ogmaels een gewiekte Vrou, in een hemelblaeuwe
kleeding. Deze houdt in de rechte hant eenen palier, in de flinke eenen hemelkloot. Dat ze in hemelsblaeu gekleet is, gefchiedt, omdat deze weten-
fchap in het befchouwen der hemelfche lichaemen beftaet. Men geeft haer eenen paifer en hemelkloot in handen, omdat dezer
kunft eigen is, de hemelen te meeten, en de maet hunner bewegin- gen [Aj gade te flaen: en ze heeft vleugels om de alrê gemelde reden. ~ , [A] De beweegingen kunnen met geen' paffer worden afgemeeten: die hier
liever dient als een gereetfehap, om de grootte, en afftant van de hemelfche lichaemen van malkanderen, infgelyks van de deelen van den Dierenkring, den Zonnewegh, de Keerkringen, en diergelyke dingen meer, op den hemelkloot te 'verdeelen en af te meeten, wordende de beweegingen door 't gezicht,met behulp van andere inftrumenten gade geflaegén. , |
|||||
|
STAR-
|
|||||
|
581
STARREKUNDE, HEMELLOOPKUNDE,
A S T R O N 0 MÏA. E Ene Vrou in een paers kleet, dat overal met ftarren be-
werkt is. Zy ziet hemelwaert, houdende in de rechte hant een dftrolabium, en in de flinke eene tafeJ, waerop ver- fcheide Aftronomifcheftguuren getekent ftaen. De AJlronomi of Starrekunde is een regel, die de grootte en bewe-
gingen der boven ons zynde lichaemen, dat is, der hemelen en aller ftarren, overweegt» Het paerfe kleet vol ftarren, beduit den nacht, waerin men de
ftarren, als welke dan niet befchenen worden door de ftraelen der zonne, beft zien kan, en aldus haeren op- en ondergang en bewe*- ging te klaerder en duidelyker kan naerfpeuren en aentoonen. De beekenis kykt naer den hemel toe, omdat het onderwerp dezer
kunfte is, altyt met de gedachten omhoog te zyn, en de hemelfche dingen gade te ftaen en te overwegen. - . -'/■'• Het Ajirolabium wort haer ter hant geftelt, omdat men daerdoor
vafte kennis krygt van de maet en afftant aller hemelgeftaltemflen. In of met de flinke hant houdt ze eene tafel, befchetft mét zulke zae-
ken, als boven gemelt ftaen; omdat de AJlronomi of Starrekunde, naer 't gevoelen van Izidorus [AJ en eenige anderen, heel veel verfchilt van de Afïrologi of Starrekykery, vermits ze, even als eene befpiegelfter, handelt van 't Heelal in 't algemeen; van den hemel; van de gelegent- heit en loop des hemelkloots; van den as, en afpunten ; van de hemel- geweften of luchtftreeken -, van" de zonne-, maen-, en ftarrenloop, enz. [A] Orig. L. III C.23.26.& 27. Voeg 'er by 't geen wy gezecht hebben over 't eer-
fte beelt der Starrekykery: daer wy ook over de outheit van deze kunft hebben gehan- delt: waervan men mede een fraei beelt vindt byMarcianusKapella(i), uit wien de ^n r voornaemfte dingen in dit en de drie voorgaende beelden fchynen ontleent te zyn. yill. TEKENKUNST.
E En Jongeling 3 edel van wezen, en met fchoone en kofte-
, lyke klederen ver/ïert. Hy heeft in de rechte hant een' paiïèr, en in de flinke eenen fpiegel. - De Tekenkunft kan gezeit worden te zyn eene gelykmaetige ken-
cis aller zigtbaere en teftens in grootheit bepaelde dingen} met een vermogen, om die kennis werkftelligh te maken. Jong, en met een edel gelaet wort dit beelt vertoont, omdat de
Tekenkunft de kracht [A] geeft aen alle dingen, die gemaekt kun- nen [A] Die allermeeft in de jonge jaeren is: zoo dat door de kracht der jongheic
de kracht der Tekenkunft zoude verbeeldt worden. Maer hier moeft de Teken- kunft zelve, en niet haer gewrochte in andere dingen, vertoont worden. Der- halven is deze gedachte van onzen Schryver de befte niet: hoewel wy dat vermo- gen van de Tekenkunft niet ontkennen. Zie 't geen wy in onze iaetfte Aenmer- king over de Schilderkunft gezecht hebben. III. Deel. ■ Hhhhhhh
|
||||
|
TEKENKUNST.
|
|||||||
|
582
|
|||||||
|
nen worden, en bevalligh zyn door hunne fchoonheit. Want al wat
door kunft gemaekt wort, wort minder of meer fchoon geheeten,naer dat het minder of meer van deTekenkunft [B] heeft. En 'de fchoon- heit der menfchlyke geftalteniffe [C] bloeit voornaementlyk in de jongkheit. Men kan, ter vertooninge dezes onderwerps, ook wel een beelt opltellen als manlyk van jaeren, zynde die volmaekt voor zoo veel het overleg belangt, alswelke de dingen niet te zeer verhaef- ten, gelyk de jeugt wel doet, en ook niet zyn als d' ouderdom, die tot geen befluiten kan komen. Men kan het ook out en grys maelen, omdat de Tekenkunlt de moeder is der Schilderkunit [D], Beelt- makery, en Boukundej gelyk ook, omdat men de Tekenkunit noit in volmaektheit bekomt, zelf niet in 't hoogfte des ouderdoms [E]; mitsgaders, omdat zy de eer aller kunftenaeren , die met handen wer- ken, is: en dat de eer den ouderdom meer toekomt dan anderen jae- ren, wort met reden geoordeelt [F]. De jongeling wort gekleet vertoont, omdat zeer weinigen de Te-
kenkunft naekt [G] zien, dat is, haere eigenfchappen inwendigh kennen, en reden van de zelve kunnen geven; wetende alleenlyk dat geene, 't welk de ondervinding hun leert; die, omdat ze, naer de verfcheide werkingen, en de verfchillende gewoontens van tyden en plaetfen, verandering ondergaet, een kleet gelyk is, 't geen de win- den heene en weder fungeren. De pafTer wyft aen, dat de Tekenkunft beftaet in maeten, die dan
pryflyk zyn, wanneer ze ondermalkanderen proportioneel of evenbeel- digh zyn naer de reden van dubbel, half,derdendeel, en vierdendeel, die meetbaer zyn met een, twee, drie, en vier; in welk getal alle de proportien zyn bepaelt (gelyk in de Cyferkunft en Muzyk pleegt be- toogt te worden) en by gevolg de ganfche Tekenkunlt: waerom ze noodwendigh beftaet in verfcheide linten van onderfcheide grootte of lengte. De
[B] Die 'er de proportie of evenredigheit aen geeft, welke de dingen fchoon
maekt. Zie't beelt Evenmecting, bl. 509. in dit Deel. [Cj Deze reden is ook af te keuren, zynde hier geen beelt der menfchelyke
geftalteniffe, maer der Tekenkunft. De volgende reden van de manlyke jaeren is wat verdraeglyker, doch ook de rechte niet: zoo dat die van den Ouderdom de befte is. Indien hy de geftalteniffe van een' jongeling had willen verkiezen, had hy moeten zeggen , dat zulks gefchiedde, omdat de denkbeelden in de jongelingen vlugh en leevendigh zyn: hoedanige de zelve in een goet tekenmeefter behooren te zyn. £D] Zie het geen over dat beelt is aengetekent op het einde.
[E] Die 'er echter nader by is dan de jongheit, om de meerderheit der onder-
vinding, en den aenwas verkreegen door de oefening. [F] Zie Gellius Li/;. IL c. 15. en 't reets aengetekende I. D. bl. 325. Aenm. A.
en bl. 494. Aenm. A. , [G] Maer zoo behoort men ze immers te zien: en die ze zoo niet ziet, die ziet
ze quaelyk en mismaekt: en wat wil het dan zeggen, dat ze onze Schryver zoo vertoont? Voorwaer het verveelt én moeit my, dat ik hem zoo dikwyls moet tegenfpreeken: maer wat zal ik doen ? ik magh dat mislyk begrip niet over 't hooft zien. Het beelt is met fchoone en koftelyke klederen verfiert, omdat de Teken- kunft waerlyk eene fchoone en koftelyke kunft is, als welke aen zoo veele heerly*- ke kunften, als de Schilderkunft, Beekhouwery, en Bouwkunde, haere fchoon- heit , fieraet, en waerdy geeft. y2 |
|||||||
|
T E K É.N KUNS T. £83
De fpiegel beelt uit, hoe de Tekenkunfl behoort tot het inwendige
werktuig [H] der ziele, dat Verbeelding genoemt wort, even als eene plaets der beelden: omdat in de verbeelding alle gedaenten der dingen opryzen, en naer des zelfs bevatting fchoon of lelyk worden geheeten, gelyk dit Fulvius Mariotellus in eenige zyner Redeneerin- gen heeft aengewezen. Waerom die geene, die de Tekenkunfl vol- maekt wil bezitten, eene volmaekte verbeelding moet hebben, die niet bezoedelt, niet verdeelt, niet verduiflert, maer net en klaer is, en die alle dingen, naer hunne natuur, reeht kan vatten en begrypen. Dewyl dan de Tekenkunfl eenen man te kennen geeft, in wien tot een goer en bequaem werktuig gevormt is dat gedeelte, van het wel- ke ook de werking des verflants afhangt; zoo plagt men dienvolgens hun, die derTekenkunfte magtigh zyn, met reden veel lofs, te geven % wordende deze lof bequaemlyk door dit middel verkregen: gelyk 'er ook weinigen zyn, omdat de Natuur luttel volmaekte dingen heeft voortgebragt, die in deze zeer heerlyke kunft het wit treffen, en een' prys trekken. Veel meer dingen zou men hier kunnen bybren- gen, doch om de gewoonlyke kortheit waer te nemen, zal 't gezeide hier moeten genoeg zyn. s , ,. , < [H] Ripa wil hier diepzinnigh en geleert zyn. Wy blyven by 't eenvoudige,,
en zeggen, dat, gelyk een fpiegel in zich ontfangt en na buiten vertoont de gely- kenifTe van dat geene, dat 'er voorgebracht wordt; alzoo ook een Tekenaer de gelykeniflè uitdrukt van dat geene, dat hy door middel van het oog, óf ook an- ders door de kracht der Verbeelding, aen zyn verftant heeft vertegenwoordigt elï ter natekening voorgeftek. AND E R S.
MEn zou de Tekenkunfl;, vermits zy Moeder der Beel-
den-, Schilder-en Boukunïlis, met drie evengroote en evenhoogflaende hoofden kunnen afichetièn; gevende voorts dier perfbonaedje in handen eenige gereedfchappen, tot de gemelde kunften verëifcht: en 200 zou deze beelte- nis, als van zelve klaer, geene uitlegging behoeven [ A ]. f_A] Gelyk zoodanigh een lichaem monftreus zoude zyn, zoo is waerlyk ook
de vinding van dit beek: dat, zoo 't al iets betekenen zou, de drie hier gemelde kunften zoude moeten betekenen, en niet de tekenkunfl: zelve. Want zoo 't eene hooft de Schilderkunfl verbeeldt, het twede de Beelthouwery,het derde de Bouw- kunfl, als dochters van de Tekenkunfl, waer vinde ik dan de Moeder, de Teken- kunfl: zelve? Zoo die door 't overigh lichaem zal worden aengeduidt, waeraen zal ik dat zien, of kunnen afneemen? Wy keuren dan dit beelt, zoo wy meenen mee recht, af. UURBESCHRYVING^HOROgr^phij.
E En jonge en gewiekte Maegt in een beknopt en hemels-
: blaeu kleet, en met eenen zantlooper pf>T't hooft. Zy houdt in de rechte hant een liniael, een' palier, en een dctliné- H h h h h h h 2 torium:
|
||||
|
UURBES. CHRYVING.
|
|||||||
|
584
|
|||||||
|
torittm; en in de flinke eenen Zonnewyzer. Ter eene 2yde,
boven haer hooft, flaet de zon, wiens fchynfèl de ïchaduw des wyzers recht op het loopende uur doet vallen. De uuren, in getal XXIV. die den dagh en den nacht uitma»
ken, ontleenen hunnen naem, die in 't Griekfch en Latyn Hora is, (naer Makrobius [A] meening) van de Zon, die in de Egipti- fche tael Horus hiet. Om dan de daghuuren, van den op- tot den ondergang der zonne gerekent, te verbeelden, zullen wy ons be- dienen van de uitvinding des zonnewyzers, die men verfchuldigt is aen Anaximenes [B] van Milete: en ter affchetjfing der nacht- uuren nemen we den zantlooper, mede door hooge vernuften [C] uitgedacht. Tot verklaering der beeltenifTe dan komende, zeg- gen we, dat men die jong maelt, in naervolging der uuren, die hunnen loop en beweging, die ze, by opvolging, na malkander doen, geftadigh vernieuwen; en elk hunner in zyn wezen en een' zelven itaet blyft. Het beknopt kleet en de fchoudervleugels verbeelden de fnelheit
der uuren, waervan Petrarcha, in zynen Tyttriomf' [D], zingt, dat ze, geJyk ook de dagen en maettden, vliegen. En de hemelsblaeuwe kleur beduit de helderheit des hemels, die door geene wolken belet, de uuren aenwylt, door het middel des zonneloops [E]. Paiïer, liniael, en declïnatorium worden haer gegeven, omdat men
met den pafler, volgens de befpiegeling, de verdeeling der Meridio- nael-, Verticael , jEquinottiael-, en Vurlinien maekt, teffens met de Tropici of Keerkringen van Kreeft en Steenbok, en andere dingen, aen dit famenltel paffende; en met het liniael wort de hoedanigheit der gemel-
f_A] Satum. Lib. I. cap. ai. Die na andere afleidingen begeerigh is, kan de
zelve vinden by Gyraldus Hifi. Deor. Synt. XIII. col. 418. en in 't Etymologicon VoJJÏi op 't woort Hora. En wat de verfcheidene betekeniflen van dit wöort, als me- de de vinding en verdeeling der uuren by de Ouden, betreft, en meer andere dingen daertoe behoorende, hebben wy breetvoerigh verhandelt II. D. bl. 63. HL D. bl. i2ï. 125. 126. 130. en 134. [B] Zie onze Aenm. B. op de 133. bl. in dit Deel.
[C] Die vernuften behoeven juift zoo hoog niet te zyn geweeft: want, gelyk
het gèmakkelyk is by dingen, die reets uitgevonden zyn door anderen, iets by te voegen en daerin te verbeteren; zoo is het, na 't uitvinden van de Uurglazen met water,zoo heel zwaer niet geweeft Uurglazen uit te vinden met zant: waerommif- fchien ook de Uitvinder van de laetften is onbekent gebleeven, als minder lof waer- digh, daer de naem en geheugeniiTe van den Uitvinder der eerften ons door de outheit is bewaert, zynde Ktezibius een Heelmeefter, of Heelmeefters Zoon, te Alexandriën in Egipten: gelyk wy reets hebben aengeweezen II. D. bl. 63. daer wy die Waterloopers ook hebben befchreeven; als mede III. D. bl. 134. kunnen- de ook verder nagezien worden, 't geen 'er Vitruvius van fchryft Dt Jrchït. Lib. (0 Lib. IX' cap. 9. Ktezibius nu heeft volgens 't fchryven van Atheneüs ( 1) geleeft on-
IV. c. der den Koning Ptolemeüs Euergetes den tweden, omtrent 150 jaeren voor de 23. geboorte van onzen Zaligmaker. > ^ -•• f_D] V. 76. Cbe volan l'hore, i giorni, e gli anni, e i meji.
[E] Daer paft men immers de uuren na af zoo wel van den nacht als van
den dagh, en zoo wèl by betrokkene lucht, als by helder weer. Ik zou het hemelsblaeuwe kleet dan liever aen dit beelt geeven, omdat de plaets, daer de zon haeren loop heeft, waerna men de uuren befchryft en afdeek, den.he- rnelïs. |
|||||||
|
.'UURBE S C H R Y VIN G. 585
gemelde lynen of flreepen gemaekt; en alzoo doet het declinato-
rium [F], door't middel zyner naelde, kennis hebben, niet alleen van de vier voornaemfle wintftreeken, Ooft, Wed, Zuidt, en Moordt, maer ook van den Üant en afwykingen der muuren, welke door die afwykingen de verfcheidenheit der zonnewyzers veroorzae- ken. Daerom geven wy den beelde een' zonnewyzer in de flinke hant, op welken de fchaduw der fpille of wyzer naeukeurigh aen- toont den loop der uuren van den daghj gelyk de zantlooper, dien 't beek op 't hooft heeft, de uuren van den nacht aen wyft. [F] Declinatöriüm, dat La Bordus x^ertaelt Jfwykings Injirument, en wiens figuur
en gebruik ons Stammetz In zyn Wiskunfligh Woordenboek befchryft, is een In- flrument, waerdoor de Afwyking van eene Vertikaelvlakte, ten deele van een Hooftgeweft der Werelt, ten deele van de Horizontaelvlakte, ontdekt wordt. Men heeft het zelve voornaementiyk noodigh, als op eene voorgefchreevene vlak- te een Zonnewyzer getekent moet worden. Aen het zelve is onder anderen ook een beweeg]yk Liniael, waerop een doosje met eene magneetnaelde flaet, vaftge- maekt, dienende tot dat gebruik, dat hier vermeldt wordt, en verder in 't voor- noemde Woordenboek van Stammetz op het woort Jfwykings Injirument in 'de Ver- taeling van La Bordus kan worden nagezien. WELSPREKENTHEI T.
E Ene Vrou in een veel ver wigh gewaet, en bekranfl: met
het kruit Iris. Zy houdt in de , rechte hant eenen bJixem, en in de flinke een open boek. Dat het kleet met veelerleie kleuren pronkt, geeft te verflaen, dat
welfprekende redevoeringen en vertoogen met menigerhande opfchik van woorden en zaeken, en verbloemde fpreekwyzen, bekleet en uitgedoft te zyn. Wat het gewas Iris, waervan wy de print eenen krans vlechten, be-
langt; Piërius zegt in zyn LX. boek [A], dat het een beek der welfpre- kentheit zy. Zoo vertelt ook Homerus,dat deTrojaenfcheRedenaers, als zynde zeer welfprekende mannen, bloeiende Iris gegeten hadden ; waermede hy te verflaen wil geven, dat ze zich met onvermoeide naerfiigheit gelegt hadden op het beoefenen der lieflyke kunil en bequaemheit van welzeggen, 't Geen den Poëet tot zulk een zeggen bewoog, is, dat de bloem des gemelden kruits, wegens de verfchei- denheit en fchoonheit haerer verwe, vry wel naer den regenboog ge- lykt, die in 't Latyn ook Iris heet, en by d'Ouden voor de godin der welfprekentheic geacht wert [8]. • Door
[A] Het werk van Piërius is verdeelt in LVFI. Boeken: waerby'er noch twe
gevoegt zyn van Celius Auguftinus Kurio, die Ripa, zoo hier als* elders, mede voor Boeken van Piërius rekent. Het is dan de gezeide Kurio, uit wiens II. Boek aen het 30. Houftftuk onze Schryver getrokken heeft al wat hier van de Iris ge- zecht wordt, als mede al wat'zoo even tot uitlegging van 't veelverwigh gewaet gezecht is. [ B ] Celius voegt 'er noch by, dat het ook gefchiedt, omdat dit J^ririt veele
krachten heeft, welke aen die der welfpreekentheit gelyk zyn: want gelyk de /ra- den flank van den adem wegneemt, en den zelven aengenaem en lieilyk maekt, en 't vergift verdryft, alzoo verwekt, zecht hy, eene fierlyke reden, even a!s een ///. Deel. Iiiiiii liefly-
|
||||
|
586 WELSPREKENTHEIT.
Door 't boek wort te kennen gegeven, dat de welfprekentheit eene
kracht van veele woorden zy , die door de kunft famengeitelt, en ten mee-
lieflyke adem, eene byzondere aengenaemheit, en verdryft het vergift, dat is de
entfteltenuTen en beroeringen, des gemoets. Maer op dat Zinnebeelt van Kurio valt al vry wat te zeggen: want voor eerft zal het zwaer te bewyzen zyn, dat Iris van de Ouden voor de Godin der Welfpreekentheit is gehouden ge weeft: want al is het, dat zy wierdt gezecht de bodinne der Goden te zyn, gelyk Merkurius de bode, en deze teffens gehouden wierdt voor den Godt der Welfpreekentheit, volgt daer juift uit, dat Iris dan ook voor de Godinne der Welfpreekentheit moet ge- houden worden? Ik geloof van neen. Maer ten tweden moet ik zeggen niet te weeten, hoe Kurio aen dat begrip komt, dat Homerus zoude verdicht hebben, dat de Trojaenfche Redenaers Iris gegeeten hadden: ten waere hy niet Homerus zelf ingezien, maer eenige weinige woorden uit den zelven hier of daer heeft aen- gehaelt gevonden, en de uitlegging, daervan gemaekt, door eene groote onvoor- zichtigheit quaelyk verftaen. En dit wordt daerdoor waerfchynlyk, dat hy het Griekfch woort Kmmiew uitlecht door Iridetn berbam fioridam, dat is, bet bloeiend kruit Iris. Dit Griekfche woort nu maer eens by Homerus voorkomende, is 'er geen twyfel aen, of Kurio heeft in 't begrip van die plaets, daer het ftaet, won- (t)Ver- derbaerlyk misgetaffc. Men vindt ze in het derde Boek der Ilias ( i): alwaer de fu ifi. Dichter zecht, dat de oudften der Trojaenen, om hunnen ouderdom niet meer ten ftryde trekkende, by malkanderen zaten zoetelyk over oorlogszaeken prae- tende, en zeer druk in gefprek zynde: waerin hy haer vergelykt by krekels, die in de bofTchen op de boomen zittende een zoet en aengenaem gekit heten boeren, tit* Aêipioeca-av ittfi, het geen in goet Latyn kan overgezet zyn vocem fioridam edunt. Dat laetfte Latynfche woort nu betekent niet alleen keten hoor en, maer ook eeten: en A.apioW*v, dat wy zoet en aengenaem hebben vertaelt, is eigentlyk te zeggen bloeiend, of liever, indien men zoo fpreeken mocht, bloemigh, afftammende van een woort, dat eigentlyk eene lely te kennen geeft, maer ook voor allerleie bloe- men geftelt wordt: waerom ook het woort M^ióiwU wordt gezecht van alles, dat zoet, aengenaem, fchoon en lieflyk is, gelyk de bloemen doorgaens zyn. Hier- uit nu zoude men eenigzins kunnen nagaen, vanwaer de dwaeling van Kurio mif- fchien haeren oorfprong heeft, zoo ik dorft gelooven, dat hy zoo grof zoude heb- ben kunnen miftaften in 't verftant van die weinige woorden, te meer, dewyl hy dan ook of van 't Griekfche woort oV», of van 't Latynfche vocem, dat eenejleui of gekit betekent, zoude hebben moeten maeken bet kruit Iris: welke fout zooda- nigh is, dat ze in zoo een' man onbegrypelyk moet voorkomen. Dit gefchreeven hebbende, komt my, nadat de eerfte proef van dit bladt reets gedrukt was, noch (z)Hie- eene andere plaets van Kurio (2) by geval in handen, waerdoor myne gifling zeer rogi. L. beveftigt wordt, dat hy niet Homerus zelven, maer eene Latynfche overzetting I. c 13. van zekere plaets van Lucianus (3), waerin die woorden van Homerus worden (3) In aengehaelt, heeft gebruikt, gelyk hy zelf zecht, en zoo verkeerdelyk begreepen. ^erc* In die overzetting nu ftaen de Latynfche woorden zoo, dat ik fchyne te moeten g ' ij * 'befluiten, dat Kurio zyne waerlyk fchandelyke dwaeling daeruit gehaelt heeft. Zy Reitz.' zyn: Trojanorum Orator es lirioëjfam edunt, videlicet fioridam quandam vocem: namliria,Ji fatis memini, flores appellantur. Die Latyn verftaen, zien wel, dat Kurio het woort li- rioëfifa op zich zelf genomen heeft, zonder byvoeging van 't woort vocem], dat 'er by behoort: dat hy gemeent heeft, dat Liria, het geen Lucianus bloemen vertaelt, juift in 't byzonder de bloemen van de Iris betekent: en eindelyk, dat hy de woor- den videlicet fioridam quandam vocem opgevat heeft niet als eene verklaering van 't woort lirio'éjjam alleen, maer van lirioëjjam edunt te famen: even als of men het zelve in Nederduitfch vertolkte, By Homerus eeten de Trojaenfche Redenaers Iris, ■eene zekere bloeiende (dat is, aengenaeme en lieflyke) reden (want zoo kan vocem ook vertaelt worden) te kennen geevende: ten waere Kurio, die hier van achteloos- heit niet kan worden vrygefproken, zoo onopmerkende was geweeft, dat hy niet lettende wat hy las, gedacht heeft, dat 'er berbam ftont ,- en niet vocem. Wat .(4)Lib. 'er van zyn magh, de Iris of Irias, gelyk wy die doorgaens noemen, en die be- ï,c.i. fchreeven wordt by Dioskorides (4) en zyne Uitleggers Matthiolus en Bauhi- nus,
|
||||
|
W E L SPREKENTHE I T. 587
meerten deele gefchreven worden, opdat ze den nakomelingen ten
nutte zouden kunnen zyn [C]. De blixem leeraert hier, (altoos zoo legt hem Pierius in zyn XLIIïi
boek [D] uit) dat de welfprekentheit van een wys man, de ftyfzin- nigheit, gebouwt en gegrontveit op d1 onkunde van dê gemoeden der waenwyze en laetdunkende zotten, met geene minder kracht ter ne- der flaet, dan de blixem fteile torens en verheve timmeraedjen, die zich boven de gemeene huizen verheffen 3 ten gronde werpt* nus, als mede Plinius ( i) en anderen, is ais een zinnebeelt van Welfpreekent-COLib.
heit by Homerus niet te vinden: hoedanigh een beek indien men by dien dich- XXI. ter zoekt, zoo zal men 't na de gedachten van fommigen by hem ontdekken in c* 7" het kruit moly, volgens 't geene daervan reets gezecht ij II. D. bl. 136. ** en 137. [C] Dit alles is gemeen aen byna alle kunften en weetenfchappen, en niet ei-
gen aen de Welfpreekentheit in 't byzonder. [D] Cap. 30. DochPiè'rius verklaert den blixem juifl zoo niet,als hier gefchiedt,
met bepaeling tot ftyfzinnige menfchen alleen, maer zecht in 'c algemeen, dat daer- door de kracht betekent wordt, die de Welfpreekentheit oefent pp de gemoede- ren der menfchen. Naementlyk welfpreekende mannen worden na de verfcheïde- ne doffe,die ze verhandelen, en na de verfcheidene manier, waerop zy zulks doen om die gemoetsbeweegingen in de harten der Toehoorders te verwekken, die zy begeeren, dan eens gezecht de gemoederen te ftreelen (2), als zy de zelve wil- ^ yir- len inneemen, of ook aen 't bedaeren brengen; en dan eens te donderen en te gil.iEn, blikfemen (3),wanneer zy hevigh tegen een perfoon of zaek uitvaeren, of eenigJi Lib. I, quaet beftrafFen, met diergelyke fpreekwyzen meer, die betrekking hebben op v. 157. de verfcheidene aendoeningen, die zy door het vermogen hunner redenen veroor- (3) Ci- zaeken; meenende Piè'rius, dat die zinnebeeldifche betekenis van donderen en ^f°tin blixemen uit de H. Schrift zelf ontleent is. De zaek is van zelf klaer, en bevat- cap '^ baer voor elk een, die flechts een maetigh oordeel van onderfcheiding bezit, en & 9', heeft daerom geene verdere opheldering van nooden. Maer wat de kracht zelve der welfpreekentheit betreft, die is voorwaer zoo groot, dat ze wel gebruikt wor-
dende de harten der menfchen kan beweegen, waertoe zy wil, tot vreugde, toe droefheid, tot toorn, tot medelyden, tot wraek, tot zachtmoedigheit, tot vrede, tot oorlogh, met een woort, tot alles. Zoude ik voorbeelden daervan bybrengen uit de oude Gefchiedeniffen, wat hadde ik eene onuitputtelyke flof voor handen! Ik zal my dan vergenoegen met dien grootenDemofthenes alleen, over wien Athe- nen verrukt ftont, gelyk Juvenalis zecht (4), wanneer'er een ganfche flroom / ys . van welfpreekentheit uit zyn' mont vloeide, en hy den teugel van de ganfche ver- x; v a ' gadering des Athecnfchen volks door des zelfs vermogen regeerde: I2-7,' quem mirabantur Athense
Tprrentem, & pleni moderantem frsena theatri : Ja die geheel Griekenlant door de kracht van zyne tong alleen tegen den Mace-
donifchen Koning Filippus in de wapenen joeg: zoo dat die Vorft, de zelve on- dervonden hebbende, zich niet fchaemde te bekennen (5), dat de welfpreekent- f^pir,, heit van dien Redenaer in een klein gedeelte van eenen enkelen dagh had te weeg tarch.in gebracht, dat hy in gevaer quam van zyn ryk en leeven te verliepen. Om deze in De- kracht nu der welfpreekentheit af te fchetfen hebben de Geleerden verfcheidene ge- rnofth. lykeniflen en zinnebeelden, behalven die in 't vervolgh noch voorkomen, uitge- P* 8ftV dacht: die wy liever willen dat de taelkundige Leezer by die Schryvers zelven na- zie, dan dat ze wy hier zouden invoegen. Die ze dan begeerigh is te weeten, leeze Caufinus in zynen Polybiftor Symbolicus Lib. I. cap. 41. Lib. V. cap. 48. é? 49. Lib.X. cap. 4.6. £ƒ Lib. XI. cap. 33. &? 35. Piërius Vahianus Eierogl. Lib. XXXIII. cap. 39. En vooral Marcianus Kapella in zyn vyfde Boek, daer hy aen de Redenrykkunft, de Meefterefle en Moeder der Welfpreekentheit, onder anderen ook een' blixem in de hant geeft, en verder haer beelt zoo fierlyk en verftandigh opmaekt, dat het op eene zeer nadrukkelyke wyze het overgroot vermogen, dat 'er in de welfpree- kentheit is, voor oogen llelt. Een weinigh verder zullen wy 'er noch iets meer van zien. *" . . Iiiiiii 2
|
||||
|
588 WELSPREKENTHEIT.
A ND E R S.
WEder eene VrouwebeeJtenis. Deze is in 't roodt ge-
kleet, en heeft een boek in de rechte hant. De flin- ke fteekt ze omhoog, en den voorflen vinger der zelve hant rechtuit. Dicht by haere voeten legt mede een boek, waer- op een zantlooper ftaet, en daernevens ziet men een ope vo- gelkooi, bovenop welke een papegaei zit. Het boek en de zantlooper wyzen aen [Al, dat de woorden de
werktuigen der welfprekentheit zyn; maer derhalve op orde en naer de maet des tyts moeten gebruikt worden, naerdien dereden door den tyt wort afgemeten} en dus krygt ze van den zelven haere toon- (l)Lib. vallen, flyl, bevalligheit, en een goet deel der bequaemheit om te
c if. kunnen overreden.
(i)Cau- De papegaei verftrekt een fraeie zinnefchets der welfprekentheit [BJ,
fin. Pol. omdat hy zich door tong en fpraek zeer verwonderlyk weet te maken;
Lib.VJ. daei_
cap. 66.
fU)Plin £A] Deze vinding en uitlegging zyn zoo laf, onnoozel, enongerymt, dat ik
H.N.l! vertrouwe, dat, zulks van zelf in 't oog loopende, de Leezer my niet zal vergen, X.c.29. dat ik 'er iets anders van zegge, als dat ze in 't geheel niet deugen, noch eenige (4)Hier. tekenen van verftant of oordeel toonen. , L. XX. [B] Ik weet wel, dat Piërius (x) den Papegaei opgeeft als een beek van wel-
cap. 41. fpreekentheit, voor reden bybrengende, dat 'er onder de redenlooze dieren geen d illuft' een *s' ^at ^e woor<^en van een' raenfch duidelyker en onderfcheidentlyker na- Gramm! spreekt als deze vogel. Doch dat zoude eenigzins aengaen, indien duidclyk ipree- cap. 11. ken het zelfde was als wel fprceken: maer indien wel fpreeken is zoo ipreeken, (6)Diog. dat men door kracht van reden en aengenaemheit van tael zulke aendoeningen Laërt. en gemoetsbeweegingen verwekt, die door een betoog, dat van welfpreekentheit L. VII. ontbloot is, niet worden te weeg gebracht, zoo vraeg ik, wat 'er doch in het f >P1° t klappen van een' Papegaei is, dat zulk een vermogen op 't gemoet des menfchen \Iv ' heeft. Immers niets. Daerom fchynen my die geene becer gedaen te hebben, die Orat.c. als een beelt der welfpreekentheit geftelt hebben den nachtegaal (2), vergelyken- 4^.835-. de de bekoorlyke lieflykheit van de llem dezes vogels met de verlokkende aenge- & Phi- naemheit van eene welfpreekende tong: en dit wilden de ouden ook te kennen loftr. in geeven, als zy verfierden (3), dat 'er op den mont van den Dichter Stezichorus, Vit.So- joe hy noch een klein kint was, een NachtegaeJ had zitten zingen, msekende f ' jT' een voorteken van de bevallige en lieflyke welfpreekentheit, die men naderhant ^' j' ' in de gezangen van dien voortreffelyken poëet vernomen heeft. Om die zelfde (8)Auc- lieflykheit van Hem en verlokkend gezang erkent ook Piërius (4) een zinnebeelt tor Ve- van welfpreekentheit in de Sirenen, en brengt daertoe by, dat de Taelkundige tus ejus Valerius Kato om die reden genoemt wierdt Latino, Siren (5), eene Latynfche y^?'., Sireen: gelyk ook de Filozoof Arifton van Chius om die eigenfte oorzaek den toe- s?)*-,u>> naem van Sireen gedraegen heeft (6). En zoo vindt men, dat op het graf van (totCic.Izokrates (7) eene zingende Sireen verbeeldt ftont, gelyk ook op dat van den de Di- Dichter Sofokles (8), zeggende de Schryvers wel uitdrukkelyk, dat zulks ge- vin. L. fchieddetot een zinteken van de welfpreekentheit dier mannen: getuigende ook I. o 36. Pauzanias (9), dat men alle gedichten en redenen, daer eene overredende kracht (n)Pau- ]n was t by Sirenen was gewoon te vergeiyken. Zie Torrentius over Horatius fan. L. jj^ j/t; oj. 2_ u# 2^ j_[et zeifyet Jat fommigen door den Nachtegael en Siree- 21 'y nen hebben te kennen gegeeven, hebben anderen afgebeeldt door Byen en der zel- Piër. L. ver honigh: en daertoe behoort het verdichtzel der ouden, dat de Byen Pla- XXVI. to (10), en Pindarus ( 11), en anderen, in den flaep op den mont waeren gaen C.4.&yzitten, en honigh in den zelven hadden gedraegen, tot een voorbeduitfel van hun-
|
|||||
|
1
|
|||||
|
W E L S P R E K E N T H E I T. 589
daermede den menfch naerbootfende, in wiens tong de dadelyke
oefening der welfprekentheit alleen gelegen is. Maer deze vogel wort hier buiten de kooi geftelt, om aen te duiden [C], dat de wel- fprekentheit in geen perk of tuflehen geene enge bepaeling beklemt zit; want van alle onderwerpen en ftoffen die haer mogen voorko- men, wel en wyslyk tefpreeken, is haer gewoonlyk werk: zoo ge- wagen Cicero [D] en andre Schryvers van deze deftige kunft. Het roode gewaet wil zeggen, dat de redevoering zoo yverigh en
met zoo veel gemoetsbeweging gepaert moet gaen, dat ze de root- hek ten aengezigt kan uitperfen, indien ze welfprekend heten en be- quaem zal zyn om te overreden. Hierom zegt Horatius in zync Dichtkunft [E], naer de vertaeling van A. Pels, Begeert ge, oTelefus, of Te leus, dat ik ween-,
Ween zelf: zoo neem ik deel in uw weemoedigheên. Deze yverige drift dan is hier nodi^h, en wort daerom door de beel-
tenis met de verheve hant en den opgeitekqn vinger niet vergeten te kennen te geven ; beitaende een groot deel der welfprekentheit in de geilen of lichaemsbewegingen, die by de oratien of redevoeringen gefchieden [F]. hunne toekomende welfpreekentheit. En de Egiptenaeren hebben verfiert (i),(i)Cau-
dat Homerus op dien nacht, wanneer hy honigh uit de borfl van eene Egiptifche fin. Pol. minne had gezoogen, de ftemme van negenderhande vogelen, waeronder ook Symb. die van een' nachtegael, hadde uitgegeeven. In die becekenifTe van welfpree- L- XI. kentheit zecht Homerus ook van Neftor (2), dat zyne reden zoeter vloeide fVjjmd'. dan honigh. " " L.I.v ' [C] Deze vinding en uitlegging verdient niet een hair meer lof, als wy zoo 24'9.'
even gegeeven hebben aen die van 't boek en den zantlooper. [D] De Oratore Lib. I. cap. 6. £? cap. 15.
[E] V. 102. Si vis me fiere, dolendum eft
Primum ipfi tibi: tune tua me infortunia Isedent,
Telephe vel Peleu. Maer Horatius fpreekt daer van de welfpreekentheit van een' Toneelfpeeler, die
zeer veel verfchilt van die van een' Redenaer. Ondertuifchen blyft het waer, dat de woorden, fpraek en gebaerten, alle moeten gefchikt zyn na de zaek, die ver- handelt wordt: zoo dat niet gefchiedt, kan eene reden niet welfpreekende ge- noemt worden: gelyk bekent is. [F] Als eene reden wel is overdacht en opgeftelt, zoo komt het aen op de
uitvoering, dat is, deuitfpraek, beftaende in het leiden der ftem, het beweegen der oogen, de houding van het ganfche gelaet, en de gebaerten van de handen en de geftake van 't geheele lichaem, zynde dit alles tot de welfpreekentheit zoo nootzaekelyk, dat Cicero (3) zecht, dat de uitvoering, die hy de fpraek van r .n 't lichaem noemt (4), in de welfpreekentheit de heerfchappy voert; en dat De- OratT moflhenes, gevraegt zynde, wat het eerfte en voornaemfte fluk der welfpreekent- m c heit was, geantwoort heeft (5), de uitvoering; wat het twede, ook de uitvoe- $6, ring; en wat het derde, wederom de uitvoering, geevende alzoo te kennen, dat C4)Ibid.' in de uitvoering alles gelegen was. c. f9. (f)Cic
ibid. c. S6. \
|
|||||
|
III Deel Kkkkkkk AN-
|
|||||
|
59o W E L S P R E K E N T H E I T.
A-N DER S,
Op een' Gedenkpenning van Markus Antoninus.
TOt een beek der welfprekentheit fielden d' Ouden Or-
feus, op zyn filozoofs gekleet, en met een' fteilen Perziaenfchen hoet of muts op 't hooft. Hy /peelde op eene Juit, terwyl 'er leeuwen, beeren, wolven, (langen, en ver- sheide andre fborten van beeflen zyne voeten likten. Men zagh daerbenevens veele vogels in 't ronde om hem vliegen, ja zelfs de boomen en bergen hem toeknikken, mitsgaders de harde keien zich op zyne muzyk bewegen en hem als toege- daen [A]. Ter
[ A] Cezare Ripa handelt hier wederom na gewoonte, dat is, onoplettend en
flordigh, te kennen geevende, dat alle de dingen, welke hier volgens de befchry-
ving der Ouden vermeldt ftaen, op dien penning van Antoninus gezien worden :
(t)Pag. daer het nochtans uit Erizzo zelven (i ) , dien hy zekerlyk gebruikt heeft, klaer
480. is, dat 'er niets anders op gevonden wordt als viervoetige dieren en vogelen, te
famen veertien in getal, en wel van elke foort maer een, zonder dat 'er echter
een beer onder is; die alle na hem luifleren, en niet zyne voeten likken. Ook
ziet men 'er geene flang, geene boomen, geene bergen, noch keifleenen: en Or-
feus zelf draegt daer geen' Perziaenfchen hoet, noch Filozoofifch gewaet, dat by
de Grieken een mantel was > maer is bloots hoofts, en heeft een kleet aen, dat
hem nederhangt tot op de voeten (hoedanigh de tabbaerden of opperkleederen
der Cither- of Luitfpeelers by de ouden waeren) fchynende het bovenlyf aen de
eene zyde daervan ontbloot: ten minden zoo vertoont hem Jakobus Gronovius in
het I. Deel van zynen Thef. Ant. Grac. Fff en in zyne Aenmerkingen over Pom-
ponius Mela Lib, IL cap. 2: maer by Erizzo, die de eerfte is geweeft, welke dien
penning heeft uitgegeeven, is des zelfs afdrukfel zoo duidelyk niet, dat ik het
zelve klaer genoeg kan onderfcheiden. Die vertooning dan van Orfeus op dien
(2) Ima-penning van Antoninus verfchilt zeer van des zelfs befchryving, hierdoor Ripa
gin. VI. opgegeeven, welke dat geene by Erizzo overflaende, dat die Schryver van den
(3)Sta- penning zelven meldt, is overgegaen tot eene andere befchryving, die Erizzo
tua VII. van Orfeus maekt, en waerin hy meldt, op wat wyze de Ouden gewoon waeren
(4J 00 Orfeus af te maelen: en die befchryving komt geheel en al overeen met het geen
(5'Met. ■^■IPa ^er verkeerdelyk zecht op dien penning te ftaen. Hy heefc dan verwarde-
l/x.v. tyk gehandelt: hoewel het waer is, dat de Ouden Orfeus met alle die dingen by
86. & hem, welke hier worden opgetelt, hebben gefchildert: gelyk onwederfpreekelyk
145. & blykt uit de Schildery van Orfeus by Filoftratüs den Jongen (2), en uit het
L'^ beelt vanden zelfden by Kalliflratus (3), als mede uit twe oude afbeekfels van
l'6) Ljb> hem by Gronovius (4); vergeleeken met het geene Ovidius (5), Horatius (6),
III. Od.' Propertius (7), en andere Poè'eten, van hem fchryven. Dit alleen moet ik aen-
11. v. merken, dat my niet voorflaet geleezen te hebben, dat de beeflen verbeeldt wier-
13.&L. den als de voeten van Orfeus likkende, gelyk Ripa uit Erizzo zecht, maer wel als I. Od. na zyn gezang luiflerende: gelyk mede, dat ik onder dat gezelfchap van dieren 12. v. 7. noojt fiangen vermeldt vinde, het zy dat zulks by geval of met voordacht door de
Lambin. Schryyers gefchiedt zy: hoewel Klemens van Alexandriën, ter plaetfe ftraks te mei- (7) Lib. ^en' *ets diergelyks fchynt te kennen te geeven. Eindelyk, dat Erizzo zecht r III. El.' dat de Ouden aen Orfeus gaven een Filozoofifch gewaet, daerin twyfel ik of hy 1 v.41. niet doolt, en of hy niet een Filozoofifch gewaet, dat een mantel was, gelyk wy ubi vid. boven gezecht hebben, gemaekt heeft uit het gewaet van een Cither- of Luicfpee- oukiv Ier, het welk was een lange rok tot op de voecen toe neerhangende, en met een'
gordel
|
||||
|
W E L S P R E K Ë SI THE I T. 591
Ter verklaringe van deze volgeeitige uitbeelding zullen wy ons ge-
dragen aen 't geene Anguillara, over het X. boek van Nazoos Her- fcheppinge, rakende deze flof, zegtj namentlyk dat ons door ée fabel of in den perfoön van Orfeus, èe groots kracht en 't geweldigh vermogen der welfprekenthéit vertoont wort, als welke eene doelt* ter van Apollo [B] is, en Apollo weder niets anders dan de wys- heit. f <;7:' 'K ■'•■■,- 3 dj 'b De luit is een beduitfel der welfprekenskunft, als welke met dat
fpeeltuig een zekere eigentlyke overeenkomft heeft, aengezien ze de gemoetstogten, dan eens door een'hoogen, dan eens door een'lae- gen toon van haere ftem en uitfpraek weet aen te dóen en te bewe- gen [C]. De boffchen en rotfen die zich naer den Zanger toebuigen, ver-
beelden de ftyf koppige en ongezeggelyke luiden, die, hoe vafl: en, onverzetbaer ze ook op hunne meening te voore wilden ftaen blyven, zich echter met zeer groote moeite, door de zoetheit en kracht der lieflyke welfprekenthéit eindelyk laten overreden en het gewonnen geven [D]. Zoodat men by de boomen die diep en valt ge wortelt zyn, menfchen te verüaen heeft, die hunne gevoelens als in 't mid- delpunt hunner Ityfzinnigheit vaftgehecht hebben. Nevens het ge- zegde wort Orfeus ook verziert [E] de rivieren te hebben weder- |
|||||||||
|
•,
|
hou-
|
||||||||
|
gordel toegebonden, en dan noch een ander opperkleet, dat van achteren over
den rugh neerhing tot op de hielen, en veeltyts een' langen flaert nafleepte. Im- mers zoo wierdt hy ten naeften by afgefchetft in 't bovengemelde beek by Kalli- ftratus: en dat het gewaet der Citherfpeelers zoodanigh was, leeren wy uit den Schryver van het boek genaemt Rbetorica ad Herennium Lib. IV. c. 47. Ovidius Met. L.XL v. 166. en Appulejus Flor. Lib. II. Wat nu den Perziaenfchen hoet of muts betreft, de zelve was eenigzins gelykende na de zoo genaemde Zuikerbrooden der Mennoniten, maer zonder rant: hoedanigh een Perziaenfch hooftdekfel aen Or- feus om geene andere reden gegeeven is, dan dat het zelve zoo wel een Sek thifch en Thracifch, als een Perziaenfch hooftdekfel geweeft is: gelyk Albertus Ru- benius (1) uit Lucianus (2) en Filoflratus (3) aenwyft: en Orfeus was een ("ODe Thracifch Godtgeleerde en Filozoof, gelyk bekent en reets aengeweezen is in ReVeft. onze Aenm. B. bl. 298. in dit Deel. Zie Gyraldus de Poëtarum Hiftoria 'Dial. II. Lib. II. col. 71. cap. i5. f B] Gelyk Orfeus verdicht wordt zyn zoon te zyn geweeft. (ODe
fCj Voeg hierby 't geen Piè'rius ter uitlegging van de luit zecht Hieragl. Lib. ~>'mna~
XLVÏI. c. 4. Hellende de overeenkomft tuffchen het zoet en Jieflyk geluit van dit (o>£)e fpeeltuigh, en de aengenaeme en bekoorlyke woorden en redenen, daer zich de vita A- Welfpreekentheit van bedient. , pollonii [ D ] Klemens van Alexandriè'n de kracht van de waere leere der Zaligheit ver- Lib. I.
heffende boven de verleidingen der Afgodendienft, en dus van Chriftus fpreeken- c- 25« de in tegenff.ellinge van Orfeus, Amfion, en Arion, maekt de uitlegging al- dus (4): By (Jezus) is de cenigfte van allen, die 'er ooit getveeft zyn, welke de aller-(4) Ad- ongcmakkelykfte dieren, de menfchen, beeft tam gemaekt, zynde die geene onder hen vogelen, mon.ad welke licbtvaerdigh en ongeftaedigh; die geene Jlangen, welke bedriegers; die geene leeuwen, Gent. welke gram van moet; die geene zwynen, weke tot welluftcn geneigt; en die geene wolven, Pa^'3' welke roofzugtigh zyn. Steenen nu en houten zyn die, welke onverftandigb zyn. Door fteenen en houten of boomen kan men anders ook verftaen harde en onbuigzaeme gemoederen der menfchen. Voeg 'er by 't geen reets gezecht is in onze Aenmer- king F. over de Dichtkunft op de 493. bladtz. in dit Deel. [E] En wierdt ook zoo afgebeeldt, gelyk te zien is uit zyn beelt byKalliftratus "
zoo even vermeldt, het welk die Schryver getuigt te hebben geftaen op den berg Helikon, by de beelden der Zanggodinnen. Kkkkkkk 2
|
|||||||||
|
WELSPREKENTHEIT.
|
|||||||
|
592
|
|||||||
|
houden, het welk op dartele en tuchtlooze [F] menfchen ziet, die,
als ze door het vermogen der tonge niet te rug gehouden en in hun godtloos leven gefluit worden, met geduurige vaert naer de zee, dat is't berou en de bitterheit, loopen [G]; welke dingen niet zelden zeer ras na de boering der vleefchlyke lullen volgen, t Dat de verflindende en wilde dieren byOrfeus gedwee, zachtmoe- digh en goetdadigh worden, wyft aen, dat zelfs wrede en bloetdor* ilige menfchen, door eene ernfthafuge, bezadigde en gepalte wel- fprekentheit, tot een geregelt en prysbaer leven gebragt worden. • [F] Door den loop en drift der rivieren worden bequaemlyk verftaen alle drif-
ten van allerleie geweldige gemoetsbeweeging, als van gramfchap, haet, liefde, en diergelyke, welke alle hindernifTen, die zy ontmoeten, met een toemeloos gewelt omverwerpen en vernielen, even eens als fterkftroomende en gezwollene rivieren alles nederrukken en wegfpoelen, dat haere drift fluit of tegënftaet. Het COLib. zelfde wordt aengeduidt door de winden, die Horatius by de Rivieren (x) voegt.
lAJd. |-£-j -Qe ze]fye gelykenifTe gebruikt Owenus Lib. I. Ep. 13:
Princïpium dulce eft, at finis amoris amarus:
Lseta venire Venus, triftis abire folet.
Flumina qusefitum lic in mare dulcia currunt : Poftquam guflarunt a?quor, amara fluunt.
A N D E R S.
AMfion, door zyn citerïpel en zoeten zang, de fleenen,
die hier en daer, in verlcheide plaetfen veffiroit leggen, tot hem trekkende [ A ], kan ook tot een bequaem beek der weliprekentheit dienen. Want dit uitwerkfel zyner muzyke geeft te verftaen, dat de liefly-
ke zoetluidentheit des welzeggens, de harde, ongevoelige en dom- me menfchen, hoe verftroit de zelve ook mogen zyn [B], beweegt, en tot zich lokt, en vereenigt, dierwyze dat ze'burgerlyk en een- dragtigh
[ A] Op welke wyze hy verdicht wordt de muuren van Theben te hebben ge-
bouwt, de fteenen van zelfs zich op malkanderen ftapelende. / [B] Gelyk de Thebaenen van te vooren waeren, leevende woed en verflrooic in boiTchen en op rotfen, totdat Amfion hen door 't vermogen van zyne vleien-
de tael bewoog zich te vergaederen tot eene burgerlyke famenleeving, en hunne woeflheit verlaetende zich te onderwerpen aen wetten en eene goede tucht, en alzoo in eene flat verzamelt zich zelven te verfterken en te verdedigen tegen 't ge- welt van andere menfchen zoo woeft, als zy zelven te vooren geweeft waeren. Zie het reets gezegde over 't voorige beelt, als mede Gyaldus de Poëtar. Hifi. Dia!. IL col. 71., Erizzo di Medaglie Antiche pag. 482. en 't geen te vooren is aengetekenc op de 492. bl. van dit Deel Aenm. C. Dit zelfde vermogen der welfpreekentheit (z) In hebben de oude Gallen, volgens het fchryven van Lucianus (2), zeer aerdigh af- Hercu- gefchetft in eene Schildery van Herkules, welks befchryving wy met de uitleg- teTom. ging,_ die 'er Lucianus zelf van geeft, hier met eenige bekorting zullen invoegen. III.pag Hy wierdt dan gefchildert als een zeer out man, wiens hooft kael, en noch ove- Re'-f- r^§'1 ^a'r zeer SrYs was, zynde het aengezicht vol rimpels, en zwart verbraat van * de zon, gelyk dat van oude zeevaerende lieden plagt te zyn. Voor 't overige had hy den gewoonen toeftel van Herkules, eene leeuwenvacht op zyne fchouders, eene knots in de rechter hant, een' pylkoker op de zyde, en een' gefpannen boog in
|
|||||||
|
W EU SP R E K ENTH E I T. 593
dragtigh onder malkanderenbe^nnen te leven, en zoo voort alsher-
fchapen blyvenV <;:; '"; •:"< <u '/;:' iV- ^m ']'*■' *~n;::' inde linker hant. - Omtrent hem zach.men eenézeér groote menigte volks,-met
zeer dunne goudene ketentjes aenJde ooren geboeit, die met het einde waeren vaftgemaekt aen de tong van Herkules ? welke .yriendelyk na di& menigte omzach, en haer gemaklyk na zich trok, zoo dat zy hem gewilligh, vrolyk, en al haeften-- de volgden, zoodanigh dat de ketentjes .daer.door,zelfs flap hingen. , De'vqof- naemfte hooftftukkeri nu der uitlegging"zyn deze: Out was hy gefcMidert, omdat de welfpreekentheit haere volle kracht en rypheit in den ouderdom ver toont.•' na^; demael de harten der jongelieden ongeftaedïgh zyn, gelyk,Homerus zeeht- ( r ), en de ói4-1 (1) II. derdom, volgens Euripides (2), verjiandiger weet te fpreeken dan de jongelingen: iWaev-;L. III. om ook uit den mont van den ouden Neflor by Homerus (3) eene reden wordt' v- io^' , gezecht te vloeien zoeter dan honigh, en de Outften der Trojaenen redenen -voe? (2)PhC£~ ren, die de Dichter vergelykt (4) % lieflykeen fierlyke bloemen. De welfpree-, m*'- v* kentheit nu hadden de Galien liever afgefchetft door Herkules dan 'door Mérkuïnis, H)'u, om de uitmuntende flerkce van den eerften boven die van den laétften, wordende l. I.t* daerdoor de kracht der welfpreekentheit afgebeeldt, die alles overwint, én waer* 249.' door zy meenden dat Herkules, een wys en verftandigh man % "zyne meefte dae- (4) II; den had uitgevoert, vattende zyne wapenen (waervan meer over 't volgende L. III v. beelt) zinnebeeldigh op voor zyne redenen, die. fcherpzinnigh,;,hQt doelwit; tref- y\\. fende, vaerdigh en fnel waeren (waerom ook Homerus.(5) de woorden,^gevlèu- y\ '. geit noemt) en de harten der menfchen doorwondeden. Dat de ketenen * aen de 2èlé& eene kant aen de tong van Herkules én aen de andere aen de oorën der toehoor? alibi' te- ders vaft waeren, gaf te kennen, zoo als lichtelyk" te zieii is ...dat'dé' tong het"mid- piffime. del is,waerdoor de woorden tot dé ooren,en wederom deze het middel, waerdoor de zelve tot het hart der menfchen gebracht worden: welke,, door de lieflykhéic van eene welfpreekende tong getrokken, gewilligh, greetigh en vaerdigh volgen, en byna loopen, werwaerts de Spreeker het begeert: het geen door 't flap han- gen der ketenen betekent wordt. Die dit verhael breeder gelieft te zien, die iee- ze het by Lucianus zelven, als mede by Alciatus Embl. 180. met de Aenmerkin- gen van Klaudius 'Minos, by Celius Auguftinus Kurio Hier. Lib: I. c:' 13. en by den Schryver der Hicroglypbicorum Collelianea ex Veter. & Neot. defcr. Lib. HL tit. Eloquen- tia: alwaer hy noch een ander Zinnebeelt der Welfpreekentheit opgeeft, ten dee- Ie uit die befchryving van Herkules, en de fabel van Orfeus, famengeflelt: het welk men by dien Schryver zelf zien moet. |
|||||||
|
«i
|
|||||||
|
'.- A ND E R S.\;-;
E En jonge en fchooneMaegt, wiens armen bloot zyn, en
börft gewapent is. Zy heeft een' helm met een goude kroon teffens op 't hooft, een rapier op haere zyde, een roe- de in de rechte hant, en eenen blixem in de flinke. Voorts is ze met purper bekleet. Z' is jong [ A], fchoon en gewapent, omdat, het oogmerk en de
toeleg der welfprekentheit niets anders zynde dan andren te overre- den, zy dat niet bereiken en volvoeren kan zonder te bewegen en aen te lokken; tot welk einde nodigh is, dat ze een fchoon en beval- lig» [A] In 't voorige beelt wordt ze out vertoont om reden daêr vermeldt. De
jongheit kan hier ook te pas komen, niet alleen, omdat de menfeh in die 'jaeren fchooner, maer ook levendiger, frifïcher en fterker'is,,dan in den ouderdom: al- le welke dingen in de welfpreekentheit plaets hebben. •- -' III Deel. LI 11111
|
|||||||
|
594 w E L S P 'R E K E N T H E l T>
Jigli voorkomen hebbe} waerdoqr de fchoonheit der redenen, varë
welke iemant, die anderen overreden wil, moet overvloeien, te ver- ftaen is. En aldus wert Merkurius door d'Ouden [B] ook jong, fchoon, bevalligh en zonder baert gemaelt; van welke jaeren de ei* genfchappen den ityl der welfprekentheit gelyk zyn; want die is, wanneer hy is gelyk hy wezen moet, bevalligh, vrypofiigh, moedigh, weeldrigh en ftöüt. " De lieflykheit der woorden wort ook door de naekte armen [C], die
als van onder het borflwapen uitkomen, aengeduit: want de welipre- kentheit zou, zonder de gronden eener vaite geleertheit en krachti- gen nadruk van redenen , wapenloos [D], en onmagtigh zyn om tot haer voorgenomen einde en wit te komen. Dit is de reden waerom men de Geleertheit de moeder der Welfprekentheit en Overredinge' noemt. Maer vermits de redenen der geleertheit, wegens haer ge- wigt, ongaerne gehoort en bezwaerlyk verftaen worden, zoo laten ze zich daerom met woorden verfieren en opfchikken, om aldus te liever en rafler aengehoort en begrepen te worden ; gefchiedende het hierdoor, dat ze dikwyls de uitwerking der overredinge baeren: en op deze wys ondergaet en komt men te hulp het begrip en de wer- kingen van een qualyk gefchikt gemoet. Zoo heeft een Redenaer dan, ofomdezwaere en twyfelachtige redenen te verklaeren, of om 't gemoet tot de beweging der togten aen te zetten, of om 't zelve daervan te wederhouden en in te binden, eenen rykdom van fierlyk- heit en kunitige draeyingen der woorden van noode, onder welke hy zyne kunü behendigh verberge -, en zoo zal hy den tëouten nogh bet kunnen bewegen en voortporren,en het vadzigh en vaekerigh gemoet der traegen en luien opwekken en aendryven, het zy door de roede van laege en gemeene fpreekmanieren; het zy met het iapier van mid- delbaere en meer fierlyke redenen ; het zy eindelyk door den blixem eener hoogdravende en doordringende taelvoering, bequaem en krach- tigh genoeg om ieder te verbazen en fchrik aen te jagen [E]. Het
f_B] Die hem voor den Godt en Uitvinder der Welfpreekentheit hielden, vol-
gens Horatius Lib. L O. 10. Servius ad Mn. L. VIII. v. 133. Zie Voffius de Theolog. Gent. Lib. II. c. 32. En daerop zien verfcheidene dingen door de Ouden aen Merkurius toegefchreeven, en door ons voor een gedeelte aengeweezen I. D. b\. 163. Aenm. Bb. Cc. en Dd. en IL D. bl. 208. Aenm. I. [C] Waerin een gedeelte van de vrouwelyke fchoonheit beftaet, voornae-
mentlyk zoo ze poezel en blank zyn. De Latynfche Poè'eten zinfpeelen daerop dikwyls, en Homerus bedoelt meer als eens de fchoonheit van eene Vrouw enkel door haer te noemen AsukwAïvo? , dat is, begaeft met blanke armen. Zie Iliad. Lib. L %>. 55. 6f 121. Lib. VI. v. 371. Od. Lib. VI. v. 101. Lib. VIL v, 233. Lib. XVIII. v. 197. Ö* Lib. XIX. v. 60. [D] De manier van uitdrukkingen maekt de zinfpeeling wat duider, die ik
geloof deze te zyn: dat, gelyk fchoone armen, hoewel voorzien met geweer, niet veel vermogen hebben tegen een' vyant, zoo de borfl niet gedekt is met eert harnas, dat de fterkte en veilighek aen 't lichaem geeft; alzoo ook eene lieflyke tong, alleen ftrydende met geluit en woorden, geene groote overwinnin en zal behaelen op de gemoederen der menfchen , zoo de borfl niet teffens gewapent is met verflant en geleertheit, welke daeruit, even als van onder een borlbvipen, te voorfchyn komende de voornaemfte fterkte aen de welfpreekentheit byzetten. (OL.V. [E ] Marcianus Kapella (1), uit wien deze beelteniffe voor 't grootfle gedeel-
te is nagebodtfl, doch met veel minder fraeiheit, dekt het hooft der Redenryk- 'kunft, die wy gezecht hebben dat de Moeder en Leermeeflere/Te van de Wel- t , i fpree-
|
||||
|
(
|
|||||||||
|
WELSPREKENTHEIT. .£$
Het purpre kleet en de goude kroon op 't hooft,'geven te kennen,
dat de welfprekentheit in 't gemoet dergeehén die ze Jiöorèri, flraelt en blinkt, en tefFens heerfchappy,voert over de .harten der pienfehen. T)e ivaerdigheii der JZedenaereftyZégtTteito (i}i • evémert dieJder Ko- CO. jn ningen; dewyl zy overreden tot wat billyk is, en zoo wel als de Konin- f0^' genhet Gemeenebejihejtiéren. : i J ' ;:;; r; jf fpreekentheit is, ook met een':helm, en geeft haer geweer in de hant, en lecht
die twederleie wapenr uiting uit, dat ze de zelve gebruikt óf örri zieh te dekken, of om haere vyanden te wonden: welke uitlegging beter is, dan die hïer gegee- ven wordt: want: voorwaer de welfpreekentheit ,doet'beide>:en'verdedigt7zoo wel de onfchuldigen, als ze de fchuldigen beflrydt, hoewel, ze misbruikt wordende' dikwyls ook het tegendeel dóet. En zoo zecht övidius (2-): „ !V (i)Ttifc Difcitur innocuas ut agat facundia caufas:'" L'b' •"•
..-,-. ...,•,- Protegit,haec fontes, immeritofque premit.' -.;'; r 'A 7 vJiimh)
Voorts fchryft hy haer ook de macht van blixemen toe, en geeft haer mede eene
koninglyke kroon op 't hooft, en fpreekt 'er ten naeften-by dus^over: wanneei> zy haere wapenen tegen malkanderen floeg, zoude men- zeggen,-dat de wolken, met een groot gekraek wierden famengeperft, dat 'er-blixernftraelen 'uïtborften^- en ratelende donderflagen nedervielen: ja men heeft gelooft,dat zy,evenals Jupi* ter zelf, ook blixemen konde fchieten. Want even als of zy eene magtige kónin- ginne was van alles, konde zy fteden, en flrydende heirlègers, en gèheelë volkeren/ heen dryven werwaerts zy wilde j vandaen haelen, vanwaer het haer bèhaegdej in traenen doen verfmelten; tot eene woedende, razerfly ontfteeken j en eene ande- re gedaente en andere zinnen doen aenneemen enz. Alle welke uitdrukkingen hec groot vermogen der welfpreekentheit aenwyzen: dat ontegenzeggelyk zeer groot is. |
|||||||||
|
-4 #ts u-
|
|||||||||
|
AND E R S,
DE Welfprekentheit wort ook niet qualyk vertoont door
't afbeeltfel eener deftige en eerbaer gekleede Vrou, die eenen papegaei op haer hooft heeft, en de rechte hant ge- opent uitfléekt, maer de flinke gefloten en op zoo eene wys houdt alsof ze die onder haer kleet verbergen wilde. i-i ■!'■■"%
Dusdanigh eene uitbeelding der kunft van 't welfpreken is'over-
eenkomlügh met het gevoelen des Stoïfchen Filozoofs Zeno hierom- trent.* want die zeide,dat de. 7)ialetfica, dat is,Redenkuriit ofReden- kaveling, eene geflote hant gelyk was, omdat ze Iifligh handelt; doch dat de kunft der welfprekentheit in het tegendeel te vergelyken was by eene ope hant, die zich mildelyk en breet ontvouwt en uitfpreit [A J. Dit zy genoeg ter verklaringe van 't meelte deej dezer beelteniflè,.... Van den papegaei is voorheene befcheit gedaen.
[A] Hiervan is reets genoeg gezecht kort hiervoor op de 560. bl. Aenm. D. en
op de 565. bl. Aenm. B. Maer waerom het beek de linker hant onder 't kleetrfchynt te willen verbergen, daervan zie ik geene reden, moetende in de welfpreekentheit geene handen onder 't kleet bedekt zyn, volgens 't geene gezecht is in onze Aenm. G. bl. 566. als welkers welgepafte beweeging veel kracht aen eene weffpreekende reden kan byzetten, gelyk mede gezecht is II. D. bl. 528. Aenm. B. En hierom heb- ben fommigen als een beelt der welfpreekentheit geftelt eene hant, die eene tong vertoont, die ze tuflehen de vingers houdt. Piërius Lib. XXXIII. c. 39. Voor 't ove- rige beduidt de geflotene linker hant in deDiakftica, niet dat ze liftigh handelt, hoe- wel zulks daerin dikwyls plaets heeft, maer dat ze die dingen, die ze behandelt, kort-, bondigh en beknopt famentrekt: gelyk in de opgemelde plaetfen is aengeweezeri.-' Lllllll 2 WEL-
|
|||||||||
|
; 596: :•''•: ; t ■[ ... '-'.'-'■■ -.;*■<
WEL SPREKE N THE I T,
,i '_',. ^xJDkpr welke, de kracht'of" t gewelt.verwonnen legt.
E En oude en zeer ftatigh geldeedé " Vf ou, dié Merkurius
Slangeftafin.de rechte hant, enieenen Jeeu onder haere voeten heeft [AJ-; ;: •;■";■";;;: :-';'-\ ::'':.*.l-i,:-\ '. :."M."'":..:":/;'".'. •Hierdoor wort-te verftaen gegeven, diat de lichaemlyke fterkte en
het drieïte gewelf, voor het zöètdwingendevermogen der welfpre- ■-T|■'■| kentheit zwichten- [B]. 0)Hier. [AJHet Zinnebeèlt is; ontleent uiteen' ouden'penning by Piërius (i): waer-
Lib. I, qp een: leeuw ftaet met de voorpootën:geboogen na de aerde en boven hem de
c* 2?' flangeftaf .van Merkurius:: door; welken' ftaf wy reets te vooren hebben aengetoont
dat de welfpreekentheit betekent wordt, I. D, bl-168. Aenm. D d. Zie ook Pier. Lik
XKc.48.Op gelyke wyze ziet m'en.by dien: zelfden Schry ver op een' penning van
Antiochus een' bukkenden leeuw, en boven hem een' vliegenden nachtuil, tot éeii
teken, dat de fterkte is1 onderworpen aen de wysheit: gelyk door ons reets is
aengetoont, II. D. bl. 75. Aenm-A. 2.
(2)Met. ffil Zoo bekent Ajax-by Ovidius van zich zelven en UlifTes .als hy zecht (2)'
*?'£ Tutius eftigitür fiflis cóntendere verbis, ' :ïV
; Quam pugnafe manu:-quantumque ego Marte feroci
'*'■ ;' •"' TT Inque acie valeo, tantum valet ifte loquendo.
Dat is na Vondels vertaling, ,..r -^ -f „,
Het is dan<veiliger te vechten met de tong,
Dcai met de bant. Macr ik ben ongereet met woorden, >.; .: ■ : .: En by met doeden: en zoo veel ik injlagoorden Vermagh met wapenen, zoo veel vermagh decs man
Met zyne tong. ("OOvid. En daerom was ook de uitkomfl van zyn gefchil, dat hy onderlagh (3):
Jb. v. .------------------& quid facundia pofTet,
382- Re patuit, fortifque viri tulit arma difertus.
|
|||||||||||
|
Dat is,
|
|||||||||||
|
— en 't is doe met de daed gebleeken,
|
|||||||||||
|
Hoe veel een febrandre tong vermogt docr Jicrlyk fpreeken.
Welfpreekentheit verworfde wap'nen van den helt. |
|||||||||||
|
WERELTBESCHRYVING, COSMOGRAPHIA.
E En' oude Vrou, omflingert met een' hemelsblaeuwen
fluier vol ftarren, en daeronder aengedaen met een kleet, in verwe het aerdryk gelyk. Zy ftaet tuflchen twee globen, een' Hemelfchen en een' Aerdlehen, hebbende den èerften aen haer rechte, en den tweeden aen flinke zyde. Met haer rechte hant houdt ze het afirolabmm van Ptoleméus, en inde flinke een' Radius Latinus. De Wereltbefchryving is eene kunft, welke de deelen des Aerd-
ryks, mét betrekking op den Hemel, befchouwt, en de gelegenthe- 'i.lXil*': ■ tó' ' den
|
|||||||||||
|
W E E. E L T B E S C H R Y VIN G. 597
den des eenen overbrengt met die des anderen: waerom de Grieken
deze kunft Cofmographia noemden, van cojmos■, 't geen de Werelt of 't Heelal, en graphein, 't welk Jchryven bed uit; zoo dat het eene be- fchryving is, niet des Aerdkloots alleen, maer ook des Hemelbols, uit welke beide het maekfel der geheele Werelt beftaet. De beekeniffe wort hoogbejaert vertoont» omdat de Wereltbe-
fchryving en Wereltfchepping genoegfaem even out zyn [ AJ. De hemelsblaeuwe en overal met ftarren bezaeidc fluier, mitsga-
ders het aerdryksverwige onderkleet, beduiden, dat de Wereltbe* fchryving zoo de deelen des hemels als des aerdryks betreft} en daer* om wort ze ook tuffchen de twee globen geftelt, houdende met de rechte hant ten toon een ajïrolabium, waermede ze den afftant er» hoegrootheit der ftarren, als ook de hoeverhek of tuflchenwydte der eene van d' andere neemt. En wat den Radius Latinus [B] be- langt, die vertoont de werking, welke deze kunft op of langs d' aer* de doet, [A] Dit wordt wel gezecht van onzen Schryver, maer niet beweezen: daer
hy zeker ook veel werk aen zoude hebben gevonden, zoo hy't had trachten te doen: dewyl zy jonger is dan de Meetkunde en Cyferkunfl, uit welkers eerfte zy haer' oorfprong, en Jaetfte haere volkomentheit ontfangt, bevattende inziende Starfekunde en Aertryksbefchryving: gelyk dit alles te zien is by G. ƒ. Voffius De Scient. Matb. cap. XVII. & XXV1IL Zoo dat het klaerblykelyk is, dat ze aeri geene van die vier gezeide kunften en weetenfehappen in outheit evenaert, kun- nende de dochter niet eerder zyn dan de Moeder, noch 't geheel eerder dan de deelen. Te vooren is Ripa ook zoo milt geweefr. in 't fchenken van eene over- groote outheit aen de Aertryksbefchryving: die 't van zelf fpreekt dat naeuwlyks eenige beginfelen van belang heeft kunnen krygen, voordat 'er ten minden een goet gedeelte van de Werelt bevolkt was. Zie onze Aenmerkingen op de 477. bladtz. van dit Deel, daer wy ook van 't onderfcheit van Kojmografi, Geografi, enz. handelen. [ B J Zie bl. 554. in dit Deel met de Aenmerking B.
WISKUNDE, MATHEMATICA.
E1 Ene Vrou, die flatigh en edel van wezen, middelbaer van
j oudde, en met een wit en doorfchynend gewaet bekleet is. Zy heeft wieken aen 't hooft, en haere vlechten hangen onopgekruit over de fchouders verfpreit. In haer rechte hant heeft 2e eenen paflèr, waermede zy iet meet op een tafel, daer eenigefiguuren en getalen op ftaen, en die door een jong kint in de handen wort gehouden, tot het welke zy fchynt te fpreken, en het in die figuur'en te onderwyzen. Met haer flin- ke hant houdt ze een' grooten kloot ten toon, op welken de Aerde gelchetfl flaet,met de aftekening der wereltriemen f en f Zona?, hemelkringen. Om haere kleederzoomen legt een kant, waerin men driehoeken en andere' Wiskundige figuuren ge- werkt ziet. Zy flaet met de bloote voeten op een' vatten grontfteen. l III. Deel. Mmmmmmm De ..
|
||||
|
598 WISKUNDE. /
Dé doorfchynendheit des kleets verheelt, dat de Wiskunde heftaet
in duidelyke en klaere betoogingen; in welke ze de andere weten- schappen verre overtreft [A]. t De hooftwieken geven te verttaen, dat de Wiskunitenaer met het
verftant fnel opvaert tot het befchouwen der afgetrokke zaeken [B], Een jeugdelyk en dartelend Vryftergezigt paft wel tot de Poëzy of
andere kunften, die haere kracht in de jongkheit uiten, en vrolyk- heit, die der jongkheit eigen is, aenbrengen: maer der Wiskunde voegt eenflatigh, itemmigh en edel vrouwegelaet, dat nochte door veele rimpels mismaekt, nochte door te veeliglans verfiert is: omdat, daer zich een bevallige edelheit vertoont, de rimpels misüaen; en een gladt en glansryk gelaet een teken van jongkheit, en by gevolg, van kleene wysheit of groote wulpfcheit is, welke men niet vint in deze wetenfchap, eene wetenfehap bemint door alle geleerden, die zich niet gronden op ydelheit van woorden, noch op gemeene ge- dachten en vindingen, daer alleen de ooren der weelderige en flechte menfchen door gekittelt worden. Dit zelfde geven de vlechten, die kunftloos over de fchouders gefpreit leggen, en zich zelf enkelyk door zich zelf verfieren, ook te kennen. De pafler, een werktuig, eigen aen en gefchikt tot de oefening
dezer wetenfchap, vertoont, dat zy aen ieder ding zyne evenreden- heit, maet, en regel geeft. En dat ze 'er iet mede fchynt te ftaen af- meeten, gefchiedt, omdat, fchoon de Wiskunde eene befpiegelende wetenfchap is, welken naem zy voert wegens haer waerachtigfte en edelfte einde, echter het gebruik ook het einde is, zoo niet van de wetenfchap, ten minften van hem, die ze bezit: zynde noodwen- digh, dat men, na eene heblykheit in deze wetenfchap gekregen te hebben, de zelve eenigermaete, door hulp van andere wetenfchap- pen, toone. En hieruit zyn geboren de vindingen der Muzyk, Zigtkunde, Boukunde, Meetkunde, Rekenkunde [C], en andere, welke alle, getrokken uit de beginfelen dezer wetenfchap, en in druk uitgegeven, den genen, die zich in de zelve oefenen, geduurigh een' aengenaemen fmaek beitellen, tot vergenoeging der Schryvers, die hierdoor, als langs een' breeden trap, opklimmen tot een' roern- ryken
[A] De zekerheit van de Wiskunde komt van drie oorzaeken voort: waervan de
eerfte is, dat een Wiskundige alle waerfchynlyke redenen fchuwt, en niet anders als betoogingen toelaet: dé twede, dat hy zich niet bemoeit met het oordeel der uiterlyke zinnen, die dikwyls bedriegen; maer alles onderzoekt aen den toets van de gezonde reden: de derde is de duidelykheit der Wiskundige betoogingen, die zoo groot is, dat door de zelve alles klaerder aen 't verftant gemaekt wordt, dan wanneer een Natuurkundige eenigh betoog doet. FoJJlus de Scient. Math. cap. III. §. 2. 3. & 4.
[ B ] Dat is, dat meeten en tellen, het welk gefchiedt met het verftant alleen,
zonder eenige ftofFe, of zaek die onder de uiterlyke zinnen valt, of gemeeten of getelt kan worden. Vojf. ibid. cap. I. §. 6.,&feqq. &f cap. V. §. 2. f C] Dit is niet al te klaer gezecht. De zuivere Wiskunde (want daer is ook
eene gemengde: maer aen de zuivere komt eigentlyk de naem van Wiskunde toe) bevat twe weetenfchappen in zich, gelyk uit de naeftvoorgaende aenmerking reets kan worden opgemaekt, de Meetkunde en Rekenkunde: de overige, die onze Schryver hier opnoemt, en meer andere, zyn aen de Wiskunde onderge- fchikt, en kunnen fommige zonder de Meetkunde, fommige zonderde Reken- kunde, fommige zonder beide, niet begreepen worden. Fojjïusibid. cap. V. |
||||
|
W ï ST K U N D E: 599
ryken naem, ja ter onfterflykheit. Zulke Vernuften waren 'er veel
in den ouden tyt, gelyk 'er ook de tegenwoordige eeu ganfch niet ongezegent van is, als blykt aen Krill, Klavius, Jo. Paul. Vernalio, Jo. Batt. Raimundus, Lukas Valerius, Fred. Metius, Pet. Maillar- dus, Cezare Ruida, Kamillus Agrippa, en veele anderen [D], wel- ke door hunne uitnemende wetenfchap en vatten gront, die ze, ten loon hunnes arbeits, Ievendigh bezitten, onzer eeu we in deze we- tenfchap wedergeven den naem, dien zy was quyt geraekt: het welk ze te danken heeft aen eenigen, die, opgeblazen door het toe^ juichen en liefkoozen der Fortuine, voor zeer ervaren 'm deze weten- fchap willen gehouden zyn, daer ze nogh maer tuiïehen lteen en kalk in flaen, en niet weten, dat de Deugt de geenen, bemint, die haer fchatting betaelen, zynde geen flavin der Fortuine. Doch laet ons van deez' buitengang wederkeeren tot het.geene voorts te zeggen flaet. v De paffer nogmaels, die 't beek in de hant heeft, en de kant, be-
flaende uit driehoekenen andere figuuren, én leggende om de zoo- men des gewaets, verbeelden, dat, gelyk een kant, om en aen den zoom van eenigh kleet gehecht, tot fieraet en fterkte ftrekt, alzoo ook de bovengenoemde fignuren, door behulp des pafTers gemaekt, de beginfels en fondamenten zyn in de Wiskunffige proeven. De.kloot,met d' aftekening der Aerde en de Hemelkringen, geeft te
kennen, dat op de aerde en aen den hemel [E], in 't meeten van welke men over en weer gaet,geene proeven zullen zyn van eenigh gewigt, ten zy ze onderftut en verdedigt worden met Wiskundige redenen. Het kint dat de tafel houdt, en toeluiltert om de betoogende re-
denen te bevatten, doet verftaen, dat men het leeren dezer beginfe- len niet moet uitftellen tot een andere oudde dan die der kintfcheit: want, behalve dat de veritanden anders [F] ruwer en minder be- quaem zyn tot leeren, en met dezen leeftyt even als eene poort geo^ . - pent
[D] Te vinden met veelen die ouder, en ook veelen die jonger zyn, in 't ge-
zeide werk van Voffius. Na dien tyt zyn 'er niet minder goede Schryvers in de- ze iveetenfchap te voorfchyn gekomen, hebbende de zelve federt de laetfte hon- den jaeren door de zorge van Vorften en Koningen, die ze door eer en voordeel hebben aengequeekt, geen' geringen aenwafch bekomen. [E] Izidorus ftelt (i) vier foorten van Wiskunde, te weeten, de Reken- (i)Orig.
kunde, Zangkunde, Meetkunde, en Starrekunde: en dus komt ten aenzién vanLib. III. de laetfte hier de hemelkloot niet quaeiyk te pas: of Ichoon Izidorus mift, en de in Pne- Zangkunde en Starrekunde geene byzondere foorten van, Wiskunde zyn, maer fat. aen de Rekenkunde en Meetkunde ondergefchikt, welke twe weetenfchappen wy reets gezecht hebben dat in de Wiskunde zyn begreepen, en zonder welke zoo
wel de Starrekunde als Zangkunde niet te recht kan verftaen noch geoefent wol- den. Zie al wederom 't gemelde werk van Voffius cap. VIL %. 5. cap. XIX. i. 4. Êf 5. Ö5 cap. XXIX. §. 14. [F] Naementlyk indien men ze in de kintsheit niet befchaeft door Wiskundige
beginfelen. Doch die beginfelen moeten maer eenige weinige en geringe trek- ken van de Wiskunde bevatten, waervan de wezentlyke behandeling te zwaer is voor de noch teere en zwakke verftanden, vooral nu, nu 'er vreemde taelen, ge- lyk onze Schryver zeer wel aenmerkt, in de kintsheit moeten geleert worden: waerom, opdat de kinderen niet door al te onmaetigen omflagh van zaeken mo- gen overftelpt, het verftant daerdoor gekrenkt, en teffens de luft tot de weeten^ fchappen uitgedooft worden; de nootzaekelykhek vereifcht, dat men zich in de kintsheit met kleine beginfelen vergenoege: hoedanigh ook het gevoelen is van Morhof Polyh. P. I. Lik II. cap. 10. §. 48. Mmmmmmm 2
|
||||
|
6oö WISKUNDE.
pent wort van een heerlyk paleis of fchoonen lufthof, waerin men met
de volgende levensjaeren intreet; ftrèkken de beginfels der Wiskun. de in de kintfcheit ook een werktuig, om in het verftant, het welk dan nogh als wit papier of een gladgefchaeft bort is, byna alle dingen aen te fchryven, die ons vervolgens van braeve mannen of uit nutte boeken zouden mogen voorkomen. En hierom leiden miffchien de Grieken [G] dien tyt, welken wy in 't leeren van uitheemfche tae- len belleden, in hunne kintfche jaeren zich enkel van hunne moeder- derfpraek bedienende, voornaementlyk aen de Wiskunde te kolt: en hiervandaen [H] komt het, dat men tegenwoordigh veele dier exempelen, welke zy tot opheldering der wetenfchappen voortbren- gen , als zwaer acht. De naekte voeten, die op eenen grontfteen vaftftaen, zyn tekens
van de klaerheit [I] en het vaftgaen dezer wetenfchap; beveiligen- de dus het geene gezeit is. [_G~\ Zeker de Grieken begonnen het onderwys van de Wiskunde in hunne
kinderen al zeer vroeg, en ten tyde altoos van Plato te gelyk met het leeren van leezen en fchryven, of lieten het ten minften aenftonts daerop volgen: gelyk in dat zelfde voortreffelyk werk van dien grooten Voffius te zien is, Cap. IV. §. 10. ii. 12. & 13. Men moet evenwel niet twyfelen, of dat leeren heeft in zekere beginfelen, wel wat meer als nu kan gefchieden, maer evenwel in beginfelen, beftaen. ; r f_H] Te weeten, omdat wy de Wiskunde zoo laet beginnen te leeren, en
niet reets van kintsbeên af ons daertoe gewent, en den wegh al van doe af tot het moeilyke gebaent hebben. [ I *J Hy wil zeggen, dat de grontregels van de Wiskunde zoo duidelyk en
klaer kunnen gezien worden, als voeten die naekt zyn: en dat ze zoo veel vaftheit en zekerheit hebben, als voeten die op een' grontfteen geveftigt ftaen. ZANGKUNST, SPEELKUNST,
MUZYK, MUSICI.
E En jonge Dochter, fittende op een hemelsblaeu ront,
met eene pen in haere hant, en houdende d'oogen ge- veftigt op een muzykboek, dat op een aenbeelt legt. Zy heeft eene weegfchaeJ voor haer, en eenige yzere hamers on- der haere voeten. Haer zitten beelt uit, dat de Muzyk een zonderlinge ruft [A]
voor een afgeflooft gemoet is. Het
[A] Van 't vermogen, en de nuttigheit dezer kunft, als mede van des zelfs
gebruik, achting, en gefteltheit by de Ouden, zoude men zeer veel kunnen zeg- gen : maer wy zullen ons tot bekorting dezer Aenmerkingen liever vergenoegen met het aenwyzen van eenige Schryvers, die daervan hebben gehandelt, ons ver- volgens bepaelende alleenlyk tot die dingen, daer 't opftel des zinnebeelts eifcht dat iets van gezecht werde. Zie dan voornaementlyk Jamblichus in Vita Pyth igm cap. XV. Quintilianus Injiit. Orat. Lib. I. cap. 10. Seneca de Ira Lib. III. cap. 9. Cicero de Legib. Lib. II. cap. 15. Phibftratus Heroic. cap. XIX. §. 2. Plutarchus de Mifica. Ifidorus Orig. Lib. II. cap. XIV. & fcqq. Jntiqua Muficce audtores Meibomii. Cenfirinis de Die Natali cap. XII. XIII. 6? XIV. &? Jucïoris incerti fragment urn Cenforino fubjeclmn. ", " Maxi' |
||||
|
I
|
|||||
|
2 A N G K U N S T. 6ót
Het blaeuwe ront wil zeggen, dat al het overeenftemmend gekit-
der Muzyke, die wy begrypen door ons gehoor, ruft en gegront is op het overeenitemmend gezang der hemelen, bekent uit het gevoelen der Pithagoriiten [B]: welk overeenitemmend gezang der hemelen wy, door de kracht der zelve hemelen, ook deelachtigh zyn, en -daerom onze ooren gaerne en gretigh der zangkunftige gelykftemmig- heit leenen. En waren veele der Ouden in 't Heidendom van ge- dachten, dat men, zonder zangkunftige gelykftemmigheit, geene volkomentheit van licht hebben kon om de gelykftemmigheit der ziele, en de Symmetri (gelyk de Grieken fpreken) dat is, de evën- matigheit, der deugt te vinden. Derhalve fchryven de Poëten, die geloofwaerdige boekhouders der waerachtige Filozofye waren, dat de Kureten [C] en Koribanten, Jupiter, door hen, als hy pas ge- boren was, der wreetheit zyns vaders Saturnus ontrukt, in het eilant Kandia bragten, om aldaer bewaert en heimelyk opgevoedt te wor- den, en dat ze om te beletten, dat Saturnus het gefchrei van 't kint hoorde, en hem vondt, fteeds op cimbaelen en ander koperen fpeel- tuig [DJ floegen: het welk zulkerwyze op de zeden wort toege- pait, dat door Jupiter verftaen wort de verkrege goetheit en wysheit, welke in ons niet kunnen waffèn of toenemen zonder de hulp van al- ler dingen mujicaek overeenftemming, welke de ziel rontom bezet houdende, zoo kunnen, tot inneming onzes verftants, niet doordrin- gen tegens de deugt ftrydige heblykheden, die moeders der zonde zyn, gemerkt de neigingen tot de zonde eer in ons zyn, dan tot lof- lyke
Maximus Tyrius Diffèrt. XXL Petri Aponefi Conciliator Different. LXXXIIL Politiani Pa-
nepifi. pag. 464. Pancirol. lier. Mem, Part. I. tit. XXXIX. ibique Salmuth. Falfteri Quce*. jlion. Rom. Lib. III. c. 7. q. 5. Barnefii Prolegom. in Anacreontem. Gyraldus de Poëta- rum Hifi. Dial. I. col. 23. Claudius Minos in Alciati Embl CLXXXW. en dien wy bo-. ven deze allen in dit ftuk aenpryzen G. J. Voffius de Scicnt. Math. cap. XIX—XXII. Ê? de Qitatuor Artib. Pop. cap. IV. Van welke Schryvers eenigen ook handelen over de outheit der Zangkunft, waervan de vinding veele toefchryven aen Pithagoras, ofLinus, of Orfeus, of Apollo: doch Voffius toont aen (i), dat de zelve ved ([^j)s eerder is in de werelt geweeft, dewyl reets Jubal, in 't zevende geflacht na Adam, IV. Art. door Mozes Gen. IV. zi. getuigt wordt de eerfte uitvinder der Zangtuigen ge- Fop. c. weeft te zyn: en hy meent terecht, dat men eerder met den mont heeft Ieeren IV.§.6. zingen, dan op infirumenten fpeelen: en wie kan twyfelen, of de menfcheh,die uit 7- &°- * de natuur tot het gezang geneigt zyn, zullen volgens 't gevoelen van veelen (2) het C2)VofT. gezang der vogelen, dat hen zoo zoet en aengenaem, gelyk het in der daet is, "V §• 4" voorquam, hebben nagevolgt? zoo dat wy ze byna zoo out mogen ftellen als de werelt, ja ouder, zoo wy daertoe willen brengen Job XXXVIII. 7. Doe de morgen' Jlarren tefamen vrolyk zongen en alle kinderen Godts juichten: waerover wy reets gefpro» ken hebben op de 497. bl. van dit Deel. Maer dat was een gezang van Hemelin- gen , en hier handelen wy van menlchen. [B] Zie het reets gezegde op de 555. bl. van dit Deel, en voeg by de Schry-
vers, daer gemeldt, ook noch Quintilianus Lib. I. c. 10. Sextus Empyricus adverf. Math. Lib. VI. p. 132. & Lib. VIL p. 154. Servius ad Mn. Lib. VI. v. 645. Cenforinus de Die Nat. c. XIII. Boëtius de Mufica Lib. I. c. 11. Macrobius in Somnium Scipionis Lib. ÏI. c. 1. 2. 3. 6f 4. & Heraclides Ponticus in Allegoriis Homerip. 425. [C] Zie de fabel befchreeven by Ovidius Fafi. Lib. IV. v. 197. en by Servius ai
Mn. III. v. 104. & ut. en by Hyginus Fab. CXXXIX. en anderen, aldaer aenge- weezen door Munckerus. [D] Ook voornaementlyk kopere fchilden en heimetten, daer ze met ftok-,
kenen fpieffen, onder het doen van een' wapendans, tot dien einde verzonnen, op floegen: gelyk de voornoemde Schryvers zeggen. III. Deel. Nnnnnnn
|
|||||
|
602 Z A N G K U N S T.
lyke en deugtzaeme daden. Vorders wort door Jupiter, geredt uit
Saturnus handen, dat zuiverde deel des onverderflyken hemels ver- itaen, tegens't welke de tyt [E], die een opflokker der Elementen en een verflinder aller dingen is, welke uit eenige (toffe zyn famen- geftelt, met ai zyne kracht niets vermagh. Sommige heidenen geloofden, dat de goden [F] waren famenge-
llelt uit Getalen en een Overeenftemmend Geluit [harmoni,'] even gelyk de menfchen uit lichaem en ziele} en dat ze daerom in alle of- feranden [G] zeer gaerne de Muzyk en zoetheit van geluit hoorden. Van alle deze dingen dan, geeft de beeltenis een zinteken en aendui- ding, door op eenen hemelkloot te zitten, en door den zelven ge- dragen te worden. Het muzyk-of nootenboek [HJ leert den waeren regel, langs
welken men het eenftemmigh geluit aen anderen mededeelt, op zoo eene wys als door 't middel der oogen gefchieden kan. De weegfchael beduit, dat men de effenheit der Hemmen of klan-
ken in de Muzyk, moet zoeken door 't oordeel der ooren, niet min- der dan in het gewigt door het oordeel der andere zinnen. Het aenbeelt wort hier geftelt, omdat men fchryft en gelooft, dat
deze kunft haeren oorfprongk daeruit zoude gehad hebben. En men zegt, dat Avicenna [I] door dit middel tot de kennis gekomen is, en zich begeven heeft tot het fchry ven, aengaende de overeenkom!!: en maet der Zangftemmen en Speeltoonen. En op zoo eene wys ont- fing men de Muzyk, die vrolyke verlultiging der gezelfchappen en des gemeenen omgangs der menfchen. f_E] Waervan Saturnus een beelt is, volgens 't geen reets gezecht is 1.H. bl.
264. Aenm. A. en bl. 339. Aenm. B. als mede II. D. bl. 492. Aenm. D. Maer hoewel fommigen deze laetfle uitlegging ook maeken van de Fabel van Jupiter, zoo zie ik nochtans niet, dat ze zeer te pas komt by de ZangkunfL Over den zinnebeeldifchen zin van deze Fabel kan verder gezien worden, zoo iemant wil, Natalis Komes Mythol Lib. II cap. 1. [ F ] Zie Jamblichus in 't Leeven van Pithagoras cap. XXVIII. n. 14.6. Macrobius
in Somn. Scipionis Lib. IL c. 2. &f 3. Eftque numerus, ut Xenocrates cenfuit, animus ac (1) Ci- Deus, zecht Favonius (1), dat is, En 't getal is, na't gevoelen van Xenokratcs, de
tante ziel en Godt.
Grono- [G] Zie wederom Macrobius in Somn. Scip. Lib. IL cap. 3. &? Cmforinus de Die
V? ad Nat. c. XIf. *
kSomn ' tH] Gelyk ook de pen , die 't beelt in de hant heeft, als welke dient om de
Scip. L. nooten te fchry ven: welkers naemen van wien zyn uitgevonden, zulks hebben wy .
I. c, 6. reets op de 555- &'• van dit Deel gezecht.
[I] Hoe kan men eene vinding toekennen aen Avicenna, die verfcheidene
Schryvers, welke honderden van jaeren voor den tyt van Avicenna geleeft heb- ben , toefchryven aen Pithagoras ? Immers zoo doen Jamblichus de Vita Pythagora Cap. XXFI.%. 115—121. 6f Introd. in Arithm. Nicmnacbip. 171. &? 172. Macrobius in Somm. Scip. Lib. II. cap. 1. Boëtius de Mufica Lib. I. cap. 10. £f ir. alwaer zy de geheele wyze van doen, waerop dit zoude gefchiedt zyn, wytloopigh verhaelen: welk verhael alwie gelieft te leezen, die zal daeruit te meer zien, dat de weeg- fchael by dit- beelt niet quaelyk te pas komt. Behalven de boven gemelde Schry- ♦vers kan men ook zien Voffius de Quat. Art. Pop. cap. LV. §. 5. &f de Scient. Matb. cap. XX. §. 2. Het beelt verder, dat ons Marcianus Kapella van de Zangkunft op- geeft, kunnen wy alleenlyk aenwyzen, verbiedende ons de bepaeling van ons be- llek het zelve te befchryven en uit te leggen. Men vindt het in zyn negende Boek De Nuptiis Philologice. " ° |
|||||
|
AN-
|
|||||
|
ZANGKUNST. <5oj.
A N D E R S.
E En Vrouwebeeit, hebbende in beide de handen 'Apol-
loos [A] luit, en voor de voeten verfcheide mufycq* injlrumenten. De Egiptenaers beeldden de Zangkunft af door eene tong en vie*
tanden; gelyk zegt de naerftïge opmerkerder Aeloutheden Piërius. [A] Waerom juift Jpolhos luit? óf waerin verfchilde die van andere luiten?
Eene Luit, denk ik, was genoeg geweeft, al was het juift Jpplfoos lult niet. Vaii de luit nu zie het eerfle beek hierna. Het volgende van de tong en vier tanden wordt hier ook zeer müTelyk bygehaelt: daer het liever een beek behoorde uit te maeken op zich zelfs. Maer ik twyfel ook zeer, of dë Egiptenaeren wel zoo een Zinnebeek van de Zangkunft gehad hebben, en of Piërius zulks wel getuigt. Ten minften ik vinde de plaets by dien Schryver niet, en gifie, dat Ripa hier of.daer eenige woorden van Piërius quaelyk zal begreepen hebben, miflchien uit het 43. hooftftuk van het XXXIII. Boek: doch ik durf niets bepaelèn. ANDERS. 'I
'Eder eene Vrou, die op eene citer fpeeit, van weIJce
eene fhaer gefprongen is, in wiens Jeege plaets een krekel zit. De beeltenis heeft op 't hooft eenen nachtegael; - , . en voor haere voeten een groote wynkruik, mitsgaders eene luit, met deszelfs luitpen. Door een' krekel op eene citer te fchilderen, wort de Muzyk heel
gevoeglyk vertoont, om zeker geval [A], dat eenen Eünotnus ge- beurde. Want als die eens tegens den Mujïcant Arifio fpeelde» brak 'er van zyne citer een fnaer; in wiens plaets een krekel quam zitten, die, door zyn gezang, het gebrek des fpeeltuigs boette, en Euno- mus, in dien Muzykftryt, gelukkiglyk aen de overwinning holp. Dit zeldzaern voorval gold by de Grieken zoo veel, dat ze, tergedach- teni/Te
[A] Verhaelt by Piërius Valerianus (1), Alciatus (2) en Klaudius Minos (3): fOHier;
uit een' van welken het Cezare Ripa zal getrokken hebben: want oude Schryvers Libro heeft hy geene of weinige geleezen. De boven gemelde Schryvers hebben 't ge- XXVI. haek, gelyk de laetfte zelf aenwyft, uit de Anthologia Epigrammatum Grcecorum (4), ^j/0" Strabo (5) en Klemens van Alexandriën (6): die het voor eene fabel houdt, .gelyk bTx&r het ook is, daer niemant aen twyffek. Ripa had deze Luitfpeelers quaelyk ge- (3) Ad noemt Eunomius en Aiftoxenus: waervoor wy de rechte naemeh in de plaets geftelt Alciat. hebben. De krekel is ook op zich zelf alleen eene zinfch.ets,.der Zangkunift, vol- (4) Lib. gens 't geen 'er Piërius van fchryft Lib. XXFI. c. .46. waerby gevoegt kan worden lv-c-\6- 't geen wy gezecht hebben op de 418. bl. van het II. Deel: daer de krekel een (f| „ zinteken is van Snapachtigheit. De Luit maekt op zich zelve ook een beek: der 39Ó:È- Zangkunfl: en zoo komt ze voor op een' penning van den Keizer Nero by Piërius ditión." Lib. XLVII. cap. 7. die van de uitvinding en gedaente van dat fpeeltuig der Ouden Amft.' handelt in het 12. hooftftuJc van dat zelfde boek: gelyk ook doen-foftia:Barues in (6) Ad- zyne Prolegomena voor Anakreon §. 1. & 2. en Pol. 'VÏrgilius de Invcnt. Rer. Lib. ƒ. ™°J?k. f-15. Zie deszelfs aftekening uit BoifTardus en Leonard. Auguftinus byPerizo-. |w mus m zyne aenmerkingen over Elianus V. Hifi. Lib. III. c. 32. mpnac. Nnnnnnn 2
|
||||
|
>•
|
||||||||
|
zangkunst;
|
||||||||
|
604
|
||||||||
|
tenifle der weldaet van dit diertje, en ter eere van Eunomus een
beelt oprechtten, dat in de hant eene citer had, daer een krekel op zat: (trekkende dit beek dus tot een-Hiërogtyfhifcb zinteken der Muzyke. -: De naehtegael (en daerom ziet men 'er een' op 's beelts hooft) is,
om de verfcheidenheit, lieflykheit, en aengenaeme zoetheit zyner ftemtoonen, ook eene zinfchets der Zangkunde: naerdien [ B ] de Ouden een geheel volmaekte kennis der Muzyke in dezen vogel aen- merkten, ten opzicht zyner ltemme, die nu hoog, dan laeg is, bene- vens alle andere toonen, die men hem, tot eenen welluit der ooren, hoort voortbrengen. Daer ftaet eene wynkruik by 't beelt, omdat de Muzyk is bedacht
om den"menfch te verluftigen en vrolyk te maken, gelyk de wyn doet; en ook omdat de goede en lekkere wynen veel zoetheit aen de Item toebrengen [C]: daerom zeiden d'Oude Schryvers: Laeten z% na V gezeljchap van Bacchus gaen [DJ« F_B3 Dit is genomen uit Piërius Valerianus Lib. XXIII. cap. 40. die 't getrok-
ken heeft uit Fïimas Lib. X. cap. 29. den welken hy ook aenhaelt. Om de lieflykheit (1) BI. van flem kan hy ook een beek zyn van welfpreekentheit, gelyk wy boven (1) 5-88. in hebben gezien, en daertoe gebracht het verdichtfel, dat een naehtegael had zitten ditDeel. zjngen op de lippen van den Dichter Stezichorus , doe hy noch een kint was: in de Dichtkunde nu is vooral eene lieflyke welfpreekentheit noodigh. Zie verder Piërius Lib. XXIII. cap. 8. (1) Lib. [C] Ik geloof, dat Ripa hier Piërius wederom quaelyk begreepen heeft,die(2) LUI. wel zecht, dat de wyn aenprikkelt tot vrolykheit en de menfchen aen 't zingen cap. 20. helpt, gelyk elk weet, maer geénzins, dat hy de flem zoeter maekt: waervan hec tegendeel waer is. Om die vrolykmaekende kracht van den wyn waeren de Dich- ters ook zoo wel onder de hoede van Bacchus als van Apollo: gelyk aengeweezen is I. D. bl. 51* Aenm. E. en hoe zeer den wyn hen nootzaekelyk wierdt geoor- deelt om te kunnen dichten, is in 't breede verhandelt II. D. bl. 667. 668- en 669. met de Aenmerkingen. Zie ook III. D. bl. 193. Aenm. D. en bl. 432. Aenm. B. [ D ] Ik ken dat fpreekwoort der oude Schryvers niet. Ik geloof ook niet, dat
ze het gehad hebben, en zie het aen voor eene herfenfehim van Cefare Ripa. Ik weet ook naeuwJyks, wat het zeggen wil. A N D E R S.
TEr vertooninge der Muzykkunft fchildert men ook ge-
voeglyk een goet deel zwaenen, die, byna in een' ef- fen kring rontom een klaere fontein zittende, een gewiekt kint, dat 'er zacht en Jief uitziet, en met bloemen bekranft is, in haer midden hebben. Dit kint, dat den Weftewint uitbeelt, blaeft, met rontftaende wangen, een zacht wintje onder de zwaenen, zoodat haere pluimen 'er zoetjes door ichynen beweegt te worden [A].
Deze
[A] De befchryving van dit beelt is opgemaekt uit Filoflratus, gelyk reets
ln\ Lib aengewreezen is °P de 5Ö- bJ« van dit Deel Aenm. C. Uit Filoflratus heeft het XXIII.' overgenomen Piërius Valerianus (3): uit wien Cezare Ripa iet zelve met de c.j.&ó'. ganfche uitlegging ontleent heeft. |
||||||||
|
60$
|
|||||||||||||
|
ZANGKUNST.
|
|||||||||||||
|
Deze vogels zegt Elianus fjB] dat Me| zingen, dan 'wanneer de
wint uit het weften waeit; en zoo zyirf de Zang- of Speelkunftenaers oök doorgaens gewoon, zich ]iefft als zoodanighte laten hooreu, wanneer 'er een zoet. windeke hunnes lofs komt luizen by perfoonen, die in zulk aengenaem oorbanket lulleen' fmaek hebben [Cl. i' ■■' — » -:.. ":--- '* «■
f- ' i-jfjjf r- --, ■ ■ - « >*^ ■"' . ■ '■'. * "_',
[B] Var. Hifi. Lib. I. cap. 14. jOf nu dé Zwaenen in der daèt zii^èrijof'niet", (r) In
hetgeen zy worden gezechtop tié| allerliefl|kft te doen, als Ve. out'en ,naby de Phoedo- dooc zyn, daerover wordt zeer getwyfek. Bat ze zingen, wordtjniet alleen ge- n£ P* fielt door eene groote menigte Griekfche en ftynfche Dichters j maèr éók door} f\'j-h, verfcheidene andere uitmuntende Schryvers by:de Ouden, als JPlatÖ (f )i én Ari^ jx.cap.' ft'oteles, en wel in dat werk, waerïn hyide„Hiflöriè' der Dieren met töelegh ver*16.al.nw handelt ( 2 ). Anderen in tegendeel hebben 't voor eene fabel gehouden, als Pli-(3) Lib. nius (3), Lucianus (4), en Alexander van Mindus (5). -:Onze Elianus zelf, X.c. 23. daer hy dat gezang in, de bovengemelde plaets fchynt te ontkennen:, fpreekt'ér in (4) De een ander werk (6) eerft twyfelachtigh van, en naderhant (7) weerszoo, dat men iTgS zoude denken, dat hy'er geloof aen gaf; en wederom opééne andere plaets (8»£*|for ' zoo, als of het eene volkomen; zekere zaekwas. Julius CezarvScaliger^p) ver^v-j-) Ap2 klaert het volmondigh voor een verdichtzel der Grieken: daer 'er echter anderen Athen. * zyn, welke ftaende houden dat gezang zelfs gehoort te hebben , alsBraffavplqs en L.IX.c. Pendaziiis, volgens het getuigenis van Jonflon (10), en voor weinige jaeren ook "-P-393' Franciskus Heffelius, zoo als hy zelf zecht in zyne Opdracht Voor Vibius Sequef- Có) De ter. Zie meer Schryvers voor en tegen aengehaelt by Kittershuzius over Oppia- ^'c 1^' nus pag. 78. 0*79- en Davizius óver Cicero Tufcul. Difput. Lib. I. c. 30. en Jonflon (V)Lib* van de Vogelen/o/. 112. daer hy ook de oorzaek van de zoetigheit van dat gezang Xl.c. 1. in de gefteltheit van de keel der zwaenen zoekt: dat ook Ambrozius gedaen (8)L.v.c. heeft volgens de aentekening van Rittershuzius, zoo even gemeldt. Wat 'er ook 34-&k. van zy, het zinnebeelt is out, en reets gebruikt geweeft by de Egiptenaeren, die (\ci$6'- een out man willende te kennen geeven, welke een liefhebber was van de zang- J9e^j^ kusft, eene Zwaen fchilderden, gelyk Horus fchryft Lib. II. cap. 39. en uit hem rjftoi.^ Piërius Lib. XXIII. cap. 1. Zie ook het reets aengetekende op de 56. bl. Aenm. de Subt. C. en de 498. bl. Aenm. E. beide in dit Deel. Voeg verder by dit Zinnebeelt een Exercit. fraei marmere beelt van Apollo, by Piërius (11) vermeldt, houdende de linker- ^c^y"' hant aen den hals van zyne luit, ruftende op den rugh van eene zwaen, die den j'e y0! hals zachtjes omdraeit en den bek keert na de fnaeren, welkers geluit zy fchynt te geien volgen met haer gezang. In de rechter hant, die op de rechter knye ruft, voert fol. 112. Apollo de luitpen: en by hem ziet men den pylkoker op den gront liggen. (n) Lib. [C] Zie hiervan eene aerdige Zinfpeeling by Angelu.s Politianus Lü>. VLL XXIII.
Epjft' i-S' ' '-■ ■ , . ■■ .....-,-• ---i " c- 7* |
|||||||||||||
|
.Ut''
|
|||||||||||||
|
III Deel
|
|||||||||||||
|
Ooooooo
|
|||||||||||||
|
ZEDE-
|
|||||||||||||
|
óoó
|
|||||||||||||||||||||
|
ZEDEKUNDE, ETHICA.
Ene Vröu met eene ftaetigh wezen. Men ziet in haer
flinke hant een pasloot, en aen haer rechter zyde eenen getoomden Leeu. \r. , Ethica of Zedekunde beduit leering van goede zeden en manie-
ren, of onderwys van welleventhèitj door welk onderwys de harts* togteri van begeerte en toorn £A] binnen de middelpaelen, waerin 4e deugt beflaet, worden gehouden. De Deugt is dan in 't gulden midden [B] gelegen; gelyk in tegendeel de ondeugt langs de buiten- wegéln gaet, waerop de gemelde hartstogten zich begeven, zoo dik- Wylszy ter eene of ter andere zyde afwyken. -MDejrtefe^jP ^ö^êjPj^Ö^iartfeJSlrljj grammoedigh dier, heeft ze ge-
toomrby haer, om aki 'te duiden,; dat de Zedekunde het dierlyk , gedeelte des menfchen, het geen wy zoo even noemden [C], brei- delt en intoomt. Het
f_A] Welke den menfch allermeefi: en allerlichtft wegvoeren tot het quaet.
Hierom fielt Juvenalis onder die dingen, die hy wil dat de menfch van Godt moet |
|||||||||||||||||||||
|
£.;.
|
|||||||||||||||||||||
|
i".
r i ï |
|||||||||||||||||||||
|
(0 Sat.
X. v. 360.
|
bidden, ook voornaementlyk een gemoet, hetwelke Nefciat irafci, cupiat nihil (1),
dat is, niet weete van gram worden, en niets begeere. De toorn en begeerte in toom gehouden wordende, heerfcht de reden, uitmaekende de derde'hoedanigheit van |
||||||||||||||||||||
|
's menfchen ziel, volgens 't gezegde op de 507. bl. in dit Deel: en daer de reden
heerfcht, daer kan het niet rniffen of goede zeden en deugt moeten in bloei zyn. TB] Zie I. D. bl. 245. Aenm. F.
[C] Naementlyk de gramfchap, waervan de leeuw een zinnebeelt is: gelyk
meer dan op eene plaets te vooren gezecht is. Hiertoe behoort ook de fabel van |
|||||||||||||||||||||
|
(2) BI.
492., en
fflo. |
Orfeus, ook te vooren (2) verklaert, dat hy Leeuwen en Tigers bewoog en tem*
de door zyn gezang; dat is, door de lieflyke welfpreekentheit van zyne zedaleere: |
||||||||||||||||||||
|
want Orfeus, en de andere aloude dichters, zyn onder de Grieken Godgeleer-
den, en Filozoofen, en dus de eerfte Zedemeefters, geweeft. Zie boven bl. 298. Aenm. E. Wie voorts de Zedekunde in de Filozoofy heeft ingevoert, is mede reets in dit Deel verhandelt bl. 521. 532. en 533. met de Aenmerkingen: waerin ook nader van Orfeus gefproken wordt. '■ *, « |
|||||||||||||||||||||
|
Z E D E K IJ ND E. $&$
Het Pasloot wort haer bygevoegt, omdat, gelyk eene zaek alsdan be-
wezen wort wel in 't plat te zyn gebragt, wanneer de draet recht'hangt- tuflchen de twee beenen van het pasloot -3 en nochte naer den eenen* nochte naer den anderen buitenkant helt, maer net flaet op de lini of ilreep, die van 't boveneinde dezes pasgereedfchaps, recht nederwaert loopt; de Zedekunde alzoo ook den menfchen leert, dat de trek der zin- nen dangelykvormigh is aende rechtheiten gelykte der reden,wanneer hy niet overhelt naer de buitenwegen > maer in't pryslyk midden blyft. ' .......~M\r^. ... ,A!5 ft^ . _. : .
VERSCHEIDE IIEFDENS.
LIEFDE, KRISTELYKE LIEFDE.
Ene in 'troodt gekleede Vrou, hebbende een heldere
viervlam op haer hooft, en onder haerén flinker arm een kintje, 't geen zy te zuigen geeft. Twee kin- ders ziet men nevens haer /pelen, en een der zelve haere rechte hant vatten. /:;- v- Die Kriftus naervolgen wil, en echter liefdeloos blyft, is te vér-
gelyken met de quade harmony of famenftemming eener valfchtooni- ge en ganfch ontitelde luit, ja eeneongefchiktbeit> gelykPaulusLKor. XIII. 5*. zecht. Haere kracht is, dat ze ons met Godt en de men- fchen in genegenheit vereenigt, en hoe langs hoe meer aenwaffènde* ons eindelyk de eeuwige heerlykheit waerdigh maekt.' ,: De roode kleur des kleets beduit liefde, gelyk ejders. [A] gpmëlr
is: waerom ook de Bruit in Salomons Hoogliedt de roode verf hae- res Bruidegoms zeer beminde. : u -Jj : ': ,;i. ' v ; • :;'.[ »o De viervlam op 's beelts hooft, betekent door haere, wakkerhei^
dat de [BJ liefde, volgens haere gewente, in-haere werking nok ophoudt. Eenigen willen wyders, dat Kriihis in deze woorden, ;'È ben gekomen om vier op de aerde te werpen: en wa^l^il^indtènhet airede ontjteken is? door het vier de liefde zal gemèetilt hébben,; * Zie de plaets [C] Luk. XII. 49. ::--]'l l ■''■-.' :',:''?.Z:- De drie kindertjes geven te kennen, dat de Liefde, fchpon,ze\|i|
zich zelve eene deugt is, nochtans drieërlei [D] kracht heeff, naer- dien het Geloof en de Hoop zonder, de Liefde doot zyn. De zeer & itich-
[A] I. Deel bl. 523. en 524. vergeleeken met onze Aenm. A. over't beek
Aenroeping I. D. bl. 40. Eene andere uitlegging zie in het.volgende; beelc:: doch deze is de befte. [B] Zie de zoo even gemelde plaetfen, en Piërius Hierogl Lïb.XLPL rap* 22.
[C] En onze Godtgeleerden, die 'er over hebben gefqhreeven; welke\déze
woorden met recht anders uitleggen. fD] Zoo de drie Kindertjes dit verbeelden, zal tiet eene kintjé moeteiüz^i de
Hoop, 't andere 't Geloof, en het derde de.Liefde: en aldus zal 'erde ..Liefdeftwé* mael ftaen; eerft in de Vrouw, en dan in een der kindertjes. Daereni?oven J? het een mislyk zeggen, dat de Liefde eene kracht is der Liefde; dat nochtans,' de O00000O2 Plae«
|
||||
|
608 LIEFDE.
ftichtelyke en niet min krachtige Zededichter Dirk Rafelszoon Kamp-
huizen voert in den aenvang van een liedt, over de tegenwoordige ftof, deze tael: 'De Liefde, voörtgebragt
'Door rein geloof aen Gode, i * m. Wort in Godts ivoort geacht *
'Den Kriften tneefi van node. Veel andre dingen kan, • - j
Ja moet de menfche loven,
En fpreeken hoog daervan:
Maer Liefdegaet te boven,te boven,te boven,te boven. + De zelve treflyke Dichter eindigt dat liedt met deze vaerzen:
Wat is of wezen zal'-,
{Hoe hoog) by Liefd' is 't minder. Ja zonder Liefd' is 't al . (Jrloe nut) onnut en hinder. Elk fta dan, wie hy zy, ;. | , \De leerling met den leer der, Naer alle gaven vry :
Maer naer de Liefd' nogh meerder, enz. plaets wel ingezien zynde, hier gezecht wordt. De uitlegging derhalven van de-
ze drie kindertjes is te verre gezocht: welke de Liefde myns bedunkens in navol- ging der oude Gedenkpenningen worden toegevoegt alleenlyk om de tedere lief- de en zorge der Ouders voor hunne kinderen en der zelver opvoeding te kennen te geeven. Deze penningen vertoonen ook niet altyt een gelyk getal van kinde- ren ', maer fommige enkelyk een, fommige twe, fommige drie, en fommige ook vier, met den Vader of de Moeder daerby, in verfcheidene geftalte, alle met het opfehrift van Piet as: welk woort wy op meer dan eene plaets te vooren heb- ben aengetoont dat niet altyt GodtvmgtigheiP, gelyk het Oudaen op die penningen vertaelt, moet worden uitgelecht; maer ook alle fchuldige Liefde betekent, gelyk zekerlyk die van de Ouders tot de kinderen is, als mede van de kinderen tot de Ouders; insgelyks liefde tot de Overigheit, tot den Vorft, en diergelyke: in alle welke betrekkingen het woort Pi et as gevonden wordt. Zie onze Aenmerkin- gen A. en C. op de 526. en 527. en B. op de 528. en A. en B. op de 529. bladtz. van het I. Deel; en de aengehaelde Gedenkpenningen by Oudaen in zyne Room- fche Oudheden bladtz, 369. of 326; en behalven die noch een zeer groot getal an- deren, te vinden by Okko. En dat Pi et as of Liefde op de zelve in die betrek. king voorkomt, als wy gezecht hebben, is reets voor ons het gevoelen geweeft van Spanhemius in zyn voortreffelyk werk De Prajiant. fc? Ufu Nwnifm. Dijftrt. VIII. pg. 721. A N D E R S.
WEder eene Vrou in roodt gewaet. Zy houdt in de
rechte hant een brandend hart, en omhelft met den flinker arm een kintje. v , De liefde is eene bequaemheit van den wil, die van Godt ingeflort
zynde, ons beweegt om hem, als ons hoogfte einde, boven al, en onzen naeften als ons zclven, te beminnen. |
|||||
|
n
|
|||||
|
LIEFDE; 609
Het brandende hart in de hant, betekent [A], dat de Liefde eene
Zuivere en vierige gemoetswerking tot Godt en de fchepfels is. Als het hart bemint, wort het gezeit te branden; want wanneer de gee- ften door een waerdigh voorwerp beweegt worden; zoo doen ze het bloet naer 't hart optrekken, 't welk door des zelfs hette ontftelt wordende, by gelykenis alsdan gezeit wort te branden 5 gelyk aldtis Kriflus leerlingen te Emmaus fpraken, Was ons hart niet brandende tn onsi als by tot ons /prak op den wegh? Luk. XXIV. 3^. Dé Poëten hebben het ook doorgaens drok vatt brandende harten, als ze eene driftige [B] liefde befchryven. Voorts is het kim by de beeltenis geftek, omdat Kriflus zeit, Zo wie dit kindeken ohtfangen zal mmy~« nen name, die ontfangt my, Luc. JX. v. 48. Zie ook Matth. XXV". v.40. Het roode [C] kleet, hebbende de kleur des bloets, wil zeggen,
dat de waere liefde, volgens Paulus tael (1), zich uititrekt tot de lijÉeht, ftorting des bloets toe. ••■ '-:■• ïbiiad 'qcj&Sïl,4. [A] Zie I. Deel bl. 415. Aenm. D. en Viërias Hiergl. Lib. XLFf. c*f>. 22.
f B ] Zie wederom Piërius ter aengehaelde plaets. ,: 3 _ L C J De uitlegging over 't voorige beelt is beter. , t , 1 . ' : "; A ND E ;X:S,V;;. , ,
IZidoro Ruberti, een zeer goetdadigh en geleert edelman *
bezat eene beeltenis der Liefde, vertoont door eenen olyf- boom, van welken eenige takken afgehouwen waren, en uit wiens tronk eene vochtigheit quam, die etlyke kruiden en jonge telgen voedde. Een gedeelte dezer gewallèn flont by den wortel van den grooten boom, en een gedeelte wat verder. Het is tegeloven, dat de uitvinder dezer beeldefpraek door de
zelve te kennen heeft willen geven, dat de [A] Liefde, en iemant die ze oefenen wil, zich niet ontziet eenigh voedfel van hem zelven af te nemen, om aen anderen, als vooreerit zynen naeften vrienden, en daerna dien die verder zyn, het zelve mede te delen. Ik houde, dat door de kruiden eenige jonge dochters gemeent worden, door den bezitter des beelts met zyne middelen ie baet gekomen, en ten huwlyk befteet: en door de telgen of boompjes is het zeker, dat eenige jongelingen te verftaen zyn, die hy op zyne koften te Rome in kunÜen'en geleertheit deed opbrengen. Zeer treflyke mannen zyn daer onder [B] geweeit,in hooge flaet- en eerampten door verfcheide Pauzen
[ A] Dat de uitlegging van dit beelt onder een' al te algemeenën titel van Lief-
de gefchiedt, daer ze alleenlyk betreklyk moeit gemaekt worden tot dat gedeelte van de zelve, 't welk beftaet in'c oefenen van barmhartigheit en wel voornae* mentlyk aelmoefen, zal met my ligtelyk toeftemmen, die weet, dat de olyf een zinnebeelt is van deze deugden, en verder de verklaering van dit beek zal gelie- ven te vergelyken met onze Aenmerking D. over 't beek Aelmoes I. D. bl. 28. [ B ] Als Lodewyk en Mark Antonio Ruberti, zynde de een de naneef van
Giovano Matteo Ruberti, die Sekretaris is geweeft van den Paus Paulus den IV. en naderhant van Pius den V.; de ander de naneef van Francisko Ruberti, die Sekretaris geweeft is van den Paus Sixtus den V., doch doe zy noch Kardinaelen, en niet tot de Pauzelyke waerdigheic verheven waeren: gelyk ons deze twe in dgn Italiaenfchen druk van Cezare Ripa worden aengeweezen. III. Deel. Ppppppp
|
||||
|
610 L I E F D E.
Pauzen verheven. Vermits wyders boven den gemelden olyfboötn
deze fpreuk flont, Mariens rev'tvifcit, dat \s y Jll Jf ervende wort hy we- der levendigh., wil zulks zeggen, dat, terwyl de gezeide Izidoor out wiert en zyn einde génaekte, hy door de liefdadigheit, aen de gemeld de perfoonen beiteet, in en door hen weder als nieu geboren wierr. OORSPRONGK DER LIEFDE,
of der Verlieftheit; door Zaratino Kaftellini.
E Ene Vrott, die een' doorfchynenden fpiegel, welke ront,
zwaer, aen de eene zyde hol, en aen de andere met eenen buik uitpuilende is, in de rechte hant heeft, en den zel- ven houdt tegens t oog der zonne [A], die, met haere ftrae- len door. dien Ipiegel heenelchietende, eene fakkel ontfteekt, welke ze in de (linke hant heeft. Aen 't hantvat des fpiegels hangt eene rol met dit opfchiïft: SIC IN CORDE FACIT AMOR INCENDIUM, dat is, Aldus ontfteekt de Liefde den brant in '/ hart. De Liefde heeft haeren oorfprongk uit het oog, door het zien en
befchouwen van een fchoon voorwerp. Men zou mede kunnen be- weeren, dat de Liefde ook door 't gehoor geboren wort, zich gron- dende op deze reden: dat onze oogen en ooren als venlters zyn der ziele, door welke zy de gedaenten, die onder d'uiterlyke zinnen vallen, ontfangende, over de zelve oordeelt, of ze fchoon of lelyk zyn. En die zy voor fchoon keurt, behagen haer gemeenlyk, gelyk in tegendeel de andere haer mishagen. En gelyk ze van natuure eenen afkeer heeft van de lelyke gedaenten: zoo haekte ze daerente- gen naer de fchoone. Zulx dat, indien de Liefde door de venlters der oogen in ons hart dringt; zy dierwyze ook dikwyls kan indrin- gen door de venlters der ooren, wanneer men de uitmuntende fchoonheden eeniger Jongkvrouwe hoort befchryven; "'t welk veroor- zaekende,dat men door haere bekoorlykheit wort aengelokt,zoo kan men in zyn hart ook eene begeerte tot zoo eene perfoonaedje krygen: en die begeerte tot eene Schoone is niets anders dan Liefde. Het getuigenis der twee verlieftlte Toskaners zal hier genoeg zyn, te we- ten Bokatius en Petrarcha; van welke d' eerlte ons het geval vertelt van Ludoviko, Gerbino, en Anechino, die door 't gehoor verlief- den: en d'andere zegt uitdruklyk, in zyn Gezang, waerin hy de deugden van Nikolö di Renzo, Befchermheer des Roomfchen Volks, prytt [B]: Gelyk ïemant ver Heft door het gerucht; in welke woorden hoewel de Dichter van de Liefde tot de Deugt fpreekt, in dien zel- ven zin, als Cicero zeit [C], dat wy, uit Liefde tot de Deugt, ook hen,
f_A] Oog der Zonne klinkt in ons Nederduitfch wat vreemt: doch de reden van
die fpreekwys zal in 't vervolg blyken. £B] Parte L Canzone 6. Come per fama huotn s' innamora.
[C] In Lsel. c. 8- Nihil ejl enim amabilius virtute: nibil,quod magis alliciat acldiligendum;
quippe quumpropter virtutem & probitatem eos etiam,quos nunquam vidimus,quodammodo dili- gamus. 7Ae hem ook in zyne Redenvoering Pro Marcello cap. 3. 0" de Off. Lib., IL c. 9. |
||||
|
ÖORSPRONGK DER LIEFDE. 6u
.V''
hen, die we nok zagen * op zekere wys beminnen: zoo kan men zyn
zeggen nochtans in 't algemeen op alle foorten van Liefde, tot Deugt en Schoonheit, toepaflèn. Hierop zullen wy, tot voordeel dezes gevoelens, nogh bybrengen 't getuigenis van Athenéus, die, ïn Zyn XIII. boek (i) aldus fpreekt: Men moet zich niet 'verwonderen, dat fOCap, eenigen alleen door V gehoor zjn verlieft geworden. Daerop vérhaélt Iv~« P* hy [D] de Liefde van Koning Zariadres, en Odatis, Koning Omar-J75- tes dochter, beide zoo uitmuntende en yolmaekt in fchoonheit, dat ze van Venus en Adonis fchenen voortgeteelt. Zy verliefden enkelyk door 't gerucht op malkander: en door de vertellingen, hun aengaen- de, door anderen aen hen gedaen, kregen zy onderling zoodanigh een indrukfel van malkanders gedaente in hunne gemoederen, dat ze mal- kander in den droom verfchenen. 't Geviel dat Omartes, zyne dochter Odatis willende uittrouwen, een openbaer gaftmael gafj {tellende haer een' gulden beker met wyn ter hant, en zeggende tot haer, Wie u, na vlytigh toezien, onder alle deze beit bevalt, reik dezen beker dien toe, zoo zult gy hem tot uwen man ontfangen. Odatis, de famenge- kome Vorften en Heeren in 't rond overziende, wert bedroeft, en be- gon te weenen, vermits zy onder hen dat gewenfchte aengezigt niet zagh, 't geen haer in den flaep verfchenen was. Terwyl zy dan bleef fchreien, komt Zariadres, dien zy door eenen brief ontboden had, fchielyk te voorfchyn, en zeit: Hier ben ik, Odatis, gelyk gy hebt bevolen. Waerop zy hem terltont kennende werf, en, al lachende en vrolyk den beker overgafj na 't welke hy haer, die hem uit zoo veelen tot haer' bruidegom koos, mêvoerde naer zyn ryk. Hierby voegt het geval Van Gïanfrè Rudel, die 't leven Veil
Zyn doot zocht over zee met riem en zeil. [EJ.
Dees door 't gerucht der Graevinne van Tripoli op haer verlieft ge- .
v/orden, en haer lang in gedicht bemint en geroemt hebbende, zonder haer oit te hebben gezien, wert eindelyk met zoo groot eene begeer- te ontfteken om haer te mogen aenfchouwen, dat hy naer heur toe voer. Doch nadat hy, op de reis zeer krank geworden zynde, te Tri- poli belandde, dient men der Graevinne aen, dat hy was overgeko-^ men. Zy hierop hem in haer paleis hebbende doen brengen, ontfing hem zeer beleeft en goetgunltigh in haere armen, en hy haer, uit wie niet minder zyne Liefde dan zyn doot haeren oorfprongk had, be- ' fchouwt hebbende, en bedankt voor haer mewaerigh onthael, gaf 'm. den beminden fchoot den geeft. Doch ftaet te bedenken, dat, fchoon de Liefde der bovengenoemden haeren oorfprongk uit het gehoor fchynt te hebben gehadt, echter de toehoorende niet kan verlieven door het gehoor alleen, tenzy in zyn denkbeelt worde gevormt en inge- drukt bet beek der vertelde fchoonheit, dermaete, dat hy het zelve fchynt
[D] Uit de Hifloriè'n, gelyk hy zelf getuigt, van Alexander den Grooten, be-
fchreeven door Chares van Mitilene: welke hiuoriè'n niet meer voor handen zyn. Eenige omftandigheden, hier overgellagen, moet men by Atheneüs zelf zien. [E] Het zyn de woorden van Petrarcha uit zynen Triomf der Liefde in 't vier-
de hooftfluk: Gianfrè Rudel, che ufb la vek e 'Iremo ...",.,.
Jcercar lafua morte. Ppppppp 2
|
||||
|
flrtS OORSPRONGK DER LIEFDE.
fchynt voor zyneoogen te hebben. Tot bewys daervan zy Üdatls»
die Zariadres, welken zy nok gezien had, in den droom zagh, en op het gaftmael zoodanigh kende,- alsof ze hem meermaelen in pef- foon had gezien j 'c geen niet had kunnen wezen, tenwaere zy van zyn beek, haer door anderen afgefchettt, een begrip in haer gemoet had gevormt. Aldus moet ook Gianfrè Rudel > Heer van Balia, volgens de manier der minnaeren.het beek zyner geliefde zich hebben ingeprent, eh daerin de fchoonheit haers levenden wezens befchoüwt: zulx men niet enkel en afzonderlyk door 't gehoor, maer, vermengder wyze, door het verbeelden van dé gehoorde fchoonheit met d' oogen te zien, verheft wort. Derhalve kan men niec enkel op zich zelven zeggen, dat de Liefde door de venfters der ooren in 't hart dringt, omdat ze middelyk uit verbeeldinge van 't zien, en niet onmiddelyk uit het gehoor voortvloeit. En dat dit waer is, blykt daeruit, dat, indien de gehoorde fchoonheit daerna door de oogen niet wort goetgekeurt, wanneer ze gezien won, de Liefde dan geene wortels fchiet; maer dat ze dan eerft te recht wortelt, als men ziet, dat de tegenwoordig- heit het geruchte beantwoort. Daerom is men gewoon te zeggen, als de fchoonheit met het geene 'er van verhaelt wert, niet overeen- komftigh wort bevonden, minuit prafentia famanti dat is, de tegen- woordïgheit vermindert het gerucht* of den gehoorden roem. De ooren zyn zoo wel zielveniters als de oogen, maer daerom ontfangen ze juiit die gedaentens niet, welke de oogen betreffen, als is de ge- lykmaetigheit der verwen en trekken, die een volflage fchoonheit maken, doch van welke alleen de oogen recht kunnen oordeelen. Door de venfters der ooren komt de Liefde in, uit het hooren eener bevallige en engelachtige ftemme [F] : maer uit het hooren vermelden van eene fchoonheit door een' derden perfoon,wort ze geboren,nadat de verhaelde fchoonheit zich aen ons in de inbeelding vertoont, zoo- danigh, dat het ons toefchynt, dat wy ze zien; en door zulk eene toefchyning en inbeelding zal ze ons bewegen tot haer te beminnen j maer daerna waerlyk gezien zynde, zal ze ons metterdaet doen ver- lieven: zoodat het gehoor wel gelegentheit tot beminnen geeft, maer daer-
\Y~\ Zaratino ontkent dan niet ih 't algemeen, dat de Liefde kan gebooren
Worden uit het gehoor; maer hy bepaelt in 't byzonder dat gehoor, het welke be- ftaet in het hooren der vertelling, die aengaende den perfoon, waerop iemant ver- heft wordt, aen den zelven wordt gedaen door een' derden: en daeromtrent kan men hem in zyne redeneering met geen' gront tegenfpreeken. Anders wie kan ontkennen, dat de menfchen dikwyls verheft worden door vleiende woorden, door eene welfpreekende tong, door eene lieflyk zingende item, door kunftigh fpeelen van muzyk, en diergelyke dingen, die het gehoor aendoen? zoo dat zy veeltyts beminnen die geenen, welke hen niet minder dan fchoon toefchynen, en in tegendeel hun oog geheel mishaegen. Indien de liefde haer' oorfprong niec anders konde hebben dan uit het oog, en wel op die wyze als hier beredeneert wordt,hoe kon de liefde dan vallen in een blint menfch? daer 't egter zeker is,dat blinde menfchen, zelfs die van de geboorte af blint zyn geweeft, fomtyts vierigh. beminnen, en heevigh verheft zyn. Voor 't overige, hoe veel vermogen eene fchooneflem heeft tot het verwekken van Liefde, wilt de Dichter Ovidius, in minnaeryen zoo ervaeren, zeer wel, wanneer hy zyne Juffers het leeren van zin- gen zoo ernftigh aenpryft Art. Amat. Lib. III. v. 311. & feqq. geh'k hy ook alle andere dingen, daertoe aenleidinge geevende, door de ondervinding kende: zoo als hy van zich zelven verhaelt Amor. Lib. II. El. 4. Zie verder Klaudius Minos over 't CXV. Zinnebeelt van Alciatus. Het oog echter blyfc altyc 't voornaemfte. |
||||
|
OORSPRONGK DER LIEFDE. 613
ckerom geene oorzaek der Liefde isj dewyl de Liefde tot een ge-
hoorde fchoonheit wort gevormt in de inbeelding, en beveiligt dooi* het daedlyk zien der ingebeelde fchoonheit; zulx dat de Liefde, aen- gaende een gehoorde fchoonheit,geen kracht heeft, tenzy die fchoon- heit worde gezien. Dat nu de oorzaek en gelegentheit verfchillige din- gen zyn, wort aengewezen door Ficinus over Platoos Gaftmaèl [G]> alwaer hy beweert, dat het oog geheel de oorzaek is der minne- ziekte, die dan geboren wort, wanneer de menfchen hunne oogen dikwyls op 's anderen oogen flaende, het eene oogenlicht met het andere paeren, en daerdoor de liefde indrinken. De nette gefchikt- heit der andere leden [H], zonder d'oogen, zegt hy, dat niet eigent- lyk de oorzaek, maer de gelegentheit tot dusdanigh eene ziekte is. Want een fchoon geftel van nette ledengefchiktheit lokt den geenen, die het zelve van verre ziet, aen, dat hy nader by koome: en daer- na, als hy 't nu van naby befchouwt, zoo houdt het hem lang in die befchouwinge; geduurende welke de ontmoeting der oogen alleenlyk dat geene is, 't welk hem de wonde geeft. Derhalve zegge we, dat door een uitnemende fchoonheit te hooren befchryven, het gehoor eene gelegentheit zal wezen, om ons tot Liefde te bewegen, haer- dien door zulk eene befchryving de gedaente der befchreve fchoon- heit in ons denkbeelt gevormt worden, en in ons eene begeerte bren- gen zal, om die fchoonheit te zien} welke gezien zynde, alleen het gezigt en de ontmoeting der oogen, gelyk we zeiden, eene oor- zaek is, dat wy met een krachtige verlieftheit getroffen en als beto- vert worden. Deze oogenöntmoeting dan, waerin men den oorfprongk der
Liefde moet Hellen, beelden wy uit door den fpiegel, gehouden te- gens het oog der zonne. Verbeek u met dezen fpiegel eenen dier Iborte, van welke Orontius Fineus fpreekt in zyne Verhandeling over de Brantfpiegels. Diergelyke fpiegels waren 't, van welke Plutarchuy, in Numa Pompilius Leven, zegt [I]» dat 'er deVeftaelfche Nonnen, door dien tweeden Koning der Romeinen ingewydt, het eeuwige Vier, wanneer het was uitgegaen, weder mede ontftaken door de zon; het welk dan was, alsof ze een zuiver en rein vier uit den he- mel hadden gekregen. En 't zullen ook dusdanige geweefl zyn, daer Zona-
le G J Orat. VIL cap. io. pag. 794. Zie 't geen onze Schryver een weinigh ver- der hier breeder van zecht. [H] Zoo dit waer is, dan is het enkel zien der fchoonheit ook niet meer als
eene gelegenheit en aenleiding tot de liefde, welke, volgens de hier gefielde re- den , niet zoude kunnen geboren worden zonder juiffc de oogen te zien van 't be- minde voorwerp. Maer hoe fyn Zaratino hierover ook uit Ficinus redeneert, zoo houde ik echter de flelling niet voor beweezen: en wilde wel eens vraegen, of men zoude mogen denken, dat iemant een overfchoon menfch ziende flaepen, en des zelfs fchoone leden befchouwende, nietdoodelyk zoude kunnen verlieven, al zach hy juifl de oogen niet, of al ontfing hy geene lichtflraelen of geeflen van het fynfte bloet uit de zelve. Ik geloof van jae: hoewel het zeker is, daixeen fchoon oog de harten, gefchikt tot verlieftheit, voornaementlyk treft. [I] Pag. 66. Doch dat was geen doorfchynend fpiegel, gelyk Zaratino aen
ons beek in de handen geeft, dat eigentlyk een brantglas is: maer het was een fpiegel, het welk de ftof aenftak door het te rug kaetfen van de ftraelen der zon- ne, daerin gevangen en in een zeker punt of flip vergaedert; hoedanige brantfpie- gels een' zeer feilen branc verwekken: gelyk bekent is. III Deel. Q/3^4^9
|
||||
|
6i4 OORSPRONGK EKEÏL LIEFDE.
Zonaras van fchryft [K], dae de Wiskunftenaer Proklus voor Kon-
ftantinöpole mede verbrandde de feheepsvloot, door den oproerigen Vitaïianüs tegen Keizer Anaftazias toegeruft. De Uitvinder zulker Brantfpiegels was Archimedes [L], die ze te werk ftelde tegens de Romeinen, vart wie zyne geboorteftadc Sirakuze belegert was. Ge- lyk dan (om weder tot het beek te komen)' door den fpiegel, een door kunft gemaékt öóg, geftelt tegenover het oog der zonne, de zonneftraelen heenefchietende, de fakkel wort ontfteken} zoo wort ook door onze oogeti, fpiegels van de natuur, geftelt tegenover het öog' eener fchoorte zon op d' aerde, de firaelen van des zelfs licht 'er doorschietende, de fakkel der Liefde in't hart Jontiteken; waervan de fakkel, geVoegt in de flinke hant der beeltenifïè, aen welke zyde het hart leit, een zinteken is, gelyk wort aengewezen door het by- fchrift, Sic in córdé facit amor incendium, dat is, aldus ontfteekt de Liefde den brant in H hart. Een zeggen, ten deele Plautus [M] ont- leent. Hoe nu de liefdebrant üït de oogen nacr 't hart fchiet, daer- över redeneert Marfilius Fictnus [N] dusdanigh: Degeeften, zeit hy, die door de hette des harts üit het zuiverfte bloet geteelt wor- den, zynin ons altyt zoodanigh als het vocht des bloets. Gelyk dan de bloetdampen, die men geeften noemt, zoodanigh zyn, als 't bloeü is, door dat zy uit het zelve worden geboren, zoo fchieten zy ook door de oogen, als door glaze venfters, flraelen die hun gelyk zyn. En gelyk de zon, die 't hart der werelt is, hoedanigh haer ook Ce- lius Rhodiginus [Ö] noemt, door haeren omloop het licht verfpreit, en
EK] Annal. Lib. XIV. cap. 3. Deze brantfpiegels waeren van koper.
Lj Volgens 't verhael van den zelfden Zonaras op de aengehaelde plaets, zich beroepende op 't getuigenifle van Dion. Het zelfde fchryft ook Galenus in zyn Boek van de Temperamenten, en Anthemius in 't begin van zyne Optica of Zkht- kunde. Van de brantfpiegels heeft Archimedes zelf een traktaetje gefchreeven, dat noch heden voor handen is, en onder zyne werken gevonden wordt: hoewel fommigen rneénën,dat het geen echt Gefchrift van Archimedes is. OndertufTcheu is het evenwel vreemt, dat de befte en outfte Schryvers, welke die belegering (i)Hift. van Sirakuzen verhaelen, Polibius (l), Livius (a) en PJutarchus (3), die de L.VIII. zekzaeme en fnedige uivindingen van Archimedes in de belegering van die fladc Cap. 6. met zoo veel naeuwkeurigheit befchryven, en waervan de eerftgenoemde zoo & 7-. kort na Archimedes gebloek heeft, geen enkel woort van die brantfpiegels mel- yvtv3, ^en: waarom ook aen de waerheic van dat verhael wordt getwyfelt; gelyk mede al ^at- van Zonaras aengaende Proklus wordt in twyfel getrokken. En in der daet-, Ti)1 In ^ net waerfdiynlyk iSj dat de brantfpiegels, hoe eene verfchrikkelyke kracht 'er Mar- °°k mede kan geoeffent worden, de ftraelen van de zon zoo verre met zoo een cello p. gewelt zouden kunnen te rug kaetfen, dat ze de aennaderende fchepen van vyan- 306. den in brant ftaken, voornaementlyk die 't niet ontbrak aen oorlogs tuigen, waer- mede zy die fpiegels, welke dan bloot voor 't gezicht moeiten ftaen, gemakkelyk konden omver werpen, en buiten flaet flellen van werking, laet ik gaern over aen 't oordeel van alle verftandige menfchen, in de Beweegkunde en andere Wis- kundige Weetenfchappen ervaeren. [M] In Mercatore M. III. Sc. 4. v. 3. Ita mihi in peélore atque in corde facit amor incendium..
[N] In Conviv. Platonis Orat. VIL cap. 4. p. 793. waeruit al het volgende, uitgezonden het aengehaelde getuigenis van Celius Rhodiginus, tot daer hy fpreekt van den Poëet, die Plato volgt, genoegfaem van woort tot woort getrokken is. Zie ook Piërius Valerianus Hier. Lib. XLIL cap. 9. en 't geen reets te voorea van deze floffe gezecht is I. D. bl. 131. en 132. met de aenmerkingen. [O] Antiq. LsStion. Lib. II. cap. ijj. |
||||
|
OORSPRONGK DER LIEFDE, &$j
errmet het licht haere kracht over deaerde ftor.t; alz^overfpr^it he^
hart onzes lichaems door zyn geftadige beweging,, liet iwiefti. l}lqec; voortdryvende, uit het zelve geeüeiv door 't ganfcjie: lichagmji ^. ftort door die geeften vonken van licht uit, wel door alle- de- lede-n^ , doch inzonderheit door de oogen: want de geeften § als zeer licht zynde, ftygen gezwint naer de bovenfte lichaemsdeelen, en het licht dier geeften glinftert overvloedigh uit door de oogen,. v,ermits:4ie,: boven alle andere leden, helder en doorfchynende zyn?, en; in zich; hebben licht, glans, dampen en vonken: zulx het gega wonder is», dat een oog, 't geen open en met aendachfc naer iemant toegelicht is^: in de oogen zyns aenkykers de pylen zyner ftraelen* fchiet j; weifel ftraelen door de oogen, die tegens hen over zyn, heenefphiëtendie,^ indringen tot het binnenfte van 't hart des minnaers: en met- reden| tot in't hart toe, omdat ze voortkomen ook uit het hart despeik foons, die ze fchiet [P]. Dit alles is volgens Plato, welke wil, dat* de Liefdewonden komen van zekere zeer fyne ftraeltjes, gefchptetij ' uit het binnenfte van 't hart, daer het zoetfte en heetfte bloet is, wel-, ke ftraeltjes, de wegh hun geopent zynde,. door de oogen uitvliegeiiik en ook door de oogen des minnaers indringen tot het, binnenfte- zyns harten. Weshalve de Poëet [Q], Plato volgend^, ergens van ds liefde zegt, dat haer de ivegh openjtaet door d" oogen naer 't hart. De fpiegel, dien 't beelt ten toon houdt, is niet de holle fpiegel,
die van achteren eenige donkere ftof heeft, maer 't is een, die helder-, doorfchynende, en aen alle kanten gladt is, doch aen d' eene zy hol wezende, 't geene 'er in gefpiegelt wort, groot en lang vertoont; gelyk hy aen d' andere zyde, daer hy uitpuilende en bolront is, het ingefpiegelde ook groot, maer platront vertoont. De zonneftraelen, op eenen fpiegel vallende, die van achteren duifter is, maken brant door den weêrflagh op het geene voor hem geftelt is; maer de zon, van den eenen kant tot den anderen doorschietende met haere ftrae- len, in zeker gemeen ftip of punt vereenigt door 't middel van dien anderen fpiegel, aen alle kanten gladt, dien wy hier gebruilfen, teelt, door een'rechtuitgaenden loop, met de gezeide ftraelen, br^nt in djp fakkel, die ze achter den fpiegel ontmoet: als de fpiegel by 't hantvat wort gehouden tuflchen de zonneftraelen en de fakkel, of eenige an- dere ftof voor bet vier. Even dus fchiet ook een levendige Zon hae- re ftraelen door d'oogen regelrecht in 't hart; hoewel het den edelen Heere Karaffa meer zou behagen te ftellen, dat het gffchfedt door reflexie of weêrflagh; gelyk hy te kennen geeft in zyne fraeie Verr \: handeling over de Schoonheit der Oogen, door hem uitgegeven fcvgjg- tigh jaeren na het opftellen dezes beelts [R]. Gelyk 't oog 4es-ha- mels, zeit hy daer, Jlaende in een hol kriftal, door den ivederjlagh zyner ftraelen, in de nabygelege brant ftof eene vlam veroorzaekt, die haer ver- teert, en een vier, dat haer v erf lint i zoo verwekt ook het flerflyk oog, ter-
[P] En na het hart, voegt Ficinus'er by, van dengeenen, die gefchooten
wordt, even als na hunne rechte woonplaets, wederkeeren. [Q] Hy meent Petrarcha, dien hy een weinigh verder ook uitdrukkeJyk
noemt. De plaets hier aengehaelt ftaet I. Part. Son. 3. . Trovommi Amor del tutto difarmato, Et apcrta la via per gli occbi al core' ' [R] Zoo als het in een' vroeger druk van Ripa voorquam. Qqcjqqqq 2
|
||||
|
616 OORSPRONGK DER LIEFDE.
teriïïyl het tHet de Jiraekn der befchouwde fchoonheden in den hollen boe'
zetn onzer gedachten fldet > levendige minnevlammen, die de brantjiojfe der ziele aenklevende, haer allengskens ontjleken, en tot een onderdaene enflavin der Liefde maken. Hierop zeggen we, dat de woorden ft erf lyk oog niet klaer zyn, en onzeker laten, of men hier te verflaen neb- be het oog des minnaers, die befchouwt, of dat der beminde Zonne, die befchouwt wort» Myn Iterflyk oog kan door my zelven geenen flagh maken in den hollen boezem myner gedachten: nochte ook kan het oog der beminde Zonne met zyne ftraelen zoodamgh eenen weêr- flagh te weeg brengen. Slagh en weêrflagh onderftelt zynde, zou- den komen van een' uitwendigh voorwerp eenes fchoonblinkenden oogs, dat, zyne ftraelen op myn fterflyk oog uitfchietende, eenen flagh in den hollen boezem myner gedachten maekte. Maer aldus zou het geen weêrflagh zyn, omdat de wedergeflage of te rug ge- kaetfte ftrael altyt tot dat geene, 't welk den zelven uytfchiet, we- derkeert, en niet blyft daer hy is gefchoten. Zoodanigh eene gely- kenis is dan gewislyk niet evenredigh: want de werking des weêr- ilags gefchiedt, terwyl de Itrael, gefchoten op een tegens hem over geitelt voorwerp, door een donker lichaem, dat hart en dicht is, te rug gehouden, wederkeert tot die hem heeft gefchoten. Op zoo- danigh eene wys wort hy naer zich zelven te rug gekaetft, en ver- brant de (tof, die hy in 't wederkeeren vint. De Liefdeltrael inte- gendeel bezigt zyne kracht daer hy geenen weêrltant ontmoet, maer een' vryen loop heeft, en brant gevolglyk niet met een' te rug ge- kaetften, maer met een' regelrechtfchietenden ftrael, die zich uit- ftrekt tot de innerlyke geeften van 't hart. Daerenboven5 indien de oogftrael der befchouwde fchoonheit in den hollen boezem der ge- dachten floeg, en den minnebrant daer eer ftichtte dan in 't hart, zoo moft Petrarcha niet zeggen, dat de wegh open ftaet door de oogen naer het hart, maer door de oogen naer de gedachten, en van de gedach- ten naer het hart. De holle boezem der gedachten is in 't hooft \ en de hoofthairen zyn hieroglyphifche beelden der gedachten, waermede de ziel en 't verftant zich bekleden en verfieren; omdat de ziel zelf, gelyk Pierius [S] zegt, de gedachten voortbrengt, even als 't hooft de hairen daer het zich mede dekt en bepronkt. De reden, de over- legging der reden, en 't verftant, hebben hunne zitplaets in 't hooft. Te recht heeft de Natuur, zegt Plutarchus, in de Platonifche Vra- (i)?as.Sen (*)> het edeIfïe deel in de hoogfte fté gefelt, hebbende de reden, als tooS. tot eenen Jiierman, in 't hooft geplaetft. En Zeno zeide, na 't getuige- nis van Plutarchus [T], dat het opperjle der ziel in het ronde des hoofts, even als in een" hemel woont. Zoo worden dan de gedachten in het hooft
[S] Hierogl. Lib. XXXII. cap. 34. Inde betekenifiê nu van gedachten hebben
wy het hair reets dikwyls in die ons werk ontmoet: gelyk te zien is in onzen bladtwyzer op 't woon bair. [T] De Placit. Philos. Lib. IV. cap. 21. pag. * 903. die echter nietzecht, dat
dit het gevoelen van Zeno in 't byzonder, maer in 't algemeen der Stoïken, ge- weeft is. Door dat opperjle deel nu der ziel verftonden zy, gelyk 'er Plutarcluis wel duidelyk byvoegt, de reden of de redelykheit, zynde het redenmagtige gedeelte der ziele, dat zy ook het beftierende of regeerende deel noemden. Maer dat hy zecht, dat de Stoïken dit deel in 't hooft fielden, daerin fpreekt hy, gelyk ftraks zal blyken, zich zelven tegen, alzoo zy 't in 't hart ftelden. Van die geenen, die 't |
|||||
|
"^mwil 116
|
|||||
|
OÖRSPRONGK DER LIEFDE. 6t7
hooft geteelt. Petrardha ftemt hiervoor, zeggende [V], Beeft ds
Liefde u oit gedachten in 't hooft verwekt, om mededoogen met myn lang- duurige quelling te hebben? Een hooft, verladen met zwaere gedach- ten, buigt zich nederwaert, even als gedrukt van een zwaer gewich- te. Ariolto befchryft Sakripant, die in zwaere gedachten was afge- trokken , als ongevoeligh gelyk een fteen, eer hy zyne fmart met klagten uitboezemde, y?ö<W<? [W], zegt de Dichter, meer dan een uur lang vol gedachten met den hoofde neérwaert; ter naervolginge van Homerus, die, in zyn III. boek van den Ilias (r), Uliflès ver- CO V» beelt, als flaende vol gedachten naer den gront te kyken, gelyk een 2l6' gek menfch; zyne oogen op de aerde geveffigt houdende, eer hy fprak. De inbeeldingen en gedachten, in 't hooft gevormt en ont- worpen, dalen daerna, zoo 't verftant ze goetkeurt en behoudt, in het hart [X], en blyven daer zoo lang gevefiigt, als in 't verftant in *t hooft: maer uit het hart komen voort de uitvoeringen aller ge- dachten. in 't hooft plaetften, fpreekt hy in zyn boek De Homero cap. LXVIL op deeze
wyze: Het redelyke deel der ziel is, 9ok volgens bet oordeel der Filozoofen, in 't hooft ge' plaet/t: dat gedeelte, waermede wy gram worden, beeft zyn' zetel in 't hart; en dat, waermedc wy begeeren, 'm die deelen des licbaems, welke naejl aen den buik zyn. Uit welke woorden men teffens ook kan verneemen, waerom in deplaets, hier aenge- . haelt van Zaratino, de reden wordt genoemt bet opper [Ie of hoogfte deel der ziel. Het bJykt dan, dat het de outfle Filozoofen omtrent de piaets van het re- delyke deel der ziele niet eens zyn geweeft: ja zy verfchildetf daerin zoo zeer, dat Plato en Demokritus het zelve fielden in 't geheele hooft; Straton tufïchen de winkbraeuwen ; Erafiftratus in het herfenvlies; Herofilus in den hollen bo- dem der herfenen, Parmenides en Epikurus, in de geheele borft:; alle de Stoï- Jten in het ganfche hart, of in de geeflen omtrent het hart; Diogenes in de holligheit van 't hart by de hartader; Empedokles in de zelfftandigheit des bloets in het hart; anderen in den hals van 't hart; anderen in 't hartevlies; anderen in 't middelrif: van alle het welke ons Plutarchus onderricht De Placit. Philos. Lib. IV. cap. 4. & 5. pag. 908. & 909. gelyk ook Menagius in zyne wei- doorwerkte Aenmerkingen over Diogenes Laërtius Lib. VIL §. 159. Van die ver- ichillende gevoelens, ten aenzien ten minften van 't hooft, 't hart, en de borft, hebben wy ook gefproken I. D. bl. 40. Aenm.' A. en bl. 421. Aenm. D. als mede III. D. bl. 469. Aenm. I. en elders. Dit zoo zynde, zie ik niet, wat baec Zaratino aen zyne flellinge kan toebrengen door 't aenhaelen van getuigeniflen van oude Schryvers, dat de reden in 't hooft woont: daer 'er wederom tegen inge- bracht kunnen worden van anderen, die ze in het hart flelien. Doch hy hadde het bewys, genomen van de piaets der gedachten, tegen het gevoelen van Ka- raffa niet van nooden: dat door het geen hy van het te rugh kaetfen van den liefdeflrael reets gezecht heeft, genoeg wederlegt is. Nu zal hy zich naderhant door dit twede bewys in eene engte brengen, daer hy beter was uitgebleeven: ge- lyk wy zoo ter/tont zien zullen. [ V ] Nel Trionfo della Morte cap. %.
Creowui Amor penfier mai ne la tejla,
■>v< D' haver piëta del mio lungo martire? f W ] Ponfofo piu d'un' hora a capo bajfo. -","
[X] Zaratino fchynt voorzien te hebben, dat men hem zoude kunnen tegen-
werpen de woorden van den Zaligmaeker uit Matth. XV. v. 19. uit bet harte komen wort bouze bedenkingen enz., en diergelyke plaetfen meer uit de H. Schrift: en daarom wordt hy genootzaekt de gedachten uit het hooft te Jaeten nederdaeleu na 't hart, en der zelver uitvoering vandaer te doen komen. .Maer wat moeten zy in 't hart doen ? worden zy daer ter goetkeuringh gebracht ? zoo jae, aen wien? of worden zy daer befchaeft en beter gevormt? dan wenfeh ik te weeten, van wien? en komt de uitvoering van daer? ik vraege, door wien? want het III Deel. Rrrrrrr ver-
|
||||
|
6i8 OORSPRONGK DER LIEFDE,
dachten.. Doch de Liefde» die driftigb en geweldigh is, geeft geè-
nen tyt.aen.degedachten, maer vliegt in een oogenblik fnel en re- gelrecht door de oogen in 't hart» daer de ziel [Y] haere plaets heeft in 't midden van het lighaem, gelyk de fpin in 't midden van haere webbe. Zoo fpreekt 'er Chalcidius van over Platoos Timaeus: Ge- lyk de fpin, zegt hy» in 't midden loeiers webs zittende, allerleie bewe- ging voelt, het. zm ze binnen of buiten gefcbiede\ alzoo maekt ook de ziel, dit' in't middelpunt des harten haere plaets heeft, zonder uitbrei- ding Van zich zelVé, 't geheele lichaem levendigh, en bejiiert en regeert de beweging aller leden. In't middelpunt des harten wort de bewe- ging der Liefde, die door de oogen inkomt, fchielyk gevoelt; doch de oogen, als ope venftèrs, voelen haer niet. 't Hart alleen voelt [Z] haer. De Liefde, daer gekomen, zet en fluit 'er zich als in haer middelpunt. De begeerte, die de Liefde door de oogen binnenzendr, wort gediftilleert in 't heete föurnais van 't harte, alwaer de ziel in zoete liefde fmelt. Zoo zingt de Rei, in Euripides Treurfpel van Hippolitus [Aa], O Kupido, Kupido ! die de begeerte door de oogen injiort, en de zoete Liefde ter ziele-invoert. De Liefde in de ziel, en in 't hart, de vafte plaets der ziele, is een en het zelve. De Poë- ten en andere Schryvers nemen, in onderwerpen van Liefde, de ziel voor het hart, en het hart voor de ziel. Heliodorus, in het III. COPag. boek zyner Moorfche GefchiedenhTe (i), den oodprongk der Lief- Mi. de onderzoekende, beweert; dat de zelve aen het gezigt alleen moet worden toegefchreven, met deeze woorden: die- dingen die men ziet, geven het begin aen de liefde, en de minnetogten worden, even als fyne windjes, door de oogen in de zielen gefchot en: en dat komt zeer overeen met de reden. Want dewyl V gezigt het licht ft beweeglyke en heetjte van alle onze openingen [Bb] en uiterlyke zinnen is, zoo is het ook be-
(i) Lib. verftant blyft, na zyn eigen zeggen, in 't hooft. Laktantius (i ) doet dan beter,
de Opi- die 't verftant of 't redelyke deel der ziel, dat hy ook in 't hooft plaetft, als hec fic Dei met eenjge gedachte bezigh is, doet nederdaelen in de borft, en even als in eene caP- Iö- geheime binnenkamer vertrekken, om uit de zelve, even als uit eene verborgene fchatkamer, goeden raet te haelen: doch hy fpreekt 'er zoo van , dat hy te ken- nen geeft, dat zulks meer te verwonderen is, als waerfchynlyk. Maer wat mae- ken wy voor zwaerigheit om de redelyke ziel, of de reden en het verftant, te Hel- len in het hart? daer doch de H. Schrift,en de Zaligmaeker zelf, ons daerin voor- gaet. Zoo leeft men Gen. VIII. ai. Het gedicht/el van 's menfehen barte is boos van zyner jeugt aen. Pf. LI. 12. Schep my een rein barte, o Goclt: en vernieuw in 't binnenjie van my een' vafien geejt. Matth. V. 8. Zaligh zyn de reine van harte: en andere plaet- fen meer, te vinden in de boven gemelde Aenmerking van Menagius over Dio- genes Laè'rtius Lib. VIL g. 159. [Y] Zoo de ziel haere plaets heeft in 't hart, gelyk Zaratino hier zelf bekent, hoe
plaetft hy dan de reden, die immers het redelyke deel der ziel is, in 't hooft ? Zoo dit niet is zich zei ven tegenfpreeken, zoo begryp ik hier geheel de redeneering niet. f_Z] Hiervandaen de bygeloovigheit der Ouden omtrent de droomen, dat, wan- neer een jongeling of jonge dochter droomde, dat zy in de borft, de plaets daer 't hart in beflooten is, gewont wierden, zulks betekende, dat zy verheft zouden worden: volgens 't geen Piè'rius fchryft Hier. L. XLII. c. 10. uit Artemidorus Oneir. L. L c. 43. ,f_Aa] V. 525. ''Efws' s£w?, o' mT o'jWjt*i»7»v [Bb] In't Griekfch ftaet hier %mt, dat openingen, doorgangen, pajjagiën, bete-
kent: gelyk als zyn de neusgaeten, waerdoor de reuk, en de opening in de ooren, waerdoor 'c gehoor ontfangen wordt. |
||||
|
ÖORSPRONGK DER LIEFDE £$
bequaemft om die dingen die 'er na toe vloeien, te ontfangen, door dé
vierigheit der geejlen, die 'm het zelve zyn, den overgang der minne* togten na zich trekkende-, zynde dit aHes overeenkomitigh met de Theori en Traclyk der Platonifche Minnaeren. En heeft deze leer Van Plato haeren oorfprongk van den zeer ouden Minnedichter Mu* zeüs [Cc], die de allereerfte het oog als oorzaek en oorfprongk der Liefde ftelde , 't beginfel van welke hy in Hero en Leander dus be- fchryft (i): Met de jlraelen haerer oogen groeide de fakkel der Lief f\) V\ de aen, en zyn hart brandde door V gewelf van een onwederJtaenbaer9°< vier. Want de door lucht e fchoonheit eener onberifplyke vrouwe treft den ftervelingen fcherper dan een fnelle £yl. V Oog is de weg: Van de wondden des oogs daelt de quetfuur neder, en dringt door tot in het harte des mans. Uit dezen Muzeüs ontleenen alle de Dichters hunne gedachten, als ze het oog Voorganger, Leidsman, en Weg^ wyzer, dat is, oorzaek en oorfprongk der Liefde, noemen. Zoo zegt Propertius [Dd], Weet gy '/ niet? In de min zyn doogen de leïdslieden. En elders, Cinthia is d' eerfte geweefi, die my elcndi- gen door haere o ogen heeft ver lief t gemaekt, daer ik te voor e noit door eenige minne getroffen was. Medea zegt, in Ovidius Heldinnebrie- ven [Ff], naer Vondels vertaeling, Toen zagh ik u: toen begon ik te weten, wie gy waert. 1)at was het eerjte bederf myner zinnen. Zoo haeji ik u zagh, wert ik verrukt, en blaekte door een onbekent vier. Ergens anders fpreekt Nazo zyner MeeftreiTe dus toe [Gg]: Ik Jmeek u by uw fchoon gelaet, dat van my ge/cbat wort als een groote godtheit, en by uwe oogen, die my de myne hebben ontrooft. De naderhant gevolgde en laetere Poëten hebben malkanderèn de zelve fpreekwyzen als van hant tot hant overgegeven. Onder allen , munt
[Cc] Zaratino, die in deze redeneering over den oorfprong der Liefde meefl:
alles getrokken heeft uit Marzilius Ficinus, heeft door den zeiven (i) wel aen- Q) In gehaelt gevonden het getuigenis'van Muzeüs, maer geenzins, dat PJato zyne leer Conv. uit den ouden dichter Muzeüs zoude hebben overgenomen: welke niet een min- Platon. nedichter, maer een heidenfche Godtgeleerde geweeft is, hebbende eenige hon- y[f"c derden jaeren geleeft voor den tyt van den minnedichter Muzeüs, wiens vaer- IO ' ' fen Zaratino hier aenhaelt, en die miffchien zoo veele eeuwen na Plato ge- yp^. fchreeven heeft, als Plato na dien ouden Muzeüs: zoo dat het ganfch verkeer- delyk begreepen is, dat Plato, gelyk ook Ovidius en Propertius, die Zaratino terllont zal melden, uit dien tweden Muzeüs iets zouden hebben ontleent. Men zie 't geen wy van die twe dichters reets gezecht hebben op de 70. bl. van die Deel. [Dd] Lib. II. El. 12. v. 12. Si nefcis, oculi funt in amore duces.
Zoo zecht Filemon, een out Griekfch DichtQr.' Kerft zien zy; daerna verwonderen zy zich: dan befchouwen zy met aendacht: vervolgens beginnen zy te hoopen: en uit deze dingen wordt de liefde gobooren: welke plaets Klemens van Alexandriê'n (2) aenmerkt f2)Stro- dat Filemon uit Plato ontleent heeft. mat. L. [Eé] L.I.EI.1.V.1. Cynthia prima fuis miferum me cepit ocellis, ' Vl.pag,
Contaétum nullis ante cupidinibus. ■- ói7-
[ Ff ] f. 31. Tune ego te vidi: tune coepi fcire, quis eflês.
lila fuit mentis prima ruina meae.
Ut vidi, ut perii! nee notis ignibus arfi! Zie aldaer meer voorbeelden uit andere oude Dichters door de geleerde Uitleggers bygebracht, en Klaudius Minos over het CXV, Zinnebeek van Alciatus. [Gg] Am.L.ULEl. il.ü.47. Perque tuam faciern magni mihi numinis inflar,
Perque tuos oculos, qui rapuere meos.
Rrrrrrr 2
|
||||
|
/
|
||||
|
faö OÖRSPkONOK DER LIEFDE.
munt Petrarcha in dit zeggen uit [Hh]: Ten Uwen oogen gaet uit eeh
doodlyke wonde, tegens welke my noch tyt noch plaets te jtade komt. 1)it. u alleen komt voort (en hst fthynt n jok te zyn) de zon-, het vier, <en de wint-, door welke ik tot dezen ftaet ben gebragt. T>e gedachten zynpylen, en uwgezigt eene zon-, en 't verlangen een vier. Met alle de- ze wapenen te gelyk quetft, Verblint, en verteert my de Liefde, 't Zou te lang vallen, deze ftof uit al de Poëten op te noemen. We zullen hier Hechts byvaegen een Klinkdicht, door een treflyk vêfftant gemaekt, en eener Joffer toegezonden, die, als ze haeren Miiinaer zagh aenko- men, van 't venfter vertrok, en zich achter de raem begaf, om hem door een fpleet te zien. 't Heeft dezen zin [Ii]: Gy hebt-, Mejojfrou, dit hart, eenen vrient Wws troffen en fchuWen gezigts, doorboort met een' pyl, verborgen in de levendige vlam uwer fchoone oogen, myne ti- rannen van outs: gelyk een wreed, verraderlyk en vyandigh Boog- fchutter, de krachten zyns gezigts byeentrekkende-, doodlyke wonden f leegt te fchieten door verborge Jpleeten Van een' blootleggenden heu- vel. Gy had my wel in V open velt kunnen Jlaen; dewyl myn hart beeft, en myne ziel verfaegt wort op het verfchynen uws f eren wezens. Maer gemerkt ik dus een zoete doot zou hebben gehadt, zoo hebt gy, wrede, my te gering geacht, dan dat gy met my, hoop tegens hooft en borft tegens borft, zoudt Jlryden, en my dus nedervellcn. En niet alleen de Dichters, maer ook andere geeitige V erflanden fchryven den oor- fprongk der Liefde het oog toe. Zoo zeit onder anderen Achilles (i) De Tatius (i}: Tenvyl de oogen malkanderen over en weer befchouwen, ply°% ontfangen ze, even als fpiegels, de gedaentens der lichaemen: en de beel- Leuc. den der fchoonheit, uit de lichaemen zelfs uitvloeiende, en in de ziel Lib. I. nederdalende door de oogen, maken in de lichamen, zelfs die van malkan- P- 34- deren zyn afgejcheiden, een zekere vermenging, veel aengenaemer dan de vereeniging der lichaemen, dieydel is. En wat laeger: de oogen zyn . r make- [Hh] I. Part. Son. 102. Da gli occhi vq/iri ufcio 7 colpo mortale,
Contra cui non mi val tempo, nè loco.
Da voifola procédé ( e parvi un gioco ) II Sok, e Ifoco, e 7 vento, ond' iofon tak. Ipenftr fonfaette, c 7 vifo unfok, E 'l dejirfoco; e 'nfieme con quejl arme Mi punge Amnr, in abbaglia, e mi dijlrugge. De Italiaenfche Druk voegt 'er noch drie plaetfen van een' ander' Dichter by:
doch ik acht onnoodigh de zelve hier in te vullen. [Ii] De Italiaenfche Druk geefc ons dat klinkdicht aldus op:
Transfittohai, Donna, queflo core amico
Della tua luce altera efuggitiva, Con celata ptrcqjfa in fiamina viva Del tuo bel guardo, mio tiranno antice. Qual crudo Arciere, traditor, nemico,
In un cogliendofua virtü vi/iva Colpi aventar, eb' altri da vita priva, Suol per fejpure occolte in poggio aprico. Benferirmipotevi a campo aperto,
Che 7 mio cor trema, e l' alma piü non ofa
AH' apparir del tuo fuperbo a/petto. Ma, perche doke morte ha-orei fifferto,
Nonvolejli, crudele e difdegnofa, Ftrirmi bfaccia afaccia, (t petto a petto. |
||||
|
6^4 OORSPRONGK DER LIEFDE.
van de beminde zaek af zynde,"door zoodanigh een verlangen fmart
lydt, en vervalt tot de flaeverny der Liefde. Hier zal niet qualyk paffen te melden 't geen men leell [Xx] van eenen Hoveling van Koning Cyrus, met naeme Arafpes. Dees zich by den Vorft verme- tende, dat hy gemaklyk een fchoone Joffer kon zieö en oppaifèn, zonder eenigzints verheft te worden, zoo zeide de Koning, Neen, dat zou genoegzaem onmogelyk zyn. 't Kan (voegde hy 'er by) ge- beuren, dat het vier wel niet fchielyk brant dien, die't aenraekt, of dat een hout, in 't vier gelegt, niet terllont vlam vat; doch daer- öm zou ik geen vier willen handelen, noch, op voorwaerde van on- verlieft te blyven, fchoonheden zien. En U, Arafpes, rade ik de oogen met dien waeh niet te veltigen op zulke fchöone voorwerpen, omdat het vier brant den geenen, die't aenraekt;. en de fchoonen ook zelfs den geenen ontiteken', en van liefde doen branden, die haer van verre zien. Dan Arafpes achtte Cyrus raedt niet, maer beeldde zich in, dat hy heel fchootvry van de Liefde kolt zyn, en niet verder, dan op den gezigttrap komen zou. Doch allengskens overwonnen door defchoonheit van de gevange Panthea, die de Ko- ning onder zyne bewaring gettelt had, voelde hy zyne borft wel haelt door zoo fel en hevigh eenen minnebrant ontiteken, dat hy van fmart weende, en van fchaemte bezweek, vrezende en fchroomende weder onder 's Konings oogen te komen, om de fchendige dreigementen, gedaen aen deze eerbaere Vrou, die hem in zyne Liefde niet te wil wou zyn. Zoodat de onvoorzigtige Arafpes, ongedachtigh aen de kracht des gezigrs, op welken eerden liefdetrap hy den voet had ge- zet, en zoo voorts aengedreven door een onlydelyke begeerte en ver- langen, by het zien ook zocht te voegen het aenraken, en vervolgens te klimmen, daer 't zyn minnedrift hem aenriedt. Maer, o hoe vee- len, door het zien en befchouwen eener zaeke, hun aengenaem, voorrgenoopt met den prikkel hunner begeerlykheit, willen, gelyk de gülzigaerts, hunne handen flaen aen dat geene, naer 't welke hun- ne tuften hen trekken; ja aen dat geene, waervan ze zich, als 'er onheil uit zou ontltaen, mollen wachten als voor een vier! Darius Veltheer, Megabizus, zondt eens zeven Perfiaenen, die, na hem, in 't leger de voomaemite waren, in ambaffade aen Amintas, Koning van Macedonië. Deze Gezanten, wel ontfangen zynde en heerlyk wordende onthaelt, hielden na den maeltyt aen, om de fchoone vrou- wen [Yy] van Macedonië' te zien; het welk hun ingewilligt, en eenige dier fchoonheden aldaer gekomen wezende, zoo werden op haer gezigt aenftonts de Perfiaenen zoo door geile liefde ontiteken, dat ze Amintas baden, haer by hen te willen doen aenzitten, gelyk Herodotus [Zz] zegt; het welk de Koning zich liet welgevallen. Doch de Joffers zaten naeulyks, of die Perzifche Gezanten begolten,' zonder eenige zedigheit of fchaemte, haer de bortten te betalten: 't geen
[Xx] By Xenofon in het vyfde en zefde Boek van zyne Cyropedia, of Opvoe-
ding van Cirus, beide in het begin. [Yy] Ja de Vrouwen zelfs van den Koning, en des zelfs zoon, zeggende, dat
het de gewoonte by de Perzen was, dat de Vrouwen der Gaflheeren op vrolyke maeltyden mede aen de tafel quamen, en verzoekende, dat Amintas het zelfde ook wilde toeftaen. £Zz] I. V- c- X7- Men vindt de zelfde Hiftorië ook by Juftinus L. VIL c. '$.
|
||||
|
OORSPRONGK DER LIEFDE. 623
of de zelve elders heene te wenden, ons daervoor bevryden. tfend
tnyne oogen af\ dat ze geen ydelhett zien [Rr],bid David PfalmCXIX. 37. 't Is ook een wyze raedt, die met deze vaerzen gegeven wort: ^uid facies, facies Veneris fi'veneris ante}
Ne fedeas, fèd eas; ne pereas per eas. dat is, Wat zult s;y doen, als gy voor t aengezigt eener Venus zult
zyn gekomen? Ga niet zitten, maer ga been; of dat gy door het zelve niet verloren moogtgaen Zoo moet men dan, wanneer het verheven <juaet zou zyn, niet blyven zitten, noch loopn hengelen, voor of omtrent een fchoon aengezigt, maer zich wechmaken, en zorg dra- gen, dat onze oogen de fchoone oogen van anderen niet ontmoeten, opdat ons geen fchadelyke minnekrankheit aenkome, of dat we, daer- in gevallen, 'er weder uit mogen opftaenj een geneesmiddel, ons beitelt zoo door Marzilius Ficinus [Ss], als door den Meefter dei- Liefde Ovidius, die. onder veele andere dingen, ook dit zeit [Tt]: Gelyk t wanneer men een byna uitgedooft vier met zwavel aenraekt, het,zelve weder zal levendigh worden, en dus uit een heel kleinen brant een zeer groot e vlam ontjiaen; even zoo zal, indien men niet vermjdt al Wat de Liefde kan vernieuwen, de vlam weder aen 't op~ gaen raken, die zoo even fchier uit was. Het voorgeftelde einde der Platonifche Liefde, 't welk is, de fchoonheit met het oog genie- ten, is gevaerlyk, aengezien de Liefde zekere trappen heeft. Hoor Lucianus [Vv], Het is niet genoeg, zeit hy, dien gy bemint te zien, noch tegens hem over te zitten, en hem te hoor en fpreken; maer de Liefde, zich even als zekere trappen van vermaek toebereid hebben- de, heeft tot haer eerjien trap het gezigt, naementlyk om de beminde perfoonaedje te mogen zien. cI)aerna, ais zy die gezien heeft, wenfchf ze, dat de zelve nader by haer gebragt worde, en zy ze aenraeke. Waerby hy vervolgens, als den derden trap, voegt het kuilen, en, als den vierden, de vleefchlyke vermenging. Nu geitelt, dat de voet op den eeriten trap (verita het gezigt) ftaet, zoo valr het heel moei- lyk zich te wederhouden van te klimmen tot het aenraken, en over te gaen tot den laetiten; naerdien de hartstogten beginnen met het gezigt. Dit kon zelf Sokrates, het Orakel der Platqniiten, nadat hy de ichoone Theodota gezien had, niet ontkennen, gelyk Xenofon, in Sokrates leven [ W w], verhaelc. Maer wy, zegt de le/ïgenoemde daer, zyn begeerigh om aen te raken» V geen wy zagen, en zullen eenig- zintsgekit telt vertrekken, en, van haer vertrokken zynde, verlangen: waerdoor het zal gefchieden, dat wy flaeven zullen zyn, en zy vanflae- ven zalgedient worden Zie daer; dus belydt Sokrates, Platoos ziel, dat men door 't zien naer 't aenraken verlangt, en ook, fchoon verre van
[R r] Lees hierover een fraei gedicht van Herm. HögQ, »0 zy»e iia Defidem
Lib. IL carm. s.p.iój. f Ss] In Conv. Platon. Orat. VIL cup. n.
£Tt] Remed- Jmor, v. 731. Ut paene extinftum cinerem fi fulphure tangas,
Vivet, & è minimo maximus ignis erit:
Sic, nifi vitaris quidquid renovabit amorem, Flamma redardefcet, quae modo nulla fuit. f V v ] In fimmbus Tom. II. pag. 456. Edit. R.eit%. [ Wwjl Lib. III. cap. 11. §. 3. Sssssss 2
|
||||
|
622 OORSPRONGK DER LIEFDE.
ten licht. Vorders is de Liefde in de tegenwoordigheit des beminden
lichts bitter, omdat de mïnnaer voor des zelven aengezigt bram, imelr, en verteert. Ter andere zyde weder is ze zoet, omdat hy verbrant in zyn fchoon Vier, en in eene vlam, waerin 't hem aenge- naem, ja zoeter is itraf te lyden, dan vroiyk te zyn daer buiten- en de Liefde is nogh te zoeter, omdat hy, zich keerende naer de" be- minde, in haer overgaet. Hierentegen is ze dubbel bitter, omdat hy iterft uit oorzaeke [Oo], dat hy zich niet geheel en al in haer kan veranderen en herfcheppen, en inwendigh met haer tot een wor- den: zynde het onmogelyk, dat hy geheel worde afgefcheiden en ganfch en gaer van zich zelven afgezondert, gelyk hy, wegens zyne groote Liefde, wel zou willen; en waerom hy, tot grooter vereeni- f O pe- ging, altyt wenfcht rontom het beminde licht te zweeven (i ) En trarcha naerdien de Liefde bitterzoet is, zoo verheugen, in een'en den zel- Son.' ' ven oogenblik, de minnaers zich in zoetheit, en verfmelten in bitter- 109. heit, door hun fchoone Zon, die ze zoeken, en waernaer hun ver- (2) ld. Jangen itrekt (x ). Zoo is dan den minnaeren het zoete en bittere
Part. I. net evenveel: zynde hun het bittere zoet, en het zoete bitter ( z ï *™l Van dit gemengde, te weten zoet en bitter, leven en doot, vreugt (3) ld. en droefheit, is alleen oorzaek de Zon van twee fchoone oogen de
Part.1. oorfprongk der Liefde (4). Wy zullen befluiten met de tedere 189.' woo^en dier verliefde minnareffe, welke by Appulejus, in het X f4) id. Boek zyns Gulden Ezels, aldus klaecht [Pp]: 59* oorzaek en oorrpromk Pau. 1. van dezemyn tegenwoordige droefheit, en ook de geneezing zelf "en myn ,8o." em*fte behoudenis zyt gy. Want die uwe oogen, welke door mme oogen tot in t bmnenfte myns harten zin ingedrongen, verwekken in mm
merg een zeer feilen brant. "Daer om ontferm u over my> die om uw ent wille J/erve. De oorfprongk der Liefde is dan het oog; 't welk over eenkomt met der Grieken fpreekwoort [Qq], <De Liefde wort den menjchen uit het gezigt geboren. Deze onze redeneering zal niet ver geefs noch ydel, maer allenthalve nut en voordeeligh' zyn als we overwegende dat de bartstogt der Liefde uit het gezigt, 'en uit de ontmoeting van twee fchoone oogen zynen oorfprongk heeft daer de min ongeoorloft of Iafterlyk zou zyn, de oogen zullen fluiten voor den helderen glans dier fterflyke lichten. Indien met een open gezigt te blyven üaen voor een uitnemende Schoonheit on? doet verheven en in minneziekte vallen; zoo zal het tegendeel daer van, het welk is onze oogen, daer 't wezen moet, toe te doen of
[Oo] Zie Ficinus in Conviv. Plat. Orat. II. c, 6. fcp Qrat. VII c 6 fw v ™* M nu verder volgt, brengt de Itaüaenfche Druk eS S> s of v£r b«kPefrar" te wy^n Wy ^ ^^^"^^ •»" ^genoegen o| den kant var!i den tex t aen tpja tffalus mm Me nnh ipfi es. IJÏi enim tui oculiper mees oculos adinümadZT^
mdia mm meditlns acemmum commovent incendium. Ereo miferere ZrlifJ PT Zarauno heeft de plaets ontleent uit. Ficinus in CmZ^Zvu^TSL lemant begeengh is na meer diergelyke plaetfen uk out Schryve^ ± zaS 2elve aengebaelt vmden door Priceüs over die woorden van ApS^s * [<M % Erafmus CM. 1 Cent. 2. Ad. 79. uit Diogenianus Cent Jk Ad ± Bv
de Grieken Is 'er aerdigheit m om de gelykluidemheit%r woorden, dieXm ImL en geztebt vertaelt zyn , en itf£ Zie de Atuetening van t££mk& Froverbwrum è Vaticana BMotbeca Appendix Cent, I Ad, 84. O1-no«us ovei de |
||||
|
ÖORSPRÖNGK DER LIEFDE. tfö
wakelaers der liefde. En Heliodorüs £i)i ah twee verliefden Matkafc (,)Hirt,
deren aenzien, dan vernieut zich de minnedrift * en het gezicht ontvonkt JEthiopf het hart) even als brantftojfe, by 't vier gebragty in de vlam raekt. LlbIV- Hierenboven zeggen wy nogh, dat de brant, die dpor de oogen ge- p" * 4< fticht wort* krachtiger is dan het ftoflyk vier f want dat gaet niet aen, tenzy het by de brantitof kome; daer de minnegloet, zelf van verre} door de oogen vonken in 't hart en gemoet zendt. Zeker, ge- lyk de vlam fchiet en vliegt naer de Babilonifche Naftha, de bloem, van Jodenlym, al is ze'er wydt af} zoo ontfteekt, fchiet, en ver- fpreit ook de vlam van twee fchoonbrandende oogen, al xs 't van ver- re, den brant in de gemoederen van hun die ze befchouwen. Ten dezen zegt Plutarchiis, in zyn Gaftmael [Kk], dat de Liefde, he- viger dan welke 'er geene beweging in der menfchen gemoederen valt, haeren oorfprongk en begin van't aenziert krygt, zoödanigh* dat de minnaer als verfmelt, wanneer hy de beminde zaek aen- fchouwt, en daerin als overgaet en verandert, vermits het onder- linge acnzien der fchoonen, en dat geene, 't welk ten oogen uit- fchiet, 't zy het een licht, of een zekere vloet is, verfmelt en ver- teert de minnenden, door eene fmart, die met genoegte is vermengt; 't welk Orfeus [LIJ noemt Bitterzoet [Mm]. In den honigll der Liefde ontbreekt dan geen alfem van leet, en zyn zelfs haere vergenoegingen de fmarten en klagten der minnezieken. De Lief- de is eene doot, vermits al wie mint door het minnen vrywilligh iterft. Voor zoo veel ze dan eene doot is, is ze bitter: en voor zoo veel ze vrywilligh geleden wort, is ze zoet. Al wie mint, iterft door 't minnen, omdat zyne gedachten, zich zelfs vergeten- de, zich tot de beminde perfoonaedje keeren, volgens de reden van Marzilius Ficinus [Nn]. Die in de minnefchool wel geoe- fent zyn, voegen 'er by, dat de Liefde bitter en zoet is, het zy ze zich bevinde verre van, of dicht by het beminde voorwerp. Zy is bitter in het afwezen, omdat de minnaers, wydt van haer fchoone zon gefcheiden, door het miffen der zelve, in haere dui<- iterniifen en geduurige quellaedjen leven; zeer fterk verlangende, om dat lieve licht weder te mogen genieten: en in het afzyn of van verre is ze ook zoet, om het herdenken aen 't vermaek van 't geno- ten [Kk] In de zevende Vraeg van het vyfde Boek pag. ó"8r. waeruit zoo wel
't voorgaende van de Naftha, als 't volgende, meed woordelyk, genomen is. [LI] Plutarchus zecht enkel, dat de verliefde minnaers hun vermaek vermengt
met fmerte yAwoWpov of bitterzoet noemen: zoo dat dit eene gemeene en be- kende manier van fpreeken by de Griekfche minnaers geweeft is. Of juift Or* feus in 't byzonder dit woort gebruikt heeft, weet ik niet, en 't zal 'er ook niet op aenkomen: maer mogelyk heeft Zaratino Orfeus genoemt in plaets van Mu- zeüs, die den prikkel der liefde bitterzoet noemt, de Her. & Leand. v. 166. By de La- tynen is die manier van fpreeken ook niet onbekent: gelyk Klaudius Minos uit Plautus ( i) en Katullus (2) aentoont over 't CXI. Zinnebeelt Van Aiciatus: daer (jjcift, men teffens kan zien, dat tot een bequaem Zinnebeelt van dat bitterzoet kan ge- AQ. I.' bruikt worden eene bye. Men leeze hem zelven. Sc. 1. [Mm] De Italiaenfche Druk voegt 'er een gebrekkelyk uitgetrokken klink- J- 7**
dicht by uit Petrarcha: 't welk wy voorbedachtelyk overflaen. Die 't in zyne vol- ]^j£' komenheit leezen wil, kan het by hem zelven vinden, zynde het 136. in zyn v,i8,' eerfte Deel, en beginnende, Mirando il Sol &c. [Nn] In Conv. Platon. Orat. VI. sap. 9.
III. Deel. S s s s s s s
|
||||
|
OORSPRONGK DER LIEFDE. 625
't geen de Koning voor byfter onheufch en onbetaemlyk achtte} ge-
lyk 't ook zyn Zoon Alexander zoo euvel opnam, dat hy het hen niet minder dan met de doot boeten dê. Hy zagh met eene abelheit te maken, dat zyn vader uit het gezelfchap wechging, en zei toen tot de Perfiaenen: Dewyl gy in een Köninklyk banket zyt, en de flaeptyt nadert, zoo wil ik ook bezorgen, dat u een vermaeklyk bed werde klaer gemaekt, waerop gy verder het gezelfchap dezer Vrouwen moogt "genieten; zoo zult gy uwen Koning kunnen vertellen, hoe zacht en wel gy bejegent en onthaek zyt by den Koning van Ma- cedonië. Zoo laet dan toe, dat zy zich eerlt in haer vertrek mogen gaen wafTchen, en dan weêrkomen. Middelerwyl doet Alexander baerdlooze jongelingen in vroulyk gewaet verkleden, laet hen elk heimelyk eenen pook of ponjert gereet houden, en zoo binnentreden daer de Perfiaenen waren. Deze, meenende dat ze de zelve Vrou- wen voorhadden, dachten lufligh aen 't omhelzen te tyen, maef wer- den door de woedende dolken of daggen gedoot. Een ramp, hun alleen overgekomen door 't zien en de oogen, oorzaeken van ontel- baere quaden, onheilen, en droeve jammeren. W'aeruit heeft het bederf en de gemeene elendigheit des menfchlyken geflachts zyn be- gin? Uit het oog,door het zien van de fchoonheit der verbode vrucht. - Want de vrou zagh j dat die boom goet was tot fpys, en dat hy een lult was voor de oogen,Gen. III. 6. Om welke reden itortte Godt,tot ver- drenking der eerfte werelt, zulke onvergeleke regenplaflen van boven neder? Om de zonde des oogs. Want het gefchiedde .,., dat Godts zoonen de dochters der menfchen aenzagen, dat zy fchoon waren, Genef. VI. 1,2. Waerdoor wert Samfon, die overfierke helt, overwonnen? Door het zien der fchoonheit, eerft van de Filiüynfche vrou teThim- nath, van welke hy tot zynen vader zei, Zy is bevalligh in myne oogent Rechteren XIV. 3; en daerna van de hoer Delila, in wiens fchoot hem de hairlokken, het broeineft zyner flerkheit, werden afgefcho- ren, en de oogen, d1 oorzaeken zyner Liefde, blintheit, en doot, uitgefteken, Recht. XVI. De Koning, die zoo oprecht, en een man naer Godts hart was, 1 Sam. XIII. r4, hoe is hy een onrechtvaerdigh. overfpeler en dootflager geworden? Alleen door onvoorzigtigh uit zyn paleis Bathfebaes fchoonheit te zien. Want hy zach van het dak eene vrou zich wajfchende: deze vrou nu was zeer fchoon van aenzien, x Sam. XI. 2. Heeft dus het oog David doen overtreden, die zoo rechvaerdigh; en Samfon, die zoo fterk was: wat kunnen wy dan anders zeggen, dan dat het onveiligh zien der menfchlyke fchoonheit de gerechtigheit buigt, en de fterkheit breekt? En wie zal 't zyn, die met geruitheit zyn gezigt op fchoone voorwerpen kan yefligen ? Auguftus zagh Kleopatra, die, na de doot van haeren Markus Anto- nius, naer Suidas [Aaa] zeggen, zyn hart door haere fchoonheit dacht tot haer te verlokken, noit met een goet en onargwaenigh oog aen} ■•"-* • maer COLtt».
LI. p.
[Aaa] In 't woort "i«y|. Dat zy 't op verlokken heeft toegelecht, getuigen 449, &
ook Dion Kaffius (1), Xifilinus (2), en Florus (3): maer Auguftus^ weeten- $[\p de, wat vermogen eene fchoone en vleiende Vrouw, gelyk Kleopatra was, op 61. het gemoet van een man heeft, en indagtigh zynde, dat zy daerdoor te vooren (s)Lib. ook Julius Cezar en Antonius verlokt had, mistrouwde zich zei ven, en hieldt IV.cap! zyne oogen, zoo lang hy met haer fprak, volgens 't getuigenhTe van Dion (4.) lJ-5-9. flyf geveftigt op den gront. Ook heeft hy haer niet meer dan eens gefproken, wk°c« III. Deel. Ttttttt zyndecltato-
|
||||
|
626 OORSPRONGK DER LIEFDE.
maer hy haette haer, en belaftte aen Prokulejus haer in bewaring te
nemen, en, kon 't zyn, by 't leven te houden, om in triomf te wor- den omgevoert. Dan dit wert door de Koningin Kleopatra, die door haere fchoonheit zulke groote Voriten en dappereKrygshoofden over- wonnen had, geroken, en zy nu wanhoopende Auguitus daermede. ook te zullen betoveren en veroveren, bragt zich zelve, om niet le- vend als een gevange onder zyne handen te zyn, de doot toe, door het fteken van een' afpis [Bbb], die een zeer vergiftige adder is. Auguftus darii niet kunnende zyn voornemen ten vollen uitvoeren, liet haere beeltenis in zyne Zegeprael ten toon dragen. Maer wat gaf toch zoo groot eenen Keizer die iterke begeerte, om eene vrou te doen omvoeren in zynen Triomf? Omdat het triomfeeren over zulk eene Schoonheit [Ccc] voorwaer te rekenen was onder de treflykite gloritekens, welke hy oit behaelde; zynde hy de eenigfte, die zich niet heeft laten overwinnen van eene, door wiens fnelle oog- flitfen Julius Cezar, Markus Antonius, en verfcheide [Ddd] uit- heemfche Koningen overweldigt waren, en die zich vermat, dat ze in geen' triomf zou worden omgevoert, zeggende [EeeJ, Non trïumphabor. Ter gedachteniflè dezer zege, behouden tegens byna al- magtige
zynde daertoe van haer verzocht: zoo dat Zaratino hier niet zeer overeenkom-
fligh met de hiflorië zecht, dat Auguftus haer nooit met een goet oog aenzagh: want dat fchynt te kennen te geeven, dat hy haer meer dan eens gezien heeft Zie ook Plutarchus in 't Leeven van Antonius pag. 953. die deze hiflorië, gelyk ook Dion, omftandigh verhaek. [Bbb] Dit is egter niet zeker, en men heeft aen de manier, waerop zy zich zel-
ve heeft omgebracht, reets doe getwyfelt, doe die daet eerft ver.fch gefehiedt was : gelyk als uit de boven gemelde Dion, en Plutarchus, en andere oude Schryvers blykt. [Ccc] Dat was zeker de oorzaek niet, waerom Auguftus haer zocht in triomf
om te voeren; maer wel, omdat hy meende, dat de Koninginne van zoo een door- luchtigh en magtigh ryk, als Egipten was, een voornaem fieraet aen zyne zegen- prael zoude byzetten. [Ddd] Welke doch? Ik vinde'er by goede Schry vers geene: want wat in
Romans rnogte flaen, gek voor geen getuigenifle. [Eee] Akron en Porfirion zeggen in hunne verklaeringen over Horatius (1),
gelyk ook de oude Uitlegger van Kruquius, dat Livius gefchreeven heeft, dat Kleopatra ziende, dat men in haere gevankelykheit veel toegeeventheit omtrent haer met toelegh gebruilcte, telkens gezecht had, Non triumphcbor, of, Men zal my niet omvoeren in triomf. Maer alzoo dat Deel van Livius, waerin dit verhael geftaen heeft, ver/ooren is, en men daerom uit den famenhang niet kan oordee- len, in wat zin zydit gezecht heeft, zoo is het ook quaelyk te bepaelen, of die woorden zyn voortgekomen uit eene verwaende hoop, gelyk Zaratino fchynt te kennen te geeven, dat zy Auguftus door de kracht van haere fchoonheic reets had overwonnen, of noch zoude overwinnen, en dus geene vrees hadde voor den triomf. Als ik evenwel de woorden van die Uitleggers vergelyke met de plaets van Horatius, over welke de zelve worden aengehaek,zoo komt het my voor,dat Kleopatra uiterlyk roet dat zeggen heeft willen fchynen te gelooven, dat de toe- geeventheit van Auguftus haer geruft ftelde, dat hy haer niet in triomf zoude om- voeren: maer dat de waere en heimelyke meening daervan was, dat zy we) merken- de, dat die zachte behandeling enkel gefchiedde om haer door eene valfche hoop af te brengen van het voorneemen van zich zelve te berooven van het leeven, het geen zy reets gepoogt had, doch daer ze in belet was, met geen ander oogmerk^ dan opdat zy den triomf van Auguftus mocht verfieren; wel zoude zórg draegén, dat die toelegh mislukte, en zich daeraen onttrekken door eene vrywillige doot* zoo dat zy, veinzende op de genade van Auguftus te vertrouwen, hem bedroogen heeft, gelyk Plutarchus zecht, terwyl by meende,• dat hy haer bédroogen had. |
||||
|
ÖORSPRONGK DER LIEFDE. Ó27
niagtige vrouwefchoonheit, deed Augutfus eenen penning, te vinden
in Klaudius Paradyns Prinslyke Zinfpreuken (i), beitempelen met (.)Pag. eenen Krokodil, vaftgebonden aen eenen Palmboom, als een beelt der 7*« Egiptifche Koninginne Kleopatra, doorhem Overwonnen. De pen- ning heeft tot opfchrift, COL NEM. het geen door de Liefhebbers der Outheden wort uitgelegt ColoniaNemau/um, dat is, de Volkplantin-* ge Ni/mes; maer door Paradyn Colligavit Nemo, [Fff] dat is, Niemant Deeft haer gebonden; roemende deze Vorfl, dat niemant anders had kunnen wederftaen Kleopatraes fchoonheit, welke hy had veracht en overwonnen. Niemant itiere dan zyn gezigt met geruflheit naer fchoo- ne voorwerpen, noch wachte vrouwen op, die met fchoone oogen verfiert zyn, nochte vertoeve voor haer aengezigt: want wie een fchoon wezen durft aenfchouwen, 't welk een zwaere pyniging voor oogen en hart is, zal 'er zich eerlang over quellen, en wei treurigh in deze of diergelyk eene klagt uitberiten [Ggg]: O werelt, oydele gedachten, waertoe brengt my myn Jlrenge noot lot ? /ich ! uit wat een heerlyk licht is in myn harte geboren een vajihoudende hoof, waermede het wort gekluijiert en geknelt van die geene, die door haer gewelt my r^ rje naer myn einde voert! Gy hebt defchult, en ik de f mart en fchade. Zoo Anim. draeg ikjirafdoor myn trouwe min, en Jmeek om vergiffenis van eens an- h^\°T ders misdrvf: neen, van 't myne-, die myne oogen had moeten afwenden c ' van een al te groot licht. Elk hoede dan zyn gezigt voor de kracht sJSym- der itraelen eener glansryke Zonne, en vliede de ontmoeting van P°fiac. twee fchoone oogen; lettende op de gewoonte van den Charadrius, q , Vt een' grooten zeevogel, die, volgens Elianus (i), Plutarchus (3 ), 681'. en
[Fff] Daer is geen twyfel aen, of Paradyns uitlegging is ten eenemael ver-
keert , en de andere recht. Colligavit is in dezen zin zelf geen goet Latyn, en behoorde Ligavit of Migavit te zyn. Die van Nifmes, werwaerts Auguftus eene volkplanting had gezonden in hetjaer, waerin hy Egipten tot een wingeweit gemaekt heeft, of een weinigh daerna, hebben hunne munt met zoodanigh een zinnebeelt en opfchrift beftempelt ter eere en gedachteniffe van die overwinning, zynde de Krokodil een Zinnebeelt van Egipten, en het binden van den zelven een teken van ilaeverny en dienftbaerheit, en de Palmboom van Overwinning: by welken op fommige van die penningen boven den Krokodil tot klaerder beduide- nifle der Overwinning ook gezien worden een, en fomtyts twe kranfen: het zy dat zulks gefchiedt om de overwinning, behaelt op twe Perfoonen, Antonius en Kleopatra, te verftaen te geeven; het zy omdat die Overwinning voornaement- lyk door twe gevechten is verkreegen, op een' en den zelfden dagh voorgevallen by Aktium, het een te lande en het ander ter zee: in welk laetfte Auguüus zelf en Agrippa zyn tegenwoordigh geweeft: welkers beekeniffen op de andere zy- de van den penning gezien worden, die van Auguftus met een' laurierkrans, en die van Agrippa met eene kroon, verfiert met fcheepsbekken, op 't hooft. Vail- lant gift, dat die volkplanting mogelyk zal beftaen hebben uit foldaeten, welke Auguftus in dien oorlogh gedient hadden. Zie hem in zyne Numifmata Mrea fmpe- ratorum Part. 1. pag. 81. En het is te verwonderen, dat Zaratino die uitlegging van Paradyn heeft willen te pas brengen, daer hy uit Erizzo (1), uit wiens werk /r, p hy elders wel penningen heeft bygebracht, met overtuiging had kunnen zien, daü 10(J> *' COL. NEM. betekent Colonia Nemaufum, en de penning tot de gemelde Over- winning behoort: daer hem ook toe brengt Spanhemius De Prcsfi. & Ufu Numi/ttt. Diffèrt. III. p. 148- en Oudaen in zyne Roomfche Mogenheit pag 160. of 139. [Gg g J Met Petrarcha, uit wien de volgende plaets genomen is, ftaende by
htmPart. I. Cmz. 20. r .A .1; ft ,su .ld ',i ;::.'<..,! Omondo, o penfier vani, ■ — ?;.<;<- :; rsisêw
Qmiaforte, &c. , \i ■ : -.V...' '.--. 3 ni'rrt 20I
Ttttttt 2
|
||||
|
628 OORSPRÖNGK DER LIEFDE.
ftiHift. en Heliodorus(i) getuigenis, door onderrechting der Natuur weetende,
JEthiop. dat, zoo hy zyne oogen flaet op de geenen, welke de geelzucht [Hhh]
Lib in hebben, dïe quael'van hun op hem overgaet, zich met geflote oogen
p*143' van hun afkeert: anderszins dringt de geelzucht tot hem in, alsoi hy
door eene wonde wiert getroffen. Aldus moeten wy ook,onze oogen
fluiten op liet ontmoeten van twee flonkerende lichten; ten einde
wy, door onze oogen, hunne vlammen in onze harte niet ontfangen,
't welk anders door de geelzucht der minne overvallen en verfmoort
wort; gepriemt zynde door de fcherpe pylen, en gebrant van de hee-
te blixems, die de liefde heeft tot haer krygsgereedfchap; waervan
de Poëet aldus fpreekt [Iii]: Vwe wapenen waren de oogen, uit welke
brandende fylen vloogen van een onzigtbaer vier.
[Hhh] Dit woort van Geelzucht heb ik hier geflelt in de plaets van 't Italiaenfch
woort oppilaticne, dat eigentlyk vcrftopping te zeggen is. Of het ook voor de geel- zuchtogenomen wordt, is myonbekenc: doch het is niet waerfchynlyk, dat Zara- tino heeft kunnen dwaelen, ziende, dat alle drie de Schryvers, die hy aenhaelt, CO In eenpaeriglyk van de geelzucht fpreeken. Het zelfde zeggen ook Suidas (i ), en V.x«- de oude Uitlegger van. Ariftofanes (a), door de Geleerden over Suidas byge- fkifiit. bracht: welke beide 'er echter byvoegen, dat anderen fchryven, dat niet het ge- (2 Ad zicnt van dien vogel, maer het eeten van zyn vleefch die ziekte wegneemt. Maer Aves v. van w-ien neefo Zaratino, dat de Charadrius een groote zeevogel is ? daer Ariflofa- fa)Hift. nes en Arifloteles hem onder de riviervogelen tellen, zeggende de laetfle(3), dat A'nim. hy zich onthoudt in de holle gaten der rivieren en beeken, daer hy ook zynen L. IX naem van ontfangen heeft, wordende zulke gaten in 't Griekfch x*p<*<fp<w \_Chara- cip u. drai] genoemt; en de eerfte 'er dus van fpreekende (4), Het water wierdt van de (4). I" aerde in de lucht gedraegen door de Charadrii en de andere riviervogelen. Als hy zecht de A ' ' andere riviervogelen, zoo fielt hy zeker onder die riviervogelen ook den Charadrius. V,II4 • Meer zullen wy van dien vogel hier niet zeggen: en wyzen den Leezer, die 'er breeder van begeert onderrigt te zyn, na het boek van Jonflon over de Vogelen pag. 134-
f Iii ] Petrarcha Part. II. Canz. 2. JL' arme tuefuron gli occhi, onde l'accefe
Saette ufcivan d'invijibilfoce. BEKORING TOT LIEFDE.
AENZOEK TOT MINNERY.
E En fchoon Meisje, dat armelyk gekleet is, en twyfelt,
of ze eenige goude ketens, edele gefleenten, of gou- de penningen, die voor haer leggen, van den gront wil op- nemen. Zy ftaet in eenen nacht, en heeft een oude, mage- re, en lelyke koppelaeres, of hoerewaerdin, achter zich. Om de aenzoekingen tot het minnewerk kracht te doen hebben,
helpt zeer veel het gewigt der dingen, die belooft [A] worden; maer nogh meer prikkelt in dezen aen de nbodwendigheit, die de menfch in zich zei yen voelt, van 't geene hem wort voorgehouden. Zoo
[A] Naementlyk ryke gefchenken: van welkers kracht wy reets gefprokeu
hebben I. D. bl. 112. Aenm. A. en II. D. b!..8o. Aenm. E. Zulke gefchenken waeren die goude regen, waerdoor Jupiter wifl te komen tot Danaë, fchoon op- gefloten in een' koperen toorn: gelyk het Horatius uitlegt Lib. III. Od. 16. |
||||
|
BEKORING TOT LIEFDE) *f|
£oö wort dan het meisje arm en beroic gekleet, doch reffens als gele-
gentheit hebbende, om zich te verryken op een plaets, die door des zelfs ftilteen geheime eenzaemheit haer fchync te doen overhellenven haer gemoet te buigen, om het zelve te doen; helpende daertoe ook- de aenprikkelingen,die niet nalaten of de ooren,of het hart gewelf aeö~ te doen; fchynende zy of door de begeerlykheit,die van zelve genoeg port, of door de woorden des perfoons, die in de boosheit gekonfyc is, geftadigh te worden aengedreven: en dn gefchiedt dies te meer, zoo 't het gemoet eenér vrouwe is,'t geen uit Zich zelven door de aen- itokingen der natuur medewerkt vooral tot dusdanige neigingen; in- zonderheit wanneer het verzelt is van zwakheit,die zich gewilligh over- geeft, en van jonge en maegdelykejaeren, die, wegens kleine ervaient- heit onvoorzigtigh zynde, lichtlyk doen verleidt en bedrogen worden. De oude en lelyke belt verbeelt de periöonaedje, die in de on- deugt doorzult is, en de jeugt tot de fchandelyke min [B] '.overt- reedt Den omgang met zulken moet men vlieden, en elk wel toe- zien, dat zoodanigen t zynent niet ingelaten worden ,alswelke dikwyls den ondergang van geheele huisgezinnen veroorzaeken. De Griekfche Poëet Kaumachius, na gewaerlchuu't te hebben, dat men vreemde minnaers moet afwyzen, totdat men uit anderen in 't zeker verlla, wat hun oogmerk en voorneemen zy, voegt 'er by, dat vooral de oude kollen en koppelareilen buiten te houden ltaen, omdat ze veele wd geveillgde huisgezinnen hebben bedorven en ten gronde gebragt [Cj. [ B ] Lees de reden van Zoo eene afgeregte koppelaeres, die Propertius haer doet
fpreeken Lib. IP. El. 5. en Ovidius Amor Lib. 1. El. 3: welke twe Dichters zich aldaef even als om fbryt tegen malkanderen fchynen bevlytigt te hebben om de booze ftreeken en fnoode leffen van die verderfelyke menfehen, of liever beeften, op het natuurlykfle uit te drukken. [C] Men heeft die Vaerfen by StóbeüsSerm. LXXI. Wie die Poëet Naumachius
geWeeft is, of wanneer hy geleeft heeft, weet men niet. Men heeft alieenlyk drie {lukken overigh,uit zyne werken getrokken,eri ons bewaert door den gemel- den Schryver Het een is genomen uit een Gedicht, dat hy fchync gefchreeven te hebben tot lof van den maegdelyken of ongehuwden flaet, te vinden by Siobc;üs Serm. LXVL Het twede fluk, waeruit de hier aengehaelde plaets genomen is, be- helfl lefTen, wat eene Vrouw voor en in haer huwlyk doen moet. liet derde is een uittrekfel van een gedicht, het welk fchynt gehandelt te hebben van de verachting der rykdomm^n, ons mede bewaert door den zelfden Stobeüs Serm XCI. Sommi- gen meenen, dat hy eenChriflen geweeft is. Zie Fabricü Biblkth. Grcec. L.-II.c.g.§. 7. LIEFDE TOT DE DEUGT.
STel een naekt en gewiekt Kint, niet eenen lauwerkrans
om 't hooft, en nogh drie zulke kranfen in zyn handen. Onder de Liefdens, die door de Poëten verfcheidentlyk worden
uitgebeelt, is het de Liefde tot de Deugt, welke alle andere in vóor- treflykheit te boven gaet [A], gelyk de Deugt zelf ook alle andérW din- gen [A] TJitgezóndert evenwel de Liefde tot Godt. Want hoewel iemant eigentlyk
niet te recht kan gezecht worden Liefde te hebben tor de deugt, indien hv die niet ook tot Godt heeft; zoo is 'er echter tulfchen die twederleie Liefde eenign onder- fcheit: gelyk ook een weinigh hierna de Liefde tot Godt in een byzonder beelc,, verfchillende van het tegenwoordige, wordt voorgeftelc.' * III. Deel Vvvvvvv
|
||||
|
63Q DIEFDE TOT DE DEUGT.
gen overtreft. Zoo wort dit beek dan met lauwer bekranft, ten teken
der eere, die der Deugt toekomt, en om aen te toonen, dat de Lief* de tot deze Deugt onvergangklyk isj ja dat ze, gelyk de lauwer [B], altyt groen blyfr, en, gelyk een krans die ronc is, noit eenigh einde heeft/ Men zou ook kunnen zeggen, dat 's beelts hooftkrans bete- kent- Wysheit, en de andere kranfen de overige drie zedelyke of voornaeme Deugden, te weten Gerechtigheit, Dapperheit, en Ma- tigheit; en dat de Deugt hier op tweederhande wys wort vertoont, naementlyk door den firkel of de ronde gedaente der 'kranfen, en te gelyk door dat 'er drie zyn, 't welk een volmaekt getal is [C]. f_B] Zie I- D. bl. 57, en 327. en aldaer de Aenmerkingen.
[Cj De Italiaen hafpelt hier wonderlyk, en brengt een reft prullige en verre gezochte uitleggingen by. Hy had zich enkel behooren te houden by 't geen Klaudius Minos bybrengt over 't CIX. Zinnebeelt van Alciatus, waeruit dit tegen- woordige Zinnebeelt geheel is overgenomen: gelyk Alciatus zelf het zyne ontleent heeft uit de Jntbologia Epigrammatum Grcecorum Ljb. IV. cap. 12. n. 50. daer onbe- paelt kranfen genoemt worden, en niet lautierkranfen, die 'er Ripa van maekt: welke hoewel in zich zelfs niet quaet zyn, zoo had hy zich echter behooren te houden by 't geep hy elders vondt. Andere misftellingen, die in dit beek waeren, hebbe ik enkel verandert, om geen' tyt te verfpillen met de wederlegging. Kran- fen van veelerleie foort, weet men, dat by de ouden gegeeven zyn als eene beloo- ning van verfcheidene deugden en voortrefFelyke daeden. De vier kranfen nu betekenen het loon der vier hooftdeugden, hier vermeldt: waervan de een, dien het beek op 't hooft draegt, de Wysheit of Voorzichtigheit beduit, omdat die in (i)l.D. de befpiegeling des verftants beflaet, het welk zyne plaets in 't hooft heeft, gelyk bl. 455 elders (1 j gezecht js: en de drie overige kranfen worden 't beek in de handen enjfó. gegeeyen, omdat die drie andere hpoftdeugden in eene daedelyke werking gele- II'D.bl. gen gyn : Waervan de handen een Zinnebeelt zyn, gelyk mede elders (2) is aen- f)4h1 geweezen. Het kipt nu, hier vertoont, is een naekte en ongewapende Kupido, 449.469. ^at Ripa'er DY had behooren te zeggen, en verbeeldt de Liefde tot de deugt: en 61 ó! want de kranfen, gelyk \k gezecht heb, beduiden des zelfs belooning. Nu moet (2)1I.D njen weeten, 4at.de Ouden twe Kupidoös geftelt hebben?een' hemelfchen,dien de bl. 5-19- Grieken Jyteros npem^, welke den menfehen eene begeerte inftortte tot alle deugc 569. en ejn een' a.érdfche«, ffifif geheeten, wpjke hen aenprikjcelde tot allerleie welluften en 637. en aerdfche yermaeklykheden.De hemelfche Kupido dan, werkende de vier hooftdeug- y j ' den, is hier met even zop veele kranfen, als een loon der zelve, verfjert: gelyk (3) Lib nu yan z^'f ^aer ^s- Zie, behalven Alciatus en Klaudius Minos, ook Begerus, The- & cap. fwr. Brand, Tom. L f. 39» De Liefde tot de deugt, en des zelfs .overwinning op eod. n. de aerdfche welluften wordt in het £X.. Zinnebeelt van den zelfden Alciatus, ge- i°9- nomen uit de eigenfte Jntbologia (3)^ aerdigh verbeeldt door de twe yoprnqem- (4)Thef jjg Kupidoos, zoodanigh, 'dat de Hemelfche den Aerdfchen beftrydt en overwint. Brand, gy jen zoo even genoemden Begerus :(4) vindt men een edel gefteente, waerop „_ ' ' de Anteros verbeeldt ftaet als den Eros een' palmtak poogende te ontwringen (fjLib. int de handen: hoedanigh ons Pauzanias (5) pok verhaelt dat ze afgebeeldt wier- VI. c. den gezien te Elis: welk beek fommigen mede toepaflen op de Overwinning van aj. de Liefde der Deugt over de Aerdfche Welluften, doch van anderen anders worde uitgelecht. Men zie Klaudius Minos over 't CX. Zinnebeelt van Alciatus, en Be- gerus Th. Br. T. 1. p. 36. Een'anderen Kupido opk op een edel gefteente, met een' krans in de eene, en bloemen in de andere hapt, paft de zelfde Begerus toe op de Liefde der Deugt en Welfpreekentheit, Ibid. pag. 39. |
||||||||
|
EIGENLIEFDE.
Aer't oude gebruik beelden we hierypor af eenen I^ar-
cüTus, die zich in een klaer water fpiegelt. |
||||||||
|
N
|
||||||||
|
EIGENLIEFDE. 631
De Eigenliefde is niets anders dan verlieft te zyii op zyn eige wer-
ken, en zich daerin geheel re voldoen en toe te juichen, En dit is zoo ongelukkigh en belachlyk eene zaek, als NarchTus geval, verdicht door de oude Poëten, ongelukkigh en belachlyk was. Dezen aen- gaende fpreekt Alciatus [A] dusdanigh: <Dat Narcijfus een al te groot gevallen in zyn eige fchoonheit nam> en in eene bloem en kruit-, van een bekende 'kracht om de zinnen te bedwelmen, verandert is; beduit de ver- byjiertheit des verftants-, en de ziekte der eigenliefde, die veelen geleer- den mannen eene oor zaek is gtweeft, en nogh ts, van verderf: die der Ouden onderwysmanieren hebbende verworpen, nieuwe leerfiukken opzoe- ken , en niets anders dan hun eige harfenfchimmen trachten over te le- veren. [ A] Embl. LXIX. Quod nimium tua forma tibi, NarchTe, placetat,
In florem & noci eft verfa fluporis olus, Ingenii eft marcor cladefque cfnAauiv, do£tos Quae peffum plures datque deditque viros: Qui veterum abjecla methodo nova dogmata quaerunt, JNhlque fuas praeter tradere phantafias. Zie het volgende beelt. ~ ,, i A N D E R S, door Zaratino Kaftdiinh
E*Ene Wou, bekranfl met Vejicaria^ [winterkers, fojë-
|
||||||||||
|
j ken over zee, blaeskruit] en dragende op haeren ifêJlg
|
> .2-, I
1 .0 |
|||||||||
|
een' grooten en volgepropten zak, den krop des welkenJzy
voor haer lyf taehoiidt met de flinke hant, in welke Ze ook een flokje heeft, daer een papiertje op fteekf, belchre- ven met het woort f fiILAUTIA. Jn «haer rechte hppt heeft ze eene Narcisbloem, en v^or haere ^oetefliftaet een paeu, . - /- 'ikhiri • fjioilflo^ifj Daer is geen zwaerder zaek dan zich zelyen te kennen. Het Qm-f
kei te Delfi, door iemant [A] gevraegt, Hoe hy beft ter gehikza- ligheit geraken zou? antwoordde hem,Indiengy u xelvm zuH kennen. En gelyk dit heel moeilyk valt, zoo wert, door een gemeen JRaeds- beflüit (1) van ganfch Griekenlant, boven den ingang des Tem- (Y) Plu- pels te Delfi gehouwen deze les, rNaei seatton, dat is, Ken u tarch- zelven. Eene fpreuk, die door Sokrates [B] Apollo zelven toege- fuikp fchreven wort. Deze zwaerigheit der zelfkennis komt by door de $11. etèen-
. [A] By Makrobius in Somn. Sap. Lib. I. c. 9. Xenofon zecht, dat het Crezus
ge weeft is, Cyrop. Lib. VIl.p. 108. [ B ] By Plaio in zyne verhandeling, genaemt Cbarmldes pag. 440. Zie Erafmus
Cpil. L Cent. 5. Ai. ,95. uitwien Zaratino alles, wat hy hier zecht van de Zelfskèn- nis, zoowel ais wy de naeffc voorgaende aentekéning, getrokken heeft,-hoewel hy zyn'-naern verzwygt Infgelyks heeft zy zich mede bedient van den arbleit van Klaudius Minos over't LXIX. Zinnebeelt van Alciatus. Voor 't overige wordt die fpreuk door den een' aen:dezen, en door den ander' aén een' ander' toege- fchreeven: gelyk aldaer by Erafmus kan gezien worden. Maer vooral dient gelee- zen Stobeüs Setm. XXifc daer zeer veel van deze fpreuk,te vulden is, snMepagius over Diogenes Laërtius Lib. I. §. 40. Vvvvvvv 2
|
||||||||||
|
€3* E I G E N L I E F D E.
eigenliefde, die den mênfch verblint. Zoo fpreekt Horatius ëf*
gens [C] van een blinde eigenliefde. Vermits ze dan blint is, zoö maekt ze, dat wy ons zelven niet kennen -, naerdien ieder zich laU dunken > dat hy mooi, aerdigh $n wys is jgelyk V arro [ D] zeit. Indieri men, plagt Sokrates {&] te zeggen, in eenige vergaderplaets des volks beUiike, dat alle Ïchoenmakers of andere hantwerksluiden mof- ten opilaen ■, zoo zouden Ïchoenmakers of andere opgenoemde arn- bachtsluiden alleen opryzen: maer, zoo men geboodt, dat alle wy- zë luidden hadden op te itaen} zoo zou niemant van al 't Volk blyven zitten, omdat elk zich inbeelt wys te zyn, Ariitoteles houdt het [F] daervoor, dat, dewyl ieder menlch zich zelven bemint, hy zich ook noodzaeklyk moet laten voorltaen, dat al wat hy zeit of doet aenge- naem en behaeglyk is: en hiervandaen is het fpreekwoort [G] ge- komen, Suum tuique pnlchrum> dat is Ëlk heeft zin in V zyne. En zeker, ieder fchept in 't zyne behagen, in zyne kinderen, vaderlant, manieren, boeken, kuniten, gevoelens, vindingen, en daden. En zoo zegt Cicero, in eenen zyner Brieven aen Attikus [H], dat 'er nok Poëet of Redenaer is gevonden, die eenen ander, in de Kunft of Wetenfchap, hooger dan zich zelven waerdeerde. Dit ziet Katul- lus voor een gemeen gebrek aen, hoewel hy, dezen aengaende Suffë- nus in't byzondèr noemt, zeggende [1]: En hy [Suftënus] is noit zoo gelukkigh, als wanneer hy een gedicht fchryft. Zoo zeer is hy dan in zich zelven verheugt, en zoo zeer verwondert hy zich dan over zich OLib, zelven. Ariitoteles fielt, in zyne Zedenkunde CO» tweederlei Ei- X.c.8. genliefde: eene, die quaet en lafterlyk is, gaende te werk naer drift ,,ia3' en begeerte; en een andere, welke goet is en loflyk, en te werk gaet naer de reden. Die zich in hun eigenliefde naer de reden aen- itellen, zoeken anderen in deugt en gemoetsgoederen te overtreflen. Dit is wél. Dat men anderen in de Deugt tracht te boven te gaen, is zonder twyfel eene zeer pryüyke zaek. Doch daer is zeker flach van uitmuntende en geleerde mannen, dat, niet zeer pryllyk, en door eigenliefde verblint, zich vermetel laet voorftaen wyzer dan anderen te wezen, en dies zyn eigen werk verheft, en zich over zynen llyl, wetèrifchap, en itof verwondert; maer ondertuffchen die van ande- ren veracht, en, met onbetaemlyke woorden, verkleint-, hun buiten reden den verdienden lof onttrekkende, en dien zonder verdienite zich'zelven toefehryvende. Op zulken paft het zeggen van Tha- les [K] een' der zeven Wyzen van Griekenlant, te weten, Dat het • %svsll c'ii ~ab ,>i&- \. ' een !i ' XC^ Ub, I Öd. ifi. v. 14. Caecus amor fui.
£E)j By Nonius Marcellus in Saperda, Cap. IL n. 823- Ömnes videmur nobis ejfe
1/elli i fcflivi, faperdce, quumjimus «-«n-po». „f f Ë ] By Stobeüs Sertn. XXIII. welk hooftftuk Over de Eigenliefde gefchreeven is.
[F] Rhetoric. Lib. I. cap. 11. p. 538 r:[G] Zie het zelve by Erafmus Chil, I. Cent II. Ad. ij. Zaratino heeft zich daer- yanUook zeer wel bedient: en de voorige plaets van Ariitoteles, gelyk ook eenige van' de volgende plaetfen, daeruit overgenomen. -, -4 l.'£H] Lip. XIV. Ep. 20. Kemo ,un<iuam neque poëta, neque orator f uit, qid quemquam
•niifwen quam Je arbitraretur. Dy Epigr. XXIL v. 15. —r—'■------------neque idem unquam
",,.....■' j£que eft beatus, ac poè'ma quum fcribit.
:, Tam gaüdet in fe, tamque fe ipfe miratur.
fjK] By Diogenej Laè'rtius Lib. L §. 36. ,
|
||||
|
EIGENLIEFDE. £33
een zwaerezaek is zich zelven te kennen; maer een ligtê, leffen te
. geven aen een' ander. En dit doen de rnenfchen, die zich zelven be- minnen: want die anderen, buiten zyn poft, leflen geeft, berifpt en laekt, laet blyken, dat hy vol eigenliefde en roemzucht isj gelyk Plu- tarchus, in zyne Befchryving eens Vrients en Vleiaerts, aenwyft, zeggende: Berifping is een teken van eigenliefde, en het werk van een' (i)Pas. laegen geeft. Als roemgierigh en vol eigenliefde ontdekt zich Juftus06- Lipfius in veele plaetfen, .zynde heel mildt in 't laeken. Hy berifpt en wraekt gaerne, niet om zyn oordeel, hier of daer over te openba- ren, maer om anderen in verachting te brengen. Aldus heeft hy het geladen op de allertreflykfte Schryvers,en in 't byzonder op Bembus, wiens ftyl hy geweldigh veracht: daer ondertuflchen de zyn waerlyk verdient misprezen te worden [L]. Zulk een handel is quaet, en niet alleen in Lipfius, maer ook in allen anderen, welke hem daerin gelyk zyn, ten hoogften te laken. Voorwaer die geleerden, welke, met eigenliefde bezet zynde, hunne eige werken alleen waerdeeren, en die van anderen verachten, moeten weten, dat de geen, die zich zelven pryft, door anderen gelaekt wort; die zicb over zich zelven verwondert, door anderen wort befpot; en die zich zelven te zeer bemint,door anderen gehaet wort. Niemant zal uw vrient zyn,indien fy uw eigen vrient al te zeer zyt, zegt een out Griekfch Poëet [M7. ;
Jet is zoo. Zelfminnende vermetelheit teelt haet; maer zedigheit' baert liefde, gunft, enrgoetwilligheit. Wat zeiden, naer Suidas [NT V, verhael, de Nimfen tot Narciflus, terwyl hy zich in de fontein fpie- gelde? Veelen zullen u haeten, zoo gy u zelven bemint. In de Eigen- liefde bedriegen zich de rnenfchen op de zelve wys als de onredelyke dieren, van welke elk meer behagen fchept in zyn eige gedaente dan in die der andere dieren, welke van een andere foort zyn. Hier- omtrent zegt Plato, dat de hen [O] behaegen heeft in zich zelve, *** en een mooi maekfel meent te zyn} dat de hont fchoon fchynt aen den
[L] Dirk Pieterfen Pers heeft hier uitgelaeten, gelyk ook deHerfchryver dezer Zinnebeelden ( en zy hebben wel gedaen ) de zaeken, die Zaratino in den ftyl van Lipfius berifpt, en de redenen, die hy van zyn oordeel geeft. Wy zullen 'er ook niet anders van zeggen, als dat Lipfius in der daet niet kan vry gefproken worden van eigenliefde,en dat 'er in zynen ftyl iets is,dat gemaekt en daerom niet aenge- naem is. Maer dat wordt rykelyk vergoedt daerdoor, dat alles, wat hy fchryft, ver- ftandigh en vol van oordeel is; en dat wy zonder zynen arbeit mogelyk onkundigh zouden zyn van veele dingen, die wy nu weeten. Elk heeft zyne gebreken. Die van Lipfius pryzen wy niet: maer wy verfchoonen ze om zyne verdienften. Ten minften Zaratino handelt hem in zyn Italiaenfch opftel al te hart, en zecht meer dan hy kan goet maeken. Maer hy is de eerfte vyant niet, dien Lipfius zich door zyne fchryfwyze en eigenliefde heeft op den hals gehaelt, zynde daerover al te vooren aengetaft door Henr. Stefanus, in zyne Palcefira de Lipfii Latinitate en met veel bitterheit door Georg. Thomfon in zynen Vindex Veritatis. f_M] In de Proverbia Metrica uytgegeeven door Andreas Schottus v. 67a.
[N] In'twoort 7^**01'.
rioAAo) fft lot [MfSfiv , i»v (fovólov (pihijs
Doch dit vers heeft Zaratino niet gehaelt uit Suidas zelf, maer uit Erafmus Chil.
II. Cent. ia Ad. 26. waeruit ook het voorgaende, en de woorden daerop volgen- de, zyn overgenomen. Dat is met eens anders kalf ploegen. [O] Het komt my voor, dat Zaratino hier niet al te naeuwkeurigh zal hebben
begreepen, het geen hy miflchien by een' ander' zal hebben aengehaélt gevonden. III. Deel. Xxxxxxx Dio-
|
||||
|
EIGENLIEFDE.
den hönt, de ós aen den os, de ezel aen deii 'ezel i én 't verken aen het
verken. Cicero vraegt, in zyn boek Van de Natuur der Goden f_P], Meent gy, dat 'er wel een beeft op de aerdè of in de zee is, dat in een beeft van zyn eigen aert geen zeer groot vermaek Jchept ? en voegt 'er by [Q], Zoo groot is de kracht der natuure, dat een menfch niets anders dan -eenen ntenfch ivil gelyken, ja ook de mier aen de mier. Maer de eigen- liefde heeft in den menfch dit nogh meer, dat hy zich veel treflyker en braver acht, dan anderen van zynen aert: zulx hy zich inbeelt, dat niemant recht een menfch is, dan hy zelf, niettegenitaende hy wel wenfcht 'om 't geluk van andere menfchen, die hem in welvaert en magt te boven gaen. Het beek is vroulyk * omdat de eigenliefde aen de vrouwen meeft
eigen is; gemerkt elk [R] haerer, hoe lelyk of mal ze ook zy, zich zelve laet voorftaen fchoon en veritandigh te wezen. Daerenboven draegt de Eigenliefde by de Grieken, gelyk ook in onze tael, een' vrouïyken naem, dien wy op het papiertje in 's beelts hant hebben gëitelt. Zy is bekranft met Vejlcaria, een gewas befchreven dóór Plinius in
het 3 i. Hooftftuk van zyn XXI. Boek, en door Ruellius in zyn III.
Boek aen het uo. Hooftdeel, omdat de Grieken [S], inzonderheit
(i)Hift. Thepfraltus (i), willen, dat wie een dragma of vierendeel loots
LttTlX. daervan indrinkt, zich ten eerften zal laten dunken zeer fchoon te
cap.' tz. zyn- En dus zeit men, ten fpot des geenén, die vol eigenliefde
fteekt, dat hy den wortel der Veficaria heeft gedronken [Tj.
De
COLib. Diogenes Laertius verhaelt öns (i), dat Alcimus vier boeken gefchreeven heeft,
III. §• waerin hy tracht aen te toonen, dat Plato veele van zyne gevoelens heeft getrok- *6. ken uit den Griekfchen Komedifchryver Epicharmus, en brengt daertoe twe plaetfen uit den laetften by: in welkers eerfte van de hennen, en in de laetfte " van den hont, enz. gefproken wordt: doch in een' verfchillenden zin. Deze twe plaetfen nu fchynt Zaratino niet alleen in een gefmolten te hebben, maer ook begreepen, dat het de woorden van Plato waeren, daer het doch die van Epichar- mus zyn, alleen bygebragt door Alcimus om te toonen, dat de leere van beide daerin overeenkomt, dat de beeften ook denkbeelden en geheugen hebben, en haers gelyken kennen, 't geen de leere van Plato is, weike ook klaer in de byge- bragte woorden van Epicharmus te vinden is. [P] Lib. I. cap. 27. Anputas, üllam ejfe terra marique belluani, qua non fui generis
tellua maxime deïettetur ? C QJ Cap 28. Efi enim vis tanta natura, ut bomo nemo velit nifi hominis jïmilis ejjei
& quidem formica formica. [R] Deze ftelling is wat al te algemeen: dat aen veelen eigen is, moet men
tiïet aen allen toefchryven. Zie onze Aenmerkingen op de 115. en 330. bh van het I. Deel. [ S ] Daer Plinius evenwel met reden mee fpot, ter plaetfe door onze Schryver
zelf aenge weezen. [T] Zie Erafmus Chil. I. Cent. 8. Ai. 53. En het fchynt my toe, dat Zaratino
in 't opftellen van dit beek alle de fpreekwoorden by Erafmus, die van de Eigen- liefde handelen, en zeer veele zyn, naerftigh heeft geraetpleegt, en 'er meeft al- le de plaetfen uitgenomen der oude Schryvers, die hy aenhaelt. En zou men niet mogen zeggen, dat het eene foort is van eigenliefde, hier met recht z 10 zeef gelaekt door Zaratino, dat men den lof van geleertheit door het aenhaelen van Zoo veele fraeie plaetfen uit de befte Schryvers liever op zich zelven tracht over te brengen, dan dat men ze laet behouden aen den geenen alleen, die ze eerft heeft aengeweezea, en van wien men ze ontleent heeft ? |
||||
|
E I G E N L. I:;Ë F D Ë,
De reden > waeföth zy eènë Narcisblbem in de hafttr heeft* Js-,< dat
Ovidiiis (ï) van den jongeling NarcifTtis [V] vertelt* dat fry* 'QP'(r)Mei; zyn eige gedaente verliefti en de iehoonheit zyrier fpiegelbeeltjenis Lib. III: liefkozendeij- verandert is ineene bloem. Dees, zynennaem draegen- v-4°*- de, brengt verbaeitheit der zinnen en bedwelming,; der harfenen< aen [ W ]. Gelyk het dan met Narciffus en de natuur dezer bloemt gelegen is, zoo verlieven de zelfbemiiinaers op zich zelven, en ver- wonderen zich met verbaeitheit over zich; ja daer ontbreken 'er geep ne, die, door zotte eigenliefde vervoert, denken, dat ze in al hun doen volmaekte Narciflen zyn. Maer zulke luiden zien den groötön zak vol onvolmaektheden niet, die hun op den rug hangt, en gely- ken hierin net naer SufFenus, die zich zelven voor een aengenaefiii aerdigh, en geeltigh Poëet hielt, en noit merkte, dat hy integendeel onaengenaem, onfmaeklyk, en onaerdigh was. Uit dezen maekt Katullus [X] een befluit op, dat elk in 't zyne, door de eigenliefde verblint, een SufFenus is, en eenigh gebrek heeft, maer het zelve, en, den zak, daer het infteektj niet ziet, vermits hy op den rug; hangt; De Eigenliefde dan beguiehelt en vervoert de zinnen zülx, dat wy ons zelven in alles ftreelen en toejuichen; maer anderer luiden feilen* hoe klein die ook zyn, op 't onvriendelyke Uitziften en aeiiwyzen; onze eige, hoe groot die ook mogen zyn, ondertuflchen niet eens merkende. Dit beoogt Ezopus [Y], als hy ineene zyne* Fabelen» verziert, dat ieder menfch met twee zakken is beladen, waervan, d' een voor de borit, en d' andere op den rug hangt; werpende wy in den voorden de gebreken van anderen, en in den op den rug han- genden onze eige: aldus verzonnen, omdat we, door zelfmin, onze, eige feilen zoo niet kunnen zien, als wel die van anderen. |
||||||
|
f_V] Zie behalven het vóörige beek, en de Aentekeningen van Klatidius Mfr.
nos over het zelve by Alciacus, deze fabel in alle haere omftandigheden zeer ver* ftancligh op de eigenliefde toegepaft door twe'groote mannen, Marfilius Fteinus in Conv.Plat. Orat. VI. cap. 17. en Francifc. Baco Verulamius De Sapkntia Peterwn cap. IVl •Zoo een' tweden Narciffus befchryft ons Jeremias de Decker (1) in Eutelidas: ry \ j; Als eens Eutelidas in zedige rivier Boek 4 yri blonde lokken zagh en purperroode wangenix < 120.
Hy docht zich arme knecht zoo fris, zoo f mei, zoo fier, Punt-
Dat hy donr cigemin betovert en bevangen dicht.
Vooreerfi aen 't blaeken Jloeg, iaernaer aen 't quynen quant,
't Welk hem gczontheit, moed, en aerdigh blos benam. [W] Zie het geen reets gezecht is op de 256. en 257. bl. van 't I; Detl^ en door ons aldaer aengetekeht Aemm E. en h. <'■'*■> |~X] Loco fupfa citato:
Nimirum omnes fallimür i neque eft quifquarn^.
Quem non in aliqua re videre Suffenum Poflis. Suus cuique attributus efl error: Sed non videmus manticae quod in tergo efl:; [Y] By Stobeüs Serm. XXIII. Uit Ezopus heeft het in zyne fabelen bok over- gebracht Fedrus Lib. IV. c. 9. Katullus zinfpeelc 'er op in de naeftvoorgaendé vaerfeh, gelyk ook andere Dichters en Schry.vers. meer doen. Zie Erafmus Chil. I. Cent. 7. Ad. 90: en de Aentekeningen der Geleerden over Fedrus. Van zoo eenen Eigenminnaer zecht de zoo even genoemde Jeremias de Decker liiet guae- lyk (2): ■ ■*..•. O) t.
Die op eens anders vuil, niet op zyn eigen, ziei, ' Boek
is wel voor aniïren wys, maer voor zich zeben-^eti, 20°-
A.XXXXXX 2 jjjgjjw
|
||||||
|
636 EI G E N L I E F DE.
De paeu [Z] is een beelt van Eigenliefde, vermits deze vogel in
ayn' fchilderachtigen en fierlyken itaert zeer groot behagen fchept, het welk daeraen blykt, dat, als hy dien uitfpreit en opent, hy zich rontom draeit en den zelven hovaerdiglyk beziet: zulx 'er dit fpreek- woort uit gekomen is, Hy ziet telkens naer zich zelven als eene paeu> En dit is men gewent te zeggen van iemant, die op zich zelven ver- lieft is, en treet als eene paeu} behaegen hebbende in zyn' eigen per- foon, en in alles wat hy doet of zeit. f_Z] Zie hiervan I. D. bl. 114. Aenm. B. en II. D. bl. 594. Aenm. D.
GETEMDE LIEFDE* door den zelven.
ZAratino Kaftellini fielt hiervoor een' rittenden Kupido,
die onder zyne voeten eenen boog, pylkoker, en uit- gedoofde toorts heeft; houdende in de rechterhant eenen Zantlooper, en in de flinke een mager en meeps vogeltje, ge* heten Cinclus. De boog, pylkoker, en doove fakkel onder Kupidoos voeten, be-
duiden , dat hy zynen oorlogh niet langer voert: want de wapens af te leggen, is een teken, dat men t' ondergebragt en vernedert is. Niets ter wyde wérelt kan de Liefde gewiffer temmen, en haere
fakkel uitbluiTchen, dan de tyt en d' armoede. En is de zantlooper, dien 't beelt in de hant heeft, een aenduidfel des tyts, die een regeer- der is aller menfchlyke hartstogten en gemoetsbewegingen, inzonder- heit der Liefde; wiens wenfch niets anders zynde dan eene begeerte, om de beminde Schoonheit, die. zwak en broos is, te genieten, zoo moet noodzaeklyk gebeuren, dat, de fchoonheit door den tyt veran- dert wordende, ook de Liefde verandere, en plaets maeke voor an- dere gedachten. Eertyts beminde ik haer; leeft men by Plautus, in zynen Epidikus [ A] , maer nu hangt my een andere zorg aen V hart. "Voorts vint men, in zyne Mojlellaria [B] deze woorden: Gy zyt een rechte zottin, dat gy hem voor al uw leven tot uwen goetgunjtigen Vrient meent te zullen hebben. Ik waerfchuw u, dat hy u door den tyt, en als hy u zat is, zal verlaten. Wat verder [C], in dat zelve Bly- lpel, vertoont hy, dat, de gelegentheit ophoudende, ook de min ophoudt, te weten, als de jeugdelykheit door den tyt is vergaen. Nadat dit hooft door dejaeren zyne verf verandert had, is hy van my gegaen, en heeft my verlaten. Dit zal u ook gebeuren, 't Was, zoo ik 't wel heb, Demofthenes zeggen, Dat het minnevier, in de borft brandende, niet kan worden uitgeblult of vernietigt door naerftig- heit, maer door verwaerloozing: te weten, door het middel des tyts.
[A] ASt. I. Sc. 2. v. 32.
Ulam amabam olim, nunc jam alia cura impendet peétori.
£B] Aft. I. Sc. 3. v. 37. -------- ftuka es plane, quae Illum tibi seternum putes fore amicum & benevolentem.
Moneo ego te: te deferet ille aetate & fatietate.
[C] ^44. -----— ubi setate hoc caput colorem commutavic, Reliquic deferuitque me. tibi idem futurum crede.
|
||||
|
GETEMDE L ï Ë F Ö ft . |||
ïyts. Kopetta bedankt den Tyt» die hem van de minnellrikken had lös
gemaekt, met woorden van dezen zin [Öj: Waerom Vermag ik gee-> ne altaeren noch tempels te wyden, o gevleugelde Gryzaert, aen uwe zoo groote daden? Gy verjdelt nu de krachten van het fchoone gezigt, dat een" zoo bedroefden dwaes van ons gemaekt heeft. Gy vervult den wenfih myner wraeke, en werpt de trotsheit en hoogmoet ter aerde. Gyyillceé beneemt der Minne haere krachten, en gebtet haer, dat ze myne onver- diende en onrcchtvaerdige banden los make. Gy vermoogt tegenwoordigh dat geene, 't welk de reden niet vermogt, noch vriendeljke vermaeningi kunji of raedt, noch rechtmatigh ongenoegen over oniallyke beledigingen. Ja gy hebt de ziel gewonnen, die zoo veel bette en koude heeft uitge- Jiaen, én nu, geredt uit een döodlyk gevaer, met u de vlugt verheft tot beerlyker daden. Zoo is dan de tyt een van de temmers der Liefde, die ten lellen verandert in berou over de verlore jaeren, welke in de ydelheit der Liefde verlieten zyn, . , ^ • :;i;iHeÊ
[ ï) ] Per che facrar non pojjb altari e tempi,.. .;. >
dlato Feglio, a l'opre tue figrandi? >0!t:b2ï Tjvo •
Tü gia kforze in quel belvifo jpandii . ., .,.,. „, .
Chcfè di noifi dolorofi fcempi. ,T-',0
Tü de la mia vendetta i voti adenxpi,
. L'alterezza è l'orgoglio h terra mandi. Tüfolo sforzi Amore, è gli comandi, •' ■ - ~Viv
Che difcioglia i miei lacci indegni £ƒ etnpii
Tü quello hor puoi, che la ragion non val/e * Non amico ricordo, arte, oconjiglio, ■■ , •,>,•'- •
Non giufio fdegno d'infinite offefe.
Tü l'alma acquijli, che tanto ar/e & alfei La qml hor tolta da mortal perigïïo
Teco alza il volo a piü leggiadre imprefe.
De hulp, die de tyt van leeven geeft, om van mihttedriften vèrloft te Wórderi't
kan iemant veeltyts vroeger vinden in de verandeh'ng van plaets: te weeten, indien hy zich begeeft na elders ^ daer hy verre van het gezicht van het voorwerp, het welk die driften verwekt, is afgefcheiden, en alzoo zyn Ontftelde gemoet gelegen-1 heit verfchaft om van die ontroering te bedaeren, en tot zich zelven komende plaets te geeven aen de reden, die anders overwonnen is, en buiten ftaet gebracht om te kunnen werken. Dit zelfde raedt de Leermeefter der Minnaeryen op het ernftigfte (i) aen die geenej welke van de fchadelyke en fchandelyke hartstog- (i)Rerii; ten der Liefde wenfchen geneezen te zyn, als een der zekerfte middelen, waer- Amor. ' door hy kan geholpen worden. En zoo zecht ook Cicero (2), dat iemant, die aen v-2t3» dit euvel krank is, dikwyls door verandering van plaets, even als zieken, die niet bekomen ï f-6l9- moet geneezen worden. Ook is het een voortreiFelyk middel, dat men zich zelven o^T^ ovèrgeeve aen eenigen arbeit, letteroefFening of andere bezigheit, gelyk de twe l% jy- genoemde Schryvers(3)aenpryzen,welke het gemoet geduiriglyk houde ingefpan- cap'.q^ nen, en eerft belette veel aen de Liefde te denken, en daerna het harte zoo innee- (3/cic. me, dat zy 'er geheel meefter van werde, en de minnetogten daeruit ten eenemael loc. cie* verdryve: want gelyk als de zelve uit de ledigheit worden geboören en gevóedt, 0vid- alzoo worden zy door den arbeit verzwakt en gedoodt (waervan reets iets gezecht ?em* is I. D. bl. 371. Aenm. D.) voofnaementlyk, zoo 't een arbeit is van geleert- jV?'X* heit, die de zinnen bezigh houdt, en het genloet zoo ftreelt en inneemt, dat hy feqq. allen trek tot welluften geheel uitdryft. En dit is 't, dat de Ouden te kennen gaven met de fabel van den ftryt der Zanggodinnen en Sireenen, boven door ons ge- ïfteldt op de 584- bladtz. van dit Deel: waerin de eerfte de laetften overwonnen, en van de pennen haerer vleugelen beroofden. Zie Klaudius Minos over 't CXV» Zinnebeelt van Alciatus. lil Deel Yyyyyyy
|
|||
|
$3$ 6 E f E MD E Li ËFÖ E.
HHëf'vogeltje [E] Cinclusi dat mager en zwak 'isV verbëeït eén^
üittóeerden mirinaër,, die- al zyneKifiiddelën aëri zynë rnïftneryen heeft re. koft geleit',en daèrHöö'f n^eKt en;' bërèït is £ë%ö£dën, gëpiaegt d'öbr* armoede, honger, dri,ahdefë elëndëh:des ftëchtèn ilaets* -W^aer- ïh hy zich nu Bëvïht. Vètfdè-arniöède Is dë Cificlus'tén beelt j waer-- varrSüidas zëit/i 'Efe' Cï$t\Miïëenteér ènriïdger vogeltje, en'tfpreek* fyoWt^zëgh armer dati eferi-GinclUs^ f>ëës is ëënzëe Vogelt je, zoö l^^^l^^t^ll^è^BpnenV^TO^ ftwh^fpwf't en daerom zynë eiërs inóè tieftjes van ander gevögeït lëitv fty betekent in de fpreekwópr* (fe^^^mnpw^^oFd^a^Tv^1 • .- %^b]È Thébaënfche Filozöóf- Kïatès [Fl^zëi, dat 'er drie dingen w$*
fen,1 dié de Liefdetemden?, WMongèfj de Tyt, eh de Strop, dat is, de Wanhoop. En zou rrien dan, Wegens het leite> Kupido ook eenëhttrop künnëri om den Hals doen, vermits hét de aërt der min- naeren is, uit wanhoop naer de doöt te verlangen';- gelyk ook eeni- gêtf hunner zich metterdaet hebben omgebragt. Zoo maekt Fedra, (i)Verf. in den Hippolitus van Euripides (i), dewyl ze het gewelt der Lief- 39i« de niet langer verdragen kan, zich gereedt ter zelfdooding, daer ze dus over redeneert: Nadat ik door de liefdegewant was-, overleide ik, op wat wj/ze ik dezelve beft zoude dragen. Ik begon derhalve eerft dat onheil te verzwygen en te verbergen (.want de tonge is niet te vertrou- wen , die eens anders overleggingen wel weet te beftraffen, maer zich zelve veel quaets verwekt} daerna poogde ik myne dolle driften te over- winnen door 't aenneemen van een zedige en kuifche gemoetsgeftalte; maer ten derden, doe ik het vermogen Van Venus hierdoor niet konde te boven komen, heb ik het beft geoordeelt te fterven: en niemant verftoute zich myn beftuit te iveerftaen. Doch wy vertoonden liever de Liefde, getemt alleen door den tyt
en d' armoede, als dingen, die meeft gebeuren, en hielden de wan- hoop hier buiten,, naerdien de minnaers zich daerdoor zelden omhals helpen, want elk heeft evenwel zyn eigen leven lief} en fchoon een minnaer of minnares al met de gedachten naer de doot toe loopt, zoo voeren ze nochtans die gedachten juift niet uit. Hierom voert de .*~;.ow.*. 'U-^-j Rid- [E} Van dezen Cinclus hebben wy reets gefpróken over 't beelt der Armoede I.
m2«4 • D. bl'Tf. maer aldaer vergeeten te melden, dat Cezare Ripa hem in dat beek ftelt
*.J,': V als een jïgiptifch zihnebeelt, daer hét doch niets anders tot zyn' grontflagh heeft,
,f»/. • als 't:geen wy over die plaets hebben bygebracht uit Elianus. Maer Ripa had het
•' - gevonden by Piërius, en dat was genoeg om het zinnebeelt Egiptifch te noemen:
gejyk als, wy dat in andere zinnebeelden meer gezien hebben.
; • £f]' By Diogenés Laè'rtius Lib.VI. §. 86. ; (i)InV.Het zelfde heeft Suidas (i), en eenige andere Schryvers, aengeweezen door Me-
Kpém hagïus over die plaets 'van Laè'rtius, en Kufterus over Suidas, met eenige verande- ring van woorden,doch zoo, dat het eindelyk op den flrop uitkomt: die eigentlyk *i nietzoö zeer de liefde temt, dat is den menfch van de minnedriften geneert, als '« wel Hem' aen een ongelukkigh en rampzaeligh einde helpt: dat men waerlyk geen geneezeri kan noemen. Maer men zift de fpreekwyzen niet altyt even zeer, en fchikc die dikwyls na den handel, 't begrip, en't oogmerk van dengeenen, van (i) In wiens, doen wy fpreeken. Zoodanigh is ook het zeggen van Plutarchus (2), de Amato- Liefde te weerjlaen is moeilyk: want al wat zy begeert, koopt zy voor keven, gelten goe- rio pag.cfes naem. Zeker die zich zyn leeven guyt maekt, verkrygt het beminde voorwerp yss' '■" , • , ' niec |
||||
|
GETEMDE £ I Ë. F £ El J
Ridder Guarini zynen Mirtilló in, ials door heftige Liefde aldus kla-
gende [G]: Ik vind geen hulpmiddel, dan de dm* Waerop. Amarili antwoort, 1)èdoot? Luifter nu naermy, en laet u deze myne moorden, e ene wet zyn, hoewel ik wel'weet, dat hei fierven der minnaeren veeleer1, de gewoonte eener verliefde tonge is, dan eene begeerte van een hart, dat hiertoe by zich zelve bepaelt is, en een onver zettelyk bejluit genomen, heeft. En Torqüato Taiïo zegtj in, zynen Herderszang van Amin-, tas [ H ], 't Is de gewoonte en een küntsje; aller minnaeren, te dreigen r dat ze zich zullen ombrengen* doch,de daet volgt zeiden, . - W,y .genoeg gen ons dan met getoont te hebben, hoe de Liefde voornaerrientlyk door de rampzalige Armoede en den vervliegenden Tyt wort getemt en ten onder gebragt. - > -:i : ., csv <.u a& i -<•. ° ° . rr^f.-c-.-•-./ f ■■■' kr.m sec,™ isvo nsa ir» 7'aïm :;:o^c;?
f'--...... -. ' y ''":/■ \ïï.-\\ • :■■.•../ \:-r '■■; ■■■ rroib tiavoa .nssss-wsd rob
niet: maer hy handelt daerin zoo, als of hy 't daerdoor zoude, yerkrygen.v.....V,oot}
't overige was deflrop, of ilrik, reets by deEgiptenaeren een beek derliefdg;(i):TCi)Ho*
en voorwaer hy is lelyk genoeg verlinkt,. en heeft een'■ v.ërder'flyken ftrop om den. rus -"•" hals, die in de netten der Minrieluften is gevangen, en door der zelver Jsoqrden;?^j°II-': wordt weggefleept tot het verderf. ?--;:• f e) zmiAH .fimWïÊ [G] Nel Paflor Fido, Atto III. Sc. 3. r;r.v : .0 t r: -;i nÈv 3?üo1 < ;.
■- Mirt. Non ha rimedio alcun, Je non la motte. : i"- 2St>g res;! ■
Am. La morte? Hor tu m*afcolta, e'fa che legge .^ *nsm ,4; l'fVl
Ti fian quejic parole, ancor ch'' iofappia ■_, .!liV
Cfo 7 fKonr <fe glS amanti è piu tojlo ufo -^ ■; -•..... -1 i-üicji s '.;;".; <-
.£>' innamorata lingua, cbe defio :: ';"r* ,-■-'!-~ •-'•'•
D'animo in cbe deliberato, èferrno. . •
[H] ■
Di ciafcun ch' ama, minacciarfi morte , ' ":.''"
Ma rade volte poifegue V effeita.. ,,'
LIEFDE TOT GLO R I,
OF TOT EEN' BEROEMDEN NAEIVL b
E En naekt Kint, bekrann1 met lauwertakken daer de Vruch-
ten aenhangen. Het heeft in de rechte hant eenen Bur- gerkrans, dien 't fchynt over té willen leveren; in de flinke een' Belegkrans. Ter zyde ziet men afzonderiyk op eenen Voetfial zulke kroonen leggen, als de Romeinen tot erkente- nis van dapperheit vereerden, te weten de Muurkroon, Le- gerkroon, en Scheepskroon. Aulus Gellius zegt, in zyne Attifche Nachten [A], dat de Triomf-
of Zegekroon, waermede men de Veltöverften het hooft verfierde, r öut*
[A] De eigene woorden van Gellius (1) zyn: Triumpbales corona funt aurece, gw&ft\ lj^,
imperatoribus ob honorem triumphi mittuntur. ——— Ha antiquitus e hum erant, poft /^'cap. 6. ex auto cosptce: dat is, Triomfkranfen zyn van gout, welke aende iieltheeren ter eere van hunnen zcgenprael gezonden worden. ---------- Deze nsiaeren outtyts van laurier, maer nadere- bant heeft men ze van gout beginnen te maeken. Iets diergelyks heeft Feflus ( 2 ): (2)111 V>' Triumpbales corona funt, qua imperatori viclori aurex prceferuntur, qua temporibus antiquis Trium- Yyyyyyy 2 - j^Pha1^
|
||||
|
640 LIEFDE TOT 0LO11
outtyts niet van gout, maer van;laurier was, en de Belegkrans van
gras. Deze lefte weit gefchohk;en alleenlyk aen zoo iemant, die het geheele leger [B] uit eenigh zeer .dreigend gevaer had verlott, of het zelve ontzet van eene belegeringe. De Burgerkrans beftont uit eik- :,v. at ,,'.;,. l00f;
propïer paupertatem ïaureie fuerunt: dat ïs, Triomf kranfen zyn, welke gèmacH van gout
voor dm Overwinnenden Veltheer 'worden been gedraegen, welke in de ouden tyden wegens dé armoede van laurier waeren. Maer men moet dit onderfcheidëntlyker opvatten, als de enkele woorden van die twe Schryvers te kennen geeven. De krans, dien de zegenpraelende veltheer,op 't hooft droeg, is by de Romeinen outtyts geweeft en altyfc gebleeveh een krans van eigentlyken laurier, uit twe takken famenge- vlogten: gelyk uit een overgroot getal van plaetfen by oude Schryvers kan wor- den beweezen. Boven dien wierdt de Veltheer noch vereert met een' zeer grooten en zwaeren krans van gout, verfiért met edele gefteentens, die hem, omdat geen menfchenhöoft byna in ftaet was den zelven te draegen, op den triomfwagen met veel moeite boven 't hooft wierdt gehouden door een' flaef van 't gemeene lant,die (r) Sat,achter hem ftont, volgens 't geen wy 'er van gefchreeven vinden by Juvenalis(i), X.v. 3p. Plinius ( 2 ) en Zonaras ( 3 ). Van deze twe kranfen verfchilde noch eene derde (2) Lib. foort van kranfen of kroonen, ook van gout, die aen den Overwinnenden Velt- XXXIII. {jeer gezonden wierden door veele Steden en Volkeren der Bontgenooten van Ro- fytt.n, men, en voornaementlyk uit de óverheerde Lahtfehappen, tot betuiging van VIII. ei hoogachting en even als eën loon Van dapperheit: welke kranfen dan in den ze- 21. pag.'genprael voor den Veltheer wierden heen gedraegen, forhtyts al in een zeer groot 266.Ed! getal, zoo dat men voerbeelden vindt van 234., ja van 2822. goude triomfkroo- Ven. nen, in den zegenprael voor den Veltheer heeii gedraegen: waervan in 't breede kan gezien worden Lipfius De Magnit. Rom. Lib. II. c. 9. Öp deze laetfle foort van triomkranfen fchynen Gellius en Feftus te zien, wanneer zy zeggen, de eer- fte, dat zy ter eere van den zegenprael aen de Veltheeren wierden gezonden, en de laetfte* dat zy voor den zegenpraelenden Veltheer wierden heen gedraegen. Maer dan ryft 'er ee'ne zwaerigheit, hoe die kranfen kunnen gezecht worden outtyts geweeft te zyn van Jaurier, daer men niet leeft, dat ooit eenige fteden in zoo een geval laurierkran- fen aen de Romeinfche Veltheeren gezonden hebben; welke zwaerigheit mifTchien zoo kan worden weggenomen, dat men zegge, dat de meening van dellius en Feftus is, niet, dat men opgehouden had in den zegenprael laurierkranfen te gee- ven, nadat de kranfen van gout waeren in gebruik geraekt, maer dat, daer men outtyts, zoo lang als Romen arm en gering was, niets anders als laurierkranfen in den zegenprael gebruikte, die de Veltheeren op het hooft droegen; men nader- hant, nadat Romen eene ryke, magtige en ontzachlyke ftat was geworden, ook triomf kranfen heeft gebruikt van gout, den Veltheeren door andere volkeren tot een gefchenk gezonden. -En tot diergelyke oplofling hellen Pafchalius en Bulen- gerus: die men kan nazien in hunne werken, De Coronis Lib. VUL c. 1. 2. & 3. en De Triumphis, Spoliis, ÖV. cap. 16. 17. & 30. Verder kunnen wy ter dezer plaets ons niét inlieten, zynde het genoeg voor de tegenwoordige ftof, dat alle die kranfen den Veltheeren hebben verftrekt tot een teken van eer, roem en doorluchtigheit: gelyk goude kranfen ook aen anderen buiten de Veltheeren tot een loon'van braeve daeden gegeeven zyn. Zie, behalven 't geen reets gezecht is I. D. bl. 508. Aenm. E, en II. D. bl. 161. Aenm. M., ook Pafchalius en Bulen- gerus, in hunne zoo even genoemde werken, den eerften Lib. VIII. c. 4., en den laetften cap. 12. fjB] Of ten minften eenige krygsbenden, in eene ftat of andere plaets door den
vyant ingeflooten. Deze krans overtrof alle de andere kranfen in grootheit van eer, en beftont in gras geplukt in die plaets, in welke de Roomfche Krygsben- den waeren ingeflooten geweeft. Zie van den zelven Gellius N. A. Lib. V. c. 6. Feftus in V. Obfulionalis, en Plinius Lib. XXII. c. 3. 4. 5. &f 6: welke alhoewel debevryding van een geheel leger tot het bekomen van dezen krans eifcht, zoo blykt nochtans uit de voorbeelden, door hem zelven bygebrachj;, dat hy ook voor het verloflen van eenige benden alleen gegeeven is. ; |
||||
|
LIEFDE TOT GLÖËI 641
lóofj met het welke de Ouden ook byM al de beelden vah Jupitef[C]
bekroonden, alsof dit een teken des levens [DJ Waer,* en plagten de Romeinen zulk eenen eikekrans te vereeren aen hem, die in den itryt een Roomfch burger geredt en by't leven had gehouden; wil- lende zy dus het levenskenteken geven aen den geénen, die aen an^ deren eene oorzaek des levens was. Dien krans plagt men ook; te maken van fteenë'iken, om de overéenkomft dier boomen [E] met malkanderen. De Muurkroon wert aen dien Soldaet of Bevelhebber gefchonken, welke d'eerfte op de muuren van een vyantlykë Stade itormende geklommen was. De Legerkroon leide men toe aen hem, die d' eerfte al vechtende ter borftweeringen van 's vyants légerplaets was ingedrongen. Met de Scheepskroone befchonk men den geenen, die de eerfte itrydenderhant ten vyantlyken oorlogsfchepe had durven infpringen. En werden deze drie lefte van gout [F] gemaekt. f-Iaere gedaente was dusdanigh: de Muurkroon had zekere fpitfen, gemaekt met uitftekende punten ter gelykeniffe der muuren, die men ter befcherminge om de Steden maekte. Aen de Legerkroon zagh men boven om den rant het fatfoen eeniger legerpalen [G], waer- mede men gewoon was den wal der légerplaets van rontom te verfter- ken.
~C] Aen wieri de eik was toegewydt, gelyk bekent is.
~D] Naementlyk, de gelykenis wordt daerin geftelt, dat, gelyk als de vrucht des
eïkebooras in de allereerfte tyden, volgens de heidenfche Schryvers, den menfeh tot fpys en voedtfel ftrekte, wanneer het zaeien van koorn noch onbekent was, en hem aldus 't leeven behielt; die geene ook op de eigenfte wyze, die een' bur- ger in den ftryt quam te redden, hem eene oorzaek van zyne behoudenifle en lee- ven was. Zoo ftelt het Gellius voor Lib. V. c. 6. Maer Plutarchus brengt in 'c Leeven van Koriolanus p. 214. en in zyne Romeinfche Vraegen Quceji. 92. p. 2S5* noch drie andere oorzaeken by: waervan ons wel de befte fchynt, dat de eike- krans in bet hier gemelde geval daerom wierdt gegeeven, omdat de eikeboom hei- ligh was aen Jupiter, den Befchermgodt der Steden, en dus aen de befchermers en uicredders der burgeren wel pafte. Voorts moeft zoo wel de verloflèr, als deverlofte, een Roomfch burger zyn: en daer wierdt niet alleen vereifcht, dat hy zyn' medeburger redde, maer ook den vyant ter zelver tyt doodde, en op die zelfde plaets poft hielt, en niet genootzaekt wierdt die te verlaeten: gelyk men dit alles leeft in de aengehaelde plaets van Gellius, als mede by Plinius Lib. XVI. cap. 4. en Polibius Lib. VI. cap. 37. p. 673. Zie ook Lipilus De Mil. Rom. Lib. V. Dia!. 17. en Pafchalius De Coronis Lib. VIL cap. 8- 9. 10. & 11. daer meer dingen van den Burgerkrans te vinden zyn. [E] Naementlyk van den eik en Jleeneik. Die overéenkomft nu beftaet daerin,
dat ze beide eikelen draegen: het geen eene vereifchte nootzaekelykheit. was in )
den boom, daer een burgerkrans van moeft gemaekt worden: waerom men nieü ï
alleen den quercus of gemeenen eik, en den ilex of fteeneik, maer ook den Mfcuhs of ■
haegeik, tot het maeken van zoo een'krans gebruikte, volgens Plinius, zoo. even "".' aengehaelt. ■■'...'■ ,; [F] Zy waeren dus wel meer in prys dan de belegb- en burgerkrans, maer in eere
veel minder dan de zelve, volgens het duidelyke getuigeniffe van den zelfden Pil- . nius, op deeigenfte plaets als vooren. ,.-. >
[G] Het afbeeltfel van zoo een' Legerkrans vindt men noch op een' ouden s\
penning van 't geflacht der Numonii by Urzinus in zyne Families Romance pag. 192. * ij volgens de aenwyzing van J. Gronovius over Gellius: altoos daervoor zien 't beide die geleerde mannen aen. Welk afbeeltfel indien waerlyk een legerkroon is, zoo
dwaék in des zelfs aftekening zeer Klaudius Paradinus in zyne Symbola Heroica, al- waer hy alle de kranfen vertoont, die hier vermeldt ftaen, en uit hem M. de Guk ehardo Noft. Granzovian. pag. 263, &feqq. Maer als men dien penning by Grono-» HL Desl. ' ' Zzzzzzz ' Ti«*
|
||||
|
0 tl EFBE.TOT GLO R l
ke«. De Scheepskroon was ver/iert met ï,ulke bekken , ak men
outtyts gewoon was aen deftevens der oorlogsfcheepen te flaen. j&n aldus ïwas het met deze dingen gelegen» t\ ^i |% vius zelven te recht beziet in zjrnen Tbefauruï. Antiquitat. Grise. Tom. III. PPP:,
zoo ftaët 'er geen lègerkroon op verbeeldt, maer de wal van de legerplaets, met fcherpè ftaekei* of leperpaélen bezet: gelyk Grönovius daer ook zelfs zeehtiéïi byald,ieh die wal daer wel uitgedrukt is, zoo zal men daeruit. gemaklyk kunnen af- neémen', hoedanigh de gedaehte van den Lègerkroon, ge weeft is, die dan'niet veel zal verfchillen van de vertooning-, die 'er Paradyn van gegeeyen heeft. _• De ïjeeltenifle voorts van Apn, burgerkran^ en Jbfaepskroon, zoo, als ze pp de penningen Vóórkomt, kan men zien by Maderüs over Panvinjus De trhmphis iap. 1. |
||||||||||||
|
LIEFD E TOT G O D T.
E En Man, die eerbiedigh opziet naer den hemel, daer hy
ook met de flinke hant heenewyft, toonende met de rechte zyn b/óote boi-ft [A]. f_ A] Om te kennen tegeevehj dat zyn ganfche hart, dat in de borft befloo-
tenJeit, voor Godt is. Vergelyk met dit beekje de Zinnebeelden der Godtsdien- Jligheit en Godtvrugtigheit, in ons I. Deel. HA R T S T O G T E N,
DR, I F TEN D E # L IE F D E.
EËnè vrou, die in d' eene hant eenroede, en in d' andere
een drinkfchael heeft: ziende men aen haer eene Zyde leeuwen, beeren, wolven, woutzwynen, honden, en zoó voort; en aen den anderen kant veelë fteenen [A]. * De
[A] Dit ganfche Beelt met de uitlegging en aenhaeling van plaetfen is overge-
nomen uit het LXXVI. Zinnebeelt van Alciatus met de Aenmerkingen van Klau- dius Minos.; uitgezondert alleenlyk de fteenen: welke vanwaer onze Italiaenfche Schry vér gehaelt heeft , is duifter te raeden. Altoos ik weet niet, dat iemant der oude Schry vers verdicht heeft, dat Circe de menfehen ook in fteenen zoude ver- andert hebben. Ten minften dat zeggen Virgilius en Ovidius niet, welkers gé- tuigenifTe hy aenhaelt. Want wat de fabel van Scilla belangt, welke Aleiatus ook aenroert, die is door de tovery van Circe niet in eene fteenrots, maer in een lelyk (i)O- monfter, befchreeven door Homerus (1) en Ovidius (2), verandert: en eerft dyfl*. L. naderhant door de Goden herichaepen in eene rots, opdat ze 't volk van Eneas Ir-*#• niet zoude verflinden, gelyk ze een gedeelte van 't,volk van Ulifles gedaen had, (eaq volgens 't verhael vanden zelfden Ovidius (3)* Maer omdat fteenen en fteen- (zjide- rot^n genoeg verfchillen, en Alciatus niet van de verandering van Scil.'a in eene tam. L. rotfe fpreekt, zoo is het niet waerfchynlyk, dat Ripa zyne dwaeling daeruit za! XIV. v. gehaelt hebben: maer .gelyk wy,elders al eens hebben aengemerkt, dat hy uit de af- 60. & beeldingen der prentjes, die hy gezien heeft, grove fouten heeft gehaelt, alzoo &t$L , geloof ik, dat hèra ook in dezen misflagh gebracht zal hebben het plaetje, waerin |
||||||||||||
|
t
|
v, 70.
|
' % Alciatus dit Zinnëbéelt vertoont wordt, eneenigefteenen op den'gront liggen.
|
||||||||||
|
Zoo 't zoo is, is het voorwaer belaglyk genoeg: doch wat 'er ook van zyn magh,
fteenen komen hier niet te pas.' Maer die toveryen van Circe zyn niets anders dan de betoverende vleieryen van hoeren, waermede zy ontuchtige mannen ver- lokken, en tot rechte heeften maeken: want door Circe wordt eene hoer ver- beeldt. Zie KJaudiiis Minos. |
||||||||||||
|
HARTSTOGTENDÈR LIEFDE, r$ft
„aPe,vrou, hier voorgeftelt, is Cirqe, weikei ;0vidiüs* mmhi&l ,
Oude Sehryyers, zeggen, dat een, magtige toveïesi was,, Aï§i^met heur welgevallen, de menfchen herfcheppen kon: met welke verae- ring de driften'en hartstogten der minne worden té kannen gégéyèrj. ai% heeft een roede in de hant, vermits Homerus, in hét Ér boek
der Odyffea £&!]» S3&-» **at* SMWwS%S^^^^I^^™^W
den réisgenoöten van Ülïfles gegeven, had, zy .''dé zelve yo^tï'^rnét een roede op 't hooit raekte, enzöp in beeftea;hei|^i^/Jil3cj ja3 t,^ X':J^U "; De drinkfchael dient Jiier; om die fappen Vfl£ïmdmV ê&uM$B .: .'.) drank'.te verbeelden , waermede men-; zegt dat, €iree de meriTchen 'Mi uit zich zelven deed uitgaen, herfeheppende hén in onredèlyke beë* ften en fïeenèn [C]; gelyk daervan övidius, injzyn'XIV.böekdéif' Herfcheppingen (i), en Virgiliüs>in 'tyll. bqeKv^^n'Ette^ ($;» (i) V. melden.. -'~'\, ■;"''/; ..'.,''..', . "'.:..; J00„'_'.,;' .Tl ,« ^s j^j ij "• oVn-3 üra -2f4' & Dit geven ook de verfcheide dieren en fteenenitfeiverflaeö.f: Z^ujae^Vv rnen moet aenmerken, dat dit beelt eene vertooning is van de harts- 15-. &* togten der minne, welke de heerfchappy voeren in menfcheny-'tïie^?* zich gemaklyk laten MÊfêW-$Qéf ^tit^é^f^^fife^j'^efö^i uiterlyke zinnen lieflyk en aengenaem; heit geen 'jhjun:Verftant yéfdohf kert, en de reden geheel uit hun wechneemt, hén^I^.feerfG^ép^e^Sé in beeften van verfcheiden enmenigeriei flach, n^éfj elks namufiyjse trek met den aert van dit of dat dief. overeenkomt Zoo worden de toornigen gezegc leeuwen en beeren te worden s de welluftigen , ;ver- kensj de nydigen, honden: de gulzigen en foofgierigenywólvefti en zoo voort [Dl. ! i!.,iyi -1 -:Jii'£s 'L: -\ ■■ ■*&'*& n inruim M3■■■■:; [B] V. 233. &feqq. Maer zy veranderde op die wyze niet alleen de réisge-
noöten van Uliffes, maer ook anderen: gelyk'als blykt ukjOvidius Met. ÏAb. XW. v. 387- en Virgilius Mn, Lïb.VÏL v. 190. [C j Niet in fteenen, gelyk wy reets gezecht hebben, maer ook in vogelen , .
om de ongeftaedigheit en het wifpeltuirigh gèdrag'h! der verliefde minriaers te be- duiden. Alzoo verandert zy den Koning Pikus,by Virgiliusj< 1) en Ovidius.:£2® (X) Mn. in een' fpecht. Zie KJaudius Minos op de aengehaelde plaets. Voor 't.óve-. L. VII. rige herfchiepzy volgens Homerus (3) en andere Dichters de menfchen 2öo, v. 189. dat zy wel het lichaem van een beeft ontfingen». maer !de; menfchelykè ziel Ö^pvM^5 hielden, en zy dus den menfch niet eigentlyk uit zich zelven liet uitgaen: gelyk or)z&~" fg6 ' Schryver hier zecht. ' ■ ' / fq)Od»' [D] Zie onze Aenmerking A. over 't bedt GramfehapX ,D.:hl..54g. gjifcö Lïb. Xs
|
|||||||
|
V. 249*
|
|||||||
|
KENTEKEN OF PROEF VANLIEFDE/
En man die ryklyk gekieet3 en om VJiqpft metmankoj>
, pen behangen is*:« .'- ... ',.') ■■'.:;..•,'.'-:■.•.-•.;..■;.•-••^[-■■' Het mankop was by de öüde (Joedergeiukzeggers eetie pcoef of
kenteken van liefde: want uit het zélve voorzeiden ze fpotwaerdigh en belaqhlyk het liefdewedervaeren der minnendea :Naèrnentlyki als zy wilden weten en toonen, of ëen die beminde, ook weder be* mint wiert, namenzeeën bloembladt der mankoppen, en^léïdéa het op hunne vuift; op welke ze dan tóët het vlakke der ande/e hant inet al hunne magt floegen, en dus * uit het geluitv*t geen het bjadt door 't flaen maekte, oordeeldenv; 0 'er wedermin fehoolilof nietj Zzz^zzz 2 pif
|
|||||||
|
644 KENTEKEN OF PROEF VAN LIEFDE.
Dif ztgtf Piërius Valerianus in het L VIII. Boek zyner Beelden-
fpraek: [ A] uit Taurizius: dan dit zyn maer grillen en wisjewasjes. ,J[iA7\.Cap. 18- Doch aldaer wprdt geen gewach gemaekt van Tawizius, welken*
Sehryver ik niet ken,, maer van Theokritus. Of men dat voor eene drukfout in den Italiaen moet rekenen, weet ik pief. De Papaper fchynt heiligh geweeftté > zyriaéhVenusen de Liefde, alszyndeeen beelt van vruchtbaerheit, om de me- fi) Lib. n^S^ zaeden, die deze bloem voortbrengt. Alzoo maekt Pauzanias (i) gewagh II.c. 10! van een beelt van Venus te Sicion, "dat in de eene hant een' appel, en in de an- (z)Num. dërema*fikop had: en in de Edele gefteen ten s van L. Auguftinus (2) ziet men 116. eene Venus gegra veert, die aen Kupido mankoppen toereikt, welke hy aen- grypt. Het zelfde, dat de Ouden (te weeten de Grieken: want by deze waeren diepingen in gebruik) hier gezecht wprden gedaen te hebben met het bladt der *, , blöejnè van mankop, dëeden zy ook met dat van eene uncmone. Ook maekten zy de* zelfde gifling uit de kleur van 't bladt, daer zy op floegen, houdende het .vooreen goet teken, zoo 't fris en root, maer voor quaet, zoo 't verwelkt en verflenft was. Verder bliezen zy ook het toegevouwen bladt van eene lelie van binnen vol wint, en floegen:'t dan tegen 't voorhooft of eenig ander deel des ; lichaems, en giften uit des zelfs geluit de voor- of tegenfpoet hunner minnaeryen. Nqch'.namen zy de korrels van een' appel vooraen luitenen de toppen hunner vin- geren, én drukten .die.'er uit na boven.- welke indien zoo hoog vloogen, dat ze dén zolderraekten,dan.hielden zy dat voor een teken, dat zy in hunne minnaeryen vdorfpóedigh waeren. Alle welke dingen men breedér kan verhandelt zien' by Meurziüs-\Dè Ludis Grócbrum in ■5rA*1uy»£e<v pdg. 54.. Het Jaetfte is ook in gebruik gewèëft by de Latyhen, 'volgens Höfatius Lib. II. Serm, 3. v. 273. Eindelyk noch eene andere manier van doen, waerop zy door her uitgieten van wyn onderzoch- ten, of zy wederbemint wierden van hunne meeftereifèn, kan men leezen by den zelfden Meurzius in Uorie^nr^og p. 28. zynde te lang om hier te worden inge- voegt. K RACH T DE R LIEFDE.
EjVÜpido met vleugelen aen de fchouders, boog en pylen
^ in de hant* pylkoker op de £yde, en de flinke hant naer den hemel geheven, vanwaer eenige vlammen afdalen, en veele gebroke fèhichtenvan alle kanten om hem neder- vallen. Aldus wort dit vertoont in een der Zinnebeelden van Alciatus [A]
met by voeging van twee Latynfche vaersjes, waervan dit de zin is: [A] Embl CV1I. Hy zelve heeft het ontleent, gelyk Klaudius Minos aen-
wyftj uit de Anthologia Epigr. Gram. Lib. IV. C. 12. Ep. 108. Maer Cezare Ripa ïieeft meer na 't prentje van Alciatus gezien, waeruit hy de befchryving van die beekje met eenige verandering heeft opgemaekt, dan na de woorden, door hem zelven hier bygebracht. Waer 't nu by .toekomt, dat de Plaetfnyder van Alciatus een beekje gemaekt heeft, dat van den zin der woorden zoo verre afwykt, gee- veride daerenboven ook een' gebroken' boog en pyl in de handen van Kiipido, is1 iny onbekent, en het doet ook niets ter zaeke, die daerin alleen beftaet, dat Ku- pido -hier enkel had behooren vertoont te worden als een' blixemftrael, zoo als men den zelve» doorgaens geeft aenjupiter,met beide zyne handen aenvattende enbree- kende. En dewyl zeer veele puntdichten in de gemelde Anthohgia gemaekt zyn ©p ftantbeelden, fchilderyen, graveerfels van edele fteenen, en diergelyke kunft- ftukken van oude meefters, en vooral, dewyl het opfehrift van het aengehaelde twaetfileiioofxftuk duidelyk meldt, dat de puntdichten, & h?t zelvft yqrvat, ge- ";■ 1 ;- \ •■','-■ "' ■"■ maekt |
|||
|
KR ACHT DER LIEFDE.
'Degevleugelde Godt Kttfido heeft den \/hellen blixem'gebroken, toonen*
de, dat de Liefde één fterker vier is dan het bier zelf. Zoo dat dit Zinnebeelt te verftaen wil geven, dat de Liefde zoo veelvermagh, dat ze Jupiter overwint, en de geheele werelt in brant zet. Het zelve verheelt de zelve Schryver [ B ] ook door Ku-
pido op eene koets te doen voorttrekken door twee leeuwen maekt zyn op bedien van Goden en Godinnen, zoo is 'er niet aen te twyfelen, of daer
is by de Ouden zoodanigh een beekje van Kupido geweefjfc, als wy gezecht heb- ben dat hier had behooren vertoont te worden: waerdoor zy niet anders hebben - willen te kennen geeven, dan dat het gewelt van Kupido zoo groot was, dat 'èr de Goden en Jupiter zelf voor moeften zwigten: waerom men hem in de Anthoh- gia (i) vindt afgebeeldt als alle de Goden in den hemel ontwapenende: gelyk de (OLod* Heidenen de macht van die gewaende Godtheit niet alleen over de aerde en zee, cicat. maer ook tot over de Goden in den Hemel en in de Hel zelfs waeren gewoon uit £p'Sr- te breiden, waervandaen zy hem ook met den haem van KuviufAd-tia^, ofAltemmer, ó3 &Ó4* verfierden: gelyk dit alles te zien is uit de Aentekeningen van Klaudius Minos * over dit Zinnebeelt van Alciatus, en uit veele plaetfèn van het gemelde 12. hooft- ftuk der Anthohgia, en van het 28. hooftfluk in 't I. Boek van dat zelfde Dichtwerk, en by veele andere Poëeten meer, onderde zelve ook Oppianus Cyneg. L. IL vfËii. en Seneca in Hippol v. 274. overgezet door Vondel in zynen Hjppoliuis bl.. 13 daer .de Rei fpreekende wordt ingevoert: Godin, uit 't itioefte fihuim geboren, enz. Dat nu de Liefde in dit Zinnebeelt van Alciatus gezecht wordt een vier te zytl, gelyk hy ook op ontelbaere plaetfèn der oude Dichters genoenu wordt, zulks is onnoodigh te melden dat gefchiedt om de brandende driften aen te toorien, die {i'j de Liefde verwekt in de harten der geener, welke zy bevangt. Zie Klaudius Mi- nos over 't CVI. CVII. en CIX. Zinnebeelt van Alciatus, en Piè'rius Valerianus Hierogl Lib. XLVI. c. 22. als ook de Hierogl. CtlM. Lib. L titü!o Amoris iGNEsi. Hierom wordt Kupido niet alleen dikwyls vertoont met eene fakkel in de hant, • ,\ gelyk hy menighmael voorkomt in de Anthohgia en by allerleie Poëeten: maer ■ fomtyts ook met den blixem. Alzoo zagh men hem op het fchilt van Aleibiades , : l afgebeeldt als den blixem werpende, volgens Athènxus Lib. XII., cap. 9. daer de Latynfche vertaeling quaelyk zecht, dat hy den blixem omhelft:, en zoo flont 'er te Romen op het Raethuis van Oktavia ook een marmere beek van hem met de tilixem in de hant, volgens het fchryven van Plinius (2): en by Caüfinus (3), OOLiB: ziet men hem den blixem werpen in de zee, terwyl Neptunus zyn' drietant heb- XXXvL bende nedergelecht, en op de knien liggende, hem aenbidt. By Begerus (4) vindt '*-,(pQj • men een edel gefleente, daer Kupido op ftaet afgebeeldt met een' blixem in de rechter, Symb. * en eene leeuwevacht in de linker hant: welk gefteente wordt toegepaft pp het L. IL* ontwapenen der Goden, daer te vooren van gefproken is, zynde de blixem het c. 18. geweer van Jupiter, en de leeuwevacht eigen aen Herkules, dien zy zoo veel als (4)Thef. tot een harnas verftrekt heeft. Totdat zelfde oogmerk brengt men-noch een ,^!?n" ander edel gefteente by Leon. Auguftinus (5), daer Kupido eenige wapenen ^ ' + fchynt wégh te torfen. Ten aenzien van de fakkel heb ik vergêeten te zeggefl, dat n, Jky* men een edel gefteente by Begerus (6) vindt, waerop Bacchus ftaet gegraveerd f^)Par6 als eene fakkel toereikende aen Kupido, beduidende, dat de Minnebrant dikwyls I.Num.' ontftaet en aengezet wórdt door den wyn: hoewel 'er Begerus noch eene twede **6. diepzinniger reden by voegt: die wy, als niet tot ons onderwerp dienende, overflaen. (^VTheL _ [B] Embl XK, zynde wederom nagebootft uit de Anthohgia (7) : daeir Kif- ^?n"
pido niet op een' wagen, van leeuwen getrokken, gelyk hier, zit, \ maef op dèö <pom> j rugh van een' Leeuw rydt, hebbende in de eene hant eene zweep, ért mét,dë ari- p. 188.' dere den toom regeerende: hoedanigh dit beek, zoo als uit het'Griekfchblykt", (7) Lib; gegraveert ftont op een* zegelring. Het betekende, dat de Liefde zelfs de ftout- h cap, fteen grootmoedigfte mannen temt en onderbrengt.' Zie Wederom Klaudius, Mi- 2?- £p> 'nos over dit zinnebeelt van Alciatus. By Begerus (8) rydt Kupido, ook in een £ó>,Th edel gefteente gegraveert, mede op een' wagen met twe Leeuwen, doch heeft Bran. „in de eene hantin plaets van de zweep eene brandende fakkel. '. He.t zelfde wordt deb," betekent op een ander edel gefteente, infgelyks by Begerus (9) , door een' Tom. I; Herkules, die door Kupido overwonnen wordt. " " *' . p. 184." r" :-:; :,.;',, ■ . : ; ïqom t.-io vri jio&ji (9)ib<
t: III. Ded. Aaaaaaaa KRACHT*5'34'
|
|||
|
646 j|K RACHT DER LIEFDE.
KRACHT DER LIEFDE,
ZOO IN DE ZEE ALS OP 'T LANT.
E En naekt Kint met wieken aen de fchouders. Het houdt
met de rechte hant eenen vifch, en met de flinke eene bloem ten toon. Dit beek is dus door Alciams [A] uit het Gnekfch gehaelt, en be-
tekent, dat de Liefde de heerfchappy voert over alles, wat 'er op het lant en in de zee is. £A] Embl CVL In de Anthologia ftaet het Lib. IV. cap. 12. Epigr. 56. doch
Kupido wordt daer gezecht in de eene hant te hebben, niet in '^algemeen een' vifcb, maer bepaeldelyk een' delfyn: en met reden; dewyl de dolfyn in 't by- zonder een beek van de zee is, daer een vifch het ook van eene rivier kan zyn. Hierom ziet men den dolfyn dikwyls toegevoegt aen Neptunus, den Godt der zee, en aen Venus, uit de zee geboren, en dus ook aen haer' zoon Kupido: die dan eens op een' dolfyn zit, dan eens op een' wagen rydt , van twe dolfynen ge- CO Th. trokken: als te zien by Begerus (1), Leon. Auguftinus (2), Spanhemius (3) Bran- en pjerius Valerianus (4). Gelyk nu de dolfyn de zee betekent, alzoo beduide Tom I ^e bloem ket lant: het zy dat het eene roos is, de bloem van Venus, de moe- l8J. ' der van Kupido, en aen beide toegewydt (5), en daerom veeltyts voor een teken (V) G. van hefde gebruikt; het zy eene andere, zynde het genoeg, dat het een gewas Antiq. is van de aerde: en zoo maekt Tzetzes over dit Griekfche puntdicht ook gevvach Part. I. van beelden van Kupido, die met de eene hant een' dolfyn, en met de andere n. *°9- een takje van eenigh kruit ten toon hielden. Wat nu de kracht der Liefde in alle M De were,tdeelen beseft, daervan is genoeg gezecht over 't naeftvoorgaende beek. Praeft Voe§ 'er evenweJ bv de befchryving van eene fchildery van Kupido by Eufta- & ufu' thius in zyn twede boek van de minnaeryen van Ifmenias en Ifmene: waeruit een Num. kunitenaer, die diergelyk beek zou willen toeftellen, veel fieraet haelen kan. |
|||||||||
|
Diff.
III. p 199. (4) Hi
|
|||||||||
|
LIEFDE TOT DEN NAESTEN.
|
|||||||||
|
ev! Lib". T~> En Man in adelyke kledinge. Hy heeft ter zyde eenen
SpV"' i> pellikaen [ A] , die zelf fcyne borit. openpikt 3 en (j)Pni-'er dus ^et bloet Pl &oet *Pringen> daer zyne jongen (want
loftrat. die heeft hy by hem) naer gapen. Met de eene hant ichynt ^P&34. het mansbeelt een arm menfeh van d' aerde op te beuren- en met d' andere een aelmoes uit te reiken, naer Kriftus tael in
het Evangeli.
[ A] Van dezen vogel, en 't geen hier van hem gezecht wordt, hebben wy in
't breede gehandek I. D. bl. 85. Aenm, C. en bJ. 544. Aenm. E. waeruit blykt, dat hy eigentlyk een zinnebeek, is van de Liefde der Ouders tot de Kinderen. Zie Piërius Lib. XX. c. 6. 7. Ö" 8. ut &f Hierogl Colleft. Lib. I. tit. Amor immenfusfo- èoBs. De adelyke kleeding des beelts beduidt de voortreffelykheit der deugt, die hier voorkomt. P^TNIGING OF QUELLING DER LIEFDE.
E En treurigh en Zwaermoedigh Man in duitebruin 2 klede-
ren , en met doornen omgordt. Voor een hooft/ieraedt heeft hy een menfehenhart, dat met een' pyl, die 'er nogh " i'ï infleekt, |
|||||||||
|
PYNIGING OF QUEZXING DER LIEFDE. 647
infteekt, gefchoten is, en om zich twee flangen heeft hangen
flingeren. Hy toont de bloote borit, die door eenen gier wort opengefêheurt, en maekt met bei zyne handen gebae- ren, die zyne droef heit en pynlyke quelling te kennen ge- ven [A]. [A] Het hart is de plaets, daer de liefde in werkt: gelyk is aengetoont ih 't
beelt Oorfprong der Liefde. De pyl, die 't zelve doorfcfiiet, beduidt de pyn en fmerte, die de liefde daerin veroorzaakt. Het treurigh en zwaermoedigh gelaet, en de duifterbruine klederen, zyn tekenen van rouw en droefgeeftigheit: en de doornen, flangen en gier, zinnefchetfèn van fmert, en quelling des geeftes: ge- lyk in en over de beelden Droefheit I. d. bl. 278. Wroeging van 't Geweten I. d. bl.491. Quelling IL d. bl. %i6.en Hartzeer III. D. bl 200. reets gezeept is. |
||||||
|
LIEFDE TOT HET VADERLANT,
uitgebeefc door Zaratino Kafteïïini.
E En fris en fluks Jongkman, flaende tuiïchen een' opry-
zenden rook en een groote viervlam, doch zpo, dat hy zich met een vrolyk wezen naer den rook toe keert. Hy heeft in de rechte hant eenen krans van gras, en m de flinke eenen van eikenloof Ter eene zyde van hem ziet uien een' diepen kuil, en ter andere leggen fabels en ander krygs- geweer, waarop hy geheel onverschrokken treet. Eri ver> mits het in dusdanige gelegentheden wel paft., om reden* die wy op haer plaets melden zullen, moet zyn gewaet wë~ 2<en, als dat van de krygsMiden des ouden tyts. \ Wy ftellen een fris en fluks jongkman, omdat de Liefde tot het
Aaaaaaaa 2 vader-
|
||||||
|
648 LIEFDE TOT HET VADERLANT. ;
vaderlant altyt flerk blyft, en hoe ze oudjer wort, hoe ze grooter
kracht krygt en bet bloeit. Zy verkoelt noch verfterft noit, daer nochtans alle [A] andere foorten van Liefde eens ophouden. i£en Ridder, na langen tyt eene Joffer in; den Liefdeoorlogh te heb*- ben gedient,zal,het minne vier door den tyt en de klimmende jaeren, die andere gedachten medebrengen, uitgebluft zynde, haer allengs vergeten; maer het Vaderlant nimmermeer. Een Koopman, aenge- zet door hoop op gewin, zal. wel een1 heel geruimen tyt, zee, on- weer, noch eenigh ander gévaer ontziende, zich verre heen bege- ven 5 maer ten leiten komen ruil zoeken in eene haven zyns Vader- lants.. Een Hoveling, getrokken en valtgehpuden door eer- en ftaet- zucht, en gevoedt door bedrieglyke hoop,]eeft grootfch en breet aen het trotfe Hof;, maer denkt evenwel.al dikwyls om de plaets , daer hy geboren en opgequeekt wert. -Een Krygsöverfle, na veelé jaeren, om een1 heerlyken naem en heldere eer te behaelen, in den kryg en uitlandigh te zyn geweeft, keert nochtans eindelyk naer zyn Vaderlant, om daer vrede te hebben. Laet den fchranderen UliiTës hier een voorbeelt zyn, die, als een doorluchtigh Oorlogshelt, in de beroemtfte deelen van Griekenlant hebbende verkeert, en weigezien, ja zeer weigezien wezende aen 't prachtigh Hof van Koning Aga- memnon, altyt [B] wenfchte en verlangde om te mogen keeren. naer zyn Vaderlant Ithaka, hoe onberoemt, klippigh} en flecht het ook was. Deze Liefde tot het Vaderlant is altytduurende, om de eeuwige verbintenis en eer, die een ieder van natuure aen het zelve t geiyk een kint aen zynen vader, heeft en fchuldigh is; zynde men daerin geteelt en ter werelt gebragt, en hebbende adem en leven daerin ontfangen. Ja volgens Plato, in zyn Gefchrift, Krito ge- noemt, en Hierokles [C], heeft men grooter verbintenis en is men meer eer fchuldigh aen 't Vaderlant, dan aen Vader en Moeder, naer den eerften der welke het Vaderlant den naem heeft. Van dat oor- deel is ook Plucarchus, in zyn Zedefchriften, zeggende [D], Voor- Waerhet Vaderlant, en-, om naer der Kretenzeren manier te fpreeken, het Moeder lant, heeft meer recht op u, dan uw Vader en Moeder. Door zoodanigh een natuurlyke. verplichting en trek komt het, dat elk zyn V^derl^it, hoe klein 't ook zy, bemint, en geene uitzondering maekt tuDTchen plaets en plaets, hoe flecht of hoe aenzienlyk die ook magh wezen. 'Vliffesylt zoo zeer naer de harde fteenrotfin van zyn Ithaka, als Agamemnon naer de roemruchtige muur en van Myeene. Want nïe- ..-'■■•: "p no9 -i mant [Af] Dat is wat al te ruim uitgedrukt: meeft alk, of byna alle, had hy met
.waerheit-kunnen -zeggen. Waere Liefde tot Godt, tot den NaeJlen , tot de .Deugt,, en diergelyke, behooren tot dat getal .niét.: , 1 uu f. [W] Ook doe, wanneer hy aen het ryk en pragtigh hof was van Calipfo, en
-dezV hém beloofde onfterflyk te maeken, en in eene akytduurende jeugt te be- waerenj; volgens Homerus Odyjf. Ikb. V, v. 135.'iSi , FC].By Stobeüs, welke ons die plaets benraert heeft Serm. XXXVII. daer men
<bök dé plaets Vindt van PJato, hier aéngewëezen. Zy zyn beide fraei, maer te Janglom hier in^te voegen. Die van Plato ftaet by hem zelven op pag. 373. Wy..wyzen ze alleenlyk aen tot gemak deAXeezers, die luft moge hebben de zélve geheel na te zien. '*: _. ^5 r [D] In zyne Verhandeling\ Ah Seni 'gerenda fit,Refp. pag. 792. Dat de Kreten-
zen het Moederlcmt zeiden, getuigen ook Pkto Lib.. IX. ds, Repbl. p. 504, fc? Sy- |
||||
|
LlEEÖE f ó¥ HET VAt>EJ&'A#r\ <%
mant bemint het Vaderlant » omdathet groot, \ toaer. omdkhet hét z$fïOb
zeit [E] Seneka/ De Vaderiaritliefde groeit iii de harten deririgë- boornen tot zoo verre aen, dat ,Ze, dWrdöör vefBlftit, de heêrlykr heit van eens anders Vaderlant niet ï^^n^^m%^f^fflr^TO bergeni dalen, heide, ja woeften wilt Lant rneer behagen fchef>£e1nj|* dan in'de vöortreflyke itadc Rïóttve. Géfneeri is het ï^rêëkwoórr; "ff% *DesVaderlants róók fchyni helderder dan tireemt pier i ërt daerb'ffi il dit -beek met het aëngëzigt haèr den rpok! gèkeert, en .rhët 8èff|^i| naer -'t vier. JDit-fjJrèekwbort heeft zyneri! borfprohgk üït het zéggen van Homerusi in 't ;begih zyner Odyffed £G^].- Vlijfés 'éènfchp fiecÊfis^ den rook uit zyn ^Vèderlant té zien opgaen^èn dan ie fièrveh.. "■ffiaèjr\ valt, zegt Ovidiiis^in zyne Brieven uit Pontus [sH']j,i'nietté tëjfè^ len aen de wyshèii 'van den Ithacenzer Uliffes; en Hochtan/wènJ^&tlJ^ den rook des viers in zyn Vaderlant op te mogen zien'• £46%'.': Mei VMer- "..Jm,.:^ lant lokt, met ik weet niet Wat voor een zoete' ftréelikgë,'ieder'ëeiij'"'<?# laet niet toe, dat men het vergete. Wat is 'er beter ddn'CRomt',f.<e$']M* ger dan het koude Scytië? en nochtans vlügten de> Barbaéren ■VHnvdaii lant wederom derwaert uit die treflyke ftadt. Lucianiis gebruikt -lil» irt zyn Werkje, genaemt Lof des Vaderlant s\ 't. gêrneMe'rbreekWpqri ook. Het is dan geen wonder, dat t>yna alle'vréè±'delirigeh:^óöié laken en mifpryzen, de een hierin, de ander daeriri; elk zyn ^a|ei> lant meer lovende en verheffende: want.de Vaderlaritliefde, die'-huiii ne óogen verduiftert, belet hen de heerlykheit dezer" uitmuntende Stadt onderfcheidentlyk te zien en te befchouwen; en'daérom Trnakëft Ze gëene zwaerigheit, om haer te berooven van haere verdiende glo- ri en luilter: waerdoor ze trouwens (fchoon Euripides zegt [KQ, 'Dat zy, die eens anders manieren en Vaderlant boven hun eige pryze^i geen verftant hebben) hun onverltant openbaeren. Want, myhs be- dunkens, toont hy een goet verftant en oordeel, die de hoedanigheit der zeden, en het onderfcheit van plaets en plaets recht gadeflae.t, én, naer eifch, hooger of laeger weet te waerdeeren. Weshalve, in- ;,ï ,/ dien iemant'het dekfel der Liefde tot het Vaderlant van zyne oogen, die daermede geblint zyn, afligt, en de waerheit zonder Vooririgéno- menheit en rechtuit wil zeggen, zoo zal hy de loffpraek van Athe- néus (1) toeftemmen en beveftigen, die, hoeweleen Griek, en COLib; -• ;• :;, Heidenfch/^P*
.,■-,;, ; , .-. '; _ :'--m~"- "'■' '■ '■■■''■r:j. V:' ' ' iiXÖKüS 3SÜ33Ü (dbffiStfiB
/ [E] Epift. LX VI. fub fin. UlyJJes ad ïthaca face faxa fic proper ai, queinadmqdum-
Aganemnon ad Mycenarum nobiles muros, Nemo enim patriatn, quia magna êfi, amapl,i
fed'quia fua. . ., 1 ' • ■ . vx» %\\ nsïscv? ïioÓY^'vs
[F] Zie het zelve by Erafmus Chil. I. Cent. 2. Ad. 16, . am .; >!, iv: > najoeg
£G] Lib. I. V. 57. ■ *ol*p 'oSxiffüfig :.:r:r.v ;,:r-,
'Iêjusyoy Kot,] KX7rvov dTro&fdiniovl» i/oytrat '-'■'■ ''';-;: ,:;:.:. n: :■
FHf •yalw, fycüiiiui'ïjAtlgtlats ; ; - , " .' K1SRD £H] Lib. I. El. 3. v. 33. Non dubia eft Tthaci prüdentla: fed tarnen optac
Fumum de patriis pofle videre focis. , ■, ^
Nefcio qua natale folum dulcedirie cunétos
Ducit, & imrhemores non finit efle fui. ■'.'','. ,
, Quid melius Roma? Scythico quid frigofe pejüs? - "J Huc tarnen ex illa Barbarus. urbe fugit. [I] Volgens de aanwyzing van Erafmus , zoo even gemeldt, "" •*/ . LK] In zyn Treurfpel, genaemt DiUys, dat met veele andere van hemvei'-
looren is, maer dit ftuk is 'er uit bewaert door Stobeüs Scrm. XXXIX. UI Deel. Bbbbbbbb
|
|||
|
650 LIEFDE TOT HET VADERLANT.
Heidenfch [L] Schryyer, fiwe noemt een Hemeljladt, en eenhrt
üegrip der geheele nverelp. %n inderdaet» het is Hemel/ch; niet zoo zeer ten aanzien der fchopnheit en lieflykheit zyner gelegentheit, en zpetheit van luqht, als wel ? omdat <5odt> de Schepper des He- kels, aldaer zyne Heilige Kerk heeft willen grpntveften; zynde 'dit de Stoeliiadt en Zitplaets zyns Stedehouders, die de fleutels des He- kels heeft, en de Hemelfche,fchatten WjMeeJt. Kopie is vorder een kon{begrip der ganfche werelt [M]» omdat naer en in het zelve toe- vloeien en famenkomen mehigeriei volken. Men ziet daer, nevens de Ingeboornen» niet alleen Ttanfcjien en Spanjaerts, maer pok «Grieken, Armeniërs, Hopgdmtfchers , Engelfchen, Hollanders, Zwitfers» Moskövitets, Maronyten, Perüaehen, Afrikaenen, Tra» ciers, Mopren, Japanneezen» fndiaenen» Zevenbergers, Hungae- fi)Loc.ren} en Scyten ; eveneens gelyk Atheneus (i) zeit, In die Stadt citato. woonjen ook geheel? volkenj,als Kappadociërst Scyten, die van het lant- JchdpTontus, en verfckeide anderen, 4lle deze dan kan men zeggen 4ap%et gapjche VQlk des heWQonien asrdboéem is. Aldus komen alle de deelen cles aerdryks van zelfs en vrywilligh, om, met hun bjoet en kinderen, aen Rome, als, het hooft d<?r werelt, cyns te betaelen, <en burgers te wezen dier Sta'dt, het grootite der dingen, en met re- den te noemen een Toevlucht, Tooneel, Tempel, en Kort Begrip der geheele Werelt. JEn zoo. bïykt de waerheit dezer woorden van Petrarena {"NJ, T>it zeg ik* dat Rome de hoogfte wonplaets is der tpenjchelyke keerlykheit; en daer is geef? een mo verafgefcheide hoek Lants
[LJ Even daerom verdient zyn zeggen te minder achting: want dat de Hei-
denen van Romen hebben gedacht of gezecht, moet dat een richtfnoer geeven, hoe men Romen, nu fchatten moet ? Dan had Zaratino ook het getuigenis kunnen bybrengen van Ovidiug, die de wppningen van Jupiter en de voornaemfte Goden £i)Met in den Hemel vergelykt ( ï ) by de paleizen van Auguftus en andere Groote Hee»
ib. I. ren op den Pajar,ynfcnen bergh te Rpmc;n, Ook had hy de Roomfche Penningen v# l7f' en andere Outheden kunnen te hulp roepen, daer Romen wordt aengemerkt en afgebeeldt als eene Godinne. Het geen hy vervolgens zecht Van de Heilige Kerk en Godts Stedehouders enz., daerin zullen hem zyne Geloofsgenooten, die van den Ropmichen Godtfdienft,wel toeftemmen, maer die van andere gezintheden zullen die Stat daerorp, mji^hien Afgpdifth* Antiqhjiftifch, of mogelyk met noch erger woort benoemen: zoo dat dit bewys voor Romen geen bewys is. imj Van dit zeggen van Polemon, (want die is 't eigentlyk, die Romen zoo
noemde) brengt Kazaubonus in zyneAenmerlungen over Atheneus twederleie re- den by, de eene hier door Zaratino gemeldt, den toevloet van inwoonders, die ujc allerjeje volkeren,onder de ganfche Roomföhe heerfchappy behoorende, welke zy gewoon waeren de werelt te noemen, derwaerts quam; en de twede, den ovér- grooten overvloei van alle zaeken, die uit de geheele Roomfche werelt na die Stat wierden toegevoert: zoo dat men 'er even als in een kort begrip by malkan- deren zagh, 't geen in alle de geweften der heerfchappy veripreidt was. Maer daer is een groot onderfcheit tuiTchen Romen geweeft op dien tyt, doe Polemon en Atheneus geleeft hebben, de eerfte onder den Keizer Hadrianus, en de laet- fte onder Antohinus den Filpzoof en Kommpdus, Wanneer Romen in vollen na- druk een kort begrip der werelt kon genoemt worden j en op dien tyt, wanneer Za- ratino fchreef, niet lang na den jaere iöoo., dqe Romen met reden niet meer kon,pronken met den titel van kort begrip der werelt: hoe zeer ook Zaratino zich moeite geeft om het daervoor te doen dporgaen. £N] Apolog. contra Galli Calumnias p. (tfó. Hoc affirw, 4n0* mius huihana
mgmficentiafupremmdiwkiliw RomaeJi> nee eji. uïks tam retnstm terrarum mgulw, fa koe ntget. |
||||
|
LIEFDE TOT HET VADERLANT, 6$t
jLants, die dit zou durven weérfprehn. En of wel de zelve Petrarcha
'er, in eenige Klinkdichten, qualyk, van fpreekt, zoo verbetert, ert herroept hy, om zoo te zeggen, die doqlïng, met in zyn Latynfche Werken, en met naeme in dat wydloopigh Hekelfchriff tegqns zeke* ren Fransman, een' heerlyken, volkomen, ja overvioqdigen lofaen Rome te geven : noemende aldaer [O] die Stadt, Het ffooft der JVerelt, Koningin der Steden, Zetel des Ryks^ Mftrg des Kathplykety Geloof s, en Fontein aller gedenkwaerdige Voorbeelden. En indien hy het gezien had in den bovenmate fierfyken en zoo heerlyken ftant, tot welken het nu is aengewaflèn, hyzou niet minder gezejt Rebben dan [P]> 1)e muuren en faleizen [der Stadt j zyn we f ter ïfódejh&fa fiort, doch de glans englori haers naems is onfterflyk. Ja hy zou veej Üevergezeit hebben, De roem des onfterflyken naems wpr/'Eeantr woort door 4e eeuwigheit en verheve majeöeit 4er Statjt, P^Jfyg &e zelve blinkt uit de luifter der nieuwe gebouwen, naery verenig 4e oude heerlykheir, wiens overblyffels verwondering baeren, en een* regel itellen aen de Boukunft. In haer ziet mep breede ftraeten,Ven, de verheventheit van trotfe Paleizen, Obelifien, £o|" NaeldiuÜen,] Praelpilaeren, Eerboogen, en Trofeen. In haer worden bew.aer£ ije* alleroutfte Beelthouweren Kunftftukken, die rnen l.nt plinius .gj?* noemt vint; als Niobe met haere kinderen , Laokoön, pjre£,aenj den Stier gebonden, en veele andere. Voeg hier by 4e nieuwer fehouwe beelden, en fchilderyen, die den roem dpr ouden niet wy-
en Boven en behalve den gewoonlyken loop van den Tibef , 4en Koning der Rivieren, heeft men alhier een menigte van wateriei^jn-!' gen en levendige bronnen. Hier bloeien en rieken de vermaeklykq luithoven op de trotfe en breede bergen en heuvels, JEn, V welk van nogh meer belang is, men ziet 'er geiticht en opgerecht een mer nigte van Kloofteren, Godtvruchtige Gebouwen» Denootfphappen, en gewyde Kerken. Wat het Roomfche Hof belangt; datkanmen by een Hemelfche Hierarchy of Kerkorde vergelyl?en, met Pius 9 den IL, die Koningklyke en Keizerlyke Hoven kende, fchfyyendq^ in zyne Verantwoording aan Martinus [Q]: Men magb zeggen* dat het Roomfche Hof een Hemelfche Kerkorde gelykt. Befihoü joetU ># door loof dewerelt, doorzoek der Trinfen zaelen, m bezie der Konw* gen Hoven, en zeg ons dan, of'er een Hofzy, dat het jipojlolifche ge* lyk is. Wat den edelen Verltanden aengaet, die altyt in deze Stadt bloeien j daervan is 't onnoodigh te fpreken: want aldaer worden de allergelukkigite Vernuften [R] geboren; en die 'er van buiten in* komen, gezuivert en verfynt, gelyk het gout in den oven. En zoo gefchiedt
[O] Ejufdem Aplog. p. 1179. Roma mundi caput, urilum tegtna , fedes itnperii,
arx fidei catkolica, f ons omnium memorabilium exemplorum. - ' [P] Ibidem p. 1180. Muri quidem & palatia ceciderunt, gloria rwminis itntmrtaïis ett*
[ QJ Inflar cceleftis hierarchia diceres Romanam curiam* Intuere , & circuf mupdum,
6f perlujira principum atria, & regum aulas introfpicito, &, Ji qua eji cwia Jimiiis ApQ' jlolica, refer nobh. .;. . ' [R] Dat zien wy ten klaerften jflCezare Ripa. Kunnen 'er «rel 4omraef "fou-
ten uitgedacht worden, als wy n,u jpóo dikwyls in hem hebben aengeweezen,? En evenwel is hy gebooren en opgevoede geweeft in die 1 jicht, die zelfs yreemde y erflanden zuivert en verfynt. Het is de Liefde van het Yaderlant, ^araitino \ die u meer lof aen de Stat Romen doet geeven, als haer toekomt. :' Bbbbbbbb 2
|
||||
|
652 LIEFDE TOT HET VADERLANT.
gefchiedt het, dat veeten opgeblazen en vol hovaerdye in Rome ver-
Jchynëri, en zich vermetelyk laten voorftaen boven mate veel te we- ten, die 'er eerlang hedrigh èn Vdl veibaeftheit vandaen fcheideh , hebbende geen' lütt aldaer te blyven, omdat ze onder den glans van grootëf lichten al Kunnen lüiftérènnaem verliezen, even gelyk de Ri- vieren^ hoe groot en diep ook,: naer dat zy zich in de Zee hebben üitgeftort: gelyk Piys de IL 'er van fprèekt [S]-,DatJuftus Lipfius zwyge, die, in den 23. van zyn éefité hondert Brieven, Rome een verw;ari3e en wilde Stadt noemt, en garifch Italië ongefiert van roem én fchriften; net alsof [T^ al zyne wetenfchap niet gegront waer Op-deöüde Romeihfche Schryvers, en door hëm ook gëhaelt en ge- leert Uit de nieuwe TtaliaenertV als Beroaldus, M. A. Sabellikusj Lau- rentiüs Valla, Rafael VolaterranUS, Guarihi, Marzus, Bembus, Al- ciatus, Konltantius Fanenfis; Mërula, Kalderinus, Joh.' Bapt. Pius, én' andere Uitleggers der Oude; Schryveren, Rèdenaeren, Dichte- ren i én Hiftorifchryveren van Rome* Blondus, Pomponius Letus, Aiigélus PolitianusY 'MarziliüsFicinus ,• Jöhahnes Baptiita Ëgnatius, Marliahus, Andrèas Fulvius, Celius Rhodiginus,1 Pblidorus Virgilius, Petrus Krinitus, Lilïus Giraldus, Panvinus, Sigonius, Nicolaus Gru- chius, Petrus ViRtörius, Aldus en Paulus Manutius, Fulvius Urzinus, en andere waerrierners dér Roomfcne Oudheit, en wel in 't byzonder Alexander ab Alexandro. ; * i: ^r; '*''"' En hoe kan hy Italië ongefiert Of fieraedloos van fchriften noemen,
daer net allen anderen Landen wel kehlyk in geleerde en juiilbe- fchaefde gefchriftert te boven !gaet? Want het is niet alleen ryk en (ierlykiri zyn oude, te weten dë'Latynfche, tael; maer ook in zyn gemeene moederfpraek , vol fchoone Werken: en kan , in nette, fierlyke, en bevallige Poëzy* op; tegens de aloude Grieken en La- tynen. Doch , bnj ons nietr óp te houden met den verleden tyt j men vint tegënw;oordigh te Rome, alleenlyk in 't Collegie der Kar- diriaelen, Hïfïorïfchryvers, Redenaers, Rechtsgeleerden, Filozoo- fen, en Öodtgeleerden, zoo fierlyk en overvloedigh in fchriften, dat ze alle andere volken daerdoor kunnen befchaemen; als Bellarminus in de! Godtgeleertheit en Filozofy, Mantika en Tuskus in de Rech- ten , Askan. Kolonna in de Welfprekentheit, en Baronius in de '',',;, ../* •' ' :;'V; ;;'/ Hif- [S] Commentar. Lib. XL Quemadmcdum terne flamina, quantumvis ampla £ƒ pofun-
èa^ nomen amittunt ingrcffa mare, ifa & doSteres domï ckri & inter fuos illujires, Roma- nam adeimtcs curiam, inter majora lumlna nomen &? heem amittunt. [T] Voorwaer eene vreemde manier van redenceren! Dat Lipfius zyne wee-
tenfchap gehaelt heeft uit oude en nieuwe Romeinfche Schryvers, neemt dat de waerheit van zyn zeggen wegh , dat Italiê'n in dien tyt, wanneer Lipfius die ichreef, ongefiert was van roem en fchriften? dewyl 'er doe byna geene Man- nen waeren, die eenigen naern van geleertheit hadden, of iets in 't licht gaven, f "^Cen- c'aC roem ver<nende ? want de nieuwe Geleerden, die Zaratino hier optelt, wae- tur. ad ren $?è byna alle'doot, en 't overgebleven getal der zei ven zoo klein, gelyk Italos Lipfius zelf klaegt in een' brief aen Fulvius Urzinus ( 1), en Fr. Modius ook te Epift. kennen geeft in een' brief aen Lipfius (^, dat die den ouden roem van Ge- XLVÏI. leertheit in Italiën geenzins konden ftaende gouden. Ook telc Zaratino hier on- (a) Syl- der de Geleerden 'er eenigen op, die niet veil van belang zyn: en van Alexan- Burn ^er ab Alexandro, dien hy als iets byzonders voorftelt, zullen andere zoo gnnftigh Tom1'! niet Öordeelen, ten minften wy zouden aen zyne fchriften niet veel hebben, zoo Ep.ioz.'er Tiraquellus geene aenmerkingeii over gemaekt ea uitgegeeven had. |
||||
|
LIEFDE TOT HET VADERLANT. 653
Hiftoriën; van welken leften men kan zeggen 't geene Aüguftinus
van Varro zegt [ V], Hy heeft zoo veel gelezen, dat het tp verwon-' deren zy, dat hy tyt gehadt heeft om te fchryven; en hy heeft zoo veel gefchreven, dat men qualyk kan gelooven, dat iemant zoo veel heeft kun- nen lezen. En indien men wilde optellen alle andere Schryvers_, zoo Romeinen als Italiaenén, die tegenwoordigh binnen Rome zyn in de verfcheide Ordens, Genootfchappen , Hoven en byzondere Huizen ; men zou zonder twyfel een ondndigh getal vinden : ik zwyg nogh, indien men buiten Rome wilde gaen, en Italië doorloo- pen, dat altyt vol geleerde Mannen is geweeit, doch Rome inzon- derheit: weshalve Petrarcha met reden in zyn' fchik was en roemde, dat hy een Italiaen en een Roomfch burger was. Ik ben , zege hy [ W ], een geboren Italiaen ; en roeme my een burger van Rome te zyn , waerop niet alleen Vorjten en Beheerjchers der iverelt roem droegen: maer die Apojtel zelf, namentlyk Taulus , welke zei- de, Wy hebben hier geen blyvende ftadt (1), maekt de Stadt Rome (0 He- tot zyn Vaderlant ( % ). Heeft dan de Liefde tot myn Vaderlant Ro- brX1IL me , mishandelt door eenige uitlantfche Schryvers, die 't groot- (2)Han- lyks benyden , en geenfzins toegedaen zyn , my gedrongen , om deling. 't zelve te verdedigen en te pryzen , zulx behoort niemant te ver- XXI1- drieten , gemerkt die Stadt het gemeene Vaderlant, om zoo27'2 ' te fpreken , van allen is. Doch laet ons weder tot de beeltenis komen. De krans van gras [X] beduit Liefde tot het Vaderlant,omdat men
dien plagt te vereeren aen eenen burger, die zyn Vaderlant van de belegeringe der vyanden had verloit: waeromtrent in acht wert ge- nomen, dat die krans wiert gemaekt van het gras, 't welk was ge- groeit op die plaets, daer de belegerden waren ingefloten geweeft. Dezen graskrans vereerde de Raedt aen Fabius Maximus (3 ), die (3)Geil. de Stadt Rome, in den tweeden Karthaegfchen oorlogh, van de be- Lib- v- legeringe ontfloeg: en deze was de doorluchtigfte en loflykfte beloo- cap' 6' ning, dk men aen eenen Krygsman doen kon; zynde die overeen- komitigh mer zyne daet, die zoo groot was, dat hy geen grooter konde uitvoeren. Want die 't geheele lichaem des vaderlants helpt, helpt ook ieder burger, als welke een lidt des vaderlants is. Ik zal nogh meer zeggen: die een lidt gezont maekt, maekt het geheele lichaem gezont. Zoodat, wie een' eenigen burger helpt, die helpt ook
[V] De Civit. Dei Lib. VI. c. 2. Tam multa legit, ut aliquld ei fcribere vacqffè mi-
remur; tam multa fcripjit, quam multa vix quemquam legere potuijjè credamm. [W] Apolog. cont. Galli Cal. p. 1185- Sum vero Italus natione, Ö" Romanus ci-
vis ejfe glorinr, de quo non modo principes mundique domini gloriati funt: jed Paulus Apoflo~ lus, is qui discit, non habemus bic manentem civitatem, urbem Romam patriam fuam facit. Maer als wy Vaderlant zeggen, zoo verftaen wy het lant of de flat, waerin wy gebooren zyn. Paulus nu was gebooren niet te Romen, maer teTarzen inCiliciën, volgens Hand. IX. 11: zoo dat Petrarcha de plaets van Lukas Hand. XXII. 28 , daer Paulus zecht, dat hy een gebooren burger van Romen is, misbruikt, zynde hy een gebooren Roomfch burger van Tarzen, en niet van Romen: dewyl ook die geenen, die te Tarzen gebooren wierden, burgers van Romen waeren, met welk voorrecht de Stat Tarzen was befchonken door den Keizer Auguftus: gelyk onze geleerde Kanttekenaers niet hebben nagelaeten over die plaets van Lukas aen , te merken. C'X] Van dezen krans is een weinigh te vooren gefproken BI. 640. Aenm. B.
'//. Z)ee/. Cccccccc |
||||||
|
654' LIEFDE TOT HET VADERLANT. -
ook het vaderlant : Want de behoudenis van een treflyk en braef
burger is eene zaek, die nut en voordeeligh is vooreen heele Stadt Om deze reden gaf men ook nogh een' anderen krans aendenTee nen, die in denftrydt een' burger geborgen en by 't "even behoufen hadt en dezen vlocht men van eikeloof, omdat deméSïï d aeloutfte tyden de eikels aten, en daerby leefden,ffi Gel hus wil; hoewel Plutarchus [Y] ook andere redenefdaervan bv" brengt. De Vaderlantliefde dan Behoort in 't armeen S? ger m t byzonder, tot meer voordeel, troofl en geruftheit der Stad^
De diepe poel, by 'sjongelings voeten, en de krygswapens, waer ophy onverfaegttreet, beelden uit, dat de Liefde ten VaLSde geene levensgevaeren ontziet , gdyk dit bleek in Anchurus m llurtius [Aa], die zich beide vrywilligh ter liefde en behoudende
huns Vaderlants m peft ver wekken de aerdklooven worpen en dui zent anderen, die in edelmoedige ondernemingen hun bloe en leven voor 't vaderlant fpilden. Die6vermaerde Krygshelt Hek or W Trojaenen willende aenmoedigen, om tegens dl GrLkfch fchelS vloot manhafhgh te vechten, fteit hun voor, dat hetTen heerX" zaek is voor't Vaderlant te iterven; zeggende, by HomeLfSv Strydt tn memgte tegens de fchefcn. <Doch xoo iemam uwer vrallh gorden, offneuvelen, die"fneuvele. Want MisToeJ^tfb vechtende voor V Vaderlant te Jierven. Horatius zegt ookï CcV („T. fJt eTrVen' tCn bdlen deS Vader^ts, aengenaem enroemwael:
lil.P. dlg.h 'f' L«cianus zegt, m zynen Lof des Vaderlants (i ), daThet ,34. E- in de krygsaenmaeningen zeer veel helpt, wanneer iemant 7Pm■ 3 ï dlt,o, de oorlogh voor 't Vaderlant is ondernomen; en datTr nienfnt t *™- welke, die woorden gehoort hebbende, voo^ de doot of S «l' vaer vreeft: want de mem en 't gewagh des Vaderlams Sin dt kracht, dat ze een bangen bloodaert dapper en kloekmoedigh m ken, door de verplichting, die men aen het zelve SS is en Sl^S f1' mCn hCt to^ns^* wordende ook aengedrelen door
den prikkel van roem en eere, die men voor zyn' eigen naem en ge- Hacht
■SiSfJrssiSïeKsasSi--—-—
gelyk ook Scobeüs in de aengehaelde plaets maximus Ub. y. c. 6.
[Aa] Na 't fchryven van Plutarchus en Valerius Maximum on ^ nu^r '
even gemelde: insgelyks van Livius Lib. VIL TT zoo evënwe? ÏJl ™ Z°? waerhek twyfelt, zynde miffchien eene faVl *J^JZ evenwel, dat hy aen de 'AAA* pdweb' in) vnvrh doXKÏtg. tg $k m Cuim
T&voüw. s 0C, dtvèg dpwopivu jrw) %ire«g [Cc] I#. ƒ/. CW. 2. ü. 13. Dulce & decorum eft Dro Datria mor! 7u ~ 1
de verfen van den dapperen Poëec Tirteüs, o^l^dC^üs'Sem'lL |
||||
|
LIEFDE TOT HET VADERLANT. èfö
flacht verkrygt, beide in het leven en na de doot. Hiervan meldt
Pindarus, in zyne Ilthmifche Spelen , breed voerigh met een zoet Ge- zang, geitelt ter gelegentheit der Overwinninge van Strepfiades van Thebe, wiens moeders broeder, ook Strepfiades geheten, voor 't Vaderlant was gefneuvelt. Hy heeft zyns moeders broeder , zegt hy [Dd], die den zelven naem met hem droeg, een' roem toegebragti dien hy met hem gemeen heeft: den welken Mars, gefiert met een' kope- ren fchilt, heeft gedoot: maer de eer is den dapperen mannen geftelt tot een prys van hunne deugt. Want een iegslyk, die in dit onweer [ des kïygs] 'ièft Jtortregen van bloet afwendt van 't waerde Vader Zant, en< den ondergang zyner medeburgeren, door een leger tegens den vyant aen ie voeren, belet, wete, dat hy voor zyn gejlacht een zeer grooten roem vergadert, het zy hy in 't leven blyve, het. zy hy fneuvele. Myns be- dunkens echter kolt Strepfiades weinigh aenwas van glori hierdoor toebrengen aen de gedachtenis en naem zynes Ooms, doordien het* zonder eenige vergelyking, grooter eer is te fterven voor't Vader- lant, dan te leven in de Iftmifche, Nemeëefche, Pythifche, en Olym- pifche Feeit-en Speelftryden , daer Pindarus Poè'zy van gewaegt. Om wat reden moet men denken, dat Lykurgus, de Wetgever en Koning van Lacedemoniè', belaftte [Ee], geene naemen op de gra- ven te houwen, dan van dappere Mannen, die in den ftryt gefneu- velt, en Vrouwen, die een roemruchtige doot waren geftorven? Ge- wiflyk nergens anders om, dan vermits hy oordeelde, dat alleen zul- ken der gedachteniffe waerdigh waren. Het on titelde den Atheen- fchen Filozoof Xenofon een weinigje, dat, terwyl hy offerde, hem tyding wiert gebragt van zyns zoons Gryllus doot} en hy nam den krans [Ff] daerom van zyn hooft; maer itrax daerop vragende, op wat wys hy aen zyn einde was gekomen, en hem geantwoort wor- dende, dathy kloekmoedigh ftrydende, in den flagh voor *t Vader- lant was gebleven; zette hy aenftonts den krans weder op, en toon- de meer blyfchap te ontfangen over de dapper heit en roem des ge- fneuvelden, dan leet en fmart over dit verlies 5 zeggende tot den brenger der droeve boodfchap , Ik heb de Goden gebeden, niet, dat ze my een' onfterflyken noch langlevenden zoon wilden geven, vermits het onzeker is, of zulks goet zy', maer dat hy mogt vroom wezen, en een Liefhebber des Vaderlants. Uit dit alles kan men oordeelen, of een krygsmanskleet dezen beel-
de niet heel wel paft, ftaende een vroom burger altyt en in alle voor- vallen vaerdigh tot tegenweer, en gereedt, om, met de wapenen in de vuift, zyne Liefde tot het Vaderlant te doen blyken , en alle des zelven vyanden manmoedigh en dapperlyk tegen te ftaen. En inder- daet,
f Dd] Od. Vil. Mcflqui 3-' opmvpt? ètSuU wtiiov S-dhos <&C.-
[E e] Dit fchryft Plutarchus in 't leeven van Likurgus pag. 56., en van de Man-
nen ook in zyne Lakonifche Inzettingen pag. 238. Zaratino had in zyn Italiaenfch opftel de meening van dien Schryver niet begfeepen, en de vrouwen hier ook ten flryde gevoert. Die fout hebben wy uit den text weggenomen, en de noodige verandering gemaekt. [Ff] Dienhy na de gewoonte der offeraers op 't hooft had. Dé hiftoriè',
hier gemeldt, is te Jeezen by PJutarchus in zyne Trooftreden aen Apollonius pag. 118. als mede by Stobeüs Serm. VIL £f CVL Elianus Var. Bi/i. Lib. III. c. 3/ Valerius Maximus Lib. V. cap. 10. en Diogenes Laè'rtius in 't Leeven van Xe- nofon Lib. II. 5. 54. Êf 55- Cccccccc 2
te ;'
". -t ■:. **'* ;"■'.",- ..-. .' •
|
||||
|
656 LIEFDE TOT HET VADERLANT.
daet, gelyk men een goet vrient in den noodt kent, zoo wort ook
de Vaderlantliefde noit klaerder gezien, dan in dringenden oorlogs- noodt: alswanneer ieder degelyke Jantzaet en inboorling de welvaert des Vaderlarits {telt voor zyn eigen leven. Ik maek het krygsgewaet naer den ouden zwier, omdat de Ouden ons zonderlinge voorbeelden in het beminnen des Vaderlants hebben nagelaten, en doorluchtige blyken van Liefde tot het zelve getoont} gelyk de Horatién [Gg], Deciën [Hh], en de driehondert en zes Fabién [Ii]» dié van dui- zent hunner af hanglingen gevolgt werden, welke altzamen , met eere en lof, hun leven kloekmoediglyk nebben gewaegt en ge- fpilt [Kk], uithartlyke Liefde , die ze hun Vaderlant Rome toe- droegen. , i [Gg] By Livius Lib. I. cap. 24. & 25. Florus Lib. 1. cap. 3. en andere Schry-
vers , door de Geleerden aldaer aengeweezen, [HhJ Vader en Zoon. Zie de Hiftorië by Livius Lib. VIII. cap. 9. & Lib.
X. cap. 28. Valerius Maximus Lib. V. cap. 6. ex. 5. ö* 6. en Florus Lib. I. cap. 14. & cap. 17. en anderen, door de Geleerden ook over die Schryvers aengehaelt. [Ii] Al wederom by Livius Lib. II. cap. 49. ©" 50. en Florus Lib. I. cap. 12.
Dionizius van Halikarnaflen Lib. IX. pag. 577. en anderen, mede door de Geleer- den over FJorus aengetekent. Maer dat die vertelling van 306. Fabiën valfch is, toont Jac. Perizonius met ontegenfpreekelyke bewysredenen aen in zyne Animad- verftones Hiflorica cap. 5. pag. 185. In 't getal ook der afhangelingen, met hen ge- trokken, die'er fommigen geheel aflaeten, verfchillen de Schryvers zeer: gelyk Perizonius mede aenwyft. [ K k ] Voor 't Vaderlant te fterven is zekerlyk roemruchtigh , en men heeft
van alle eeuwen af, en by alle volkeren, in byzondere eere gehouden, die hun leeven uit Liefde tot het Vaderland hadden opgeoffert. O gelukkige doot, roept Ci- (i)Phi- cero uit (1), die men aen de natuur fchuldigh zynde voor het Faderlant ondergaen heeft: lipp. en hy plaetfl ( 2 ) de zielen der geenen, die zoo fneuvelen, onder de zalige he- XIV. melingen: en in den droom van Scipio (3) voert hy den Grootvader van dien helt fCa?ih"d' m> kem a^us aenfpreekende: Maer op dat gy te yveriger moogt zyn, Afrihanus, om Adde' ^et Gememebeft te befchermen, zoo weet, dat voor alk die geenen, die hun Vaderlant heb- Virgil. ben behouden, geholpen, of vergroot, eene zekere plaets is bepaelt in den Hemel > opdat zy JEn.VI. aldaer zaligh een eeuwigdurend leeven mogen genieten, 660. ci)c3.
|
|||||
|
VAXSCH-
|
|||||
|
VALSCHEIT EN BEDROGH
VAN LIEFDE.
E Ene zeer praehtigh en hovaerdigh gekleedde Vröu, houdende m
de handen eene Sireen, die in een' fpiegel kykt. De valfche rhinnaér óf minnares houdt, onder de aenloklykheit eens fchoonen
fchyns, en onder de lieflykheit van gemaekte woorden, om te beter te kunnen be- driegen, de lëlykfte deelen der quade gedachten verborgen, welke door de voeten, én door de uiterfte lichaemsdeelen worden te kennen gegeven, gelyk wy elders zei- den, en daerom fchilderdeh de Ouden in dit geval ëehe Sireen £A]. De fpiegel is een recht beek van valfcheit; want fchoon het fchynt, dat alle dé
dingen, die men Voor den zelvén Helt, 'er iti zyri, zoo is zulx nochtans maer een gelyken, dat inderdaet geen wezen heeft: en al wat men 'er flinks voorhoudt, ver- toont 'er zich rechts int, en zoo ook in tegendeel, gelyk Piè'riüs zeer wel aëntrierkt j in het 48. hoöftftuk Van zyn XLI. boek. [ A ] Zie, wat wy hiervan in 't breede gezecht hebben op de 249. en 384^ bladtz, van
■dit deel. VASTHEIT VAN LIEFDE-
EËnè Vrou, op 't allerfierlykft gekleet, en hebbende tot een hulfel
op 't hooft twee ankers, tuïïchen en aen welke, met een aerdige binding, een menfehehart is valtgemaekti waer rontom men deze woor- den ziet, MENS EST FIRM1SSIMA, dat is, 'i Gemoet Jïaet zeer vajl [A]. [A] Het hart betekent de Liefde, gelyk wy 200 even gezien hebben bladtz. èdf- en
de ankers zyn een beek van vaftheit: gelyk breeder verhandelt is in onze Aenmerkingeff óp de $25. bl. van het II. D. Tot een beelt van Vaftheit <v*h Liefde kan ook ftrekken tem geboeide Venus, volgens 't geen wy daèrvan gezècht hébben II. D. bl. 527- Aenm- !,■! Sommigen hebben ook als een wnnefchetz van Vaftheit der Liefde genomen een zeker out beek, waerin Venus vertoont wierdt als Küpido met haere hant beftierende ,. en Küpido zelf als een' Dolfyn by den ftaert opligtende, die een' Polipus,of yeelvoet, wel- ke op den gront nevens de voeten van^Kupido lagh,metzyn'bek vatte. Dat de Dblfyn by, III. %)eel. Dddddddd Venus
|
||||
|
ètf VASTHEÏT VAN LIEFÖË.
Yenus.cn Kupido behoort, die dusak^eenheelt van-Liefdekan opgevat worden, is ook
kort te vooreir, bladtz. 646. aengeweezen: en de vaftheit meenden zy.dat door den Veel- voet betekent wicrdt^ omdat die vifch dat geene, dat hy^met,zynepopten grypt, ge woon is zeer jyafl: tifhouden- Doch Pi crius-geeft van dat heelt eeriè geheel andere ver klaering, die. wy hier zouden invoegen, indien ze niet lang was. Waerom wy den Lee zer moeten wyzen na .den Schryvèr zelven, in de Voorreden en het 28; Hooftftuk van zyn XXVII. Boek, f ' l VERGETENIS DER LIEFDE*
door Zaratino Kafieïlini. u'<-
E En gevleugelt Kint, dat met mankoppen gekroont of bekranft is,
en zit te flaepen by een fontein [A], op wiens bajis of voetftuk ftaet FQ.NS CYZICI. Het beelt houdt eenen bös Origanum [B] in de flinke hant, van welke de vifch Tolipus of Veelvoet nederhangt. De rechte hant zet het onder 't hooft, en leunt met den elboog op eenen boomtrónk of grooten fteen. Het gevleugelt Kint (tellen wy als een beelt van Liefde, die verdwenen en uit
het harte wechgevlogen is. Wat den vleugelen belangt; het mishaegde Eubulus of Araros fCj, zegt Athe-
iiéus in 't 2. Hooftftuk van zyn XIII. Boek, dat de Liefde met wieken wiert afge*
beelt; oordeelende , dat dit eene vinding was eens onverftandigen en onervaren
Schilders, onkundigh van den aert en eigenfehap der Liefde, die geenszins licht en
vluchtigh , maer wel degelyk en bovenmaete zwaer was; aengezien ze niet lichtlyk
wechvloog uit die borft, waerin ze eenmael plaets had genomen: zulx niemant op
eenen fprong en als ter vlugt van de ongeneesbaere minneziekte verloft wiert. Alexis
(i) A- zeit ook (1), dat menfehen van verilant doorgaens zeggen, niet dat de Liefde
pud e- vliegt, maer dat de minnenden met hunne gedachten vliegen, wegens de ongefta-
Athe^ digheit en verfcheide driften huns gemoets: en dat niettemin de onervare Schilders
namm ha^r met wieken maelden. Doch, hoewel de gezeide Griekfche Dichters het te-
loc. cit. gens de reden hielden te ftryden, dat de Liefde met wieken wiert vertoont; fchat-
tende haer voor blyvende en wigtigh; zoo is het nochtans zeker en klaer, dat, de-
wyl men zich, in de vergetenis der Liefde, licht en veranderlyk toont, de Liefde
met reden gevleugelt wort afgebeelt, zoo menigmael ze wechgaet [D], 't zy dan
ligt of bezwaerlyk , ras of langkzaem. 't Is dieswege genoeg , dat ze maer ten
leiten wechvliegt: en als de minnenden met hunne gedachten, en door de onbeften-
digheit der zelve, vliegen, zoo geven zy buiten tvvyfel wieken en de vlugtigheit aeri
de
f A] Verftae een fonteinbéelt, gemaekt van marmer of diergelyke ftof.
[B J By ons gehceten Orege, en by fommigen ook grove Majoram, volgens Muntmg,
III. Boek, 305*. kap. ' [C] Beide Griekfche Komediëfchryversi ( ... M... .. ». {V\
[DJ Daerom klaegt Propertius, die zich van zyne Liefde niet wift te ontdoen, dat
Kupido in hem zyne vleugelen verlooren had, dewyl hy uit zyn hart nergens heen wegh- vloog, Lib. II. El. 9. -v. 13^ In me tela manent; manet & puerilis imago;
Sed certe pennas perdidit ille fuas.: :,.; j
Evolat heu noftro quoniam de peótore nufquam, - ■;.
Affiduufque meo fanguine bella gerit; ' " ',
Anders worden de vleugels ook toegepaft op de wiiTelvallighêden der Liefde, en hét we^
dervaeren.der Minnaers, dien het dan eens voor, en dan eeas tegen ftroom en wintgaet, zoo als 'er de zelfde Propertius van fpreékt, Eleg. ead, v. f. Idem non fruftra ventofas addidit alasS;. ï
Fecit & hufflano corde volare deum: ;,, ;• Scilicet alterna quoniam jaftamur in undai •• Noftraque non ullis permanet aura locis.
Voeg hierby het aengetekende van Khüdius Minos over 't CXIII. Zinnebcelt van AI- éi»tUS, li '•' ■:"'''«': ' i"U?or • ';£•
|
||||
|
VERGETENIS DER LIEFDE; <fff
'It^A^Lu0- hen Verjalët' 5? WechfPoeic' En vermits wy niet zelderi
zien dat de Liefde in vergetenheit raekt, en dat de minnegedadlten dikwyls uit de Lf dïSemï 3S53ïreChVheêefl J Z0° beeJd- fe ^rom de J&&
dagïe^nt^de^r^^^ ït^L%^ «^ É
de buien der Liefde heene en weder «1^^^^®^^ vallen der Minne die een Hopman.is van een ongeraden kryg. Hoor, nol Ovi- dius de zelve befchryft in het II Boek [E] zyner Minnekunft. De minnery, zeit hy u eene foortvanoorlogh. Vertrek gy hhodaerts. Hier moeten geene tzaegachtgm het vaendel volgen. Nacht, onweer verre Togten, wrede ?ynm\ en allerlei Ongemak, heeft men door tefiaemn dezen zachten krygsèenfi Gy zult dikwyls eene regenvlaeg, die van den lZ mei nedergudfi moeten verdragen ; en ook dikwyls koudt ei verkleumt moeten leggen op den haf- t7 êTh^Zaf*rëtf enë^SaidUrS C?ï IkJchrek d™ ganjchendagblen daer-
na ah het nacht is, en de afgefloofde me>fchen ruien, bevind ik my n geween, en verdub- beien zichmyne rampen Zoo breng ik mynen tyt met traenen door! Zul dat, gelyk de minners in hunne hefdeondernemingen zonder rufte in een' geduurigen oorkSrhzvn! zy die onderneming geeindigt zynde, in de vergetenis der Liefde uicruften; nie meer denkende om de beminde zaek, die hun eene oorzaek van onruft gewe'elï . De mankoppen offlaepbolleh beduiden hier de ruft, die men door if vereeten der Liefde geniet; want die gewaiTen brengen, flaep £G1, en ook vcrgetenhek ja, indien men ze veel gebruikt , voornaementlyk ilaépziekte a°n 2yk S ius ( . ) aenmerkt. Indien nu de flaepziekte vergecenheic aenbrenet ie zéér Ie r ^ n ■ yk is aen den flaep zoo ftelt niet zonder reden SAri0fto daër hyghettis nï feiS" ^pelonk des flaeps befchryft de Vergetenheit aen de deur of Lang ; zeggen «tirpi, de [H], In het donkere bofch fchiet een ruim en groot hol in eene rots wims imam feleel ura- door het kruipend veil wort heklommen met *romme%redem De acZko™7er^ifftat aen de deur en laet memant intreden, ja kent ook niemant. Om de overeenkomt! en ge lykheit, die er tuffchen het flaepen en vergeten is, doet Euripides zynen Oreftes na een weinigh van de razernye geruft te hebben, beide den Skep enTvS heit bedanken met deze woorden [I]: O zoete ftreling valden Sloep! oiSSSiïZ. gens de Ziekten! hoe heflyk zyt gy ter gewenfchter uu e tot my gekomen! O éerwaerdige VèrL £ l~Tl Z %gy eZ V G°din' m hoe ™W *r' * ^dige Lyhfn!
Hier moet men aenmerken, dat Euripides de Vergeting van 't quaet wvs en eer- waerdigh noemt; omdat zulken moeten wys en eer■%£ipKdigh Sha7wo?den, die-
CE] r. 233. Militis fpeciesamoreft: difceditefegnes; > ,TJNon uf h^c timidis figna tuenda viris ™'A yf-ms' lopg^ue vis, fevique dolores Molhbus h,s caftns, & labor omnis ineft. V ■ i-,.- Sffipe feres imbrem ccelefti nube folutum Frfgidus & nuda f-epe jacebis humo. ' Zi[F f pSflfsoö. CÏXXVT h6t Cerfte Bof ^er Minnaeryen van dien zelden Poëet;
'~l'"*''• Tutto 'l di fiang»: e pot la noite , quattdo
Prendon ripofo 't mïjeri mertali
Trovom' in ptanto, e raddopftanfi i malt. Cqfifpendo 'l mio tetnpo lagrimaudo. ^S.tS?^g7SeSta«!n Vaa dCU Zdfden PetrarCha Heeft de ItóIiaenrche d™k' die •
de^elrSrkJnien? SCZeCht h °P de 4°8' ^8* /»' en ^ *1^- ™ het IL D. mot
[H] Nel Canto XIV. Sotto la nera fefoa Una cdpaee 'T " v
Efp'tiofa grotta ëntra del fafor .f.V/ijk, I ' ' •
Ut cut la front e V hedera feguacé Wt!.:' Tutta aggtrando va conJlortopaffó*, '. ,.,■-■- , • rf" ^ >
Lo fmemorato oblio fta fö la porta, r'..'} "" . " ', •'':
• • Non laffa emrar nè ree* riconofcë alctino'. ;: ƒ; '■'':
[1] In Orefie-v, 211. rü cp^Aev wjtv» §fó$l$l brtw?ov voj-jf • &é: Dddddddd %
|
||||
|
66o VER.G.ETENI5 DER LIEFDE.
die de verkeerde gemoetstogten en oneerbaere minnedriften [K] fluiten en verge-
ten ; in tegenftellihge van hun, die zich der onnutte droefenifle en der mispryflyke gevoeligheit van de Min ten roof geven. De fontein met haer opfchrift, is een goet beek van 't Liefdevergeten. Namenc-
lyk, te Cyzikus, eene ftadt in klein Azië, was eene fpringbron , geheten Kupidoos Fontein, wiens water, gedronken wordende, de Liefde uit de zinnen en uit het ge- heugen bragt. Men zie hiervan Plinius, in 't i. Kapittel zyns XXXI. Boeks [LL En zoo zou men dan tot een' zeer verliefden minnaer, boertswyze, kunnen zeggen, Ga en drink uit de fontein van Cyzikus: die zal u genezen. En van eenen, die de Liefde in vergetenis heeft geftelt, Hy heeft uit de fontein van Cyzikus gedronken. Pauzanias zegt [MJ, dat ieder, 't zy man of vrou, die zich wafcht in de rivier Selemnus, de Liefde vergeet. De Polipus,met de Qri%anmny is een béquaem beelt van iemant, die het beminde
heeft verlaten. Want al heeft deze vilch eenigh aes zeer valt aengegrepen , echter laet hy, den reuk van het hier b*y hem gevoegde gewas [N] vernemende, aen- ftonts los het geen hy zoo vafl: hadde, dat hy 'er niet van fcheen te kunnen worden afgefcheurt [O]: zoodat men den Polipus gevoeglyk kan ftellen als een beelt des geenen, die de min laet varen, en uit den zin fielt; want men kan niet zeggen , dat zoo een zich in waerheit van de Liefde heeft losgemaekt, die 'er telkens om denkt, en ze in het hart ge wortelt houdt, hoewel hy van 't geliefde afwykt. Maer zulk een is inderdaet van de Min los en ontbonden, die geheel en al en in alles de zelve in Vergetenheit heeft geftelt. [K] Dit is in zich zelf waer, doch de meening van Euripidés in die woorden niet.
Öreftes was met geene minnedriften gequelt, die de flaep hem had doen Vergeeten ,
maer met raezerny: en derhalven kan hy die woorden geenzins met betrekking op minnei
driften worden begreepen gefproken te hebben.
£ L } Cyzici f ons Cupidinis vocatur, ex quo potantes amorem deponere , Mutianus credit.
[M] Lib. VII. cap. 23. Maer Pauzanias houdt het zelf voor eene fabel, gelyk het is: Indien dit verhael, zecht hy, waerdchtigh was, zoude hei water van den Selemnus den men-
fcben veel meer waerdigh zyn dan eene menigte gelts. En zoo is het ook met die fonteÏQ
van Kupido; gelyk Plinius zelf te kennen geeft.
(1) Lib. [N] Piërius Valerianus zecht CO» dat deze beeldenfpfaék Egiptifch is, en geeft zich XXVII. veel moeite om aen te toonen, dat het kruit conyza, het geen hy aentekent.dat in die ëPf-h7' Beeldenfpraëk vermeldt wordt, het zelfde zoude zyn als het kruit origanum. Of die l VIII Beeldenfpraëk in der daet Egiptifch is of niet, kan ik met geene zekerheit zeggen, alzoo cap *6 P'ërms geene Schryvers meldt. Doch het zal'er ook niet op aenkomen, en genoeg zyn, (O Hift'. dat WY aentekenen, dat Ariftoteles (2) fchryft, dat de conyza gezecht wordt die kracht Animal.' °P den polypus te hebben, die 'er hier aen wordt toegefchreeven: maer dat de conyza het Lib. IV. zelfde kruit zoude zyn als de origanum, daerin dwaelt Piërius: en daer zal niemant aea cap. 8. twyfelen» als hy geleezen zal heoben, hetgeen Salmazitis fchryft in zyne Exercitationes Plinian<e pag.903. Munting zecht, dat dit kruit in 't Neerduitfch ook Conyza genoemd
wordt III. Boek, 161. kap.
[O] Zoodanigh, dat hy zich de pooteri liever laet affnydeh, als dat hy 't aes zoude
los laeten, na 't fchryven van den zelfden Ariftoteles.
VERGETENIS DER LIEFDE
VAN D'OUDEREN TOT HUNNE KINDERS.
|
|||||||||||
|
2ie dit beeft in het twede Deel Bladtz. 563.
|
|||||||||||
|
VERZOENING VAN LIEFDE. 1
ZAratino beelt deze af door een jonge en flüxe Vrou* bekranft met
Anacampferos•, dat is, Tover- of Liefdekruit, en dragende aen feaeren hals eenen faifier, Hy geeft haer in de rechte hant een' kop of **"• fchaely
|
|||||||||||
|
V m % Z O E NIN G VAN LI E F D E, 661
fchael, en laet ze met de flinke een paer Kupidoos of Minnewichtjes
aen de handen houden. Hierover redeneert hy voorts als volgt. De Verzoening, waervan we hier fpreken, is eene vernieuwing van Liefde, wel-
ke gefchiedt door zich weder te bevredigen met de voorheene al beminde zaek. Want in de Liefde ontftaen tuflchen Gelieven geftadigh quade vermoedens en veron- gelykingen : waerop dan volgen ongenoegen, gramfchap, haet, en kryg; gelyk Terentius zeer geeftigh uitrekent, zeggende [A] , In de Liefde zyn alle deze gebreken: verongelyking, quaet vermoeden, vyantfcbap, fiiljiant van wapenen, oorhgh, en weder vrede. Zoo zegt ook Horatius,in zyns II. Boeks 3. Hekeldicht [BJ , Al deze ongemakken vint men in de Liefde: dan is't eens oorlogb, dan eens vrede. En ryzen deze gefchillen zoo veel te meer, hoe veel te meer men malkander bemint: want hoe vieriger iemant lief- heeft, hoe eer en meer hem de minfte zaek in den wegh is, en hy zich inbeelt, door die hy bemint niet gewaerdeert te worden in evenmaete zyner zoo hooggaende Lief- de; en dat 'er aen zyne verdienfte ongelyk wort gedaen: zuk dat de geene, die be- mint , lichtlyk eenige floornis of gramfchap opvat, en voorneemt zyne Liefde niet langer geftant te doen; ja door haet wort verbittert. Doch als hy zyne gramfchap geboet heeft door fpyt te doen aen de^ Beminde, dan heeft hy berou over den haet, dien hy de zelve zoo even toedroeg. En onmogelyk langer in deze toornigheit en oorlogh kunnende leven, zoo haekt en zoekt hy naer den vrede, die, door hem ver- kregen zynde, zoo verblyt hy zich in de Liefdeverzoeninge, door welke de Min haer eerfte wezen weer krygt. Het zeggen van Terentius (1) is bekent,, Aman- (r) Atw tium iree amoris redintegratio eft, dat is , Der Gelieven gramfchap is eene vernieuwing van.dr- In* Liefde. • ' 3-23' ■ Het kruit anacampferos ftellen wy als een beek van Liefdeverzoeninge, vermits de
Ouden geloofden, dat het aenraken van dit gewas de Liefde deet wederkomen, al was ze ook met haet afgelegt. Altoos, zoo fpreekt Plinius , in 't 17. Hooftftuk zyns XXIV. Boeks [C]. De fafEer, die een lichtblaeuwe kleur heeft, gelyk de Hemel wanneer hy helder 1
is, zal ons tot een beek van verzoeninge dienen, die der ziele een' helderen ftaet, van geruftheit aenbrengt: omdat hy een verzoenende kracht heeft, en veel helpt tot het herftellen van gebroken vrede,gelyk B. Anglikus, in 't 87. Hooftftuk zyns XVI. Boeks, uit Dioskorides, melt [D]. Maer laet dit hier flechts gezegt zyn als iet vreemts, door de Schryvers opgegeven, en niet als iet waerachtigs, omtrent hec vermogen des kruits anacampferos of des faffiers: nochtans kan het wel wezen, dat de gemelde juweelfteen een verzoenende kracht heeft, als hy, niet van de flechtfte zyndé, wort vereert aen een geftoorde Jongkvrou, die op 't gezigt zulk eener fchenkaedje, ligt kan worden bewogen, om haeren minnaer weder in de voorige gunft aen te ne->. «nen, dewyl giften en gaven toch wonder groote kracht [ E ] hebben. Zoo ftaet ...<-• -.1 ;:,' - -••--/ ' -■'er>
f. A] Eün. I. i. 15-. In amore ha?c omnia infunt vitia: injuria;,,
'". V Sufpiciones,. inimicitiae, inducis» -" ;°. V Bellum, pax rurfum.
[B] V. 267. '-------- —— in amore ha;c funt mala: bellum, ■;,''.',.1
•'.-■ •. Pax rurfum.
f C ] -ddjecit hts •
tattu redirent amores -vel cnm odio depofiti. Hezichius zecht (r), dat het eene.plant is, , >T v
die, zelf nadat zy uit den gront getrokken is, noch leeft. Dit is al wat ik 'er van weet' tV en Zaratino zal 'er miflchien geen hair meer bericht van h'ebben kunnen geeven: het \ '*Ka,A~ geen anders wel nootzaekelyk was geweeft: want hoe zou het een Fchilder of tekenaer v'ea<- ftellen, die dit zinnebeelt eens moeit opmaeken? Ik houde het daervoor, dat het kruit izoo wel zelf verdicht is, als de zaek, welke 'er hier aen wordr toegefchreeven, en daervoor heeft het Zaratino zekerlyk ook zelf gehouden. [ D ] Sapphirus fecundum Diofcoridem hahet virtutem difcordiarum recoxciliativam : multam
enim valet, ut dicitur, ad pacem reformandam. Doch in de echte fchriften van Dioskori- des zal men dit te vergeeffch zoeken, die zich ook met zulke beuzelaeryen niet bemoeit heeft. Maer fommige uitgaeven van zyne werken zyn door veelerleie ingelafie fchriften van anderen lelyk bezoetelt- Zie Fahricü Biel. Grac. Lib. IV. c. 3. §. 4. p. 9$: . [E] Maer dan is de faffier niet meer een zinnebeelt van Verzoening van Liefde, als
alle andere dingen, die koftbaer zyn. • • ." ! III'Deel. Eeeeeeee ' *
|
||||
|
66% VERZOENING VAN LIEFDE.
'.'■''...' '
'er, Spreuk. XXII. 9, Overwinning [F] èn ecf verkrygt hy, die gaven geeft: mdef hy
neemt de ziel wech der geenen, die ze ontfangen. , .;...... ', • .;
Daerom fielten we de fchael hierby tot een beelt van vereeringe, omdat men ge-
meenlyk in de zelve de dingen legt> die men als gefchenken aen iemant geven wil: als welke zeer veel vermogen in 't verwekken en verzoenen dei*- Liefde , mitsgaders in gefloorde gemoeden te üillen, en de gramfchap [ G ] -.der menfeheh te doen ver* gaen. Schenkaedjen, zegt Ovidius, in zyn Minnekunft [H], geloof"-myi nemen bei Goden en menfehen in: ja Jwpiter zelf wart door gefchenken verzoent; welk zeggen Ovidius* ontleent heeft uit het derde Boek van"Platoos Gemeenteflaet [I], en 't géeh naer (i)lnV. Suidas (1) getuigenis, door veelen wort gehouden voor een vaers van Heziodusi A^x- doch by de Grieken was dit een gemeen fpreekwoort, als blykc 'uit Euripides , ia wiens Medea flaet [K], Het fpreekwoort zeit, dat gefchenken dé Goden zelfs overreden', en dat het gout is voor de menfehen van meer vermogen dan tienduizent woorden. Hierom brengt ook Seneka, als eene fpreuk van zekeren Filozöof, by, Te onlfangen is de aengenaemfie zaek ter werelt. Ja de fchenkaedjen zyri döorgaens zoo gewilt, dat de (4)Iiiad. zeer voortreflyke man Neftor, Koning Agamemnoh: raédt (^2), om te bezoeken.en Lib. IX. te zjen} of men Achilles door geene giften en zoete woorden zou kunnen verzoenen (3) Vbid. en omzetten. Waerop Agamèmnon zeit (3), dat hy hém gaerneeeh menigte ge- v. iio.' fchenken vereeren wil; die hy ook zoo voort.uitdfuklyk optelt: te weten, zeven drievoeten, tien talenten gouts, twintigh kopere ketels, twaelf paerden, zeven overfchoonë vrouwen, en daeronder ook de dochter van Brizes. Gefchenken dan zyn van groot vermogen , om dé Beminde tot verzoening te bewegen , zoo, indien ze een geintcrejfeerde ^ als , indien ze een edele en gulhartige Joffer is. De geintercf- feerde zal zich tot verzoening laten buigen door 't voordeel des gefchenks; en de edele, die gul van gemoet is, door de bevallige heufchèit of hoflykheit des fchen- kers; zynde zulk eene fchenkaedje een rente zyner Liefde. i-O De twee Kupidoos of Minnekinders beduiden dé dubbele Liefde, die na de gram-
fchap komt, en door de verzoening wort verdubbelt, met veel meer verheuginge en fmaak der Gelieven. Zoo zègt,Plaütus,.in zynen Amfitruo [L], In der men* fchenleven vallen veele dusdanige dingen voor.. Zy hebben nu eens vermaek, en daerna weder elende. Zy krygen gefchil met malkander en, en verzoenen zich onderling weer. . Maer indien 'er by geval eenige twift van dezen aert tujfchen hen komt, zoo zyn ze, wanneer ze wéér met tnalkanderen bevredigt zyn, tweemael grooter vrienden,: dan te vobretx . Dewyl dan de Liefde door de verzoening fterker, en nogh eens zoo groor wort als voorheene, zoo ont- breken 'er geene Minnaers en Vrienden, die met voordacht oorzaeken van misnoe- gen en krakkeel zoeken, om daerna de genegentheit en liefde menigwerf te ver- dubbelen, en de zoete vruchten der verzoering^dikwylsj[te genieten. Door Twee- dragt wort de Eendragt aengenaemer, zeit Publius Syrus [-M]. Met dit oogmerk gaf -.... . :j lil - ' ;:...:j .-., - . . luPiï : ,'dö
' rj?3 Dele woorden vindt men in den Hebreeuwfchen Text niet: maer in de Gemee-
neXatynfche Vertaeling ftaen ze als een aenhangfel van, 't hier gemelde 9. vers; gelyk ook in den Griekfchen Text van de 200 genaemde' LXX. överzetters. Wat voorts de kracht der gefchenken belangt, de zelfde Salomón gëwaégt daérvan ook Spr. XVII. v .8. Het gefihenk is in de oogen zyner Heeren een aengendem gefteenie: wderheenen hit zich zal wenden, zal het wel gedyen. . • ,\i:; . ' j [G] Spr. XXI. 14. Eene gifte in 't verborgen houdt den toorn onder: ende een gefchenk ia
den fchoot , de fterke grimmigheit. . ,, [W$ Lib. Ilh V' 653. Munefa, credemihi, capiunt hominefque deofque:■■'■■■, > ■
, Flacatur donis Jupitéï ipfö datisi ,'■■ >
Doch Zaratino pronkt hier wederom met .eens anders veeren,, té weéten, met die vari
onzen Erasmus, een fyne Italiaenfche geeft mét die van een' gróven Hollander: uit wiéri en deze plaets,van Ovidius, en de volgende van Platö» Euripides< en Seneka ontleent ayn. Zie dien lüifter onzes Vaderlants C£*7. I,Cent..£.-Ad,.ï§, ., . y,r..'"', [I] Pag. 434. Aiï}#'@vïï 7rè»'9-£», Jap1 dMxi /3*ftA?TW;;-'- '■•'<• ?.-..;'•.■■.■>.•</:, > *w \\-\ 'LU-j
Dat is, Gefchenken overreden de Goden en ontfdchlyke Ëohhigen. 7 ','.'.," . FKT V. 964' :••-- -—~~~". Hêi'9-ïiv\Sufc6ytak ®&sv;,., hiyw.. : ••
SpuiTos $t viftl(r<ra>\i' jfiB^fw Koyóii (èfóloTc.
[LI Aè. III.fi: 1. v.^y. Nam in hominuni'state multa eyem'uHtfiujusrnodi: &c.
[M] Difcor4i^ fit carior concordia, ■ , |
||||
|
VERZOENING VAN LÏEFDË, M
de Poëet Agatho zynen zeer geliefden hartvrieht Paüzanias fofntyts eens reden om
gram te worden, opdat hy door de verzoening dubbele vreugt ontfangen zou» Die Dichter zegt, byEJianus, in zyns II. Boeks 21. Hooftftuk, Ik bevind, dat het hun, die anderen beminnen ^ zeer aengenaem is, na twecfpalt èn tiüifi, zich wederom met hunne Lie- velingen te verzoenen: en ik geloof, dat hun niets vermaeklykers gebeuren kart. Deze genoeg!e dan deel ik hem (1) dikwyls mede, door dikwyls met hem te twifien. Want hy verheugt zich (') .Paü" telkens, zoo dikwyls als ik bet gefebil met hem bylegge* " ** zamas* VLEIERY DER LIEEDE,
LIEFKOZERY, AËNLOKKING TOT LIEFDE.
En jöngë Maegt, die fchoon en bevalligh van gedaente is. Zy
hééft ëën lieflykverwigh kleet aen , geborduurt met verfcheidö ftrikkenen zwierige loofwerken. Een krans van klimop veriiert hae- re lokken, en ze houdt, met groote aerdigheit, in beide haer han* den, een' doffer en duif, die met malkander trekkebekken. Naerdien deeze Liefkozery eene Dochter der jeugt en Schoonheit is, zoo laren
wy deze beeltenis jong en fchoon zym Het heel fraeie, en, als gezeit is, beftikte kleet, vertoont de jokkërnyen ^ mal-
leryen, en aenlokfels, waerdoor in de Gelieven eene begeerte toe dè gewoonlyke verzaeming der minne verwekt wort. De krans van klimop is een recht zinnebeelt der Minne , omdat dit gewas alles,
waer het maer aenkomt, omarmt en vafthoudt, gelyk verfcheide Dichters fpreken. Zoo 'zingt ook Katullus ergens [A], Het gemoet door Liefde bindende, gelyk het vafi* houdende klimop zich van alle kanten om eenen boom kringkek. Zy houdt een paer duiven ten toon, omdat door de zelve d'Egïptenaers [B] de
Minneftreelingen en Liefkozery uitbeeldden, als welke dieren niet vérzaemen, voor' dat ze eerftminnelyk met malkander trekkebekken. En vermits de duiven zulke groote aenlokkingen tot min onder malkanderen gebruiken, zoo hebben de Griek- fche Schryvers gezegt, dat ze Vernis waren roegewydt, gemerkt ze van zelfs zich aenzetten tot het plegen van Venus luflen. Men zou hier Veel meer zaéken kun- nen bybrengen; doch naerdien, zoo van de duiven, als aefigaende het klimop, uit een menigte van voortreflyke Schryvers ën brave Verflanden, bekent en klaer is y hoe de eenen voor de kusjes, en 't andere, voor de omhelzingen genomen wor- den (welke beide de Liefkozery helpen uit- en volmaeken) zoo zal ik in de ver- klaering dezes beelts niet verder gaen; nochte het gemoet des Lezers niet de ont- vouwing van geile en gevaerlyke dingen ophouden* [A J In Nuptïas Julia & Manl'ti, i>< 33.
r.,,, ■•■,- Mentem amore revinciens,• --
s'.jss te, ,;;;r; • Ut tenax hedera huc & huc '■ ,*
. , ' ,,: Arborem implicat errans, •■'
Éehe menigte diergelyke plaetfen uit oude Dichters, kan men aidaer vinden aengehaelt
door Pafleratius; Ripa heeft dit deel ontleent uitPiërius Lib. LI. ei 1$: [B] Volgens Piërius Valerianus Lib. XXII. c. 3. daer hy aentekent, dat Afheneüs van
gedachten is, dat de duiven aen Vënus zyn toegewydt, omdat deze vogels allereérft in Cïprüs, het eilant van Venus, zouden gevonden, en vandaer in Griekenlant, en tot an- dere volkeren overgebragt zyn. Anderen ilellen de. oorzaek liever in derzelver menig- vuldige verzarttïng èn vruchtbaerheit. Zie Servius Mn. VI. 193, en beneden het beelt- f V Koets van Venus* ' , 1 .-';-'•' ■ |
|||||
|
Eeeeeeee * V E K«
|
|||||
|
664 ' fJ " '-V '
VERSCHELDE VLEIERYEN.
VLEIERY, PLUIMSTRYKERY.
Ene Vrou die 'er vrolyk uitziet, en gladt van voorhooft, en in
wederfchyn gekleet is. Ze heeft eenen blaesbalg in de rech- te hant , een tou in de flinke,, en een kameleon voor hae- re voeten. De vleiery is volgens de bepaeling die 'er Cicero in het tweede Boek van zyne'
Tuskulaenfche Vraegen [A] van maekt, eene zonde ,, welke met-valfche loftuitinge, die men aen iemant geeft, met oogwit en toelegb om hem te behagen, b'egaen wort: of ze is een valfche overreding of leugenachtige en bedrieglyke toeftemming, die eérj gewaende en veinzende vrient, in zyne verkeering met iemant, te werk fielt, om dien van zich zelven en van zyn eige zaeken te doen geloven 't geen niet waer is; 't zelve doende of om hem te behagen, of met oogmerk om 'er voordeel voor zich mede te doen. ' -_i - /; • Zy is in weêrfchyn gekleet, vermits de vleiers in. alfe voorvallen hun aengezicht,
gelyk ook hunne woorden, zeer vaerdigh weten teiveranderen: en ja en neen te zeggen, naer ze denken dat het den geenen dien ze vleien, beft fmaeken zal. Al- (0 Aa. dus zegt de groote pluimftryker Gnatho in Terentius Eunuchus (i), Wat zy zeggen,
!I- ^c* -• prys ik: zeggen zy weer anders, ik prys 't almê.
't Kameleon wort geflelt tot een zinteken van het al te zeer in- en naervolgen der
zinlykheden, geneigtheit en meeningen van andere luiden; en niet zonder reden: want Arifloteles zegt, dat dit dier'zich verandert naer de verandering der cyden [B^:- en zoo doet ook de vleier, die, wel bedreven in zyne kunft, zich .voegt en ichikt tot het pryzen en volgen van eens anders manieren, al waere het fchoon, dat ze belachlyk of zelfs fchandelyk mogten zyn. Ja hy ftaet 'er quanfuis in verwondering over opgetogen; doch enkel om eigen voordeel te bejaegen. Men zegt ook, dat het Kameleon, als weinigh bloets, en, wel inzonderheit omtrent het hart, hebben- de, zeer vreesachtigh is, en deswege voor alle geringe ontmoetingen fchrikt en zich verandert: het welk ook geen onbillyke zinnefchets is van den kleinmoedigen geeft der vleiers, en van dat het een laeg gemoet is, daer de vleiery in heerfcht en' .'•■•--.'?ƒ . i-ji-rivivrlc;: ï- r.-'v,- >':-■ rr, '>' n\ t;...-'. - on- £ A ~\ Na 't zeggen van het Florilegium hangii, daer het Ripa ongetwyfelt uit gehaelt
heeft, met meelt alle de plaetfen, gelykeniflen en ainfehetfen, die hy in deze drie Beel- den opgeeft: en ondertuflchen, zoo iemant den geheelen Cicero, zoo groot als hy is, ■van vooren tot achter toe doorleeft, zal hy 'er die woorden niet in vinden. Maer dat is de gewoonte der halfgeleerden: zy neemen hunne toevlugt tot een gemeen flagh van diergelyke Boeken, als dat van Langius is, en al wat zy daer vinden, daer pronken ze mede, als of zy 't uit de befte Schryvers gehaelt hadden, niet in ftaet zynde om zelfs grove drukfouten, daer 't gemelde Vlorikgium van krielt, te onderfcheiden van het goe- de; gelyk iemant, die eenigzins goet Latyn kan, hier uit de woorden by.Langius gemak- lyk kan zien, dat ze niet van Cicero zyn. Die ondertuflchen begeerigh is om recht te wee- ten, wat de vleiery is, wat ze tot haer oogmerk heeft, en hoe ze handelt, en wat verder tot die ftoffe behoort, die leeze de verftandige Verhandeling van Plutarchus, Aengaende h'et onderfcheit van een Vrient en Vleier, vervult niet veele voortreflyke leffen en aen- merkingen. . ', ".' '. , (i) De [B] Dat zecht Ariftotelps niet, die alleen meldt (i), dat dit dier van kleur -veran--
Hift. A- dert, als het zich opblaeft, en wel het géheele Iyf over. Dat het zich na.de tyden ver- nimaï. andert, weet ik niet dat iemant gefchreeven heeft. De kleur nu, die het aenneemt, is Lib. II. van dat geene, dat het aenraekt, of daer het naeft by is; het geen fommigen zeggen dat cap. ii. nergens anders aen is toe te fchryven, als aen zyne doorfchynentheit. Maer van dit beeft hebben wy genoeg gezecht I. D. bl.'ioi. Aenm. C. Andere vergelykingen van een' vleier by een' Dolfyn, by de honden van Akteon, by wolven, en diergelyke; als mede verftandige fpreuken der Ouden, de natuur en fchadelykheit der vleiery afbeeldende, kan de taelkundige Leezer vinden by Stobeüs Serm. XXIV* |
||||
|
VLEIERY, PL Ü1MSTRTK ER Y. 66$
onderdanigh wort gehoorzaemt. Me vleiers, zegt Ariftoteles [CJ, zynjlaeffch, en
verdebtelyke menjcben. De bJaesbalg, een bequaem ding om alleen met wint het vier aen, en 't licht uit
te blaezen, geeft te verilaen, dat de vleiers met den wint van ydele en zaeklooze woorden, of het vier der hartstogten en driften van hun die gevvillfgh naer hen luifteren, ontfteken, of het licht der waerheit, dat anders door de zelfkennis on- derhouden wort, uitbluffchen. Het tou, dat ze in de flinke hant heeft, beduit, dat, gelyk Auguftinus over den
IX. Pfalm getuigt, de vleiery den menfch in de zonde bint; want dus fpreekt hy daer: De tongen der vleiers binden de menjcben in de zonden: want bet is vermaekiyk die dingen te doen , waerin niet alleen geen berifper gevreeji , maer ook de werker geprezen wort. En in den Pfalm zelf flaet (i): Haerlieder voet is gevangen in bet net, dat Zy (i)V.i& verborgen hadden (D). Het beelt is gladt van voorhooft, omdat, volgens Ariftoteles zeggen in zyne Ge-
laetbefchouwing ( 2 ) de gladtheit des voorhoofts, vleiery te kennen geeft ( E ). .(*) Cap-
VI. pag.
[C] I» 't IV. Bock der Zedekunde, zecht de Italiaenfche druk. Of het 'er ftaet, luft II7J>'
my niet na te zoeken: doch ik twyfel 'er zeer aen: hoewel de zaek waerachti'gh is. [D] Hoe komt dat hier te pas? Het geheele zinnébeelt van het touw is ook miflelyk.
[E] De plaets, daer Ariftoteles dit zecht, is in de Latynfche Overzetting verminkt,
Wy hebben het Griekfch gevolgt: het woort,dat wy hier gladt veitaelen, zecht ei- gentlyk , gefpawte» , uitgerekt, gelyk het vel is, wanneer 'er de rimpels worden uitge- daen. Ariftoteles voegt 'er by, dat het zoo is, als dat der honden, wanneer zy iemanc liefkoozen. ANDERS.
ÏTOrus Apollo en Piërius Valerianus beelden de vleiery uit door eenè
~X Vrou, die zeer kunftelyk en fchoon gekleet is [ A], op eene fluit fpeelt, en een flapend hart nevens haer heeft leggen, Eenigen fchryven, dat het hart van natuure zoo geweldigh beluft en zoet is op
het fluitgefchal , dat het daerdoor aengelokt en als betovert, zich zelven vergeet, en aldus laet vangen. Zoo wort dan in opvolging van dit zeggen, door de lieflyk- heit van 't fluitgeluit , de zoetheit of aengenaemheit van 's vleiers woorden, en door de natuurlyke drift des harts , den aert der geenen die zich gaerne hooren vleien, aengeduit. Het hart kan teffens ook de vreesachtigheit en zwakheit des ge- moets vertoonen van hun, die d'ooren goetwilligh aen de vleiers leenen. . [A] Het kunftigh en fchoon kleet vindt men by Horos noch Piërius nieti Wy keu-
ren egter de vinding niet af, zullende dit kleet beduiden het liftigh en teffens fchooii voorkomen des vleiers, daer hy de inwendige wangeftake van zyn gemoet kunftiglyk meê bedekt. Voor 't overige hebben wy van 't hart en de fluit genoeg gefproken op de 243. bladtz. van dit Deel. De zelfde Egiptenaers ftelden een' Ezel in 't midden van fchoone bloemen en welriekende balferos , om het nadeel te kennen te geeven , dat vleiers door hunne fchoone woorden en foete ftreelingen van loftuitingen toebrengen aen. groote lleeren, aen welke die dingen hetzelfde toebrengen, als de bloemen en balfems aen den Ezel, te weeten, geen out of voordeel, maer in tegendeel lpot en veragting , volgens Piërius Lib. XII, è. ir. ,..''; 7'' ,;,,';■ A N D E R Jpn v
GEvoeglyk wort de vleiery ook voOrgeftelt in de gedaente eener
Vrouwe met twee aengezïchten, 't eene van een fchoon jong meisje, en 't andere van een mager out wyf; vliegende 'er uit 's beelts handeji verfcheide byen in 't ronde, daer 'er ter zyde een hont' ftaet. ; De fchoone mooimeisjestroni beduit den fchyn der vleiende woorden; en Vle-
III. DeeL Ffffffff l?M |
||||
|
666 VLEIERY, FLUIM STRTKÈRY;
lyk outwyfsgelaet > de gebreken die mén ©iïtveinft [AJ en onaengeroert voor-
bygaet. De byen vertoorien volgens Eucheriüs zeer eigentlyk het gedragh eenei vleiers,
want zy draegen den honigh in haeren mont, en houden den angel, met welken ze den menfch onvoorziens fteken en quetfen, verborgen [BJ De hont wemelftaërt en bewyft zynè vrientfchap voor den geenen die hem broot
of iets anders geeft, zonder eenigszins onderfcheit temaken, of de gever dat be* toog van vrientfchap Waérdigh is of niet; endikwylé byt hy ook iemant die 't niec verdient heeft; ja hy verlaet en begeeft fomtyts zynen weldoener [C]. Daerom ftelien wy den hont tot eene gelykenifle des vleiers. '"•'*« [A] Hoe kan dit hierdoor betekent worden? Immers dat aengezicht vertoont zich Ie-
lyk, 200 als de gebreken zyn. Derhalven beduiden de twe aengezichten de twederleie gemoetsgeftalte des vleiers; het fchoone, des zelfs uiterlyken fchyn; en 't lelyke, de ,-} waere innerlyke gefteltheit, zynde ganfch lelyk en boos. Een fchilder, die dit moet af- _ /. beelden, zal niet quaelykdoen; dathy hec fchoone aengezicht voorwaerts, en't lelyke achterwaerts keere, zoo dat het naeuwlyks gezien werde. [B] Dit is genomen uit Piërius Lib. XXVI. tap. ïj. 1_ C J Zie wederom Piërius Lib. V. cap. zo. VERSCHEIDE RAZERNYEN.
|
||||||
|
RAZERNY, DOLHEIT, WOEDE.
En Man, die fchriklyk van wezen is, en op eenen hoop
krygsgeweer zit te knarstanden. De handen zyn hem op den rüg gebonden met ketenen , die hy groot gewelt doet om te breken, met een drift om ween te loopen. Dedolheit is eene gezellin of dienares des krygs, gelyk dus Virgilius zingt [AJt
Airede vliegen 'er Jieenen en brandende fakkels: de woede •aerfchaft wapentuig, en daerom wort ze door den zelven Aertsdichter elders [B] op eerren hoop oorlogsgereed* fehap van verfcheiden ilach gezet; als eene, die zoodanige dingen in den kryg toe- dient aen hen , wier gemoet tot wraek ontfteken is Het beelt wort gebonden vertoont, omdat de dolheit een zekere foort van zinne-
loosheit is, die door reden moet gebonden en overwonnen worden. De man is verfchriklyk van gedaente, omdat iemant, die door de fchielyke drift
der gramfchap buiten zich zelven wort gebragt, de natuur en het wezen van een wilt en wreet dier, of iet, dat nogh vervaerlykër is, aenneemt. J"A] Mn. I. 154. Jamque faces & faxa volant; furor arma miniftrat.
[B] Eod. Lib. v. 298. Maer de Raezerny, waerdoor aldaer de woede des Oorlogs
wordt verftaen, is door Virgilius zoo verbeeldt, niét om de reden hier bygebracht, maer omdat zy daer vertoont wordt als door het bekomen van den vrede getemt, en onderge- bracht , en daerom geboeit, en zittende op de wapenen, die ze anders gewoon is aen te hebben en te gebruiken tot den krygh, zinfpeelende Virgilius op eene fchüdery, welke te Romen op het plein van Auguftus door dien Keizer na 't fluiten van den vrede was geplaetft, gelyk wy reets op de 382. blardtz. van" dit Dee^ hebben te kennen gegeeven, xynde eigentlyk eene fchildery van Apelles, waerin deté den oörlogh zoo geboeit, en by den zelven den koning Alexander op een' triomfwagen, had gefchildert, volgens 't ver- hael, van, Plinius Libf, XXXV. eapn 10. Zoo dat dit ejgpntlyk pen beelt is van eene beteu- gelde raez'érny,, buiten- ftaet geftelt ommeer quaét tb'dóen*. Msferdie eene daedelykwoe* dBó'a^ra'èïérhy;.wrlrvèrtö"ónenV móet^hem Hövët mejt'gebroKerié ketenen (ëaitoa1 ver*. beeldt, hetn ome _Schfy<ver zelf in het derde beelthieyna^ een' helhvop 't hooft-, fchiltf en fakkel, om moort. eHibrant té ftichtent in, de, handen,, bebloede, van aengezichtrea* met'vééle woüder] doorboort, doen te" Vöorlcnyü konién*: gelyk HéhlPettörjius in Hét 114.Hooftftuk vanz^SehifflpfchrifMrïrfiejft^ j-,; ,f -.,..,, ::,^,jfermoöm ciLl sCX- it.Utii i ■ --"■ A^N-
|
||||||
|
RAZERNY, DOLHEIT, WOEDE. 66?
A N D E R S. E En Man, in wiens aengezigt de dolheit klaer te zien is, en wiens
oogen met eenen doek toegebonden zyn. Hy zet zich met een fluxe en bruske beweging pal en fchrap, om een grooten bondel van allerlei fpeeren of fchichten, die hy in zyne armen gevat heeft, met een felle fors van zich te werpen. Hy heeft een kort kleet aen. De doek, voor d'oogen gebonden, geeft te verftaen, dat het verftant wech is,
als de dolheit in de ziel heerfcht; zynde de dolheit niets anders dan eene Wint- heit [A] des harten , geheel berooft van het licht des verftants, en vervoeren- de den menfch zoo verre, dac hy in al zyn doen zonder 't gebruik der reden te werk gaet. De bos van werp- of fchietgeweer, dien hy gereedt houdt, vertoont, dat de dol-
heit zich zelve altyt met wapenen verziet, om flechts wraek te nemen, en dus zich zélve te voeden. De korte kleeding leert, dat de woedende drift noch op achtbaerheit, noch op
betaemlykheit acht geeft [BJ. [ AJ Die daerom ook aen de woede en woedende menfchen door de Dichters en an-
dere Schryvers wordt toegeeigent. Zie Bentlei over Horatius Epod. FH. v. 13. [ B ] Het kan ook dienen om af te beelden het werk der dolle woede, zynde vechten
en fmyten, daer lange kleederen al zoo weinigh toedienen, als tot den weezentlyken öorlogh, ftrekkende tot belemmering en hinderniiTe van alle beweeginge des lighaems. ANDERS.
E En vervaerlyk Man met zeer verwarde hairen. Hy houdt in de
rechte hant een groote brandende fakkel, en met de flinke het hooft van Meduza [A j. f A] De verwarde hairen betekenen de verwarde en on titelde gedachten der woeden-
de menfchen. Zie onzen bladtwyzer in Hair. Het hooft van Meduza beduidt verlchrik- king: enjswat is 'er verfchrikkelyker dan de raezerny van een woedend menfch? Zie van die hoof? onze aenmerkingen op de 339. bl. van het II. Deel. NOG H.
E En Man, wiens oogen fchriklyk en wreet ftaen, en 'er root uit-
zien. Hy heeft , met dreigende gebaeren , een bloot zwaert in de rechte hant, en aen den flinker arm eenen fchilt, in wiens midden een leeu gemaelt ftaet. Aldus vertoont Alciatus de dolheit [A]. [ A] Embl LVII. Het is ontleent uit het fchilt van Agamemnon, gelyk wy hebben
aengeweezen.in onze Aenmerkingen over 't I. beelt der Schrik> II. D. bl. 391. en 392. die met dit beelt moeten vergéleëken worden. Dat de rootheit der oogéri gfdmfthap betekenen, ziet elk van zelf.-
RAZERNY* DOLBEITVOF WOE-
DE, dié önverzöënbaèë: is. E En Maft, gewapent rriet vèrfcheiden flach v^ïr vechegéreedfehap,
en op veele pfaetferï iyns lichaems gewonde. Zyri wezen wy ff kennelykeene dolheit en razernyuit, en hy heeft gebroke Ketens aeti1 "-1 Fff f f fff % armen |
||||||
|
668 RAZERNY; DOLHEIT, OF WOEDE, enz.
armen en beenen. In zyn rechte hant heeft hy eené flang, bekent met
den naem van Jfpts, die zich in veele krullen buigt, en den bek open houdt, uit welken ze een drievoudige tong fteekt. Het ondier fchvnt vol venyn te wezen, en iemant te willen aenrariaeh. Voor 's beelts voeten ziet men eenen krokodil tegens zich zelven woeden. . Gewapent, op veele plaetfen gewondt, en met blyfcen van woede en verwoetheit
in zyn gelaet [A], wort hy vertoont, omdat de dolheit of razerny eigentlyk eene ontfteltems is van een toormgh gemoet, het welke den menfch vervoert om te- KÜS SSS ' tegCnf -ft' tegenSJd-e Mtuur' te§ens «ndere menfchen, ja te-
gens alle dingen aen te druifchen en te dringen. De gebroke ketens, hangende aen armen en beenen, vertoonen, dat een woe-
dende razerny genoegzaem ontembaer is, vermits 'er weinigh dingen zyn, die de zelve kunnen beteugelen en tegenftaen. 6 y ' In de rechte hant houdt hy eenen 4/pis op de wyze, als we zeiden; omdat de
H. Schrift [B] door eene flang (die zich in veele bogten kromt, en mét een drie voudlge tong fchittert, als zy getergt is) uitdruklyk een onverzoenbaere woedeen razerny uitbeelt. En men houdt het daervoor, dat 'er geene woede te vergelvken is by die van een flang, welke, zoo haeft zy zich beledigt voelt, dierwyze vtrwoet en razend dol wort, dat zy niet ruft, voor zy met haer venyn zich gewroken heefr nn den geenen, die haer beledigde, of van dolheit fterft. En dewyl de AMs alle de a« dere flangen in wreetheit van woeden te boven gaet, zoo hebben vvy hem dezen beelde met recht toegevoegt. y uezen Door eenen krokodil, die tegens zich zelven woedt, beeldden d'Egiptenaers TCl
de dolheit uit, omdat dit fchnkdier, wanneer het den roof, dien het meende te krv gen, moet muTen, uit louteren toorn en verwoetheit zich zelven vyandlyk aenrandt. [ A] Zie onze Aenmerkingen over 't I. dezer Raezeriiybeelden. De wonden zvn een-
uitwerking van de gevechten, waertoe. de dolle woede den menfch dryft Y [B] Volgens Piërius Lib. XIV. cat. 18. uit wien alles genomen is, dat hier van de {lan-
gen en den ^gezecht wordt. Piërius brengt hiertoe Pf. LVIII.'y. s VZbelvte righ venyn na de gelykentjfe van y:er,gh flangenvenyn: waervoor in de geuieene Latvnfehe Overzetting ftaet: Hunne -woede is gelyk de -moede der/langen. »c-«<-ene l.atyniclie [C] Volgens hetfehryven van Horus Apollo L. I. o 67. en Piërius L. XXIX c 8
TROTSE EN ONTEMBAERE
DOLHEIT OF RAZERNY.
E En Man met harnas en helm, en wreet en bebloet van aen*eziat
Hy houdt eenzwaert in de rechte hant, en met de flinke eenSn * fchilt, waerop een leeu verheelt ftaet, die, door dolheit en gram: fchap, zyn eige jongen verfcheurt. Op den top des helms ziet men eene flang, die zich m veele krmgkels wringt, f De leeu, op de gezeide wys geftelt, is een recht en eigentlyk beek van dolheit
die ook dus door de Egiptenaers [A ] wert afgemaelt. aoineit, De uitlegging van de flang hebben wy in 't naefte beelt te rug gegeven.
[ A) Na 't verhael van Horus Apollo L. II. c. 38. en Piërius L. I. c. 9.
ÏOÈETSCHE RAZERNY OF DRIFT;!
' ' & 'ff■ ■■' »•**■•■ *-**• / ■/! O ;': ■ ' ,l}l i1
EEnheellevendighJongkman, die root of blozend van gelaet is, en
wieken aen thpoft heeft., Hy is met lauwer gekroond en met veiloï iüimop omgordt, en ftaet dus gereedt om té fchryveh,en met act aengezigt ten hemel gekeert, ' , " '--\ ': ' ':: ïVfïYït'4 "":'"" BC
|
|||
|
POEETSCHE RAZERNY OF DRIFT. 66$
De hooftvleugels beduiden de vaerdige fhelheit des Poëetfchen vernufts", dat zich
niet omlaeg houdt, rnaer heerlyker wyze naer boven zweeft; met zich opvoerende den edelen dichtroem, die, veele eeuwen lang, geduurigh fris en fchoon blyft, ge- ]yk de laurier en het klimop [A] , die altyt groen ftaen en noit verdorren. Zeer levendigh en blozende [B] wort hy vertoont, omdat de Poè'etfche Razerny
beftaet in of voortkomt uit eenen overvloet van der geeflen levendige wakkerheit, die de ziel verrykt en vervult met zang- of dichtmaeten en wonderlyke vindingen, die 't onmogelyk fchynende dat men alleen door de gaven der natuur.zou kunnen . hebben, zoo zyn ze gefchat als zonderlinge fchenkaedjen en uitnemende gunftbewy- zen des Hemels. Zoo zegt ook Plato, dat der Poëeten gemoederen beweegt wor- ., den door een Godtlyke drift, die hy eene razerny noemt, geduurende welke zy dik- wyls in hunne gedachten beelteniflen vormen van natuurlyke dingen, die, door hen op 't papier geftelt, en daerna, als de razerny geweken is, gelezen zynde, naeulyks door hen zelven worden va-itaen. Hierom noemde men onder de Heidenen, vol- gens een oude gewoonte, de Poëeten Heiligen, Telgen des Hemels, Zoonen van Jupiter, Tolken der Zanggodinnen, en Priefters van ApoIIo. Dat de jongeling fchynt te willen fchryven, beek uit, dat deze razerny uit veel
oefenens geboren wort, en dat de Natuur niet genoeg is, tenzy ze door de kunft worde geholpen en onderflut. Daerom zegt Horatius, in zyne Dichtkunit [C], Waerom het ik my, indien ik noch kan noch meet, met den naem van Poëet groeten? geven- de door 't niet kunnen het werk der kunft; en door 't niet weten het werk des verftants te kennen. [A] Van den Laurier en 't veil hebben wy reets gefproken bl. 493. Aenm. D. en bl.
490. Aenm. H. beide in dit Deel. Behalven het geen aldaer gezecht is, tekent Pië- rius ( r ) noch uit Plutarchus aen , dat de bladeren van veil gegeeten zynde eenc foort f') Lib»
van dronkenfchap aenbrengen, en de gemoederen tot dolheit en raezerny aenprikkelen: LI. c. zoo dat een krans van veil aen den Dichteren zoude gegeeven zyn om der zelver raezer- z°' ny in 't dichten te verbeelden. [B] Van dit bloozend aengezicht, van de Poëetifche raezerny, en van den Goddelyken
oorfprong der Dichteren, is mede genoeg gezecht in onze Aenm. G, en H. op de '494. bladtz. van dit Deel. [C] V. 87. Cur ego, fi nequeo ignoroque, poeca falutor.
Maer dat vers heeft een' afgebroken zin, en daer leit niet in, dat 'er Ripa in zoekt. Van
de zaek zelve zie wederom onze Aenm. K. op de 495-. bl. van dit Deel. HELSCHE RAZERNYE N.
DAnte vertoont, in zyne Hel, de Furiën of Razernyen als Vrouwen
met zeer lelyke wezens, en zwarten bebloet van klederen. Hy omflingert ze met Hangen, en laet haer hair ook al flangen zyn. Voorts geeft hy haer eenen cypreiïetak in de eene hant, en in d'andere een trompet, waeruit vlammen en dikke rook voortkomen [AJ. Dé
[A] Dante volgtin deze befcbfyving de oude Dichters, en voornaementlyk Papinius
Statius (2), dien de Italiaenfche druk aenhaelt. Vlammen en rook laet Statius haer uit (*) the-f den mont blaezen, dat Dante hier door eene trompet doet: én hy geeft haer in de eene baïd. L. hant eene fakkel, en in de andere eeneflange, die haer voor een' geeffel verftrekt: ge- I-v. 104. lyk meelt alle de oude Poëeten en andere Schryvers ook doen. Maer de fakkel kan men met den Ciprestak van Dante gemakkelyk overeenbrengen, als men zich maer herinnert uit nrn onze Aenmerkingen over het II. D. bl. 2,62, dat de fakkels der Ouden niets anders zyn gf ï'g ge weeft, als groote takken van herftagtige boomen , daertoe bequaem gemaekt. Dat nu Aenm ' Dante, zoo dit zyne meening is geweeft, juift een' ciprestak genomen heeft, is verftan- N. digh en geleert, niet alleen, omdat de Helfche Raezernyen dienaereflen waeren van Plu- Cf) Ap. to, aen wien de Cipresboom heiligh was, waervan wy elders C3) geiproken hebben; Serv. ad maer ook, omdat de Ouden de gewoonte hadden de houtmyten j daer een lyk op ver- ^n- VI. brant wierdt, met takken van Cipresboomen rontom te bezet-ten, opdat zy mede in den *1<s* brant raekende den ftank van't lyk zouden beletten, volgens 't fchryven van Varro (4J i^9X\s' en Izidorus ($). Zoo nu Dante zoo een' brandenden Ciprestak, die ook herftagtigh • }?(ó)' en dus bequaem was tot fakkelen, gerukt van een' houtftapel, in de hant der Hel- f^f'-pun-
iche Furiën geeft; zoo heeft hy ook dit in navolging van Statius gedaen, die haer eene fak- l. XIV.' : HL 'Deet. Gggggggg ? kel,Cap. 29, |
||||||
|
HELSCHE RAZERNYEN.
|
||||||||||
|
$1®
|
||||||||||
|
D'oude Dichters verzierden zulke Razernyen, die ze me zeiden vrouwen tezyn,
gefchikt om de zielen der boosdoenderen in de hel te plaegen. (i)Herc. kei, °f een' brandenden ftok, gehaelt va» eene houtmyt, doet fwaeien: gelyk ook Sene-
Fur. v.' ka CO» en miffchien meer anderen. Dante dan heeft in alles de Ouden nagevolgt, die 103. de Furiën niet alleen aenmerkten als de boosdoenders quellende, overal vervolgende en (a) Mn. ftraffende zoo in dit leeven, als na de doot in de Hel; maer ook als allerlei quaet, onge- VII.3z6.luJc, en verderf, twedracht, haet, moort, oorlogh enz. onder het menfchelyk geflagt & XII. verwekkende: gelyk te zien is by Virgilius (2), Óvidhis (3), Seneka (4), Sta- |+5- tius ( f), en andere Dichters meer: en daeruit volgt nu de uitlegginge van haeren gan- L IV v ^cnen toeftel van zelf: zoo dat wy daervan niets zullen zeggen behalven alleen, dat het <j &' zwart gewaet haer twezins voegt, als zynde eene kleur eensdeels van rouw en ongeluk, feqq. en ten anderen eigen aen alles, dat tot de Hel en Helfche Goden en Godinnen behoort: (4) Loc! kunnende dit beide in onzen bladtwyzer gezien worden. Van de Slangen in 't byzonder
citato. hebben wy gefproken I. D. bl. 281. Aenm. B. Die meer bericht van de Furiën begeert, (5) Loc. zie GyraldusHift. Deor.Synt.FI.col. 209. Men verhaelt (6), dat deTragedifchryver Efchi-
citato. lus de eerfte is geweefl, die de Furiën op het toneel heefc doen verfchynen, en dat op (6)Scrip- het verfchriklyk gezicht van der zei ver toeftel de Kinderen van zich zelfs vielen, en de /ft X^v zwan8ere Vrouwen eene miskraem kreegen. DE VIER EEUWEN.
|
||||||||||
|
DE GOüDE EEU.
|En heel fchoone Maegt, gezeten in de fchaduw of lommer
eens beuken- of olyfbooms, op wiens (lam men eenen by- zwarm ziet, die zyne raeten vult, waeruit een menigte van honigh nederdruipt. Zy heefc hair, zoo blont als gout, en 't geen wel geheel kunftloos, maer nochtans zoo, dat men in het zelve een natuurlyke fchoonheit befpeurt, over haere fchouders zwiert. Haere kleeding beftaet in louter gout, zonder iet an- ders, en ze houdt met de rechte hant eenen Overvloetshoorn vol bloe- men, kornoeljen, kallanjen, braembezié'n, ekelen, enz. Jong, en in een gouden gewaet wort ze vertoont, om de zuiverheit [ A ] dier
tyden uit te beelden. Dat
[A] De zuiverheit kan afgebeeldt worden door de jongheit, omdat de menfch in zy-
ne jonge jaeren doorgaens noch onnozel is, en minder met zonden bevlekt: waervan breeder is gehandelt II. D. bl. 233. Aenm. A. Dat het gout een beek is van zuiverheit en allerleie deugden, is mede te vooren meer dan op eene plaets gezecht: en het is ook waer, dat de oude Dichters den naem van goude eeuw gegeeven hebben aen dien tyt, in welken de menfchen de deugden meefl oefenden. Maer wat dit beelt aenbelangt, daer- in dient het goude kleet enkel ter beantwoording van den naem der afgebeelde eeuw: ge- lyk het zilvere, kopere, en yzerverwige de eeuwen uitbeelden, welke den naem dier me- taelen voeren. Door de vier eeuwen ( om hier te gelyk te zeggen, 't geen tot ophelde- ring van alle vier behoort) verftonden de Ouden den aert en toeftant der menfchen, ea ook van 't aertryk zelve, door vier byzohdere tytsverdeelingen , te beginnen van da fchepping der werelt af. Geduurende de eerfte dier verdeelingen zeiden zy dat de men- fchen uit hun eigen zelfs genegen waeren tot regtvaerdigheit en allerleie deugden; en dat de aerde doe ook in eene altytduurende lente alles van zelf in overvloet voortbracht, daer zich de menfchen ook mede vergenoegden, zonder iets van over zee of uit vreemde landen,te zoeken: en die gelukkige tyt, zeiden zy, dat onder de heerfchappy van Satur- nus geweeft was. Maer nadat de beheering van 't Geheel Al onder Jupiter was geko- men, en hy 't jaer in vier faifoenenhad verdeelt, zoo verergerde de ftaet niet alleen der menfchen, die nufchutfels tegen hette en koude moeften zoeken, maer ook van de Aer- de, die nu om de verandering van den ftaet der lucht niet meer alles van zelf konde voortbrengen: waerom de menfchen genootzaekt waeren de landen te ploegen en koom te faeien. Maer die tyt ookvoorby zynde, veranderde böveu den ftaet van lant en lucht ook de
|
||||||||||
|
•
|
||||||||||
|
,.
|
||||||||||
|
DE GOUDE E E U.
Dat wyders het Weet eenvoudigh en enkel van gout is, en dat de hairen kunfl-
Joos en echter heel bevalligh nederhangen, geeft te verftaen [B], dat in de Gulde Eeu de Waerheit voor ieder openbaer en allen, bekent was, gelyk Ovidius, ia zyii I. Boek der Herfcheppingen, volgens Vondels vertaeling,, zegt. 'De goude tyt quant eerji te voorfchyn, die, gezint '';.
Ter deugt, Uit zynen acrt rechtvaerdigheit bemint, ~
Ook zonder dwang van wet. Men wijl van vrees noch firaffen.
Men had met halsgerecht noch loeien niet te fchaffen.
Het volk ontzagh verfacgt des rechters opzigt niet,
Maer leefde veiligh, vry van vierfchaer, en verdriet.
Zy zit in boomlommer, omdat men in die gelukkige tyden zich om geen geboude
wooningen [CJ bekommerde, en vergenoegde met in de fchaduw des geboomts te zitten. Wat den Overvloetshoorn , vervult met de bovengenoemde dingen, en ook den
Honigh, betreft; hiervan laten we den zelven Dichter door den^zelven Tolk ter zelve plaetfe fpreken. Hetaerdryk, engeploegt,
En ongeëgt, enjlechts met zyn geivas vernoegt, Bragt nooddruft voort van zelf. Geen bouwers zich vermoeiden > Verzaet met vruchten, die van zelf in 't wilde groeiden. Zy plukten ooft en brem op bergen zonder lafi, De moerbei, en kornoelje op haegen, daer ze wafit En ekels van den eik, Jupyngewydt, hun allen Milddadigh voorgefchud, en in denfehoot gevallen. Het was geduurigh lente, en 't wejtewindekyn Met keuwen adem ftreelde in heldren zonnefchyn De bloemen, die van zelf uit d' aerde gcurigh fprotcn* De klei teelde ongebouwt gewilligh onverdroten Het weligh vcltgewas. Het velt fchonk onvermoeit De zwangre korenair. De melk en nektar vloeit Als water. D' eik in 't wilt fcheen honigh uit te geven. de inborll der menfchen, wordende genekt tot wreetheit en al te gereet in het aengry-
pen der wapenen, egter zonder fchelmftukken, en niet uit enkele roofzucht. Eindelyk quam de vierde eeuw, waerin allerleie ondeugden uitborften, de begeerlykheit en roof* zucht de menfchen tot alle boosheit aenfpoorende. Dien eerften en beften tyt hebben zy genoemtde goude eeuw, na het befte metael; den tweden de zilvere, na 't metael in waerdy daeraen volgende; den derden en vierden de kopere en yzere, als zynde zoó veel erger dan de twe voorgaende eeuwen, als koper en yzer van gout en zilver in waerdy verfchillen. Dit vooraf gezecht zynde, zullen wy minder behoeven te zeggen tot verklae- ring der volgende beelden. [B] Hairen zyn een zinnebeelt der gedachten, gelyk reets dikwyls gezecht is: en dus
zyn de eenvoudige en neerhangende goutgeele hairen oprechte, reine, en deugtzaeme ge- dachten , niet toeleggende op eenigen lift of bedrogh: hoedanigh een gedragh den menfeh bevalligh en aengenaem maekt. De fchoonheit ook van 't aengezicht is een zinnebeelt van deugt: gelyk gezecht is op de 5-69. bladtz. van dit Deel Aenm. E. (C) Die men doe niet noodigh had om de gemaetigde lucht van de altytduurende lente.
DE ZILVERE EEU.
WEder een jonge Maegt, doch die minder fchoon ïs dan de voor-
gaende. Deze ftaet by eene hut, en heeft een zilveren kleet aen * dat met eenigh fïerlyk borduurfel pronkt: gelyk ook haer hooft met kunftige zwieren en invoeging van paerlen gehult is. De rechte han£ ziet men haer op eenen ploeg leggen, en in de flinke houdt ze ee$* koornfehoof. Aen de beenen heeft ze zilvere broezen. Bat deze Maegt zoo fchooa niet is als die, welke de Gulde Een tütbefefc; eft
Gggggggg * d*s
|
||||
|
672 D E Z I L V E R E E E Ü.
dat ze op de wys, als we zeggen, gekleet is, en gemaekt en gezocht fieraet [A]
op 't hooft heeft, gefchiedt ter vertooninge des verfchils tufïchen dien eerden Tyt en de Zilvere Eeu, van welke wy Ovidius door Vondel weer verder zullen hooren zingen. De plaets is als boven, en luidt dus: v t ■ Saturnus was in 't hol des afgronts neêrgedreveriy.
En 't opperjle gezagh Jtont in Jupyns gewout*
Een zilvéte eeu 'verrees, en fiimmer dan het gout,
En echter beter dan het koper in waerdyen.
Jupyn verdeelt het jaer, -eerfi lente, in twee paer tyen,
In lente, zomer, herffl, en winter, koudt en grys.
De lucht verpraat van hette, en 't water vriefi tot ys.
De ploeg en koornairen, mitsgaders de velthut [ B ], beduiden den Lantbou, die
in de Zilvere eeu aenvang nam. Het lefte dier dingen verbeelt ook het toeflellen van wooningen, daer men toen mede bezigh raekte, en naer begon om te zien; ge- lyk uit Ovidius, als boven, weder te vernemen is. Toenfcholen ze onder dak. Spelonken, dikkeJlruiken,
Enfchors, met teen genaeit, verjirekten, om te duiken, Hunne eerfle huizen, 't Graen wies in de vore. d'Os Mojt hygcn voor den ploeg, en niet voor 's avonts les. [ A] Dat fieraet, en voornaementlyk van paerlen,komt hier niet te pas, zynde 'er in de
zilvere eeuw noch geene begeerlykheit na rykdom geweeft; ja zelfs geen gout noch zil- ver, gelyk uit de befchryving blykt van de vierde eeuw: van welke metaelen de kleeding aen de twe eerlte eeuwen wordt gegeeven, niet omdat ze 'er doe al waeren, maei, ge- lyk wy over 't voorige beelt gezecht hebben, om der zelver naemen te beantwoorden, en dus om by vergelykenifTe haeren aert uit te drukken. [B] Die dient niet tot een zinnebeelt van den Lantbouw, maer van befchutting tegen
hette en koude: gelyk wy over 't voorige beelt hebben aengemerkt. DE KOPERE EEU.
DEze wort vertoont als eene Vrou, die 'er wreet uitziet, en gewa-
pent is. Zy heeft een beknopt gewaet aen, ganfch geborduurt op verfcheide manieren. Op 't hooft heeft ze eenen helm, daer, in plaetfe eens kams, een leeuskop [ A] op ftaet. Zy heeft eene fpiets in de hant, en ftaet in een trotfe geltalte. Ovidius befchryft deze eeu, by Vondel, ter meergemelde plaetfe, aldus:
De derde en kopere eeu, veel harder en verbolgen,
Geneigt ten kryg, doch niet onbillyk , quam haer volgen. [A] Een bequaem beelt van ftrytbaerheit. Alles heeft hier zyne klaerheit uit het geen
over de goude Eeuw is aengetekent. DE YZERE EEU.
WEder een gewapende Vrou. Deze heeft een fchriklyk wezen, en
is bekleet met een yzerachtigh gewaet. Ze heeft op 't hooft eenen helm met een' wolfskop 'er op, en een bloot zwaert in de rechte hant, fchynende te ftaen vechten. De flinke hant heeft ze aen eenen fchilt, in 't midden van welken 't Bedrogh gefchildert ftaet, te weten, een Monttery wiens bovenlyf ten vollen naer een rechtfchapen menfch ge- lykt, terwyl het overige des lichaems eene flang is met verfcheide vlak- ken en kleuren. Of in plaets van zulk een monfter, zou men 'er eene Sireen
|
||||
|
/DE Y ZER E E E ü. 673
Sireen op kunnen maelen. Ter zyde des vroüwebeelts ziet meti veeler-
hande wapenen, vaendels, trommels, trompetten, en ander krygsge- reedfchap leggen. Het Monfter [A], of de Sireen [B], zyn beide klaere beelden van bedrogh,
gelyk men kan zien, ter plaetfe daer we van die dingen fpreken. Voorts zullen we, tot verklaering van de uitwerkinge en aert dezer Eeuwe den zelven verduitfchten Na- zo, uit de eige plaets, weder hooren. De lefle en yzere ecu quam met baer Jlagzwaert aen,
En tcffsns alle quaet en boosheit op de beten. ,, v Defcbaemte, waerheit, trou, en eerbaerheit verfloven.
Vermei, gewelt, bedrogh, en gierigheit fiaen boven. tjïil'i , Dejcbepen gingen t' zeil voor wint, hun onbekent. Deden, op hoog gebergt te groeien lang gewent, : r i :,i
Ging hupplen, en be/loeg Neptunus groene weiden.
Delantman [C] pafte 't lont met merken t' onderfcheiden, Voorheene zoo gemein als zon en ope lucht. „ Men eifeht den akker niet alken de korenvrucht - -«■ En nooddruft, moer doorvroet om mynen, die ons tergen,
Den fchoot des aerdryks, daernatuur haer wou verbergen. Zoo quam het yzer, en het gout, dat dieper lagb, ƒ. En zoo veelfnooder is dan yzer, voor den dagh. De kryg begon, die met dees twee niet langer fammelt, Maer met zyn bloênde mijt in 't blanke harnas rammelt. Men leefde alleen op roof. De huiswaert is in laft, En oen zyn' eigen haert niet veiligh van den gaft. Geen fchoonvaêr voor den zoon. Getrouwe hroedcrlief de JVas zeldzaem: want de haet den eigen broeder griefde. De man verhaeji zyn vrous, de vrou baer egaes doot. De booze ftiefmoêr mengt vergift in ekelbroot. '~~Tfë!$bWfrQniya'ê Jla$i:'den vader ndêr^^&jêni ""' «ssafe^ss™^ Godtvrucbtigheit. beef tuit. Jlfirea wort verdrevenyM\. £
- De iéfl'e'mn de goên, die angfligh en beducht, . . :*! y Dërwerelt,, root van moor-t, ter naeuwer noodt onivlugt.:'"u:; \ ,y;iVv}. 'f-
SA] Zie het'ze'l*b uitgelecht I. D. bl. 88. \ • .-.; |-
B] Zie 't heelt Falsheit der Liefde. De Wolfskop op den helm betekent-röofzucht
C] Voor de'lantman pafte had Vondel beter gèzêcht L.antmeefler's pajlen, zoo als 'er jnl't Latyn ftaet., Moer in de vertaeling yaude befchryving der vier eeuwen was in Von- del wel meer te beriipen: doch wy zullen 'ëf ons niet mede ophouden.' l| JB; VIER ■ E ;E U W EN,) gelyk dézehe teParp
V { voor Henrik den^Tweeden, Koning van J^rankryk, ; [i V; /:, .:■;' ": ~j in ïeWKoniëdi tyn vertoont,- .
DE GOU DE E E U.
EEn zeerfchoon Maégdekë j ïn èèïPgouden-gèwaets en met-goude
broozen aen. Het houdt in de eene hant honigraeten, en in d' an- dere een' eiketak met ekelen. f D EZ IL V ER E E E U.j
E Ene Vrou, in een zilveren kleet, en teffens aengedaen met zeef
fchoone.verfierfelen van ipaerlen, en eenen fluier van zilvêflakeri- gelyk ook haer hooft met groote pronkery en ffaeiheit is opgefchikt. ï III.'Deel. Hhhhhhhh Aen |
||||
|
D m 2 1 L'V E R ÏT E'E Ü.
|
||||||||||||
|
«ft
|
||||||||||||
|
•Aën-■ de.'teenëii: heeft zë< zilvere brodzen, efï een ' plfêï bróoden [A] in
►de haadetii 3t>]m e ■--'.■. -".; --'- « , c , ■, [A] Tot een teken, dat men niet meer van eikels en boomvruchtén leefde, gelyk in
de eerfte eeuw, maer dat men het lant moeft ploegen, om koorn en broot te hebben. Het geen over de voorigë beelderï ter verklaéring mocht gezecht zyn , herhaelen wv hier niet. Op ' ; ?:• f DEK OP E R É E EU.
E En geharnafte en gehelmde Vrou, voerende een leëushooft als een'
kam op het heimet. Haer kleet is kort .'{XJ, en, gelyk ook haere wapenruiting, koperverwigh. Zy heeft eene fpiets in de hant, en ftaet in een vermetele en trotfe geftalté. [A] Gelyk in den oorlogh te pas komt, daer geene lange kleederen dienen.
DE ÏZER È E E U.
WEder een gewapende Vrou. Deze heeft een yzerverwigh kleet
aen, en op 't hooft eenen ftormhoet, bezet met een' gapenden wolfskop. Zy houdt in de rechte hant een lange (tang of piekfteel, met, een zeifën'er bovenop; en in de flinke een' hark [A] of klou, heb- bende tot voeten de klaeuwen eenes giers. [ A] De zeifen, en den hark pafle den Leezer niet toe op den lantbouw, die hier niet
te pas komt, maer neeme ze, 7.00 wel als de klaeuwen des giers en den wolfskop, voor zinnebeelden van roofzucht en inhaelentheit: en zoo komt de hark ook voor in 't beelt |
||||||||||||
|
ILigenbaet I. D. bl. 3
|
öy.
|
|||||||||||
|
DE DRIE SCHIKGODINNEN, '
^.Schikgodinnen waren, riaer der-Poëten verdieKting, drie in
I getal, met naeme Klotho, Lachezis,. en Atrqpos. .Van dezq ^towl^I^if^^h^in^Prny^^ als offi té fpïirineh, be- vMeet j vêïbëèld'ëridé 's merifcftënl gëBoói-të; of1 z^'ns' levens be- gin; Lachezis fpdh dèn draët, betruidëtidB tiëFbelÖöji ëft de beiei'dihg- |
||||||||||||
|
dë drie schikgodinnen; ètf
van 's menfchen leven. En Atropos knipte, als 't haer geraden dacht, '
den draeft af, het welk des menfchen doöt, vroeger of laeter voorval- lende, te kennen gaf [AJ. . [A] Dat wy te weiniger over dit beek behoeven te neggen, maekt onze Aenmerking D.
overhettwedebeeltiV»oz/o#ILD.bl. 192. alwaerdeLeezerinde zesderegel vanondereené * drukfout gelieve te verbeteren, en voor Klotbo te leezenJtropos. Die egter noch eene an- dere uitlegging wil hebben, als wy daer hebben bygebracht, die zie Appulejus in zyne Verhandeling De Mundo, op 't einde-, en Plato De Rep. Lib. X. f. 5-00; als mede Giral- dus Hifi. Deor. Synt. VI. col. 207. Voor 't -vlas had Dirk Pieterfen Pers (want van dezen is dit beeltje, en niet van Cezare Ripa) beter wolle aen den fpinrok gedaen: dewyl de Poëeten gewoon zyn de Schikgodinnen wol te laeten fpinnen: als blykt uit Katullus Epi- thal. Thetidos v. 311. 316. & 318. en uit Martialis Lib. IV. Ep. $-4. & Lib. VI. Ep.. f$. Want dat Theokritus (1) haer vlas geeft, daerover heeft des zelfs Griekfche Uitlegger (nidyl. aengemerkt, dat vlas aldaer op eene Poëetifche wyze voor wol/e geftelt wordt, en het i.v. 135»- nootlot betekent, om reden, daervan uit Piërius bygebracht II. D. bl. 189. Aenm. C. V E R S C H E I DE NIMFEN.
NIMFEN IN 'T ALGEMEEN.
'Aer is ganfch geen twyfel aen, of men kan uit de verdicht- „ :
" felen der Ouden veele en verfcheide dingen trekken, die wel gering zyn, maer evenwel bequaem, om'er, de mee-",;.! ,s ning, welke die menfchen van Godts alvermogen en voor- -P- zienigheit hadden, uit aen tetoonen; terwyl weer andere ' : , hunner verzieringen lefïèn geven in den Godtsdienü, redelyke Levens- ■ \ plichten, en andere diefgelyke goede zaeken. Aldus wort hier tégen- «/ woordigh in 't byzonder, door de verbloemde redenen, aengaende de Nimfen, het werk der Natuure vertoont, dewyl men [A] door deze Nimfen de groeizaeme kracht verftont, die in het water is", en door welke de voortteeling,voeding,en vermeerdering der dingen gefchïedt: waerom ook de Nimfen gezeit worden te zyn Dochters des Oceaens, Moeders der Vloeden, en Voedflers van Bacchus. Orfeus (1) noemt ( . , ze Voortbrengüers der vrachten, Bloemryke, Herderinnen, en Wel- Thymia- doenfters der menfchen; en zegt haer de zorg over en bewaring van ™ate bergen, dalen, weiden, bolTcheiij en boomen te hebben. En zoo Ipfak pifanim men om geen andere reden, dan omdat de gemelde kracht der vochten p^-m^ in alle de gezeide dingen verfpreit is, en dusdanige natuurlyke gewroch- ten voortbrengt. Dit laten we hier in 't algemeen van de Nihifén voor- afgaen, opdat onnoodigh zy het zelve in de verklaering der byzondere beelden, die hier volgen, te zeggen. ; , • [ / ] r 5 "J['A] Dit alles, tot het einde .des beelts toe, is uitgefchreèven uit' Natalis Kórne's My-
ihol. Lib. V. cap. 12. daer iemant, die 't begeert,, verder bericht kan ontFan^ehï" Men kan 'er pok byvoegen Bokkatiüs Geneal. Deor. Lib. Vil. c. 14. want dien' heeft Ripa hier ook gebruikt. . ■ ',„.'.' ; . . ;:' :.. --. ■ '->'- ' . 0 • /
:: H Y MNIDE S E 2Sf; N A|E Ë Ni k%B
Nimfen der Valeien. - A'-j&
DEze moeten bevallige Maegdekens zyn,met korteen groene kle- - 1
deren. Zet haer hulfels op, beitaende uit véelèrlëie fooft Van ; bloemen, doormalkander gèfchikt, en verfcheidèn van kleuren'.' Laefc Hhhhhhhh 2 ï<?
|
||||
|
676 HYMNIDES E N NA F E Ë N.
■ze ook een groote menigte van kruiden en bloemgewaflen ten toon dra-
gen in haeren fchoot of fchorteldoek, dien ze met beide de handen aen d' eene en andere zyde met zekere bevalligheit open- en vaithouden. CO Lib. Bokkatius zegt, in zyn Geflachtregifter der Goden ( 1), dat de Nimfen der Wei-
VII. c. jen en Bloemen Hymnides [A] hieten: doch Natalis Komes wil,in het 12. Hooft- l4' ftuk zyns V. Boeks, dat de naem dier Nimfen Napeè'n is, en afkomt van 't Griek- fche woort napos, dat bojfchen en weiden betekent.
De groene kleding, het bloemenhulfel, en de kruiden en bloemen in den fchoot, verbeelden de dingen, over welke deze Nimphen [B] geftelt waren.
[A] Daer is geen twyfel aen, of in Bokkatius is hier eene fout, dewyl 'er geene Nim-
fen in de outheit zyn bekent geweeft, die Hymnides, of, zo als het Ripa in 't Italiaenfch heeft uitgedrukt, Hinnedi genoemt geweeft zyn. Echter fchryft onze Ripa dat maer ge- 'l- ruft uit, als of 'er niet de minfte zwaerigheit in was. Micillus, die Bokkatius heeft uit- gegeven, gift, dat men voor Hymnides zal moeten leezen Limnicles;dat dan zoude gezecht
zyn in plaets van Limnades,zoo als die Nimfen eigentlyk moeten genoemt worden, zynde Nimfen van meireri en ftilftaende wateren: want zulke wateren worden in 'tGriekfch A/pa* (1)Hift. [Limwi] geheeten. Maer Giraldus (2) heeft de dwaeling van Bokkatius gepafter ver- Deor. betert, en aengemerkt, dat hy had behooren te fchryven Lemoniades of Limoniades, dat Synt. V. eigentlyk Nimfen der beemden en velden zyn (3), betekenende teipuv [Lemog»~\ in Col.173. 't Griekfch een' teemt.-.-wattt dat Natalis Komes de betekeniflè van weide aen 't woort h fT' v*7ro? gee^ , daervan zal hy niet licht bewys kunnen bybrengen , geevende het zelve X. v 61. eene bolfchaedje, een' bofchachtigen bergh, of ook eene bo(chachtige valeie te kennen: (4°) Gen.' zoo dat Napeën bofchnimfen zyn, hoewel Bokkatius (4) 'er Bronnimfen van maekt, vol- Deor. ' gende daerin Serviusover Virgilius (f), die echter over eene and-ere plaets van dien zelf- Lib.VII. den Schryver (6) zecht en bewyft, dat Napeèn de zelfde zyn als Dryades , en by gevolg c. 14. bofchnimfen: gelyk haer Filargirius (7} ook uitdrukkelyk noemt, kunnende 'er dit onder- (5) jEn. fcheit alleen tullchen geftelt worden, dat Napeën bolchnimfen zyn in 't algemeen, en
I- 5°4- Dryades nimfen van de eikeboffchen in 't byzonder. De plaets van Servius, daer hy (6) Ge-
van de Napeën maekt i/rongodinnen, zoude ik denken dat bedorven is, en door 't verzet-
org. IV. ten ^er w0or(jen kan verbetert worden.
f?3)5Ad tBl Te weeten, de Lemoniades, die wy hebben aengetoont dat hier hadden behooren
eundem genoemt te worden,
locum. DRYADES EN HAMADRYADES,
Boomnimfen, Eiknimfen.
|
||||||||||
|
H'
|
||||||||||
|
ervoor fielt menroode of hoogblozende Vrouwen, -zonder eenigh
hooftfieraet; en, in plaets van vlechten, kan men haer eene paruik |
||||||||||
|
of huif van boommos maken. Haere kleders moeten donkergroen we-
zen, en geef haer laerzen aen, van boomfehorfen toegeitelt. Laet ze in eike hant een1 vruchtdragenden tak houden, het zy van eenen gene- verboom, eik, ceder, of anderen wilden wouttak. Dryades en Hamadryades zyn Nimfen van BolTchen en Eikeboomen. Mnezima-
chus [A] wil,dat ze Dryades genoemt zyn, omdat ze van d' Eiken leefden; eri Ha- madryades , omdat ze te gelyk met d' Eiken wierden geboren, en ook te gelyk met de zelve ftorven. . De Natuurkundige verborgentheit, in dit verzierfel begrepen, is boven, daer we
van de Nimfen in 't Algemeen fpraken, blootgelegt. (8) Arg. [A] Hoe kent doch onze Vrient dezen Mnezimachus ? Maer hy heeft hem nooit ge-
Lib. II. kent: en daerenboven niet verftaen, het geen hy van hem geleezen heeft in de Aenmer- v. 479. kingen van Micillus of er Bokkatius, die 't uit den ouden Griekfchen Scholiaft of Aenteke- (9) Ad naer over Apollonius Rhodius (8) bybrengt. Deze Scholiaft nu zecht, dat Mnezima-
z, 6 chus (wiens fchriften zelfs verlooren zyn) verhaelt, ■ dat"de Hamadryades alzoo genoemc (ioYMet. xyn' omdat ze te gelyk met de eikeboomen gebooren "wierden en ftiermeHt: want «p« \hama~\ L. VIII. js te gelyk te zeggen, en «fyü? {.drys ] betekent een' boom, en in 't byzonder ook een' «•**- v. 74!. kenbgom. Het zelfde fchryft ook Servius (9), en" voegt 'er het voorbeelt by van die & feqa. Eikenimf, die met dien boom ftierf, welken Erizichthon omver hakte, by Oyidius (10 j: ■• •-• *''".': ~ , \; - ' maer
|
||||||||||
|
DRYADES ËN^HAMADRfADES. £7?
maer de Dryddes vvaéren verfchülende'van de Hamadryades^ als welkefé geboorte flóeh
doot niet afhing: van de böoraen, Wordende zy alzoo genoemt, omdat zy tHjJchendé-boo' »»«*, zecht Serviusr(i), dat is, in de boflchen, woonde», Maer waerom zyn ze 'rooi CO^* van aengezicht? Ik vinde 'er geene reden voor, behalven voor zoo verre zy dikwyls :mé« degezellinnen van Diana zyn op de Jacht: waervan over 't volgende bcelt zal gefpro- kBg-:worden.-;-:;;:ir:.: M'si :• ■'• rro : '■'•" .1 ;■-:■' \ '..- ■•-.'-■-'■, l'<~\ '1m I M F E N,;V ANDI A N AU. ;
ALle Nimfen óf Gezellinnen van Diana moeten beknopt en wït van
gewaet zyn, ten tekenrhaeres önbèvlekten maegdeftaets. JHaerë armen en fchouders moeten byna naekt wezen; en geef haetf eenige werpfchigten in dé hant» en een' pylkokef op de zyde, gelyk Klaudia- nushaer befchryft [A]."'"? '■■'\ : • i, ; ; \- • Men zou haer ook over het korte kleet kunnen aendoen met vellen ^jBJ van al-
lerlei wilde dieren, ter uitbeeldinge van dat ze Jagereflèn zyn. : , . *t r -- [A] De fecundo confulatu Stilichonh v. 2,41. & feqq. Door de Nimfen van Diana moec
men niet verftaen een byzonderjilagh van Nimfen, van de andere verfchülende; maer dje Nimfen, die gewoon waeren Diana op de jacht te verzeilen, beftaende uit bofchnim- fen, bergnimfen, en andere meer. En hierom worden ze ook met jachtgeweer en in een jaqhtgewaet vertoont, ziende daerop insgelyks de naekte armen en fchouders, en het kort,en opgefchort kleet, opdat ze des te onbelemmerder mochten zyn in het fchieten met den boog, en fneller in het vervolgen van het wilt. Het wit kleet heeft Klaudiarius niet? en ik twyfel, of het ook wel te pas komt op de jacht, daer de Dichter haere aengezichten als root van de hitte, en vol fweet en ftof verbeeldt. [B] Dat komt ook niet te pas, als zynde hinderlyk op de jacht, daer men .zich niet
pleegt te belemmeren met vracht van klederen, of onnutten toeftel. . NAJADES, Nimfen der Woeden of Rivieren,
en Fonteinen.
LAet dees luchtige Maegdekens zyn, naekt van armen en beenen, en
wier hairlokken, zoo blank en helder als zilver en kriftal, zich fcwierigh over de fchouders nederfpreien. Ieder moet op 't hooft eenen krans van rietbladenhebben, en onder den flinker arm eene kruik, daer water uit loopt. / Naer Bokkatius [A] zeggen, hebben de Najaden of Riviernimfen haeren naem
van een woort [B], het geene den vloet of de beweging des vlietenden waters betekent. Zy moeten bloot van armen, beenen, en voeten gemaelt worden, om de eenvou-
digheït, [dat is enkelheit,] des waters [C], uit te beelden, zynde het zelve eene hooftftof of element zonder vermenginge. v : . :'• De, •■I.',,"
[A] Geneal. Deor. Lib. VII. c. 14. Bokkatius zelf heeft het uit Porfirius in zyn ge- "".' ',
fchrift over de Spelonk der Nimfen by Homerus, volgens de aeöwyzing van Gyfaldtti LA ff! Hifi. Deor. Synt. V. col. 175-. en Vofiius in Etymol. V. Neo. '■■ . j„S;'.j [B] N<*/*<* [namd], dat water betekent, komende van * dut [»«/»], dat vloeien offirot' ■' rn -H
men te zeggen is. \\ ' -? ■''< [C] Die uitlegging is of my te geleert, of te eenvöüdigh, dat js te onnoozel, dan dat
ik 'er iets over zoude kunnen zeggen. Ik had my te vooren ingebèeldt, dat die nMéktheic ', **™iJ
van armen en beenen zaghop het zwemmen der ftroomgodMnnetjes, die ook'niet meer' '• 'c4l "^
dan een dun en lugtigh kleet moeten aeahebben , even zoo veel als de eerbaerheït van; jj /' "
maegden eifcht. In de oude Gedenkftukken worden ze fomtyts geheel riaékt vertoont, ' ,,, .
fomtyts met het bovenlyf alleen. Zie zoo een gedehkftuk, bygebragt door J* Gröüpviüs .:•,•]
over Pomponius Mela Lib.II. ckpi 1. Vondel maekt haer kleet in zyneü Faëthón zeegroe», <v ,-. 1
5n navolging der oude Poëeten, welke klederen van die kleur zoo wel aeh de Goden en é, . ';
Godinnen van allerleie wateren, als van de zee, geeven. " '*' ° • ■- r,«
IH-Veel Iïiiiiii
|
||||
|
-,
|
||||
|
De kl^rjs,>btoke.,en u^efpr,eidet^&|])a de lpopendewaceren [D]»
D§Waterkruik.. £Éj. en rietkrarisbe^éheh dezer,- $unfen. gebiec in de waterenijj
.*IW1(Ó gelyk men dus, om dezelve reden, kruiken en bies- pfrietkranfenaen de gewaende Goden-der bloeden [-FJ< geeft* 'l •' ! • ,r -; / -- •■/ ; ï. . iqtea I s - ': ybasF^IuY * yto nivway* : .-H ,J«; <ju £;/■> PKitC.l u../ - •■ ;.rlo.vjj,ab
[t)j Stroomend water is doorgaens klaer en blank: en des zelfs natuur is van mal-
kander te loopen, en zich uit te breiden, zoo verre het kan, ten zy het van rontom bc- flooten gordt deor JK>og$r randen. "Bk zak denifik, "de=meeoing zynf .r ••■/■- [EJjJöoo komenlze vdor kyLPauzanias JLU> PÏH. c4§X$i\%ronïel voegt'ér óók.niet
quaelyk by, een' riem of roeiipaen in de hant. Op de oude gedenkftukken vindt men ze ook,wfjLi«erjbejeldt als eerten» groqcen foh^gïqe^beide;|d(|[;hapdeQ ^fthottd^nde., ? !2ie,'J< QrQJ]3ïJüs ^t-Pjaf^*?00 eveBa.feJ^eJK896Snu i ,-|.i ",' ./..*-■>- r~\
5 fj^ Welkers dochters dë Najadenvéffiert "wierden tezyn: gelyk'Dafrie de doctiter%a4 Eejaeosv Jbcvan Inachus, en; meer. diergëïyke'. i Wainc dat R-ipa tevóorenluit Natalis Kö» inj??;, ^^h^ya^de^j^&nJnj'&fl^g^^^fpMel^g^c^ heeft»,, daï ze Dochters gej> zécfttwierden van den Oéëaen, dat is wat al tè ruim genomen, en m.ëeft pp de Zêèmrn- fen toepaflelyk. Maer 't is vreemt, dat Ripa hier niet overgaët tot tiet vërtoonen vaö ari* d^re foörten van Nimfen, als de Oreade: of Bergnirnfe»i, JPerimelidts ,of Vetn\mfen, dje.de zorgihaddeh over de fchaepéh, en 'Güïotriph* of Kihdernttnfcn, die over 't vÖedtzel der^ (i) Ecl. kinderen geftelt waeren,. ons alle opgetéJtdcwr.Seïviusjö^ebVifgilius; Qt:)t en meer ande-k X. v. 61. re, gemeldt by Gyr aldus Hifi. Deor. Synt.V. Voor 't overige moet men weeten, dat deze flaem: van Éajades niet altyt in zyriè eigenüyke betekeniflè voor Bron-of Rtviernimfen ge- nomen'wordt, maer dikwyls in een'-algèmeenen zin óókvoor allerleie nimfen: waervafi voorbeelden zyn by Virgilius Ecl. X. tiiió, en Ovidius'Afef.Lib. Lv. 091. zoo die plaetf te recht wordt ingezien: Want Sirfox,&zet vermeldt,was eene der Hamadryadcs,of fchoori zy doorgaens gehouden wordt voor eene Riyiernimf, dochter van den Riviergodt Ladon. Maerzoo ze eene Riviernimf was, hoe quam het dan,'dat zy aen het water komende daer- doór belet wierdc verder te vlugten VooriPan ?: kon zy in haer eigen element niet infprin* gen by de nimfen van die rivier, die ze; om hulp aenroept, en bidt dat ze haer willen veranderen van gedaente ? Die nimfen worden daer Zufters genoemt, te weeten Zufters ander malkander en, en niet baere Zufters, gelyk het Vondel aldaer miflchien quaelyk be- greepen en vertaelt heeft: hoewel men ook kan zeggen, dat alle de Nimfen, van wal fbort ook, zufters van malkanderen genoemt worden. Zie Virgilius Georg. Lib. JV. v. 353. en 582. en Servius over de eerfte.plaets. .r* ■.■. ~ - - • c V1, i \ i i ■ > ' » \'- WJIil--.1* \ .>'! "• l\ '.iiv. f, ■ \. ■ ■, ; i- 1
T H E TIS , vem der Mmjen van de Zee.
Ene Vrou,die bruin van vel is, en wiens hair zich in 't wilde rontom
^.J haer hooft verfpreit. Zy is bekranft met fchulpen en kinkhoornen, én orrizwiert met een' blaeuwen üüierl In haere hant heeft ze een' roo- den koraeltak. J i:; ; ' ■- i ' Thetis wort verziert eene Zeegodjn of Zeenimf te zyn, en verftaet men door haer
dat lichaèm des waters, of dat vocht, het welk tot de voortteeling en voeding toèbe- reit ïsY Hierom is ze ook Thetis, alsof men zeide Tittbis, dat is', Voedfter, geheë- ten, gemerkt de vochtighek alle dingen voedt. OF men verftaet [A] door haer het Element des Waters, dat grpotlyks overvloedïgh in de Zee is befloten; gelyk Virgi- lius te kennen geeft,'als hy zegt [B], Dat 'erfchepen op Tbetis zullen komen, dat is, op de Zee. _ *
(2)Myt. 5. De
cao a ' C^] Bit isweer verwart- RipaheeftNatalisKomes, £2.)» dien hy hier gebruikt heeft,
U) Ad* wet verftaen, maekeijd§, van tw.e byzondere Gpdinneu Tethys en Thetis verkeerdelyk eene: Iliad. e. en dé zelfde: daer doch, behalven 't pnderfcheit;in de. fpelling der. naemen, de eerfte. p. 078. wordt gehouden voorde vrouw van Öceanus, en moeder vanNereus; endelaetftevopr v.' xo. & de vrouw van Pelëus én dochter van Nëreus,eri dus dékleihdocnter van^Ayx,eamoe-, 50. &ad der v.an Ach^illes. Van Thetis. nu maekt Natalis. K,omes, die uitlegging, die Ripa op de Iliad. n. laiy^bjb plaets, én van Tèthy/, die hy 'óp de." eèrfl;è biè'r.heqft 'bygebracht: 3q. de afleiding p. 1084. v^p wélk'en: riaern Eüftat;h'i<Uf over Homerus gè^pëmföerqm^ *•?**., zpiidèrt dat^.hy Tefkji gevpegjyker, arléidt. van.l&fjs fyeethpê] , doch dat hetzelfde, als)
Senec *'*&*'^sdpidt: hoepel tiy opk in de redffli der.aft^idipg^^v,^n hgm.vejfqhilt. Ppefyik hael Hercui dip Si?t verdpr uit: men zie Ëuftathius zelven (3"). .* .: Fur. v." ÉB-jrEcl!:,% v;,32; j^Hatjentare 'Tiefm raiïbifs&p. Maer, Tfthjs Wjordt by dePoöefetizp#
887. & vjel voor de zee genoine^ als T^«/V.vgéjy^,alfe de Ze^göden> Y*?^9S8©ert zyn daerr.a|S 1318. ©versirvóór handen (4): zoo dat dejsc. ondctichejiding vJtn^^Gsi^ojn^iyd^fis, -,;;. iiiilül ' «Vi 'I' All
|
||||
|
T H E T I S.
-, Be kleur van '$-_ beelts vel en {luier [ C ] dient ter aenduidinge des zeewaters.
"( I5e kinkhoorns, fchulpen, en koraeltak, zyn bekende zeegewaflên, en worden^;
hier geftelt^ om dè beeltenis npgh klaerder te doen zyn* '*
CC] De bruine kleur van 't vel is goet, dewyl.de Pqeëten de Zeegoden gewoon zyn
brumtó verbéélden : maer de fluiér had *«gr<M»».'behooren te zyn, als zvnde de kleur, die 'deïïNiïbfeh, zelfs in 't algemeen,; paft ( O = en ïk ftel vaft, dat Ripa hét woort caruleus, O) mi. het geen hy inde befchryving van Thetis ergens mb gevonden hebben, in de betekeniffe: Serv. ad van blaeuw zal hébben opgevat, daer hy 't egter,zeegrpen had behooren.te vertaelen, de- P.euor§t. wyl dat woort wel eigentlyk hemelsbloeuw te kennen geeft, maer in dingen den Zeegoden Llb' rv* raekende. dan eens.^/» dan eens zwart., en, dan eens groen, beduidt, na vereifch.van de; v" 235« ftó'j^e,foyet welke betekeniflen ,Wy?iif't'breidelhebben gehandeit insonte aenmejrking Ff. bl. Si; in, dit.Déëi: Van 't verlprêidé hair zie % voprige heelt/ ': ; : |
||||||||||||||||
|
GA LA TE A 9 mede een der Zeenimfen.
|
||||||||||||||||
|
eb 'jiu
|
||||||||||||||||
|
'il'.l"'
|
||||||||||||||||
|
HU
|
||||||||||||||||
|
%n jonge Maegt, die bovenmaete blank is. Haer hair is verfpreit,
en zoo helderblinkende als het glimpendfte zilyerdraet. Aen haere óöfen heeft ze zeer klaere en fyne paerlén, en ook een fnoer met die kleinoodjen om den hals. Haere kleeding is een melkwitte fluier, die te.n deele haer lyf omilingert,, en ten deele in de lucht opwaeit. Met 4^ene hant houdt ze dien fluier valt, en in d' andere een fpons ten toon; ftaende aldus op eeft' grooten eii zeer witten beller-of zeefchülp. De naem Gajatea komt van het Griekfche,woort gak, dat melk beduit; en zoo
Memmen de blankheit haers vels, en de witheit des lluiers zeer wel overeen mee hae- ren naem en.wezen. •.-,,;--in-fr j: f De paerlen en fchulpen wyzeh uit, dat ze eene Nimf der, Zee is. . ; ,,
Wat der fponfe aengaet ; Bokkatius zegt , dat door Galateaes blankhéït het fchuim f_A] te verflaen is, 't welk uit de zeebaeren, die tegen malkander aënflaen, ^ ^ en zoo lucht innemen, geboren wort, én zeer wit is. En van dat fchuim komen de v. *5o*« Jponfen of fpongien [B] voort. ' .;! yan J>ihiï (3) ibid. ■ '; -•! , . , nui '' '■ (+)IHad.
[A] Het is zeker, datdenaemen der Zeenimfen, hoedanige 'er by de Poëëten veele 2. p.
ïyn, en by Heziodus (2) wel vyftigh worden opgetelt, hoewel Ripa hier dè beelden 1130. van maer twee voornaeme opgeeft, alle in haere betekeniflebetrekkelyk zyn op den aert en v- 5> eigenfehappen der zée: gelyk dan de naem van Galatea, volgens den ouden' Uitlegger Ö', van Heziodus (3), en Euftathius over Homerus (4), op des zelfs witte fchuim ziet: CvcloPft waerom ook Polifemus by Theokritus ( ƒ) haer blanker of witter dwuerfchgeperfte kaes, J^\^Qt en by Ovidius (6) witter dan de bloem va» fueeuwitten liguftcr; en een herder by Virgi- l xill" ïius {7) witter dan zwaenen, noemt. Als boven maete mank komt ze ook voor in de v. 7^0.' Schilderyen van Filoftratus (8). • sifl .// iiy ,V (7) Ec'i. [B] Dat de fpongiën eene vrucht van de zee zyn, groeiende aen de rotzen, is my be- VII.y.3!?!
kent: maer dat ze juift uit het fchuim zouden voortkomen, weet ik niet. ,Zie J[?h'nius (8)L. II. L^ic, 4f,frL. XXXI. c n. f 4 OU Ie 18, SCHOONHEIT of HELDERHËJT van den DAGH,
EEN SCHOONE DAGH, of MOOI WEER de^ DAGS, zynd$ een der Mmfep Vtmdfi [J^uchp^.,^ ^™ |
||||||||||||||||
|
. 1 , ( 1 V .' '
|
||||||||||||||||
|
En jong Maegdeke in eene nimfekleediög EAJi.; Het is geel: vra»;
feleur, en heeft blonde en lange.lpki^aa» ^fei^erfieKl^^zyw-mje^paeij!!
len, en verfcheidenverwige linten. Op't^ioofl dec'beelfceniflGe ssiet mmi
swiis ' ■•■''• ■ " '■■■ ■ few -T - - m ,1,^-jeeq,
[A] Doe Alexanderde Groot Darius had overwonnen, én-inéèftér vannöt'ryk der-1
Perzen was geworden, had hy de dwaesheit van te fchryven aen de volkeren van Grie- (p) jeh« kenlant, dat zy,hem moeiten verklaeren voor eea* Godt: en dkerbp'narhen. dé Eace'demb- an. Var. nier&dit Raetsbefluit: Nadtnim AUxauder et» Godt wilzyv fiSSiJo^fi®! ,'ftl fy4k&9)- Hift. Li ïüiiiii* Uw «.«.*«
|
||||||||||||||||
|
68o SCHOONHElT VAN DEN DAGE
een heldere en fchöóne zon> aèn d'onderzy van welke een gouden lint
valt is, dat aerdigh op 's beelts fchouders nederhangt. Het gewaet moet Hemelsblaeuw zyn, en laet de beehen niet göüde broozën pronken." Diisdanigerwyze is de Schoonheit van den Dagh dikwyls gefchildert gezien j waer»
f , ' omtrent tot verklaering dient, dat de lieflykheit en optoiende fieraden der beeltenif-
Ik.ï' fe, mitsgaders de klederverf en klaerblinkende zon , vertoonen [B], hoe fchoon en-
, r behaeglyk een heldere en mooie dagh is. ' ƒ"
Laet het rny hier geoorloft zyn op de.zelfde' wyze te zeggen:NademaelCezare Rlpa wil,
dat de fchoonheit van den Dagh en van den Nacht, de Regen,de Dauw, en de Staertftar Nimfen zyn van de Lucht, zoo laet ze het zyn: doch ik weet niet, dat de'Quthéit haer' daervoor erkent heeft. [B] Dep/t kleur des aengezichts» die op zich zelf.niet fchoon is, de bhnthe'st der
lokken, en 't gouden: lint eii.broozeri», koude ik toepaflen op de goutgeele kleur, die de ftraelen der zonne, de beheerfcherefle van den dagh, vertoonen op de dingen, die ze by fchoon weer befchynen; de yerfcheidenyerwige linten, op de veelerhande kleuren, die, men door middel vanhet licht des dagSfziet; en het hemelsblaeuw gewaet, op de kleur, die men alsdan aen den hemel verneemt: dé paerlen zullen mogélyk zien op de dauwdrup* pelen, die men met het opkbjnen van'een' fchoonen dagh op de bloemen en kruiden even als paerlen ziet' liggen. ! ' ' ! • ;. SCHOONHEIT of HELDERHEIT van den NACHT^
EEN SCHOONE NACHT, of MOOI WEER des
NACHTS, zynde eene Nimf der Lucht.
Dït moet ook eene Maegt zyn, in een blaeuw nimfegewaet. Het zel-
ve.is geheel met klaerblinkende en goude Harren beftikt, en de maegt vertoont zich bruin van vel te zyn. De hairen hebben een dui- c., ■ iterachtige kleur, en de tuiten ziet men doorbreit met paerlen, en op- gekrikt met paerfe linten. Op haer hooft itaet een zilvere maen, van welke een lint,. beltaende uit zilver en blaeuwe zyde , tot op haere .V';r fchouders aerdiglyk komt afdaelen [A]. [ A] De blaeuwe kleur van 't kleet en 't lint betekenen de kleur des hemels by helder
nachtweer: het bruine vel, de duifterachtige kleur van 't hair, en de paerfe linten be- duiden de donkere verwen, die men alsdan op alle dingen ziet: de paerlen geeven den daeuw te kennen, die in fchoone en heldere nachten op het aertryk nedervak: de maen en ftarren vertoonen den tyt, waerop zy fchynen, dat is, den nacht zelven. Zie Aenm. i v '. V. en W. Bladtz. 145-. in dit Deel. IRIS OF DE REGENBOOG, tpuh'
.. , eene Nimf der Lucht.
E En jong Maegdeke met wieken, die, op de manier als een halve
firkeU.uitgefpreit.zyn, en verfcheide ordimntïen of fchik van kleu- ren vertoonen, te weten purper, paers, blaeuw, groen, en zoo voort. Het hair der beeltenifle moet in 't breede voorwaerts over haer aenge- zigt en borft hangen, en naer eenen nevel of kleine waterdruppels, die lang!s;het;lyf nëdervallen, gëlykën. Hierdoorheene zie men de veele öïerigëlverwen dés kleets; en laëtliet maegdeke, van de knien af ne- dërwaert, met eene wolk enduiftere lucht bedekt zyn, en een blaeuwe leliin,4e rechte hanthouden, \, ■ , »"!'/;«. Iris is diè boog in de lucht, dien men gemeenlyk Regenboog noemt.
$M§\i ytyBn vleugelen wort ze vertoont, omdat zevolgens Fwnutws doordePo&en fnel, * iijijiiJ en
|
|||
|
IRIS OF DE REGENBOOG. 6H
«iïeéne bodin der goden, genöemt wordt [A]> doch inzonderheit van juriö, in
wiens dienfl men haer dikwyls ziet. Zoo zegt Virgilius (i), dat Juno, Iris, als (Otliulj Gezantin, tot de Trojaenfche fcheepsvloot afvaerdigde. Wy Kriftenen zouden haer *M- |* l ook Hemel- of Luchtbodin kunnen noemen, vermits ze een boodfchapfter van aen- v 'A' ■ ftaenden regen [B] of fchoon weer is. Dat de wieken veelverwigh zyn, is om de verfcheidenheit der kleuren te vèrtoo- "'." '.;'. !
nen, die men in den regenboog ziet [C]. De haken* die naer eenen nevel of fyne waterdruppels zweemen, verbeelden den,
regen, zonder welken 'er geen regenboog kan zyn [D]. f Van de knien af tot beneden ziet men haer niet, omdat de regenboog noit een vol-
komen firkel is [E], De blaeuwe leli wort haer toegevoegt, omdat deze bloem, mede Iris [F] ge-
noemt, in verfcheidenheit van verwen gelykt naer den regenboog, van welken men zeer voortreflyke [G] befchryvingen vint in de kleene werken van Virgilius. , - yi' r
[ A] De Nat. Deer. cup. 18. doch Furnutus zecht daer niet alles van haer, het geen hier .;
ftaet. Het is echter waer, dat de Dichters haer eene boden der Goden, en voornae- mentlyk van Juno maeken: gelyk Servius aentoont over Virgilius ( 2 ), voegende *er ver- O) Act der by (3), dat zulks gefchiedt, omdat zy , dat is de regenboog, regen verkondigt (4), &n. L. •welke ia de lucht, die de Ouden door Juno verftaen hebben, wordt vergadert; of omdat V.v.606, de regen gebooren wordt uit de wolken , waervan Juno verfiert wièrdt de Godin te (3) IBIdL zyn (O- Noch tekent hy aen (6), dat doorgaens by de Poeëten wordt in acht geno- J'J'SZj men, dat Merkurius door de Goden tot het maeken van eendracht, raaer Iris tot het ver- ™ Y wekken van twedracht en twift gezonden wordt: waerom hy wil dat de naem Iris zou*- vloffiun! de komen van het woort tfit [Urn] dat twift of twedragt te zeggen is: hoewel anderen de Th. den naem van deze Godin met meer gevoeglykheit afleiden van 'c woort tifw [eirein], Gent. dat bootfehappen betekent Eene bodin nu paft fnelheit, en daerom zyn haer ook al van L- Iir> de oude Poeëten vleugelen gegeeven. Die voorbeelden daervan begeert, zoeke ze by Na- c' l4: talis Comes Mythol. Lib. VIII. cap. zo. daer hy meer dingen van haer aentekent, die wv ffl Vi^e hier overflaen. Zie ook Gyraldus Hft. Deor. Synt. IX. cal. 309. ' \ P?r^r}\. [B J Jer. de Dekker heeft 'er dit ftigtelyk puntdicht op gemaekt (7) s Met Li
De Regenbooge, menfeh , of bode van den regen, *- V. 170.
Beeldt met zyn groen en root u frater af en gloèt \ >. (6) Ad
Leert met zyn root en groen de zondaers overtuetgen, ÏEn.L V.
Dat God zoo wel met vlam kan (Iraffen als met vloet. v- 5°6.
(71 TT R
f_C] Zie hiervan Ariftoteles Meteorohg. Lib. Ui. c i. S93 4. Öm die verfcheidenheit van n. 405/ kleuren noemde Pithagoras (8 ) den Regenboog het lant van den Nyl, naementlyk om de (8) JEli- rnenigvuldige bloemen van allerleie kleuren, waermede dat lant even als befchildert was. an. Var. [D] De zelfde J. de Dekker heeft ook dit in een puntdicht uitgedrukt (9}: Hifi. L.
Wanneer de Wefter-zon recht tegen a" Oofter-wolken rQ\ jj g
Haer breede ftraélen fchiet, ftelt zy in 't Ooft den volken ' tti ,0,( "
Dien paers-groen rooden boog die Iris voor 't gezicht,
Geteelt uit vier en vocht, uit duifternis en licht.
[E] Zie weder Ariftoteles Met. L. III. e. 2.
[F] In ons Nederduitfch genoeg bekent onder den naem van Ir'ias; anders ook Lis ge-
noemt. Dat de Italiaen haer blaeuwe klië heet, is in navolging van Celius Auguftinus Ku- rio (io), die haer den naem van blaettiue ofpurpere lelie geeft. Behalven deze bloem zou (i0)Hie*
men het beelt ook een* regenboog kunnen geeveri op 't hooft, gelyk Vondel in zyn en rdgl. L. Faëthon doet. < II. c. 30. [G] Ja zeer onnozele, of ten minften zeer gemeetie. Zy zyn niet van Virgilius, maer
van de twaelf zoo genaemde Scholaftike Poëeten , en te vinden in de Catdeïta Virgilii Van Scaliger pag. 165. REGEN, eene. Nimf der Lucht.
E1 En Maegdeke in een donkergraeu kleet. Zy heeft op 't hooft
\ eenen krans van zeven flarren, van welke 'er een heel duifter ftaet. Öp of voor de borft heeft ze nogh andere zeventien zulke Hemellich- ten» en hiervan blinken 'er tien klaer „ terwyl d'overige zeven zich niet helder zien laten. De beeltenis houdt eenen fpinnekop, die zyn web toeftelt, aen haere hant. ^ qJÏI. Veel • Kkkkkkkk De
|
|||
|
DU - REGEN, aiilï
öa 0é'ftarrekroon op^iaerhooft, verbeelt dePkïailes f_A], die met haere opkomftdiic*
fiYThèk wyls regen aenbrengen: waervandaen Statius ( i) haer imterachtigb noemt. En door Lïti. lv.. de zeventien [ B ] andere Harren wort Orion verbeelt, die een geltarnte is , dat, als v\.'.29; hetVerfchynt of ondergaet, zeer veel regen en ftormen veroorzaekt. Altoos, dat p'o' en. gev?n Virgilius (2), en Propertius [ 3 ] te kennen. Lib.II.' Haer wort eene fpin toegevoegt, omdat zy , als het een natte of regenachtige tyt
Ei- i3- is, haer net fneller en naeritiger breit, dan wanneer het droog en fchoon weer is; ('J'm bedienende zich van't voordeel des tyts, die dan, wegens de vochtigheit, tot dat 1H39 wer^ bequaemer is, dan heete en drooge dagen. Waerom Plinius van de fpinnekop- & IV. pen zeit [_C], Zy wceven hun web niet in fchoon weer, maer als de Hemel betrokken is: zoo- 52. Vid. jat} ajs men veele/pinnen ziet, het een teken is van aenjtaende regenvlagen. «ueServ. Het kleet is duiftergraeu, omdat de hemel of lucht die kleur heeft, wanneer het (3) Loc. weer zich tot regenen begint te fchikken (4). 1 citato. \. , \ :
(.t) Ti- [A] Zy worden verdicht de dochters geweefl te zyn van Atlas en Pleione, en door de
bul. L.I. Goden verandert in dat geftarnte, dat men de Sevenflar noemt. Eene van deze wordt ver- E'- 4* dicht haer aengezicht te verbergen, en nu niet klaer gezien te worden, uit fchaemte en v* 37' droef heit, omdat zy getrouwt was geweeft met een tterflyk menfch, naementlyk Sizifus, daer de overige zufters, van welke zy daerom uit haer gezelfchap was verdreeven, ge- flaepen hadden by Goden. Deze noemen ze Merope. Sommigen hebben verdicht, dat eene andere der zufters, naementlyk Elektra, de moeder van Dardanus, den eerften Ko- ning vanTrojen, haer aengezicht had bedekt, doe die flat door de Grieken wierdt ver- nielt ', opdat ze die verwoeiting niet zien mocht. Zie die, en wat meer van haer gezecht wordt,by Ovidius Fa/l. Lib. ly. v. 169 Servius over Virgilius Georg. Lib. I. v. 138. Higi- nus Poet. Aftron. Lib. II. c. ü. & Fab. 192. en anderenaldaeraengeweezen door Munckerus. [BJ Zoo veel ftarren geeft hem, met aenwyzing van der zelver plaetfen , Higinus Poet. Aftron. Lib. III. tap. 33. die zyne fabel verhaelt Voet. Aftr. Lib. II. c. 34. ó5 fab. ipy. . ' * gelyk ook Ovidius Fa/i. Lib. V. v. 495. en Servius over Virgilius Mn. I. v. 5-39. f C] Lib. II. C 2,4. Sereno non texunt, nuéilo texunt: ideoque muitte aranea imbrium Ji~
gna fuut. .i f : ■■
D A U a eene Nimf der Lucht.
E Ene Vroii in een groen gewaet. Zy heeft op 't hooft een hulfel van
groene zooden, en boomtakken, die, gelyk ook het overige der beelteniife, vol dau hangen. Bovenop haer hulfel heeft ze een vol- :; Ie maen.- Het groene kleet verbeelt de verlevendiging en groeizaemheit der grazige weiden
en bloemryke beemden, daer de dau valt en langft blyft. De volle maen geeft den tyt, bequaemft tot het voortbrengen des daus, te ken-
nen : dewyl Arifloteles, in zyn Boek van de Meteoren of Luchtverheveüngen, van den dau en ryp fchryft, dat, hoe het licht en de warmte der maene [A] grooter is, hoe ze ook met meer kracht en in grooter menigte de dampen optrekt, en in het (5) Me- derde gewed der lucht houdt hangen: welke dampen daerna, als de optrekkende teoro- kracht ontbreekt, weder naer het tweede gewefl: neêrdaelen, en voorts omlaeg ko- log-L.I. mencje) veel dau maken; altoos indien 'er veele dampen opwaert zyn gehaelt. (6)Apud r-^-j Arifloteles zecht dat niet, maer fielt de zaek anders voor (5). De dampen, die
Saturn ' ^es ^aSs ^oor ^e bette der zon, en niet der maen, uit de rivieren,, en andere wateren, en L. Vil'. mt ae vochtige aerde, worden opgetrokken, niet hoog genoeg ryzende om tot wolkea cap. uit. vergadert te worden, en beneden in de lucht blyvende hangen, daelen, de hette haer be- & Piu- geevende, wederom nederwaerts, en worden door de koude van den nacht en de maen of tarch. verdikt tot dauwdruppelen, of bevrooren tot ryp, na maete dat de nachtkoude grooter of hiox ei- kleiner is. Dit is ten naedenby het geen'er Arifloteles van zecht: en, hieruit kan men tandum yerftaén, waerom de Griekfche Poëet Aïktnan (6) den dauw een' zoon óf dochter (want (7) Sym- dauwis by dé Grieken vroüwlyk) van deiutbt tn maen noemde* hoewel Plutarehus wil (7), uTna dat Üe aieden van die benaeming zoude zyn, dat de warmteder maene, zoo wel a]s def 659 è fconnei dp dampen optrekt, maer te zwak zynde omJze hoog genoeg op te baeleti, weer ïnQua:tt, laèÈ valTêri,1 en alzoó4en dauw maekt,' waefvan de ïücht,;zecht hy» oy'de volle maen , Nat-pagi het allervjslft ïs. Ripafchynt dit -ergens geieezen te hebben; daer teffens Ariftoteles vva? j>«8. aengehaelt, en dus in deze verwarring geraekt te zyn. • | p-,r -jf. .
|
||||
|
m
|
||||||
|
KOMEET-0K STAERXSTiïRT
. : ook eene Lucbtnimf. -~~ ^: v
En Maegdeke, dat wreet van wezen, root van vel en klederen, iea y>
___ vërfpreit van hair is, 't welk overal evenveel in vlam ftaet/©^beel- tenis heeft eene ftar [A] op 't voorhooft, en in d' eene hant een' lau- •.' wertak, alsook eenen van verbenaca of yzerkruit; en in de andere een ftuk zwavel., Zy heeft een vreeflyk gelaet, brandend hair, roode huit en klederen, en eene ftar
op 't voorhooft., omdat de Komeeten fchrik veroorzaeken, en der werelt akyt-eeni- ge droeve en zwaere ongelukken dreigen. Immers zoo fpreekt van 't een en 't ander Silius Italikusin zyn I. Boek TB]. Gelyk eene Komeet met heur vlammend(hair% zegt by/1' ^ ' onrechtvaerdig€.'Koningfaykcn verjcbrïktX verjpreidende een bloedigh vier; en gelyk hier bezwdlkte^^-Q, fakkel roode Jiraélen door de lucht uitgeeft, en die fbaryfchitterende met een' vcfjchriklyken glans, bl. 534. den aerdryke het uiterjle dreigt^ ■-- ; -: -- * II. O» Haer wort een ftuk folfers in -de hant gegeven, vermits. Arifloteles zegt, dat de j?K jj£#
Komeeten van een folferachtige of zwavelige natuur [ C ] zyn. XXV. ' Voorts houdt ze een' lauwertak, en eene loot van verlenaca of yzerkruit ten toon, c. 9.
omdat de Ouden de zelve, gelyk ook de zwavel, gebruikten in de offeranden der rei- ü) Lj.b-
niginge en verzoening der Goden omtrent quade voortekens [D], die hun verfche- ■■* fy'
nen. Het geen wy hier van den lauwer ( 1), het yzerkruit (2), en de zwavel of (4) rje
folfer ( 3 ) zeggen, vint men zoo opgegeven in Plinius Natuurlyke Hiftori. Nat.
Deor.
[ A] Het moet eene ftaertftar zyn: anders kan ze niet beduiden, 't geen ze hier bedui- 1"
den moet. (oL II. [B] V- 46r. Diergelyke plaetfen zyn 'er by de oude Heidenfche Schryvers veele. Zoo \^ 't'
noemt haer Cicero (4) -uoorbodimen van groote onheilen, en Plinius (f) en Virgilius (6)(6)Ge- ■uerfcbriklykt Jlarren. Maer anderen zeiden, dat 'er twederleie komeeten waeren, fommi- org, L.I. ge wat goets, andere wat quaets voorfpeliende, volgens 't bericht van Servius (7): an- v. 488. deren wederom, dat het natuurlyke Marren waeren (Ss), daer geene voorbeduidinge noch- (7) Ad te van goet, nochte van quaet, plaets in hadde: het geene nu onder de Natuurkundigen -fön.L.X. voor zeker genoeg gehouden wordt, hoewel zy 't omtrent der zelver oorzaeken en be- J'??1' ftaen niet eens zyn. De Oudsn hebben verdicht, dat ElecTra of Merope, over 't beelt x°XServ' Regen vermeldt, uit droefheit 't zy over 't verwoeflen van Trojen, 't zy over haere ver- ???«__ ftooting uit het gezelfchap haerer zufters, het hair van haer hooft had los gerukt, dat de ^ ,^°* vrouwen gewoon waeren in droefheit te doen, en haer aengezicht daermede bedekt, en & p0gt.' alzoo was verandert [9] in eene komeetftar, die by de Latynen en Grieken ook eene Aftron.' gehairde ftarre genoemt wordt. En in dit opzicht kan haer Ripa hier eenigzins eene Nimfh. II. der lucht noemen. c. xt. [Cl Van eene -vierige,niet van eene zwavelagtige natuur,zecht hy,Meteorolog.L. l.e,J. Serv ad
[D] Zoo zyn dan deze drie dingen niet eigentlyk beelden vaa eene Komeet, maer van ■*?• Jk*
ie verzoening tegen het quaet door de zelve bedreigt. X.v.zy». |
||||||
|
Kkkkkkkk % D E
|
||||||
|
684
|
|||||||||||||||||
|
DE NEGEN ZANGGODINNEN.
|
|||||||||||||||||
|
ZANGGODINNEN.
Eze zyn door d' Ouden gelyk jonge en bevallige Maegden ver-
toont [A]. Als zulke vint men ze in een Puntdicht van Plato, dat ons by Diogenes Laër-
tius [B] bevvaert ftaet, en in Duitfch aldus luidt: Venus zeide tegens de Zanggodinnen; Maegden, toont eerbiedt oen Venus, of ik wapene Kupido tegens u. De Zanggodinnen gaven Venus ten antwoort; Zeg die beuzelaryen aen Mars. Dat wicht komt noit tot ons overvliegen. Euzebius wil, in zyne Evangelifche Voorbereiding, dat de Mufen, daer wy door- gaens Zanggodinnen voor zeggen, haeren naem hebben van 't Griekfche woort My- ein [ C], 't welk beduit, in eerlyke en goede wetenfchappen onderwyzen. En daer- mê zou dan heel wel overeenkomen, 't geen Orfeus in zyne Lofzangen (i) zegt, te weten, dat de Zanggodinnen den Godtsdienft en het Welleven den menfchen aen«t gewezen hebben. Haere naemen zyn Klio, Euterpe, Thalia, Melpomene, Poly- hymnia, Erato, Terpzichore, Urania, en Kalliope. [A] Omdat 'er niets aengenaemer en bevalliger is, als de kennifle van allerleie wee-
tenfchappen , die door de Zanggodinnen verftaen worden, gelyk 'er niets beminnelyker is als eene jonge en bevallige Maegt.Maegden ook worden ze verdicht,omdat de deugden, die ifigeboezemt worden door de eerlyke weetenfchappen s even als reine en onbevlekte Maegden zyn: gelyk Diodorus zecht Lib. IV. fag. ij-o. [B] Lib. UI. $. 33. Maer Ripa, die met zulke boeken weinigh gemeenfchap gehad
heeft,zal 't hebben gevonden in de Aenmerkingen van Klaudius Minos over 't CXV.Zin- nebeelt van Alciatus. De meening van dat Puntdicht is: dat menfchen, overgegeeven aen eene geduurige oefening van geleerde weetenfchappen, veiligh zyn voor den aenval van minneluften, die doorgaens uit ledigheic gebooren worden. Men zie Klaudius Minos, en 't geen reets gezecht is op de 137. bladtz. van dit Deel. [CJ Zie van deze en andere afleidingen van dien naem Voffius in zyn Etymologhum (2),
en Giraldus in zyn Syntagma de Mufis (3), waeruit Ripa dit en 't volgende genomen heeft. De ftoffe van deze Zanggodinnen is zoo ruim, dat wy met geene mogelykheit de zelve over deze beelden behoorlyk zouden kunnen afhandelen: waerom wy den Leezer, die daer nieuwsgierigh na mogt zyn, moeten wyzen na 't gemelde werk van Giraldus, als ook na zyne Hiftor. ueor. Sytit. ril. col. 260. en G. Linocerius in zyne Mytbohgia Mufarum, doorgaens te vinden achter de Mytbokgia van Nataas Komes, dien men ook kan raetplee- gen Lib, VU. <*/. ij, |
|||||||||||||||||
|
:»; in
|
|||||||||||||||||
|
Mufi
|
|||||||||||||||||
|
-
|
|||||||||||||||||
|
rum
Thymia-
mate p. »73- |
|||||||||||||||||
|
C*)InV.
Mufica. (0 Col. 559. |
|||||||||||||||||
|
KLIO
|
|||||||||||||||||
|
3~T rj $$$
|
|||||||||||||||||
|
SChilder deze als een jonge Joffer, die met laurieren bekranft is.
Laet ze in haer rechte hant eene trompet houden, en in de flinke een boek, daer de naem THUCYDIDËS buitenop gefchreven {taét. Deze Zanggodin hiet Klio naer 't Griekfche woort kkioo,_ dat ik prys, ik roemt, of
naer kleos, 't welk roem beduit; zynde zy zoo genoemt, om' de verbreiding der din- gen diezy zingt, of om den roem die Geleerde mannen verkrygen, en om de glori, , .welke de menfchen, ontfangen, die': door de Poëten en andere Geleerden geróemt wor- den, gelyk Furnutus wil [A]. ■:.= "•. 'hi na Het boek, met den naem als gezeit is, wort hier te pas gebragt, omdat het fchry-
ven der Hiftoriën aen Klio wort toegeëigent, gelyk Auzoniüs [BJ in zyn Gedicht, aengaende de Zanggodinnen, zegt; En zoo is het dan betaemlyk, dat dit worde aen- getoont door het,Werk van een' voortreflyken Hiftorifchry ver, hoedanigh een Thu- cydides [C] was.. , . .v.t.J ) De lauwerkrans beek uit, dat, gelyk de laurier altyt groen [D] , en heel lang van
duur is; alzoo ook de verlede én tegenwoordige dingen, door de Hiftoriën, een eeu- wigh leven hebben of verkrygen. [A] De Nat. Deor. cap. XIV Het zelfde wil ook Diodorus (i), die de naemen van al- (.,yl.IV,
Ie de Zanggodinnen op de Geleertheit, en des zelfs uitwerkingen, toepaft. Klio wordt aen- p.'i^ej gemerkt als de Godinne der lliftoriën: de Hiftoriën nu roemen de daeden van braeve en X< .3 ~ « uitmuntende mannen:dat outtyts allermeeft, en ook alIereerft,door de Dichters gefchiedt *r. .fd is. Zie Gyraldtis Hifi. Deur. Synt. VII. col. 60. CS5 Synt. de Muf. col. f63. [B] De Italiaenfche druk had hier Virgilius in plaets van Auzoniüs, aen wien men eertyts 'j''
dac gedicht heeft toegefchreeven: maer het is nu bekent genoeg, dat het van Auzoniüs is* wiens naem wy daerom hier en in de volgende beelden in plaets van dien van Virgilius ge- . fielt hebben. Het is het XX. van zyne Eidyllia , en vervat het werk, daer elk der / Zanggodinnen over wordt verdicht te zyn geftelt geweeft. De zelfde zaek vindt men ook, doch met eenigh verfchil,in het 22. en 23. Puntdicht van het 67. Hooftftuk van 't I. Boek ~; ,
der Anthologia Epigrammatum Gracorum. Men zie daervan het laetftgenoemde werk van Giraldus: want niet alle de Schryvers zyn 't daerin eens. ....; [C] In eene der Italiaenfche drukken van Ripa ftaet Herodotus, dat ook niet qüaet is, ••;
200 omdat Herodotus ouder Hiftorifchryver is, als omdat hy de negen Boeken zyner Hif- torië met de naemen der negen Zanggodinnen, en wel het eerfte Boek met dien van Klio, benoemt heeft. " •...:.; [D] Zie I. D. bl. 57. en 321. Maer in 't algemeen wordt de laurierkrans aen alle de
Zanggodinnen gegeeven, voornaementlyk in de betrekking, die zy hebben tot de Dichte ,1 kunde: waervan men de reden kan zien by Giraldus Synt. de Muf. col. ƒ60. als mede op de 493. bladtz. van dit Deel. Zy wierden ook bekranft met dadeltakken, en met pennen
of veeren. Van 't eerfte is gefproken II. D. bl. 601. en van 't laetftë II. D. bl. 384. Van .":'..'.
de trompet is gehandelt I. D. bl. 163. , .v.u-baA
E U T E R P E.
E En fchoon Maegdeke, dat op 't hooft eenen krans van verfcheide
bloemen heeft, en in bei haere handen muzykïnitrumenten, daer rnen op of in blaeft. Euterpe beduit, volgens 't Griekfch, vermaeklyk en Heflyk: en komt dan die
naem hier goet, om het genot van 't vérfnaek , dateea toehoorder uit het on- derwys van een brave geleertheit trekt. Ziè Diodorus £A]. Ëèriigen willen, dat de- ze Zanggodin over de Dialectica of Redenkaveling zoude geftelt zyn: doch de mee: |
|||||||||||||||||
|
- [A] Blbl. Lik. IV. p. ifOi Furhutus (2) brengt het tot hét vermaëk èri 't genoegaat de redenen van geleerde mannen aenbrengen: zoo dat dan door de lieflykheit van
§ eluit der fluit de lieflykheit van eene geleerde reden wordtfeJ kennen- gegeeven. H
|
De
Het Deor. c. |
||||||||||||||||
|
voorige beek aengeweezen.
III. Deel. LIllllll |
begeert zie de Schryvers over 't X#Pv
..........., , . „. %- v,,,„:,, .,...,■.,-. ■, \«M* ,\ -3 |
||||||||||||||||
|
■—-,.._......._,._.
|
|||||||||||||||||
|
68$ E U T E R P E.
Ci) L. ï. flen, en cfeeronder Horatius (i) en Aozonius, zeggen, dat ze de godin is der fluic
Od. I. en andere muzyktuigen, die al blazende^gefpeelt worden.
v* 3iê Zy heeft eenen bloemkrans op., omdat de Ouden zulke kranfen aen de Zanggodin-
nen 7*ayenl: En zulx, komt hier te meer te pas, om de geriöegiykheic ait te beelden^ die Eüterpes,naem vanzelf toebreng,^ mitsgaders, de uitwerking des geluits, waer? mede zy zich bezich houdt. ,.■;,",.■ .-■•,:, ..,,', , T H A L I A.
&?iï.D* E^11 ion£e Maegt, die vrolyk en dartel var* wezen, en met klimop
en is! JC, bekranlt is. Zy.■heeft een belachlyke gryns of momaengezigt in haer (3) Gy- flinke hant, én laege muilen aen haere voeten.: f raldus •■.'.'-' ' '' - ...... •. ;
|^"p- dje Dezer Zanggodinne wort, volgens Auzonius, de Comedi of het Blyfpel fA] toe-
^63. gevoegt; en daerom paft haer een vrolyk en dartel aengezicht wei; alsook het klim- (+)L.IV. op, ten teken, dat ze geftelt is over de comedifcbe, dat is,blyfpelige [BJ Dichtkunft. P- 'n°- Het belachlyke momaenzigt beduit het vertoonen des belachlyken [C] onder- Nat 6 w"erPs> dat aen het Blyfpel eigen is. o • - ;''\, Deor. c. De laege muilen of toffels, hoedanige d' oude Comedianten ( 2 ) gebruikten, zetten XIV. dezen beelde noch te meer klaerheit by. (5) Mn. !• 7?8- [A] Anderen (3) hebben haer geftelt over de kunft van planten en den lambouw,
(7)1. D. omc|at haer naem komt van een Griekfch woort, dat groen en ficurigh Jlaen, en bloeien be- bl. 51. teicent. Maer Diodorus (4} wil, dat zy zoo genoemt is, omdat de roem en naem der fiO Od Geleerden lang bloeit: daer Furnutus ook heen wil ( r). dezelfde C^j Dat het klimop heiligh was aen Bacchus, den fchenker va» vreugde, gelyk hem
plaets , Virgilius (6) noemt, is elders (7) gezecht: en zoo kan het klimop eeniger maece aen 't en III. D. blyfpel paffen: waerby men dan noch kan voegen, dat Furnutus boven de gemelde reden bl. 495. bybrengc, dat deze Zanggodin ook Thalia kan genoemt zyn, omdat de geleerden begaeftzyn Adde met bequaemheit om op vrolyke maeltyden {Thalia betekent in 't Griekfch ook^een gaji- Voff. de mael) geeftigh en aerdigh om te gaen. Maer 't voldoet my niet zeer. In 't algemeen kan een Art. Po- krans van klimop aen de Zanggodinnen gegeeven worden, als paffende aen de Dichters, ët. Nat. jje ,-n je hoede van Bacchus te zyn geftelt wierden, gelyk mede te vooren (8) gezecht CVX< p' is : en dus geeft Ovidius zoo een' krans aen Kalliope (9): maer zoo ik eene der Zanggo- fo)Met. dinnen in 't byzonder zoude verlieren met een' krans van veil, zoo zoude ik hem liever Lib.V. v. opzetten'aen Melpomene, de Zanggodin van het Treuifpel, en Thalia een'laurierkrans ,,g', & 'geeven, omdat het Treuripel heiligh was aen Bacchus en het blyfpel aen Apollo (10J. Faft. L. [C j Het onderwerp in een blyfpel is niet altyt belachlyk: maer 't einde komt fteets op V. v. 79. vreugde uit. Ik zou derhalven het momaengezicht t'huis brengen op de gewoonte derOu- (10) Do-den, die in hetfpeelen zoo wel van hunne Komedie» als van hunne Tragediën momaenr nat. ad gezichten gebruikten. Waervan in't breede handelt Agefilaus Marifcottus Syntagm. de Terent. perfa„;s y Larvis cap. II. Deze momaéngezichten nu bedekten niet enkel het aengezicht, Andr.lv. maer het geheele hooft: gelyk ons Gellius leert Lib. V. c. 1. en men ook zien kan op de Scah'g* ou^e PenmnSen van 'c geilagte der Pomponiën by Fulvius Urzinus. Poet. L. C;f Vit: M EL P O M E N E.
E En jonge Joffer.,. flaetigh van gelaet en kleedinge, en met een koft-
lyk en ryk verfierfel op 't hooft. Zy houdt met de flinke hant fchep- ters en kroonen ten toon, en op den gront, voor haere voeten, ziet men zulke koningklyke gebied- en eertekens nedergeworpen leggen. Voorts heeft ze een' blobten ponjert in de rechte hant, en broozen om de beenen.:. >i l> tó: ■- Auzonius fchryft dezer Zanggodinne het werk der Treurfpelen toe; zeggende, Mei-
pomene roept droevigh met een tragedi/cb geklagb. Anderen zeggen enkel > dat ze de Vin-
deres des Zangs is; van welken ze ook haeren naem zou gekregen hebben, zynde het
: Griekfche woort melpoo te zeggen ik zinge £ A]. Ten dezen opzigte zegt Horatius,
&*>** ' in
15 ó. t A ] Melpomene wordt zy genoemt, zechj Diodorus (11), va» iaege» het liefyfi gtzang,
|
||||||
|
;. '.-.■- ■■..-.■ -■ •■■-.■<■■'■ ■-■■■ - ■■
|
||||||
|
M E L P O M E N E. 687
in den 24. Lierzang zyns I. Boeks [B], Dat haer een zuivere flemen de citer'is gegeven.
Zy is ftaetigh van gelaet en gewaet, omdat de ftof of het onderwerp eens treur*
fpels zoodanigh is of behoort te zyn. Ovidius ook dicht dezer Zanggodinne ftaetig- beit en deftigheit toe, als hy zegt (C), Het treur/pel overtreft alle foorten van fchriften in deftigheit en hoogdraventbeit. Het geen onze'Vondel dus in rym heeft ver taelt: --:.., HoehoogmendmveinJiylentoonf •,;;;',-, .:,,,•;.., aif<'\
Het treürfpelfpant alleen de koon. • ',-'■;• ■ ' J&mii
De kroonen en fchepters, zoo in haere hant als op d' aerde te zien, mitsgaders de
bloote ponjert, beduiden de wiiTelvalligheit en beurtwüTeling van het wereltlyke ge- luk en ongeluk der menfchen ( D ). En zulx komt hier te pas, omdat het Treufpel behelft hec verloop van de elende tot het geluk,en weder van het geluk tot de elende. De broozen zyn tooneelgereedfchappeny tot de Trétirfpelen behoorende, gelyk
Horatius (E) zegt, en ook door ons voorheene (i) al getoont is. ° 0)1. IX bl. 13.
loaermede zy de harten der toehoorders bekoort. 'Iets diergelyks heeft Furnutus fa). Maeï en '4- het komt ten eenen uit. Van allerleie foort van*Gedichten zeggen de Grieken .en Romeir (t) De nen, dat ze gezongen worden, en derhalven ook van dc Tragcdtën, maer voornaemWtlyk Nat. van de Reien, die by de Ouden in de zelve gezongen wierden, zoo heerlyk'in ftbf als Deor. Jieflyk in gezang. Zie ook van deze Zanggodin Giraldus en anderen boven gemelde. c. XIV. [B] F. 2. ■ pracipe lugubres ■ '. . ;. ; .. ..:•'.;■ o". i:j
Cantus, Melpomene., cui liquidam Pater
Vocem cum cithara dedit. • ■ ; ',y • .,-.-{ Maer in die woorden is juift dat niet ingeflooten, dat hier gezecht wordt Want alhoewel
de Zanggodinnen elk over iets byzonders geftelt waeren, zop worden ze doch alle als een gezelfchap van zingende en fpeelende Godinnen verbeeldt..- waervandaen ze in 't Latyn ook Vamence, met verandering van eeneletter, in plaets van Canenagenoemt worden, van 't woort tanere, dat zingen, en ook op inftrumenten fpeelen, te zeggen is. Nu is het verftandigh gehan- delt van Horatius, dat hy aldaer begeert, datjuift Melpomene hem een treurgezang zal leer ren over de doot van zyn' vrient Quintilius (want dat is de inhout van dien Lierzang) om- dat zy, als de Godin der Tragediën, aen Treurgezangen in der zelver Reien gewent was. [C] Trift. L. II. v. 381. Omne genus fcripti gravitate Tragoedia vincit.
[D] Voornaementlyk Koningen en Vorften: want die zyn het, welke de gewoone ftof
aen de Treurfpelen verfchaffen. f_E] Zie naderhant het beek Treürfpel.
POLYHYMNI A.
DEze Zanggodin ftaet alsof ze eene reden voerde, houdende den
vooriten vinger der rechte hant omhoog. Haer hulfel is met paer- len, en edelgefteentes, van verfcheide en fchoone verwen, keurlyk ge- fiert en verrykt. Wyders is haer ganfche gewaet wit, en heeft zy in de flinke hant eene letterrol, befchreven met het woort SU AD E RE, dat is, Raden, Aenraden. Het ftaen, alsof ze een vertoog deet, en het omhooghouden des vingers, wyfl
uit, dat deze Zanggodin (altoos, zoo zeggen eenigen) over de Redenrykkunde ( A) gezet is. Zulx zegt ook Auzonius. . - De paerlen en andere juweelen en kleinoodjen, die ze om haer hooft draegt, be-
tekenen haere gaven en vermogens (B); bedienende de Redenrykkunft zich van de Vindinge, van de Schikkinge, van dë Geheugeniflè, en van de Uitfpraeke. En zoo is de naem van Polyhymnia famengeftelt uit twee Griekfche woorden,,' poly, veel y en mneia (C), geheugenis. '•'"'; ■'"' •"".''■ Z -- m\n ■ rawtoiiGp ■ ' ■'■■''■■) ffifc
[A] Anderen weer ftellen haer over wat anders. Zie den nu dikwyls gemelden Giral-
dus Synt. de Muf. col. 5-64. [B] Of liever de veelerhande fieraet van woorden en fpreekwyzen, dié aendeReden-
rykkunft en Welfprekentheit eigen is. ' [C] Zoo zeggen fommigen : maer volgens 't gevoelen der meeften komt het Jaëtfte
deel des naems liever van 't woort upoj- [hymnosj, dat een' lofzang betekent: omdat zy. zecht Diodorus ("3 3, met veel lof roemt en doorlugrigh maekt de zulken, die door'hun- (?)L.IV.
Llllllll z nep. 150.'
|
||||
|
688 PO L Y :H Y M N I A.
De witte kleeding verbeëk zuiverhèit en öprechtheit, zaeken, die eenen Rede»
naer, omtrent de dingen die hy zegt, geloof verwekken, meer dan eenige andere zaek. De letterrol met het woort Suadere is om het voornaemfte werk der Rydenrykkun-
de volkomentlyk aen te duiden, die tot haer laetfte wit of einde heeft, den toehoor- der dqor haeraenraden te overreden [DJ. i . i:;'; (i)Loc. ne Gedichten de onfterflykheit verdient hebben: of, gelyk Furnutus wil (i), omdat ze
citato. veelen roemt, en geftelt is over het verbreiden van die dingen, die door menfchen van de voorige tyden uitgevoert zyn, en in de Gedichten en Hiftoriën tot der zelver lof ver-
haelt worden.
[D] Zie 't beelt Reilexrykkuvjl Bladtz. ?6j-. in dit Deel.
E RA T O.
E En bevallige, vrolyke, en jonge Joffer, wiens hooft, om zyne flae-
pen, met een' krans van mirten en roozen bevlochten is. Zy houdt met de flinke hant eene luit, en in de rechte de pen, tot dat fpeekuig behoorende. Ter zyde ftaet een Kupido, met eene fakkel in zyn hant, en voorts verzien van boog en koker vol pylen, Erato komt van 't Griekfche woort eroos, dat liefde beduit, gelyk Ovidius dien
naem dus afleidt in zyn tweede Boek der Minnekunït [ AJ. Zy draegt eenen krans van mirten en roozen, omdat zy van minneftoffen fpreken-
de,het haer zeer wel paft eenen Kupido by haer, en mirt en roos op 't hooft te heb- ben, die in de hoede van Venus [B], de Moeder der Minne, zyn. , De luit en des zelfs pen worden haer ter hant geftelt op voorgang van Auzonius in zyn Gedicht, aengaende de Zanggodinnen. [A] F. ïf. Nuncmihi, fi quando, Puer & Cytherea, favcte,
Nunc Erato: nam tu nomen Amoris,habes.
Et Faft. IV. 195- Sic ego: fic Erato (menfis Cythereïns illi
Ceflit, quod teneri nomen Amoris habet) (i)L.lV. Diodorus (2) zecht, dat ze zoo genoemt is, omdat ze de Geleerden beminnelyk en aen-
p. 150. genaem maekt. Andere afleidingen tekent Giraldus aen Synt. de Muf. col. 564. [B] Van de Mirt is gefproken I. D. bl. 5-0. en II. D. bl. 671. 67a. en 673. en van de
Roos I. D. bl. 171. f- '■■ 't - - f '"'■ :•'-■.'-,-'■. :■■'■'-
■ ■■'■■ ... ■,,.- 1 ■;■■.:..,... , --.¥
TERPSICHORE.
DEze maelt men mê als een jonge Joffer, luchtigh van ftal, en fchoon
van aengezigt. Zy fpeelt op een citer, en heeft om 't hooft eenen krans van vederen of pluimen, waeronder of tuffchen ook eenige exter- veêren zyn. Zy ftaet in een' bevalligen ftant, alsof ze danfte. De citer wort haer, naer 't voorbeelt des Poëets, in 't zoo even gemelde Dicht»
ftuk, toegevoegt. De vederkrans, om 's beelts hooft, is eene naervolging der Ouden, die de Zang-
godinnen [A] met pennen of vederen plagten te kroonen, als tot een zege- en triomfteken, haer toegekent, omdat ze met haer lieflyk gezang de Sireenen [B], ge- lyk Pauzanias, in zyn IX. Boek van Griekenlant, fchryft, hadden overwonnen; als- ook £C] de negen Dochters van Piërus en Euippe, naer 't verhael van Ovidius, in ■: .-■• ::■ ,,ry:n:^A 't
. [A] Dan is dit niet iets, 't geen in 't byzonder eigen is aenTerpfichore, maer aen alle
de Zanggodinnen gemeen.
. TB] Zie't aengetekendeop de 384. bladtz. van dit Deel.
[C] Dat komt hier niet te pas: want de Zanggodinnen plukten deze Maegden de pen-
. . ten niet uit, die ze ook niet hadden; maer veranderden haer in extcrs, en gaven ze alzoo *'.!." '« vleu-
|
||||
|
T E R P S I C H O R E. 689
't V. Boek der Herfcheppingen (i), alwaer hy die overwonne zangfiers in exters («) V.
of de aexters laet veranderen. De pennen zyn hier ook goede uitbeeltfters der ge: 301* zwintheit en raflè beweging [DJ van Terpfichore; zynde deze Zanggodin over de danfen (E) geftelt. vleugels en pennen, die ze bygevolg nu eerfl kreegen. Niemant ook van de oude Dich-
ters of Fabelfchryvers geeft die exterspennen plaets in den krans der Zanggodinnen, hoe- wel het Ripa te kennen geeft: doch die man pleegt alles te haelen uit zyne ydele harfen- fchimmen. Trek dan die exterpennen weer uit den krans der Zanggodinnen: en zeg, dat Ripaes woorden hier niet beter te achten zyn, als het wiltgefnater van een' huppelenden exter.' [D] Dit is mede mis: omdat die vederkrans aen alle de Zanggodinnen gemeen is, ge-
lyk gezecht is. [E] Haer naem is famengeftelt uit twe Griekfche woorden, waervan het eerfte ik ver-
tnaei, en het laetfte eene rete, of ook een' dans betekent: omdat ze door het goede, datr uit de geleertheit voortkomt, die geene vermaek aendoet, die haer hooren, en haer on- derwys genieten, gelyk als Diodorus (2 ) wil, en de zelve even als van vreugde doet op- (*)L.IV, fpringen. Zie al wederom Giraldus Synt. de Muf. col, 5-63. * p. j^0. ■ U R A N I A.
LAet deze eenen krans van klaeriichtende ftarren op 't hooft hebben,
in hemelsblaeu gekleet zyn, en in de bant eenen kloot houden, ver- toonende het hemelront. Deze Zanggodin hebben de Grieken Urania, dat is, hemelfcbe genoemt; ter oorzae-
Ice, zeggen eenigen ( A ), dat ze de geleerden ten hemel toe verheft en opvoert. De fïarrekroon, het blaeuwe gewaet, en de hemelbol, worden haer gegeven, in
overeenkomfl met haeren naem en doen; want, naer 't zeggen van Auzonius, flaet Urania de ftarren, en bewegingen des hemels gade. [A] Diodorus, nu zoo dikwyls gemeldt, Lë. V, p. ijo. Zie nochmaels Giraldus Synt,
de Muf. col. 364. K A L L I O P E.
OOk al een jonge Maegt. Het voorhooft dezer is met een' gouden
lirkel omringt, en ze houdt in den flinker arm veele lauwerkran- fen. In haer rechte hant heeft ze drie boeken, op elk van welke zyn ei- gen tytelftaet, te weten, op 'c eene, ODYSSEA; op 't andere, ILIAS; en op het derde, jENEÏS. (OThe.
r • og.v.79.
Kalliope heeft haeren naem van de lieflyke ftem; want kaki ops is in 't Griekfch vidÜTb.
een fchoone ftem (A) te zeggen: ter welker oorzaeke Homerus haer de roepen/Ie Go- Schó- din (B) noemt. Haft. Haer voorhooft wort met een' gouden firkel omringt, omdat Heziodus (3 ), Ovi- (^2Fv*'
dius (4), en Lukretius (5), deze Zanggodin voor de waerdigfte en hoogfte onder v.' 80." haer gezelfchap houden. (5)L.vr. De ,v-?3.
[A] Door die fchoone ftem verftaet Diodorus (6) de lieflykheit der welfpreekentheit ?\lt!'
van geleerde mannen, waermede zy de goetkeuring wegdraegen van die hen hooren. Het ft^t ïje zelfde byna zecht ook Furnutus (7). Zie eindelyk ook hier Giraldus Synt. de Muf col. $6?. or. è fJB] Al weer een ftaeltje van de geleertheit van onzen Ripa. Men zou haéfl gelooven, Xlv.'
dat hy een andere Apollo, en de voorzitter van 't gezelfchap der Zanggodinnen was. Gi- (8) Wad, raldus,uit wien hy dit onverftandigh geftolen heeft,willendeaentóonen,dathet woort ops L. II. v. eene ftem betekent, haelt daertoe uit Homerus aen .d-tSg o x* <£wij<r#'<r(j?, en vertaelt die ,8a- I*. |
|||||||||
|
vroorden,de<e,voeemclatBaHtis}of ftem der roepende Godin. Die woorden nu komen driemael v,_
by Homerus voor (8), en worden telkens gezecht van Minerva, wanneer die tot Uliffes f,*,*' j en anderen iets riep. Zeker wie zou niet zeggen, dat Ripa zyne fefaoneftem, dat'is, wel- xxiv" |
|||||||||
|
fpreekende tong, van Kalliope zelf ontfafigen had? " ., v. <•*,-.,.
III.'Deel. Mmmmmmmm
|
|||||||||
|
6<)öi T K A L L l ^°:p E-
p CO De latiwerkranfen geven te verflaen, dat zy de menfchen tot Poè'ten (C) maekt,
»i9 Wier belooning beftaet in zulke kranfen, die ook een beek der Poè'zye of Dicht- Ituoft «yn. i - ■ -•• •■ -■'••;.• ij ; De Boeken vertoonen de Werken der allervermaertfle Poëcen rdie oit Heldendich-
ten fchreven; welke foort van Poè'zye Auzonius dezer Zanggodinne toeeigent. Met dezes Dichters vaerzen, door ons hier meermael aengehaelt, komen zeer wel over- een de Beelden der Zanggodinnen, die Fulvius Urzinus heeft doen drukken in zyn Werk, aengaende de Roomfche Familiën, in de Gedenkmunten van het Geflacht der Pomponiën. Men kan 'er ook by lezen de treflyke verhandeling, die ons Plutarchus levert in de 14. vraeg des IX. Boeks van zyn Gaftmael. [C] OF liever, dat zy de Godin der Heldendichten is, gelyk volgt: waeraen de laurier
voornaementlyk paft, om reden, daervan bygebracht I. D. bl. $-3. en 5-4. * DE ZANGGODINNEN, gelyk men ze ziet
op de Gedenkpenningen [A] van Vincentius Del la Porta. RLio heeft eene trompet in de hant, ter uitbeeldïnge van dat ze den
lof der bedryven van roem waerdige Mannen de werelt doet over- klinken. Euterfe houdt een paer fluiten [B] ten toon. Thalia ziet men met eenmomaengezigt, zekerlyk omdat men wil, dat dezer Zang* godinne het Blyfpel is toegeëigent; en ze heeft laege muilen of Hofjes aen de voeten. Melpomtnt heeft mede een gryns of momgelaet, ter aen- duiding des Treurfpels; en broozen of laerzen aen de beenen. Tèrpfi chore heeft eene citer in handen. Erato vertoont zich met eene luit, en lange loshangende vlechten , als de Godin, die ook de Klaegdichten heeft uitgevonden. Tolyhymnia heeft de harp [C] in d1 eene hant, en in d' andere de pen [D]. Vrania trekt een ront of firkel met eenen pafler. Echter wort deze Zanggodin beter met eenen hemelkloot [E] vertoont, omdat haer de jljirologt of Starrekunde wort toegefchreven. Kal-
[ A] Deze komen meerendeels overeen met die van Fulvius Urzinus, door Ripa aen-
geweezen in het voorige beek. Men kan 7e by Urzinus zelf nazien. Voor 't overige zul- len wy over dit, en de twe volgende beelden te weiniger behoeven te zeggen, omdat al- les zyne uitlegginge kan ontfangen uit het geene 'er in en over de voorgaende beelden reets is aengemerkt. En zoo 'er eenigh verfchil is in die dingen, die de Zanggodinnen op de eene en andere plaets worden toegevoegd zoo gelieve de Leezer-zich te herinneren, dat ' ' ■." het werk en de uitvindingen, die aen deze Godinnen worden toegefchreevcn, by de,oude Schryvers zeer worden verwart, zoo dat het geene de een toefchryft aen deze, de ander het zelve weer toefchryft aen eene andere: gelyk men overvloedigh kan zien uit het geene Urzinus over die penningen bybrengt, en de Schryvers, over de naeftvoorgaende beelden aengehaelt, ons daervan te kennengeeven. En hierom is 't, dat in het.twede beelt hier*- na een ploeg aen Thalia en Folyhymnia, en een Overvloetshoorn aen de zelfde Thalia -en aen Erato gegeeven wordt, omdat aen alle drie de uitvinding en bezorging van den Lant- bouw wordt toegefchreevcn. [B] Die by de Ouden dikwyls door een menfeh te gelyk: befpeelt wierden, gelyk door--
, gaens gefchiedde in de Komediën: zoo als men zien kan in de zoo genoemde Didafcaiia; van V; Terentius, en in verfcheidene prenten by Bartholinus in zyn werk De Tibiis Veterum :
waerin hy over der zelver gebruik wytloopigh handelt. . . [C] Het fpeeltuig, dat men deze Godin geeft, wordt by de Grieken en Latynen B»rr
bitos genoemt, ïynde een inftrument met fnaeren, en behoorende onder de foorteij-'det ••':,-. oude Lyr* of Luiten: welke foorten voornaementlyk waeren Lyra,Cit'hara, X]helysr,Pk,or-
.•/; tn'mx, Barbitos: van welkers onderfcheit Wy hier niet kunnen handelen, dat ook zoo jge-
rinsis geweeft, dat dePöëeten het eene woort voor 't andere zonder onderfdhéit gebruiker}.
ifpj Wat ze op den penning van delia Porta in de hant heeft, weet ïk niet: maer by
"',*/,' Ümnus kanik niet hefpeuren, dat *er iets in is. Wat nu Ripa door pen hier ter -plaets
sij'.ü» meent, 'óe'lmpen ofeenefikryfpen, is-duifter te raeden. 'Het eerfle-zou ïk denken^ ii^p
'' • rflaer **t Italiaenfch la jtennu die betekenis kan hebben.1 < <">
[E] Maer die hemelkloot ftatft op den pentiirig oo"k, een'Hiinïten by Urzinus: eadaer-
»i£2 -y op meet zy met den pafler. !l!**"il
;■■■ '■ i ff] «Tl ff} ;>7 ' ix , • ■.ViiXx. AV\
|
|||||
|
r\
|
|||||
|
DE ZANGGODINNEN.
iCalliope flaet met eene papierrol gereedt om de gedenkwaerdige daden
van doorluchtige Mannen op te tekenen. DE ZANGGODINNEN, mttgnou
r heit afgemaelt, wqervan de fchilderyen zyn gewee/l in, hrnir
den van Francish Bonaventura, Edelman van Florence. ^ :- * j : ; - 'S I ' ■' * r I ,
KLïo met eene trompet in de hant. Enterpe met een fluit in de hant,
en veel andere wintfpeeltuigen voor haere voeten. Thalia met eene fchryfrol of rolboek. Melpomene met een momaengezigt. Terpji- chore met eene harp. Erato met eenen winkelhaek [ A]. Tolyhymnip met een lucht of adem voor den mont, tot een teken» dat ze (preekt\ en d1 eene hant opgeheven, om de geiten en gebaeren der Oratoren of Redenaeren te vertoonen. Vrania met eenen hemelbol. Kallkpe met een Boek. [A] Omdat ze van fommigen (i) voor de uitvindereflfe der Geometrie of Meetkunde m V.
gehouden wordt. De Winkelhaek nu is een Geometrifch inftrument. Of dk des Schilders notas ad meening is geweeft, of iets anders, kan ik niet bepaelen. Aufon. DE ZANGGODINNEN,, gmm&g#:
den tuin des Kardinaeh vanFcrrara, te Montekavallo. p- ^7'
KZ/'ö heeft in de rechte hant eene trompet, en in de flinke een fchryfr
rol. Ter leftgenoemde zyde ftaet een kint, dat in elke hant een brandende fakkel [A], en een'krans [B] op't hooft heeft. Euterpe heeft eené gryns of momaenzigt in beide haere handen. Thalia ziet men eene gryns in de jechte hant hebben, en in de flinke eenen Overvloets- hoorn vol bladeren en groene koornairen i en nevens haer ftaet een ploeg, Melpomene heeft mede een momaenfehyn in de rechte hant» i maer in de flinke eene trompet. Op den gront by dit beek legt een open muzykboek. Terpjichore heeft eene luit in de flinke hant, en in de rechte eene luitpen. Erato houdt in of ondéif den rechter afnj een' Overvloetshoorn, vervult met verfcheidenerlei bladen, bloemen, en vruchten} en in de flinke eene fluit. Aen die zyde ftaet een Kupldo., welke in de flinke hant eene gryns heeft, en in de rechte een* bogg, waervan de pees los is. ■Tolyèyrmia-heefi in de rechte hant een hout, gelyk een maetfiok, in de flinke eene gryns, en eenen ploeg op den gront ter zyde, Kalliope houdt in haer rechte hant een boek, in haer flinke een dwarspyp, en heeft by haer op 4' aer4e een mpmaenzigt, Vrania heeft in de rechte hant een wit tafereel, dat ze tegens htaer zy* de zet; en in de flinke eenen fpiegel [C]. - -m -^ [Af Even als omlraer voor tetichtenin hetfêhryvéa der%jeken yan vqogh'ge Jyden,
die veeltyts onder eene dikke duifternis bedolven zyn: of ook, om te kennen te gêe ven, dat de hiftoriën de gebeurde zaejten in een helder .daglicht #5tten» e.n va$ de duifl^rniflè der onkunde bèvryaen, diebaer zónder dat geheel zoude bedekken: want dëfiiftofiels, volgens Cicero (-2^, een getuigeder tyden, htiiichtder luatrheit', het keuenJfgjehejfger (2) j)e #*$*., de leerme/ierejfe des leevens, en bodinne der outheit. ' Orötore fëTB] Miflchien een' laurierkrans, het loon van heldendaeden. Zie 't eerfte beek van Kilo. Lib. II.
* [CT Ik begryp bet oogmerk niet, dat de Schilder zich met-deze afbeelding vin pranië cap. p. magh hebben voorgeftelt, en 't luft my niet toe, te-geeven aen giflingen, ten zyde Wlve Mmmmmmmm i eenige
|
|||
|
60 DÉ ZANGGODINNEN.
eeriigé waerfchynlykheit hebbén, hoedanige my hier niet voorkomen: behalven dat de
begrippen der menfchen in 't bedenken van zinnebeelden veeltyts zoo vreemt zyn j dat ze niet kunnen worden nagegaen. Wy hebben daertoe geen ander voorbeelt van nooden, als Ripa zelven, gelyk wy nu zoo menigmael gezien hebben. En wie weet, hoe veel Schilders 'er zyn , die op de zelfde wys nebben te werk gegaen?' welkers' fchilderyen al- wie zoude willen uitleggen, die zoude moeite doen zonder nut. VERSCHEIDE GEDICHTEN
OF DICHTSOORTEN. L IE R D I C H T.
Ene Jongkvrou, met een luit in de flinke, en de luitpen in
de rechte hant. Zy heeft een veelverwigh kleet aen, dat aerdigh, net, en beknopt ilaet, om te verbeelden, dat on- der een eenige zaek, meer zaeken worden begrepen [ A ]. By haer ziet men eene letterrol met dit opfchrift, BREVI COM- LECTOR SINGULA CANTÜ, dat is, Ik begryp alles in korts gedichten [B]. (r)L. II. [A] Eene zeltzaeme manier van uitdrukken. Ik deuk, dat hy zeggen wil, dat, de
O. I. v. lierzangen niet zoo tot eenerleie ftof of foort van zaeken gefchikt zyn, of men kan 'er 37- &L. qqJj anciere in verhandelen: dat zoo gevoeglyk niet kan gefcbieden in de drie volgende ge- III. 0.3. dichten, die zich meer elk toteene ftof in 't byzortder bepaelen Maer een lierdicht, hoe- ML II wel meeft gefchikt tot ligte ftoffe, als tot minnezangen, drinkliederen, en andere vrolyke Ou & en boertige zaeken, volgens Horatius ( 1), laet zich ook tot het verhandelen van ernfti- i/lV.'o ge en hooge, ja van de allerverhevenfte dingen, gebruiken,. gelyk Horatius van de Lier- *.' & 9.' zangen van Pindarus en van Alceüs getuigt (2), en ook op verfcheidene plaetfen door zyn (\~)L.i. eigen voorbeelt (3) aentoont: ja is in de alleroutfte tyden daertoe alleen gebruikt ge- O. <r. weeft. Zie de Schryvers, ftrax aen te wyzen. Lierzangen nu worden zy genoemt na 't L. III. inftrument, dat onder 't zingen der zelve gefpeelt wierdt, dat in 't Latyn en Griekfch wel O. 4. & Lyra heet, maer eene luit is,en niet zoo een gemeen fpeekuig, dat by ons onder den naem ™'k' van £»>r bekent is. • %' E**) Kortheit is de natuur en eigenfchap der Lierzangen: van welkers outheit, gebruik,
p4 , en andere zaeken, daertoe behoorende, men kan zien de Prolegomena van Jozua Barnes over IL& a- Anakreon, en Scaliger Poëtic. L. I. c. 44. & 4$. & L. lil. c. 123. en Vofllus Inftitut. toet. Ijb'i. L. III. e. 12—if. HELDENDICHT.
E En köningklyke majefteit vertoonend Man in een koftlyk doch fta-
tigh gewaet. Hy heeft eenen lauwerkrans op 't hooft, en in de rechte hant een trompet, met deze byfpreuk, NONNISIGRAN- DIA CANTO, dat is, Ik zing niet dan van groot e zaeken [A]. ("A) Al wat tot uitlegging van dit beek dient, kan men vinden een weinigh te voorcn
in 't beelt van Klio. Voor 't overige moet men van die dingen, die deze zoort van Ge- dichten betreffen, leezen Scaliger Poet. L. I. e. 41. £5? L. lil. <•. 95-. en Voflius Inftit. Toet. L. III. c. 1—7. HERDERSDICHT.
E En Jongkman, in wiens wezen men een eenvoudige en natuurly-
ke [A] fchoonheit befchouwt. Hy heeft eene rüifchpyp of her- ders* '4 • . ( A) Zoo moet ook zyn het Herdersdicht, omdat men van een' herder niets anders moet
verwagten, als dat eenvoudigh en natuürlyk is. >,-nh-Ai • . ikti -'' ■ ' ■■> - .-- rri rn rn m i* - ! '■
|
||||
|
HERDERSDICHT. 693
dersfluit in de hant, en flyklaersjes [B] aen de beenen, die men even-
wel genoegzaem bloot kan zien. Men leeft hier deze woorden, PAS- TÖRUMCARMINA L U D O, dat is, /£ neuri Herdersdeuntjes. [ B ] Naeuwlyks halfwegh de beenen komende; eene dracht voor de herders bequaem.
De ruifchpyp en de bygevoegde woorden verklaeren zich zelfs. Die van alles, dat tot de- ze foort van gedichten behoort, naeuwkeurigh begeert ondern'gt te zyn, die leeze Scali- ger Poet. Ltb. I. c. 4. Voflius Inftit. Poet. Ltb. III. c. 8. Renatus Rapinus in zyne Differta- tio de Carmine Paflcrali: en die niet taelkundigh is, kan het noodige vinden in de Voor- reden van Kempher over de vertaelde Herderszangen van Kalpurnius en Nemezianus. HEKELDICHT.
E En naekt Man, met een vrolyk, dartel, en ftout gezigt. Men ziet
zyne tong in en buiten zyn' mont fpelen, en hy heeft in de hant een1 tbyrfus> dat is, tirs of wynrankfpiets van Bacchus. Dit beelt heeft ten byfchrift, IRRIDENS CUSPIDE FIGO, 't welk zegt, Al /pottende ft eek ik [A]. [ A] De fpreuk toont de ftofFe, en de handelwyze van deze foort van gedichten aen,
•welke is de gebreken en ondeugden der menfchenvan den tegenwoordigen tyt al boertende bedektelyk te berifpen en ten'toon te nellen, voornaemenrlyk zulke gebreken, die men gewoon is te befpotten en te befchimpen: hoewel zulks ook wel opentlyk met duidelyko en fcherpe woorden gefchiedt. De laetfte manier van fchimpen heeftjuvenalis,ende eer- fte Horatius, meer behaegt: en die wordt met reden voor de befte gehouden. De beteke- niffe van de fpreuk is ook opgeflooten in de lans van Bacchus, wiens fcherpe punt, met aengenaeme wyngaertranken en eiloof aerdigh omwonden en bedekt, een heimelyk quet- fen onder den lchyn van vrolyke en aengenaeme boertery te kennen geeft. De naektheit van 't beelt beduidt, dat het Hekeldicht de menfchen van de bedekfelen hunner gebreken en ondeugden even als ontkleedt, en dezelve naekt voor eens ieders oogen ten toon (telt: en omdat het zulks op eene befpoctende wyze en teffens ftoutelyk doet, zoo wordt het beelt ftout van gelaet, en de tong in eene beguichende beweeging, vertoont. Dit zy tot verklaering dezer beeltenifTe genoeg gezecht. Wat het gedicht zelve in alle zyne om* Handigheden, als zyn des zelfs oorfprong, voortgang, eigenfchap enz., betreft, die leeze Scaliger Poet. Lib. I. eap. 12. IC Cazaubonus de Satyrica Gnecorum Poèfió' Romanorum Sa~ tyra, en Voflius Inftit. Poet. Lib. III. cap. 9. & to. TREURSPEL.
E Ene Vrou in een zwart gewaet, en houdende in de rechte hant een'
blooten ponjert, die bebloet is. Achter haeren rug op den gront legt een kleet, wel heerlyk verfiert met gout en koftlyke edelileenenj en zy heeft broozen aen de beenen. De Tragedi of het Treurfpel wort in 't zwart gekleet, omdat dit de treurverf en
kleur des rougewaets [ A ] is, en deswege wel voegt aen deze foort van Poëzy of Gedichten, wier voornaemfte inhoudt niets anders is dan rampen, verknocht aen den ondergang der Prinfen, omgekomen door een geweldige en wrede doot; die door den bebloeden ponjert wort uitgebeelt. De?.e dichtmanier hebben d' Ouden bedacht om verfcheide redenen,doch inzonderheït om [B] de gemoederen dier burgeren, welke, : om
[A] Zelf in de H. Schrift. Zie Pf. XXXV. 14. XXXVIII. 7. XLII. 10. en XLIII.
2. en Malach. III. 14. Van het zelfde gebruik by de Heidenen is te vooren meer als op eene plaets gefproken, te vinden in onzen bladtwyzer in zwart. [B] Deze lcerzaemheit fteekt wel in de Treurfpelen, maer Ripa vergift zich, wan-
neer hy meent, dat ze met dat oogmerk allereerft zyn uitgedacht: dewyl het uit de out- heit kennelyk is, dat en Tragediën en Komediën haeren oorfprong fchuldigh zyn aen de vrolykheit van jonge lantlieden, als zy ten tyde van den wynbogff en na 't inzamelen der veltvruchcen hadden geoffert,en dus feeft houdende zich te famen vrolvlt gemaekt: waer- UL'DeeL Nnnnnnnn °^
|
||||
|
TREURSPEL.
|
|||||||
|
694
|
|||||||
|
om 't groot vertrouwen, dat ze van zich zelven hadden, mogten hebben kunnen den-
ken te zullen opklimmen tot overheerfching en dwanggebiedt boven andere men- fchen, weder te recht te brengen, en in 't goede te fterken, met hun hierin de hoop op een gewenfchte uitkomft te benemen, door het exempel der ongelukken en doot van andere luiden, die, tot zoodanigh eene overheerfching opgefteigert, zich zelven zeer groote elende hadden over den hals gehaelt. Uit welke voorbeelden men dan opmaken kon, en nogh kan, dat het zeer goet is zich te vergenoegen met een' Hechts eerlyken ftaet, en, zonder groote pracht, vrolyk te leven met de kleine of middelbaere middelen, die de onvermogende fortuin, of liever, Godts alwys Opper- beftier, den gemeenen menfchen verleent. Deze dichtmanier leert ook Prinfen en Heeren den loop hunner grootfcheit en trotsaerdy, tot fchade der burgeren, niet zoo- danigh voort te zetten, dat hun vergere, hoe al hun geluk, ja lyf en leven, dikwyls ftaet en gelegen is in de handen en magt hunner onderdaenen. De bebloede ppnjert vertoont dan, als gezeit is, dat niet enkel de doot, maer een
geweldige doot,en d' ondergang van onrechtvaerdige [C] Vorflen, het onderwerp des Treurfpels zyn. Want hoewel Ariftoteles, in zyne Dichtkunft, zegt, dat 'er Treurfpelen kunnen zyn, zonder 't geval van doot of bloeiftortinge, zoo is 't noch- tans al zoo goet in dezen de gewoonte der van tyt tot tyt verfchene Treurfpeldich- ten te volgen, als de lelTen eens Filozoofs []D], hoe geleert die ook magh wezen. De broozen waren eene dragt der Prinfen, en ftrekten om hunne uitmuntentheic
boven d' onderzaeten, en het gemeene ilach der menfchen, te vertoonen. En qua- men de tooneeliften, die de rollen van Vorften fpeelden, ook ter fchouwplaetfe met zulke fchoenen [_ E J of beenbekleedfels, gelyk de Vorften droegen; en die werden cothurnigenoemt. Dit geeft ook te verftaen, dat het Treurtooneeldicht deftige fpreek- manieren, en geen gemeene vindingen verëifcht: gelyk dus Horatius zegt [F], Het voegt geen Treur/pel geringe vaerzen in 't wilde uit te brabbelen. om ook de Tragedie en de Komedie aen Apollo Nomius, den Befchermgodt der herders
(0 Eu- en der dorpen (i) was toegewydt, en gelooft wordt, dat, gelyk het voorfte deel vanden anthius naem van Komedie afkomftigh is het zy van xwjwij \_ko6mêe'}) dat een dorp, het zy van 111 e°e "*f*0? \_koómos~\, dat een drinkmaeltyt, en ook den Godl der vreugde en dronkenschap bete- nis in kent; men alzoo het eerfte deel van den naem van Tragedie moet afbrengen van 'c woort Teren- rfdyos [tragos], dat een' bok te kennen geeft, het dier aen Bacchus heiligh; het zy om. tiura. dat men alsdan een'bok aen dien Afgodt offerde; het zy omdat die geene, die 't bert: (V) Ho- fpeelde, een'bok tot belooning (2) kreeg: hoewel 'er ook zyn, die meenen, dat de rat. Art. naem eerft geweeft is trygediê, en niet tragedie-, omdat die geene, die ze fpeelden, in de 22" V' eer^e tyden hun aengezieht met wynmoer (3) , in 't Griekfch r?vy) [trygi], befmeerden, (3) Hor. om n'ec bekent te zvn, waervoor men naderhant de momaengezichten heeft beginnen te
ibid. v. gebruiken- He,t laetfte deel nu der naemen van Komedie en Tragedie komt van 't woort 275. oiSr, [oódée~\ , dat een gezang betekent: omdat ze beide in haer' eerden oorfprong uit niets anders beftonden, dan uit een enkel gezang van eene Reie, die het zelve dan by den op-
gerichten altaer, en vervolgens in de dorpen en vlekken, die ze langsgingen, opzong. (4) Ibid. Die ruwe beginfelen der Tragedie zyn in vevvolg van tyt wat verbetert door Thefpis (4),
(5) Ibid. en noch meer befchaeft door Efchilus (f), die 't momaengezicht, de broozen en een'
v* I/73. ]ang neerhangenden en nafleependen tabbaert aen deTragedlcfpeelers gegeeven heeft; en eindelyk heeft Sofokles dit fpel tot eene behoorlyke volkomentheit gebracht: gelyk die
alles, en wat verder tot deze ftof behoort, is aengeweezen door Scaliger Poet. Lib. I. c. 5. S^ 6. en Voffius Inflit. Poet. Lib. II cap. n—18. [C] Of andere ongelukkige: welke hoedanigh moeten zyn, zie by Ariftoteles de Poet.
cap. XIII. [D] Wat is een geleert man niet al onderworpen! Een fchryvertje als Ripa bedilt hier
zoo een groot Filozoof, als Ariftoteles geweeft is, dien hy zekerlyk nooit geleezen heeft. Anders zoude hy geweeten hebben, dat Ariftoteles wel volftrektelyk eiYcht, dat eene Tragedie fchrik en medelyden verwekke, het geen hy naeuwkeurigh aentoont waeriu be- flaen moet. Dit nu kan gefchieden ook in Tragediën, waerin wel moort of gruwelen, worden voorgenomen» maer niet ter uitvoer gebracht: van hoedanige hy voorbeelden by- brengt. Men zie hem daerenboven ook de Poëtica cap. IX. XIII. éf XW. en daeraevens ook Voffius Inft. Poet. Lib. II. c. 13. en Scaliger Poet. Lib. III. r. 96. 00 A- [F] De waere reden daervan hebben wy onderzocht I. D. bl. 13. en 14. Ovidius (6)
mor. L. verbeeldt de Tragedie ook met broozen, en geeft haer een wreet gelaet, en een' fchep- III. El. ter in de linker hant, en bekleedt haer met een' lang neerhangenden tabbaert: al hetwel- '• v. u. ke zyne uitlegginge uit het reets gezegde van zelfs ontfangt. Zie ook het beelt van Melpomene.';: * [F] Art. Poet. v. 231. Effutire leves indigna Tragoedia verfus. |
|||||||
|
69S
|
||||||||
|
B L Y S P E L.
fluit, om muzyk tefpelen, en in dé ilwKÏÏÏ de rechte hant eene
voeten heeft ze laege muilen ke een momae«*icht. Aen de lingS^t^ftStSISK teolenn^tVerfCheide,eQ Vee,etó "«*•
fcheidenheit der kleuren de liStem^oSSJ^?01"/ ^',ke vee,heit en ver- alle voorvallen des menfchlyken X deSte^SS8*-'J^3^ het B,*] ™ heden in allerleien ftaet en LedariXiviïïï&S^?*9 ? we,re,tfche ^g- ken ftaet. En zulx wort aeneedSom-T £ÏÏ .' ulrtf,e?onder,: den Koningkly- in hunne Blyfpelen gebruikte? om 1 vertoon! de hSl ^J' ^^ d' °uden
in dezen verëifcht en gevoeglyk vertoonen de laegheit van ftyl en perfoonen, v„Se, &£££&££?£% £**.~*»« • * » ra
kunnen. bS ' DeC §een ze' weëens «ge armoede, niet geven
[A] Het veelverwigh kleet kan ook daerom aen d«=> Vnm-j-"
doorgaensjongelingen, of hoerewaerden, of beide dacHn rit ^eeven "™*m> omdat en dan is dit eene navolging der outheit/gelyk te zS„KVÜOrnaen?e ro1 "''«naeken: bl. van dit Deel, en Voffius Inft. Poet. L.ïl c fsl o \r »enSfWkeude op de 209. van elk perfoonagie in 't byzonder, zie Scalfeer Poètzfi r e kleuren der Meëderen LBJ Zie een weinigh te vooren het beele v™ n*r > I3<
wordendedaerin ook Vendelt van h« l^Sfe?0 IJTft* °ver 'C 2e,ve>
het geheelefpel der Komedie aengaet, kan de Leeze, fci-iX • ? ft,y,JJen wat VerdeJ mannen nu dikwyls genoemt, Scaliger /V, £7™ bcncht v™den bY de twe geleerde en Voffius Poet. UjT. Lib. II. e%• Ifl^s P' S' 7' 9' & *3' ^ *& HÏ f. 96. dig^ai^^
voorgeftelt. Voor 't overige is die vinrfTnf g 1 n dlkJwYls aIs onoverkomelyk worden
2ot,6dat een verftandigh htezl dzelve liTjf Soedergelukzegfter zoo onLrdgeï [ D ] Van de fluit, by de Oudenffo JeSedif «Ik £eC .veraStinS k™ afkeurel ANDERS.
E En bedaegde Vrou, met een edel aenfchyn. Zy heeft eene ftóh in
de hant, en laege mui en aen de voer™ 11JZ • • , Ult m MORES HOMINUM, da/is, ^S^|f
j^pÏÏ^^ de zaek- in de Kome.
loopende gedachten en overI«BSKd?nK'^^e|?-ia"U*? en heen en we<*
oorzaekt. Dat nu de eedachrPnrW ?i,« Pei,oonen> die er m vertoont worden, ver- aen. Of het edel aenfchvn dS?V™ ■ ft' W°,rden betekent« i* al dikwyls aengêwee- wel behandelt wordt? tofveKSdTzelJ^SS K°medfë' *««de?2?t mborft in de menfchen, dan of'Z$£ SS^LJ* b-eDgen v£n,een' èdelmoedigen 't bede kan haere verkke^^ bekent. De reft Svan |
||||||||
|
Nnnnnnnn z
|
||||||||
|
HET
|
||||||||
|
6y6
HET OUDE BLYSPEL, DE OUDE Gmedi.
EJCn oude en lachende Vrou, zeer rompeligh en lelyk van aengezigt.
Haer hooft is grys, en heeft kaele plekken, doordien 'er veel hairs uitgeplukt is. De kleders zyn vol fcheuren, en gelapt met vodden, die allerlei kleur hebben. In de rechte hant houdt ze eenige pylen, of een' geelTel,en voor haer ttaet een aep, die haer een' geiloten korf toereikt, welken ze, aen d' eene zy' wat openende, en met den vinger der flin- ke hant 'er in wyzende, toont geladen te zyn met verfcheiden lelyk en vergiftigh ongediert, als Hangen, adders, padden, enz. Zy wort de oude Cmnedi genoemt, om ze te onderfcheiden van de nieuwe, die in
haere plaets is gekomen, doch zeer veel van haer verfchilt. Want de Dichters der oude Comedië verluftigden 't Volk (dat toen het oppefbeflier der zaeken in handen had) met het uitbeelden en vertellen veeier boertige, belachlyke, bitfe, en ftekeli- ge zaeken, tot lafter en fpot van de onrechtvaerdighek der Rechteren; van de gie- righeit en geltzucht der Overheden, die zich lieten omkoopen; van de fnode manie- ren en gebreken der Burgeren, en veele andere dingen. Welke ongebondenheit ein- delyk verveelende of gevaerlyk wordende, zoo zyn de fpotternyen en 't fchimpen afgebragt en verbetert door de nieuwe Comedi, die (dewyl de verandering van Staet en Regeeringe zulx verè'ifchte, en de nieuwe verftandiger en pryflyker vinding der menfehen zuix medebragt) zich aen zekere wetten en befcheidener handelingen heeft' gebonden: zulx het onderwerp, de tael, en ook de fchikking der nieuwe Comedië, van die der oude zeer verfchillende is geworden; gelyk men van dit onderfcheit tuf- fchen d' eene en d' andere Julius Cezar Scaliger, in zyn I. Boek der Dichtkunde, kap. 7. breder kan naerzien fA], Het werk dan der oude Comedië was, de gebreken en
[A] Met wat oordeel Scaliger door onzen Ripa geleezen is, zal ftrax blyken, als wy
gezecht zullen hebben, 't geen hier noodigh is. De oude Komedie in Griekenlant, en voornaementlyk te Athenen, was, zoo, als hier door Ripa uit Scaliger gezecht wordt. De vryheit daervan was onbepack, zoo dat in de zelve niet alleen de aller vuil (te dingen zon- der eenige bewimpeling met ronde woorden wierden gezecht, maer ook de aenzienlyk- fte , en teffens de alleronfchuldigfte, en deugtzaemfte mannen, op het haetelykfte over den hekel gehaek, en van de allerfnootfte ondeugden betigt, en dat wel met uitgedrukten nae- me, al waeren zy zelfs in perfoon tegenwoordigh: dat doe ftrafloos doorging, omdat hec volk te Athenen deopperheerfchappy in handen had: het welk, gelyk 'er doorgaens eene zekere nydigheit by de minderen heerfcht tegen die geenen, die boven hen uitmunten, vermaek fchepte in 't hooren lafleren van de aenzienlykfte mannen, en zelfs van die om hunne deugden waerdigh waeren te worden bemint en gepreezen: gelyk zulks aen Sokra- tes en meer anderen in de Komediën van Ariftofanes is wedervaeren. Maer nadat de ftaet van regeering te Athenen was verandert, en de oppermacht van alles geftelt in handen van dertigh Regenten, bekent onder den naem van dertigh Tirannen, zoo is die ongebonde- ne quaetfpreekentheit beteugelt door het maeken van eene wet, waerdoor een^iegelyk, die in eene Komedie gehoont of beledigt wierdt, des zelfs Schryver konde daegen in 't gericht. Dit gaf oorzaék, dat de Dichters der Komediën, geen heul meer aen 't volk heb- bende, deReie, waerin zy gewoon waeren geweeft hunne quaetfpreekentheit meeft te oefenen, uit vrees voor ftraf in 't vervolg van hunne Komediën aflieten, en ook niet meer opentlyk eenige naemen noemden, en wel dezen of geenen onder verbloemde en bedekte uitdrukkingen te kennen gaven, maer in 't berifpen met meer zedigheit en be- fcheidenheit te werk gingen: zoo dat men nu eene heel andere foort van Komediën had als van te vooren. Maer naderhant, voornaementlyk onder de regeering van Alexander denGrooten, heeft men ook deze manier verandert: wanneer men aenmerkende, dat, of fchoon 'er geene naemen meer genoemt wierden, egter de aenzienlykfte en magtigfte menfehen achterdocht hadden, dat die gebreken en ondeugden, die in de Komediën wier- den beftraft en doorgehaelt, op hen gezecht wierden, zoo heeft men uit vreeze voor on- gemak ook dit verandert, en zoo,is 'er eene derde foort van Komediën opgekomen, waer- van de inhout altyt beftont in verdichte, en nooit in weezentlyk gebeurde gevallen, wel gebreken, misflagen, en ondeugden van 't menfchelyk leeven in 't algemeen vertoonen- de, maer nooit zekere perfoonen of voorvallen bedoelende. Deze drie foorten nu vaii Komediën onderfcheidt men zoo, dat de eerfte de Oude; de twede, de Middelfte; en (Dlnftit. de derde, de Nieuwe genoemt wordt. Dit is het geene, dat Ripa had behooren te zeg- Poët. L. gen, en dat wy ten deele uit Scaliger, ten deele uit Voflius CO > hier heDben bygebracht: c. ij. die van alles verder berigt doen kunnen. |
||||
|
HET OUDE BLYSPEL.
en daden der menfehen, met lachen en fpotten,te;openbaeren,enin den dagh te ftek
Jen: en daerom is dit beelt'zoddanigh van g^Ja1e.L%n;igëflei&eliv,^sïwy/'.©0wj en vervolgens verder zullen vefklaeren. De gefcheurde en met lappen bezette kleèding, heduit, zoo Het'-,onderwerp, dat
de oude Comedi ter hantnam, als de pérfoorieh, die zoo eenë verfTooning deden: ko- mende geen Koningklyke Perfoonaedjen daerin, gelyk in de Treurfpelen j noch ook, gelyk in de Cumedia togata of prcetextaia der Rorrieirien, burgers yatiaenzien |BC]* Dat het kleet zoo veele kleuren laet zien, is om de verfcheidenheit en ongeftadige
wifleling van de menigte der dingen aen te duiden, die de Blyfpeldichters toen [C J in een eenigh tooneelftuk bymalkander voegden. Hei: .verbeelt ook den onderling ver- fchilligen ftyl van fchryven, mengende verfcheiden aert van dingen ondereen £D]. De aep, haer de fluitmande toereikende, vertoont de vuile en Tchandelyke naer-
bootfing, waerdoor die Dichters., der andere menfehen gebreken en wanbedryven* uitgebeelt door de lelyke en venyriigé ondieren, .dié zy, met lachen en fpotten, den volke zien laet, 'op 't haetlykfte dpenbaerden. Waervan men een exempel vint in Plautus Gurgulio [E], Die gemantelde Grieken', zegt hy, die met bedekten hoofde omwandé* len; die ztvaer bevracht omkopen met boeken en korfkens met eetcn;die bymalkanderenJtaen te praeten; die wechloopers; die den menfehen in den weghftaen en ze beletten} die ddsr'gdenfpan-' ceeren, telkens met hunne fpreuken in den mont; die men altyt ziet zitten zwelgen in de wyn- hoegen; die, als ze wat gefiolen hebben, den mantel om de oor en Jïaen, en warmen drank gaen zuipen, en dan meteen neerhangend hooft, en 't gat je vol, vertrekken, enz. De pylen, in 's beelts rechte hint, zyn fchetfen der fcherpe woorden , en vinni-
ge en bittere quaetfprekendheit, waerdoor die oude Komedipoëten de eer en goe- den naem van by zondere perfopnen quetflen en vernielden. Waerover Horatius, in zyne Dichtkunfl: ( i), naer de vertaeling en uitbreiding van Pels, aldus fpreekt: (r) v. |
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
*3i.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
•.. DeeZe opgank deedt den moet der dichteren zoo groeien, f t - • V
Dat zy zich tot hun' lof,'k zwyg ftrafloos, durfden moeien
v, ;■,<■ Alleen niet ondeugd, zonde, en fchande in't algemeen ■ u .•' Te heek'len; maer ook deeze en geene op 't zeer te treem Ja dcezc Vryheid wiert geprezen en geleden, . >"■'■
Zoo lang zy Lieden trof, wier buitenfporigheden,
Door Griekenlant bekent, het wel verdiende loon, 1. "■' a r V;':ii
- .; Naer aller vroomen wenfeh, ontfingen door dien hoon. 8 s atv l oil
, -J-i, > Maer tóen het misbruik van der dicht'ren fcherpe pennen
Den Burger, om een kleen gebrek, begon te Jchennen,
Vit wraek of dartelbeit, verzach de wet daerin ; ., ri.
Zoo dat de rei, die al de luifter, die't begin, <; ,yh,;;." ;}
Van't fchoufpel was, door dit verbeelden uit de fpelen v n\
Geraekte, en zich niet meer vertoonde op fchoutoneelen.
De gemelde Horatius zeit insgelyks, in 't 4. Schimpdicht zyns I. Boeks, volgens de
vertaeling des Heeren Huidekooper, Eupolis, Kratinus, /Irifiofanes, en andere oude Bly. fpeeldichters, hekelden ieder, dien ze dachten dat het verdiende, 't zy'hy een bedrieger, een dief een ovcrfpeler, een moorder, of anderszins qualyk berucht was, met de grootfle vryheit terwerelt. [B] Van deze ftof heeft Ripa miflehien wel iets geleezen by Scaliger, maer'zyis voor
hem te hoog, dan dat hy ze zoude kunnen verftaen. Wat de Comaedia togata waeren, heb- ben wy reets gezecht op de 310. bl. van het Ii Deel. Onder die togata behoorden ook de Pntiextata, zynde de zoodanige >■ waerin op het tooneel verfcheenen mannen van; hoogen rang, draegende een' tabbaert van ftaetfie, prxtextuta genoêmt; te weeten, Róomfche Burgermeefters en andere Overheden, ja ook Róomfche Koningen en Keizers zélfs. Ri- pa had beter kunnen leeren uit Scaliger zelf (2 ).* Zie ook Voffius Infl. Poet, LM: II. c. 7. by welke twe mannen men kan vinden 't géenverder tot dié twe foorten van toónéël^uk- ken behoort. Het gefcheurde en belaptekleetV het rompeligh en lelyk aengëzicht, het gryze en byna kaele hooft, zoude ik alles töepaffelyk maekeri op den tyt, waerin die Kq? medië in gebruik is geweeft: in welk opzicht zy zeer out is y 'gelyk ze ook zélf out heet. ! iC] Niet meer als naderhant anderen. ' :; -J "' ■ ' ' : •''" •' - "v* §
Dj ZieNannius over Horatius de ArtePoH.^v. 281» (* '• " ■ •' "•
E] 48. Il.fc.o,. Ripa heeft het uit Scaliger, doch niet al te wel te pas gebracht. Sca-'
liger heeft het enkel aengehaelt tot een voorbeèlt, dat Plautus den trant der QüdeGriek-j fche Komedie in 't fchamper berifpen nu en dan wel eens in zyne Latyrifèhej' offchpoa' de Latynen anders de Nieuwe hebben nagevolgd, in eene enkele plaets heeft •overgenomen^ IILDeeL Oooooooö VER-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
....■.-........:.-^i.^_„.^_.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
•■'
|
|||||||||||||||||
|
6pS
|
|||||||||||||||||
|
VERSCHEIDE KOETSEN w
OF WA G E N S. DIE DER VIER ELEMENTEN.
|
|||||||||||||||||
|
KOETS DE S V I E R S.
[E Oude namen, voor het Vier, Vulkanus, dien men ge-
meenlyk naekt, lelyk, berookt, mank, en met een he- melsblaeuwe muts op 'c hooft, af beek; houdende hy in de rechte hant eenen hamer, en in de flinke eene nyptang* Dit beelt moet op zeker eilant ftaen, en by des zelfs voe- ten een groot vier hebben, daer men veelerlei flach van wapenen in ziet. Stel dan voorts het gemelde eilant, met dat 'er op is, aerdig- lyk [B3 op eenen wagen, dien twee honden voorttrekken. f,) l. Bokkatius fpreekt, in zyne Geflachtrekening der Goden (i), van tweederhande
xii. c. vier, waervan het eer/te de Hooftïtóf, of het Element des Viers is, dat wy niet 7°-. ; zienj en dit noemen de ^Poëten dikwyls Jupiter [C]. Het andere is het ftoflyk ' - Vier, veroorzaekt door het eerfte: en dit is wederom twederlei. Het eerfte hier- van wort in de lucht, door de zeer fnelle in 't rond loopende beweging der wolken, ontfteken, en verwekt den donder en blixem. Het tweede is dat vier, waervan wy ons op de aerde bedienen, en 't geen wy door hout, turf, of iet anders, dat ver- brant wort, voeden en onderhouden: en dit vier is door Vulkanus gemeent. Vulkanus wort dan lelyk vertoont, omdat hy zoodanigh is geboren; en voorts
door zyn' vader, dien men Jupiter zeide te zyn, gelyk Juno zyne moeder, uit den hemel van boven neer geworpen [ D ], op 't eilant Lemnos, in d' Egeefche zee leg- gende, [A] Koets is by ons een overdekt rytuig: doch de Kóetfen der Goden wórden by dé*
Ouden verbeelde als opene en lichte rytuigen, van twe en fomtyts van vier wielen, die zy doorgaens zelfs, flaende, en niet zittende, menden. |
|||||||||||||||||
|
'•'-''■■'*.«»':
|
|||||||||||||||||
|
(i) Boc-
cat. Ge- neal. Deor. L. XII. c. 70. f O Eu-
flath. in Homer. Iliad. p. 1-7. Se- nec. in Herc. Oet. v. t%6x. ©eörg.
IV.r70. C5) ld.
/En. L. VIII. v. 416. (6) Ci- cero de Natur. Deor. L. III. C. I*. |
[B] Ja wel aerdiglyk: want wie kan ontkennen, dat het aerdigh is uitgedacht een ge-'*
heel eilant op een' wagen te zetten, eri dien door twe honden te laeten voorttrekken? Ar- me dieren! De befchryving van Vulkaen zelf had Ripa by anderen gevonden: nu moeft 'er noch een wagen zyn: en dien heeft hy zoo gelukkigh toögeftelt, als wy hier zien. [Cl Zie,'t reets gezegde op de ƒ. en 21. bl. van dit Deel: en voeg 'er by Cicero De
Nat. ï)etr. L. II. e. 24. 5? 2f- [D] Andere Fabelfchryvers zeggen, dat dit gedaen is van zyne Moeder Juno zelf. Som-
migen meenen, dat dit nederwerpen verdicht wordt, omdat de menfehen het gebruik van 't vier allereerft zouden geleert hebben uit die dingen, die door den blixem uit den He- mel vallende op de aerde waeren ontfteken. Omdat nu dit vier uit de wolken in de bene- derilucht, die door Juno verftaen wierdt,ge$eelt wordt,zoo meenen zy, dat Vulkaen ver- eert wordt een zoon te zyn van Juno alleen zonder Vader: maer voor zoo verre egter dat blixemvier veroorzaekt wordt door het elementaire vier, wordt hy, zeggen ze, van ande- ren weer verdicht een zoon van Jupiter en Juno te faraen te zyn. Dat aerdfche vier willen fomniïgen dat verbeeldt wordt ten deeje doof, Vulkanus en ten deele door Vefta; te wee* ten!door Vulkanus het zwaere en fterke yierydatmen in de ovens en fmeederyen gebruiktj en door Vefta dat mindere vier, dat men in de huilen op den haert ftookt. Maer wy kunnen, hier niet verder intreeden. Zie V3R dit alles Picrius Valerianus Lib.xyilL eap. '9>- Dat hy nujuift ró 't eÜartt Lenwos,, nuStalinjeoc genoemt, wordt gezechtte' zyn neder- geworpen, is, omdat of veélè blixemen in dat eilant tallen C2)* of dest zelrsgfbnt eer- tyts op zekere plaets vier heeft uitgeworpen (3): geiyk ook om die zelfdëTeden eenige eilanden omtrent Siciliën aen h§m waeren toegewydt, en de Vulkanifche eilanden na hem gqnpefit: aqo, als bekent is, datzy om fee* vierfpuwen van defl Étna verdicht hebben dat Sy zyne fmitswinkel of werkhuis; onde? dieft berg (4;>badctó, of ook'op dé geteelde Vul* kanifche eilanden ( 5 >, en op I^naos (4 }, Van de oorzaek van dM terpen trit den hem«i |
||||||||||||||||
|
W-fT-
|
|||||||||||||||||
|
zielNatalii Korhes mytb. £> II. c. 6, ' *-»
»li.2l V O-O00O OOVI ■ |
|||||||||||||||||
|
ICOETS DES VIERS, 699
gende, vielj (en daeróm moet hy op een éilant verheelt worderi) en van dien val
mank en kreupel wiert: waerovèr hy ook door de Goden, in wier maeltyt hy op- diffcher was, geweldigh wèrt befpot en uitgejouwtj by Homerus, in 't Jaetfte zyn$ I. boeks van den Ilias. Want dit gefchiedde nergens anders om, dan om zyn hin- ken, zynde dat in den menfch eene mismaektheit of wanftal, die lachen verwekt \ wanneer de hinkende zich beweegt, of eenige bezigheden verricht: nièttegenftaen* de rayn Vrient Zaraiino Kaftellini, waeriyk éeh uitmuntend Man in verftant en ge- '•' -' leerthèit, uit die ónvölmaektheit, op een geëftige wyze, ftoffë heeft gehaelt vafli ; lof ineen aerdigh dichtftukje, 'dat hy tot Venus richt, en waerin men, aengaéndë den Kreupelen Herder Dindymus, dit leeft [Èl: Gy dwaelt, Venus; Kupidois uw zoon niet, Hygclyktu, o d<waeze,,nocb zyn' [gewaenden]'^«fer niet met allen. Namentlyk^ Kupidó is blint; en uwe oogen febittefen vol glans. Zyn vader Vulkanus gaet kreupel; en by vliegt» Dindymus gèlykt u ganfchlyk in öögen en aenfcbyn; en gaet mank, gelyk uw gematl. Dïndy* , "l •mus' zy ww zoon. vctlaet nu het blinde Rini. Die kreupele isfebooner dan ww blinde. Deze mankhëit nu in Vulkanus, wort op de vlam des viers geduit, omdat dié
met een ongelyke beweging [F] naer boven vliegt. Of, volgens Plutarchus ( i), £0l,B* wort Vulkanus kreupel gezegt te zyn, omdat het vier zonder hout, geen' meer voort- orbeL*< gang kan maken, dan een kreupele zonder jftok. 1 :.J nx p. Naekt, en met een hemelsblaeuwe muts op 't hooft, wort hy afgebeelt, om te9**-
fertooneö, dast het vier zuiver en rei» is. Eüzebiüs legt dit* in hét 11. Hoóftftuk dé§ HL. Boeks zyner Evangelifche Voorbereiding, wat klaérder uit, en zeit^ dat Vulka- nus hooft met een blaeuwe mutz. gedekt was, tot een zinnebéelt van de omdraeiinge des hemels, alwaer het vier zuiver is: en dat het vier, 't welk uit den hemel op d' aerde valt, zoo goet niet zynde, en floffe noodigh hebbende, Vulkanus daerom kreupel genöemt wort. Dö hamer en tang, die hy in zyne handen heeft, beduiden, dat dé métaéleïrjjoor
't vier worden töebereit. Daer worden honden voor deze kar gefpannen, omdat de Ouden geloofden [G J'j
dat Vulkanus tempel, die op Mongibello llont, bewaekt en bewaert wiert door hon* den, die alleenlyk tegens fchoften en fchelmen haften enbeeten, maer hun,.die tef verrichtinge van hunnen godtsdienft daer quamen, groote vrientfehap beWezen. Daer wort een groot vier, met verfcheiden wapentuig 'er in, by hem geftëlt, ter
uitbeeldinge van dat de geenen, die outtyts in eéhigen oörïogh de overWinniiïg had- den behaelt op hunne vyanden, de wapenen der zelve op eenen hoop plagten te bren- gen , en, als een offer aen Vulkanus, te verbranden [HJ. [EJ Érras: non tuus eft natus, Cythéféa f Cupido;
Stulta', tibi Matri, nilqué Patri e'ft- fimilis. ,■, '-,',■
1$ nempe eft e-aseüs, nitido tu luïnine fulges:
Vulcanufque Pater claudicat, ille volat.
Dindymus eft oculis fimilis tibi totus & ore: Utque tuus Cónjux, claudicat ipfè pede. '' Natos hic efto tuus: caicum jam defete nathm. ;b,^ Eft claudus ca;eq pulchrior ifté tuo. , . ■ .
[FJ Voómaementlyk als 'er de wintinflaet, flingeréiide zy dan na de éérié, dan na de
andere kant , even als menfehen, die over beide de zyden mank gaen: gelyic Vulkanus óók van ibmmigen befchreevën wordt. Zie Furnütüs De Nat. Deof. éap. 19. Pië'riuV hit. - »{,' XPlU. e. 19. Celius Auguftjnus Kurio Lib. I. c. 12. en Vo&üsdéTècaLGe»t.Ltt.H.ctó6. [G]' Zie Elianus Hift. Anim. Lib Xt. c. 3. Mongibello is dèbërgnEtna. Mftér hóiirféh •
Wierden doorgaens in de tempelen der Goden gehouden öm die' té bewaéren. Aïïöé vindt men by Aridoteles (z)\ dat 'er in Italien een tempel was van Miriêrva, waéïih dé hbn- $ty D» den de Grieken, die 'er in quamén, geen quaet d'eederi, maér vriéridelyk. liéflróö'sjïeff. Én Mirabilï «oo fpreekt Gellius (3) van honden in den tempel van dén Kapitolyrifchétj Tüpftéf, die Aufcuifti tégen Scipip, als hy'er 's nagts in qudm, nooit blaften, d'aér ze tegen anderen boos éh ^3 quaetaerdigh waeren. Zoo dat die honden in den tempel van Vulkaffü's juift nifet wierden Att r gehouden als dieren aén hem héiligh", hoedanigë b'eéfteö ik eg'tef lïévër voW den Waeéh vil c £. van dien Gódt wilde Ipatmen: gëlyk zulks gëfchiedt in vêéle wegenen- d^ Godeii.' Per- ,' *T halven zoü ik 'er liefft twe leeuwen voor zetten', omdat Elianüsfehry'ft (f)',- dat dé Egip- y»lHif* tenaerén dit dier aen Vulkanus hadden töegeheHigt, omdat" d*e lêeuWtffiy aécht Wy'i Van5«JB,.r» natuur zeer vierigh en heet zyn: van welke hetté ddére gétend,elt:is. Zié-óMéa bladt#^-jr-^ z^r ift leeuw. Voeg 'ér ook by VÖffius de Theèl. Qént. Lib. ffl; é. iel fc:Xj». , „1^3 Van dié gewoonte by de R'öiriëinën hebBeri' Wy iets gëïecït'Öp'ée &i>.-JS!'^ Vatedft : -1
Deel. Maer ifc zoude deze wapefiën in; 't vier liever ddero^ Ü HÈFW&%frkIj ^ Vulfel- Mm~A Oooooooo % w
|
|||
|
' j«* 'MÊW'Wm :D:iE:S ^H E R 31
^,vhr worde de Smit der Goden te-zyn in allerlei-, metael: gelykblykt uit het pa-
'l T É L'den wjen van de ion by Ovidius ( [ J , en de wapenen , die hy op 't verzoek van Lib. II. tesendcow^u Homerus (2). en op dat van Venus voor Eneas, by Virgi- Ió65" Sfel ffiffl ooiSÖffiSt dien hy voor Mars; en 't fehilt dat hy voor Pallas;
r,-flV.ad K&SLr? die-hvvooïlupiterby den zelfden Virgilius (4), -fmeedt: waerom ook LivTlL iÈSS^SSS^tSaSM^ was eene fmeedery tefchilderen by Vulkanus,en ne- - 468. £S£*S toende om de. zelve aen jupiter te brengen. Naementlyk & °vid' SS vSkanusverftonden zy 't vier: en omdat alle metaelen gefmeedt worden door de, Met' L' huVn van'tS&hebben zy een' Smit van hem gemaekt,en hem voorzien met het gereet- XIIL v' WÜm een Smic.onder het fmeedenvoörnaementlyk nóodigh heeft. Het naekte l.chaem 2gg JfcMgJÖifbrmeen tot het gewbone gebruik tan de Goden naekt te fchilderen, (3) £n. (zoo men t met wil biengenmme net g wg g my ooküiets anders zeggen/ rhlbid. pL door de vierdampen bezwalkte aengezicht is eene uiwerkroge van het ambacht dat
v. 416 2S hemSÏÏffifc Zie vooral Homerus JW £*, #£UL s, «9. Die meer van Vulka- & feqq. ^SfSSnfteiSïïraWfi M Deor. W A-/// 50/. 41?. en de la ChauflfeA CO De X? SSftiSS SM als mede Furnutus, Bokkatius, Natalis Komes, Pienus, en Vpf- S^jn,, fius,'ter plaetfen boven gemeldt. .,.;..;.,.,, •; , , . .. ,-«r? |
||||||||||||||||
|
'f Jsdtö
|
||||||||||||||||
|
K O ETS DER LUCHT.
'm, *Arcknus Kapeliaftelt Juno,. daer hy de Lucht door betekent, m
M de gedaente eener Vrouwe, gezeten op eenen ftoel, die heerlyk è vtrfiert Hy geeft haer een' witten kap ten dekfel over het hooft, en vériiert het met een' koninglyken tulbant, die overal bezet en bepronkr is met groene, roode, en blaeuwe edeliteenen. Het aengezigt blinkt helder en vrolyk, en 't kleet heeft de kleur van glas. Boven of over het zelve kleet heeft ze een'~ duiiterverwigén flüier; etreenen gordel, die verfcheide kleuren heeft, rontomde knien. Lindelylrgeeft hy haer een' blixem in de rechte hant, en een' trommel, in de lhnke. Laetons Hier nu bvvoeeen, dat haer zetel op eene kar öf koets itaet, die voort- getrokken wort door twee fchoone paeuwen, als vogels aen Juno toege* vvydt, en dan kortlyk [A] zien, wat Kapelia met het.gezeide uitbeelt. |
||||||||||||||||
|
r A1 Waerom wil Ripa hiefkort zyn? Vincentius Chartanus (by wien <6) hy de be-.
|
||||||||||||||||
|
(6 De
|
fpfirvviiw Jai St beeft geleezen heeft, en niet by Marcianus Kapelia zelf, ge-lyk als uit
|
|||||||||||||||
|
buagin. fchi yving van d bcelt öeie^ , uitlegging geene -handlcding genoeg
Deor. meer dan een a ng"«« " d £u de di en die Marcianus daer meldt, de hoeda-
P. u3. gegee^nn'/nn^Sf" K te kennen geevèn, dat ze geene uitlegging van nooden SlS^lSÏd?^S^S?SaSföp *n d^rom geeft hy hier de verklaering, die h?ta aiaS beeldeï van ftuk tot üuk pleegt te doen. even as eene romme zoo, in eene Dat Tuno véelïyïeen beek van de Lucht by de Ouden is, hebben wy. reets aengetoont
Dat juno veeuy» e ,. D | d ze ook door verftaen wordt in ? ÏÏg' ïe befïyy ng'b'y M^cianus (7), is uit hem zelf klaer, als hy verfcheidene naemen
11. eJ. .dje P|p^JmSg r8> én even als twyfelende, met welken hy haer noemen moet, m5t **7 -S° Wai hSo'oo JfiT heeft hier geene byzondere betekenis, omdat Marcianus aldaer
J ^'SclJ^ditTrSnë veering fer Gode^n in 't Hof yan Jupiter beleit was: daer dan II D.bl. MffiSljJïn haer' ftoel, of liever throon, neemt: waerom Marcianus 'er ook niets an- S8. Aen- J.un0 Pj^SR' Z jat de zelve fraei verfiert was. Maer wat haer' overige^ toeftel be- igt* m^lÉiJW^Mm * de naWUr derLuchtbetrekkelyk'. De witte Ui 69. F^CV * tS-S eeeeèven", omdat de Lucht in haere Bovenfte declen hetfynfte, en AenmJL .^P^^fiSf jf StWefte licht heeft, zynde het wit de kleur des lichts, ge- iL0)"fC- W8B vwart die der duifterniffe (9): zöo als de lucht om die klaerheit aen ons gezigt SS2S ^WWlXffiSlË^ do) meent, dat Homerus 00 Juno W. cult, . ^^JSSs^SSSuSSStSISiï En om die zelfde reden is hier boven aen, de beelden
[W111- ren zinwan genomen wowen (iij. *» * „ e Ten waerertemant w.ilde denken, Efeli der L*TM?.^n desto mede ESPfMiSS^ even als 'tot éen' kap.aen de lucht v, ^!." datiow d§n..wittp SW!*ftfeW«^g^^OT^ toefcliynt (zie 'tH.D.bl.
(i^Ziè verftrekt:wiens kleur, gelyKz^ons;0^^ bl- 594- r,r<5.) ahQP ook om £srnemgte <g>g| wit kan gepoept wo ^ kk^ . f|J
Aenm,C._tigjj,;w^t<j| geogen3,erkjt;: gelyk te zienis.iut liet geefl-wj^y . — T ..«••-* tj ï,iw e ., -^
|
||||||||||||||||
|
KOETS DER LUCHT. ?o|
Zoo beduiden dan de veifcheide verwen, en andere gemelde dingen, de veran*-
ringen der Lucht, door de toevallen, daerin voorkomende, als regen, mooi weer, flormwint, nevel, hagel, fneeu, dau, blixem, donder (door den trommel hier aehgeduit^) ftaertftarren [B], regenboogen, vlathdampen, weerlichten, en wolken. de bladz. van dit DeeL Door den tulbant met dé fteenen der drie gemelde kleuren
moet men den regenboog verftaen, die zich inde lucht vertoont: en die uitlegging geeft Marcianus zelf aen de hant, wanneer hy zecht, dat Iris, daer wy kort te vooren gezien hebben (i) dat de Regenboog door verftaen wordt, dat hooftüeraet aen Jurio had ge- (i) Bladz» fchonken (2), Van 't aengezicht zecht Marcianus niet alleen, dat het helder en vrolyk 680. blinkt, gelykhier ftaet, maer voegt'er by, dat het egter dikwyls door eene wolk van (2) Adde geduurige veranderingen betrok, drukkende alzoo de menigvuldige veranderingen uit, Albric. 4ie 'er in de lucht voorvallen, zoo dat dés zelfs helder en liefiyk aenfchyn telkens Philof.de door donkere wolken betrokken en bedekt wordt. Het zelfde betekent het kleet van j°r: kleur als glas, en de duifterverwige fluier boven het zelve: van welken fluier Marcianus !?agxr zecht, dat hy door het tegenftraelen van een zeker licht helder en doorfchynende p' wierdt, beduidende, dat de donkere regenwolken en nevelen, die de lucht, welke uit haere natuur doorfchynende is als glas, fomtyts bezwalken, door de zon, als dezelve doorbreekt, worden opgetrokken en verdwynen, en de lucht alzoo haere voorige en natuurlyke doorfchynentheit weerkrygt. De blixem en trommel in haere handen bete- kenen , dat de blixem en donder in de lucht geteelt worden, en aldaer hunne plaets hebben : maar daeronder, zecht Marcianus, fcheen zy geweldigh te zweeten, en , het geene beneden haer was, met een' ganfchen vloet van dauw te overftroomeü, bedui- dende ongetwyfelt de ftortregenen, die 'er doorgaens op donder en blixem volgen. De gordel van verfcheidene kleuren om haere knien, die Marcianus zecht dat dan eens met een' helderen glans blonk, en dan eens, die aengenaeme verandering van verwen al- lengskens verdwynendé, ten eenemael geen teken meer van die verfcheidenheit behieldt, ziet op die aengenaeme roode, purpere, en andere kleuren, die men inde beneden- lucht (en daerom doet hy den gordel om de knien) voornaementlyk wat boven de kim- me, des morgens en des avonts befchouwt, en die weer na 't hooger opryzen , en 't on- dergaen der zon, geheel verdwynen. Nu voegt 'er Marcianus noen de fenoenen by, die hy zecht dat zeer donkerbruin waeren, en de zooien zoo zwart, als de duifterniffe des nachts. Dit betekent het allerlaegfte gedeelte der lucht, en wel allermeeft, zoo als men ze ondcraen de kimme doorgaens ziet, daer ze om de zwaere dampen 5 welke in den damp- kring rondom den aertbodem blyven hangen, meeften tyt met donkere en zwarte wol- ken bezet is, en zonder welke zy by 't op- en ondergaen van de Zon zeer zelden gezien wordt. Dit dan tot verklaering bygebracht zynde van 't geen Marcianus Kapella zecht , is 'er noch overigh, dat wy iets melden van de Paeuwen. Dat die vogel heiligh was aen (3) Mef.' Jimio , en dat 1 haer een wagen wordt toegefchreeven door Paeuwen getrokken, is bekent Lib. I. v» uit Ovidius (3) en anderen. De reden nu van het toewyden der Paeuwen aen Juno wordt ??*• ™ daerin geftelt, dat Juno ook gehouden is als de Godin der rykdommen : met welke om- L ~* dat de menfehen, dooi-hunne fchatten trots en opgeblaezen geworden, gewoon zyn te J'w2r> pronken, gelyk de Paeuw, een trotfe vogel, met haere fchoone veeren (4); zoo meent {j n\. * men, dat dit"de reden is, waarom die vogel voor heiligh aen Juno gehouden is. Van fj\ gg- die gedachten zyn Bokkatius (5) en Voflius (6) : maer Piërius (7) is meer voor 't ge- nealog. voelen van Athcneüs (8); te weéten, dat men de Paeuwen allereerft zoude gevonden Deor. L. hebben op het eilant Samos, dat aen Juno heiligh was, en daer zy met byzondere Godts- VIII. c. i„ dienftigheit wierdt geëert, en vanwaer zy daerna in andere landen waeren obergebracht. (6) De Van dé fabel van het zetten der oogen van Argus in den ftaert van de Paeuw, is ge- Theol. handelt op de 124. bl. vai> dit Deel. " Homerus evenwel (9) geeft haer een' wagen, ge- Gent. L. trokken van pacrden : zoo dat de Poëeten hierin geen' vaften voet hebben gehouden. ¥\c-26- Die nu meer wil zien van Juno, voor zoo verre zy betrekking heeft op de lucht, leeze L. IX. Furnutus de Nat. Deor. c. 3. &? 17. Den Griekfchen Schryver van 't Leeven van Homerus f^\\- pag. 325. Heraklides Pontikus in Allegor. Homerip. 460. 6? 463. Pierius Lib. XLVLII. V yviTr" c. 3.'Bokkatius Gen. Deor. Lib. VUL c. 1. Voffius de Theol. Gent. Lib'. II. c. uit. & L. ~n , V' Vtt. c 1. & 4. &.L. IX. e. ai. Natalis Kofnès Mytb. Lib. II. c. 4. En Giraldus Hifi. JS'jjb Deor. Synt. IL col. 117. XlV. * [B] Dan moet men de Staertftarren ook al tellen onder de veranderingen der c. 20,
Lucht. Eene nieuwe Filozoofy ! Chartarius had eenige veranderingen opgetèlt: en (9) Il'iad, die moeit Ripa vermeerderen : en zoo kreeg men hier komeeten van een droevigh L. V. 7, adfpecl. . - . 720. |
||||||
|
lil. Deel PPPPPPPP KOETS
|
||||||
|
yin*"
|
||||||
|
702
|
|||||||||||
|
KOETS DES WATERS.
N'Eptunus, door wien volgens Furnutus, in zyn boek van der
Goden Natuur (1), het Water wordt afgebeelt, wort vertoont als een out Man, met een' langen baert en lang hoofthair, beide in kleur het zeewater gelyk. Daer waeit een fluier, die ook zoo van verwe is, achter hem uit; en hy heeft in de rechte hant een drietandi- ge vork, ftaende hy dus op een' zeer grooten zeefchulp, die, met ra- den verzien, hem tot eene kar ftrekt, en wort voortgetrokken door twee zeepaerden, in't midden der zee, alwaer men veele grote vif-, fchen en andere zeedieren rontom den wagen ziet. Neptunus was, van de drie Gebroederen, de geene , dien by loting [A] het Water
te beurt viel; en daerom wert hy de Godt der Zee genoemt, en door de Ouden nu bedaert, en dan zeer verbolgen van gelaet, afgebeelt. De gezeide verf [B] is aen zyn baert, hooftlokken, en fluier achter hem, gege-
ven, naer de uitlegging van Furnutus zelven, om de kleur van het element, dat door hem betekent wort. De drietandige vork verbeelt den driederleien aert des Waters; want dat der
fonteinen is zoet: het zeewater zout en bitter : en in de flaende meiren is het wa- |
|||||||||||
|
(i) Cap.
4. & 22. |
|||||||||||
|
■...-. . . ■ .-.,...v:. ...... ;. ,■.■.,-..,;, . . .
|
|||||||||||
|
ter wel niet zout, noch bitter, maer onfmaeklyk en niet aengenaem [CJ.
De koets of wagen wort hem gegeven, om de beweging des waters, op des zelfs
oppervlakte, aen te duiden,- welke beweging gefchiedt met eene omwentelinge en gedruis, gelyk eigentlyk de raden eens wagens doen en maken. Deze koets wort van wrede zeepaerden getrokken, om aen te wyzen, dat Nep-
tunus de eerfte vinder van het gebruik der paerden was: gelyk met deeze meening de Poëten zeggen [Dj, dat, wanneer hy eens met zynen Drietant op d'aerde floeg, [Al Het is bekent, dat de Fabelfchryvers hebben verdicht, dat Jupiter, Neptunus
(1) Serv. en Pluto de heerfchappy over 't Geheel Al by 't lot ( 2 ) onder malkanderen hebben
ad ./En. I, verdeelt : en dat Jupiter den Hemel en't oppervlak van de Aerde, Neptunus de
143. Zee, en Pluto de onderaerdfche Geweften, voor hun aendeel gekreegen hebben. De
uitlegging is, dat na 't afiferven of verdryven van Saturnus , die de Poëeten verdichten
dat voor Jupiter de Godt van 't Geheel Al geweeft is , maer die in der daet koning was
van Kreta, dat doe eene magtige heerfchappy, voornaementlyk ter zee, hadde,- Jupiter
zyn' Vader in de heerfchappy is opgevolgt, dat Neptunus het gezach heeft gekreegen
over de Vloot en verdere zeemacht, en dat Pluto is weggetrokken na Aziën, om aldaer
eene nieuwe heerfchappy op te rigten : want die na vreemde landen trokken, wierden
verfiert gegaen te zyn na de Hel: gelyk kenlyk is aen allen, die eenigzins in de ver-
dichtfelen der Ouden ervaeren zyn.
(3) De [B] Maer hoe is die verf? Zwart, zecht Furnutus, f3) omdat de kleur der zee
Natur. zwart is : en daerom offerde men Neptunus, zecht hy, ook zwarte ftieren. Dat het Deor. c. n00fthair en de baert van Neptunus zwart behooren te zyn, heeft Zaratino beweert in't 2Z' beelt Winter bl. 82. van dit Deel, en wy hem daerin toegeftemt in onze Aenmerkingen • op de 83. en 84. bl. aldaer. Dat men hem evenwel ook bequaemlyk een zeegroen,
als mede een donkerbruin kleet kan geeven, zal elk zien, die de moeite gelieft te neemen van de gemelde onze Aenmerkingen na te leezen, als mede 't geen wy op de 15. bl. van dit zelfde Deel aengaende de kleur der zee gefchreeven hebben; en dan noch 't geen wy reets van Neptunus als een beelt der zee gezecht hebben op de 659, bl. van het II. Deel: daermeer dingen voorkomen, die tot dit tegenwoordigh beelt behooren. [C] Van deeze uitlegging gewaegt Natalis Komes Myth. Lib. II. c. 8. Eene ande-
rehebben wy gegeeven op de 660. bl. van het II. Deel. 'Zie ook de la Chaufle de Simüla~ cris Deor, Tab. VIL Servius ad Mn. I. 142. en Furnutus de Nat. Deor. c. 22. [D] De Fabel hebben wy verhaelt op de 391. bladz. van dit Deel. Servius
(4) Ad. meent (4) , dat het voortbrengen van een paert aen Neptunus wordt toegefchreeven,
Georg. om de fnelle beweeging der zee door de fnelheit van het paert te kennen te geeven : h 12- maer Furnutus is van gevoelen (5), dat de paerden aen Neptunus zyn toegewydt om {5) Loc. de fnelheit van het vaeren ter zee te betekenen, daer men de fchepen, zecht hy, met uat0- de zelfde fpoedt gebruikt als de paerden op 't lant : waertoe dient 't geen wy in de
Voorreden van dit ons Werk hebben aengetekent bl. *** 2. Zie ook II. Deel bl. 427. |
|||||||||||
|
. KOETS DES WATERS. 703
'er een paert uit te voorichyn quam. Zoo zeit ook Diodorus (i), dat Neptunus (i) BibL
d'eerfte was, die de paerden temde [El. Lib- v- [E] Zie dit, en meer van deze ftoffe, by Vincentius Chartarius de Mag. Deor. pag.
171. Het gezelfchap van Zeedieren, hier in de befchryving des beelts vermeldt, Voegt ook Homerus (2), als hunnen Koning verzeilende, aen den wagen van Neptunus (2) Uiad*. toe : en Virgilius (3) daerenboven eene menigte van mindere Zeegoden en Zeegodin- Lib. XIII» nen : waervan Furnutus (4) dien Godt het opperhooft noemt. Voor 't overige gelyk v. 27. als Neptunus wordt gefteltvoor de zee , alzoo zinfpeelen de Poëeten door de naemen (3) ,-8Sm van alle de Zeegoden en Zeenimfen, gelyk ook door die der Najaden of Riviergodin- V. 816. netjes, op de byzondete eigenfchappen van het water der zee en der rivieren: gelyk be- S$.jeqq" kent is aen die geene, die in de Griekfche Tael ervaeren zyn, en waervan wy reets V1"-^1133 eenigh blyk in de beelden van Galatea, en Thetis, en de Najades, gezien hebben. ^cCerda Die meer van deze Hof begeert, leeze Bokkatius Geneal, Deor. Lib. X. c. 1. Giraldus ?! vf nc * Hifi. Deor. Synt. V. col. 158. Natalis Komes Mytb. Lib. IL c. 8. en Voffius 'de Tbeol. ïtLn Gent Lib. I. c. 15. & Lib. IX. c. 18. C * |
||||||
|
KOETS DER AERDE.
BOkkatius befchryft, in het III. boek zyner Godengeflachtreke-
ning [A], de Aerde als een deftige Vrou [B], hebbende tot een hulfel op 't hooft eene kroon van torens; gelyk ze ook dus door de Poëten getorend (5) wort genoemt. Zy is uitgedoft met eene kleding, (s) Vir- geborduurt met verfcheidenerleie boombladeren, groene kruiden, en fj; 2j* bloemgewas. In de rechte hant heeft ze eenen fchepter, en in de flinke een' fleutel. In die hoedanigheit zit ze bp een' wagen, rontom welken eenigeleege zetels ftaen, zynde de wagen befpannen met vier, leeuwen. Het getorende hulfel, of de torenkroon, wyftaen, dat door dit beelt de Aerde
moet verflaen worden: even als op haer' kruin draegende [C] Heden en torens , die haer als een kroon veriïeren. Het kleet, zoo geborduurt [D] als gezeit is, verheelt de boifchen, en het on-
eindigh getal van gewaffen, die op de vlakte des Aerdbodems te zien zyn. De fchepter, in 's beelts rechte hant, beduit de Koningkryken} mitsgaders de
rykdommen en magt van de heerfchappyvoerders der werelt [EJ. (6) Mar*1 Den cianus
Capella
[A] Aen het twede hooftftuk, waeruit zoo wel de uitlegging, als de befchryving van k'^'f-'j^*
dit beelt, geheel genomen is. De Aerde nu, die hy daer befchryft, is de Godinne fj v lQ'6 Cibele, waerdoor de Heidenen de Aerde verftaen hebben. ' (8) Ad * [B] En teffens bejaert (6), als welke zy voorftelden en ook noemden met den naem jEn. VL
van Moeder: waervan gefproken is in en over 't I. beelt der Aerde, op de 12. bl. van 786.' &X. dit Deel. 253. [C] Die reden geeven 'er Lukretius (7) en Servius (8) van. Furnutus (9) voegt 'er (9) De
by, dat ze die kroon op 't hooft had, omdat de Ouden gewoon waeren hunne fle* Natur. den, opdat de zelve te veiliger zouden zyn, op de bergen te bouwen. Ovidius (10) Deor. meent, dat het daerom gefchiedt is, omdat Cibele de eerfte zoude geweeft zyn, die c- 6- de fteden van Frigiën, daer ze voornaementlyk geëert wierdt, met torens, dat is met (IO)Fafo
kafteelen en fterktens, zoude voorzien hebben: want de Ouden kenden geene ande- re torens in hunne lieden, als die tot verdediging der Statsmuuren, daer die torens door- J' 2\f' gaens in waeren , tegen de vyanden ftrekten. '?*j L,oc' [D] Marcianus Kapella fn) verfiert haer kleet niet alleen met het borduurfel van vide°&
allerleie gewaffen der aerde , maer ook met een' rykdom van edele fteenen, en gout Albricum en zilver: omdat naementlyk het aerdryk ook deze dingen voortbrengt. Men zou Phil. de 'er ook op kunnen borduuren bergen, rivieren, fteden , menfchen en beeften, en ande- de Deor. re dingen, door Ovidius (12), Statius (13), en andere Poëeten in de befchryving van 't Imag. c. Aerdryk gemeldt. Om die reden van vruchtbaerheit ziet men haer ook wel met een' korf I2- vol vruchten afgebeeldt op oude Penningen, te vinden in Oudaens Roomfche Mogentheit (*2)Me*,
Tab. XLVIIl.p. 277. L.II.v. [El Ook had ze 'er wel eens in plaets van den fchepter koornairen, of eenigh ander f 5\ „.
vruchtdraegend gewas in, gelyk op de penningen te zien is3 om de vruchtbaerheit der rij *he* aerde te kennen te geeven. ïfW8 PPPPPPPP 2
|
||||||
|
?a§ K O ET S D E R lA £ fi D Ê.
Den fleuteJ meent Izidorus aen te duiden, dat de aerde by wintertyt gefloten Ut
en aldus het zaet verbergt [F] en als wechfiuit, dat op haer gezaeit is: het welkd • • begint uit te fpruiten, en te voorfchyn te komen in de lente, alswanneer men ge* Woon is te zeggen, dat de aerde zig ontfluit. De leeuwen, die de koets trekken, vertoonen de manier des lantbouws in 't be-
zaeien der aerde: want de leeuwen (zegt Solinus [G], in zynen Polyhijlor) zyn ge- ., went, wanneer ze door bol of mul zant gaen, hunne voetilappen met hunne ftaer- ten toe te fungeren en te dekken, ten einde de jagers hen niet door het fpoor mogten ontdekken. En zoo dekken ook de bou- of akkerluiden met klou en egge het gezaeide in de vooren, opdat de vogels het zelve niet komen wechrooven [ITJ. De leege zetels [ï] beduiden niets anders, dan dat dikwyls, niet alleen huizen,
maer ook wel geheele lieden, door porlogh of peft, leeg worden. Of dat op het vlak der Aerde veel leege en onbewoonde plaetfen zyn. Of eindelyk, dat de Aer- de altyt veel plaets leeg en open houdt voor hun, die nogh zullen geboren worden. (i) Orig. [F] Dit wordt anders ook betekent' doof. de fabel van Prozerpina, aengeweezea
Lib.VlII. op de 74. bl. van dit Deel. Of be'halven Izidorus (1) eenigh goet Schryver haer c. 11. een' fleutel in de hant geeft, ftaet my niet voor. Veeltyts wiert ze ook verbeeldt (2 Ifid. met een' trommel in de linker Hant, het zy om de rontheit van'den Aerdkloot (2) te kennen Loc. cit. te geeven, het zy om de winden (3), in de binnenfte holen der Aerde beflooten: hoe- ft Auguft. wei >er 00^ andere uitleggingen (4) van gemaekt worden. de Givic ^q-j My ftaet niet voor dit by Solinus geleezen te hebben. Plutarchus fchryft (5),
VTI c ia dat de.'leeuw onder 't gaen zyne pooten .altyt achterwaerts intrekt, en de klaeu- (}\'-\ioff. wen alz0° verbergt , om te verhoeden, dat de zelve niet mogen afflyten en itomp deTheoI.' worden, nochte ook aen de jaegers gelegenheit geeven om hem na te fpeuren : zoo Gent. IX.' dat men niet licht het voetfpoor van een'leeuw vindt, en, niets anders als kleine en- 35. duiftere tekens van voetilappen aen treffende, de zelve bezwaerlyk kan navolgen, en (4) Eu- licht den verkeerden wegh inïlaet. Dat hy op die wyze gaet, zeggen ook Plinius (6~) en,
feb.Prap. Solinus C7): maer van het toefleepen der voetilappen met den ftaert vinde ikbyhen niets. Euang. [H] Bokkatius voegt 'er noch andere uitleggingen by, die men by hem zelvea- L. III. kan naleezen: en behalven die hebben wy ook noch andere bygebracht I. Deel bl. cap. 11. 426. en II. Deel bl. 95. daer men kan byvoegen , 't geen is aengetéke'nt door Voffius de Lucret. TheoL QenL Lih_ Jx coL l6 en Qraldus Hifi. Deor. Synt. IV. col. 137. by welke v 618 twe geleerde mannen men verder zal vinden de uitlegging, die 'er gemaekt wordt van fó De ^aer z^tten m den wagen, en van des zelfs wielen, en meer andere dingen totCibele be- Solert. hoorende. Dit moeten wy alleenlyk noch zeggen, dat de Schryvers dan eens vier, dan Animal. eens twe leeuwen voor haer' wagen fpannen ; en dan eens twe toffe leeuwen, en dan p. 966. eens een' by haeren zetel voegen, of haer ook wel eens op een' leeuw doen ryden: ge- (6) Lib. lyk men ten deele uit de boven gemelde penningen by Oudaen, en ten deele by Voffius
VIII. c zien kan. En 't heeft zyn' nadruk, dat Auguftinus uit Varro aentekent, dat ze juift een* 15. tammen leeuw by zich had, maekende daervan genoegzaem de zelfde uitlegging, als die (7) Cap. jSj welke wy daervan in ons 11. Deel op de plaets, zoo even aengeweezen, gemaekt
XXVII. hebben. Voor 't overige moet men dit en de drie voorige beelden vergelyken met die van 't Vier, de Lucht, 't Water en de Aerde in 't begin van dit Deel.
[I] Ik heb moeite gedaen om te weeten, waer Bokkatius deze ledige zetels by Cibe-
le mocht hebben gevonden: doch al wat ik'er van heb kunnen ontdekken, is zeer wei- (8) De _ nigh, en beftaet enkel hierin, dat ik by Auguftinus (8) vinde aengetekent, dat Var-
Civ. Dei r0, uit wien hy veeie dingen bybrengt, die tot verklaering van dit beelt ftrekken, zegt, L. VII. quod fedes fingantur circa eam, Jignificari, quum omnia moveantur, ipfam non moveri: f'ff. ■ welke eigenfte woorden ik ook leeze by Izidorus (9), doch zonder melding van Var- Lfb VIIl' r00s naeni- £*e vertaeling van die woorden is deze: dat daer door, dat 'er ftoelen voorden c 11. ' verfiert om haer been te ftaen, betekent wordt, dat, daer alles wordt bewoogen, zy zelve niet wordt bewoogen. Het zitten, en dusdeftoel, wiens gebruik zitten is, betekent in de beel-
fio'HI.D. denfpraek ruften: gelyk wy elders (10) hebben aengetoont: en dus zal de meening van: 61; ii.' ' Varro zyn, dat die ftoelen by Cibele op eene zinnebeeldifche wyze te kennen gaven, 329. 334. dat het aerdryk ruft, en onbeweeglyk is; gelyk ook haer eigen zitten in den wagen in en 353. dien zelfden zin wordt uitgclegt. Bokkatius fchynt in die uitleggingen geen genoegen te hebben genomen, en daerom andere gezogt, hier mceft vermeldt. Ripa had hem in veele dingen in dit beelt niet begreepen: doch wy hebben 'er alles zoo in verandert als het behoorde te zyn, opdat wy bevrydt mogten zyn van de moeite van zyne dwaelingen aen te toonen : het zelfde hebben wy te vooren en meer andere beelden gedaen, en zul- len 't ook doen in noch eenigc volgende. |
|||||
|
KOET-
|
|||||
|
<J>
|
|||||
|
KOETSEN OF WAGENS
D E R
ZEVEN PLANEETE N.
KOETS DER M A E N E.
^Okkatius befchryft deze, in het IV. boek zyner Gellacht-
rekening der Goden (i) , als eene Vrou met een maeg- (i)Kap,
delyk wezen. Zy zit op een koets, die voortgetrokken l6, wort door twee paerden, van welke het eene wit, en 't andere zwart is. De kleur der paerden beduidt, dat de Maen haeren loop by nacht en by
dagh [A] doet. In plaets van twee paerden, fpant Klaudianus , volgens den zeh ven Schryver, in zyn V. boek (2), voor haere koets twee harten, als uitbeeltfels, O) Kap* dat de loop der maene (vermits haer rondde of firkel de kleinfte is) veel [B] fneller 2* vol- -^
[A] Die uitlegging geeven 'er Izidorus van Orig. Lib. XVIII. c. 36. en de Scho-
liaft van Germanikus. Maer verricht de zon haeren loop ook niet by dach en nacht, zoo wel als de maen? En evenwel zullen wy ftraks de kleuren der zonnepaerden gefchikt ;zien na den loop van dat hemellicht by den dagh alleen. Even weinigh voldoet de twede reden, welke die Scholiaft bybrengt : te weeten, dat ze in den winter en zomer hel- derder licht geeft, als in den herfft en lente. Ik zou dan liever deze verfchillende kleu- . ren daertoe brengen (zoo't maer zeker is, dat de Ouden de paerden van de maen die •'
kleur gegeeven hebben : want de twe genoemde Schryvers zyn by my geene Schryvers van die achting, dat ik 'er veel ftaet op maek) dat de maen het aerdryk des nachts dan eens licht, en dan eens niet: en dus zou ik het zwarte paert op de donkere, en 't witte op de lichte maen toepaffen. En alzoo geeft Ovidius aen de Maen als ze helder fchynt, in tegenftelling van dat ze eklipfeert, witte paerden alleen Rem. Am. v. 258. De reden, waeromhaer juift twe paerden worden toegevoegt, fteltServius (2) in haer twederleie /,-> ^j. eigenfchap, te weeten, dat ze wafcht en afneemt. Of die reden voldoet, laet ik aen 't ^ v<" oordeel van den Leezer : maer zal 'er ondertuffchen in beruften, totdat my iets beters 72i.' voorkomt. [B] Die reden zie ik dat 'er Bokkatius van geeft. Maer daer is onderfcheit tuf- . *
fchen eerder en fneller. Dat de maen haeren loop eerder volbrengt als de andere pla- neeten, is waer : maer dat ze fneller loopt, is niet waer. Zy volbrengt haer' loopeer- der , omdat hy veel korter in den omtrek is dan die der overige planeeten : zoo dat zy zoo fnel niet behoeft te loopen, om den zelven eerder dan de andere ten einde te kry- gen. Wat is dan de reden, dat Klaudianus haer harten geeft P Luna of de Maen, Diana, (4) Ser-
Prozerpina, Hecate, ja ook Juno en Ceres, enz. zyn by de Heidenen eigentlyk eene en vius ad dezelfde Godin (4), doch worden doorgaens, en vooral by de Dichters, als onder- Georg. I. fcheidentlyke Godtheden voorgeilelt; en, om alleen van de drie eerfte naemen te fpree- 5- & -#£«. ken, in den Hemel heet ze Luna, en wordt daer aengemerkt als de Maen; op de Aerde VI. :p8. heet ze Diana , en is de jachtgodin; en in de Ónderaerdfche geweften heet ze Prozerpi- $T n" na, en is de Koningin der fchimmen of geeften der verftorvene menfehen (5). Alle X1, 532. welke dingen , hoewel haere zinnebeeldifche betrekking hebben tot deMaen , te lang om (5) Idem hier te verklaeren ; zoo moet men doch de zaeken, die haer in 't een opzicht worden toe- Servius gefchreeven, niet vermengen met dedingen, die tot haer in een ander opzichtbehooren: a^ -^n- en 't geen men van haer kan zeggen als^de Maen, moet men van haer niet zeggen als *V- 5"' Diana of Prozerpina : en wie zou niet lachen , zoo onze Ripa 't eens in 't hooft had i6) ï?/* gekreegen den driekoppigen helhont Cerberus by de Maen te zetten in haeren wagen 3 g^Hc of hem aen Diana mede te geeven ter jacht ? En evenwel zyn de Maen en Diana de zelf- Lib jir de als Prozerpina; by welke laetfte nicmant zal ontkennen dat Cerberus heel wel paft. v_ 2S5. ' Nu is 't zoo gelegen, dat Klaudianus in de plaets (6), die hier bedoelt wordt, de har- ^ oe' ten fpant voor den wagen van Diana, met eene zeer gepafte fchikking, als voegende Re].Vet. dit dier om zyne fnelheit zeer wel in den dienft der jachtgodin. En hierom kan ik niet Rom. p. voorby den misflagh aen te merken van du Choul (f), die op een' penning van de Kei- 71. zerk Julia, de Gemalin van Severus, hebbende tot opfehrift Luna Lucifera, of de (8) Nu- LichtvoerendeMaen, voor den wagen, waerop die Godin verbeeldt ftaet als den zelven mismau mennende , heeft meenen te zien twe harten , daer het doch paerden zyn : gelyk men die Imper. duidelyk op dien zelfden penning by Patinus (8) vindt afgetekent. , ■,: - MÏ1 P* 28.7' in. Leei. Qqqqqqciq
|
|||||
|
KOETS DER MAEN E.
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
*JQ9
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Völbragt wort, dan die der andere planeeten. Feftus Pompejus het ze door muil-
ezels voorttrekken, omdat de maeii van natuure onvruchtbaer is, gelyk de muil- ezels zyn [C]. By Auzonius [D] ziet men twee runders voor haeren wagen , als dieren, die men der Maene gelooft toegeëigent te zyn, om de gelykheit, die zy met de hoornen van dat vee heeft; en dat daerom der Maene [E] ook twee kleine (1) Ho- hoorntjes op 't hooft geftelt worden: alsmede, omdat men runderen offerde (1) aen |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
Sec. v. 49,
&Lac- tant. Lib I. c. 22. |
^eze godirï.
Prudentius geeft der Maene een' witten en fynen fluier, zeggende £FJ:
•Denique quum Luna eft, fubluftri fplendet amiftu.
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
Dat is; wanneer Diana by de Heidenen wort aengemerkt als de maen, bekleedt men haet
met eert glansryk geioaèt. Men zou dé Maen Ook, van den gordel af opwaert, met een wit, een root, en
een donkerbruin kleet kunnen afbeelden, en 'laten 't overige des gewaets zwart zyn; om te vertoonen, dat de Maen van zich zelve geen licht heeft, maer het van een ander krygt. En dient geweten, dat tot meer fchoonheit der beelteniffe, deze ver- wen op een zekere bevallige wys moeten worden gefchikt: opdat ze te levendi- ger mogen aentoonen, dat de Maen dikwyls van kleur verwiffelt; gelyk daer- uit ook veelen voorfpellen de veranderingen van tyt en weer. Zoo zegt Appule- jus,
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
(2) Pag.
174. ed. Heins. (3) Pag.
CVI. ver- fa Edit. Ven. a. 3537 |
1 [C] Hy doet 'er noch eene twede reden by, te weeten , omdat, gelyk de muile-
zel niet uit zyn eigen ras, maer uit dat van een paert 'wordt voortgeteelt, de maen alzoo door 't licht van de zon , en niet door baer eigen licht, fchynt. Proklus, een out Griekfch Uitlegger van Heziodus, wil (2), dat net daerom zoude zyn, omdat, gelyk een muilezel eene gemengde natuur heeft, hebbende de zelve ontfangen uit een paert en een'ezel,- alzoo ook de natuur van de Maen als gemengt is, hebbende de duifterniffe van de Aerde, en 't licht van de Zon. Noch eene andere verklaering brengt Johannes Protofpatharius , mede een Griekfch Uitlegger, by over dien zelfden Schryver (3), die |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
(4)'Epift. wy kortsheits halven voorbygaen. Wat nu de onvruchtbaerheit der Muilezelinnen
V 1. & betreft, daervan is gehandelt op de 247. bl. van het II. Deel: en wat die der Maen aengaet, hoewel haer ook dikwyls eene vruchtbaermaekende kracht wordt toegefchree- ven, gelyk wy gezecht hebben op de 375. bl. van het I. en 91. bl. van dit Deel, zoo is ze doen, op zich zelve genomen zynde , en niet voor zoo verre zy betrekking op den tyt, en invloet op de ondermaenfche zaeken heeft, waervan aldaer breeder gefprooken |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
X(RP
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
is, en verder Vortius de Th. Gent. II. 19. kan gezien worden ; een kout en geen vrucht-
baermaekend lichaem, gelyk ze by Feftus wordt aengemerkt: en dat is ook de reden, waerom de Ouden, daer ze byna aen alle de Goden en Godinnen kinderen gegeeven hebben, nergens gewach maeken van zoonen of dochteren van de Maen, noch ook van Prozerpina, en verdicht hebben, dat Diana altyt maegt gebleeven is: daer doch deze drie Godinnen voornaementlyk voor de zelfde by hun zyn gehouden. En hiertoe behoort ook, dat de Ouden , gelyk zy de bevordering van het teelen van kinderen toe- fchreeven aen Juno, alzoo het verhinderen van het zelve, en de macht om onvruchtbaer te maeken, aen de Maen en aen Saturnus toeëigenden, volgens't geen Servius fchryfe over Virgilius Mn. III. 139. [D] Runderen , ftieren , ojfen , koeien, fpant niet alleen Auzonius (4.) voor den
wagen van de Maen, maer ook Klaudianus (y), en de Scholiaft van Germanikus, volgens de Aentekening van Munckerus over Fulgentius (6), als mede Prudentius (7). De reden nu, waerom zy runderen voor den wagen van de Maen gezet hebben , zal iemant gemakkelyk kunnen nagaen, indien hy te rugh keert tot het geene wy gefchree- ven hebben op de 90. en 91. bl. van dit Deel; hoewel Voffius (8) de reden, die by Ri~ pa gemeldt ftaet, naementlyk de gelykheit van de punten der maen met de hoornen van 't runtvee, voor de befte houdt. Andere redenen , die Celius Rhodiginus bybrengt (9), of liever de Scholiaft van Germanikus, waeruit hy ze met verzwyging van des zelfs naem genomen heeft, gaen wy hier, als te ver gezogt, voorby: en houden voor zoodanigh ook die, welke Heliodorus van 't offeren van een juk runderen aen de Maen (10J geeft, te weeten, dat men haer om haere nabyhek aen de aerde, beeften had toegewydt, die de zelve bouwden. [E] Dat is, aen 't Vrouwebeelt, daer de Maen door wordt afgefchetft. Zoo een beelt van
haer zach men te Elis (11) , en zoo verbeeldt haer ook Klaudianus (12) , beide volgens |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
III. v.
4°3-
(<5)Mytb
L.,1. p.24. (7) In
Sym-
mach. L.
I. v. 361. (8) De
Theol. Gent. L. IX.c.27. (9) Ant.
Left. L. XX. c. 6.
(10) M-
thiop. Lib. X. pag. 463. (11) Pau-
fan. Lib. VI. c.24. (14) De Raptu Profèrp. L. IL v. 54- |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
cittfo ^e a<mwyzing van Voffius (13), ja ook komt ze dikwyls zoo voor op de oude pen-
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
(4) In
Cupid. Crucif. v. 42 |
ningen.
(F) In Symmacbum Lib. I. v. 365. daer hy zecht, dat ze de zelfde is als Diana en Pro-
zerpina : dat ze als Diana vertoont wordende, opgefchorte klederen aenheeft, en met pylen fchiet; en als Prozerpina, op een' Koninglyken throon zit: dat Ripa hier had |
|||||||||||||||||||||||||||||
|
(15) My- behooren op te merken: hy zou dan minder verwarring in dit beelt hebben gebracht.
th.L.I. By 't kleet had hy haer ook een' kap of fluier op 'tliooft kunnen geeven, bezaeit P- *v met ftarren, in navolging van Auzonius (14) en Fulgentius Ci<r). |
||||||||||||||||||||||||||||||
|
ïf O E T S DER M'A'ENE. W
|
|||||||||||||||||
|
•...
|
|||||||||||||||||
|
jus f_G], dat de foodheit der Maene, wint; de donkere Meur der zelve, regen; en
haere helderheit en lichte verf, mooi weer, beduiden: en hiermede ftemt biereen ?linius, in 't 35. hooftft. zyns XVIII. boeks. De Ouden fchilderden ze met een' koker vol pylen aen haere fchouders; en gaven
haer een brandende fakkel in de rechte, en eenen boog in de flinke hant [H]. Die fakkel gaf men haer te voeren, omdat ze den nieugeboren kinderen het licht
aenbrengt, dewyl zy de zelve haere htilp verleent, om uit de baermoeder te voor- ■ <■ n: fchyn te komen [I]. De fakkel verheelt ook het licht, dat de Maen den herderen imag verleent, die haer zeer beminnen, omdat ze groot nut en voordeel van haer trek- Deor. p. ken, gemerkt ze door haere gunfl hunne kudden by nacht voor de laegen der wilde 83- dieren beter kunnen bewaeren. Ook wort door 't licht der fakkel de vochtigheit der [2) He~. Maene verftaen, welke vochtigheit'nut toebrengt aen boomen en planten, die bo- xi.'non* ven de aerde uitbotten; en aen de wortels, die onder de aerde zyn. longe ab Door den boog en pylbus gaven d'Ouden te kennen, dat de Maen met haere ^io-
ftraelen fchiet, als met pylen; welke ftraelen den 'menfchen dikwyls fchadelyk [K] 1 4^g°rS*
zyn. Ze wilden hierdoor ook uitbeelden de ween en ftekende pynen, die de vrou- ('4) Pag.
wen in 't kraembed lyden; dewyl deze godin over het kinderbaren geitelt was. 966,
(5) Loco
[G] Niet Appulejus, maer Vincentius Chartarius (1), welke die kleuren, door Arv (ö^vof-
pulejus (2) aen het kleet der Maen gegeeven, zoo uitlegt, maer dat onze Letterhelt Vras de weer na gewoonte niet begreepen heeft. Zie behalven 't geen Chartarius aentekent Th. Gene. uit Virgilius (3), ook Beroaldus over Appulejus (4.), als mede den Scholiaft van Ger- 11/25. manikus. ' (7) Ho- (H) De fakkel geeven haer ook Auzonius (5) en andere poëeten, en men ziet 'er haer rat.Carm.
dikwyls mêe op de oude penningen, en ook wel met twe (6): doch ik weet niet, Sec. v.13. dat ik haer ooit in eenigh echt gedenkftuk van de outheit verbeeldt of vermeldt heb Terent. gezien met fakkel en boog te gelyk,' en met boog> of pylkoker en boog, nooit anders, Andr- m- als wanneer ze voorkomt als Diana : hoewel die de zelfde als de Maen is. Maer 't on- h f?*'. |
|||||||||||||||||
|
derfcheit, dat de Ouden daeromtrent hebben onderhouden, dienen wy niet wegh te
neemen, zoo wy geene verwarring willen baeren. l
|
mor. H.
|
'
|
|||||||||||||||
|
13. zu
|
|||||||||||||||||
|
[I] Dan wierdt"ze geëert en aëngeroepen met den naem van Ilitbyia, en van Juno *£[
|
|||||||||||||||||
|
vl-
|
|||||||||||||||||
|
Lucim C7): waervan reets gefprooken is op de 91. bl. van dit Deel:" waerby kan ge- detuL
voegt worden 't geen daerover i,s aengemerkt van Furnutus f8), Voffius (9) 3 en ande- Heins. ren. Maer waerom zal men door de fakkel niet eenvoudigh verftaen het licht der Maen, (8) De I dat ze aen 't aerdryk geeft ? Altoos Horatius noemt (10) haer licht met den naem van Natur. fakkel. De twederleie uitlegging der fakkel, die'er nu noch volgt, is onverftandigh Deor. en zottelyk gehaelt uit eene andere aenmerking van Bokkatius (11), die Ripa niet cap. 34. verftaen heeft, en die ook tot de fakkel niet behoort. Dien 't luft, leeze Bokkatius (9) De zelven. £heol [K] Na de uitlegging van Furnutus de Nat. Deor. cap. 32. Dat de Heidenen van de ~ient' x*
Maen gemaekt hebben eene Jachtgodin, zulks is gefchiedt om veelerhande betrekking, 1' c' © die de Maen heeft op de jaegers, en de jacht, en de plaetfen daer de jacht valt: waer- ffi2^ % van men zien kan, 't geen Bokkatius (12) en Voffius ("13) daerover hebben aengete- iachauflfe kent: en zoo hebben ze dan ook pylen aen Diana gegeeven, niet alleen omdat, ge- de Deor. lyk de Maen haere ftraelen fchiet op de aerde, de jagers alzoo hunne pylen lchieten op Sim. T. " het wilt; maer ook om door het verderf, dat Diana met haere pylen verwekt onder de XL&Xir. dieren, het verderf af te fchetfen, dat de Maen door haere ftraelen verwekt onder de (10) Lib. menfchen , veroorzaekende dikwyls, na 't gevoelen van fommigen, zoo wel als deftrae- IV. O. 6. len der Zonne, ziektens en peft: waertoe dan ook gebracht wordt de fabel van de v. 38. kinderen van Niobe, door Apollo en Diana doot gefchooten,- dat is, aen de peft ge- (n)Gen. florven. Van alle deze dingen, en wat meer tot de verdichtfelen behoort, waeronder Q?ov- E" de Heidenen dat geene hebben begreepen , dat tot den aert, eigenfchappen en uitwer- \ ■f'Jtf'' kingen van de Maen behoort, kan men by niemant beter leezen, dan den nu dikwyls )lz\ genoemden, doch nooit genoeg geroemden Voffius, de Tbeol. Gent. Lib. II. c. 18--30. é? X'^'ne Lib. IX. c. 25. 6? 27. Ook zal men zyn' tyt niet onnut befteeden, als men leeft het Th Gent geen Giraldus daervan verzamelt heeft Hifi. Deor. Synt. XII. col. 350". • jIt '2* KOETS VAN MERKURIUS,
E En Jongeling, die naakt is, behalven alleen dat zyn flinke fchou-
der met een korten mantel is omhangen. Hy heeft blonde hair- lokken, tuflchen Welke men een paer goude vleugeltjes ziet uitfte- ken. Of zet hem een bonnet op, met twee zulke vleugelen 'er aen, Qqqqqqqq 2 * aen
|
|||||||||||||||||
|
7o§ K O E TS VAN M ERKURIUS.
aen elke zyde een. Geef hem eenen Slangeftaf in de hant, en wie*
ken aen de voeten. Stel dan voorts deeze beeltenis op eene koets, daer veele fteenen opleggen; en laet ze trekken door twee ojevaers. Het beek van Merkurius vertonen wy in een' jongeling van die gedaente, en met
dien toefle], als gezeit is, in naervolging der Schilders, en van veele Poëten, die hem alzoo hebben afgebeelt en befchreven, doch vooral van Appulejus, in zyne Herfcheppinge [A]. De fteenen leggen we by hem, om de gewoonte der Ouden te kennen te geven, die, wanneer ze eenigh beelt vanMerkurius voorbypafleerden, elk een' fleen aen des zelfs voet worpen; zulx 'er altyt voor de beelden "dezes afgods groote fteenhoopen lagen, gelyk Furnutus, in zyn boek over der Goden Natuur, getuigt [B]. De ojevaers fpannen wy voor de koets, vermits die aen Merkurius waren toegeheiligt: dewyl de Ibis eene foort van ojevaeren [C] is, en (volgens Ariftoteles melding, in zyn Dierenboek) in Egipte valt, alwaer, naer Ciceroos zeggen, in zyn III. boek van de Natuur der Goden [D], Merkurius den volke wet- ten gegeven, en hun de letteren geleert heeft: waerom de Egiptenaers, volgens 't (i) Sym- fchryven van Plutarchus (i), voor de eerfte letter van't dlphabetb, of A, B, C, |
|||||||||||||||
|
pofiac
14b. IX. q- 3- p. 338.
|
|||||||||||||||
|
ttxv Ibis, als behoorende tot Merkurius, tekenden. En Ovidius zegt, in zyn V.
boek der Herfcheppingen, dat Merkurius, te gelyk met d'andre goden voor 't ge- welt van den Reus Tifon vluchtende, zich veranderde in eenen Ibis. |
|||||||||||||||
|
Men zou ook, in plaets van ojevaeren, de koets kunnen doen trekken door twee
haenen; ten aenzien der wakkerheit, die Merkurius, als godt der taele en welfpre- Jcentheit (IT], eigen is, en door den haen wort uitgebeelt. Met het Caduceum of den Slangeftaf [F], zeiden de Heidenen, dat deze afgodt do- den |
|||||||||||||||
|
[A] Omtrent het einde van het X. Boek. Doch Ripa heeft dien Schryver niet gelee-
zen , maer hem aengehaelt gevonden by Chartarius (2) : dien hy egter op eene deerlyke wyze had gerabraekt. Wy hebben vêrkooren de fouten in die befchryving liever* te verbeteren als te wederleggen : zoo dat zy nu overeenkomt met het geen Appulejus 'er van zecht, en teffens met de befchryving en beekeniffen, die men 'er by de oude Schry- vers, en op de oude penningen, en andere gedenkftukken, van vindt, behalven datmen 'er hem dan eens half, dan eens heel naekt, en dan eens geheel met een' reisrok om- hangen, en fomtyts met, en fomtyts zonder flangenftaf ziet: als by Bartholinus (2), Ferrarius (4J, du Choul (5), de la Chauffe (6), 'Èegerus (7), en waer niet ? [B] Kap. 16. Maer dit is weer onverftandigh te pas gebracht. Die fteenen wierden
wel geworpen by die beelden van Merkurius, die men op de wegen, daer Merkurius de Godt ook van verdicht wierdttezyn, ftelde ter plaetfe daer zy zich verdeelden, om te dienen tot aenwyzing dier wegen aen de reizigers, zynde vierkante fteenen, daer 't bovenlyf van Merkurius boven op ftont, en op welkers zyden gefchreeven was, werwaerts die wegen liepen. Zie daervan de Aentekeningen van Klaudius Minos over het VIII. Zinnebeelt van Alciatus, en Hier. Aleander in Tabulce Heliaccs Explicat. en Spónius Mifc.Eriid. Ant. 1. 4. By zoo een beelt nu wierpen de Reizigers fteenen : van welk gebruik Furnutus de reden nafpeurt, en verfcheidene giffingen opgeeft. Maer by een beelt, waerin hy voorkomt als de bode der Goden (want dan wierdt hy zoo opgefchikt, als hy nu hier uit Appulejus befchreeven is, die hem daer ook in die hoedanigheit te voorlchyn brengt) komen de fteenen niet te pas,kunnende niets anders doen als den wagen zwaerder maeken, en zyn' voortgang vertraegen. Behalven dit leeft men by de Ouden nergens van een' wagen van Merkurius : en wat zou ook met een' wagen doen een Godt, die vleugels aen 't hooft, en aen de voeten heeft ? [C] Ze 't geen wy daervan gezecht hebben opide 368. bl. van het II. Deel, en op de
ij'}, en 154. bl. van dit Deel. [D] Kap. 22. Maer daer zyn veele Merkuriüflen geweeft. Cicero telt 'er in die plaets
vyf op, alle welkers vindingen en daeden dikwyls aen den Egiptifchen alleen worden toegefchreeven. [E] Als ook van den koophandel en 't ge win, en veele andere dingen, daer mede
wakkerheit en naerftigheit toe vereifcht wordt: waerom men ook de haen aen hem f8) had toegewydt. En zoo wordt hy by du Choul (9) op een edel gefteente vertoont met den flangenftaf in de eene, en eene gekbeurs in de andere hant, en boven op de ,zelve èen' haen, en voorts eenige andere dieren by hem, mede aen hem heüigh._
. [F] Van dezen Slangenftaf, zyn' oorfprong, gebruik, en de kracht, die 'er wierdc aen toegefchreeven enz., hebben wy boven by verfcheidene gelegenheden gehandek : 'als I. D. bl. 67. 151. en 168. II. D. bl. 192. en III. D. bl. 400: gelyk mede van de .gevleugelde broozen is gefproken II. D. bl. 208. en 426. en van de hooftwieken, en ; . , " . se*
|
|||||||||||||||
|
O) De
Imag. Deor. p.217. |
|||||||||||||||
|
(3) De
Pasnula c. 4. (4) De
Re Veft ÏI. Part. Lib. II. c. 6. (5) De
Rel. Vet. Rom. p. 139. & feqq. (6) De
Simul. Deor. Tab.VIII. .(7)Thef. Èrandeb. Vol. III. p. 232. & feqq-
|
|||||||||||||||
|
(8) I. D.
bl. 496. (9) De
Rel. Vet. Rom. p. 142. |
|||||||||||||||
|
KOETS VAN MERKUR Iü S. 70$
den verwekte: gelyk de welfpreekentheit de geheugenis der verflorve menichert le-
ven en herleven doet. De gevleugelde broozen, en hooftwieken, beduiden de fnelheit der woorden, als
welke zich in eenen oogenblik en als ter vlugt verfpreiden: gelyk dus ook Homerus ,,, de woorden fnel en gevleugelt noemt. Wie^ dezen aengaende, meer begeert, kan de Latynfche Schryvers, en voornamentlyk Bokkatius, naerlezen. gevleugelde woorden II. D. bl. 592. Door Merkurius hebben de Ouden verflaen de
ipraek, en de befpraektheit, dat is, de welfpreekentheit, en het verftant: en daerom al- • les aen hem toegefchreeven, dat door middel van dezelve pleegt te wórden verricht, en zynen toeftel zoo gemaekt, dat ze daertoe betrekkelyk is. Hy is dan de bode en gezant der Goden, omdat Godts wille door middel van de fpraek eërft door Godt zelfs , en naderhant door Godtgeleerde mannen, aen de menfchen is bekent gemaekt > en de menfchen wederom door dat zelfde middel hunne gebeden tot Godt brengen : welke fneller tot hem opvliegen , dan of ze door vleugelen wierden overge voert: gelyk ook de woorden, die de menfchen tot malkanderen fpreeken, met eene onbegrypely- ke fnelheit op dat zelfde ogenblik, dat ze uit den morit des fpreekers gaen, kó- men tot het oor zelfs van eene zeergroote menigte, en ook verre afftaende toehoorders. Door middel van de fpraek en de reden des.verftants deelen de menfchen malkanderen de kennis van konften en weetenfchappen mede : door middel van eene welbefpraekte tong worden de ontroerde gemoederen bedaert, en even als in flaep gebragt, en de vadzige en even als flaepende gemoederen opgewekt en wakker gemaekt: door dat zelf- de middel worden vrede, verbonden, en eendracht gewrocht, koopwaeren aengepreezen (1) Iir. en winft gedaen, enz : zoo dat 'er genoegfaem niets in Merkurius is, of.het vindt zyne D. bl. 82* betrekking in de fpraek en eene welfpreekende en verftandige reden: welke omdat aen- (2) Hifi; genaem en bevallighis, zoo hebben zy Merkurius als een fchoon (1).en van natuure Deor. lieftalligh jongeling vertoont. Ën zoo kan een Leezer, het geen hem verder van Mer- synt- Ü& kurius mogt voorkomen, gemakkelyk op de fpraek, de welfpreekentheit, en het verftant, ">1.295^ van zelf toepalïen : hoewel 'er ook geene andere uitleggingen van 't een en ander ont- Ö) De breeken : die men zien kanby demeeVgemeldeGiraidus (2) en Voflius^)- Eenige dingen A t > kan men ook hier en daer in dit ons werk vinden, zynde in den bladtwyzer aengewee- jjenc' " zen in 't woort Mercurius. By den laetftgemelden, zal men ook de reden zien, wat din- &"l. ix* §en 'er in de planeet Merkurius zyn, waerom de Heidenen van de zelve zoo eene Godt- c< ,ó.
eit hebben gemaekt, als zy in Merkurius befchreeven hebben. K O E T S V A N V E N U S.
Tel een jonge, naekte, en fchoone Vröu, bekranfl: mét toözeü
en mirten, en houdende in d' eene hant een zeefchulp. Laet ze zoo ryden op eene koets, die getrokken wort door twee zwaenen. Venus wert naekt verheelt, ter aenduidinge van de minnedriften, die tot dartel-
heit van naekte omhelzingen aenzetten: of omdat iemant, die altyt de geile welhrf- tert naefjaegt, veeltyts wort ontbloot van goët [_A~\. Want de r'ykdömmen worden door de lichte vrouwen veriïonden, het lichaem zwak, en de ziel zoodanigh bemorfl: en vuil, dat 'er niets fchoons aen overblyft. De roozen en mirten zyn dezer godinne toegewydt [BJ, om de overeenkoomlT;,
die de lieflyke reuken met Venus hebben, en wegens de aenprikkëlingen en kracht, die de mirt aen de onkuifcheyt geeft. Weshalve de blyfpeldichter Sutrius de hoer* •.. Glykon laet zeggert, Breng my mirt [C], opdat ik de manlyke wapenen kloekhartigh te .•£■,<> gemoet trede. De
[A] Of omdat Venus, uit de zee gebooren en aen larit gekomen zyride, gezecHt wordt
allereerft naekt gezien té zyn. Of omdat zy de Godinne der fchoonheit is, en men van geene fchoonheit te recht'kan oordéelen , zoo men ze niet naekt ziet : waerom zy zich ook met Juno en Pallas in 't oordeel van Paris naekt vertoonde. Maer wat behoeft men de reden der naektheit in Venus als iets byzonders na te fpeuren, zoo doch allede beel- den der Goden eertyts naekt vertoont wierden ? waervan breeder in de Koets vim Jupiter zal gefprooken worden. 13] Zie onzen bladtwyzer iri Roos en Mirt, en Voffius de Tbeol. Gent. L. V. c 48'.
LCJ Onze Man wil al Weer geleértfchynen'. Waer hy deze plaets van Sutrius gëfto-
kn heeft, weet ik niet, maer hy heeft ze niet verftaen. Men vindt ze. eigentlyk by (4)Myth,: Fulgentius (4), en ze luidt: Myrrbinum mihi adfer, qüo virilibus af mis occur/em fortiuj- Lib.III. ma. Maer 't woort Myrrbinum betekent geene mirti en heeft niets , dat met de mirt cap. 8. * III, Deel. Rrrrrrfr eenige
|
||||||||
|
.- :..___________________________________-,.,_______________■
|
||||||||
|
p$ OfC.0 ETS VAN VENUS.
\
, De fchulp, iri 's beelts hant, vertoont, dat Venus, naer de vertelling van veé«
len, uit de zee is geboren [D]. Haere koets wort, volgens Appulejus [E], voortgetrokken door twee duiven,
van hoedanige vogelen men fchryft, dat ze ongemeen geil zyn, en naeulyks tyt in (0 ^ib- 't heele jaer komt, dat ze geene min plegen. Doch Horatius (i), Ovidius (2), en ■28.' v, 14. Statius (?) voegen zwaenen voor Venus wagen, .om te vertoonen, dat de liefkoze- (2) Met. ryen en minneftreelingen gelyk zyn aen het gezang [F] der zwaenen, dat zoo veel Lib. X. te zoeter valt, als ze nader aen de doot komen: en zoo verblyt zich ook een verlief- (Vsylv ^e te meer> hoe hy grooter qiiejling in de liefde ontmoet heeft. Maer om in deze 1.2. 142'. beeltenis wat verfcheidenheit te mogen hebben; Giraldus fchryft [G] mê, dat Ve- nus vertoont wort, gelyk wy gezeit hebben, doch voorts op eene koets, voortge- trokken door twee zwaenen en twee duiven tefFens. Zy is by hem ook naekt, en heeft daer op 't hooft eenen krans, enkel van mirten , wyders voor haere borfr. eene brandende fakkel, in de rechte hant een' wereltkloot, in de flinke drie goude appels, en achter haer de drie Gratiën of Bevalligheden, met de handen in mal- kander geflagen. De kloot wil zeggen , dat Venus beheerfchter en behöudfler der geheele werelt
is. De drie appels zyn geheugtekens van Paris oordeel [H~J, gevelt tot lof en prys van
Êenige gemeenfchap heeft. Fulgentius zelf neemt het voor 't fap of de gom, die uit de
mirre,niet mirte, vloeit; en zecht,dat ditfapzeer heet is, en tot het pleegen van minne- (4) Ani- luften aenzet. Maer Hadrianus Junius toont aen (4), dat Myrrhimim, of liever Myrina, madv. L. een zekere lekkere en zoete wyn geweeft is, gemengt met het fap of de olie van welrie- V. cap. jantje fpeceryen, dien de Romeinfche Vrouwen gaern dronken, en die het vleefch tot 191 het werk van Venus zeer aenprikkelde. Derhalven is dit zeer quaelyk te pas gebracht. [D] Zie de reden en uitlegging van dit Verdichtfel, I, D. bl. 161. en II. D. bl. 492.
Maer de verklaering daervan wordt verfcheidentlyk gemaekt na 't verfcheiden begrip (?) De der Schryvers. Niet ongepaft is die van Euzebius (5), meenende, dat dit daerom ver-
Prxp. ^er(. wordt5 omdat de zee eenvochtige en warm element is, en door haere geduurige bewee- TMi"m ■*■ gingen fcbüim opwerpt, dat een zinteken is van bet zaet der voortteelinge, waervan zy ge-? cap 11 i°°ft wierdt de Godin te zyn. In de fchulp is mogelyk ook noch eene geheime beteken ' nis, te vinden by Voffius de Theol. Gent. Lib. IV. c. 35. [E] Met: L. IV. p. 113. edit. Pric. Maer hy fpant daer vier duiven voor Venus wagen,
en niet twe. Ook voegt hy'er een gezelfchap van ïrrstffchen by, den wagen volgende. Dat de duiven heiligh waefen aen Venus, is bekent, en ook aengetoont door Vincen- (6) De tius Chartarius (6), uit wien Ripa al 't geen in dit beelt eenigzins goet is, gelyk Char-
Imag. tarius weer zelf uit Giraldus, dien Ripa alleen aenhaelt, heeft overgenomen": en dat Deor. p. qq^ de muffchen zelfs, om haere byzondere geilheit aen die Godin toegewydt, haeren f*V ï' wagen worden verdicht getrokken te hebben, is door ons aengeweezen op de 231.. bli da ad van het 1L DeeL
Vireil PD Over 't gezang der Zwaenen hebben wy gehandelt op de 605. bl. van dit Deel.
JEn. VI. Maer mogelyk is de Zwaen aen Venus om geene andere reden toegevoegt als om haere
139. Be' fchoone witte kleur; zynde 'er geene kleur, die meer fchoonheit aen eene Vrouw by-
ger. Th. zet, als eene fneeuwitte blankheit. En zoo fpant Appulejus niet enkel duiven voor den
Brand. wagen van Venus, maer met nadruk witte duiven : en Elianus zecht (7), dat de witte
vol. III. tortelduiven aen Venus heiligh zyn. >
pag. 270. [GJ Hifi. Deor. Synt. XIIL col. 387: daer hy zecht in de Hiftoriën van Saxen geleezen
(7) Hift. te hebben, dat 'er in dat lant eertyts een tempel van Venus geweeft was, waerin zoa
Ap"11^- e!en beelt ftont. Wat nu de verfcheidenheit der beelden van Venus, daer Ripa van Lib. X. ftreekt, en van andere Goden, betreft, zoo moet men in 't algemeen opmerken, dat. cap. 33. ^ Kunftenaers zich eertyts de vryheit hebben gegeeven, en dat ze die ook noch heb- ben , om in der zelver toeftel zoodanige verandering te maeken , als ze meenden dat da meefte fieraet aen zoo een beelt konde byzetten, en teffens die macht en dat beftier op het duidelykft uit te drukken, die ze voorhadden in zoo een beelt te vertoonen, nee- rnende daerin-alleenlyk in acht, dat ze bleeven in die dingen, die de outheit van zo» eene Godtheit had verfiert, of daeraen toegewydt: en hieraen moet men het toefchry- yen, dat men dikwyls van een' en den zelfden afgodt zoo veelerhande beelteniffen ziet.' Van Venus kan men 'er verfcheidene vinden aengeweezen in onzen bladtwyzer, en noch meer by Giraldus ter aengehaelde plaets, en by Voffius de Theol. Gent. Lib. VIII- c, $„ 16'. x-j. êf 18.& L. II. c. 22. 27. 31. 32. & 84. by wien men, behalven veele andere dingen, ook de reden zal kunnen ontdekken, waerom de Heidenen zoo eene Godtheit (8) De hebben gemaekt van de planeet Venus, als zy in de Godin van dien naem hebben be-
Bal,Vet. fchreeven. By du Choul (8) vindt men een' penning, waerop Venus op een' wages Rom. p. ftaet, die getrokken wordt door twe vliegende Kupidoos. I9Ö,\ (B) Maer daerin leeft men alleenlyk van eenen appel, en niet. van #?>. Zoo. 'er in '6
*■ ; ;.:,;;: • • - • ^e-
|
||||
|
KOETS VAN VENö$ jtj,
van Venus uitmuntende fchoonheit. De Bevalligheden komen hier te pas, omdat
ze de Kamenieren van Venus zyn, verbeeldende de aenlokfelen der minne [T], welke de gemoeden, die niet te recht gevefligt flaen in de deugt s liehtelyk verléK den en bederven* getal van drie iets byzonders zal fteekeii, zal het miffchien zien dp de fabel van Hippo*
manes en Atalanta, "daer Venus drie goude appelen aen den eerftenifchonk om de laetfte te bekomen tot zyne vrouw: of het mocht willen zeggen, dat de Liefde, door den Ap- pel verbeeldt Ci), zich uitftrekt over alle drie de deelen van den aerdkloot, zoo veele (i)i.Deei als 'er outtyts maer bekent waeren: of ook, volgens het zeggen der Ouden, over de bkdz.li; drie deelen van 't Geheel Al, den hemel, de aerde, en de onderaerdfche geweften : ■ waervan gehandelt is over't beelt Kracht der Liefde bl. '645; in dit Deel. Doch het -\ -L een en ander fchynt my wat ver gezocht, en ik zou den appel hier zonder aenmerking van 't getal enkel opneemen voor een teken tot Venus behoorende, zoo wel als de zwae- nen en duiven, als zynde heiligh aen Venus (V)$ gelyk wy get'oont hebben II. D. bl.47. (2) ^öff' Aenm. D. en E : waerom ze dikwyls op de oude penningen met dat ooft in de hant deTheol. gezien wordt: gelyk wy ook reets hebben gezecht op de 436. bl. van dit Deel, en vee- ^ent- *~ Ie exempelen by Okko aentoonen. En in died zin denk ik dat de Bevalligheden, by q-4»« het hier gemelde Venusbeelt, elk ook een'appel, gelyk Giraldus getuigt, in de hant hebben , de eene den zelven aen eene andere toereikende. • [I] Ripa fchynt begreepen te hebben, dat door dit beelt juift onkuifehe liefde bete*
kent wierdt: maer Venus is de Godin geweeft niet enkel van de ontuchtige min, maer van de Liefde in 't algemeen. De Godinnen , die dit beelt verzelden , by de Grieken Charites, en by de Latynen Grati® genoemt, waeren niet alleen de Godinnen der Beval- ligheit, maer ook van onderlinge Weldaedigheit en gunftbewyzingen C3): zoo dat ze (3) Zié, hier bequaemlyk kunnen betekenen, dat 'er geene Liefde eigentlyk kan gezecht worden II- DeeU te zyn, indien ze niet verzelt is door onderling bewys van vrientfehap en liefdaedig- Mrösjsr heit, welke die geene, waertuffchen de liefde plaets moet hebben, aen malkanderen enz- verknogt en vaft bindt : om welke reden die Godinnen in de hier gemelde beeltenifle , •% D bok met de armen door malkanderen zyn geftrengelt, en de appelen aen malkandereri Natur- ten gefchenke aenbieden. En hiervan wykt niet zeer af de uitlegging van Furnu-~ Deor.'w tus (4) , die het te huis brengt op de onderlinge betooninge van vrientfehap met woor- 24» den, en lieftallige bejegeningen. KOETS DER Z Ö N N Ê • ]
\It Hooft]icht wort vertoont door de beeltenis van eên iloüfc êïf
naekt Jongkman, met fierlyke en goude hairlokken, waeruiè Veele ftraelen fchieten. Hy ilrekt den rechter arm rechtuit, en houdt in of op de ope hant des zelven drie beeldekens, vertoonende de drie Gratiën of Bevalligheeden. In de flinke hant heeft hy een' boog en eenige pylen, en onder zyne voeten legt eene flang, door hem meé zulk fchiettuig gedoot. Dus ftaet hy op een' koets met vier paer-1 den[A]. Hy wort jong gefchildert, op den voorgang der Dichtereri, onder welke Tibul- (5) Liï>>
lus (5) ukdruklyk zegt, dat Bacclius en Febus in eeuwigheit jong blyven. Met die I-E1- 4*; jongkheit meende men de kracht der Zonne, altyt door haere warmte nieuwe en v'-^* fchoone dingen voortbrengende. [A] Zeer wel gefchikt! Het doode ferpent paft hier zoo wel in den zonnewagen, als
te vooren de fteenen in den wagen van Merkurius, en 't eilant in den wagen van Vulkar - nus. De boog en pylen in de linker, en de Bevalligheden in de rechter hant, zyn hem voorwaer ook wel degelyk te onpas gegeeven, mennende paerden, die hy by Ovi- ' dius (6) zelf bekent dat hy dikwyls met al zyne macht naeuwlyks kan weerhouden van ($\ Mef: 't hollen. Arme Febus, nu van toom berooft, en belemmert van handen ! Zoo je dien L.-VIIï/ ontydigen toeftel niet wegwerpt, Ripa maekt zeker een' anderen Faëthon van u! De v, $É& natuur der zaek zelf leert, dat hy den zonnewagen mennende de handen moet vry heb-, ben, om toom en zweep te voeren, gelyk men hem wel ziet op de penningen: hoewel- anders de pylen, het doode ferpent, en de Bevalligheden aen de Deelden Van Apollo wor« den toegevoegt, en betrekking tot hem als de zon hebben. Rrrrrrrr z~ ^ *~ -
|
||||
|
f i| KOETS DER ZON N E,
Hy houdt de drie Bevalligheden in zyn rechte hant, om tebetoonen, dat alles
wat in deze werelt fchoon en goet is [B], door zyn licht gezien wort, en ten nieeflen deele door hem is voortgebragt. Met pylen in de hant, en een doodeflang onder zyne voeten, vertoont hy zich,*
ter oorzaeke van 't ferpent Pithon, door Apollo dootgefchoten, eene fabel, enkelyk verziert, om de heilzaeme werkingen aen te duiden, die de kracht der Zonne op d'aerde doet, de overtollige vochtigheden opdroogende, en de verrotting [C] wee- rende. De beeltenis ftaet met een' aerdigen val en zwier op eene koets, die door Ovi-
(i) Verf. dius, in zyn II. boek der Herfcheppingen (i), naer Vondels vertaeling, aldus be- 107- fchreven wort; ........ de zonnewagen . . .,
Het ixerkjluk van Vulkaen, die dijjel fmeedde, en ajjen,
En raden van fyn gout, de fpeek van zilvre maffen. Het daglicht Jchittert in gefieente en chrizolyt, Op ieder juk gehecht. Deze koets heeft, naer Bokkatius befchryving, in het IV. boek zyner Godenge-
ilachtrekening [D], vier wielen, omdat cle zon in haeren jaerloop vier tytsveran-^ deringen Veroorzaakt. De zelve wort met haere koets, volgens de verzieringert (2) Ovid. der Poëten (2), voortgetrokken door vier paerden, van welke zy het eerfte Pi-
Met L. rye-is noemen, het tweede Eöus, het derde Ethon, en het vierde Phlegon; met 'v' ' welke vier roiTen de hoedanigheit en den voortgang van den dagh afgefchetft
wort. Want Piröeis, 't geen het eerfte paert is, wort root gemaekt, omdat de Zon, in 't begin haerer opgang, wegens de dampen, die üit het aerdryk opftygen, zich uit den roode vertoont. Eöus, het tweede paert, verbeelt men wit, omdat de Zon, hooger gereezen zynde, en de dampen hebbende verjaegt, helder en klaer is.
(3) Sa- [B] Maer ook, al wat lelyk en quaet is. Makrobius (3) maekt 'er eene vry verftan»
turn. L. diger uitlegging van: naementlyk, dat door de pylen van Apollo verftaen wordt het I. c. 17. quaet, dat de uraden der Zon door haere al te groote hette op de aerde verwekken, doo- dende door de peft menfchenen beeften (zie 't geen hier van gezechtis II. D. bl. 311. en
III. D. bl.46. en 707.) en door de Bevalligheden de weldaeden f want daervan zyn de Gra- tiën ook Godinnen, volgens 't geen wy gezecht hebben II. D. bl. 633.J die de warmte der zon aen 't aerdryk geeft, voortbrengende voedtfel voor beeften en voor menfchen, en door haere gemaetigheit de fchepfelen leevendigh en gezont bewaerende. Nu hebben ze den boog en pylen, zecht hy, aen Apollo in de linker hant gegeeven, die de traegfte is, en de Gratiën in de rechter, die gereeder en vaerdiger is, omdat het minder ge- beurt, dat de al te groote hette quaet veroorzaekt, als de gemaetigde warmte goet: waerom men oök verdicht heeft, dat hy de Godt der Mediciüen en geneeskunft is, de- wyl eene gemaetigde warmte der zonne de ziektens verdryft. [C] De naem van Python komt van een Griekfch woort,' dat verrotten betekent. Deze (4) Ovid. Pithon nu verdichten ze (4J dat uit het aerdryk is voortgekomen aenftonts nadat de wa-
Met.L.I. tervloetvan Deukalion was weggeweeken : zoo dat ze'door Pithon verftonden de ver- v. 416. rotting, die, uit de overtollige vochten van de doorwaeterde aerde veroorzaekt, de lucht &-ïfeqq. bedorf, en, even als het doodelyk vergift van eene Hang, verderfelyke ziektens verwek- (5) Be te '• totdat de zon, haere ftraelen , even als pylen, geduuriglyk op de aerde fchietende,
Rel. Vet. en haer alzoo van de overtollige vochten ontlaftende, de verrotting, en de fchadelyke Rom. p. uitwerkingen, die 'er uit voortquamen, wegnam. Zie Makrobius in 't zelfde hooftftuk. 372. Oridertufichen moet men weeten, dat de Ouden, gelyk van de andere Goden, alzoo (6) Thef. ook van Apollo en de Zon, verfcheidene beelden gemaekt hebben : die een nieuwsgie-
Brandeb. righ en taelkundigh Leezer kan vinden al wederom by Giraldus Hifi. Deer. Synt. VIL vol. III. col. 218. en by Voflius de Theol. Gent. L. II. c. 2—13. & Lib.. IX. c. 19. £? 27. Zie ook PaS- "6. onzen bladtwyzer in apollo en Zon. (7) Ifid. j-£)j g;ap_ g . waeruit ook al het volgende getrokken is. Maer wie heeft Bokkatius
xvffï gezecnt> dat de Zonnewagen vier wielen heeft? Altoos met twe wielen ziet men hem cap «j op ^en'penning van Probus by Du Choul (5), en van Kommodus by Begerus (6") , & Gorip- en z0° °°^ ^e van andere Goden op verfcheidene penningen en andere gedenkftuk- pus de ken der outheit. Maer het heeft Bokkatius bedroogen, dat hy gemeent heeft, dat het Laudib. woort quadrigce een' wagen met vier wielen betekende, daer 't enkelyk een' wagen met Juftlni vier paerden beduidt, waervan breeder zal moeten gefprooken worden over de koets Lib. 1. van Pluto. Dus vervalt dan de uitlegging van de vier wielen voor de vier jaergetyden , pag. 24, die anderen (j) gemeent hebben in de vier paerden te vinden. |
||||
|
KO E T S D I f ZÖNHÏ. 71 j
is. Het derde paert, Ethon, wort vlamroot, trekkende naef het geel, vertoont,
omdat de Zon, nu in het midden des hemels ïiaende, zich zelve allerhelderffc en blinkendil laet zien. Het vierde paert is Phkgon, en wort zwamchtigh geel ge+ -']pl ': fchildert, ter uitbeeldinge van de afdaling der Zonne naër 't Aerdfyk, ten tyde daü ;S zy ondergaet en d'Aerde verduiltert [E].
[E] Ik zal my niet ophouden met de betekeniflen van de naemen der hier genoemde
paerden te verklaeren, noch te onderzoeken, of Ovidius daer juift een byzonder oog- ,. . 1 merk mede gehad heeft, dat hy ze in die order gefchikt heeft, als ze hier Voorkomen : "". maer alleenlyk aenmerken, dat de Poëeten en Fabelfchryvers zulke naemen aen de Zon- nepaerden geeven, als hen behaegt, lettende^ alleenlyk daeróp, dat ih de zelve eenige ', iii betekenis zy, die aen zulke paerden paft. Eumelus noemt haer by Higinus (i) Eöus, (*) F3"' Etbiops, Bronte enSterope; de Scholiaft van Euripides (2) Cbronusi Ethon, Aftrape en * >3'aj Bronte ; Fulgentius (3) Eritbreüs, Akteon, Lampus en Philogeüs: welke zelfde nae- J^nis ' meh men omtrent vindt by den Scholiaft van Germanikus; en by beiden de betekenifle en v_ 3> reden van die naemen. Martialis meldt 'er alleenlyk twe (4.) Xantbus en Ethon: waeruit (3)Myth. men kan zien, wat 'er te houden zy van de naemen, en vooral van de kleuren der zon- Lib. L ' nepaerden : welk laetfte ik geloof dat eene vinding is van laetere Schryvers, alzoo de cap. ir< Ouden aen de Zon, gelyk ook aen Jupiter, vier witte paerden hebben toegeichreeven : (4) Lib. het geen men kan afneemen uit de Hiftorië van Kamillus by Livius (5), verhaelende, VIII. dat het volk van Romen opdien veltheer zeer was verftoort geworden; omdat hy voor Epigr. zynen triomfwagen vier witte paerden gefpannen had, hem befchuldigende, dat hyzyne 21. paerden gelyk ftelde aen de paerden van jupiter en de Zon. Ook kan die vinding de proef (s) ^ib. niet wel uitftaen : daer de zon is, daer zyn ook alle vier de paerden altyt» te gelyk, en *■ Ci23« hebben daerom ook altyt het zelfde licht van de zon : en waerom zal het eene ;paert dan eene andere kleur hebben als 't ander ? •KOETS VAN M AR 'S.'-1. "
l'Ouden vertoonden Mars als èeK^\Menfah?0<ïfetf^%^j|^y^
lyk van aengezigt was. Statius wapent hem met een cur&sï,vol
foeelteniflen van vreeslyke monfterdieren ; en; zet hem Q$jn' fiooft "eenen helm, met een' fpecht [A] 'er bovenop. J3y;geeft hem in d© ïechte hant eene fpiets, en aen den'flinker arm,1 met eenilputmoe-: dighgebaer, eenen fchilt, daer een glans van bloedkleur op teit. Steï hem zoo, met den degen op de zyde, op een koets, die door twee |
||||||||||
|
wrede wolven wort voortgetrokken. : : ,-j ,. :■;,;-;;
|
||||||||||
|
' Hy wort fcliriklyk en vreeslyk van wezen vertoont, omdat hy zynen vyanden
fchrik en vrees aenjaegt [B]. - De monfterfiguuren op zyne wapenrufting beelden uit, dat by Mars, dat is den
Oorlogh, zyn Razerny , Godtloosheit, en andere lelyke ondeugden. , • Daer wort een fpecht op het heimet geftelt, omdat aen Mars deze vogel is toe- gewydt[CJ, ten aenzien der fcherpheit zyns beks, op welken alleen hy zich genoeg . . ,« verlaet en vertrouwt, om tegens ander gevogelte aen te gaen. • ;.-Y.v X'ï ; De fpiets [D] beduit heerfchappy. En zoo willen al de geenen, die werk van
de wapenen maken, gaerne alfins meefter Ipelen, en over anderen heerfchen. ':.L:.aï ;.'./.:'■...- . De
. [A] Een fpecht kan men 'er wel op zetten, maer dat is niet in navolging van Statius,
die 'er in de plaets van een' kam een' blixemftrael op ftelt. De plaets van Statius is •Tbebqid: Lib. III. y. 223. £f 292. De handen van Mars belemmert zynde met fchilt en fpeer, moet de wagen gement worden door Bellona, die de'Poëeten (6) hem altyt (<5) Stat. .tot dat werk toevoegen : gelyk bekent is. '..;'■ • "'•' -J - " Tteb. . [B] Öf liever, omdat de uitwerkingen des oprlogs, waervan hy de Gódt verdicht v"' ?2*
wordt te zyn, als moort, brant, roof, verwoeftingen enz., ten eenemael vèrfchriklyk zyn, - [C] Dat is reets gezecht op de 263. bl. van het II. D. De fterkte van zyn' bek is zóo
gróót, dat hy'er zelfs eikeboomen tot in 't hart toe mede weet door te pikken én te doen fterven .volgensde aentekening van Voffius de Tbeol. Gent. L. III. c. 80. fif IK. c.20. t [D] Indeipies, offchoondie in de beeldenfpraek ook heerfchappy betekent, moet men hier niets byzonders zoeken, gelyk ook niet in 't fchilt en rapier: zynde aen Mars gegeeven als den Godt des oorlogs, en de gewoone wapenen der krygshelden in de oude tyden, zoo als ze by Homerus en andere Dichters worden toegèrait, en ajzoo op krygs- wagens geftelt: dat onnoodigh is met Voorbeelden te beveiligen. '-•:- -.-■., * ///. Leeh Ssssssss
|
||||||||||
|
jjf KOETS I A if # A R S.
De fefoik feed'tót ÈNtt gey-echj, #1 '$ rapier de weethejr,-
öfe emè knefö w,er? hy geftelt, om 4at d'Qude» in .den ftryt wagens gebruikten , (i) Kap. waerra© Bojfetogös jnhep ÏX, boek zyner Godengeilaehtrekening (i) gewaegt- 3- . JDaer .wsödejg Vf£#en voor de koets gefp&nnen, qradat deze dieren Mars zya toegehëiligt, en'om den onverzaedbaeren ilokluft te yertoonen der geenen, die
den kryg volgen, zynde even zoo roofzuchtigh als de wolven [E]. Home- rus £f|' doet 3e koets van Mars trekken door twee paerden, als dieren, tot den (z) il. D. ^rlogjfi. becjuaem {%)*. én •hierom zeit Virgilius {3), met Vondels tael: bi. 295. \[\ ..'.':'■;'' , ui Mn' T -j ; :-- * V •., • men recht de paerden af
Wzt^p , V(Vi 1:; Tenw'loge: en .dit dkrfcbynt pns met oorïogs Jlraf . . •• [BH Die daerom mede heiïigh aen Mars waeren. Zie wederom IL D. bl. 2Ö3. en 324.
•• 'v Evenwel weet 4k niet, dat de Ouden dit dier ooit voor den wagen van Mars gefpannen (4) De hebbén ; inaër Albricus ($.) doet een' wolf met eenfchaep in den bekyoor dien wagen Deer. vooruitloopen. imag. c.g, j-p-j pat jJq^ 0{J^. virgiüus ^j} en meer anderen. Zie 't geen reets gezecht is II. D.
in m r" - 3?3' ^uiatus Kalaber zet 'er vier voor (6). Het paert was ook zelve om zyne (6) Paia- ftrytoaerheit heilighaen Mars: gelykmede getoont is II. D, bl. 324. Zie ook Feftus in lip Hom' Omber gquus. voor 't overige kan men het beelt van Mars op de penningen vinden by i%. Vill. dü Choül-ie Rel. Vet, R. p. 184.; en de verdere uitlegging yan de zaekeq, die hen» v.242. ' aengaen, 'by Oiraldus Hifi, Deor. Synt. X. col. 314. en ook die hem aengaen als planeet, by Voffius de Theol. Gent. L. II. c. 13. 33. 6? 34. 6? L. IX. c. 20. KOE TS VAN JUPITER.
ÏXJpïter wort als ©en veertigjaerigh Man, en sk vrolyk en goetaer^
^gh afgëbeeïtc en, volgens de Penningen yan Antoninus Pius en Clordianuis, sou hy naekt zyn moeten* doch om hem wat meer fcwièr by te zetten, en de fchaemleden niet bloot te doenzyn, zul- len wy hem, ais tot een'bandelier, een'blaeüwen fluier geven, die met verfeheide bloemen doorweven is. Voorts hebbe hy in de rech- te faarit eene fpiets, in de flinke eenen blixem, en fta zoo overendt op eene koets, waervoor twee arenden zyn ingefpannen, De gemelde Penningen vertoonen hem naekt, omdat d'Ouden, naer 't getuigen
yan Alexander Afrodizeus £A], de beelden der goden en koningen doorgaens onge- kleet fielden; om daerdoor aen te duiden, dat de magt der zelve voor ieder ont- dekt en ppenbaer, en hun gemoet verre van alle verborge boosheit af is. Door de verfeheide bloemen op den fluier, willen we de vrolykheit en goetda-
(7) EcL digheit £B] dezer Planeet te kennen geven. En Virgilius noemt (7) de bloemen JV.v.23. Ueflyk. De ,fpiets w?ls by d'Ouden een teken van Opperheerfchappy [C]j en dat geeft
ge hier ook te verflaen by het beelt van Jupiter. > De blixem betekent ftraf. Maer vermits deze Planeet goetaerdigh is, zoo houdt
het
«.*:,-. fA] IM>* J' frobl, 87. Te weeren, kleederen bedekken zoo wel de fchoonheit als de
gebreken, die 'er onder zyn. Nu wil deze Alexander, dat, dewyl de Goddelyke macht
«-1 • > ppenbaer $n ganfeh zichtbaer is, men der zelver beelden niet moet bedekken met kies*
4eren; gplyk ook daerom niet, omdat de Goden geene heimelyke ondeugden ofge- |?jF^ken pebben, waervoor bedekfels behoeven gezocht te worden. Doch ik geloof niet, 4at <|e oude Béelthouwers en Schilders dit oogmerk gehad hebben: maer wej, dat ze het hebben g^daen om hunne Jcunft CwaOt die gebruikt wierden om Goden en Koningen af gg ^eeldpfi, waeren ongetwyfelt groote meellers) te beter te toonen, zynde het veel #wa#rder egn paekt beelt wel te rnaqken als een dat gekleedt is. Zie 't reets gezegde op de jij, bjL van dit Deel. re] Zje J. D/bl. 400, en III. D. bl. 132. 't Zjnnebeelt van de bloemen is onnozel [C] Zie I. D. bl/ 3o§, lü, D. bl. 319- en 33J. |
||||
|
; JS O E T S VAN: JÜP'IT E R.. g«
liet heelt dien -in de flinke hant: want den zelden in de /rechte hant £Dj ffiellemdev
en als gereedt om geworpen te worden, zou men Jupiter niet zacht, maer Iteeng doen fchynen. ': De koets wort door arenden voortgehaelt, -niet alleen omdat deze vogels jirpker
zyn toegeheiligt, maer ook om zyne hooge en edele gedachten (i) en milddadige (i) I. D» heit (z) uit te beelden, en dat hy anderen behulpzaem is; waerom hy ook dennaem M-^*' Jupiter of Jovis van juvar.e, dat is, belpen, (3) heqft verkregen. Voorts worden ^ fL, ' hem arenden toegevoegt, ter gedachtenüTe (4) des goeden voortekens, dat een (2)1,0» zulker vogelen hem maekte, terwyl hy tegens zynen vader Saturnus ten ftryde ging, bl. 538. daer hy overwinnaer uit wederkeerde. Wyders, omdat Jupiter wort uitgeleit en f}1L D* t'huisgebragt op de allerzuiverfte lucht (j), daer de blixems hunnen ©orfprongk (3") jjfb. hebben; welke lucht door den arent wort betekent, als welke, boven alle andere bh 40. vogels , met zyne vlugt den hemel genaekt £EJ. e" IU- D* fD] Om die zelfde reden hebben wy zoo even in 't beek der Zonne gezien, dat de gj'ïij
pylen aen Apollo in de linker, en de Gratiën in de rechter hant gegeeven waeren. Of en" J.J echter dat oogmerk zal geweeft hebben in die penningen, moet ik daerom twyfelen, (5) n.b. omdat men ook andere penningen vindt, en wel van die zelfde JCcizers, daer Jupiter t>l. 40. den blixem in de rechter hant, en de fpies in de linker heeft. Naementlyk aen de en III.D. fpies kan men enkel zien, dat hy een Godt; maer aen den blixem , dat hy Jupiter is e bl. 21. zoo dat het even veel is, in wat hant men hem den blixem geeve. Men ziê die, en an- dere diergelyke penningen, by du Choul de Rel. Vet. Rom.pag. 34. 38. 51. 52. en 53. by Erizzo pag. 444. en by Oudaeh Tab. XXXVIII. en XXXIX. [E] Al het geen hy hier van den Arent zecht, kan eigentlyk dienen om reden te gee-
ygn, waerom de Ouden dien vogel hebben toegewydt aen Jupiter, den koning der vo- gelen aen den koning der Goden; maer niet ftrekken tot een bewys, dat twe Arenden zynen wagen moeten trekken, zynde het voor zoo eene groote perfoonaegie deftiger, dat zulks gefchiedt door vier witte paerden : gelyk wy zoo even over de Koets der Zonne, en noch breederin onze Aenm. C. op de ijp. bl. van 't II. Deel, hebben ^engetoont dat de Ouden hem gegeeven hebben. En waerom op dien wagen den Arent niet gezet *^ C nevens of voor Jupiters voeten? zoo als de Romeinen deeden op den wagen, waerop zy ten tyde van de renfpeelen zyn beelt plechtigh na 't renperk voerden : gelyk by Pan- ylnius in zyn werk de Ludis Circenfibus (6) te zien is. Op den wagen ook moet Jupiter ifj ™r 'geene fpies in de hant hebben, daer hy den toom mede moet regeeren, maer den blixem : p' ?£*" Kan hy in de andere behouden. Ondertuflchen weete de Leezer, dat Jupiter op veeier- Thefaurï hande wyzen by de Ouden is afgebeeldt: daer men van zien kan 't geen Vincentius Char- (jravjani, tarius uit'andere Schryvers heeft verzamelt (7) ,• en met noch veele andere dingen, tot (7) jye hem behoorende, Giraldus Hift. Deur. Synt. II. col. 75. en Voflius de Tbeol. Gent, Lib. I. imae, c. 14. L. II. c. 11. 13, 34. 84. L. VIL c. 4. L. VIII. c. 17. £P L. IX. c. ij. £? 17. en Deor. ook iets in onzen bladtwyzer in Jupiter. . pag. 98. & feqq.
KOETS VAN SATURNUS.
BOkkatius ftelt, ter uitbeeldinge van Saturnus, een out, lelyk,
vuil, en loom Man, wiens hooft met een flordigh laken omwon- den is. Hy ziet 'er droevigh en zwaermoedigh uit, en is omhangen met gefcheurde klederen. In de rechte hant heeft hy eene zeiffen, ■ tn met de flinke een kintfAj, dat hyj met opgelparde kaeken, fehync je willen inflokken. Deze beeltenis ftaet op eene koets, die door twee zwarte offen, of door twee groote Hangen, getrokken wort. • Boven de koets ziet men eenen Triton uitkomen, die op eene trom- pet of grooten kinkhoorn blaeft, en den ftaert onder den bodem der Joetfe bedekt en verborgen houdt. Saturnus wort, gelyk Bokkatius in 't VIII. boek zyner Godengeflachtreke-
ning (8) wil, trenrigii vertoont, om den zwaermoedigen aert (p) dezer Planeet af te (8)Kap.I, fchetfen. EnvermitsSaturnus,byd'OudenvoordenTyt(io)wiertgenomen,zoo fchil- ^JSJ?* der- (Soïï.0.
[A] Waer zal hy dan al weder den toom meê regeeren ? Het is wonder, dat de men- eD'« jj
fchenzoo weinigh oordeel gebruiken. Het zelfde verzuim is in dé meefte der vporgaen- bl.402.' 4e, en eenigeder volgende beelden begaen. •T3Ö.JX Ssssssss 2
|
||||
|
fier KOET S V A NI &tfT$XWWW®S.
|
|||||||||||||||
|
derden ze hem out [BJ, aen welken leeftyt de melancoli of zwaermoedigheit veel eigen is.
Het bewonden hooft,en de loome geffcalte des beelts,beduiden het droeve [C]ge-
zigt en de draelende traegheit [D] der ftarre van Saturnus. Hy wort lelyk verheelt, omdat het de natuur dezer Planeet te zyn gezecht wort,
vuile en oneerlyke zeden in te Horten [Ej. Met eene zeiiTen komt hy voor, omdat de Tyt alle dingen als afmaeit (1) en
wechneemt. Ook wort door de zeiiTen de laïitbouwery aengeduit, die door Satur- nus aen d'Italiaenen geleert (2) is; zynde hun de zelve te voore onbekent. . Het kint, 't geen hy ftaet in te flokken, wyft uit (3), dat de Tyt de zelve da-
gen vernietigt, daer hy voortteeler en vader van is. Hem worden zwarte oiTen.voor de koets gegeven, omdat men, naer Feftus Pom-
pejus \¥~\ zeggen, zoodanige aen hem plagt te oiferen. Of men magh het zoo ne- men, dat, hy den Italiaenen het akkerwerk geleert hebbende, 't geen men zonder ploegrunderen niet dan met groot ongemak zou hebben kunnen verrichten, men hem de offen toevoegt als beeltenifTen des Lantbouws. De Triton, boven den wagen zigtbaer, maer met den ftaert 'er onder verbor-
gen , wil zeggen [G], dat de Hiftori met Saturnus tyt aenvang neemt, en dat al- les wat daer te voore gefchiedt magh zyn, onzeker en duifier is. Het beduit ook, dat 'er voor den Tyt geene ftof was, om eene Hifhori te fchryven. [B] By Euzebius vindt men 'er deze reden van: Omdat %y zagen, dat de eigenfebap van de
planeet Saturnus traeg en kout is, zoo behben -èy bem den Godt des tyts gemaekt: dien z;y als een out en grys man fchilderen, omdat alles door den tydt •veroudert. Zie zyn III. Boek derEuan- gelifche voorbereiding (4.) : daer hy ook de reden bybrengt, waefom zy van de andere planeeten zulke Goden, als wy in Venus, Mars, enz. befchreeven zien, gemaekt hebben. [C] De Ouden waeren gewoon in droefheit het hooft te bewinden (5), en 't aenge-
zicht te bedekken : gelyk bekent is. Van den aert der Planeet zelve zie Kazanova Hier. 6f Embl. Med. pag. 42. &p 43. en Makrobius in Somn. Scip. Lib. I. c. 19. [D] Saturnus is in zich zelve eene planeet van zeer fnelle beweeginge: maer om des zelfs
zeer hoogen afftant wordt die minder gezien, en fchynt daerom traeg. Zie 't geen wy daervan gezecht hebben II. D. bl. 427. en voeg 'er by Voffius de Tbeol. Gent. L. II. c. 34. [E] En den menfehen eene oorzaek te zyn van ziektens, en ongemakken, en tegen-
fpoet. Zie I. D. bl. 469. en Voffius ter aengehaelde plaets. [F] Ik weet niet, dat Feftus dit zecht: maer 't fchynt my toe, dat Ripa dwaelt met
Giraldus (6~), by wien hy dit kan gevonden hebben. De woorden van Feftus zyn : Furvum bovem, id eft nigrum, immolabant Averno : dat is, zy offerden aen den Avernus , (dat is, aen de Hel, of wel aen de Helfche Goden) een' zwarten os. En dat de offer- beeften, die geilagt wierden aen de onderaerdfche Goden, van die kleur waeren, heb- ben wy gezecht op de 284. bl. van 't I. Deel. Nu fchynt Giraldus by vergiffing gelee- zen te hebben Satumo in plaets van Averno, of miffchien ook een' druk gebruikt, daer |
|||||||||||||||
|
(i) I- D:
bl. 264.
en II. D. bl. 492- (2) Ibid. k ui. d.
bl. 316.
(3)II.D, bl. 492. |
|||||||||||||||
|
(4) Kap.
11. (5) Ovid.
Met. II. 329- |
|||||||||||||||
|
«(6) Hift.
Deor. Synt. XVII. col. 547- |
|||||||||||||||
|
(7) Serv.
ad Georg. in. pi-
CS) Hift. Deor. Synt. IV. col. 133. (9) De
Theol. Gent. L. I. cap. 12. 18. io. Lib. II. cap. 4. 5. 33- 34-
Lib. VII. cap. 4. Lib. VIII. cap. III. & Lib.IX. cap. 28. (10) De
Imag. Deor. p. 21. & fcqq. D. bl, 80.
|
Averno in ftont. Altoos, dat Giraldus'op die plaets van Feftus gèdoelt heeft, blykt
klaer, genoeg uit zyne woorden , welke zyn : Sedenim Feftus ait, Satumo furvum bovem, id eft nigrunl, immolabant. Dit dan zoo niet zynde, zie ik geene reden, waerom men voor den wagen van Saturnus, zot) hy 'er doch een' hebben moet, geene paerden zou "Hellen, paffende zoo een fnel dier wel aen eene planeet van eene zeer fnelle bewee- ginge , om welke beweeging men gelooft dat hy verdicht wordt zich zeiven eertyts in een paert te hebben verandert: waervan gefproken is op de 427. bl. van'-het II. Deel. En het kan niet hinderen, dat ook voor de wagens van fommige andere Goden paerden fefpannen zyn : dewyl doch de Goden aen hun eigen toeftel, en niet aen dien van
unnen wagen moeten gekent worden. Wil evenwel iemant, dat dit in den wagen van Saturnus gefchiede, hy zette'er dan een paer Centauren voor: omdat Satumus, doè hy zich in een paert verandert had, verdicht wordt den Centaur Chiron by Filira (7) ge- teelt te hebben. Maer waerom fpant Ripa ook Hangen voor dezen wagen? Miffchien omdat -men Saturnus, wanneer hy vertoont wordt als een beeltdes tyts, eene ilang met denftaert -in den bek, of onder de keel verborgen, pleegt in de hant te geeven : waervan gewacht gemaekt isl.D. bl. 397. enlJI. D.bl. 88. Indien hy't zoo gemeent heeft, is 't belachlyk. [G] Zie 't geen reets aengemerkt is op de 22 bl. van 'tl. Deel. Ondertuffchen weeté
de Leezer, dat de beelden van Saturnus , en de zaeken, die van hem verdicht worden, zoo menigvuldigh, en der zelver uitlegging zoo veelerhande is , gelyk ook van veele andere Goden, dat ik 'er my niet verder heb in kunnen begeeven , noch in 't vervolg begeeven zal, dan de dingen, in den text der beelden voorkomende,- nootzaekelyk eifchen. Die 'er meer van begeert te weeten, kan, behalven andere Schryvers, zien de nu zoo dikwyls genoemde Giraldus (8), en Voffius (9), en Chartarius (10), hoewel by deze mannen in verre na niet te vergelyken. Eenige weinige dingen zal men ook vinden opgenoemt in onzen Bladtwyzer. Óp elk nu der zeven Planeeten, heeft J. de Decker een. puntdicht gemaekt, dat niet onaerdigh is, maer in zyn werk zelf Q11) moet worden nagezien. |
||||||||||||||
|
KOET-
|
|||||||||||||||
|
.#* . fmrt-. ^';■• , $"% ,*? i** ■ ■*-,--*'■ -^j" ■ƒ■.'■■■ slNr #':>/ -k-. ■■."-
*'■■ ■* *> . $# iv..'l ft
KOETSEN OF WAGENS
EE NIGER GODEN
EN ANDERE Z A E K E N.
|
|||||||||||||||
|
OCEANUS KOETS.
|
|||||||||||||||
|
jfEn out Man, eerwaerdigh van gelaet> en van kleur ge-?
^MA lyk het zeewater. Hy is lang van baert en hair, welke bei- ^Ö de vol zeemos of wier hangen, gemengt met fchulpjes en §|*f| ander zeegewas. Men ziet hem op eene koets ftaen, die |
|||||||||||||||
|
zoo gemaekt is, dat ze de gedaente eener klippe heeft, en overal be-
flingert is van watergroente of ruigt, die op rotfen waft. By Bokka- tius, in 't VIL boek zyner Geflachtrekening der Goden (i), wort hy (i)Kap.t, ^oor twee groote walviffchen voortgetogen, en hy heeft in zyne han- den een'ouden meerman. „- Oceanus wort out, en eerwaerdigh van wezen gemaelt, omdat, volgens Bokka-
tius, ter gemelde plaetfe, Virgilius hem den Vader aller dingen f_AJ, en Homerus, in zyne Ilias [B], den Vader der Goden, noemt. • „, - «^ De koets betoont, dat de Oceaen rontom de werelt loopt, wiens rondheit wort .
uitgebeelt door de raderen [C] des wagens: en die Wort door1 Walviffchen voortge- trokken , omdat die fchepfels de geheele zee doorzwemmen, gelyk het Water der zelve zee den geheelen aerdbol omvangt. Hy houdt een' ouden meerman ten toon, om af te fchetfen, dat de Oceaen ryk
is [D] van waterdieren en zeenimfen , door alle welke de menigvuldige eigenfchap- pen der wateren, en de verfcheide toevallen, in de zelve gebeurende, worden aen- geduit. .■;'■ [A] Georg. L. V. v. 381..........Simul ipfa precatur
Oceanumque patrem rerum, Nvmphafque forores.
Virgilius noemt hem daer zoo, omdat de Filozoof Thales , gelyk Servius 'over die
plaets aentekent, ftelde, dat alle dingen uit den Oceaen, dat is, uit het water, wor- den geteelt, en hunnen oorfprong hebben : van welk gevoelen breedêr is gehandelt over 't eerfte beelt van 't Water op de 10. bl. van dit Deel, Aenm. B : met welk beek dit tegenwoordige moet vergeleeken worden. ' [B] L. XIV. v. 201. 'O.y.iot,vóv 1e Qiiïy yiviiriv £, prJii>K T)}9-u'v, dat is, Oceanus den Vader en Tethis de Moeder der Goden. Plato maekt het Geflagtre-
gifter der Goden aldus op (2) : Kinderen van de sierde en den Hemel zyn geweeft Oceanus (o.) In en Tethis : uit deze zyn gehoor en Forkis, en Saturnus, en Ops, en der zelver Broeders en Tinueo. Zifters : uit Saturnus en Ops Jupiter en Juno, en alle de andere, die ixiy weeten dat der zei- pag- 530, •ver Broeders en Ziifters genoenit moorden. Zoo nu iemant de reden van dit verdichtfel ver- V. & Ci- der wil nagaen, die leeze dien veelweetenden Vofïius de Tbeol. Gent. Lib. IL c. 77. cer? de [C] Wat verbeelden die dan in de wagens van andere Goden? Het is te verre ge- Univerfo«
|
|||||||||||||||
|
C. II.
|
|||||||||||||||
|
zocht. Bokkatius zecht, dat Theodontius fchryft, dat de Ouden aen Oceanus een'
wagen hebben gegeeven, waermede hy door walviflchen overal door de groote zee wierdt gevoert: en dat betekent na zyne gedachten, dat de Oceaen rontom de werelt fpoelt: omdat de walviflchen, zecht hy, overal heen zwemmen. Die uitlegging kan men laeten doorgaen : maer wie die Theodontius geweeft zy, weet, geloof ik5 niemant: of fchoon Bokkatius hem dikwyls aenhaelt; en het blykt my niet uit eenigh bequaem Schryver, dat de Ouden zoo een' wagen aen den Godt Oceanus hebben toegefchree- ven, zynde het getuigenis van Theodontius verdacht i omdat men in die dingen, die Bokkatius op zyn' naem bybrengt, oneindige misvattingen en dwaelingen ontdekt. . [D] Hoe kan dit doch afgefchetft worden door dien eenen Meerman ? Ripa heeft hier weer vreeslyk gehafpelt. Theodontius had aen den wagen vaa Oceanus toegevoegt een III. Deel, Tttttttt se-
|
|||||||||||||||
|
r*ir
|
|||||||||||||||
|
OCEANUS KOETS.
|
||||||||
|
7.i$
|
||||||||
|
gezelfchap van Tritons, blaezende op kinkhoorns, Proteus met zeekalveren, en eeilö-
reie zeenimfen. Die Tritons nu paft Bokkatius toe op het gelujt en geraes, dat de zee- baeren tegen 't ftrant maeken ,• door de kudde zeekalveren de menigte van die en ande-' re waterdieren in de zee; en door de reie zeenimfen de menigerhande eigenfchappen def wateren : welk laetfte wy reets hebben aengemerkt overdejtoëts des Waters. Een fraei beelt van Oeeanus vertoont ons J. Gronovius in zyne Aenmerkingen over Pomponius (i) Lib. Mela (i) : alwaer men dien zeegodt met zyn' linker arm ziet ruften niet op eene water- III. c i. kruik, gelyk de Riviergoden, maer op een zeegedrocht met vleugelen, of vinnen ge-
lyk vjeugelen, aen den kop: waerdoor miiïchien op de {helle beweeging des waters ge-
(2) Gy- zien wordt: waervandaen fommigen den naem van Oceanus afleiden (2) van een Griekfch rald.Hift. woort, dan fnel betekent: hoewel Voffius C3) eene andere afleiding heeft , die van meer Deor. waerfchynlykheit is. Ter zelfde plaets brengt Gronovius een' penning by van Antoninus Synt. V Pius, daer Oceanus met eene kroon op 't hooft uitgeftrekt leit op 't water,- leunende met f°\'r>è8' hooft en de fchouders tegen rotfen, waervan 'er ook eenige rontom hem ftaen: ter- Th 1 wyl Jupiter, op zyn' throon gezeten, water uit een' hoorn recht boven zyn hooft uit-
Gen°L ft°r£:- Alles verklaert zich in dien penning van zelf: en ik merk.'er alleen in aen, dat II c' 77. &y.eene È*0011 °P 'c hooft heeft, als de koning der wateren, en dus onderfcheiden wordt * Not. in van de Riviergoden, die een' krans van riet op 't hooft hebben. Seguin, welke dien An'ftoph. penning eerft neeft uitgegeeven, en Spanheim £*) zien het beelt aen voor een beelt der Nub. v. Aerde: doch wy achten, dat Gronovius dat gevoelen met recht tegenfpreekt. 370. '„,; :.,'.-';.• ' . ' ' ; i ...-, ; C E R E S KOETS.
»-:- C T$J H VIII. boek van Bokkatius [A] Gefkchtfekening der Go-
(4) Kap. JL den (4) komt Ceres voor als eene 'Vröu, fittende op eene koets j
4" die twee zeer vreeslyke draeken voorttrekken. Zy heeft op 't hooft* gelyk haer Ovidius [B] afbeelt, eenen krans van koornairen, en een"
bos mankoppen in de rechte hant. In de flinke voert ze een ontfteke fakkel. (5) De
Hom. p.' De Draeken [Cj worden haer toegëvoegt, om de {fingerende vooren en groeven
119- te kennen te geven, welke door de oflên gemaakt worden, terwyl ze den akker fch^M<>" P'oeêen5 die men ^oor Ceres verftaet. Of om uit te beelden het verjaegen eener
genth. * Slange uit het eilant Salamis door Eurylochus,- welke flang, door Ceres in haeren Tab.LIV. tempel te Eleuzis geborgen, daer altyt is gebleven als een haerer dienaeren. O) De De koornairkrans bedüit, dat de aerde een milde en gulle voortteelfter van koorn £^ is; en dus wort ook door de mankoppen haere vruchtbaerheit [D] verflaen. pag. 153. De
f8) Lib.
IX. pag. rAj jn navolging der oude Dichters en Fabelfchryvers : als Ovidius Met. L. V. v. 642.
306. edit. £g pajj.^ £ jpr ^ j6j. Klaudianus de Raptu Profer'p. v. 1S0. en anderen. En zoo komt
^ in ze °°k voor °P de penningen by du Choul ($), en Oudaen, (6) en elders.
W » [B] Amor. L. III. El. 10. v. 3. & Faft. L. IV. <ö. 616. Zie Grasvii Leit. Hefiod. cap.
Ku^«o?. p^ ^ en y^r aj,jaer 200 0p een> penning: en voeg 'er by Gyr-aldus Hift. Deor. S$nt.
(rOHier ÉQI Ripa handelt hier loos. In de befchryving van 't beelt wyft hy ons na Bokka-
Lib.XVL ^üs' ^e ^e u^eggmS der draeken niet heeft, hier woordelyk gehaelt uit Chartarius (7},
cap.' 10. ' wiens naem Ripa verzwygt. De fabel, zoo als ze hier vermeldt ftaet, verhaelt ons
(12) My- Strabo (8.): maer Stephanus de Bizantiër (9) fchryft, dat die flang geweeft is de koning
tfeol. L. zelf van dat eilant, genaemt Cychreios, die om de wreetheit van zyn' inborft den toe- V; c. 14. naem van Jlang gekreegen had, en, uitheteilant door Eurylochus verjaegt zynde, door (13) De Ceres ("verftae de koninginne CeresJ te Eleuzis in haeren dienft was aengenomen. An-
Brsep. deren vertellen 't weer anders. Dien 't luft, kan 't alles vinden by Bochart in Chanaan Euang.. jrj£. ^ Ci 2I- Maer alzoo dit eene fabel is, moet men de andere uitlegging, of zoo 'er *»• ni. eene kan gegeeven worden, die gepafter is , boven dit verdichtfel ftellen. Men vindt rilo ké rer nocfl eene by Chartarius (ro), en weer noch eene andere by Piërius 00, en noch Geore eene derde by Natalis Komes f12): maer dewyl ze ons niet voldoen, gaen wy ze vqorby, 1. 212'. [®1 %00 verklaeren 't ook Êuzebius (13) en Servius (14.). Te weeten-de mankop is een ('i5)VÏrg. zeer vruchtbaer gewas, en tefFenszeervoedtfaém("i5)totfpys: en dus zeer wel toegëvoegt Georg. aen de Godin, waerdoor zy de vruchtdraegende Aerde verftonden, en die ze daerom IV. 131. verfierden de uitvinderefle van den Lantbouw te zyn. Zie van 't een en 't ander Voflïus
(16) De de Theol. Gent. L. VII. c. 4. 6? 10. 6? L. IX. c. 23. en iets in onze Aenmerkingen op de Nat.De- 95. bl. van het II. Deel. In de mankoppen vindt Furnutus f16) noch andere geheimen, or.c 28. die men ook kan zien by Piërius Hier. L. LVUL c. 15. |
||||||||
|
-V 1
|
||||||||
|
G: E' :rcë:-:S c & o t tff J*i ut
%'Öë brandende fakkel Jjg§? geloof ik, dat derf zoiftelrtyt-te kennen geeft* jn wel-
ken de zonneftraelenA die 't koörn doen rypen, meeft fteken: alsook, <dat men dé ftoppelen en het onnut ftroo op 't velt verbrand waerdoor dé nadeelige vochten, die zich in't oppervlak der aerde bevinden., uitwaeffèmen, en degront vet wort, zoodat men zich van den zelven een' grooten overvloei van koorn en ander gewas - belooven kan. ■!'?"' ■"•■, ;■ ^'/r'^vA^ [E] Op de oude penningen' ziet men haer dan eens met eene brandende fakkel, en
dan eens met twe. , Fulgentius (i) brengt dit ook op den zomertyt en 't inzamelen van (i) My- den koornoogft te 'huis: maer 't is beft, dat men haer dié fakkels geeve met opzicht thol. h. van de fabel, dat ze Prpzerpina gezecht wordt met brandende ■fakkels te hebben ge- I.c. 13; zocht, doe de zelve gefchaektwas van Pluto: waervan wy breeder gehandelt hebben op de 9ö. bl. van dit Deel: maer -dan is 'er in die fabel weer eene geheime bekentenifle, die de vruchtbaerheit der Aerde en het koorngewas betreft, te zien in pnze Aenm. E. op de 74. bl. van dit Deel. Voor 't overige zyn 'er ook van Ceres, zoo. wel als van dé , andere Goden, meer beelden; die men by Chartarius, Giraldus-en Voffius,-op de plaet- fen reets boven aengeweezen, met hetgeen die Godin verder aengaet,kari nazien. "-• |
|||||||
|
PLUTOO S K O ET & J
E En naekt Man, vreeslyk van gezigt, en met-.een' krans van cïpre£
fen om 't hooft. Hy heeft in zyne hant een' korten fchepter en ftaet op een' wagen, die drie [A] wielen heeft, en voortgetrokken wort door drie vreeslyke paerden, van welke het eene, volgens Bok- : katius, in't VUL boek zyner Godengeflachtrekening(2), Jtmatheus CtifW iiiet,het tweede Abafter, het derde Movius. En opdat ditbeelt ten eer- 6' tten aenzien te beter bekent zy, zoo kan men voor des zelfs voeten Cerberus ftellenj op-200 eene wy^e, gelyk men hem te fqhitderea • gewoon is. u! .Naekt wort Pluto vertoont, om aeri te wyzen^ dat der dooden zielen, die ia zyü
fryk, dat is, in de hel komen, van alle goederen enheil, gelyk ook Pecrarcha (s),zmgtf (3) f 'atfe* t'eenemael berooft zyn £$]* I. GaiMU-. Hy is fchriklyk van wezen, omdat de geenen, die geiieit zyn, om anderen ever *%
fchelmftukken en ondaden te ftraffen [C], hun inderdaet fchriklyk voorkomen '{"DjL Den beelde wort een cipreffekrans opgezet, omdat die boom Pluto [TjQ toegewydt
is, gelyk Plinius zegt: en d' Ou den maek ten van den cipres lykkranfen, vermits ze htm voor een' droeven en treurigen boom hielden, ter oorzaeke dat, als menhera • eens heeft afgehouwen, hy daerna niet weder uitfpruit: De '. -ilii
[A] Wy hebben reets iri onze Aenm. D. over de Koets der Zonne aehgëtekerit,, dat",""
'Bokkatius verkeerdelyk gemeent heeft, dat het woort quadrigm een' wagen met vier .' wielen betekent: in die zelfde dwaeling is hy geweeft omtrent het woort Wga^.dat.'hy. ge- nomen heeft voor een' wagen met twe wielen: en Ripa is hem in dien misflagh nage- ,; volgt: doch wy hebben niet noodigh' geacht zulks in alle beelden, daer dat voorquam,,:, .'■'•. aen te toonen, en ons vergenoegt met die misftellingen ftilzwygende te ^verbeteren,; .. .?«" Hier zyn zy beide wederom in de zelfde misvattinge omtrent het woort trigxe 3 dat niet ~ een' wagen met drie wielen, maer met drie paerden,- of andere beeften, die hem trek- -
ken, gelyk Mgce met twe, en quadrig® met vier, betekent: zoo als alle weeteri, die eenig- • •
ains Latyn verftaen. Dus vervalt dan nu die vreemde toeftel van ee,n' driewiejigen wa- •geri , en met een die zoo angftvalligh gezochte uitlegging,, die 'er Ripa hier uit Bokka- tius van opgeeft. Maer ook is zelf het getal der paerden onzeker, het geen wy een wei- nigh verder zullen zien, als *er van de betekenis van der zelver naemen zal worderi gefprooken. - , . [B] Eene andere reden is gezecht in onze Aenm. A. over de Koets vm jMpittr. , . • ,
. [CJ Gelyk Pluto doet omtrent de fchimmen der boosdoenders on de Hel. Zie dat , toefchreeven by Statius Theb. L. W. m. jso. & Ub. VUL v. al,. [D] Of ook eenvoudigh, omdat de doot verfchrikkelyk ds. ;: ,
[E] Zie^oaze AeatekeningenJ.D, hl. 56. en 57. en 262. _; :„, > ;. ;.;........
Tttttttt i
|
|||||||
|
......__■....,..........-..-:..-—;_.-_______,t_......._.._.......
|
|||||||
|
72Q P L 17 T O OS KOET S.
De korte [F] fchepter beduit, dat Pluto koning is van het laetftè en benedenfte
deei der werelt. De fleUtel is een kenmerk van Pluto, omdat zyn ryk dermaete gefloten is , dat
'er niemant uit kan te rug keeren. Men daelt gemakkelyk ter helle neer van boven. ,ni
Men vint by nacht en dagh den afgronp openfiaen:
_,„ , Maer weer te keeren, Jieil te rug om hoog te gaen, a'i:;n :,'; Dat heeft veel arbeits in: dat heeft zyn zwarigheeden. ■ ,;
-;",. Heel weinigen, en wel by öodt Jupyn geleden, Uit Goden voortgeteelt; of door hun vroomigheit Verhemelfcht, 'en eenfioel hier boven toegeleit, Vermogten dit alleen. '■■. n • . zegt Vondel, uit Virgilius Latyn [G], in 't VI. boek van den Eneas,
De wagen, verbeelt de kromme wegen der geenen, die ryk willen zyn: want
Pluto wert by d'Ouden voor den godt des rykdoms geacht. En die wagen loopt op drie wielen, om de moeilykheit en 't gevaer van hun, 'die 'er om fchatten mê ry- den, en de onzekerheit der toekomende dingen, uit te beelden. , Het eerfte der paerden [H], voor dezen wagen loopende, wort Amatheus, dat is, duifter, genoemt, opdat men 'er door verfla de zotte overlegging, die iemant maekt, *;oi ':,■". .• -fj-T ■ om (ï) Prap. • [F] Zyn afgeknottt Scbepter , zecht Porfirius by Euzebius (i), is een teken van zyne beer-
Euang... fibappyover de geeften der verftorvene menfcben. Dat de fchepter dan geknot is, of een Éii>. 1Ü. ftuk van den zelven afgebrooken of afgekapt•( want dat beduidt eigentlyk het Griekfchc cap. ir. -wöört, dat by Euzebius ftaet) geeft te kennen, dat hy heerfchappye voert over die gëe- OO De
nen , welkers leeven op der aerde is afgefneeden. En zoo zal dit niet ftryden tegen 't
S"aprVh £eeneKlaudianus van dïen fchepter zecht, noemende hem af gryslyk groot (i), en eert
rroi. Lid. yj$ggJer' a\s ^en< &aj£ fg) . want 00k zoo een kan .geknot zyö, ■ , n.0 .} /3-sV'l il [G] V. 126. . . . Facilis defcenfus Averni, &c. ' t
v. 172. ' Maer die plaets wordt hier niet al te wel toegepaft, omdat de deur van de Hel daerfft
* "'""" wordt gezecht dacb en nacbtopenteftaen: en dat'er niemandt licht uit te rugh kankoomen, wordt aen eene andere oorzaek toegefchreevën, naementlyk aen de moeilykheit van den t&R ',"■ wegh, die te rugh loopt, bezet metgroote boffchen , en doorfneeden met de waterea (ïj^iEn. van de helfche rivier Kocitus. Maer op eene andere plaets (4) voorziet de Dichter de VI. 55-2." Hel met zoo eene fterke poort,, dat de Goden des Hemels zelfs die met alle gewelt niet (5) Lu- kunnen open breeken. Van die poort maeken zy Eakus den wagter (f), en geeven 'er cianus hem den neutel van in bewaering (6), of Hellen hem in handen van Pluto zelf: gelyk Dial.Me- Pauzanias (7) doet, geevende 'er die reden van, die hier is bygebracht. nippi & j-£jj |^et „etai van j^g paer(jen heeft Bokkatius waerfchynlyk gehaelt uit Izidorus (8), ffifCA ol zeggenc^e ■> 2at men aen de Maen een' wagen met twe , aen de onderaerdfche Goden lod Lib" met drie' aen ^e ^on met v*er' en aen JuPiter met zes paerden, geeft. De reden, die ' III' pag' -hy daervan meldt ten aenzien van de Maen en Zon , hebben wy boven uit hem byge- 94. bracht. Die hy van de drie paerden geeft, is, dat de doot de menfchen in drieder- (7) L. \r. lei leeftyt wegvoert, in. de kintsheit, manlyke jaeren en ouderdom : en van de zes paer-
cap. 20-. den zecht hy, dat Jupiter als de grootfte der Goden ook het grootfte getal van paerden (8) Orig. voor zyn' wagen moeft hebben. Of diereden eenige wezentlykheit in zich heeft of
L.XVIII. niet, zal ik.nu niet onderzoeken : maer men moet in agt neemen, dat Izidorus geen cap. 36. Schryver van dat gewicht is, dat men veiligh op zyn zeggen kan vaft gaen : en, gelyk (9) III.D. Wy boven (9) gezien hebben, dat 'er voor den wagen van Jupiter vier paerden moeten
Y' Vrt' zyn' ^z0° weet ik nergens een bewys voor zes : en zoo twyfele ik ook aen de drie (10) De paerden van Pluto, ziende, dat Klaudianus (10), volgens de aenmerking van Micillus
paPf "l I over Bokkatius,'er vier voor zyn' wagen zet, waerin Delrius över-Seneka (11J aentekent v'°g ' * dat hy Orfeus (12J gevolgt is. De naemen der paerden by Klaudianus zyn, Orphmus, (iodom- -^thon, NyEteur, en Alaflor: uit welke miffchien die van Bokkatius., myns weetens ner- ment, in gens anders voorkomende, by verbaftering der naemen, teffens met verwarring der bene- Hipp'ol. "kenifTén, gemaekt zyn. Altoos Amatheus is niet te zeggen duifter, gelyk het Bokkatius uit- v.311. p. legt, en zoude veel eer beftooven, of vol ftof beduiden: maer alzoo" -Orpbnceus juift dui- 174.. fter betekent, zoo zoude men mogen giffen , dat die naern door een' onkundigen (12) In afgefchreeven, miffchien zal geworden zyn Amatheiis. , De naem Abafter is zelf geen Hymno kenbaer woort : en gelyk het zeer waerfchynlyk bedorven zal zyn uit Alaftor, alzoo Plutonis komt deze naem weer in 't geheel niet overeen met. de betekenis, die 'er Bokkatius aeii y' I4> geeft, die men vee! eer zoude vinden in NyÏÏeus , dat eigentlyk van den nacht betekent, en daerom wel voor zixart kan genomen worden : maer Alaftor is een quaetdoender, ver-
... meier
|
||||
|
UUTO OS K O E T S.
|
||||||||||||||||
|
72?
|
||||||||||||||||
|
<öm dat geene te verkrygeri, 't welk van weinigh nutzen niet noodigh is; doo'P
welke overlegging de gierigaert wort in 't net geleidt en gevangen. Het tweede paert hiet Jbafler, dat zwart te zeggen is., en geeft de fmart, vrees, en droefheït .van hun te verïbaen, die fteets draevende om fchatten te vergaeren, zich omringt, .zien met veele gevaereh. Des derden paerts naem is Novius, betekenende laeu; en 'hiermede wort te kennen gegeven, dat de heete brant der geltbegeerte menigmael door de vrees des gevaers vermindert en laeu wort. De driekoppige Hont Cerberus wort by 't beelt geftelt, omdat hy wachter en be-
waerder der helle, en een uitnemend wreet alverflinder £1] is. Seneka fpreekt, in zyn Treurfpel van den Raezendert Herkules, dus van dat Helmorifter [K]: Hier * verfchrikt de wreede Helhont de fchimmetjès der verjïorvene, terwyl hy met een vrees- * By 't Jyk geluit uit zyne drie keelen boffende het hèlfche fyk bewaert: het vergiftige fchuim, dat £°'vaH hem om zynen bek zit, likken'er de Jlangen en addê'rsaf, daer zyn hals mede is bekleed inplaets van hair: en een lang gekrongkelt fèrpent, hëmjlrekkende tot een fiaert, biefi, en r J)laefi vergift uit. nieler en,bederver te zeggen. Novius is al weer een woort van geene betekenifle: en
tioe dan Bokkatius aen dé uitlegging van l'aeuw komt, Weet ik niet te zeggen: rhaer JEthon beduidt brandende , en ook vierigb. Wat nu de reden van die benaemingen zyn , 'jtan elk, die oordeel heeft, beter opmaeken, als ze hier van Ripa uit Bokkatius worden opgegeeven ,• of anders raetpleegen met de Geleerden, die over Klaudianus gefchreeven hebben. De kleur van de paerden maekt Ovidius (1) zwart : daer de reden niet van be- (1) Met. hoeft gezecht te worden : maér dit móeten wy hiet overilaén, dat, het zy men drie, Lib. V. het zy men vier paerden voor den wagen Helle, zy nevens malkanderen in eene rye, jjj 3<5°- gelyk de Ouden altyt deeden, en niet twe aëri twe voor malkander moeten gefpannen ?..fa/{i. .worden : gelyk men op de penningen en andere overblyffelen van de outheit zien kan. L *"* Twe gingen 'er onder 't juk; het derde en vierde wierden 'er ter zyden met touwen By v' 4^ aengefpannen. Zie Dionizius van HalikarnaiTen op 't einde van zyn VII. Boek. [I] Gelyk de doot ook is. Bokkatius paft hem op de gierigaerts toe, waervan hy drie»
derlei flagh ftelt. Dien 't luft, kan 't by hem nazien. . [K] V. 783. Hic fasvus umbras territat Stygius canis &c. Die nu meer van deze ïtof
begeert, moet al wederom gaen na Chartariüs (2) , Giraldus (3), en Voffius (4). C2) D6 Imag.
Deor.
|
||||||||||||||||
|
MINER.VAES KOETS, gfgjg
Deor.
|
||||||||||||||||
|
P
|
Auzanias fielt, in tynëJttika [A], Minerva op eene koets, die de tli\J£
gedaentë heeft van eenen driehoek, welke aen alle drie de zyden Cf) öè |
|||||||||||||||
|
gelyk is, en wort voortgetrokken door twee nachtüilen. Zyis, op Gent e.
"d'antyhe of oude manier, gewapent, en heeft, onder de ruiling, een i-cap.i8é kleet aen, dat tot de voeten toe neerhangt. Voor de borft, op het ub9'ïu harnas, ziet men verheelt het hooft van Meduza; en Minerva heeft ca.p- 6°y op haer eigen hooft een heimet, wiens kam eene Sfinx is, en 't welk ^'.S' aen'ieder zyde eenen Griffoen vertoont. Zy houdt in de rechte lh>. ii fiaiit eene fpiets, omtrent wiens ondereinde een draek leit, en daer cap,3°» ftaet
[A] Of I. Boek, ën aldaer in 't £4. liobftftük : doch Pauzanias meldt daer geen enkel
woort van een' wagen, veel min van een' driehoekigen wagen, getrokken door riachtui- len. Ook legt hy het fchilt by haere voeten neder, en laet haer recht over einde ftaen, zonder leunen : en vermits hy zecht, dat het beelt gemaekt is g'eweeft van elpenbeen en ; ?out, zoo fchynt ook het fchilt geweeft te wyn van de zelfde ftof. Ten minften, dewyl
auzanias niet zeCht, dat het geweeft is van kriftal; zoo heeft men ook geene reden om liet voor een kriftallyne fchilt te houden, zynde het zelve niet zoo eigen aen Minerva j dat het zelfs in haere beelden van geene andere itoffe zoude geweeft zyn : dewyl het ■• , tegendeel blykt uit dat kopere fchilt van die Godin, daer 't gevecht van de Lapithen eri - • Centauren op gegraveert ftont, byden zelfden Pauzanias in het 38. hooftftuk van dat eigenfte Boek; alsmede dat fchilt, waerin wy elders (5) gezecht hebben dat Fidias (5) i. D.- zyne eigene beeltenifle hadt ingewerkt, om geene andere bewyzen by te brengen , die bi. 348* genoeg voor handen zyn. Het blykt dan; dat Ripa wederom niet Pauzanius zelfheeft ' geleezen, maer dit beelt gehaelt hit den een' of anderen Schryver, dien hy uiet be- greepen heeft. v 111. Deel. Vvvvvvvv
|
||||||||||||||||
|
......................... _..._..
|
||||||||||||||||
|
72* U I NE R V A m S ICOII^
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ftaet tegens haere knie een kriftallyne Schilt, op wiens bovenrant
(i) i. d. zy met haer flinke hant leunt. bl- 309- ;' '.:, ;-.c
$ 33g_ * De koets is driehoekigh [B] , om de mening der Ouden, die Minerva de vin-
($)JL b. ding van drie dingen ioefchreven? te weten, den wapenhandel, de weef- en bor- bl. 309- duurkunft, en het bouwen'van huizen [C]. firtEmbi ^e gocun wort gewapend (1) vertoont, omdat het gemoet eens wyzen mans wel
XXII. voorzien en geharnaft is tegens de flagen en aenvallen der Fortuine. En zoo beduit (5) II. D. de fpiets (2) fcherpzinnigheit des verilants; en de fchilt, de werelt, die met wys- bl-.,3l?" heit moet geregeert en beftiert worden. De draek (3), by de fpiets leggende, verheelt wakkerheit, eene zaek, die men
in 't aenleeren en voortzetten der kunften noodwendigh moet hebben. Of, dat de maegden haere zuiverheit wel bewaeken en bewaren moeten; gelyk Alciatus dit in zyne Zinnebeelden (4) uitlek. •■. ; Meduzaes hooft [D] beduit den fchrik, dien de wyze den boozen menfchen ver*
oorzaekt of aenbrengt. -■■■.-■ . . .. De GrhToens [E] en Sfinx (5), op en aen den helm, geven te verftaen, dat dè
wysheit alle twyfelachtige en duiftere dingen verklaert en oplpft. Dè
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
LXc
(DScedO3
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(8) De
Natura Deor. L. III. c. 23. (o) In 'lW/« (10) In
'imreiot |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
[B] Wil iemant den wagen van Minerva driehoekigh maeken, ik heb 'er niet tegen :
maer ik weet niet, dat iemant der Ouden haer zoo een' wagen heeft toebereidt: en ik vrees dat Ripa, die op de365. bl. van dit Deel uit Minerva Tritogenia of Tritonia gemaekt heeft eene driehoofdige Minerva , ook in ftaet zal zyn geweeft om uit dat zelfde woort een* driehoek te maeken, en, zoo hy 't hier of daer heeft gevonden, daer teffens van een' wa- gen gefproken wierdt, het zelve zal by malkanderen hebben gefianft, en zoo een'drie- hoekigen wagen te famen geftelt: te meer, dewyl het Griekfche woort trigonos , dat dè |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Italiaenen in hunne tael ook gebruiken, en zoo wat overeenkomft heeft met tritonia,
°a3-(}v<*. -driehoekigh betekent: waerby dan noch komt, dat hyby Pierius (6) en Giraldus (7) kan (if )Hyrn- geleezen hebben , dat de Pithagoriften een' gelykzydigen driehoek Minerva Korypbage- ?° vrf'i' nes en Tritogenia noemden. Wat 'er van zy, een' wagen ten minften paft aen Minervi (i2]Dial. njet aiieen ais eene Krygsheldin , maer ook "om de byzondere betrekking, die zy tot den. vuicam wagen heeft: dewyl Cicero (8) verhaelt, dat de Arkadiërs de vierde Minerva ("want hy |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(i3> la"
'litirï». (.i4)The-
baid. L. II. v. 723. (-15) In ï^a\'acro |
telt 'er vyf opj hielden voor de uitvindereffe van den wagen met vier paerden : en Har-
pokration (9) en Suidas fioj zeggen, datzy de eerfte is geweeft, die een' wagen heeft toegerüft., Engeen wonder, zoo ze niet alleen in volle wapenrufting geboren is uit het'brein van Jupiter, gelyk Homerus (itJ en Lucianus (12) zeggen, maer 'er te gelyk met wagen en paerden, zoo men den Schryver van't Etymologicum Magnum gelooven magh (13), is uitgefprongen. Papinius Statius (14) geeft haer een' wagen met twe paer^ den, die'er ook beter voor paffen als uilen, dewyl't een krygswagen is: en zoo laet
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Pall.v. 9. ook Kallimachus (15) haer' wagen door paerden trekken: en Pauzanias fchryft (16) f
62. & 65. dat fommigen hebben gezecht, dat zy in den ftryt tuffchen de Goden en Giganten met (16) Lib. haer' wagen, befpannen met paerden, op Enceladus was aengereeden.. By de la Chauf- .111. c fe (17) vindt men twe zeer fchoone beelden van haer, waervan het eene een' heimet |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
41-
(17) De
Deor. Simul. Tab. IX. &X. (18) ?au
|
draegt, die bovenop aerdigh verfiert is met vier paerden, de Sphinx, en den Pegazus:
hoewel 't my voorkomt, dat 'er miffchien ter weerzyde van de Sphinx een Griffoenftaet> De Pegazus echter kan 'er plaets hebben, omdat Minerva verdicht (18) wordt dat paert den toom té hebben aengedaen, en getemt, en aen de Bellerofon gegeeven. • [C] Gelyk ook fteden en kafteelen. Zie de welbearbeide aentekeningen van dien zeer - geleerden Ez. Spanheim over Kallimachus^). 591. Maer Minerva wordt de vinding van |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
fan/L.lï. veel meer dingen toegefchreeven (19) : zoo dat men haeren wagen om die reden niet
c 4. ' ' wel driehoekigh zou kunuen maeken. Indien men hem zoo vertoonen wil, zal men beft (io)Orat. doen, dat men 'er de zelfde uitlegging van maeke, als fommigen gemaekt hebben van 't Ariftidis woort Tritonia, te zien op de 464. bl. van dit Deel, enby Vincentius Chartarius de Imag. de Mi- Deor. p. 244. nerva. [D] Zie 't geen hiervan gezecht is II. D. bl.330. en III. D. bl.310. en 349. Dat dit
(2o)Loco hooft door de Dichters niet alleen op't harnas van Minerva, maer ook op haer fchilt
rltau" wordt geplaetft, is reets gezecht II. D. bl. 340. Op dat harnas, waervan hier gefpro- (2i)L.U. ken wordt} ftont behalven den kop van Meduza ook een Overwinningsbeelt, be- (ii) i'd delende zonder twyfel, dat de Overwinning door de wapenen wordt verkreegen, als ze» |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
bl. "461.
(23)I.D bl. 496. en II. D. bl. 166. |
door wysheit beftiert worden.
[E] De Griffoen wordt befchreeven als een waekzaem en ftrytbaer dier, volgens 'g
geen 'er Pauzanias (20), Pomponius Mela (21), en anderen C?2>j van zeggen: en zoo |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
minder. bV't beelt van Minerva,'als de haen , haer "ook toegevoegt (23)
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
&oo
|
het niet
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
t iemant
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
liever daerop wü te huis brengen, dat de Griffoenen gezecht worde
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
t
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
gput,
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
IINERVAES KOI t Si fï$
r De uiien (i), die de koets trekken, worden hier niet alleen geflelt, omdat ze Mi- (i) H.ÖA
fterva zyn toegewydt, maer ook omdat de oogen dezer godinne de zelve verïfdFjheb- H- ÊfrJi ben, als die der uilen, welke vogels by nacht zeer wei zien: en zoo wort hierdoor mWJj;. ■-' verftaen, dat een wys man de dingen kan ontdekken en doorzien, fchoon ze duifier bl. 37^. en verborgen zyn. ' .-' gout, dat zé heel diep uit de aerdë graeveri, met de üiterfte zorg bewaeren, «n fchrifc- •' b -J
lyk verwoedt zyn tegen die geenen, die 't willen wegneemen; kan men zeggen, dat het betekent, dat het de rechte wysheitis niet te oorlogen, ten zy iemant ons mét ge- welt wil ontrooven, 't geen ons wettigh toekomt. .■■■;.' [F] Glaux betekent in 't Griekfch een' nachtüil, en glaucus is in die tael de kleur, die
aen Minervaes oogen wordt toegefchreeven; Nu zegt Gellius (2), volgens de aeflwy- (2) No&. zing van Voffius (3), dat glaucus de zelfde kleur is, die by de Latynen wordt génoemt cis- Atc. L.IL jius, en dat dit gezecht wordt in plaets van ccelius, afkomende van ccelum, dat is, den hemel: c- •2(S- zoo dat dit hemelsblaeww zou zyn: maer waerdoor men egter uit den famenhang van Gellius (3) De goorden wel kan zien dat hy eene kleur verftaet, die uit lichtgroen en blaeuw gemengtiss W^T'i Furnutus zecht("4), datdie kleur overeenkomt met die van de oogen der allerdapperfle die? ~™£ h ren, den luipart, en den leeuw, waeruit zoo een fterke glans fchittert, dat men hem in 't ge- , ■: D"e 4* zicht niet kan verdraegen: en dat men om de manlyke dapperheit van Minerva ook zoo een Natura ontzachlyk en verfchrikkelyk oog aen haer gegeeven heeft. Pauzanias fehryft ($~), dat 'er jjeor. c. zyn geweeft, welke zeiden, dat Minerva oogen van die kleur hadde, omdat zy volgens der ao. zelver gevoelen eene dochter was van Neptunus , wiens oogen ook zoodanigh van kleur (5) Li L waeren: hoewel 'er Cicero eenigh onderfcheit tufTchen fielt (6), noemende die van Mi- cap. 14. nerva cafii, en die van Neptunus ccerulei: welk onderfëheit men echter wel kan zien dat w De niet groot is : dewyl cceruleus eigentlyk hemelsblaeww betekent: gelyk elders (7). is Natura aengeweezën. En dut glaucus, en ccefius, en cceruleus, in de oogen genoegfaëm de zelfde Deor. L; kleur is, zoo dat 'er een heldere ontiaglyke glans afftraelt, zal niemant twyfelen, alshy l'S\??i Jeefthet geen Torrentius heeft aengetekent over Suetonius../?wg. c. 79. en over Horatjus t?H <Ëpod. XVI. 7'. Maer daer is noch overigh, dat wy van 't kleet van Minerva en 't kriftal- Pi; £2jv lyne fchilt iets zeggen, het geen Ripa vergeeten heeft. Het lang neerhangend kleet dan, \ -g ' 4 en daerover het harnas, fehryft Herodotus (8), dat de Grieken in het beelt van Pallas /~\ jf_ j}4 ontleent hebben van de Libifche of Afrikaenfche Vrouwen, die aen 't meir Trüonis, f,1. 33'p. daéi' Minerva van fommigen verdicht wordt gebooren te zyn 3 en den naem van Tritonia (I0) rji>- eh Tritögenia 'er van gekreegen te hebben , woonden, en op zoodanigh eene wyze waeren VI. in ■ toegerufh Het fchilt betekent in zich zelf befcherming, en kan dus in Minerva, dë pjinc. Godin der wysheitzoo wel als des oorlogs, betekenen de befcherming, die de wysheit (n) De den menfeh geeft zoo in de gevaeren des oorlogs, als tegen alle andere onheilen 3 die Imag. hem mogten befpringen: hoewel 'er Marcianus Kapella noch eene andere uitlegging aen Pe.?r:S,^i {;eeft, die wy elders (9) hebben bygebracht. Dat fchilt nu maeken Marcianus Kapel- (ivMeu
a (10), Albrikus (11), en de Scholiaft van Germanikus van kriftal: en de fabelen zeggen, dat \j'lv' v' zy dat fchilt geleent heeft aenPerzeus, doe hy heenging omMeduza te dooden, opdat hy P*i 0e. aehterwaerts tot haer, terwyl ze fliep, naderende, haere gedaente in het zelve even als jjatura I in een fpiegel mocht zien, en alzoo het hooft, dat die geenen, die 't zagen, in fteen Deor. deedt veranderen, veiligh afhouwen. Övidius (12) geeft hem daertoe een fchilt van ko- c. 20". per, doch zoo helder blinkende, dat het hem insgelyks tot het zelfde gebruik van een (i/QGenl ipiegel ftrekte. Hiervan nu zyn verfcheidene uitleggingen, die ik niet zal ophaelen. Deor. L. Het fchynt my 't eenvoudigft te zyn , dat wy zeggen , dat het beduidt, dat een wys en V. c. 48, voorzichtigh man, zelfs de allermachtigfte* en verfchrikkelykfte vyanden, indien hy (15) Dèl door middel van zyn verftant al hunnen handel weet na te fpeureri, en even als in een taag. fpiegel te befchouwen -, kan overvallen, als ze 't minft 'er op verdacht zyn, en alzoo ge- or' heel overwinnen. Maer 't is tyt, dat wy van dit beelt affcheiden: indien iemant van f'J.sh ■. het zelve, en van andere beelden van Minerva, en de zaeken, die haer aengaen , meer v?< y?' begeert te weeten, die zoeke de zelve by Furnutus £ir), Bokkatius (14), Chartarius (15), jy 'c 1. Natalis Komes (16), Giraldus (17), en Voffius fi8'3: en zie ook onzen bladtwyzer in (H)Hift*. Minerva. " Deorum * Synt. XL
B A C C H U S KOETS. $$£
Theol.
E En vrolyk Jongeling die naekt is, uitgezeit dat hy* een linxe- ö£ J- 'M 'x$
lofchevel, als een* bandelier, om de middel draegt. ffyis met ^"ij^ groen klimop bekranft, en houdt in de hant eenen Thyrfus of piek t l. vil o* met het zelve gewas omflingert. *Zoo flaet hy op eene koets, die 2.12 &* overal met wyngaertranken, geladen met witte en blaeuwe druiven* l. ix. bevlochten is, en door panters of tygers wort voortgetrokken* . 'c" n' VvYVVVVV 2 Bac-
|
||||
|
724 B A G C H U S K O E T 'M
Bacchus, dien d'oude Poëten voor vinder [A] en godt des wyns houden, wort
(i)Tibul. jong(i) vertoont, en met klimop bekranft, omdat dit gewas hem is toegewydt, L.I.El.4. en> onujtgeroeit blyvende, altyt groen ftaet (2): waerdoor de kracht des wyns (2/1.D. wort te'kennen gegeven, welke uitgebeelt wort door Bacchus, die nooit out wort bl. 51. en of verzwakt; gelyk dus de wyn, hoe hy ouder is, hoe hy fterker,wort bevonden. 53- Deze godt wort vrolyk gefchildert, omdat de wyn des menfchen hart verheugt (3), bl 432.' ens matigh gedronken, fterkte geeft, en de kragten doet aenwaffen.
Hy vertoont zich naekt, omdat gulzige wynzuipef's, dronken wordende, alles
wat hun op of in 't hart legt, naektelyk openbaeren [B]. Of ook omdat het onge- maetigt en boven peil drinken en zwelgen, veelen in armoede doet vervallen, die hen dan als naekt en bloot doet ftaen. Of eindelyk, omdat het drinken buiten de behoorlykheit, een' grooten brandt in 't lichaem veroorzaekt, zoodat men geene klederen veelen magh. De Thyrjus, met klimop [C] omwonden, beduit, dat, gelyk deze plant alles,
waer ze Hechts kan aenkomen, vafthoudt; alzoo ook de wyn der menfchen gemoe- deren bint [D]. De koets verheelt het rollen [E] en folieri der dronkaerts , terwyl de overtallige
* drank den menfchen de harfens, als wagenwieleh, doet omloopen. De huit van een' lofch wort aen Bacchus gegeven, omdat dit dier hem toege-
t .- ; eigent is. Hiermede wort ook aengeduit, dat de wyn, maetigh gedronken, ftout- ..• < moedigh maekt, en 't gezicht verfterkt [F], gelyk men dus van den lofch zegt, dat hy uitnemend fcherp en fnel ziet. De tygers [GJ, voor de koets geipannen, betekenen de dolheit en wreedaerdy
.-,%.., *'" ~ ' der: [Al De zaek is bekent uit de FabelfchryVers en Poëeten. Zie evenwel in 't byzönder
Achilles Tatius in 't begin van zyn twede boek van de Minnaeryen van Klitifon en Leu-
cippe: en Tibullus in het 8. Gedicht van zyn eerfte Boek: want dat daer gefproken
wordt van Oziris, moet men toepaflen op Bacchus, die de zelfde is als Oziris, gelyk
"• j reets is. beweezen op de 80,. bl. van dit Deel.
[BI Furnutus begrypt het ook zoo. De Nat. Deor. c. 30. Zie onze Aenm. D. op de
430. bl. van dit Deel. Ik heb tegen diergelyke zinfpeelingen niets: maer mogelyk is de
, ,: oorzaek der naektheit te vinden in 't geen reets gezecht is in en over de Koets van Jupiter.
f C] En wyngaertsranken; want die beide gewaffen wierden om den thyrfus gewonden.
Van 't eerfte gewaegt Propertius L. III. El. 2. v. 35. en van 't laetfte Övidius Heroid. Epift. XIII. v. 33. ö? Met. L. HL v. 667. blykende het zelve daerenboven uit de oude penningen: waervan men 'er een', die zeer fraei is, kan zien by J. Gronovius in zyne Aenmerkingen over Pomponius Mela.Lib.IL c. 2. (4) Sat. [D] Makrobius f4) trachtende aen te toonen , dat Bacchus de zelfde is als Mars,
Lib. I. brengt ook den Tbyrfus tot dat oogmerk, en zecht: dat het omwinden van het veil om c. 19. den zelven betekent, dat men de oorlogsdriften door een' zekeren bant van gedult moet inbin- (5) De den. Of Ripa dit by Chartarius (5) gevonden, en zoo wat verfchikt heeft, kan ik niet
imag- zeggen. Met de uitleggingen, die 'er verder van gemaekt worden, zal ik my niet bemoei* Deor. en? en alleenlyk die bybrengen, die my, gelyk ze de eenvoudigfte is, alzoo ook de p. 287. befte fchynt te zyn, naementlyk van een heimelyk quaet, verborgen onder een'uiterly- ken fchyn van aengenaemheit en goet: gelyk wy die betekeniffe ook daeraen gegeeven
hebben in onze Aenmerking over 't Hekeldicht. Te weeten, de wyn is uiterlyk aengc- naem en begeerlyk door den lieflyken fmaek, die de tong ftreelt, maer quetft heimelyk, te veel gebruikt zynde, lichaem en ziel met eene ongeneeslyke wonde. En zoo begrypt het Piërius ook Hierogl. L. LXI. c. 14. Furnutus brengt het tot de krakeelen en geveg-' ten, die 'er dikwyls op groote maeltyden uit de zoetheit des wyns voortkomen: of meent, dat de thyrfus beduidt, dat dronkene menfchen een' fteun van nooden hebben in plaets van de beenen, die hun begeeven. [E] Ripa maekt van de koets al wat hy wil. Wy vraegen wederom, gelyk wy in on-
ze Aenm. C. over Oceanus Koets al gevraegt hebben, wat betekenen dan de koetfen der andere Goden? [F] Als Ripa fyn wil zyn, wordt hy onnoozel: en zoo. is 't hier ook gelegen. De
(ó) IH.D. Lofch is wel een beek van fcherpheit des gezichts, volgens 't geen elders gezecht is (6); bl. 231. maer is aen Bacchus om eene geheel andere reden toegewydt, te weeten , of om de ge- .232. en lykheit der quaetaerdige zeden van de dronkaerts met die der wreede beeften in 't al- 233* gemeen, of om des zelfs gefpikkelde huit in 't byzönder, van welke twe dingen gehan- delt is I. D. bl. 289. en 290., of om de vergeetenheit, die dit dier gemeen_ heeft mee
Bacchus, waeraen het was geheiligt: waervan men zien kan 't geen gezecht is II. D. bl, * 555- enÏ56. vergeleeken met bl. 549. en 550. daer pas tevooren. [G] Gelyk ook de panters. Maer van deze dieren, toegevoegt aen Bacchus,en de ree-
den
|
||||||
|
:;. . . ■■ : .. ..-.,.,.'
|
||||||
|
B A C C H U S' K O E T S, 7i5
der dronkaerts en volgezoopenen; want deze dieren, en de wyn, te veel gedron-
ken , verfchoonen niemant. den waerom, is breeder gefproken I. D. bl. 288. 289. en 290. Denlofch fpande men
ook zoo wel voor zyn' wagen , als de tygers en panters: gelyk reets is aengetoont II.D. C1) Icon' bl. 556. Filoftratus CO en Furnutus hangen hem het vel om/van een jong hart of hin- L. L c.15. de, vol fpikkels of vlakken: hoedanigh een vel de Bacchanten ook droegen (2), be- (f* . tekenende miffchien het zelfde, als de vlakken in de Tygers en Panters. Maer dewyl nian'i1m Bacchus na alle waerfchynlykheit de zelfde is als de Zonne, zoo meenen anderen (V), ?A° y& dat hem de zelve zyn toegevoegt om door haere vlakken af te beelden den ftarrenhe- ^s <}e mei, en door haere lnelheit den fnellen loop der Zon.. De Panters en Tygers kan men xheol. op de penningen of enkel aen Bacchus toegevoegt, of ook voor zynen wagen gefpannen, Gent. L. vinden by Du Choul de Rel. Vet. Rom. p. 123. 124. & 125. en op de Edele geïleentens 11. c'14! van L. Auguftinus Part. I. n. 179. Die meer van Bacchus en zyne zaeken gelieft te weeten, ik. H. A- zie, behalven onzen bladtwyzer, voornaementlykChartarius(4), Natalis Komes (5), Gï- leander raldus (6) en Voilius (7). Eenige beelteniffen van hem vindt men by Begerus Thef. Explic. Brand. vol. III. p. 240. &Jeqa. en by de la Chauffe de Deer. Simulacris Tab. II. £f iy. Tabute Heliacae.
AURORAES KOETS. &?
Deor.
AUrora vertoont zich als een Maegdeke, zoodanigh van fchoon- fóMyth,
heit als dé Poëten haer trachten uit te beelden, met ze, voor Lib.v.c. 200 veel der verwe en het uiterlyke wezen belangt, te vergelyken *jk Hift> by roozen [A], gout, purper, dau en diergelyke fchoone dingen. Deorum Wat het gewaet betreft; hieromtrent ftaet aen te merken, dat zy viilcoi. zelf, gelyk ze driederleien flaet [B], en drie onderfcheide kleuren 267.' heeft, alzoo ook drie naemen [C] draegt, te weten, de witte, deroo- ^e°_e de, en de geele of blonde Aurora. Zoo maekt men haer dan een Gent, 'l. kleet, dat van boven af tot den gordel toe, wit, fyn, en doorfchy- ];5%l%, nende is. Van den gordel af tot de knien toe, geeft men haer een L.ii.c. fcharlaken opperkleet, met zekere plooien en knoopen, naerbootfen- ££ *-^ de den weêrfchyn, dien men in de wolken ziet, wanneer de lucht in den morgenflont root is. Van de knien af tot de voeten toe, zy het kleet als gout, om dien tyt te vertoonen, in welken de lucht 's och- tens faffraenverwigh en geelachtigh is: waerby geweten dient, dat dit kleet, van de heupen af nederwaert, moet opengefneden zyn, zoo dat men haere beenen ontbloot ziet [D], bewegende de wint dit kleet, en ook het oppergewaet zachtelyk dierwyze, dat men 'er eenige zwie- ren [A]j Vergelyk met dit beelt die van den Dageraet en 't Krieken des dageraets bl. 167. en
169. in dit deel. [B] Wat wil dat zeggen? Is de meening, dat ze driemael van gedaente verandert?
Dan zal 't het zelfde zyn, als 't volgende, dat ze drie onderfcheidene kleuren in drie verpoozingen van tyt heeft, zynde eerft wit, daarna root, en dan goutgeel. (8) Stat. [C] Dit verftae ik ook niet al te wel. Zoo hy zeggen wil, dat de Poëeten haer na ïhebaid',
dié driederleie verandering van kleuren, ook met die drie naemen noemen, dan is 't wel; VI. 26. maer anders begryp ik de meening niet. Van de naemen van root en geel, of rooskleurigh (9) Virg. en faffraenver<wigb , zyn de voorbeelden over 't beelt Dageraet reets bygebracht. Den Georg. 1. naeïn van alba, gelyk Ripa zecht, of wit, zal men mogelyk meer by Iaetere, als by de 44<S- oude Digters haer vinden toegefchreeven: doch dewyl ze haer pollens (8) en pallida (9), (IO) -^n- öf'bleek noemen, zoo komt het in der daet op 't zelfde uit: en zoo zecht ook Virgilius, iV\5?f" fpreekende van't allereerft opkomen vanden dageraet (10), dat bet licht eerft aen den be- fyX2, mei begon wit te worden.. c ' 59- [D] Inde blootheit der beenen moet men hier geene byzondere betekenifle zoeken, QuEeft*
maer de zelve aenmerken als een nootzaeklyk gevolg van den wint, zynde het kleet en- Nat. L.V. kelyk daertoe opengeiheeden, opdat hy het zelve te gemakkelyker zoude kunnen bewee- c. 3."& 7. * gen: en dit is gefchiedt om daerdoor te kennen te geeven , dat de aenkomft van den Da- (12) He- geraet doorgaens met een koel en zacht wintje verzelt is (l 1): om welke reden de Poëe- liodus ten C12) verdicht hebben, dat Aurora de moeder van de winden is. Theog.Vi . - 378. ;
III. DeeL Xxxxxxxx
|
|||||
|
..■..■....'.____- -._
|
|||||
|
726 AURORAES KOETS.
ren en vouwen in zie komen. De armen moeten ook naekt [E], en
rooskleurigh zyn; en laet haer met de rechte hant verfcheidenerleie bloemen ftroien, ter uitbeeldinge van dat met Auroraes komft het gebloemt zich vrolyk opent, 't geen des nachts treurigh en toegeloken {lont. Zy heeft aen haere fchouders verfcheidenverwige wieken, verbeeldende de fnelheit haeres loops; want wordende voortgedreven door de zonneftraelen, zoo verdwynt ze haeftigh. Op 't hooft heeft ze eenen roozekrans, en in de flinke hant een brandende fakkel» be- tekenende dien glans des morgenlichts, door welken men, eer de zon nogh opkomt, den hemel wit ziet worden. Of men laet niet on- gevoeglyk eenen Kupido, zulk een fakkel dragende, voor haer uit (i) Or- gaen, gevolgt van een anderen, die mede met een brandende toorts pheusm jn fa hant Titan [F] gaet wekken. Zy zit in een' gulden floel [G] op Aurora, eene koets, die door 't paert Pegazus [H] wort voortgetrokken, om- CO °vw. (jat Aurora eene vriendin is der Poëeten [I] en aller Kunftöefenaeren, v.ei9o- Of door twee paerden [K], waervan 't eene blinkend wit, en 't ande- cataka. re glmfterend root is. Het witte beduit, (volgens Bokkatius, in't Virg. p. o 'o '
169. ' J-Y.
(3)Odyff.
L. X.v. j-jg Omdat ze met beide iets doen moet, met de eene roozen ftrooieri , en in de an-
54I-& dere eene fakkel voeren: zoo dat ze met geenkleet kunnen belemmert zyn.
i*rv' [F] Titan is de Zon: maer ik vat dat begrip van Ripa al weer niet. Aurora wordt
142. «te- genoemt ^ Bodin fi) en de Voorloopfter (2) der Zonne: zoo dat die haer dan volgt. fl) 3He-' Indien nu die twede Kupido Aurora achterna vliegt, zoo vliegt hy van de Zon af: enhoe fiodus kan hy dan gezecht worden de zon te gaen wekken? Behalven dat is het onnatuurlyk Theog.v. Aurora of haer gezelfchap aen te merken als de zonne opwekkende, dewyl zy zelve, uit 280. & ' de ftraelen der opgaende Zonne gebooren wordende, niet eerder aen den hemel kan ge- Ovid. zien worden, dan nadat de Zon al opkomt, die by gevolg niet kan worden begreepen Met. L. als noch niet van haere legerftede opgeftaen. In drie byzondere Italiaenfche drukken lV.v.784.. ftaet Titone. Ik denk, dat het zelve eene drukfout is: want zoo hy 'er Tithonus den man (5) Ovid. van Aurora mede gemeent had, zoo zou de misvatting even zwaer zyn: dewyl Aurora
Met.L.V. opgaende verdicht wordt niet haeren man op te wekken, maer hem op zyn leger te lae- f" ft^T'h ten ^SSen: getyk overal uit de Poëeten bekent is. Ripa heeft hier ongetwyfelt weer van lalt. Lib. ^>een 0f anderen uitgefchreeven 't geen hy niet verftaen heeft. Barthius I- ] ^*e wori^t: naer gegeeveri van Homerus (3), om de goutgeele kleur des dageraets
ad Stat. ^oor ^e kleur van dit metael uit te beelden. Theb. L. [H] Het is bekent, dat de Poëeten verdichten , dat, doe Perzeus het hooft aen Me-
VI.v.338! duza afhieuw, uit haer bloet het gevleugelt paert Pegazus gebooren wierdt (4): dat het (6) Tzet- vandaer wegvliegende op den bergh Helikon in Beotiën met zyn' hoef had geflagen op
zes ad de rots, en datdaeruit de fonteinHippokreneof Hengftebron, was ontfprongen, entoege- Lycophr. wydt aen de Zanggodinnen (5). Nu zeggen de fabelen verder, dat dit paert naderhant v. 17. aen Bellevofon, wanneer die toeftel maekte om het monfter Chimera te gaen beftryden, Paufan. door de Goden, en wel in 't byzonder door Minerva, was gefchonken (6): dat hy die 1" II-c- 4' onderneeming gelukkigh voleindt hebbende, zoo trots was geworden , dat hy met dat (7) De paert ten hemel hadde willen opvliegen om den zelven van naby te bezigtigen: dat Ju-
Deor" piter, die vermetelheit quaelyk neemende , het paert had doen fchrikken en aen 't hollen 6* gebragt, zoo dat het Bellerofon afwierp, die van dezen val blint wierdt: dat het daer-
(8) Od. ,°P heen en weer fwervende, en dan eens om hoog, dan eensom laeg vliegende, Au-
XXIII.' rora van Jupiter had verzocht, dat hy dit paert aen haer wilde fchenken om voor hae- v. 245. ïen wagen te fpannen : het geen haer was toegeftaen. Zoo verhaelt het ten naeftenby (9) Virg. Tzetzes over Likofron v. 17.
.ffin. VII. (1) De uitlegging heeft Ripa uit Vincentius Chartarius f7): maer dan zou Pegazus
16. Vale- een zinnebeelt moeten zyn der Poëeten, dat my niet gevoeglyk fchynt. Het is beter , rius Flac- dat wy hem neemen voor een beelt van fnelheit, gelyk alle gevleugelde paerden, en cus Lib. andere dingen, waeraen men wieken geeft, fnelheit betekenen. Alzoo fpreekt de H. II. v. 261. Schrift zelf van vleugelen des voints Pf. XVIII. 10. en van vleugelen des dageraets Pf. SVhML CXXXIX. 9: zoo dat door den gevleugelden Pegazus niets anders als de fnelle voort- 2 a< Sang van ^ morgenlicht wordt te kennen gegeeven: waerom miffchien fommigen ook (ió)Loc- gezecht hebben, dat Pegazus een zoon van Aurora geweeft is. Zie Potterus over de citato. plaets van Likofron, zoo even aengehaelt. (ii)Iliad. [K] Die geeven haer Homerus C8j en meer andere Poëeten (9) en Tzetzes tekent aen
A-p.82<5. over Likofron (10J), gelyk ookEuftatius over Homerus Cu), dat eerft latere Poëetens 26. waeronder ook Likofron, Pegazus aen Aurora gegeeven hebben. |
||||||
|
■■■.:'.- ~ - ,.: :. .;£,«,; ■.-.....
|
||||||
|
AURORAES KOETS. 727
IV. boek [L] zyner Geflachtrekening der Goden) dat, wanneer de
dageraet kriekt, 'er dan van de zonne die klaerheit des hemels voort- komt, welke Aurora genaemt wort: en het roode paert verheelt, by hem, het begin des morgentyts, wanneer Aurora, de dampen, die, door het aenkomen der zonne, uit de aerde opftygen, haer in den wegh zynde, vertrekt: zoodat door dekomft der zonne en Auroraes vertrek de hemel root wort. [L] Bokkatius noemt in't geheel de paerden van Aurora niet, veel mirt, dat hy der
zelver kleur zoude uitleggen. Al wat hy van Aurora zecht, beftaet hierin, dat hy uit- legt, waerom zy verdicht wordt de dochter te zyn van Titan en de Aerde, zeggende, dat door Aurora (i) wordt verftaen die glans in den morgenftont, waerdoor wy zien (i) Kap. dat de Hemel voor den opgang der zonne wit wordt: en dat zy daerom verdicht wordt 217. eene dochter te zyn van Titan , dat is , van de Zon, omdat uit de zon voortkomt die klaerheit des hemels, welke Aurora genoemt wordt enz. Die woorden van Bokkatius zal onze Let- terhelt waerfchynlyk ergens aengehaelt hebben gevonden, daer de uitlegging van die paerden gemaekt wierdt, en zich alzoo hebben ingebeeldt, dat Bokkatius zoo wel 't een zeide als 't andere. Wat nu de kleur der paerden aengaec, Homerus noemt die niet, en i's de zelve verzonnen van den een' of anderen nieuwen Schryver, my onbekent. De naemen der paerden by Homerus zyn Lampus en Faè'tbon, komende beide af van woorden, -die 'belder febyrien , lichten, óf glans geeven, betekenen. Iets byzonders is het, dat Vir- gilius aen Aurora een' wagen geeft met vier paerden (2) : hoewel Donatus, volgens (2) Mn. 't zeggen vanServius, wil, dat Aurora met vier paerden de zon zoude betekenen. An- VI.V.53S» dere'Poëeten hebben zich vergenoegt met enkel paerden (3) te noemen , zonder bepae- (3) ?ro- .ling van getal, die ze doorgaens rooskleurigb noemen (4.). Sommigen zetten een' haen Perc-IJt- voorop den wagen, en niet ongepaft, als zynde een' vogel, die gezecht wordt Aurora ïl' I2,!r door zyn gekraei (V) te wekken. Zie verder Vinc. Chartarius (6), Natalis Komes (7), üf:1 \\Iö* en Giraldus (8). jf/J™1™ ii v Ovidius
KOETS DES BURGERLYKEN DAGS,fë&
IV. 714.
zjynde van XXIK uuren, door Datlti van Pe-.. &fficï
S ; cus, Ti-
Tf rT 1 Al • bullus,
rugie , Biiichop van Alatn. g**
tatis.
E En Man, ftaende met een brandende fakkel in de hant, in eenen g) 0Jf
firkel, op een koets, die voortgetrokken wort door vier 59e7;" paerden. O5) ^e *• Imagm.
De vier paerden beduiden de vier deelen van den dagh, te weten, zynen op- 67#
en ondergang, of de twee fchemerlichten, en den middagh en den middernacht [A]. (7)Myth.
L.VI. c.2.
[AJ De Man met de fakkel op den wagen met vier paerden, hoedanigh een'wagen wybo- (8) Hlft-
ven (9) gezien hebben dat aen de zon gegeeven wordt, beduidt de zon en des zelfs licht, PeorUTT zynde in de paerden de betekenis niet, die hier wordt bygebracht: want wat betekenen zy £|j ' i. dan in 't volgende beelt? daer immers de nacht niet by te pas komt. De firkel geeft , y ujG' den omtrek des loops van de zon om de werelt te kennen, welken zy in den burgerly- g'bl 'u ken dagh, dat is, in een etmael, of dagh en nacht, aflecht. Ripa had, behalven andere en7iL dwaelingen, die wy in dit beelt verbetert hebben, ook in des zelfs benaeming gemift, noemende dit den kunftigen, en 't volgende den natuurlyken dagh, recht verkeert. Het- zelfde had hy ook te vooren gedaen'in de beelden Burgerlyke en Natuurlyke Dagh, op de 121. bl. van dit Deel: daer men de reden van onze gemaekte verandering kan zien. |
|||||||
|
Xxxxxxxx 2 KOETS
|
|||||||
|
718
KOETS DES NATUURLYKEN DAGS,
zynde <van XII. uuren, door den zelven,
WEder een Man op eene koets, die, om de pasgezeide re-
den [A], door vier paerden getrokken wort. Hy heeft mede een ontfteke fakkel in de hant, ter uitbeeldinge des lichts, dat hy aenbrengt, en hy wordt geleidt door Aurora of den Dageraet. [A] Die zal heel quaelyk uitkomen. Zie't voorige beelt: waeruit, als mede uit de Koets
van Aurora, en 't geen 'er over gezecht is, dit beelt zyne uitlegging zal ontfangen. Voor 't overige had ik hier ook liefft een' halven firkel by, met de punten na beneden, tegen welken firkel deze Man begon op te ryden, met Aurora vooruit: gelylc ik ten dee- le al gezecht heb op de 123. bl. van dit Deel. KOETS VAN DEN NACHT.
VEele Poëeten, en uit deze, Bokkatius, in 't Lboek zyner Ge-
il achtrekening der Goden (1), befchryven den Nacht als eene 9?- Vrou, gezeten op een' wagen met vier wielen [A], die de vier nachtwaeken [B] Verbeelden. Tibullus geeft haer vier zwarte paer- den, duidende daermede de donkerheit van den nacht aen. Ande- ren [C] doen haer voorttrekken door twee fchuifuiten of nachtüi- len, zynde vogels , die de duifterheit beminnen. Virgilius geeft '/i haer [D] twee groote zwarte vleugels, uitgefpreit op de manier, dat ze
[A] Zoo zecht Bokkatius: maer 't moeten vier paerden zyn : gelyk wy reets over Plu*
toos Koets getoont hebben, dat Bokkatius de betekenis van quadrigce quaelyk gevat heeft.
De uitlegging van die wielen vervalt dan van zelve, en ik kan niet zien, dat ze plaets
kan hebben inde paerden: omdatdeweinigften'er vier aen haer geeven. Bokkatius fchryft
wel, dat Theodontms zecht, dat Jupiter de eer om met vier paerden te ryden (want
die eer had ook plaets onder de Goden) aen de Nachtgodin had toegeftaen, omdat zy
hem in zyne minnaeryen met Alkmena had begunftigt, fpoedende, gelyk uit de fabel-
(2) Lib. fchryvèrs'békent is, haeren wegh zoo langfaem, dat 'er drie nachten achter malkanderen
111. El.4. mede doorliepen, de dagh, die tuffchen beiden had moeten komen, ook in een' nach-
v. 17. verandert zynde. Het is wonder, dat Jupiter haer niet liever drie paerden , dewyl zul-
f3) Ad ke wagens doe al in gebruik waeren, ter gedachteniffe van die drie nachten gegeeven
Argon.L. heeft. Het fchynt my toe, dat Theodontius, wie hy ook geweeft magh zyn, die ver-
III. v. telling gehaelt zal hebben uit eenigh out Schryver, die nu mogelyk vërlooren is: altoos
VP2*r zy heeft vry wat zwier van de zotternyen der oude fabelen. Onder die oude Schryverss
W p .. welkers werken wy noch hebben, weet ik 'er geen een', die aen de Nachtgodin een'
ta vetuT" wagen met wer paerden toefchryft, behalven Tibullus (2): in wiens herfenen hy mïf-
apud fchlen zoo wel geteelt is, als wy te vooren gezien hebben, dat Minerva met een' wagen
Varr. de met vier paerden uit het brein van Jupiter gebooren is. En het fchynt my toe, dat de
Ling^Lat. oude Poëeten zich in het toeftellen van de wagens der Goden vryheit hebben gegeeven om
L. IV. die te befpannen met zoo veele paerden , als zy goet vonden, zich in de meeften niet
(5) -fën. bindende aen een vaft getal, zoo als wy reets in eenige der voorige beelden gezien
V. 72!- hebben: gelyk ook de oude Uitlegger van Apollonius Rhodius fchryft ($) , dat de uit- (6) Arg. vinding van de Nachtgodin te doen ryden op een' wagen van latere tyden is, dan die
L' II-jJ' van Homerus: zoo dat ik meen nutteloos tyt te zullen verfpillen, indien ik wilde on- ?95f1T derzoeken, waerom haer of twe, of vier paerden worden toegeëigent: hoewel het waer L. III. v. js^ dat van de oude Latynfche Poëeten, die 'er nogh overigh zyn , veelen haer een' wa- fyf De £en met twe Paerden hebben toegefchreeven: als Ennius (4), Virgilius (5), Valerius Raptu Flakkus (é) , en Klaudianus ("7): en onder de Grieken ook Euripides, volgens de aen- Prof.L.I. haeling van den ouden Uitlegger van Theokritus (8). v. 27*5.' ' [BI Hiervan is gefproken II. D. bl. 624. Aenm. C.
(8) Ei- [Cj Wie zyn die anderen? Ik weet het niet: en myis onbekent, dat het iemant va»
dyll. II. de Ouden gedaen heeft.
v. i6ö. |_Dj Zie onze Aenm. O. op de 143. bl. van dit Deel.
|
|||||
|
™ffr II i
|
|||||
|
K O E T S V AM DEN N A C H Ti pg
Ze fchynt te vliegen en 't aertryk met de zelve te oVérfchaduweri*
Ovidius omringt haer hooft met eenen krans van mankoppen [Ej> verbeeldende daermede den flaep. [E] Zie onze Aenm. G. op de 40. bl. van dit Deel, en vergelyk met dit beelt dat van.
den Nacbt met het geen daerover is aengetekent. K O ET S VAN HET ]AER(
doorDanti, zoo even genoemd |
|||||||||||||
|
Ë
|
En Man op eene koets, met vier witte paerden 'er voor, die ge-
leidt worden door de vier Jaergetyden of Saizoenen [Ai |
||||||||||||
|
[Al De man op de koets is de Zonne, die wy boven (1) aengetoont hebben dat witte (r) n. D.
paerden moet hebben : en de Saizoenen zyn by den wagen, omdat zy by de Poëeten bl. 159.
Worden aengemerkt als Godinnetjes, die de DienarelTen zyn van de Zon, en de paerden en III. D.
voor des zelfs wagen fpannen , gelyk mede te vooren is aengetoont (2). De vief Sai- bl. 713.
zoenen nu, gelyk elk weet, geëiödigt zvride , heeft de Zon den omloop van een jaer (2)I1I.D.
volbragt. ' bl- I2(5.
en 127.
KOETS DER LIEFDE OF DER MIN,
PEtrarcha maekt hiervan eene koets van vier, en laet ze voorttrek-
ken door vier fneeuwitte paerden. Op die koets ftaet een Kint * dat wreet van gelaet is, met eenen boog in zyne handen, en een* pylkoker vol pylen, op de Zyde. Aen zyne fchouders heeft het tweegroote en geelverwige vleugels,en is anderzins geheel naekt[A]. f [A] De wagen in Öit beelt is van vier, omdat de Liefde by vier vergeleeken wordt:
fe'lyk breeder is gezecht over de beelden Oorfprongk der Liefde, en Kracht der Liefde.
Je wagen wordt van vier fneeuwitte paerden getrokken, omdat Petrarcha Kupido aen- merkt en toeftêlt als een' zegenpraelenderi veltheer (want deze befchryvirig vindt méri in.zyn' Triomf der Liefde) en wy hebben tevooren (i} aengeweezen, dat voor den (3) II.D; Triomfwagen te Romen zulke paerden gebruikt wierden. Dé overige ftukken van die bl. 159. beelt zyn te bekent, dan dat het noodigh is de zelve hier te verhandelen, behalven dat 'er hier en daer in dit werk by gelegenheit, en voornaementlyk in de verfcheidene beel- den der Liefde , genoeg van gezecht is. Die wil, 'zie de Aêntekeningen van Klaudius Minos over het 113. Zinnebeelt van Alciatus, KOETS DER KUIS CU EI T.
DE zelve Petrarcha heeft hiervoor een fchoone Vrou in een wit ,:
gewaet, en op eene koets, die voortgehaelt wort door twee eenhoorns. Hy geeft der beelteniffe in de rechte hant eenen palm- tak, en aen den flinker arm eenen fchilt van kriftal, op 't midden van Welken een pilaer aen Jafpis ftaet. Voor haere voeten legt hy een' Kupido, met de handen op den rug gebonden, en wiens boog eii pyjen gebroken zyn. Over deze itof zou' meft veel kunnen bybrengen: nïaer vermits dit beelt het
werk van zoo beroemt eenen Man [A] is, moet het zonder1 eens anders verklaeririg .- hier plaets hebben. [A] Eene wonderbaerlyke manier van redeneeren! Omdat Petrarcha een groot man is
geweeft, moet men daerom dit beelt niet uitleggen? Wel waerom legt Ripa de wagens; der Goden dan uit, zoo als ze toegeftelt zyn van Homerus, Virgilius, en andere oude .IJL De$. Yyyyyyyy Dich-
|
|||||||||||||
|
.... .,^^.^.....^.^_... ___________________________..........______________________... ...... _-.-.......—.......-,..■...,.
|
|||||||||||||
|
1
|
|||||||||||||
|
KOETS DER KUISCHEIT.
|
||||||||||||||||
|
w
|
||||||||||||||||
|
Dichters? Of zyn dat geene groote mannen geweeft? En waerom zecht Ripa dan iets,
hoe weïmgh' het ook is, tot verklaering van het volgende beelt, dat van den zelfden Pé- trarcha is? Voorwaer men zou haeft zeggen, dathy geen' raet heeft geweeten tot de uitlegging, die egter licht genoeg is, en 'er zich daerpm op zoo eene wyze heeft afge- holpen. De Eenhoorns dan zyn beeften recht gefchikt voor den wagen der Kuifcheit, om reden, te zien op de 124. bl. van het I. Deel. De Palmtak, een beelt van Overwin- ning (ïj, betekent by Pétrarcha, die haer in zyn' Triomf der Kuifcheit zoo doet voor- komen , de Overwinning, die de Kuifcheit op de onkuifche minneluften behaelt: a"nders is ze ook een beelt van volharding en ftantvaftigheit (2) s welke ten eenemael by de Kuifcheit vereifcht wordt: doch die betekenis vindt men hier ook in den pylaer (3J, die op het fchilt ftaet. Het fchilt zélve is een beelt van befcherminge (4): en het is daer^ om van zuiver kriftal, omdat dereinheit des harte het befte en eenigfte wapen voor haer is van befcherminge tegen de pylen van onkuifche Liefde. Dat nu die pylaer juift is van Jafpis, zulks betekent twe dingen, te weeten, dat eene kuifche ftantvaftigheit te gelyk de gunft der menfchen tot zich trekt, en te gelyk tot eene veilige bewaering ftrekt aen die geene, die ze bezit, tegen alle quaet; hebbende de faspisfteen volgens eene ou- de bygeloovigheit (Jy eene zekere kracht in zich om gunft te verwerven voor die hem bezit, en«den zelven te bewaeren tegen onheilen) of, gelyk PliniUs van eene zekere foort van Jaspisfteenen zecht (6), tegen betoveringen: én dan zal die fteën hier een zin- nebeeldt zyn van befcherming tegen de betoverende verlokfelen der liefde. Dat Kupi- do de handen op den rugh gebonden zyn, betekent, dat hy als een krygsgevangen van de Kuifcheit in triomf wordt omgevoert, zynde het de gewoonte te Romen geweeft, dat de krygsgevangenen voor den wagen des zegenpraelenden Veltheers zoo gebonden vooruit gingen. De gebroken boog en pylen, daer Pétrarcha noch bydoet de pennen ge- plukt uit zyne vleugels, zyn tekens, dat'hy van alles berooft is, waerin te vooren zyne macht beftont. Eindelyk geeft hy haer (7), om meer andere dingen voorby te gaen, tot een veltteken een' witten armelyn op een groen velt, met een halsbant van fyn gout, en daerin een' topaes, verfiert: waervari gehandelt is in en over 't eerfte beelt der Kuifcheit 3 II. Deel bl. 76. daer ons ontfnapt is, dat die halsbant by Pétrarcha ook ge- vonden wordt, wiens verfen aldaer door den herfchryver dezer Zinnebeelden niet wel in den toekomenden tytj na de quaëde vertaeling van Pers, zyn overgezet. Voor't overige moet dit beelt vergeleeken worden met de beelden Ëerbaerbeit I. D. bl. 364* Kuifcheit II. D. bl. 76. en Maegdeftaet II. D- bladtz. 121. KOE T S D E R D O O T.
DE Doot wort door Pétrarcha geftelt op eenen wagen, dien twee
zwarte offen voorttrekken. Zy heeft eene graszeiffen in de hant, en onder den wagen ziet men verfcheide perfoonen doot leg- gen, als Pauzen, Keizers, Koningen, Kardinaelen, Prinfen, enan* dere Heeren. |
||||||||||||||||
|
(i) I. D»
bl. 321. en III. D. tl. 375- (2) II. D.
il. 600. (3) LD.
bl. 225. II. D. bl. 439. en 661. (4) I- D.
bl. 127. (5) I. D.
bl. 182. Aenm. A. en II. D. bl. 115. Aenm. C. (6) Lib.
XXXVII. c. 9. (7) Nel
Triomfo della Morte cap. I. |
||||||||||||||||
|
Horatius zingt [A], in overeenkomll van 't gezeide , De bjeeke doot klopt zoo wel
aen der Koningen hoven, als aen der armen hutten. [A] Lib. I. O. 4. v. 13. Eipa had hier noch een vers van Statius, en ook noch
twe regels van een* prul van een' poëet op den naem van Statius, bygevoegt, die wy 'er hebben uitgefmeeten. Al wat 'er van het beelt des Doots te zeggen is, zulks is reets , gefchiedt.in die beelden, die 'er van de Doot zyn in het I. Deel van dit werk, behal- ven alleen, dat wy hier noch moeten fpreeken van de zwarte offen : welke ik denk dat Pétrarcha gemeent zal hebben dat daerom beft voor den wagen van de Doot voegden j omdat voomaementlyk uit de runderkudde de offerdieren genomen wierden, die men by de altaeren ter doot bragte: en overmits alles, wat tot de doöt behoort, eene zwarte kleur, als zynde eene kleur van droefheit en duifterniffe (8}, pleegt gegeeven te worden, zoo is het zeker genoeg, dat Pétrarcha die verf daerom in de offen verkoo- ren heeft: daer noch bykomt, dat de dooden tot de onderaerdfche geweften behooren, daer alles zwart is (9) >en dat de helfche Goden verdicht wierden de zorge te hebben over de dooden, gelyk de hemelfche over de leevenden (10), en eindelyk dat de Dopt ook zelve verfierdt wordt eene onderaerdfche Godin fiij te zyn, en dat men haer, 't geen wel 't voornaemfte is, behalven andere beeften, ook offen offerde (12), die in de of- ferhanden der Helfche Goden altyt zwart waeren (13J. |
||||||||||||||||
|
(8) I. D.
bl. 283. (9) II. D.
bl. 69. a. (10) Serv.
ad Mn. I. 391- & XI. 51. &XII. 646". (ii)II.D.
bl. 74. & Statïus Theb.IV. 528. ibique Barthius. (12) Vir-
gil- Mn. XI. 107. (13) LD.
bl. 283. en 284. |
||||||||||||||||
|
KOETS
|
||||||||||||||||
|
.. ;,.,.. ■..........
|
||||||||||||||||
|
"T"
|
||||||||||||||||
|
KOETS DER FAEM E.
EY den meergemelden Petrarcha komt de Faem voor op dé ma-
nier of in de geftalte, gelyk wy ze op haere plaets befchreven hebben. Hy ftelt ze op eene koets, dié voortgehaélt wort door twee olifanten. . .... -
-t Geen hier tot verklaring kan dienen> gelieve de Lezer naër-te ziétfin dit Deel,
onder den Tytel, Verjcheide Geruchten en Naemën'£A]]. >l3A3GXCjO , S§ y [A] Óp de 345. bl. van dit Deel. Petrarcha heeft zes zëgenpraelen * aldus" gefchifct.
De eerfte is die der Liefde, die over de mehfchen triomfeert;' ih der zei verjeuge. Dan volgt die der Küifcheit, welfce de Liefde overwint, wanneer detmenfch, nu fy^ér vau jaeren geworden, de ongeregelde hartstogten door middel derreden bedwingt: jen 'onder- brengt. Maar dé Kuifeheit wordt vervolgens in triomf omgevoert door de: Dipt* die niemant fpaeït: doch over deDoöt zelve zegenpraelt de Faem,die deugtzaemè en;roem- rugtige mannen nóch lang doét leeven na hunne dóot. Over de Faéïtt wederölü ti-iömfeere de Tyt: omdat geen wereltXche roem zoo groot en fterkis, of, hy vergaét tenlaétften door larigheit van jaeren. Eindelyk komt de Eeuwigheit, eri die voert den * Tyt ïii triomf na het koningryk des Hemels. Hieruit is danklaer-, wat voor eené^Faém in ons beelt begreepen is : aen welke waefom Petrarcha een' triomfwagen geeft mecDHfantea> durf ik niet ftéllen met zekerhëït te kunnen zeggen. Zou het ook' zyn, omdat fommige der Roomfche Keizers, niet te vreden zyn de met den gewoonen'triomfwagen yari.'paérdeni' in zegenpraelen over daeden, die ze wilden dat roemruchtiger waeren dan-die van ande- ren , en verdient hadden door de Faem alom verbreidt te worden, olifanten gebruikten ? gelyk ook als eene byzondere eer door den Raet van Romen aen fommige perfoonen in fommige gevallen wierdt toegeflaen, dat ze op een' wagen mogten ryden, die van Oli- fanten getrokken wierdt. Zie dit alles by Schefferus ï>e Re VeoiculariLïb. ï. c. 9. KOETS DES T Y T & •
|Oor Petrarcha wort de Tyt afgebeëlt als een out Man; mëè W&è
groote vleugelen aen de fchouders. Hy doet hem op twee krukken leunen i en geeft hem eenen zantlooper op 't hooft* Éóo laët hy hem op eene koets ftaen, die door twee fhelloopendé haiteri Wort voortgetrokken [Al [A] Daer is niets in dit beekje, of liet kan zyrie uitlegging ohtfangeh uit het geen
reets gezecht is over de beelden des Tyts in het II. Deel van dit werk bl. 488» en vervol- gens. In de prent, die men doorgaens vindt voor den Triomf des Tyts by Petrarcha (want uit der zëlver prenten zyn deze vyf laetfte beelden opgemaakt, en niet uit de.be- fchryving van Petrarcha zelf, die 'er fomtyts niets, en fomtyts zeer weinig van meldt, zynde my onbekent, of die prenten door hem zelven zoo geordineert zyn, als men ze voqr die Triomfen vindt, of niet} zie ik aen elke zyde twe menfchebeelden loopenï beduidende, zoo als aen der zelver toeftel blykt, de vier jaergetyden: welke hoe hier te pas komen, zulks blykt mede uit de boven genoemde Tytbeelden bl; 489- .n: is ; . |
|||||||||||||||
|
•ft« i «ti
|
|||||||||||||||
|
>;. t
|
|||||||||||||||
|
tWi'\r rr«i <*?. 21 -*wc'
|
|||||||||||||||
|
51 iwér
|
|||||||||||||||
|
fcyyyyyyy 2 VÈ&
|
|||||||||||||||
|
i:-V
|
|||||||||||||||
|
... . ..... _.,............,.....,......_.._..................................„_._....
|
|||||||||||||||
|
im
|
||||||||||||||||
|
VERSCHEIDE MONSTERS.
|
||||||||||||||||
|
3D 00 ïi
mumm a
|
||||||||||||||||
|
?Ewyl het vertoonen van Monfters, zoo der Aerde, Zee,
" als Lucht, dikwyls voorkomt, zoo heb ik uit de Poèeten
gaen opzoeken de geene, die zy opgeven. Het dacht ons
__................... geraden de zelve hier te ftellen ten diende van hun, die'er
gebruik van kunnen en believen te maken [A]. Wy zullen dan be-
ginnen.met Scilla, die wy uitbeelden als een vreeslyk Monller, in eene holle zeeklip. Het fchrikdier heeft twaelf voeten, zes halzen en zes hoofden; en elk der hoofden een' grooten wydöpgefparden bek, met drie ryen tanden 'er in, tuflchen welke zeer doodlyk venyn komt uitvloeien. Die Gruwzaemheit fteekt haere afgryslyke koppen uit haer hol, om Op de vóorbyvaerenden te loeren, en de zelve haer ten roof te maken, gelyk ze eertyts Ulifles volk [B] deet, waervan 'er zoo veel door haer werden verflonden, als zy yervaerlyke bekken of muilen had, paffende gelyk een hont. Ovidius plaetft, in zyn XIV. boek dei Hericheppingeh (1), dit Monfler in een'
inham der zee, die door Ciree vergiftigt was. En Virgilius,maekt van dit Monller gewagh in het III. boek van zynen Eneas (2). Scilla en. Pharybdis zyn twee klippen,- die in de Straet van Sicilië, of het Naeu
van Meffina, leggen,, en altyt zeer gevaerlyk voor de -zeevaerende luiden zyn ge- weeft. Daerom hebben d'oude Poëeten haer de gedaente toegedicht van Zeeraon- fiers,,) die alles vernielden1, wat binnen hun bereik quarri Ij^Tj.BaDlS'Ü^^i . ... - r. ...'- - ....''■ ,.,., i(. ,'■ .•■■.= •.-{-f n*nr.' ■ "■
"fAj AlwatHipaih difbeèlt>an Scilla zecht, is hy fchuldjgh aenVincentius Charta-
fiüs ö^y «oÖ'dat hy 'er vanYtzyne niets heeft bygedaen, behalveri daThy'er wederom eene;ro&t--Kad in gemaekj:, die wy hebben weggenomen. De befchryving ,* zoo als ze hief voorkomt, is genomen niet uit Virgilius en Ovidius) 'die Ripahier-mt Chartarius aanwyft, maeruit Homerus (4.), dien hy overflaet, hoewelby Chartarius'Vermeldt. De twe eerftgenoemde Dichters zyn zoo breêt niet in de befchryving als Homerus, enverfchil- len ook van hem in de zelve al vry veel: waeruit men belluiten magh, dat 'er geen ge- heim moet gezocht worden in 't getal der hoofden, en diergelyke dingen meer, zynde 't oogmerk alleen van de Fabelfchryvers de verfchrikkelykheit van die rotz, welke zy voor zoo gevaerlyk hielden, af te beelden door de verfchrikkelykheit vari hét monfter. De Fabel, en de uitlegging van die twe monfters, zyn te bekent, dan dat wy 'er iets van behoeven te zeggen; en zoo 'er egter iemant bréeder onderrigt van mogt begeereri, die kan hetvinden in de Aentekeningen van Servius over Virgilius-, als mede by Natalis Ko- mes (s) en Klaudius Minos over Alciatus (6), en by die geenen, welke die Schryvers aenhaelen. Het zedelyke, dat 'er in is, kan men leezen by Bako Verulamius de Sapien- tia Veterum (7). [B] Volgens 't verdichtfel van den zelfden Homerus (8). Zy deedt dat, na 't zeggen
van Ovidius (9),tot weerwraek en fpyt van UliiTes, wiens minnaeryen met Circe haer be- kentwaeren. , ~ .."„..' SCILLA, verheelt op een Penning van Sex-
tus Pofflpejus.
MEn ziet een Gedrocht, dat, van boven af tot den navel toe,
een naekte Vrou is, en met beide de handen een fcheepsroer opheft, alsof ze 'er eenen flagh mê wilde geven. Van den navel af nederwaert is ze een vifcb,die zich in twee gekronkelde ftaerten deelt; ■„' .. ';? ' ri- • en
|
||||||||||||||||
|
i
|
)V.5i.
feqq. |
|||||||||||||||
|
(2)V.420.
& feqq.
|
||||||||||||||||
|
C3)De
Imagin. Deorum p. 168. (4) Od. L. XII. v. 73- &
feqq. |
||||||||||||||||
|
(5)Myth.
L. VIU.
C. 12.
(6)Embl.
LXVIII. (7) Cap. XXVII. (8)L.cit. v. 245. (9) Met. t. XIV. v. 70. |
||||||||||||||||
|
fen beneden den navel vandaen komen even als drie honden te voor-v
fehyn, metope bekken, fchynende te baffen [A]. Het roer houdt ze dreigenderwyze en als om fchade te doen, in de handen, ter,
Verbeeldinge, dat het omtrent de klip Scilla een zeer gevaerlyk varen plagt te zyn, vermits ze de fchepen inftukken ,.. en 't bootsvolk omhals holp. , Door de honden wort het gruwzaem geraes verheelt, dat de zee maekt, als ze? met kracht tegens deze klip aenflaet; zulks het een gebas van woedende hori- den [E] fchynt te wezen. Ze beduiden ook de vernieling, welke de geenen door Scillaes wreetheit ondergaen, die'er tegenaen vaeren : waervandaen Virgilius ^ in zyn VI. Ecloga of Herderskout, naer Vondels vertaelingj van haer aldus zingt: .......die men zecht dat nimmer Jiil',
Beneên den navel, hecht mét luidgebas van honden
Omgorty de fchepen van Ulijfes uit de gronden
: Der haer en plaegde, en droef en fel, naer heet op kreet. ■* i. ■ Den fchrikkenden matroos door haere zeejacht beet,
En flikt e in 's afgronts keel [CJ.
[A] Zie dien penning by düChoul (i), die hem egter verkeerdélyk voor een'pen- (1) Öe
ning van Pompejus den Grooten, heeft aengezien, en by Fulvius Urzinus (z), en aller- Rel. Vet; duidelykfl by ]. Gronovius fg). " " .. Roin. pj . [B] Virgilius maekt 'er ook wolven van (4), zekerlyk om te gelyk het gehuil der bae- 88.
ren , en de verflindendé natuur der klippe te verbeelden: dat ruim zoo wel door een'
(2) In
wolf als door een' hont wordt afgefebets; Servius tekent aen (f), dat 'er honden en *am"-.
wolven worden verdicht uit haer' buik gegroeit te zyn, omdat zich omtrent die rotfe vee-, Q0m' ln Ie zeemonfters onthielden. " Pómbeia [C] Urzinus (6) en Oudaen (7) meenen, dat het afbeeltfel van Stilte op dien pen- (3) ffö&i
hing gefchikt is na de befchryving van haer in deze verfen: doch ik zoude gelooven, Antiq.Gr/' dat des zelfs uitvinder veel eer in 't oog zal hebben gehad eene andere plaets van dien Tom.I." zelfden Dichter, die aldus luidt (8): Qq. ' (4) Mn.
Prima homihis facies, & pulchro corpore virgo III. 428. Pube tenus: poftrema immani corpore piftrix (s) Ad
Delphinum caudas utero commiffa luporum. -Mn. III.
t-. • 42o.
;:■■-. Dat is: .,, . . _r •, (6), Loc*,,
Het hooft en bovenlyf tot aen de fchaem'ie leden citatö.
Vertoont een menfch, en fchynt een fchoone maegt: beneden (7)Room-
Is ze enkel wangedrogt: verwoede wolven zyn ','.,"* e: .«
Aen haer en buik gebegt: de fiaert van een' dolfin ^°g- '
Krult zich ter wederzyd'. rj: I^-
En zoo men den penning wel beziet, heeft men geene reden dm die beeften, dié uit ^aö'
's monfters buik fchieten, meer te houden voor honden, dan voor wolven. Het roer,' dat ze in de handen heeft ^moet men zich verbeelden dat ze van 't een of ander fchip, onder haer bereik gevallen, heeft afgerukt, en nu gebruikt tot het aenrigten van verdere |
||||||||
|
vernielin
|
Jö.
|
|||||||
|
C H AR YB D I S.
CHarybdis is, gelyk in't eerfte beek van Scilla bleek, een andere
klip, gruwzaem van gevaerlykheden,doordien 't water daer, met eenen dwarl- en maelftroom in 't ront draeiende, dikwyls de fchepen ïnzwelgj:, en fomtyts opftygt tot boven de bergen [A]. Zoodat de- ze klip of zeerots den fcheepsvolke byfteren fchrik en vrees veroor- zaekt,' ,
(9) Mtii
_ [A] Zoo befchryft haer Virgilius (9), en voor hem Homerus (ió): maer onze goede ff* 4*°?
Ripa begrypt niet, dat de Poëeten de dingen wonderbaer vergrooten om hunne befchry- \?J Ud' Vingen fieraet te kunnen byzetten : en dat hebben ze vooral ook in deze twe klippen & « „ gedaen. Van welkers natuur en gefteltheit al wie'eenë naeuwkeurige kenniife gelieft ttftxyjjti- hebben, die leeze Kluverius in zyne befchryving van het Oude Siciliën (11"). I.capj-" ;JIJ. D&I. Zzzzzzzz
|
||||||||
|
734- C H A R Y B D I S.
jsaekt. Hierom hebben de Poè'eten haer de gédaente eener Vrouwe
fegeven , die lelyk van aengezigt is, en wiens handen en voeten dert
laeuwen eens Roofvogels gelyk zyn. Hiertoe laeten ze haer een' wydöpenftaehden mont hebben [B]. Scilla en Charybdis leggen niet heel verre van malkander, en omtrent haer is
het, gelyk ftrax gezeit is, zeer gevaerlyk te zeilen, gemerkt aldaer twee zeen te- genmaikander aenftooten. ' • <, ; [B] Charibdis wordt verdicht een zeer gulzigh en vreetachtigh wyf geweeft te zyn:
welke als; eenige. van de runderen, die Herkules den drielyvigen Gerion had ontnomen,, geftolen en opgevreeten had, doe hy met zyne kudde door ltaliën quam, zoo had Jupiter haer met den blixem dootgeflagen , en aen de overzyde van de Straet van Sici- ciliën in de zee gefmeêtenren in eene rots met een'vreeflyken draëik'olk'aén des zelfs voet verandert: alwaer zy haere voorige natuur behoudende haeren flokluft noch oefende met het inzwelgen van geheele fchepen. Dit is 't, dat de fabelen van haer verdichten: maer of ze haer juin: handen en voeten gegeeven hebben, den klaeuwen van roofvogels gelyk, ftaet my niet voor geleezen te hebben. Zie van haer Natalis Komes Myth. J^ib. VÜL cap. 12. C H I M E RA.
Lb^vf' TTOmerus (i) en Lukretius (2)geven der Chimera het hooft eenes
v.'Ï8i.' 11 Leeus, den buik eener Geite, en den flaert van een'Draek, (2) l. v. en Jaren ze viervlammen ten monde uitfpuwen. Dit doet ze ook by Virgilius [A], die haer, in het VI. boek van zynen Eneas (3), met
andere Monfters, in den ingang der Helle fielt*
|
|||||||
|
v
(V
|
|||||||
|
Serv.' ■
|
|||||||
|
...'■:"-''' J \ Geen de Poëten, in hunne verzierfels, van de Chimeer vertellen, neemt zyn*
' .©orfprongh van eenen berg in Licië, uit den top van welken geftadigh vier en-
i;i,\, vlam plagt voort te komen; loopende om den zelven.bergtop veele leeuwen; en
hebbende de berg wat laeger , omtrent het midden zyner.hoögte, verfchot en over-
--■ ■ --vloet van weiden. . ,;
(4) De [A] En wie niet? Maer Chartarius QQ had juift die drie dichters aengehaek, en geene
Imag. meer. Doch befchouw my de domheit eens weer van Ripa! daer hy uit Chartarius al-
Deorum ies genomen heeft, en de reft 'er ook uit had kunnen neemen, fcheidt hy 'er met de helft
p. 301. ujCj en vergeet te zeggen, dat 'er in die weiden, die omtrent het midden van den bergh
waeren, zich veele geken onthielden,- en aen des zelfs voetveelë.Hangen: en dat Belle-
rofon verfiert wordt ditmonfter gedoodt te hebben, omdat'hy dien bergh bewoonbaer
had gemaekt. Nu is de verklaering volledigh en verftaenbaer. Maer wy hebben ze
ook reets breeder uitgelegt I. D. bl. 245 en 24.6. -■••■ ' ' :; '•
G R I F F O E N.
DEze wort gefchildert met bek, wieken, en klaeuwen, als die van
een' Arent: en van lichaem, achterpoóten (want men dicht 'er hem vier toe) en ftaert, gelyk een Leeu [A]. Veelen zeggen, dat'er dusdanige fchepfels in't gebergt van Armenië gevonden
worden: en is de Griffoen-, het wapen myns vaderlants Perugië, eertyts daeraen~ gegeven door de Armeniërs, die, met hunne kinderen- en kintskiiwleren,, hier door- trekkende, en de gelegentheit en hoedanigheit déilant&hnn'tén hooglleri behagen- de,! als^zynde het zelve door de Natuur begaeft mét allé goederen, die tot 's men-' fchen onderhoudt noodigh zyn, zich hier hebben nedergezet; makende alzoo den aenvang dezes edelen en tegenwoordigh onverwinbaeren-en manhaften voorfpoets., [A] Zie de Schryvers gemeldt in onze Aenmerking E. over Minervaes Koets, en't geen:
reets gezecht is op en over de 461 bL van het L IX,,ea genoeg zal zyn voor t geen tot dit beek noodigh is. ••• u .. ....<-.; . : ^'r |
|||||||
|
7SS
|
||||||||||||||||
|
S F" I N X.
Dit Monfter had, naer Elianus zeggen, van boven af tot beneden
de borflen toe, de gedaente eener Maegt; doch was met het overige des lichaems eenen Leeu gelyk. Auzonius voegt 'er by [A], dat het twee vleugels hadde. De Sfinx, volgens de melding der fabel, onthielt zich by. Thebe, op zekere
rots, en ïlelde allen, die daer voorby reisden, dit Raedfel voor: Wat dier is het, dat's uchtens op vier, 'j middags op twee, en 's avonts op drie voeten gaet? Die dat niet verzinnen kon, wert jammerlyk door het Wanfchepfel gedoot en verflonden. Maer de kloekzinnige Edipus emdelyk beantwoordde die voor veelen zoo dood-
lyke vraeg ten vollen, zeggende, dat het de Menfch was; dewyl die in zyne kintf- heit op handen en voeten kroop ; doch groot geworden, rechtop en alleenlyk op zyne twee voeten ging; maer ten leften, in en wegens den ouderdom , met eenen ftok, en dus als met drie beenen,heenfukkelde, De Sfinx, haer Raedfel opgehel- dert hoorende , fprong uit fpyt, zegt men, van de klip af zich te berfte. [A] In Gripbo v. 40. Doch Auzonius is de eerfte niet, die haer vleugels gegeeven
heeft, maer byna alle de Fabelfchryvers, die van haer fpreeken: jaElianus zelf(i)zecht, (1) Hifi, dat alle kunftenaers, die haer fchilderden, of een beelt van haer maekten, haer met Anim., L. vleugels vertoonden. Maer Ripa, die noch Auzonius, noch Elianus geleezen heeft, XII.c.38. had die twe Schryvers aengehaelt gevonden by Chartarius (2), doorgaens de bronader (2) De van zyne wysheit: maer uit de aenhaeling van Auzonius kon hyzien, dat ze ook vleu- imagin. gels had ; dat juift in de aenhaeling van Elianus, uit wien eene andere plaets wiert by- Deorutn gebracht (3), niet te zien was: behalven dat die Schryver ook niets anders zecht, als p. .200. dat haer beelt famengeftelt plagt te worden uit eene maegt en uit een' leeuw. Zie haere (3) Hift. befchryving, en de verklaering van haere fabel, in het 187. Zinnebeelt van Alciatus, en f^SÜ by Elaudius Minos over het zelve ,• als mede by Natalis Komes.Mytb'. L. IX. cap. 18. en Llb- X11* meer andere Schryvers, door deze twe aengehaelt. Haere afbeelding ziet men by Leon. 5v7'part Auguftinus (4.) op een' Agaetfteen: waervan men de uitlegging kan leezen in het geen S4^ 2Q^ J. Gronovius over den zelven gefchreeven heeft. Van haere betekenifle is ook al iets in * ' dit werk by gelegenheit gezecht II. D. bl. 253. 373.451. en 464. en III. D. bl. 474. Men kan ook met voordeel leezen, 't geen daerover gefchreeven heeft Bako Verulamius de Sapientia Veterum cap. 28. Ondertuiïchen moet men weeten, dat dit beeft niet geheel en al een verdicht dier is, als zynde in der daet een zekere Aep in Ethiopiën, boven byna zoo van gedaente als de Sphmx gemeenlyk befchreeven wordt; maer daer de Grieken , die byzonder veel vermaek hadden in fabelen, vleugelen, om de fnelheït van dit beeft, by verdicht hebben: al het welke breeder verklaert kan gezien worden by Spanhemius de Praft. & U/u Num. Dijf. III. p. 210 & feqq. |
||||||||||||||||
|
H A R P Y.
|
||||||||||||||||
|
D
|
E Poëten vergieren, dat de Har^yen vuile en ftinkende Vogels
|
|||||||||||||||
|
waren, in de werelt gezonden, om Fineus, Koning van Arlca-
dië, te ftraffen, over dat hy zynen twee zöónen de oögen had uitge- floken, ter begeerte zyner vrouwe, hunne fliefmoeder. Deze vogels dan, hy oók Elint zynde geworden, roofden alle zyne fpys van den difch wech, als hy at, en bemorflèrt het; overige met hunne vuilig- heit. Ten leften werden deze Roofgedröehten dopr de Argonauten, ten dienfte des zelven Konings, verjaegt tötin de Ionifche zëeen aen de eilanden, genaemt Strófades, als wvdloopïghte Ie^en ftaet by |
||||||||||||||||
|
Apollonius [A]. Virgilius zegt, in ZytfÖI. boek van Eïieas (5),
|
(5). V.
eene 245-
|
|||||||||||||||
|
[A] Arg. Lik II. v. 178. tffeqq: daer hy wel het qüaet yerhaelt, dat deze Mohfters
hem deeden, en zyne yerloffinge door de Argonauten; maer eene andere oorztaek van zyne ftraf meldt, als hier wordt bygebracht,. te weeten, dat, Apollo hem dekunftvan voorzeggen geleert hebbende , hy zich niet ontfagh alle dé geheimen en raetflagen der Croden aen de menfehen te openbaeren. /Het blinden evenwel van zyne Zoonen ftellen ZZZZZZZZ-2 ande-
|
||||||||||||||||
|
HAR
|
Y.
|
||||||||||||||||||||
|
7a*
|
|||||||||||||||||||||
|
eene dezer Harpyen den Trojaenen het ongelükkigh wedervaeren en
de moeilykheit voorzeide , die zy zouden moeten ondergaen , ter ftraffe van dat ze haer hadden willen dooden. Ariofto, Virgili- us (1) naerbootfende, zegt aldus: Daer waren'er in eenenhoop zeven[Bi], hebbende alle een vrouwe aengezigt. Zy waren bleek, dor, vermagert door langduurigen honger, en verfchrompelt; en verfchriklyker te zien dan de doot. Zy hadden groot e, mismaekte , en lelyke vleugels, roofachtige handen, kromme klaeuwen, een' groot en en flinkenden buik, en eeri langen ftaert, welke, die eener jlange gelyk, zich met kronkels in en uit malkan- der Jlingerde. De Harpyen zyn Jupiters honden [C] genaemt geweeffc, omdat ze de zelve zyn
met de Furiën of* Razërnyen, die door Virgilius, in de Hel, met hontskoppen wor- den afgebeelt. Men zegt, dat deze Wanf thepfels altyt honger naer fpys hadden, gelyk de Gierigaerts naer fchatten [D]. anderen als de oorzaek van zyne blintheit en verdere ftraffe: gelyk men met meer an-
dere dingen, hiertoe behoorende, zien kan in de Aentekeningen van Munckerus over de XIX, Fabel van Higinus, en andere Schryvers, aldaer aengeweezen. [B] In't getal verfchillen de poëeten. De meeften maeken 'er twe of drie; maergeen
een zeven: welke vanwaer*'Ariofto gehaelt heeft, is my onbekent [C] Zoo noemt haer Apollonius (2^: waervan Servius (3) de reden zecht te zyn, die
wy hier zien bygebracht, te weeten , dat ze de zelfde zyn als de Furiën , gelyk Virgi- lius haer ook zelf noemt (4.): dat men zoo moet begrypen, dat de Furiën, door Jupiter gebruikt wordende om de boosdoenders te quellen en geene ruft te laeten, zyn even eens als booze honden , die Jupiter gebruikt om de zelve overal te vervolgen, geduuriglyk aen te vallen, door batten en byten te verfchrikken , en alzoo nergens eene plaets van ruft te laeten. Maer dat Ripa hier zecht, dat ze by Virgilius met hontskoppen wor- den afgebeeldt, daerin begaet hy eene dwaeling, gefprooten uit een quaet begrip van 'C geen hy mogelyk by Giraldus (5) geleezen heeft. [D] Dit komt 'er zoo wat miffelyk by. Daer zyn 'er, die de fabel der Harpyen op-
vatten als een zinnebeelt van de Gierigaerts: aen welke hunne zorge, kommer, fchraep- luft en roofgierigheit Qharpy komt van eén Griekfch woort, dat rooven betekent) ver- ftrekken voor eeuwigh plaegende harpyen, terwyl ze zich zelven van nootdruft beroo- ven, de fpys liever laeten bederven, als in tyts gebruiken, en in geduurige onruft lee- ven enz. Zie Klaudius Minos over Alciatus (6), Servius (7), Bokkatius f8), en Natalis Komes (9), by wien ook andere uitleggingen van dit verdichtfel te vinden zyn. |
|||||||||||||||||||||
|
(i) Ibid.
V. 2l6.
|
|||||||||||||||||||||
|
'(2) Arg.
L. II. v. 289. (3) Ad
JEn. III. 209. (4) Ibid.
v. 252. (5) Hift.
Deorum
Synt. VI. col. 212. (6)Embl. XXXII. (7) Ad
Mn. III. 209, (8) Gen.
Deor. L. IV. cap; 59-
(9) Myth.
Lib. VII. c. 6. |
|||||||||||||||||||||
|
HYDRA.
|
|||||||||||||||||||||
|
u
|
Hydra wort als eene zeer lelyke Slang vertoont, die, gelyk
Ovidius, in zyn IX. boek der Herfcheppingen, zegt, veele |
||||||||||||||||||||
|
hoofden [A] heeft, van welke Herkules, als hy met Achelous, die
zich in eene flang herfchiep, kampte, by den genoemden Poëet, naer Vondels overzetting, dusfpreekt(io): Wat zyt ge een klein gedeelte
Der poel/lang, die geen nejl voljlangen week in teelt e! Zy groeide door de wonde en 't bloeden weder aen. Van hondert lyt niet een de doot, haer aengcdaen, Of wreekt ter/lont haer doot. De hals vergeet door 't fnoeien \ Defchade, als twee in plaets van d?afgefneede groeien. [A] Zie van 't getal dier hoofden onze Aenm. G. op de 107. bl. van 't I. Deel. Eeni-
ge Zinnebeeldige betekeniffen hebben wy van deze flange bygebracht II. D. bl. 72. 186. en 520. Eene andere zie by Klaudius Minos over 't 137. Zinnebeelt van Alciatus. Lees verder Bokkatius Gen. Deor. Lib. XIII. c. 1. Giraldus in Hercule col. 57S * e& Palefatas de Incredib. cap. 39. en de Aenmerkingen van Martinus Bmnnerus. |
|||||||||||||||||||||
|
(10) V.
69. |
|||||||||||||||||||||
|
CEfr
|
|||||||||||||||||||||
|
•.■ ;€■•=.; E 1 B ^E-R ,-■«■ S. ■,,-:;.-:
Eneka befchryft, ïnhet derde Bedryf van zyn'Dollen Herkulés:,
den Helhont Cerberus^ als ballende uit drie keelen, en aen zyn' hals omhangen met adders in plaets van hair, terwyl een lang en ge- krongkelt ferpent, biedende en vergift blaezende, hem tot een' ftaert verflrekt: gelyk wy boven reets gezien hebben in het beelt van Plu- toos Koets. Apollodorus [A] verheelt hem op de zelve wys, doch laet daerenboven zyn fug-
hair altemael.kleine Hangen-zyn'. By Dante leeft men'er dus van: Cerberus, eert Wreef ondier, bafi ah een hont uit drie helen over 't volk, dat hier beneden gedompélt leit. Zyne oogen zyn root, zyn baert vuil en zwart, en zyn buik itiydt. Hyfcherpt de kromme klaeuwen zyner voorpooten , en Jl'okt op en verflint de geefien dér verjiorve menfchen. ■ ■ ., [A] Bïbl. Lib. II. cap. 5. §. 12. maer ook Seneka in de aengehaelde plaets, en andere
Poëeten (1), geeven hem Hangen overal, daer de honden anders lange hairen hebben. (1) Ser- Dit beekje is wederom j tot de plaets van Dante inkluis, gönomen uit Chartarius (2); vius ad Alles is van dezen verdichten Helhont genoeg bekent: en niets is 'er, dat eenige ver- iEn. VI. klaering eifcht. Sommigen leggen die fabel hiftorifch, anderen zedekundigh , weer an- 419- deren natuurkundigh uit. Men kan die uitleggingen zien by den zoo even genoemden C2) De Brunnerus over Palefatus M, die ten overvloet voldoen zaL • Imagin. Jy , Deorum
' pag. 188.
VERSCHEIDE RIVIEREN.^
c. 40.
EENIGE RIVIEREN, befchreven door ElianuL
ÏE Hiftorifchryver Elianus fpreekt, in het II. boek [A] zyner
* veelerhande gefchiedeniffen, aengaende de beelteniiïen der Rivieren, aldus: „ Hoewel wy de natuur en den loop der „ Rivieren met onze oogen zien, zoo hebben egter van „ de geenen, die haer eeren, en beelden van haer maeken, fommi- „ gen haer in een menfchlyke gedaente > en anderen in die van run- 3, deren,[JB] afgebeelt. Als runderen dan vertoonen deStymphaliers, „ den
[A] Aen het 33. hooftftuk. Ripa had op fommige plaetfen de landen ingevult, in wel-
ke deze rivieren zyn: maer omdat het dan by alle had behooren te gelchieden, en ook omdat ze elk kan vinden in de Aenmerkingen der Geleerden over Elianus , hebben wy beft geacht eenvoudigh den text van dienSchryver te volgen , met die verbetering noch- tans, die federt den tyt van Ripa door de Geleerden in Elianus, die op fommige plaetfen in dit hooftftuk bedorven was, gemaekt is. In 't algemeen moeten wy hier over de Ri- vierbeelden uit de aentekeningen van Kuhnius over dien Schryver aenmerken, dat Pauza- nias ons bericht (4), dat de beelden der rivieren , uitgezondert dat van den Nyl, waér- (4) Lib.
van hierna zal gefproken worden, gemaekt wierden van wit marmer : het welk juift even VIII.c.24. dat zelfde is, dat wy reets te vooren op de 84. bladtz. van dit Deel hebben aengemerkt uit Ariftoteles , naementlyk, dat de Schilders de rivieren bleek fchilderden. [B] Dat is met runderhoofden, en niet geheel en al in de gedaente van runderen. Te
weeten, de Riviergoden wierden op driederleie wyze afgebeeldt, alle zoo in eene men- fchelyke gedaente, dat het onderfcheit alleen in 't hooft gezien wierdt, zynde of een volkomen menfchenhooft, of een volkomen ftiererihooft, of gemehgt uit beide , het hooft van een menfch en de hoornen van een' ftier : en in die driederleie gedaente ziet men de Riviergoden op de oude penningen. Want dat de Achelöus by 'Sofokles (5) (5) In
voorkomt in de gedaente van een' volkomen ftier, dat was niet zyne eigene gedaente, Trachin. maer eene aengenpmene , gelyk ook was die van eene ilang, waerin hy zich meê veran- v. 11. derde, gelyk uit Sofokles zelf te zien is, zynde dit laétfte volgens Strabo (6) een zinne- (g) Lib. beelt, dat "de rivieren in de lengte , en met bogten en flingeringen, door de landen loo- X.p. 704. pen. En wat de reden belangt, waerom zy met hoornen en ftierehoofden vertoont wier- Ed. Amft. den, die zal onderzogt worden over 't beelt van den Padus of Po. HL Deel, Aaaaaaaaa
|
|||||
|
,-j
|
|||||
|
7|§ EENIGE RIVIEREN.
„ denErazïnus enien Metopa;de Lacedemoniers, deïiEurotas; de
v Sicioniers en Fliaziers, denAzopus-, en deArgiven, denCefiffus. „ Doch in manriilyke geftalte verbeelden de Pfpjftcjier.é den Erinian.- j, thus; die vanHeréa, den Alféus i en die van .de ftadt Knidus, ge- „ legen op CheFFonezus, ook de zelve Rivier. De Atlieners geien „ de beelteniffe van'den Cefiffus in de gedaente van een?'Man, doeh „ met hoornen. De Sirakuziers fchetfen den Anaj?us af a\s :een? Man, „ maer eeren de Fontein Cyane in de geftalte eëner Vrouwe. Die „ van Egefta dienen den Porpax, den KrimhTus, enden Telmiffus, „ afgebeelt als mannen. Die van Agrigentum offeren- den droom, 3, die den zelven naem heeft als hunne ftadt, }iem afbeeldende alè „ een'lehoonen Jongen. De zelve Agrigenters hebben ook te Dëïfi „ een. beelt van ivoor gewydt, en op het zelve den naem der Rivie- ,, re uitgehouwen; en dat beelt heeft mê de gedaente eens jongens,,. Tot dUs verre Elianus. Hier by luft het ons te voegen een geeftig Raedzel vanZaratino, in 't welke hy, onder een geduurighverbloem- de manier van fpreken, de verfcheide uitwerkingen en hoedanighee- den der Rivieren befchryft. 't Is dus yan inhoudt [C}. Myne Moe- der heeft tny eeuwigh in haeren buik befloten gehouden, en noit gebaert: en nochtans ben ik een out Man. Ik leg altyt, en loop altyt, en ren in wei' nige uuren duizentmael duizent fchreden. 'k Ben geheel week, en draeg zeer harde gewigten, die zelf Atlas met beide zyne handen niet zou kunnen optillen. Een' mont heb ik niet, en roep evenwel, fcho&n fprakeloos, dat het klinkt door de lucht heene. Sommigen geef ik het lewn; m anderen de doot. [0] |ü 'tLityn: Perpetuo claufum fenuit me mater injüvo,
Et nunquam peperit: {"urn tarnen ipfe Tengy.. Affiduejaceo: tarnen pmni tempore currö , Et paucis horis millia mille vagor. k"; *i ;•■'.-:.' L' Sum penitus mollis: prïedura at pqndera gefto, Qüx nee Atlas poffet tollere ütraqiie maiiii. Os ego non habeo: clamoque elinguis ad auras: Nonnullis vitara, mortem aliis tribuo. DE A C H E L O U S.
DEzen verbeelt Ovidius,in zyn IX.boek der Herfcheppingen[A],
met lang hair en een' langen baert, en als hebbende aen de eene zyde des voorhoofts een' hoorn. Aen d' andere zyde,daer geen hoorn is, ziet men des zelfs afgebroken ftomp, die met wilglooten en riet omkranft is Laet voorts het beelt met den eenen arm leggen op twee waterkruiken, uit d' eene der welke nat voortkomt, maer uit d' andere niet. [A] Dat fielt men hier al wederom zoo ftout ter neder, en het ftaet'er echter niet. Al
wat Ovidius in dat boek van hem zegt, beftaet hierin, dat hy hem befchryft als gewoon
fi) V. i. zynde zyn hooft, daer 't eene hoorn was afgebroken (i), en 't ander noch in zyn ge-
& 86. heel, te bekranfen of met riet, of met wilgebladeren (2), en draegende een groen.
(2)y.99, kleet (3). Wat ftaetkan men dan op Ripaes fchryven maeken ? Hy heeft zekerlyk er-
• 3)V.3i. gens iets uit Ovidius aengehaelt gevonden, en alles, dat daer omtrent ftont, al mede op
. rekening vandien Dichter geftèlt. ïvlaer wat was het gemaklyk geweeft na te zien, wat
Ovidius 'er van had? zoo Ripa maer geweeten had, wat fchryven is. Een' krans van
wügebladeren , of ook van riet, welke laetfte doorgaens aen de Riviergoden wordt toe^
geichreeven , draegt hy, omdat de kanten der rivieren doorgaens met wilgen en riee
bewaffen zyn: én hét groene |leet paft hem, omdat de barden, der waterftroomeOi
m,eef-
|
||||
|
■■ D E MC H E L OU S. 739
De pasgenoemde Dichter- preekt van den gemelden Riviergodt, nu dpor Her-
kules overwonnen, ter gezeidé plaetfe , naer Vondels vertaling, dus : ' ' Godt Achelèus dook in 't water met zyn hooft,
" Dat, ruig van rieten, van een' horen was berooft, * j My toet voort aenhet hooft mismoedigh nederhangen,
Om 't janimerlyk verlies des hooftfieraets bevangen Van rouwe, en wort heel gaef, bedekt de flinke zy Des hoofts met wilgeblaên of riet voor fchimpery. Achelöus is een zeer vermaerde Rivier van Griekenlant. Hy komt uit den Berg-
Pindus, fcheidt Etolië van Akarnaniè', en vajt eindeJyk,. tegen over de eilanden, Echinades genoerat, in de Jpnifche zee [B]. Volgens de fabelen der Poè'eten, had Eneus zyne Dochter Deïanira , een zeer
fchoone maegt, ter vrouwe belooft aen Herkules, met dit beding, dat hy al het water van den Achelöus in een eenigh bed of boezem zou brengen, omdat hy, langs twee boezems vlietende, het koorn en andere veltvrugten overftroomde, en dus overal groote fchade deet. Deze voorwaerde door Herkules dan zynde aengegaen, zoo verziert men, dat hy met Achelöus, die zich in eenen Stier verandert had, ging ftryden, en hem, na veele moeilykheden, overwon; brekende hem van de twee hoornen den eenen van 't hooft, 't geen gefchiedde door het water dezer Ri- viere langs een nieuwe kil of hoke te leiden, waerdpor de landeryen onbefchadigt van het water bleven [C]. En hierom wort Achelöus met twee kruiken vertoont, van welke men aljeenlyk uit d'eene water ziet komen. rneeften tyt met groene weiden zyn bekleedt: waerom ook Virgilius den Tiber met een
groen lynwaet en krans van riet verfiert (i): hoewel 'er Servius (2) nqeh eene andere (t) jEn. betekenifle in zoekt, tot den Heidenfchen Godtsdienft behoorende, die wy overflaen. vill. 33'. De zelfde Riviergoden wierden pok verre voor 't grootfte gedeelte, te minften zoo 't (2) Ad rivieren waeren van belang, afgebeeld't als out, waerby dan een lange baert en lang fltaffl lo- hair , rneeften tyt grys, als een gevolg des ouderdoms, zeer wel voegt: en zoo geeven cum. ook Sofokles (3) en Filoftratus (4} aen onzen Achelöus een' ruigen baert, daer ftroomen (3) In waters van neervloeien. Servius wil f5), dat de rivieren ais oude Mannen worden Tracnin> vertoont of om het fchuim , dat de grysheit verbeeldt, of om haer des te eerwaerdiger J'fh ■ te doen voorkomen: dewyl d'ouderdom eerbiet verwekt. Door 't hooft, zoo als 't Ovi- gl |"' dius hier befchryft, moet men verftaen een ftierenhooft: en dat geeven hem ook de Icon' Jv * zoo even genoemde Sofokles en Filoftratus (6): waervan de reden zal onderzocht wor- (5\ jy[' den in en over 't beelt van den Po: gelyk van de kruik, en liggende geftalte gefproken vïrVil. zal worden over dat van den Tiber. Het hooft van Achelöus met eenen hoorn ziet men loc."" cit. op een' ouden penning by Spanheim de Pr. &* Ufu Num. Dijf. V. p. 359. (6) Loc. [B]i Wy hebben deze periode gefchreeven , zoo als ze weezen moet, hebbende haer ge- citatis.
7Aiivert van twe onvergecfiyke fouten , gehaelt uit Bokkatius (7): by wien de eene , die (7) De Ripa ongelukkigh heeft willen verbeteren , na alle waerfchynlykhei't eene drukfout is. Flumini- Pauzanias (8) telt drie rivieren, den naem van Achelöus voerende, waervan de tegen- bus> woordige de voornaemfte is, die hy zecht dat door Homerus (9) de Koning der rivie- 00[TLib* ren genoemt is. v ll' c* [Cl En teffens zeer vruchtbaar wierden: en hierom is 't, dat men verdicht Cio) heeft, £5j j^j
dat de afgebroken hoorn van Achelöus is verandert in den hoorn des Overvloets: gelyk j^b XXL Scrabo 't verklaert (11). Andere gevoelens van den hoorn des Overvloets hebben wy él- v# ^^ ders bygebracht (12). Bako Verulamius paft de fabel van Achelöus en Herkules by ee- (io)Ovid. ne aerdige Zinfpeeling toe op den oorlogh (13). Met.Lib.' |
||||||||||||
|
IX. v. 87.
|
||||||||||||
|
DE ACIS.
|
(ir)Lib.
X. p.703.
|
|||||||||||
|
Ed.Amft.
Eze is een Rivier in Sicilië, en vloeit voort uit den berg Etna. bÊ&ïj.'
|
||||||||||||
|
Ovidius laet, in zyn XIII. boek der Herfcheppingen (14)*. Ga- ^ra3) yeet
latea op eenen Acis verlieft zyn , en doet den zei ven in deze Rivier cap5.* 33e. Veranderen, wiens beeltenifle hy ter zelve plaetfe opgeeft, als van Cw) v. een' jongeling, bruin van aengezicht,, en roet hoornen op het hooft-, 'Wf dat verfiert is met een' krans van riet [A]. [A] Van de hoornen zal naderhant gefproken worden over den Po, en van *t riet is-
dat reets gedaen over 't voorige beelt. Maer waerom wordt hy hier door Ovidius jong Aaaaaaaaa 2 ver-
|
||||||||||||
|
DE A C I S.
|
||||||||||||||||||
|
740
|
||||||||||||||||||
|
vertoont? daer we zoo even zeiden, dat de Riviergoden' doorgaens als out te voorfelryn
komen. Het kan gcfchiedt zyn, omdat de Poëet daer van hem fpreekt als op dat oogen- blik verandert in eene rivier, en het niet gevoeglyk geoordeelt heeft, dat hy van een' jongeling zoo aenftonts een out Man wierdt: waerom hy ook zecht, dat hy, uitgezon- den zyne kleur en grootheit (de Goden wierden altyt veel grooter verbeeldt als de men- fchen) ten eenemael zyne voorige gedaente hiéldt: of anders kan men ook denken, dat hy jong vertoont wordt, omdat hy eene kleine rivier is, en van fómmigen onder de fonteinen getelt wordt: en wy zyn van gevoelen , gelyk wy over 't voorgaende beelt hebben te kennen gegeeven, dat de gedaente van een out en eerwaerdigh man alleenlyk aen Rivieren van naem wordt toegepafl. Dat nu de Dichter dezen Riviergodt bruin van aengezicht maekt, gelyk de kleur van 't water is (carulus is het woort, dat hy gebruikt) daer wy over het twede beelt hiervoor hebben gezecht dat der zelver beelden bleek gefchildert wierden; daeromtrent moet men weeten, dat de Poëeten dikwyls in het noemen van de kleur der rieieren meer zien op de gewoone kleur van't water, als op de kleur hae- |
||||||||||||||||||
|
(O ^
Roma c I5.P-47I
|
rer beelden, zoo dat ook zelf Virgilius, gelyk G. Fabricius (i) zeer wel aenmerkt, den
Tiber, de natuurlyke kleur van wiens water wit is, echter cceruleus of bruin noemt (2). Wat nu de rivier zelf belangt, zie de zelve befchreeven by Kluverius in zyn Skilia An- |
|||||||||||||||||
|
(2) 'Mn. tiqua Lib, L c. 9.
VIU. 64.
DE AR NUS, ARNO.
|
||||||||||||||||||
|
E Én out man, lang van hair en baert, en leunende met den eenen
■ elboog op eene kruik , daer men water uit ziet loopen. Zyne kruin is met beukeloof omkranft, en ter zyde van hem legt een Leeu, die met zyne pooten een roode Lely vafthoudt, ter vertoo- ninge [A] van beide de oude wapentekens van Toskanes Hooftlladt Florence, daer de Arno midden door loopt. Men zegt, dat de Florentynen eertyts, uit alle bloemen, tot hun Wapen fiel-
den een witte Leli in een root Velt: maer naderhant, wegens eenigen onder hen ontftaenen twift, gelyk Landinus verhaelt, namen ze hiertoe f en roode Leli in een wit Velt. Zoo verkoren ze ook, uit de dieren, den Leeu, als Koning van alle de zelve , en , uit de dappere mannen, Herkules, ten merk in hun groot Zegel. Dit beelt wort met beuketelgen [B] bekranfl, omdat de Arno, volgens Stra-
boos [C] bericht, zynen ooriprongk neemt uit de rechter zyde des Appennynfchen Gebergts, op eene plaets, genaemt Falterona, alwaer zeer veele beukeboomen wafTen. Daervandaen komt hy, als een beekje, afdaelen, en loopt, door byftere klippen, fteiltens, en valeien, naer 't Weiten toe. Daerna vallen in den zelven eenige waterwellen, ftroomen, en vloeden, en zoo wort hy allengs grooter en grooter. Hy laet aen zyne linker zyde de ftadt Arezzo, en komt in 't Florentyn- fche Gebiedt. Daer loopt hy door Florence, fcheidende het zelve in twee deelen, en
[AJ Zoo de Riviergoden moeiten gekent worden aen de wapens der fteden en lan-
den , daer ze döörftroomen, zoo had dit in alle de andere rivieren ook behooren te 'worden waergenomefa: en dan zoude het miffchien niet quaet zyn geweeft. Want hoe zal men, byna alle de rivieren, altoos by de Ouden, op dezelfde wyze afgebeeldt wor- dende, onderfcheiden, als men eeuigh rivierbeelt ziet, welke rivier het is: waerdoor ook al omtrent de oude rivierbeelden, die men hier en daer gevonden heeft, nu en dan groote twyfeling is ontflaen, welke rivieren daerin vertoont wierden: het geen miffchien ook de reden is, dat men by de beelden der rivieren op de penningen der zelver nae- men geftempelt heeft. [B] Ik keure dè verkiezing van dien krans niet af, en kan de vinding wel plaets gee-
ven: als de Leezer zich maer niet verbeelde, dat het de oude en gewoone wyze is, waerop de Arno pleegt te worden afgebeeldt. Men zou hem een' krans van riet kunnen laeten houden, en een' beuketak in de hant geeven: gelyk men ook de rivierbeelden op de oude penningen wel met een' tak in de hant vertoont ziet. [C] Ripa trekt Strabo aen, maer heeft het geleezen by Bokkatius (3)» z0° ^at nv
hem byna woordelyk heeft uitgefchreeven; daer Strabo (4.) wel eenigh gewagh van deze rivier "maekt, maer in verre na niet op die wyze , als hy hier wordt^aengehaelt. Zie |
||||||||||||||||||
|
(3) De
Flumini- bus. |
||||||||||||||||||
|
V. p. 340. voorts van deze Rivier wederom Kluverius in zyn ltalla Antigua Lib. IL cap. 2. p. 4.61
Ed.Amft, Van 't bair, den baert enzas over den Acbelöus gehandelt. |
||||||||||||||||||
|
DÉ A R N ÜS, ARN O. f41
en vandaer door Piza, dat hy mede vaneen fcheidt; en zoo ftroomt hy voorts naer
de Zee, waerin hy zich eindigt en verheft. Dezer Riviere zou men ook wel eenen Overvloetshoorn mogen toevoegen j ver-
mits de lantftreeken, door en langs welke ze heenevloeit, overal braef vruclit- baer zyn. DE ATHEZIS, ADEZE, ADIGE, ETSCHL
E En out Man, die, gelyk d'andere Rivierbeelden, met den arm
leunt op eene kruik, daer veel waters uit loopt. Hy heeft op 't hooft eenen krans van verfcheidenerleie bloemen en vruchten, en houdt in de rechte hant eenen fcheepsriem of roeifpaen. De Adeze neemt^ zoo Pliniüs zecht [A],zyn begin in de Tïentifclte Alpes, en
ftort zich indeAdriatifcheZee uit,byde/,ó/^onaPAf/f/?/»^,alwaereengoedeHaven is. Een fraeie krans van veelerhande bloemen en vruchten wort hem opgezet, om
te vertoonen, dat het, overal lieflyk en vruchtbaer is, waer deze rivier ftroomt: waerom Virgiliüs haer ook vermaeklyk noemt [B]. De roeiriem, in 's beeks rechte hant, duit aen , dat de Athezis heel bevaerbaer
is: en zoo wort 'er veel goets, tot nut der menfchen, deze rivier op en afgevoert. [A] Lib. III. c. 16. Maer Plinius dwaelt, als hy meent, dat de Athezis in de Fojfioncs
Philiftinm, dat een der monden van den Po is, invalt, en alzoo in de zee uitloopt; fpoelende de Athezis, die na de Po de grootfte rivier in Italiën is, door zyn' eigen' mont uit in zee. Zie nochmael Kluverius in zyn Italia Antigua Lib. I. cap. \%.p. 139 ö? cup. 35- P- 4°4- Ê? 405. [B] Mn. Lib. IX. v. 680. Zie alclaer de la Cerda3 en wegens den krans het aengete- -
kende over 't voorige beelk DE DANUBIÜS, DONAÜ.
OP eenen penning van Trajanus ziet men den Donau gemunt of
geftempelt als een out Man, leggende op eene kruik, daer wa- ter uit loopt, en dekkende het hooft met eenen fluier ♦ Dat hy het hooft verbergt, is, omdat men weleer zynen oorfprongk niet zeker
wift: gelyk Auzonius in zyn IV. Puntdicht te kennen geeft [A]. [AJ Het zelfde geeft hy te kennen in zyne Mofella v. 424. alwaer men de aenteke-
ningen kan nazien van Freherus. Doch men heeft al voor den tyt van Auzonius wel geweeten, dat deze rivier haeren oorfprong heeft uit de bergen van Duitfch- lant in 't Hartogdom van Wïrtenbergh: gelyk te zien is by Kluverius in zyn Germania Antiqua L. III. c. 48. en in zyn Fïndèlicia & Noricum c. 6. De uitlegging onder- tuffchen , die hier van den fluier gegeeven wordt, tekent de voornoemde Freherus aen, dat fommigen meenen, dat ook gevonden wordt in de beelteniffe van den Donau op de zuil van Trajanus, daer hy zyn hooft in eene fpelonk fchynt te hebben verborgen. Maer als ik dien penning bezie, zoo als hy voorkomt by Eneas Vikus(i) en Oudaeh( 2), (1) Com- izoo bevind ik, dat die fluier zoo hoog boven hét hooft van den Riviergodt ge- ment. ia kromt ftaet als een boog, dat hy't zelve geenzins bedekt: zoo dat ik veel eer van gedach- yet^rImï,* ten zoude zyn , dat deze fluier, zoo een' boog vertoonende, de baeren, die in deze ri- R:; Nu" vier, de grootfte van geheel Europa, dikwyls al zeer hoog gaen, en zich boogswyze ïï'r1^* krommen, te kennen geeft: gelyk de Poëeten ook aen anderen rivieren een ruim kleet (^qJ^ van dun en fyn lynwaet geeven, dat zich gémaklyk in vouwen en plooien fchikt, die fCge-Mog" eenigzins het golven van het water der rivieren vertoonen. Of men moefl: meenen, dat Tabul. het kleet van den Donau, op die wyze als gezecht is, een zeilkonde afbeelden, en dat xxviï. daerdoor betekent wierdt, dat die rivier ook met groote en zeilende fchepen bevaeren wordt: waerom het beelt op dien penning met den rechter arm ook op een fchip ruft. Wat'er van zy, de uitlegging van den onbekenden oorfprong der rivier kan ten eéne- mael geene plaets hebben, omdat die , ten tyde als die penning gemunt wierdt, bekent genoeg was: gelyk te zien as uit Kluverius boven genoernt: en hoe zou Trajanus hem III. Deel, Bbbbbbbbb ^
|
||||
|
74* DE DANüBIUS, DONAU.
|
|||||||||||||
|
dan als onbekcnt hebben willen afbeelden? Wat de beelteniffe van de zuil van Traja-
nus aengaet, het fchynt my toe, dat de fpelonk, waeruit men den Riviergodt aldaer even als ziet opkomen, niets anders beduidt, als anders de kruik doet, naementlyk den bron, daer het water der rivier uit voortkomt: want de bronnen der rivieren worden by de Ouden geftelt in onderaertfche fpelonken, waerin der zelver Goden worden verdicht |
|||||||||||||
|
(0 Virg.
Georgic. Lib. IV. v. 363- & feqq. Ovidius Met.L.1. v. 575. & L. VIII. v. 561. (a) Virg. loc. cit. |
te woonen (\): zoo dat dit eigentlyk geene verberging van het hooft in eene fpelonk,
maer in teegendeel een uitfteeken daervan uit de zelve zou te kennen geeven: gelyk de Poëeten de rivieren doorgaens verbeelden f2). Oudaen is van begrip, dat door het kleet op den voorzeiden penning de brugh verbeeldt wordt, die Trajanus over den Do- nau gemaekt heeft. Maer zulke werken waeren de Romeinen gewoon op hunne, pennin- gen met der zelver duidelyke afbeelding, en niet op eene zinnebeeldige wyze, uit te drukken. D EG A N GES.
|
||||||||||||
|
E En Man, woeft van gezicht, en met eenen palmkrans om 't hooft.
Hy legt, gelyk d' andere Rivieren, met d'eene zyde op of aen eene Waterkruik, en heeft ter andere eenen Rhinoceros. De groote Rivier Ganges vloeit in Indië, en heeft haeren oorfprongk in 't Para-
dys[A]. Het beelt heeft een woeft gezicht, omdat de volken, die by deeze Rivier woo-
nen., heel onbefchaeft [B] zyn, en daerom ganfch niet beleeft of befcheiden. [A] Dit wordt gezecht uit eene onderftelling, dat de Ganges die rivier is, welke de
H. Schrift in de befchryving van het Paradys Pijon (3J noemt: in welk gevoelen de Joodfche' Hiftoriëfchryver Jofefus C4) geweeft is, en dat veele Outvaders en andere Godtgeleerden van hem hebben overgenomen. Maer behalven dat dit eene baerblyke- lyke dwaeling is , door meer dan eenen geleerden (5) aengetoont,- zoo is deeze bepae- ling geene bepaeling: want men dient met volkomen zekerheit te weeten, waer het aert- fche Paradys geweeft is , zoo men zal weeten, waer eene rivier haeren oorfprong heeft, die uit het zelve voortkomt. Hoe onzeker nu die gelegenheit is, en noch meer ten ty- de van Ripa geweeft is, toont de veelvuldigheit der verfchillende gevoelens der Ge- leerden aen , die daerover hebben gefchreeven. [BJ Ik weet niet, dat dit meer eigen is aen de volkeren by den Ganges woonende,
als aen die woonen by andere rivieren van Indien. Ik zou zyn woeft gezicht liever toepaffen op den aert van dien ftroom, die geweldigh fel en woedende is, zynde diep en op veele plaetfen vol draeikolken. Zie van hem Plinius Lib, VI. c. 18. en Kurtius- Lib. VIII. c. o. Of 'er aen den Ganges ook meer palmboomen groeien als wel aen andere rivieren, is my zoo bekent niet, dat ik zou kunnen bepaelen, of hem daerom in 't byzon- der een palmkrans paft. Dat de Rhinoceros in de plaetfen omtrent den Ganges gevonden wordt, ichynt men uit de aengewezene plaets van den zelfden Kurtius te mogen befluiten. D E< GANGES, gelyk hy te Florence in eene
Jchildery 'vertoont is op de uitvaert <van JMichdèl
Angelo Buonarrotta.
E En out Man, gekroont met edel gefteente, en, al mede gelyk
d'andere Rivieren, met eene waterkruik. Hier ziet men ter zy- de eenen Griffoen [A], [A] Hy wordt met edel gefteente gekroont, omdat de Ganges, gelyk ook andere ri-
vieren van Indien, edel gefteente voeren, volgens Kurtius L. VIII. c. 9. en Plinius L. XXXVII. c. 13. De Griffoen nu wordt zoo wel gezecht in Indien (6) het gout uit den gront te graeven, als in Scithiën ; waervan gehandelt is op de 722. bl. van dit Deel. Maer ik zou durven wedden, dat die geene, die deze fchildery heeft toegeftelt, de zelve gemaekt heeft na deze woorden van denÖutvader Hiëronimus (7): De Ganges is de rivier, welke de H. Schrift Phifon noemt ,------- daer de Karbonkel, en Esmaraude,
en witte paerlen groeien,-------en bergen van gout zyn, tot welke bet de menfcben van we-
gen de griffoenen en draeken —— onmogelyk is te genaeken. Van de grootheit dezer rivier zie het volgende beelt. DE
|
|||||||||||||
|
(3) Gen.
II. (4; Jood-
fche Out hed. I.B. <5) Van Til de Si- tu Parad. Terreft. Cap. 3. |
|||||||||||||
|
(6) Ml.
Hilt. A- nim. Lib. IV. c.27. (7)Epi(t iV. ad Rufticum
Mon. |
|||||||||||||
|
74£
D E 1 N D U S. E En Man, ftatigh en jeugdigh van wezen, en met eenen krans van
bloemen en vruchten op *t hooft. Hy leunt of legt op eene waterkruik met zyn eene zyae, en heeft ter andere eenen Kameel ftaen. ■ , De Indus is de allergrootfte [A] rivier. In hem vallen wel fefiigh mindere ri-
vieren, en meer dan hondert ftroomende beeken [BJ. • Met vruchten en bloemen wort hy bekranft, ter uitbeeldinge van de vruchtbaer -
heit der landen, die hy befproeit [C]. En zyn ftatigh wezen beduit, dat de be- wooners dier geweften befchaeft van zeden zyn. De Kameel geeft te kennen, dat men in de landen, daer de Indus langs heenë-
ftroomt, veele Kameelen [D] heeft. [A] Zoo noemen hem Cicero (i), Ammianus Marcellinus C2) > en Filoftratus (Y): r^ pje
maer Kurtius (4), Mela (5), Plinius (6), Arriailus (7), en Strabo (8), maeken den Natura Ganges den grootften: welke twe laetfte Schryvers ik in dezen wel het meefte geloof zou- Deor. L. de geeven, omdat zy, juift over de grootheit van beide handelende , den Ganges zeggen n, c. 52. den grootften te zyn, en Strabo wel in ct byzonder, dat men genoegfaem eenpaerigh van (2) Lib. gevoelen is, dat onder alle de rivieren van de doenmaels bekende drie wereltdeelen de XXIII. eerfte in grootheit was de Ganges, de twede de Indus, de derde en vierde de Donau en c. 6. de Nyl. (3) ^
[B] Wat zekerheit onze Schryver hiervan heeft, is my onbekent. Plinius (9) zecht Vit.ApoI-
alleen, dat hy negentien rivieren ontfangt, die hy echter te kennen geeft dat noch niet lon- L "' alle bevaerbaer zyn. Ik zou byna twyfelen, of Ripa niet hier of daer quaelyk aengehaelt jUj •. en bedorven zal gevonden hebben eene zekere plaets van den zelfden Plinius (10), daer «/ c '2* hy zecht, dat Seneka melding maekt van zeftigh rivieren van Indien en hondert en ach- , A L'ib' tien volkeren. Van Indien te maeken de rivier Indus was in Ripa mogelyk, maer van jjf. c> jt gentes of volkeren te maeken torrentes of Jlroomen, zou al te bot zyn. ik ftel derhalven (gj Lib.' niets vaft. • yj, c. 17. [C] Filoftratus (11) zecht, dat de Indus het zelfde in Indien doet, als de Nyl in (7) Ex-
Egipten, maekende de landen vruchtbaer door zyne overftrooming : daer Cicero noch ped.Alex. byvoegt f12), dat hy ze te gelyk ook bezaeit, met zich voerende eene groote menigte Lib. V.p. zaeden, die na koorn gelyken. * ' 319- & [D] Die echter meeft, voor zo verre de Aziatifehe betreft, in Arabiën enBaktriana, Rer- Inc*>
vallen , en daerom ruim zoo veel by de rivieren van die geweften, als by den Indus f'J^i paften. De Baktriaenfche hebben twe bulten op den rugh, en de Arabifche maer een': W.u zoo dat hier een twebultige 't beft zou voegen, zynde Baktriana veel nader aen den In- :v * p^' dus als Arabiën. Zie Bochart Hieroz. Lib. II. cap 1—5. 1027'Ed. Amit'.
DE NIGER. vï^,
(10) Lib.
En zwarte Moor, voerende om zyn hooft eenen krans van ftrae- J^l7"
Ij len. Met d' eene zyde leunt hy op eene waterkruik, en ter an- vit.Apoi- dere ziet men eenen Leeu. i?nÏ8L'&" L.VI.c.i;
Vermits deze Rivier onder de Zona Torrida of Brandenden Wereltriem legt, wort (12) De
haer beelt als een Moriaen, en met ftraelen om het hooft, vertoont; gelyk men l^aturL ziet, dat de menfchen, welke die heete geweften bewoonen [A], zwart zyn, en H# Ct'52[ zeer door de zon verbrant. [A] Zoo wordt ook de Nyl om de kleur der bywoonende volkeren zwart vertoont:
en het zelfde had mede omtrent den Ganges en Indus kunnen in acht genomen worden. Dat de ftraelen om des beelts hooft de ftraelen der zonne betekenen, heeft geene aen- ; , wyzing van nooden. Van de gelegenheit, aert, en andere dingen, deze rivier betref-
fende , kan men zien Leo Afrikanus in zyne befchryving van Afrika pas. 6. 7. 10. H< 83. £? 636. " |
|||||
|
Bbbbbbbbba DE
|
|||||
|
744
|
||||||
|
DE NILUS, NYL. gelyk die vertoont wort tn
een marmeren beelt, te Rome op 't Vatikaefr E En leggend Man [A], met lange lokken en een' langen baert, en
wiens hooft met bloemen, bladeren , en vruchten omkranft is. Hy leunt met den flinker arm op eene Sfinx, die, van de kruin af tot de borften toe, de gedaente eener Maegt heeft, en met het ove- rige des lichaems gelyk is aen eenen Leeu. Van tuffchen de Sfinx en het beelt des Nyls zei ven, ftroomt een groote menigte waters uit. Hy houdt met de flinke hant eenen Overvloetshoorn, vol bladeren, bloemen, en vruchten; en men ziet bovenop dit beelt, alsook op een' Krokodil, aen des zelfs zyde leggende, zeftien kleine kinders, die vrolyk met malkanderen fchynen te fpelen. De Nyl is eene Rivier in 't Zuiden, en fcheidt, gelyk Bokkatius, in 't VIL boek
zyner Godengeflachtrekening [B], zeit, Egipte van Ethiopië. Naer 't gemeene gevoelen, heeft hy zynen oorlprongk uit het gebergte van Mauritanië, by den Oceaen. Hem wort eene Sfinx [C] bygevoegt, als een berucht Monfter in Egipte: en
vloeit,
(j\ Lft>. [A], Deze man moet zwart zyn, getuigende Pauzanias (i), dat, daer men gewooia
VIII. c.' was de andere rivieren af te beelden in wit marmer, het beek van den Nyl pïagt ge- 24. maëkt te worden van zwarten fteen, omdat by door Étbiopiën, zecht hy, loopt na de zee,, (2) Lib. En hier komt dan zeer wel meê overeen, dat Plinius fchryft (Y), dat het beelt van den
XXXVI. Nyl met zeftien kindertjes, het welk de Keizer Vefpazianus gewydt had in den tempel cap. 7. des Vredes, gemaekt was van een* fteen, dien hy Bafaltes noemt, en zecht van kleur te zyn als yzer, dat genoegfaem zwart is. Het beelt, dat Ripa hier befchrvft, is te vin- den by Perrier in zyne Segmenta Nobilium Signorum & Statuarum Tab. 93. 6? 95. als mede (3)Room- by Oudaen (3), hebbende de fteen, daer 't beelt op leit, rontom zich een' rant, die fcheMog. verfiert is met bloemen, en andere gewaffen, en veelerhande dieren, alle van die foort, pag. 191. die men in den Nyl en op des zelfs oevers vindt, waeraen hy dan des te kenbaerder is. [B] Kap. 30. Doch zy fcheidt Ëgipten niet af van Ethiopiën, maer loopt eerft door
Ethiopiën, nu Abiffiniën geheeten; en vandaer door Egipten heen, en ftort zich zoo in de Middelantfche zee uit. Doch Bokkatius heeft van den Nyl niet veel meer gewee- ten dan de Ouden, dat is , zeer weinigh. Maer federt dat de werelt meer bereift is ge- worden, heeft men ook meer ontdekkingen van deze rivier gedaen, hoewel fommigen meenen, dat men noch niet genoeg van alles, voornaementlyk dat tot zyn' oorfprong behoort, met zekerheit onderricht is. Maer dat Ripa zecht, dat het een gemeen gevoe- len is, dat de Nyl zyn' oorfprong uit het gebergte van Mauritaniën hééft, is geheel buiten de waerheit: want hoewel fommigen zulks gezecht hebben , zoo is dat gevoelen egter niet aengenomen, en dit weet men ten miniten met zekerheit, dat die rivier hae- {4) Pag. ren oorfgrong heeft in Ethiopiën. Zie Oudaen ter aengehaelde plaets (4), en Kluve-
188. rius in Introd. Geogr. L. VI. c. 3. maer vooral If. Voifius in zyne verhandeling He Nili ■fcf aliorum fluminum origine, en J. Ludolf in zyne Hijloria Mtbiopica cap. 5.
[C] Van dit dier hebben wy een weinigh te vooren gefprooken, op de 735. bl. van
dit Deel. Daer zyn 'er, die gemeent hebben, dat de Egiptenaeren de Sfinx verdicht zouden hebben uit een' Leeuw en Maegt te zyn famengeftelt, om daerdoor op eene zinnebeeldifche wys het zwellen en afneemen van die rivier te kennen te geeven, kry- gende de zelve haeren grootften aenwas, als de zon in het hemelteken des Leeuws is, en beginnende weer te zakken, als zy in het teken der Jongvrou of Maegt komt: maer (5) De Spanheim verwerpt dat gevoelen (5O, omdat de Sphinx niet ten enemael een verdicht
Praft. & monfter, maer iri der daet een Ethiopifch dier is, gelyk wy boven ter plaetfé, zoo even
UfuNum. gemeldt, hebben aengeweezen: zoo. dat de Sfinx dan onder den arm van den Nyl lig-
Diff. ui. gencie zou te kennen kunnen geeven, dat die rivier uit Ethiopiën, daer mende Sfinxen
pag. 212. heeft, komt in Egipten , daer de krokodillen gevonden worden. Altoos deze uitlegging
zoude ik ftellen boven die 'er aenftonts by Ripa volgt. Wat het zwellen en zakken van
den Nyl belangt, kan gezien worden in de aengehaelde verhandeling van Voifius kap.
13. en 14,
|
||||||
|
■>
|
||||||
|
DE N I L ü S, N Y k>
zoo heeft hy ook eenen krokodil tot gezelfchap, omdat dit gruwzaem gediert omtrent
deze Rivier meelt wort gevonden» De menigte waters, dat, als gezeit, van tuflchen het Nylbeelt en de Sfinx uit-
vloeit, beduit het overloopen [D] dezer Riviere, zoo in Egipte, als in andere lantfchappen, daer ze doorviiet. De zeftien kinders verbeelden [E] de zeftien cubiten of elboogen, die de Nyl in
hoogte opvloeit, als hy overloopt, en de velden onder water zet, het geen ook het hoogfte peil is, waertoe hy bit is gewailen. En dier kinderen vrolykheit vertoont het nut en voordeel, dat. aldaer door deze overvloeiing den menfehen wort toege- bragt, wier landen anderszins vry droog en dor zyn, als blootleggende voor de zeer' groote hette der zon. Zoo worden dan de landeryen, door den overloop des Nyls, vet en vruchtbaer, en daerom heeft men den beelde eenen krans van gewaiïen, als gezeit is, op of om't hooft, en een' vollen Overvloetshoorn in de hant gegeven. [D] Dat wordt beter betekent door dat zich dit water verfpreidt rontom langs den
rant van den fteen, daer wy gezecht hebben dat dit Nylbeelt op leit: in welk water , ■
men niet alleen veelerleie Egiptifche dieren, maer ook menfehen met fchuitjes, even als over een verdronken lant vaerênde, ziet. . [E] Zoo legt het Plinius uit (i). Die kindertjes hadden de grootte van een' elboog, (-0 L/b,
en wierden ook van de Egiptenaeren met een woort genoemt, dat een' elboog betekent, XXXVI. wordende in het Griekfch Peêcbeës, en Pigmeën geheeten, welke naemen mede afkomftigh c' 7" zyn van woorden, die een' elboog te kennen geeven, gelyk Olearius dit alles over Filo- ftratus (ï) aentekent uit Lucianus (3). Plimus noemt ze kinderen van den Nyl, en C^Lib-ri
Spanheim zecht (4), dat ze ook dwergen van den Nyl genoemt wierden, volgens de ^nj h aenmerking van den zelfden Olearius; zynde dat fabeleuze volk, het welk men verdicht j£fieiAT niet grooter dan een elboog te zyn. Dat Plinius de hoogfte zwelling der rivier ftelt op plsscept zeftien elboogen, daerin verfchiltVofïïus van hem, zeggende (j), dat ze zich tot 18, 20, tv til. 'm en ook meer elboogen verheft. En als ik aenmerk, dat op zekeren penning van den Kei- g. Ed.'. zer Hadrianus, bygebracht door den voornoemden Spanheim (6) , de Nyl met vier Reitz. • kindertjes rontom hem, waervan 'er een op een Nvlpaert zit; en op noch een' ahderen (4) De penning van dien zelfden Keizer, te vinden by Erizzo (7), met een kintje, gezien Praft. St wordt,- zoo twyfel ik, of ik die uitlegging van Plinius wel plaets kan geeven; en of ik Uf. Num. die kindertjes of Pigmeën niet enkel, even eens als de krokodillen en andere dieren in P*§? !p* |
||||||
|
den rant van den fteën, moet aenmerken als tot den Nyl behoorende: vermits men ge- P\1?2r
looft heeft, dat de Pigmeën, gelyk by den zelfden Olearius te zien is (8) , omtrent de QQ Loc' bronnen van den Nyl woonden. En indien dit de reden mocht zyn, waerom deze Pig- Sy3rjj meen aen het beek van den Nyl wierden toegevoegt, zoo ziet men, wat 'er van de uitleg- \>Ileft & gingen te houden zy, die men hier by Ripa en elders van die kindertjes vindt. Van uf. Nunu andere penningen, daer de Nyl op verbeeldt wordt, zullen wy hier niet fpreeken, om- p.i^.edl dat ze niets byzonders behelzen, of het wordt ook in dit tegenwoordige beelt gevon- riovx'. den, of kan 'er ten minften zynë uitlegging uit ontfangen: gelyk 'er ook de Schildery, (7) Pag; die men van hém vindt by Filóftratus (9), veele overeenkomft meê heeft, doch die hy 363. als een zinnebeelt van den Lantbouw en Schipvaert opneemt. (8) Loc^ citato.
(9)Lib.Ii
DE P A D U S, PO.
PRöbus en fommige andere verbeelden den Po niet alleen naer dê
wyze der Rivieren, dat is, op eene waterkruik leunende, en met,, riet békranll, maer laten hem hooft en hoorns als eenen Stier hebben. Aldus vertoont men hem, gelyk ook doorgaens de andere groote en felftroomen*
de rivieren, omdat zy (naer Servius en Probus [A] zeggen) een gebruis maeken,. niet ongelyk in geluit aen het geloei der offen : als ook omdat zy bogtigh en krom zyn van oevers, gelyk de hoorns dier beeften. ; . [A] Beide in hunne aenmerkingen over Virgilius, de eerfte over het 77; vers van 't agt-
■fte boek der Eneïs, en de laetfte over het 371. vers van het vierde boek der Georgica, daer dè Poëet den Po een, ftierenhooft met twe vergulde hoornen toefchryft: waerover Probus tot - uitlegging zecht, dat hem een ftierenhooft wordt gegeeven, omdat zyn geluit is gelyk ah bet ,. / geloei van een'Jliér} enzyne oevers, bocbtfgb, gelyk hoornen-. En uit die vyeinige woorden ,.;v ///. Deel. Ccccccccc v*
|
||||||
|
74<& D Ë f A D Ü S, P 0
Wat dêri riëtkfarïs belangt; daëfömtrëfit volgen wy hef- vToöfbéelt der daden» die
(i) Ovïd. hmmen rivierbeelden zulke kroonen toevoegden en opzetten 5 oïndat, gelyk in het- 17 AR™°r' t.^ee(ïë bëelt des liters gemelt wort> hët riet veel overvloediger i# waterige dan irï (2) Pag. dorre plaetfëh waft. 703. Edit. -Men zou den Padus of Po ook out, en met lang gfys haifj gelyk mede met eer/
f1^. langen' gr'aeuwën toert, kunnen fchildëfen, en laten uit de kruik, öp welke hy legt II Deor. öf leunt, éeh menigte van water loopeh, dat zich in zeven armen verdeelt, en cap. 22. waéfiri men ëëhe zwaën ziet zwemmen: gevende hem dan voófês éën' populierkrans (4) Ad 0p 't hooft, én in d'eehë harit een' Övervloetshoorn , en in d'andefe eenen boom*
V72^r' ta^> van, welken een geel vacht druipt. (5) Ad Deze Rivier moet eenen populierkrans op 't hooft hebbén > niëf alleen om te veï-
Oreft. v. toóriën, dat 'er veele zulke boomen aen.en omtrent (1) ftaeft, rhaër ook tëf uitbeel- ^38°- v dingë der fabel, aengaende de Zufberen van Faëton, die* haer' Broeder door Jupi- Tauro. ' ter in den Po ziende nedergeblixemt, aen des zei ven kant in populieren verand er- imn. den [IQ. Alhier wert ook, volgens der Poëten verzier ing, Cignus, Koning Van (7) Ad Liguriè', in eene zwaen hervormt, de reden Waerom deze vogel hier gefchildeft
v.^2;' dient. Trouwens, dat komt evenwel te pas, want in en aen deze Rivier is altyt (8) De eëh grdötë menigte van zwaenen [C].
Theolog. De Pó is ëen zeer bekende Rivier in Lómbardië , en komt voort uit den berg "Ve*
SbEï ^ulus, éeh' dëf hoogfte toppen Van het Alpifche gebergte. Hy ftfëómt eeffl uk «J35.. ' een zeer klein béginfel voort, eh, daerna onder de aerde duikende, fyft hy óp eea (9)Myth. andere plaets weder boven, en valt, door zeven monden of uitwatéringen, hl dë in Anni Golf van Venetië, óf Adriatifche Zee; waerom men zeit, dat hy zeven zeeri S& ™^[D]. Gronov. & O*
T.lX.col.
II99- van Probus weet onze Ripa weer zoo eene héële bëfchryving op den fiaem van ProbüS
'IO) **°- te haelen* als hy hier opgeeft. Wie zou hem zelf óp een' eedt gelooven, dat hy Pro-» ^vvt kus ooit heeft ingezien? De zelfde reden ondertuflehen, dje hier worden bygëbragt^ v'ïii Seeft oök.&rabó in zYn \, Boek (2J. Furnutus (3), en Tzetze&(4), en de Schö* Horat "a^ y&n Euripides (5), paffen het toe op het geloei der golven en het gewelt en dë EB X.lo woede der rivieren, voornaementlyk, als zy gezwollen zyii: tot Welk laetfte het Féf* (fi's jje.' tus (6) ook brengt. De Scholiaft van Sofokles f7) twyfelt , óf het is'om het geloei dei? Cod. iri rivieren te kennen të geeven, dan óf *t gefchiedt, omdat de rivieren het laht doorfnyden mét: Sputo haeren kil, gelyk de offen als ze het ploegen; of ook omdat men langs de rivieren wèi» fiérc. v. den heeft* daer 't runtvee in loopt. Voflius gift (8), dat het behalVën 't geloei ook zód 304. kunnen zyn i om de heerfchappy te kennen te geeven, die de Maën, ëen gehoomt he-1 ^"3 Ap* meiteken, zoo over de rivieren als over de zee voert. Pighius (9) e.indelyk denkt, daÈ ?"r'Pid't de Riviergoden met hoornen worden afgebeeldt, om de vruclitbaerheit, én overvloei; sn Orèite ^an ajje zaekèn,en het voordeel,dat de rivieren aen de naéftgelegene landen toebrengeni Y' Jflli bet §een ^Y ^an vooraaemeutlyk op haer toepaft uit den hóöfn des öVefvlöets, dien rheü nut c 2!" veeltyts aen de Riviergoden geeft. Uit alle die uitleggingen voldoet my die het meeft, (14'^Pnür- ^e van 'l gel°ei. der ftieren wordt afgehaelt: gelyk ook de zee en de rivieren zelfs by nut.ib. & de Poëeten worden gezecht te loeien (io), als haere wateren Veel gëraes maekeri: en Tzêtz.'ad z°o worden ook aen Neptunus(iOenÖceanus(i2j hoofden en hoornen Van ftieren toe- Hefiodi gefchreeven niet om de bochtige ftranden der zee, maer om het loeiende geluit der on- Scut. v. ftüifhige baereh: waerom Neptunus by de Grieken (13) ook MujeiJ!*? [inykeetas], even als *°4- of men zeide Loeiaert, genoemt wierdt, en men gewoon was ftieren (14) aen hem, als (is)Span- mêae aéti de Riviergoden (i§) të offeten, en êen zeekef feëft Vah hem Tdüfiii, of hëe
hemius êtmftefiCiÖ);, gbhbèhit wierdt. & Ufo (M ^e ^ 1S bekent uit Ovidius, gelyk ook de volgende van Cignus. Zie het ïï,
Numis Boek zvriër Herfcheppingen v. 333--380. Diff.V.p. C^] ^*at verdichten 'er de Fabeifchryvers van, en zeggen, dat dë zelve aéh weerzy-
3<52" ' ' den der rivier op de öevërs zittende een zeer lieflyk gezang fhaëkën. Maer Lucia* (i6)Id.p. hü's Vefhaeltons Ci7)j dat hy die rivier opvaerendë, en daerha vraégë'ndé, bëficht vatt 360. de Schippers hadde gekreegeh*, welke byna van kintsbeen af die rivier dagelyks hadden (17) De bevaeren, dat zy nu en dan wel eenige weinige zwaenen in de moeraffen aen de rivier
Eleftro "gèzïën^ rhaër nóóit artdéfs als een gaftfch oriaengenaem geluit hadden hobrëfl maeken: S- 5- "zöo dat dè Poj uitgézondërt die möeraffige dëelen (18), juift ^00 veële zwaenen niét M vP' hèkft' dat hy'er boven andere rivieren in uitmunt.
-ffi-n. iu. j-Q-j .^ié d5fc a|leSj éh meer vaft de pb by plinius jr,. m c, 16> eh KjuveriuS Inmdi
*»57« ©ecgj, £. UJ, e, 31 i ea geer omilandigh Hal. Ant. L.I. u 34. gj. é?3<5»
|
||||
|
DE P A D■ ü S, PO,
D'OvervIoetshoorn voegt by 't beek* dèwyl Plinitts {HET} zegt, dat dé Po ia 't be-
gin der Hontsdagen, wanneer het bergfneeu aen 'tfmelten raekt, zwelt ea over- loopt, en, fchoon dan zeer fel ftroomende, nochtans der landeryen geen fehade toebrengt» maer binnen zyne boorden wederkeerende, de zelve vetter en vrucht*- baerder doet zyh, dan ze te voore waren. Ter verklaeringe des taks, Van welken het geele vocht neêrdruipt, dient het
geene Bokkatius, in het VII. boek zyner Godengeflachtrekening (i), zegt, te we-
(i) Kap*
ten, dat aen en by den Po, veffcheide flach van boomen in »t wilt, en zander 43,
door menfchen aldaer geplant te zyn, watt, waeruit omtrent het einde van den Zo- mer, wanneer de zon begint te dalen, zeker geel nat, als traenen, voortkomt j het welk men dan opzamelt, en door de kanfl tot amber [F] maekt. f El Op de aeügehaelde plaets. Ziè ook den zelfden Kluverïus It. Ant. L. I. c. 37.
F] De Fabelfchryvers verdichten, dat de Zufters van Faëthon in Populierboomen op- den oever van den Po verandert zynde zyne doot noch na die veranderinge even als bleeven befchreien, druipende uit oer zelver takken een zeker vocht, even als traenen, het welk door de zon hart gemaekt, en in amber verandert, in de rivier nederviel, en vandaer door de menfchen wierdt opgevifcht. Zoo vertellen 't Ovidius (2), Filoftra- (2) Met tus (3,) en anderen. Bokkatius verklaert die fabel zoo , dat hy dat vocht in der daet uit L Ü. v. de boomen laet vallen, doch door kunft van menfchen doet veranderen in amber. Maer 364. hoe zullen wy 't hiermede Hellen, als Lucianus (4) ons verzekert, dat hy geen' eenen ^ Llb-r» Populierboom op de oevers van den Po, veel min amber dat 'er uit droop, heeft kun- f\*jkif? nen vinden; en wel hartelyk uitgelagt is van die geenen, die hy 'er na vroeg P Ja had E»gËf Bokkatius geleezen of onthouden , watPlinius 'er van fchryft (5), en hoe hy die door- * 2. haelt, welke geloof aen die vertelling flaen, hy zoude nooit gedacht hebben om de fa- ?jj rjfL' bel op die wyze uit te leggen. - ' XXXVII. cap.2&3.
D E T I B E R.
|
||||||
|
DEfcen Stroom viïit fnefl op veele plaetfen afgefchetft, doch ïn>
zonderheit op't Vatikaen door een marmeren Mansbeelt, daè legt, en onder den rechter arm eene wolvin houdt daer twee kleine kinders onder leggen, die het dier zuigen. Met den eenen arm legt hy op eene kruik , uit welke veel waters loopt. In de flinke hant heeft hy eenen Overvloetshoorn, gevult met verfcheidenerlei vruch- ten ; en in de rechte hant eenen riem of roeifpaén. Hy is lang van baert en hairlokken, en heeft een' fchoonen krans van veele bloemen en vruchten op 't hooft [A]. * De Tiber is eene Rivier ia Italië, en neemt zyaefi ööfïprongk uit de 'réchter zj-
de des bergs Apenninus. Hy fcheidt Toskane Van Umbriè' en Latium, en ïööpt door de ftadt Rome [B]. De Rivieren worden leggende vertoont, om aen te duiden, dat haere eïgenfchap
is, over 't lant [C] te loopen. ■'-- "Öé
[A] Zoo als dit beek hierbefehreeven wordt, vindt toen hetby Perrièr in zynfe Set-
Jttet&a Nobilium Signorum 6? Statuarum Tab. 92. echter zoo, dat het niet eene waterkruik, maer iets anders fchynt te zyn, daer de Tiber met zyn rechter arm op ruft. Evenwel paft hem die "kruik zoö Wel als andere rivieren, en men vindt ze hem ook toegevöegt op ,j- „V fcenige oude penningen, als een' van Antoninus den Filozoof by Erizzo (6)^ én Du- (g) fag^ daen (y), en een' anderen van den zelfden , als mede van Pertinax, by Ökko (8> Een 494. ander dietgelyk beek van den Tiber vindt men by deö zelfden Perfier Tab. #> (?) Pag. [B] Zie Kluveriusin zyntó. Jint, Uk. IL cop. 10. Mariiani UrUs Rtmtie Topogfapbitt i?r.
f.ih V. cap.. 13. Nurdmi Rofnn foetus Lik Vilt c. 2. & G. fiabrkii kom» Cap. ij* (8) Pag. [C] Dit verftac ife aiet. la alle de oude gedenkftukken, die 'er cöeh overigh fcya* wör- 2*3, en
"Ccccccccc 2 den2So'
|
||||||
|
DÉ T I B E R.
|
|||||||
|
748
|
|||||||
|
De twee kinders, met den mont aen de wolvinnefpeenen, zyn 'er ter vefbeél-
dinge en gedachteniiTe der gebroederen Romulus en Remus, {lichters van Rome. Deze zouden, naer 't gemeene zeggen, in hunne kintfcheit aen den oever dezer ri- viere gevonden zyn, gezoogt wordende door eene wolvin [D]. Het beelt is bekranlt ter affchetfinge van de Krygsoverwinningen [E] der Romei*
nen; en hierom ziet men het op veele plaetfen niet alleen met bloemen en vruchten •*"'« bekroont, maer ook met laurier [F]. De Overvloetshoorn beduit de vruchtbaerheit der landouwen, tuflchen welke de
Tiber heeneftroomt. . De. riem wyfr, aen, dat deze rivier bequaem is tot fcheepvaert [G], en aldus toe
koophandel dienfligh en welgelegen. den de Riviergoden altyt in eene liggende, en nooit in eene ftaende geftalte, vertoont:
(i) L. II. het geen ook Filoftratus (ij ons bericht dat nooit gefchiedt is. Neptunus in tegendeel
Icon. 14. zjet men doorgaens ftaende afgebeeldt, en niet liggende. Zou het kunnen gefchiedt;
zyn om het onderfcheit tuflchen de baeren der zee en de golven der rivieren te vertoo-
nen? dewyl zich de rivieren zelden anders als met het bovenlyf (om zoo te fpreeken)
alleen, gelyk men haere Goden fchildert, pleegen te verheffen,- daer de wateren der
zee, als ze onftuimigh is, met haer ganfche lichaem, uit het diepfte van die groote
kolk, byna hemelhoog ryzen. Altoos de wateren der rivieren liggen in vergelyking
van de zee byna vlak met weinigh verheffing, daer de baeren der zee dikwyls ten
(4) Zie eenemael als recht over einde ftaen. En hier ftrydt niet tegen, dat wy boven ook den
Oceanus] zeegodt Oceanus (2) in eene liggende geftalte gezien hebben: dewyl door hem voor-
JLoets bl. naementlyk de zee enkel als het element, buiten deszelfs beweeging, verflaen wordt.
' [DJ zie Livius L. I. c. 4. Ovidius Faft. Lib. III. v. 37. £p 53. en Plutarehus in Ro*
mulo pag. 19.
[E] Daervan is een krans van bloemen en vruchten nooit een teken by de Romei-
nen geweefl, en beduidt hier niets anders als de hoorn des Overvloets, te weeten, de vruchtbaerheit der omliggende landen : en zoo vat het Chartarius ook: gelyk het Ri- pa zelf mede zoo begreepen heeft in dé beelden van den Athejis, Indus en Nilus. [F] Ik weet geen' Schryver, die ons een beelt van den Tiber opgeeft, dat met lau-
rier bekranft is : en ik durf op Ripaes zeggen geen' ftaet maeken. [G] Dat zelfde wordt op fommige penningen vertoont door een fchip , daer het Ti-
(3) Pag- berbeelt met de eene hant op ruft. Zoo ziet men 't by Erizzo'(3)5 Patin f4), OkkoQ),
494- en Oudaen (6), hebbende te gelyk in de andere hant een riet: 't welk Chartarius getuigt (4) Imp. $at een Tiberbeelt op 't Vatikaen ook in de hant heeft. Het riet beduidt het zelfde,
R.Num. ajs jje rietekrans in de andere rivierbeelden: en de waterkruik verbeeldt den bron, F«"f Pae r ^e ^^er zyn' oorfprong uit heeft. Boven hebben wy ze al by verfcheidene andere 260. rivieren ontmoet. Zie De La Cerda over Virgilius Mn, Lib. VIL v. 792. (6) Pag. ; - \
A N D E R S.
Virgilius befchryft, in zyn VIII. boek van Eneas, den Tiber, aïs
hebbende een hemelsblaeuw [A] kleet aen, en op 't hooft een krans van riet. De kleur van 't kleet beduit 's waters klaerheit, die dan op haer volkoornenfr. is,
wanneer het naer de kleur des hemels meeft gelykt. De Tiber nu, is doorgaens of meeflentyt heel helder en zuiver, en wert daerom eerftJlbula, dat is, wit, gehe- ten. Naderhant kreeg hy den naem van Tiberis [B], naer eenen Koning van Alba, die zoo genoemt was, en in deze Rivier verdronk. Van't een en't ander dra-
(7) V.33. [A] Glaucus is het woort, dat by Virgilius f7) ftaet, en ook Cceruleus (8): maer Ri-
(8) V. 64. pa heeft niet geweeten, dat die woorden ook groen te zeggen zyn : hoedanigh het kleee
van den Tiber hier weezen moet. Zie 't geen wy hebben aengetekent over 't beelt van
gy'i den Acbelöus bl. 738., en ook over dat van Thetis bl. 679., beide in dit Deel. Dus is .1 , die zoo verre gezogte uitlegging der hemelsblaeuwe kleur niet noodigh. [B] Zie Servius over Virgilius Mn. L. IIL v. 500. en Virgilius zelf Mn. L. VIII, v,
330. en aldaer wederom Seryiusi alsmede Ovidius Faft. L. II. v. 389. |
|||||||
|
DE T I Ë E R>
|
||||
|
dfagen de Poëten en Hiftorifchryvers getuigenis. Men kan hem ook afmaelen met
een' lichtgeelen miiér, omdat de gedachte Heldediehter en Horatiüs hem blondi noemen [C]. De krans van riet, dien Virgilius hem op 't hooft geeft, paft allen Vloeden, om'
dat het in menigte by en in het water groeit. '■ [C] Virgil. Mn. VIL 31. Horat. I. Od. 2. v. 13. £? II. Od. 3. v. 18. zoo ook Óvi-
dius Met. L. XIV. v. 448. en anderen meer : want het is een gemeene bynaem van den Tiber by de Poëeten. Maer wat is de reden van die beriaëming ? Het water van den Ti- ber is van natuure wit; maer om het zant , dat hy affchuurt, lichtgeel j volgens de aen- merking van G. Fabricius (1): en van dat zant maeken Virgilius en Ovidius in de aen- rx\ jg gehaelde plaetfen wel duidelyk gewagh. ■ ' Roma • , *■...,.;. ..-'* •■ 'cap. rfi
DE T I G R 1 S.
^P eenen penning van Trajanus ziet men deze Rivier vertoont
als een out Man, die, met zyn eene zyde op een waterkruik leggende, aen de andere zyde eenen Tyger heeft [A]. Deze Rivier fpruit in groot Armenië, in de vlakte eener plaetfe, geheeten Ële-
gozine; en, door verfcheide lantilreeken zeer bögtigh loopende, ftort ze zich ten ïëften, met tien monden, iil de Perzifche zee [B]. De Tigris of Tyger wort ze genoemt, of om haêre fnelheit, óf timdat zich vee-
Ie Tygers omtrent haer onthouden •[€]. [A] By Okko (2) vinde ik drie penningen Vermeldt van Trajanus j waerop eene lig- . ,
gende rivier is afgebeeldt met hetbyfchrift van Tigris: maer by geen' van allen wordt een tygerdier gevoegt. Oudaen (3) maekt gewagh van twe penningen van Trajanus, (2) Pag.
op welkers eenen de Tigerftroom öp de gewoone wyze der Riviergoden meteene wa- 151. & terkruik, en op den anderen met een tygerdier zoude uitgedrukt ftaen •, beide met den naém 157. van Tigris daerby: en dan meldt hy noch van een marmerftéene beek te Romen , (3) Pag« waerin de rivier zou vertoont zyn als een out Man met een' hoorn van Overvloet, leu- *3o<1 nende met den arm op een' tyger: zoo als Ripa hier zecht dat op den penning zou ver- beeldt ftaen. [B] Zie hiervan Plinius Lih VI. cap. 27. Kluverius in zyne Introd. Geogr. Lib. V.
cap. 23. §. 2. en Cellarius in zyne Geographia Ant. Lib. III. Cap. u. p. 230.. & 231. £? Cap. 16. p. 457. 6P Cap. 17. p. 467. [C] Als zynde eene rivier in groot Armeniën, daer zoo veele tygers vallen, dat de
Poëeten 'er dborgaens een' bynaem van ontleenen voor die beeften, en ze Armenifcbe Tygers ,.\ yir1, noemen (4). Doch de Schryvers zeggen, dat de rivier dien naern heeft niet van we- jgf; v |° gen de menigvuldige tygers daeromtrent, maer uit eene vergelykinge van de fnelheit des 29. Otfid; ftroorns met die van deze dieren (j): daer; weer anderen 05)meenen, dat die vergely- Metam. kinge is genomen van de fnelheit van een' pyl, die zy zeggen dat in de Medifche tael VIII. 121. tigris genoemt wordt- Maer die fnelheit wordt vari Pètrüs della Valle ontkent (7), wel- &XV.86. ke die rivier gezien en 'er op gevaeren heeft, en verzekert, dat ze langfaemer loopt dan Tibullus de Eufrates: zoo dat miflchien de afleiding zal beft zyn, die 'er Bochart van maekt(8), UI- 6-*5> Brengende dat woort af van den naem, welken die rivier in de Heilige Schrift (9) draegtj (?) Cel- te weten Hidekel, gaende die afleiding gemaklyker als het iemaftt,"die niet taelkundigh lanusGc- i$, uiterlyk toefchynt. Zie van Til DeSitu Paradifi Terr. cap. z.p; 77; <?gr. »nfc
„ -,.J-«» lil» c»
v ; - .. : • r„ ', '- 17.P.467;
. (6) Pliri.
■•• -^^>#k[##>#<^>.:.v-V'-' .■'":■■'\ ï§x§s
"%V: • .:f- ' '•< <##>&«» • , ' - r -' '' (?)CeUar.
1 " v-■ .;—:, <f> - ::^:',, , ;:■: ■: W%
-Ou ■■■-:• tv; .-,-■■ (-,, §?. ■-:■■ ■ . ■ ■-■■ . ■-..■-„..,i\\; .•;(/ .-, • p 465-
ï£> ■■■■■■■■ ;...■;•:.-,.: «... ::/■■'■_,. ; ■ . .-...,.....■., '~ .v ïv,r, (9) Oem
JlLDceti Ddddddddd DÈ
|
||||
|
DÉ HELSCHE RIVIEREN.
D E A C H E R O N.
|
|||||||||||||||||
|
D
|
|||||||||||||||||
|
Eze moet donkerbruin of taenkleurigh van gelaet zyn, en, in
|
|||||||||||||||||
|
naërvolging van Virgilius [A] befchryving, water en zant uit
zyne kruik ftorteri, [A]. Mn. VI. 2'py. Hinc via, Tartarei qua? fert Acherontis ad undas, &c.
dat is, naer Vondels vertaeling met een weinigje verbetering in den zin, De wegb leidt u van hier naer 't water , en den oever
Des helfchen Acherons. hier maelt de maelftroom, droever En drabbiger vanjlym in zyne kolk,.die , ivydt En groot, geduurigb welt, en in den vloet Kocyt Zyn zant Jteets uitoraekt. Servius tekent over die plaets aen, dat de Acheron verdicht wordt door zyne over-
(i)Vid.& ftföomingen liet meirStixtèmaekën, en dat uit de Stix wederom de Kocitus (i) geboren Philarg. wordt: waervan hy dan eene natuurkundige uitlegging maekt, die men by hem zelven adGeorg. j^ nazierii Wat "de befchryving belangt, die fchikken de Poëeten na de plaets (2) , (\ i?9' daer ze die rivier ftelleh , dat is^, de Hel: waerdoor zy het graf en de doot verflaen. nat ad" Daerom is de kleur van den Acheron donkerbruin of taenverwigh: omdat alle duiftere kleu- JEii VI ren aen de duifternis des doots paffen: en 't water is 'er drabbigh en vol zant en flyk , en 2o6#' ' dus ftinkende, omdat de doode lichaemen eerft door verrotting in een dik en Hinkend flym veranderen, en daerna altengskens tot zant, dat is, tot aerde wederkeeren. Silius (3) Lib. Italikus (3) heeft dat noch klaerder te kennen gegeeven, wanneer hy die rivier laet flroo-
XIII. v. men van etter en dik vergift, dat is, na eene Poëetifche manier van fpreeken, dikken 57i- etter van een' vergiftigen flank. De zoo even genoemde Servius tekent elders aen (4), (4) Ad dat de Acheron eigentlyk eene plaets is in Kanipaniën omtrent Bajes, van alle kanten
J&n. VI. zoodanigh omringt met bergen, dat 'er de zon niet dan op den middagh kan bykomen: *°7- waerdoor het met recht eene plaets zonder vreugt, dat die naem eigentlyk betekent, kon. I V genoemt worden : behalven dat men ook daer gewoon was de fehimmen der verflorvene
ij .1 >1 menfehen raet te pleegen , het geen niet anders als met het dooden van een menfeh kon
•V: gefchiedén : en'alzoo alle de plaetfen daeromtrent vol zyn van Warme en zwavelagtige
wateren j gelyk die zelfde Servius fchryft, is het geen wonder, dat men daer een' lely-
(5) BI. ken en even als helfchen flank vernam. In onze Aenmerkingen over't eerfte Deel (^)
88. hebben wy aengeweezen, dat 'er eene rivier van dien naem is geweeft in Epirus, en dat Homerus daervan miffchien den helfchen Acheron gemaekt heeft. Ook is 'er eene ge-
weeft in Kampaniën, en op meer plaetfen, aengeweezen door Voffius de Theol. Gent. |
|||||||||||||||||
|
DE K O C Y T U S,
|
|||||||||||||||||
|
'M
|
etganfch zwart gefchildert zyn, en ook zwart water uit zyne
kruik florten, dewyl Virgilius [A] het zelve zwart noemt. |
||||||||||||||||
|
. .6 : [A] Mn. VI. 132. Coeytufque finu labens circumfluit atro,
dat is, ie Kocitus Jlroomt 'er met zyn' zwarten vloet rontom been. De zelfde Dichter
vervult hem met zwart en drabbigh flyk, en bezet hém rontom met akelige rietboflehen,
in "de plaets, die wy op de 88. bl. van ons eerfle Deel hebben bygebragt: vanwaer men,
(6") Ad a^s mede uit het naefl voorgaende beelt, de uitlegging van dit alles moet haelen. Ser-
iEn. VI. vius, die den Acheron in ltaliën fielt, zecht (6), dat de Kocitus eene plaets is, dicht by
132. den Acheron gelegen, en om de voorverhaelde offerhande van menfehen, naer en ver-
(7) L.II. fchrikkelyk. Zie daervan ook Voiïïüs de Theol. Gent. LiV. IL c. 81. Gelyk nu Virgilius hem
Od. 14. een' traegen vloet om de menigte van zyn flyk toefchryft, gelyk ook Horatius (7) doet, al- v. ï?. zoo laet Silius Italikus f8) hem in tegendeel met eengroot gewelt, en vreeslyke wielingen, (8) Lib. voortflroomen , en geeft henMn plaets van water zwart bloet; ziende op het gewelt des
XIII. V. doots, dat alles wegrukt. En op de eigenfle wyze doet Seneka (9) den Acheron, aen 566. ... wjen Virgilius in 't voorige beelt een' loomen vloet gaf, met een fchriklyk gedruis loo- -rfe Pen en geheele fleenen met zich wegrukken, beduidende, dat 'er niets zoo vaft is, dat purrc*v tegen de doot beflant is, wiens uitwerkingen doorgaens met een vreeslyk gejammer en 714I " geklagh gevolgt worden. ; f |
|||||||||||||||||
|
D E F L E G E T H O N»
WOrt vérbeelt als geheel toot van kleur, en met eene water?
kruik op den fchouder, uit welke, in naervolging van Dan- ie [A] ook root en ziedend water opborrelt. [A] Al 14. canto dell' Inferno. Verftae door root hier vlamroot^ of vierigbroot: want .
in plaets van water moeten hier viergolven uit de kruik komen: daer ik den Fiegethon liever met den arm op zou laeten leunen, in navolging^ van alle de rivieren, gelyk te n vooren gezien is, dan ze hem op den fchouder leggen. En zoo doet Klaudianus{1) hein1 ï^B:~e geheele ftroomen van vlammen van zyn' baert en aengezicht, even als de Poëeten aefli proferp de andere rivieren het water, nedervloeien. Dante heeft zekerlyk Virgilius(V) nage- tó ff' volgt, gelyk hy doorgaens doet, die hem ook befchryft, als eenen ftroom van woe- v, 3IS.' dende vlammen, zwaere fteenen met een groot gedruis met zich fleepende. Ik zal de (i.) Mm plaets bybrengen met Vondels woorden: " VI. 550. ...... daer de vlammen zich ontvouwen j
Die uit den helfchen ftroom van Fiegethon in J ront
Opwallen, fnel en licht, en kaien op den gront
Al knerjfende met kracht omwentelen, en rollen.
Na 't zelfde patroon van Virgilius heeft ook Silius Italikus zyne befchryving van déri Fiegethon geichikt {3): gelyk andere Poëeten veel uit dien Dichter ontleent hebben , (3) Life; zoo als hy zelf gedaen heeft uit Homerus. De naem nu van de rivier Fiegethon, en XIII. v. Piriflegetbon (want zoo wordt zy ook genoemt) is te zeggen brandende of verbrandende, 563- en brandende van vier, of, met vier verbrandende. Waerom miflchien iemant zoude kunnen denken, dat, dewyl wy gezechthebben, dat de dingen, die van de Hel gezecht worden, meeft op de doot in 't graf zien, deze naem mogelyk zou verdicht zyn , om- dat men de doocle lichaemen outtyts gewoon was met vier te verbranden': rhaer Óë toeftel, waermede de Poëeten van deze rivier ipreeken, is te groot, dari dat wy 't in dien zin zouden kunnen opneemen. Men moet dan weeten, dat de meeften der Heide- nen ook eene ftraffe der boosdoenders hebben geftelt na de doot, en daertoe dan ook zoo eene brandende rivier verdicht, waerin de goddeloozen na hunne doot wierden ge- worpen : gelyk de zoo even genoemde Silius Italikus (4) daerin voor eeuwigh laet bran- (4) Lib; denTiülia, de Vrouw van Tarquinius Superbus, om de gruweldaet aeii haer'Vader-ge- XIII. v« pleegt; fchynende zy iets in dezen van de H. Schrift by overlevering te hebben ont- 833. fangen en aengenomen, Den naem nu, dien zy daertoe hebben gebruikt, hebben zy mogelyk niet zoo zeer verzonnen, als wel overgenomen uit eene zekere plaets van Ita- liën, en aen die verdichte helfche Rivier toegepaft, gelyk uit de volgende aenmerking zal blyken/ • ■-. -. DE S T Y X OF S T I X , een helfib Moeras,
ALlerlaetftelyk verfchynt, tér vertooninge dezes Hellepoels, op»
dit Tooneel van Beeldenfpraeken, eene Nimf, donkerbruin van lichaemskleur. Zy ftort, uit eene kruik, water, mede zóoda- nigh van verwe [ A]. [A] Ripa had beter beelt van haer kunnen toeftellen uit den nu een'ige reizen genoem-
den Silius Italikus (5), die het water van dit moeras zoo zwart maekt als pik, en mengt >a jjj^ met modder,- die een' damp van zwavel opwerpt. Zoo een water had Ripa ook uit hae- xïii. v.' "re kruik moeten laeten loopen , en haer aengezicht in kleur daeraen gelyk maeken: ep 569. zoo noemt haer Auzonius zoo zwart als den nacht (6), De naem komt van een Griekfch (6) in woort (7)' o-Tuj/sjóf [ftygeros~], dat verfcbrikkelyk,enaffchüwelyk, betekent; hoedanigh de Thegno- doot is,- en' ook droevigb, het geen de uitwerking is, die de doot maektvv Seryius P^gnio fchryft (8), dat 'er in Egipten een zeker diep en flykerigh moeras is, vol riet, en p, 'Ons. moeilykom over te vaeren, Styx genaemt, werwaerts de bygelegene volkeren hunne dpo- ^Vteiv° den plagten over te brengenen aldaer te begraeven: en daérait meent hy dat de Helfche H ~fr Stix verdicht is. Anderen haelen den oorfpVong der fabel af vaneene .zekere-bron in Arka- ,^ gg' dien, ook Stix geheeten, wiens water zoo kout is, dat het gedronken, Wotdendëaenftants j^ni vr> doet fterven. Maer Voffius (9} is van gevoelen, dat Homerus, die de eerfte is, by I54>' •wien men die vier'helfche wateren vindt, waervan men hier de beelden ziet,- qf;die (9) De geenen i-, welke Homerus mogt geyolgtzyn, gelegentheit tot dat yerdichtiel hebben ge- ïheol. nomen uit zekere plaetfen van,Kampajiiën .in Italiën, de naemen vanAcheron., fipcytM* Gent. L. enz. voerende, welke van wegen de menigvuldige fonteinen van warm water, die men U. e.81. daer hadde, zeer zwaere en fchadeïyke dampen opgaven, door onderaertfch vier en zwavel yeroorzaekt. ., . •TTX3L43 Ddddddddd2 BY-
|
||||
|
7P
BYVOEGSEL. S. .
I. Deelbladtz. n. regel 33. achter 'twoort, Juvenalis.
Maer als een allerklaerft bewys, dat het draegen van broozen wierdt gehouden voor een teken van verwyftheit, kan men vinden in de reden van Crezus tot den Koning Ci- rus in. het 155. hooftftuk van het I. Boek van Herpdotus, daer hy hem raedende, dathy de overwonneneLidiërs aen verwyfde zeden en verwyfde klederen zoude gewennen,on- der de zelve ook meldt het draegen van broot'en. "; 1. D. bl. 15. reg. 16". aehter 't woort, aengefchoten,
Maer Afconius Pedianus brengt tot reden daervan by in zyne Commentari'ën in Oraf. Cicertpro M. Scauro pag. 178., dat hy zulks deedt om de hette van den Zomer, hebben- de ergens gevonden, dat zulks de dragt der oude tyden was geweeft: waerom ook de beelden van Romulus tyt, die men Pp het Kapkolium zagh, .alleenlyk een opperkleet zonder kamizool aenhadden. Voeg hierby ook Plinius Lib. XXXIV. cap. 6. I. D. bl. 85. reg. 51» aehter't woort, fideks. Evenwel komt de kraei hier niet ten enemael te onpas, nademael deze vogel zeer barmhartigh is omtrent zyne Ouden : gelyk te zien is over 't beelt Godtvrucbtigbeit der Kinderen omtrent hunne Ouders I. D. bl. 531; I. D. bl. 123. reg. 37. achter 'twoort, onkunde.
Ondertuffchen weete de Leezer, dat Cezare Ripa in het toeftellen van dit beelt eene twederleie betekeniffe van het woort difcretione, zoo als dit beelt in 't Italiaenfch heet, heeft famengefmolten, zynde het zelve te zeggen befcheidenheit, en ook onderfcheiding: en hierdoor is veroorzaekt, dat fommige deelen van dit beelt op de eerfte, en fommige op de laetfte betekeniffe betrekking hebben, niet zonder verwarring. I. D. bl. 124. reg. 31. achter de woorden, quaet zyrt. Maer dat Piërius een' nachtuil noemt, is by Elianus zelf een vleermuis: en die Schrp ver lpreèkt van geen broeien, maer enkel van denraeken der eieren : het geen hy zeenü dat door 't leggen van Platanusbladeren in 't neft verhoedt wordt. Zie hem Hijlor. ■Anim. Lib. I. cap. 37. I. D. bl. 179. reg. 53. achter, 662. a.
Kazaubonus is in zyne aentekeningen over de Apologia van Appulejus van gevoelen,
dat de iynx twederlèf is , en dat die, welke de Ouden gebruikten als een middel orrt liefde te verwekken, verfchilt van de iynx, by Ariftoteles en Plinius befchreeven: en dat de eerfte de zelfde vogel is als onze quikftaert. I. D. bl. 339. reg. 44. achter, cymbaz.
Maer Antonides heeft hier 't woort moreris zeer quaelyk overgezet door flerft in plaets.
van leeft of woont, komende dat woort hier niet van mori, maer van morari. Ook zyn de woorden Infima de gente niet al te klaer vertaelt door van ongeachte volken: daer dé zin is, van de dllergeringfte foort van volk, Of, van de allerlaegfte geboorte. I. D. bl, 508. reg. 21. achter't woort, waerheit.
Clndien 't maer geen Overwinningsbeeltje is, gelyk in de volgende aenmerking).
II. D. bl. 138. reg. 32. achter 'twoort, gewicht.
• Ja in het XII. Boek van zyne Ilias v.' 433. meldt hy uitdrukkelyk van eene Vrouwe,
die eene fchael in de hant heeft, en in de zelve aen de eene zyde het gewicht, en aen de andere de wolle legt, die ze daertegen weegt. II. D. bl. 179. reg. 21. achter, kundigh zyn.
De maeker van dat Anagramma is Fr. Guil. Wefthovius in Diatribe in Hijlor. PaJJiohis
pag. 107., zynde daerover ook berifpt van een zeker geleert man, die heeft willen ver- borgen blyven onder den naem van Alexander Agrieola, in zyne Sapientia Hyperboredlis pag. 40. III. D. bl. 211. reg. 17. achter, Merkurius.
Het hart en de herfenen aen de Zon, en de maeg aen de Maen. 111. D. bl. 317. reg. 3^. achter, na Romen,
En dat hy waërlyk van Sextus is, fchyrit men te moeten afneemen uit den bygevoeg- den toenaem, welken men op dien penning ziet, van Pius: welken toenaem niet de Va- der, maer de zoon Sextus gevoert heeft. Het dubbelt hooft neemen fommigen niet voor dat van Janus, maer van beide de Pompeji, den Vader en den Zoon. Zie Urfirti Families Romana in gente Pompeja. III. D. bl. 421. reg. 34. achter, zoeken.
Doch zy is by hem te vinden De Caujis PÏantarum Lib. III. cap. 15. III. D. bl. 479. reg. 27. achter, Schryvers.
Maer het bewys, daer wy aeri twyfelden, hebben wy naderhant ontdekt by de Schry- vers der Geoponicd Lib. XI. cap. 2. III. D. bl. 544. reg. 50. achter, Leeven.
En daer valt ook niet veel tot lof van zyne kuifcheit te zeggen, doe hy dat koftelyke Ïaleis der Perzifche Koningen te Perzepolis in brant ftak op de begeerte van de Hoer
"hai's, volgens Atbenms Lib. XIII. cap. 5. en CuftiusLib. V, c.7. §.- 3. EINDE.-
►yr~~ BLAÏÏT-
|
||||
|
B L ADTfYfER
|
|||||||||||||||||||
|
DER
|
|||||||||||||||||||
|
Zinnebeelden e n zaeken,
■::':..' IN DIT WERf VOORKOÖMENDgv
|
|||||||||||||||||||
|
VOORBERICHT AÉN DEN EEEZER.
D£ Scbryver der Aènmefkingen heeft zicb in het laetfle Deel, waervan alleen M de verMetim
der proef bladen heeft kunnen op zich neemen, op het verzoek van den Drukker in de fpelling: eenigzins gefcbikt na die, welke de Herfchfyver der Zinnebeelden in den Text gehouden beeft echter m, dat hyzicb zekere regels voorfchreef, die hy volgende zich züven mocht gelyk zyn -.Waardoor veroorzaekt is, dat de zelve niet geheel in alles met die van den voornoemden Herfcbryver overeen- fiemt. De zelf de fpelling heeft by gehouden in dezen bladtwyzer', uitgezonden in de eigene naemen van menfchen, plaetfen enz., uit de Latynfcbe tael in de onze overgenomen: waerin hy van gevoelen is dat men de fpelling der Latynen moet behouden zonder eenige verandering, voornaementhk als by ziet hóe ongegront de reden is, om -welke men hedendaegs veele letters in die naèmen verandert Maer de flaets hier niet zynde om daerover te handelen, zal bet genoeg zyn tot onderrichting van den Leezer dat de voorzeide woorden in dezen Bladtwyzer moeten gezocht worden na de order der Latynfcbe fpel- ling , zynde daer in de &, ce, y, c, ch, ph, th, en s, behouden, die: de nieuwe trant pleegt te veran- deren in e, i, k, f, t, en z , dat dikwyls verwarringbaert. Zoo zal men derbalven in dezen Bladt- wyzer vinden Macus, niet Eakus; Pythagoras, niet JPitagoras; Phaëchon', niet Faëton • Tfletis • '■ en Tethys, niet Tetis (dat het onderfcheidt tuffchen die twee naemen zou wegneemen) Ifocrates^' niet Izokrates; Croefus , niet Krezus enz: en bybegrypt niet, Wat redenen 'er kunnen zyn voor de on' gelykheit, die men houdt in 'tfchryven der naemen van Kriftus, Chrizoftomus, Chrizippus en dier gelyke, daer ze doch alle in 't Griekfcb met eene X, of in 't Ldtyn met Ch, dat het %elfde is bezin nen, en gefcbreeven behoren te worden Chriftus, Chryfoftomus , Chryfippus enz. Voor't'overige dient noch tot naricht, dat wy, om niet genootzackt te zyn een' afzonderlyken Bladtwyzer der Zinne- beelden te geeven, den zelven met dien der zaeken hebben onder eengemengt, en de Zinnebeelden daer in. getekent met bet voorzetten van een * voor ieder naem, waervan een Zinnebeelt in dit werk is opge~ maekt: waeromtrent de Leezer gelieve te weeten, dat wy op de naemen der Zinnebeelden doorgaens weinige dingen in den Bladtwyzer hebben gebracht, welke in die Zinnebeelden zelfs gevonden worden ons vergenoegende met alleenlyk op die woorden aen te tekenen dat geene, het welk in dit wetk elders van de zelve mocht gezeebt worden. De Romeinfcbe Cyffers I. II. IU. met de daerby gevoegde Tb "betekenen het Eerfte, Twede en Derde Deel, terwyl de overige Cyffèrs de Bladtzyden van die Deelen aenwyzen: en ïb. of ïbid, geeft te kennen, dat men dat geene, daer't achter ftaet, moet zoeken otdié' zelfdeplaets,die'tnaeJtdaervoorjlaetaengetekent, ■• •■•■■ ia-ïS. |
|||||||||||||||||||
|
A.
|
|||||||||||||||||||
|
daervari verdicht wordt, èn de uitlegging van het
Üetve. III. D. 750. 751. ' Achilles verheft op Polyxena. II.D. iao. haetde
krygshften, en waerom: II. D. 264. zyn graf waen I. D. 17. door zyne moeder in 't vier geworpen en door zyn' vader geredt. I. D. 209. vanwaef zyn naem. ïbid. eerft Pyrifoös genaemt.. ibid. van- - waer zoo fnel. II. D. 447. en zoo dapper. II. D-
649. hoedanigh zyne opvoeding, inboril en l'eer- meefter door Homerus wordt verdicht. II. D 648 649. waerom gelukkigh genoemt van Alexandeft III. D; 494. Ach is de eerfte vrouw by de Grieken, die zich in
een twede huwlyk begeeft. I. D. 365, * Achtb aerheit. I. D. i. in de Dichtkunde hoef
te bewaeren. I. D. 19. . : ; :.*=
Achterdocht; Zie Vermoeden.
* A c h t e r k l a p. I. D. 22. .24. Zie ook Laftitinz
en Quaetfpreekentbett. ■5 *Aeis. III. D* 739-
Adam voor de Ziel. III,D. 245. zyne wysheit IIL,
D. 519. . , " Adder vermengt zich met den prik. II. D. 480 hae-*
* ren gade den kop afbytende wat beelt, II. D. 21&
........."— ■ lV a; -"-•-'ff»pi
|
|||||||||||||||||||
|
A
|
|||||||||||||||||||
|
eene letter van vryfpraek. III. D. 526.
|
|||||||||||||||||||
|
Tvoor TA. II. D. 131.
Aar o ns roede voor kerklyk gezach. I. D. 519.
Abib wat maent. III. D. 164. Abidus. Zie Abydus. Aborigine's de zelfde als de Latynen. II. D; 532.
Abraham was een beelthouwer. III. D. 482; A b y d v s door wien én wanneer gedicht. III. D. 77. Acanthias wat. II. D. 417. Acahthis welke vogel. II. D. 3. & 615. hoe vrucht- baer II. D. 615. is niet de zelfde als de^githus.
ll'D. 280. eene oude KoppelaerefTe by Propertius
. waerom alzoo genaemt. II. D. 417. Acantische krekel wat. II. D. 454. Accinctus wat. II. D. 207. Ac heers haetèn de oorlogslifteni én waerom. II. D. 264.
•Acheloüs III. D. 738. waerom verdicht wordt ' zich te hebben verandert in eene flang. III. D. 737. * AcHERONtenehelfche rivier.III.D.750. LD.88. ook in Epirus. I. D..88. vanWaer die naem, wat
't „. è.
|
|||||||||||||||||||
|
________— ■ -_____._____________■
|
|||||||||||||||||||
|
B L AD T W Y ZE R.
|
|||||||
|
flopt de ooren voor befweeringen. II. D. 223.
Zie ook Slang. Adel (waere) de deugt. LD. 307. 311. adel draegen inde voeten, Wat. LD. 307.314. Zie voorts Edelbeit. Ab.ejla**.- , Zie Jrmt. ■ - -, *Apbze, Adige. HL D. 741.
AjjiaktüS,- het kruit, geneeft den weedhop van dronkenfchap. I. D. 209.
Admetus, een' leeuw,en wildzwyn fpannende on* der een juk, wat." ÏII.D. 359- trouwt Alceftis. Md. Adolescent-ia, wat leeftyt*III.D.203.2cö".207. 213. 216. ,. .,_.......„........,„„_ .. _....
Adonis verandert ïri eeheanemone. II. D. 677, wierdt
beweent voornaementlyk by de Vrouwen, lil. D. 79.by de Joden te Byblus en te Atheaen. ib. in de H* Schrift genaemt Tbammutz. III. D. 80. is de Zon. III. D. 73. 74. 80. waerom verdicht wordt zes maenden by Venus en 6^ by Proferpina te zyn. - IH. U> 74. waerom verandert te zyn in eene roos; '"UI. D. 187, eene Rivier III, D. 79. penningen daervan. ibid. Adonisiris wat naem. HL D. 8o.- Abrastia de «elfde als Nemefïs. II. D. 475. wordt door anderen van haer onderfcheiden. ib. wat be- tekent, ibid. Adrianus. Zie Hadrlanus. Anus Tl o wat. III. D. 569. JEacus poortbewaerder der Hel. III. D. 720. JEoisteus, zyne liefde tot het vaderlant. III. D. 654. jSïüitalds wat vogel. II. D. 3. JKqithus js niet de zelfde vogel als Acanthis. II. . D. 28a. Zie ook Salus. üEgypten door een' Krokodil. III. D. 386. ^gvptenaeren alle even edel gefchat. LD. 312. , outfte der volkeren behalven de Phrygiërs. ib. gedeelt Jn zeven foorten van menfchen. 16. uit wie zy hun* 'l&oning verkooreh.zfi. aten in 't openhaer. LD.485. " oritlaiïeden hunne natuur in 't verborgen, ib. waer- 1 om den buik der dooden open fneeden. I. D. 560. * voegden geerie zitifpreuken by hunne beelden-
ipraek. II. D. 63. fchooren geen hair of baert in * «ttlandigheit. II. D. 310. welke alleen fchaepen
«tten. 11. B. 31». hunne Goden waerom zwart, IL „I>. 463. foherheit van hunne prieftere. II. 430.
sfeps geheim met de kennis van hunnen Godts-
*<tienft. II. D, 464. verborgen hunne Philofophjë
onder fabelen en raetfelen. III. D. 524. ■^Egyptische boonen hoedanigh gewas. III.D.45. ——— Kikvorfch. Zie Kikvorfcb. Ael, voor afkeerigheit en vyantfchap tegen elk II.
rD- 187. III. D. 403. voor nyt, IL D. 187. by den
* ffaert gevat, voor ydele hoop. IL D. 34. gevat
mét een vygebladt, voor vafte hoop. ib. Mhius Verus. Zie Verus.
* Aelmoes. I. D. 27.
Aenbeelt, Zie Ambeelt. ♦Aenbrenging, Verklikking. II. D. 585. jÉneas met Anchifes op de gedenkmunten. LD. * §SP-
* Aengebooren trek. II.D. 501.
Aangezicht met geheele verfen gebrantmerkt. I. D. 501. bedekt, voor verfpieding, en ook voor
■fchande. II. D. 516. der bruidenen vrouwen be-
J dekt, I. D. 366. twe aengezichten. Zie hoofden. *Aenlokring tot liefde. III. D. 663» *Aênneming van Kinderen. I. D. 29. en 39. had doorgaens geen'e plaets hy die niet kinderloos wa-
. ren. I. D. 20. wierdt eigentlyk vergunt aen die " geene kinderen meer konden teelen. ib. ongeoor- looft aen een' jonger'. I. D. 31. volgt de natuur
«a. ib. op de penningen. I. D. 39.
* Aenboeping. I. D. 40.
* Aenval. I. D. 275.
Aen31 en, voor gunftighzyn. 1.^368. III. D.a92.
fAemzobk totminnery. III. D. 628. |
* Aeolus. III. D. 57. 58. voor 't jaer. III. D. &§,
voor den winter. III. D. 68. hoe verbeeldt doof Vondel. III. D. 57. en door Albricus. ib. Aep voor fchelmery en óndeugt. IL D. 370. voor
- . loosheit. Ir D.-76. voor navolging. I. D. ,60, , II1.D. 213. 239, $1$. voor fmaek.Ili. D. 231. 234.'
244. voorgevoel. III. D. 640. voor de nachtevenin. gen. ib. is onbefchaemt. II. D. 212. tergt de Leeu- r wen. II. D. ^..heiligh aen Mercürius. I. D. 60.
die pilt, voor ontveinfing van-gebreken. I. D. 484. jEquinoctiaele uuren welke. III. D. 130.
.* Aerdbeving, I. D. 41.
*"Aerde, de Aerdè/III. D. 12. 13: 18. dooreene
ilang. I. D. 378.' door een' leeuw. II. D. 95. door ' eene koe. III. D- s. door een' ronden bol. III. D.
12. door Ifis. HL 452. des zelfs figuur cubkq. II. D. 354. hangt in evenwicht. III. D. 14. by de Ou- den gelooft ftil te flaen , en by fommigen ook zich te beweegen. III. D. 1. moeder van alles. III. D. 12. komt overeen met de maen. III. D. 515* * Aerde. (koets der) III. D. 703. Zie ook Cybele.
Aerdkloot, des zelfs bovenfte helft bewoonè door Venus, benedenfle door Proferpina. HL D«
74. Zie ook Werelt.^ *Aerdryks. (de vier deelen des) III. D. 27. ', * AERDRYKSBESCHRYVINGilH. D, 476.
jEschines waerom aep genoemt. III. D. 239.
iEscuiAPius, zyn quaftige fiangenftaf wat beduidt*
I. D. 498. III. D. 478. zyn tempel op 't eilant in den Tiber. I. D. 498. waerom honden aldaer. ib. 6? H- D. 621. haenen hem geoffert. I. D. 497. en hennen, ib. £f 499- uitvinder der geneeskunde. III. D. 478 waerom verbeeldt als een out man. ib* waerom by hem een lauwerkrans, ib. en haen. ib. -Eschylus geëert met een koperen beek. III. D.
490. voert het momaengezïcht, de broozen, en langen tabhaert in de treurfpelen in. III. D. 694. brengt de Furiën op het toneel. Hl. D. 670. zyns doot. I. D. 48*1. J&tas wat betekent. II. D. 320.
iETHiopiËRS vertoont in de drinkfehael van N&i
mefis waerom. II. D. 476. of aen den Oceaen woo» nen. ib. een ryk enweeldrigh volk. U. D. 477. tafel der Zon by de zelve, nooit ledigh wordende, ib? ontfangen de Goden ter maeltyt. I. D. 365. iETHRA verkracht door Neptunus. I. D. 365.
Aëtites of de zelfde fteen zy als de gagaet. I. D.
125. byzonderheden daervan. I. D. 126. 2Etna , 't werkhuis van Vulkanus. III. D. 698.
JEvum wat betekent. I. D. 320.
Aexter. Zie Exter.
Af er of Ofres kleinzoon van Abraham. III. D. 36.
Afgodenbeelden, Zie beelden.
* Af go de ry. I. D. 43. t.
Afgunst. Zie Nydt. * Africa. III.D.35. 38.dooreen' leeuw.III.D.386.
door koornaiien. III. D. 35. 37. door een Qli- fantsfnuit. III. D. 36. vanwaer zoo genaemt. III. D. 35. 36. by de Ouden fomtyts begreepen als een deel van Europa. III. D. 33. de inwoonders daer niet alle zwart. III. D. 36. op de penningen III. D. 35. 361. 37.38» teelt Olifanten, Leeuwen en veele vergiftige beeften. Hl. D. 37. is vruchtbaer. III. D. 37- 3:8- Apricaensghe Vrouwen, haere gefialte. III. D. 3 7."
Agaet goet tegen de beeten der üangen. I. D. 125. in 't neft des arents. ib. 6f 126.
Agamemnoh wenfeht om tienNeftors.IL D.321. zyn fchilt. II. D. 392.
Agatho bemint van Paufanïas. IH. D. 663- maekfi dikwyls gefchil met hem, en waerom. ib.
Agesilaüs fpeeltmet zyne kinderen. I. D. 292.^ Aglaïs een veelvraetigh vrouwmenich. I. D. 220.' Aglaophoet fchildett allereerft de Overwinning met vleugels. IU. D. 374.
Acnons bedrogh tegen de Thraciërs. I. D. 152- A.ori»
|
||||||
|
mmMwwmt2 e &
|
||||||||
|
Aürïgentum, dè rivier, hoe verbeeldt. III. D. 73 8.
Aorïppa krygsoverfte van Auguftus. IIÏ. D. 627. Agrïppina of plaets gehad heeft in den Room- . fchen Raet. II. D; 331. A:-j ax en He&ors onderlinge gefchenfcen. ILD. 271^ waerdoor hy onquetsbaer is geworden. I.' D. 3.
Aïdoneus en dïi^f wat, III. D» 22. *Akademi. I. D. 45. vanwaer dienaem, en wat * plaets. I. D. 59. 60. III. D. 533.
Akkerbouw des zelfs lof. II, D; 85. beelden, ib. 'Zie ook Lantbouxv.
Alastor wat. III. D. 720» .,,.'.-. Albertus Magnus verlieft fchielyk zyn geheugen. '* II. D. 552- ' ' ' Albula oude naem van den Tiber. III. D. 748.
Albus voor gunftigh. IIL D. 147. voor bleek. $1 "Alcamenes beekhouwer. HL D; 500. zyn beek van Minerva. ib.
"Alcyon hoedanige vogel, en eenige byzonderhe- den daervan. I. D. 474. II. D. 51. III. D. 393.
zyn neft. I. D. 474. zyn broeityt en plaets. I. D;
475. voorfpek kalmte. I. D. 196.
Alcyonische dagen. I. D. 475; Aldus, Boekdrukker, zyne werken gepreezen. III. D. 314.
Alectryon verandert in een* haen. I. D. 496. Alexander, Zoon van Ainyntas, doet de Perfl- . aenfche gezanten ombrengen. III. D. Ö24. Alexander de Geoot hoe afgebeeldt doorLy- Cppus en Apelles. I. D. 308. wil als een Godtge-
eert zyn. I. D. .322. eifcht dat ook van de Lace-
demoniers. 111. D. 679. erkent zelfs het tegendeel.
I. D. 332. of wel met een' blixem kan gefchildert
' worden. I. D. 363. zyne begeerlykheit. I. D. 386. treflyke geheugenis. 1. D. 431. wil de overwin-
" ning niet fteelen. II. D. 264. 265. of voorbaerigh geweeft zy. ib. heeft zyne overwinningen te dan-
. ken aen zyne fnelheit. ib. doet een' foldaet uit de flagorde gaen. II. D. 270. biedt de koften aen tot
het herbouwen van Dianaes tempel te Ephefen.
I. D. 343. aen wat gebreken vaft geweeft. I. D. 8;
. ftraft den Philofooph Calliithenes. II. D. 471. flae- pende houdt een' zilveren bal in de hant. II. D;
624. drukt zyn' zegelring op Ephaïftions mont. IL
1 D. 451. noemt Achilles gëlukkigh. II. D. 6Ö5. zy- ne beeltenifle op den zegelring van Auguftus. IL D. 551. hoe hoog hy Homerus en Pindarus geacht
8 heeft. III. D. 490. kuifch en ingetogen. III. D. 544. 752. zyn gedragh omtrent de gemalin en dog-
ters van Darius. III. D. 544. trouwt Roxane. 111.
D. Ï4S. fieekt het Paleis te Perfepolis in brant ter
' begeerte van Thaïs. III. D. 752. Alexander Severus flraft een'rookverkooper. I. D. 335. fchikt zich na den raet van zyne Moeder.
III. D. 253. zyne penningen verklaert. III. D. 321.
* Algemeen geloof. I. D. 453. 455.
* Algemeene vlucht. III. D. 388.
*-------------------zaligheit, algemeen Geluk. III.
D. 253-
Alp heus, de rivier, hoe verbeeldt* III. D. 738. Alsem voor gezontheit. I. D. 499. nuttige berif- ping. I. D. 456. tegenfpoeti I. D. 206. boosaer-
, digbeit. ibid. zwaermoedigheit. II. D. 667. uit honigraet opfehietende wat beek. I. D. 205.
jAltaer waerom by 't beek Heil. II. D. ïo. eene vryplaets en veilige toevlugt. II. D. 493. waerom
by de maent Januarius. III. D» 96. der lafter waer.
* II. D. 97-
*Altimetria. III. D. 549. Zie ook Hoogme-
t tinS-' - :
j&lyssuu, een kruit, bevrydt deiï menfehen vSh
den hik. I. D. 291.
.Amaltheaes hoorn, wat. LD. 323. II. D. 3Q5- IIL 193. Zie ook Qvervhetsboorn.
^Amahdeuoom voor hoop. II. D. 30. jeugt en „ouderdom. Hl. D. 215. bloeit vroeg. II. p. tfa |
||||||||
|
Amandelolie zuivert de oorea. Hl. D. »$*;: ,\
Amandeltak voor maetigheit. IJL D. iafl» Amarant wat bloem. I», D< 7.,, g ._ . : ;- ƒ Amazoonen in America. III. D. 40. Am b eelt voor ftantvaitigheit. LD. 187. waeröii . by 't beek dermuzyk. UI..D. öoa. en hamei,yoor gevaer. I. D. 481.
Amber of uit de populierboomen komt. IIL IX 747. Ambres een boek der egyptenaeren. 11. D. aié/ :j&mbrosius is niet de fchryver van alle Lofzangaa op zynen naem uitgegeeven. IIL D. 2B7. .
.* Ameriga. III. D. 39. of den ouden bekent*_ge- Weeft zy. III.'D. 33. 40. rivier der Amazoonen
,j aldaer. III. D. 40. en groote hagediflen. Mi. Ameristus brengt dè lantmetifjg "over in Griekén- lant. II..D-.139. . - u.
Amethist bevrydt van dronkenfehap. lt. Ö. tóf*
A m 1 a , de vifch, vyant van den Dolfyn. II. D. 280. ...
Am i ant goet tegen de tovery. 1.D.125. geeft wol,
die 't vier weerltaet. ibid.
Ammon , vanwaer Jupiter alzoo genaemt. IH. D. 80.
Ammus naem,van Ofiris by de Egyptenaeren. ÏÏL D. 80. . c. •
AmphioNs fabel Verklaert: LU. ï>. 492. 592.
Amphinomus en Anapis voorbeelden van Ouder- liefde. I. D. 530. Amphitides hoe dom. II. L). 551. "Amptkuifery, wetten daertegen te Romen. ï, D. 69.
* Amptverkooping. I. Ö. 63. 85. .Amsterdamsche gedenkpenning op bet geftil- de oproer van de Aenfpreekers ter begraeveniflei
, LD. 47s. Anacampseros een verdicht krult. III. D. SGii.
AnachArsis, zyne maétigheit in alles; ILD.I2&. " aenmerklyk opfehrift zyner beelden, ibid. zyrie les l Omtrent de dronkenfehap; I. D. 287. aerdigh zeg- gen omtrent den wynftok. 1. D. 289. in Wat ge« italte zich te flaepen leide. IL D. 468.
Akacr'eoh hoe geacht by Polycrates en ttippSfï chus. IIL D. 490.
r^ANAAl'SKEi^ wat. LD. 56"3. .'An al o gisten welke Philofophen. I. D. XÊfa ■ Anapis en Amphinornus voorbeelden van o«der* - liefde. I. D. 530. A nap os, de rivier, hoe verbeeldt. III. D. 738.'
AnaxagorAs heeft nooit gelacht. I.Ö. 10. Anaxarchüs, zyne zekzaeme fpreuk. I. D. 3344 . byt zyne tong af. II. D. 113. Anaximander of Anaximenesuitvinder derZóri- newyzer. II. D. 63. leerlingen van wiei Ül. Dé
. 133- Anchurüs zyne liefde tot het vaderlant. UI. O* 654.
Ander Ik wat. UI. D. 282. 'ANAREl'A vanwaer afkomftigh. I. D. 248.
Androclus verioft. een' leeuw. L D; 433. 434..
A n e m o n e voor ziekte, zwakheit, enz. U. D. 677.
welke bloem, en waerom zoo genaemt. ibid; Ado- nis daerin verandert, ibid. des zelfs bladt gebruikt tot onderzoek van wedermin. IIL D. 644. 1 Angel voorbedrogh. I. D. 92. III. D. 5^4. voor
verlokfei. III. D. 425. viffchen inet een gouden angel. I. D. 6*0 . "Angelo (Michaël). Zie Buörtarotta. Angerona welke Godin. II. D. 44<Ji öf ^e ^elfi
de is als Angeronia, ert andere omftandighêdefi van haer. U. D. 4Ö0. 40T. 8 Anicia Faltönia hoe gefukkjgh in haefe kin-
deren. II. D. ÖI2. . % Ahigros (de rivier) vergiftigt door 't bloetvari
een' Centaur, II. D. i85. • Anker voor hoop. IL D.2£. Voor vaftttëic, H* D*
52$. op de dye van Seleueuii iiid, ■■■■■.'.', A' 2 , &8* |
||||||||
|
_-..^.L„— ......._......_.....
|
||||||||
|
JB EI AI Dl WW Y Zl E R,
|
|||||||
|
Akko. Zie'Hanno. •-.,,,
Annus .vanwaer af komfligh. III. D. 88.
'aNOSiÓTHS wat betekent. I. D. 514. Ante ros, hemelfche Cupido. III. D. 630, 'Ahtbos, de reus, zoon der Acrde. II. D. 484. '{ zyne grootte. II. D. 485. door Hercules doot ge- wrongen wat beduidt. II. D. 484. • Anthermus, een beelthouwer, zyn leeftyt. III. • D. 374-
Anthesterion welke maent, en vanwaer die naem. III. D< 95. ■
'Anthias, de vifch, voor burgerlyke eendracht. 1 III. D. 421, Anthologia (het boek) watmeeft behelft. III.
"l-D. €44. Anti cl e a, moeder van Ulyffes. II. D. 268.
-Antigonus door middel van varkens overwori- -~nen.*I. D. 357. : ;' .• i • Antinomasia wat. II. D. 561. Anti nous fchantjongé vanHadrianus. III. D. 349. . zyne penningen, ibid.' Antiochus penning. II. D. 75. Antipater Sidonius krygt alle jaer de koors **' t)p zyn'gebooftedagh. III. D. 193. 'ANTiriEAApriEN wat. I. D. 223. ^Antiphilus'wederparty van Apelles. II. D. 97. Anti s th e nes fielt het hoogfte quaet in den wel- luft des lichaems., III. D. 538.
Antium, óf de Roineïnen fcheepen van die flat genomen hebben. III. D. 387.
Antonides, zyn mifflagh. III. D. 752. ,Antonini ank hoedanige kleederen. ï. D. 32. "Antoninus Philofophus trekt voordeel uit de " quaetfpreekers. III. D. 545. zyn penning. III. D. --747. en Antoninus-Pius, hun gedragh omtrent de V verklikkers. II. D. 589. penning van den laetften. : I. D. 528. III. D. 362. 436. 443. 714. 715. 718. 'Aktokius ( L. ) zyn gedenkpenning. I. D. 528. "jfm '1:...~.--------• (M) fpant leeuwen voor' zyn'wagen.
'';!: D. 426. zyn penning. III. D. 422. 423.
^Anulus vanwaer af komfligh. III. D. 88. AnVs wat eigentlyk'betekent. III. D. 88. Apaturia Pal las wie. I. D. 365: Apelles Mildert den lafter. II. D. 97. 591. de .o'Orlogswoede. III. D. 667. hoe toevalligh het ^ fehuim van een paert treft. III. D. 568. .\ Aïemartus een man gelyk Timon den raenfchen-
• hater. II. D. 280.
A^phaca waer gelegen. III. D. 74. 'A'phacitis toenaem van Venus. II. D. 74. Aphrodite vanwaer Venus zoo genaeint. III. ; D. 96. "Apiciüs een verquifter. I. D. 561. zyn einde. ibid.
Apis uitvinder der geneeskunde. III. D. 478. 'Apium, is van verfcheide foorten. II. D. 246. inanlyk en vrouwlyk. ibid. Zie meer in Eppe.
Apollo waerom toegenaemt Nomius. III. D. 694.
en' Lyciüs. II. D. 311. geëert onder de gedaente
„'van een'wolf. ibid. waerom gelooft de Godt der
„v voorzegging. II. D. 609. zyn beelt met 4 ooren
. en 4 handen. II. D. 637. III. D. 475. de zelfde
5 als de zon. III. D. 480. Godt der kruiden. III. D.
481. uitvinder der geneeskunde. III. D. 478. en
je waerom. III. D. 480. 712. Godt der boogfchut-
' iers en Muzyk. III. 476. der Comcediën en Tragce-
diën. III. D. 694. is fchoon. III. D. 82. altyt
jong. III. D. 711. voor de Dichtkunft. III. D. 500.
; * en Bacchus voor de jeugt. III. D. 216.
Apollodorus een Athenienfifch Taelkundige.
II. D. 249. waerom gedoodt van Hadrianus. II. D.
--.;:I42i . " ! i 't
Appelen heiligh aen Venus. II. D. 47. 477. III.
t D. 436. 710. door vryfters geworpen wat te ken-
nen gaven. II. D. 47. in eene onkuifche zin, wat. / ibid. een beelt van liefde, ibid. Van Acontius en
Hippomanes enz. hoe te verftaen. ibid, en UI. D. |
|||||||
|
.„:. 710. der zelver korrels eene proef van liefde, HL
D. 644. in de hand der Bevalligheden, waerom.
- III. D. 711. gulde appelen uit den Hof der Hefpe- rides, vanwaer die fabel. 11. D. 349.
Atpeltak waerom by 't beelt van Nemefis. II, D. 477, . ...,,..:
April waerom zoo genaemt. III. D. 95. 96. aen Venus- geheiligt, en waerom. III. D. 93. 96.
Apuje, vifTchen, voor burgerlyke eeftdragt. III. D. • 421. A r a b 1 ë n door" een* kameel of ftruisvogel. III. Dj 34- 386.
A r a s p e s verlieft op Panthea. III. D. 624. "* Arbeit. I. D. 72. 74. door een runt. I. D. 73. II. D. 96.
Archetypus Mundus wat. I. D. 97.
Archilochus bitfe Verfen tegen Lycambes. II. D. 316.
Archimedes vinder van de brantfpiegels. III. D. 614. of de vloot der Romeinen daerdoor heeft ia
den brant geftöokën. 'ibid. zyn glafe wereltbol.
' III. Ö. 555- . * Architect'ura. III. D. 485. *------_---------:------Militaris. III. D. 550. ■
Architis toenaem van Venus. UI. D. 74. of dat
woort niet bedorven zy. ibid.
Ardelió wat. II. D. 367. ! '" Arent voor edelheit. I. D. 311. edelheit, fnel-
heit , en vlugheit des verflants. I. D. 422. 425.
III. D. 181. 450. goetaerdighcit. I. D. 538. milt-
heit. II. D. 152. gulzigheit. ibid. voor iemant van honger geflorven. II. D. 26. overwinning. III. D. \ 375. gezonde lucht. III. D. 25. roof, en den dui-
vel. I. D. 87. een' monarch. III. D. 339. ge- \ zicht. III. D. 230. 241. toetfl het gezicht zyner
jongen tegen de zon. I. D. 311. III. D. 241. is een dankbaere vogel. I. D. 434. laet de fchiltpad- den vallen op de ftee'nen. I. D. 481. doodt alzoo iEfchylus. ibid. een vogel van een goet voor- teken, ibid. voorfpek aen Jupiter de overwin- ning op de Titanen. III. D. 377. 715. flrekt hem daerna tot een veltteken. ibid. ook aen een Romeinfch legioen, ibid. hoedanigh en hoe groot dat veltteken was, en vanwaer oorfpronkelyk. ibid. fleen in zyn neft. I. D. 125. 126. vyant van de flang. I. D. 646. waerom geflelt by den Euange- lift Johannes. III. D. 242. Areopagitische Raet vergaderde in den don-
ker. III. D. 292. andere byzonderheden van den zelven. ibid. , '* Arglistigheit. I. D. 75.
Argonauten wie. I. D. 3.
Argus wat beelt. III. D. 2. hoeveel oogen gehad
heeft. ibid. zyne fabel toegepaft op de verfpieders der koningen. II. D. 587. oogen gezet in den flaert Van den Paeuw. III. D. 124. * Argwaën. II. D. 579-
Ariadne reddende Thefeus uit den doolhof waf
betekent. I. D. 421.
Aricia gewydt aen Diana. II. D. 449. des zelfs wout door Dimitiaen verhuurt aen de Joden. ibid.
bron van Egeria aldaer. ibid. luftplaets der Zang-
. godinnen, ibid. Ar 1 ons fabel. I. D. 103. toegepaft op de wreede gierigaerts. I. D. 501.
Aristides wordt verbannen. I. D. 449. zeltzaem voorval daerin. ibufï
Aristippus wat• goederen raedt te zoeken. III. D. 463. . , . ... '„,
A r 1 s t o Mufikant. III. D. 603.
Aristogiton en Harmodius dooden den tiran Hipparchus. I. D. 303. belaegen Hippias. I. D,
«3- • .
* Aristokrati. III. D.340. wat.IU.D. 338.340,
Ariston toegenaemt Sireen. III. D. 588. ARiSTOTSX.its oridankbaertege^nPlato. ü.D.214. |
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
.' flaepende houdt een' zilvereti bal in de bant. II.
D. 624. hoe veel van Alexander ontfangen heeftom
te fchryven de hiftorië van de natuur der diererj.
III. D. i92.zyneAcroatifcheleuenen boeken. III. D.
■ 524. 525. gevoelen omtrent Godt. III. D. 536. wykt na Chalcis. III. D. 533. of maeker zy van 't boek
de Porno. III. D. 530.
* Arithmetica. III. D. 487.
Arcadiërs ouder als de maen. I. D. 313. hunne fchoengefpen halve rnaentjes.. ibid. waerom gefchol-
-den voor varkens. I. D. 258.
Ark voor behoudeniffe. II. D. 12. Armapillo wat dier. t. D. 244. Armelyn hoe een rein diertje. II. D. 8r. en egel - voor gevoel. III. D. 240.
Armen der biddenden opengeflagen; item, ont-
bloot, wat beduiden. LD.41I; * Armoede LD.77. 78. 79. onderfcheiden van ge-
brek. I. D. 78. uitvindereiïe der konden. I. D. 79. . wordt veracht. I. D. 79. is zwaer te draegen. I. D. 80.
drukt treflyke verftanden I. D. 81. dooft de min- - neluften. III. D. 636.
* —,-----------in een treflyk verftant. I. D. 80.
*-------_------ van gaven. I. D. 8i-
Ar-mringen, loon van dapperheit. III. D. 453.
* Arnus, d'Arno. III. D. 740.
Arsenius leermeefter van Arcadius en Honorius.
III. D. 543. zyn geval roet dezelve. III. D. 544. * Artzenykunde. III. D. 478. 479.
Akuncus wat. I. D. 256. As. Zie Wagenus.
Ascalapbus verandert in een' fchuifuil. III. D.
152-
Asch in rouwe. I. D. 117. AschgraEuw voor berouw. I. D. 117. ledigheit.
-II. D. 101. nedrigheit, II. D. 178. verdraegzaem- heit. II. D. 542. wanhoop. II. D. 626.
Ascolopax. Zie Scolopax. * As ia. III. D. 32.34. waerom verbeeldt door Han-
gen. III. D. 138.379. by de Ouden gerekent voor het derde deel der werelt. III. D. 33. grooter als Eu- ropa en Africa te famen. ib. wordt fomtyts geftelt voor klein' Afiën. ib. vanwaer die naem. ib. des zelfs uitmuntendheid ib. op de penningen. III. D. 34. 35. waerom aldaer fchichten voert. III. D. 34. waerom met een fcheepsfteven , roer, en flang. III. D.35-
As 10 hoedanigh een uil, LD.466. II,D.517. voor
onedelheit. LD.466. voor traegheit. II. D. 517. A s o p u s, de rivier, hoe verbeeldt. III. D. 738.
Aspharagonia hoedanigh kruit, en waerom de
Bruit daermede in Bceotia bekranft. II. D. 47. Asfis voor halftarrigheit. LD. 186. II.D. 5- woe-
de. III. D. 668. wraek. II. D. 646. des zelfs beet on- geneeflyk. I. D. 24. verhuift tegen 't zwellen des Nyls. III.D. 322. ASSIMILATIVA VIRTUS Wat. III. D. 223.
Assyriërs en Syriërs , onderfcheidene volkeren.
III.D. 73. fomtyts voor de zelfde genomen.ibid.
Astomi, een volk zonder monden. III. D. 236. AsTEiEA welke Godin.III.D. 286. verlaet de aerde. ibid. is het hemelteken der Jonkvrouw. IIL D. 103.
292. waer geplaetft en waeroci. III. D. 293. waerom
des zelfs hooft duifter. ibid.
Astr-eus Vader der winden. III. D. 54. of onder de Titanen of Giganten behoort, ibid:
'A 2 T V A' r A A O s wat. III. D. 409. Astrolabium, des zelfs gebruik.III.D. 597. * Astkologia. III. D. 579. 580. vanwaer dat
woort afkomftigh. III.D. 579. hoe verfchilt van jiflronomia. ibid. is ydel en godtloos. ibid. van wie eerft ingevoert. ibid. behoort onder TJrania. III. D. 690. * Astronomia. III.D. 581. xvat en waerin ver-
fchilt van Aftrologia. III. D. 579. hoe out. ft^.haer beelt by Marciaous Capella. III. D. 581. |
|||||||
|
Athenen door 't fnappen van eenige oude Lfe>
den gevallen in de handen van Sylla. II. D. 467. na wie genoemt. III. D. 391. Atheniënsen waerom goudene krekels in't hair
droegen. I. D. 313. zoo out als de zon, en uit.de aerde gefprooten. ibid. branden de gevangene Sa- miërs een' nachtuil op 't voorhooft. I. D. 501. jaer- lykfche eedt van hunne rechteren. IIL D. 290, Athenis. Zie Éupalus.
* Athesis. III. D. 741; -
Au en o by de Latinen 't zelfde; III. 31&
A u g u r vanwaer. III. D. 446.
Augustus tracht den dracht der Ouden te herftel-
len. I. D. 465. verbetert Romen. II. D. 7, vernietigt een teftament van eene Vrouw , omdat ze te out getrouwt was. II. D. 48. zyne klagte over 't gedragrï zyner kinderen. II. D. 246. hoe ongelukkigh in de zelve. I. D. 33. befchaemtheit over zyne dochter Julia.II.D. 363. penningen zeer duifter. III.D. 381. boert gaern, en kan ook boerten verdraegen. I. D. 210. fpeelt fomtyts met kinderen. LD. 292. bemint de natuurlykheit in fpreeken en fchryven. I. D. 178. hoe vriendelyk van gelaet. I. D. 167. waerom eene fphinx in zyn zegel gehad heeft. II. D. 373. belaft eene matras te koopen van een' ridder, die veel fchulden had gehad. II. D. 401. gebiedt de kikvor- fchen te zwygen. II.D. 453. gebooren in Septem- ber, geftorven in Auguftus. III.D. 102. de maent Auguftus na hem genoemt. ibid. veracht de quaet- fpreekers. III. D. 545. overwint Cleopatra en Anto- nius. III. D. 627. zyn gefprek met Cleopatra , en voorzorge tegen haere verlokfels. III. D. 625. Augustus (de maent) waerom zoo genaemt.IIL
D. 102. eerft genaemt Sextüis. ibid. gewydt aen Ceres.III.D. 93. door dorfchvlegels verbeeldt.III. D. 118. Zie voorts Oogftmaent. * Avont ('t'vallen van den) of Avontfchemering.
III.D. 171. omfchreeven door delengte der fcha- duwen. III. D. 44. Avontmael of by de Romeinfche Keizers de
gaften tot het zelve gewapend quamen, of niet. IL D. 272. Avontstar by de eerfte nachtuur. III. D. 150.
* Avontuur. III.D.437.
Aura wat. III.D. 23.59. Aureus hoe veel geks. III.D. 33*. * Aurora (koets van). III. D. 725. getrokken door
Pegafus. III. D. 726. door twe of vier paerden, en der zelver naemen. ibid. dochter" van Titan en de Aerde. III. D. 727. Moeder der winden waerom. III.D. ?25.krygt van Jupiter het paertPe- gafus. III. 726. bodin en voorloopfter der zon. ibid. by de Atheniënfers bqop genaemt. II. D. 229. Zie voorts Dageraet. Aurum vanwaer afkomftigh. III.D. 23.
Ausonius berifpt. LD. 444. Auster en Notus vanwaer afkomftigh. III.D. 24. A u r o l y c u s , zyne dievery. IL D. 267. Autumnus vanwaer afkomftigh, III.D. 104. JDAbels toorn voor verwaring. II.D. 595.
Bacchanten waerom omhangen met het vel
van een jong hart of hinde. IIL D. 725. Bacchiaden hoofden van Corinthen. II. D. 343.
Bacchus de zelfde als Ofiris.II. D. 95. III.D. 8ö,
als Apollo. LD. n. III.D. 80. als Noach. LD. 53. als Serapis en Jupiter. III. D. 80. uitvinder van den lantbouw. ibid. zyne heldendaeden. I. D. u. verkeerdelyk gehouden voor den zelfden als de Joodfche Hogepriefter. ibid. vinder van' den triomf en tulbant. ibid. waerom dithyrmbits ge- naemt, en verfiert twemael gebooren te zyn. I. D. 53. vader of zoon der, vergetenheit.il. D. 549. voor B hoog |
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
ver naemen rhaiilyk zyn of vrouwlyk. IIL D. 352*
Zie voorts ook Zinnebeelden. * Beelthouwer y. III. D. 481.
Beeltje in de hant der Edelheit. LD. 309. üi.de
hant der Glori. I. D. 507. in de hant des Vredes. III.D. 393. voor konlten. ibid. B e e n e n over malkander voor ledigheit. II. D. 102.
voor de rufte der dooden. ibid. Beer voorgramfchap.I.D. 549. wordt licht getergt
aen zyn' neus ibid. een flaeperigh dier. II. D. 410. 't hemelteken waerom nooit ondergaet. III. D. 47. B e e r 1 n haere jongen likkende , of met jongen in
't lyf, wat beelt. IL D. 243. haere jongen komen niet onvolkomen te voorfchyn. ibid. Beesten te offeren by de verltandiglte Heide-
nen afgekeurt. II.D. 204. * Begeerlykheit. LD. 93.
£ Begin. LD. 94. des zelfs: verfcheidene beteke-
niffen. I. D. 65. uit het zelve wordt alles gebooren. I. D. 95. is de helft van 't geheele werk. I. D. 96. Beginsels ( eerite ) onderfcheiden van Elemen-
ten. II.D. 506. III.D. 21..inwendige en uitwendi- ge wat. I. D. 95. * B E G R Y P L Y K H E I T. I. D. 99.
* Beheersching van zich zelven. LD. 102.
* Behoudenis, heil. U.D. 10.
* _----------,------- van 't menfchelyk geflacht. II.D. 12,
* Behouding. LD. 103.
* Bekeering. LD. 105. L
Bekek by de Ouden malkanderen toegedronken op de gaftmaelen. IIL D. 412.
* Bekommering.III.D. 197. 198.199. ,
*------------------------van 't geweeten. III. D. 488.
* Bekoring. II.D. 598.
*----------------_ m Liefde. III. D. 628.
*. Belediging. LD. 108. 109. befchreeven van
Homerus. LD. 416. * Beleeftheit. LD. 111. 112.
Belegkrans welke. III.D. 640. 653. gegeeve» aen Fabius Maximus. IIL D. 653.
B e l e 1 t. Zie Verflcmt.
BE'AAEPA wat.LD. 247.
Beller o phon, zyne fabel uitgelecht. I. D. 245'.
waerom verdicht wordt op 't paert Pegafus ge- reeden te hebben. III.D, 350. op de munt der Co- rinthiërs. ibid. valt van 't paert Pegafus en wordt blint. IIL D. 726. B e l l 6 n a wie. I. D. 150. haer tempel waer gele-
gen. II. D. 259. haere wapenruftinge. II. D. 282. ment den wagen van Mars. III.D. 713. * Belofte. I. D. 113.
* Beloning. II.D. 538. wekt de deugt. II.D. 547.
belooningen van dapperheit (verfcheidene} hoeda- nigh. I. D. 321. II. D. 161. * ■------------------verdiende. II. D. 541.
* Beproeving. II. D. 598.
* Beraeding. II.D. 318.
Beresteins (Paulus) penning. III.D. 419. Berggeit leeft zonder drank.II.D. 431. Bergnimfen. III.D. 678. Bernaesjeskruit. Zie BugloJJus. * Beroeming. LD. 114.
* Beroerte. II.D. 240.
* Berou. LD. 116. 117. 118. 119. 121. waerom by
't beelt der Gelegenheit. I. D. 144. Beschaemtheit haer beelt. LD. 373. kleur des
deugts. II.D. 361. waerom rootheit verwekt. II.D. 362. des zelfs lof. II. D. 361. * Bescheidenheit. LD. 122-.
* Beschehmgeest. LD. 4^4. Zie Geleigeefi.
* Bescherming. LD. 124. 125. 127..
* Besmetting. LD. 129.
♦Bespiegelend leven. III. D. 181. 182. Bespiegelende PhilofophiS weggenomen door Socrates. III. D. 535.
* Bespiegeling. LD. 13?-
Be-
|
|||||||
|
hoog verftant en goeden raét. II.D. 667. 668.
Vrient der dichteren en andere geleerden, ibid. Godt des wyns. IIL D. 724. Godt des herfits. III. D. 64. voor den herfft. III. D. 67. voor 't jaer. HL D. 89. fchoon. III. D. 82. draegt ge- bloemde kleederen. III. D. 576. waerom bekleedt .. met een loffchevel. III. D. 7.24. of met dat van een jong hart of hinde, ibid. en Apollo voor de jeugt. 11LD. 216. * Bacchus (Koets van) III. D. 723. waerom ge-
trokken door loffehen, ügers en panthers. III. D. 724. 725. Bacchylides in eer by Hiëro. III.D. 490,
B a e r t ( ongefchooren ) door de iEgyptenaeren in
uitlandigheit. II.D. 310. van Pan, wat. III.D.. 5-
Bal voor wispelturigheit. II.D. 640. zilvere, in de hant yan den flaependen Alexander en Ariftote-
les. II. D. 624.
Balbinus penning verklaert. III.D. ^20. Balknagel in de hant der Fortuin.III.D. 442. Ballen den overfpeelers uitgefneeden. IL D. , 156. of dit ook by de iEgyptenaeren gefchiedt zy. ibid.
* Ballingschap. LD. 82. twederleie. ibid,
Baluiazar Geraerts vermoort Prins Willem den Eertten. I. D. 344.
* Bankbreuk, Bankouerot.II,D. 394.
Bankouerottiers. Zie Scbuldemers. Bant, voor allerleie beteugeling. II. D. 129. B a r b 1 t o s wat fpeeltuig. lil. D. 690. * Bahmhartigheit. LD. 84. des zelfs altaer.
U.D. 130. Bas alt es wat Heen. III. D. 744.
Basiliscus kan niet gedoodt worden door ander
vergift enz.LD. 376. voor de Eeuwigheit. I. D. 376. 111. D. 211. hoe dan gevormt moet zyn. ibid. om 't hooft der Afgoden wat beduidt, ibid. van veel' gebruik in de iEgyptifche beeldenfpraek. ibid. van- waer die naem, en zyne vergiftigheit.I.D. 136. zyne grootte en gedaente. LU. D. 211. 212. op't hooft der Koningen. III. D. 211. ubaios of uraios genaemt. ibid* wordt gedoodt door den reuk van een' wezel.LD. 127. door'tgeluit van een haen LD. 136. Bassianüs. Zie Caracalla.
Bazuin voor lof en roemzucht. LD. 22. LD.
349. voor bedreiging van ftraf. II. D. 314. Zie ook Trompet. Bedden. Zie Tafelbedden.
* Bede (ootmoedige) II. D. 283.
Bedrieglykheit door den vifch Veelmet. III. D. 228. . ■
* Bedrogh. LD. 86. S7. 88. 90. 91. 92. Zie ook
Verraet. * .--------------- der Liefde. III. D. 657.
Beelden, voor heerlykheit en pracht. II.D. 7.
van wafch by de Romeinen van wat gebruik.LD.
309. der afgoden te Romen eertyts verboden. I. D. 512. hoe lang niet gezien, ibid. al voor den Zontvloet bekent geweeft. III. D. 482. der Goden en Vorften, veilige toevlugtplaetfen. II. D. 493. in de flaepkamers der Keizers te Romen. III. D. 444. der geleerde mannen in de boekeryen. I. D. fg der negen Grieken, die 't lot wierpen om tegen Heftor te vechten. II. D. 166. van Daedalus hoe konftigh. II. D. 86. van Goden en Helden waerom naekt. III. D. 714. 715. Beeldenspraek of eene nootzaekelyke waer- heirvereifcht van die dingen, uit welke zy geno- men is. I. D. 544. de bekentfte dingen zyn daerin de befte.II.D. 8r. hoedanighzyn moet.II.D. 221. 577. magh zyn van ftrydige betekenifle, hoewel genomen uit eene en de zelfde zaek. II. D. 556. 557- welke zinnebeelden daerin quact zyn. II. D. 358. 540. 651. 652. of de beelden daerin juift manlyk en vrouwlyk moeten zyn, na dat der zel- |
|||||||
|
B L A D T W Y m E ït
|
|||||||
|
Bëspi'ekroonen welke. II. D. 587."
* Bespotting. I. D. 144.
Bes sus met wat doot geflraft. III. D. 404.
* Bestant. I. D. 146.
* Bestendig heit II. D. 526. 527.
* Bestiering des Lants door 't volk. III. D. 34a.
#..------------:---------,-----------door Overheit en volk. III. D. 344.
X Bestraffing. I. D. 153. 154. II. D. 530. * Betrouwen. LD. 157.
Bevalligh voor gelukkigh. LD. 173. Bevalligheden en Mercurius te Athenen ge- flelt voor den ingang van't Kafteel. I. D. 168. Zie
verder Gratiën. * Bevalligheit. LD. 158. 182.
* Bevattiso. I, D. 184.
Bever voor een' geftraften Overfpeeler. IL D.
301. of zich zelven de ballen ukbyt. ibid. voor vrede. III. D. 395. * Bevestiging van Vrientfchap. III. D. 412.
Beuketelgen waerom tot een' krans gegeeven aen den Arno. III. D. 740.
* Beweegkunde. III. D. 483.
Bezigheden verdryven de minnedriften. III. D. 637.
*.Bezorgtheit. III. D. 197. 198. 199. Bias draegt al het zyne met zich. III. D. 462. Bib lus. Zie Byblus. Biddende, hunne verfcheidene gebaertens byde Ouden. I. D. 410. 411. 412. 413. 414.
* Biecht. J. D. 187.
Biezen gebruikt tot het opbinden der wynftokken.
III. D. 121. Bybel voor wysheit. III. D. 462. Zie ook Schrif-
tuur. JBten komen voort üit het kreng van een runt.LD.
377. voor kuisheit. II. D. 79. Konft. II. D. 90. wraek. II. D. 647. den Zomerzonnëftant. III. D. 160. welfpreekentheit. III. D. 588. vleiers. III. D. 666. draegen honigh in den mont van Placo en Pinda- rus. III. D. 588. haer Koning een beek van goe- dertierenheit. I. D. 541. Byezwarm roor vlugt. III. D. 389-
* By gel o o f. LD. 190.
.Bygeloovigen,vyandenGodts. I. D. 200. erger dan Godtverzaekers. I. D. 201.
Byl voor liienge ftraf. II. D. 479. voor uitroejing. III. D. 290.
Byslaep door't zeftiental twemael.II.D. 577. * Bystant, hulp. II. D. 39.
B y t e N. Zie knaegen. Bikkel waerom by de Gratiën. III. D. 409.
.* BillYkheiï. LD. 203. 205. * Bittekheit. LD. 205.
.Biton en Cleobishunne Godtvrugtigheit.I.D.528.
Bitterzoet der liefde. III. D. 621. Blaekvisch wat. III.D. 189- Bladeren van een' boom voor broosheit desleê- vens. II. D. 545. III. D. 185. hunne kleur verlie-
zende, wat zinnebeelt. III. D. 445. Bladerlooze boomen voor zwaermoedigheit. III. D. 228. 229.
Blaesbalg voor vleiery. II. D. 60. III. D. 665. voor twedragt. II. D. 509.
•Blaeuwe kleur waerom toegevoegt aen denieuws- gierigheit. II. D. 182. aen de nydigheit. ibid. aen
de wetenfchap in natuurlyke dingen. III. D. 459.
blaeuw kamelot voor jaloursheit. II. D. 342.
Bleekheit, kleur der verliefden. II.D. 123. een gevolg van 't (hideeren. III. D. 564. in vrees van-
waer. II. D. 362.
*Blyspel. III. D. 695. des zelfs oorfprong. ' III. D. 691. 694. des zelfs Godin Thalia. III. D. 688. heiligh aen Apollo. ibid. des zelfs ftof. ibid.
het getabberde en gemantelde wat. I. D. 310. pa-
textata, wat. III. D. 697.
|
|||||||
|
* Blyspel (het oude). III. D.,695. Het OudV*
Middelde en Nieuwe, wat. lil. D, 696. Blinde een', kreupelen draegende, voor onder-
linge hulp. II. D. 40. III.D. 410. blint meisje werkt - kanten. III. D. 483.
Blintheit voor onkunde en blintheit tles ver-
ftants. I. D. 93. II D. 252. 663. voor beroovinge van de kennilfe Godts. 1. D. 25)9. voor eigenlief- de. III. 632. des zelfs beelden. I. 300. * --------------- van het verftant. III. D. 450.
B l 1 x e m voor verbreiding van -eer. I. D. 363. god-
delyke ftraf. II. D. 358. fneiheit. II.D. 428. waer- . om gegeev.en aen de welfpreekentheit. III. D. 587.
594. in de hant van Alexanders beelt. LD. 308. weggeworpen, of op een kuffen liggende, voor goedertierenheit. I, D. 532. drieftraeiige op den helm van Minerva. II. D. 340. * Bloeimaent. III.D. 98. in. 117. Zie ook
May. . . Bloem voor maegdom. II. D. 123. vrolykheit. LIL D*
430.434- ... .Bloemen voor aenminnigheit en fchynfchoon.
III.D. 564. genoegen. LD. 472. hoop. II.D. 30; menfchelyke brosheit. LD. 359. II.D. 387. kort leeven. III.D. 187. wereltfche vermaeklykheden. III.D. 450. de lente. II. D. 489. III.D. 64. op de maeltyden gebruikt. III. D. 430. geoffert aen den . Natuurgeeft. I. D. 447. Bloemkrans gebruiklyk op de gaftmaelen.I.D*
407. op de bruiloften II.D. 42. op andere vroly- ke tyden. III. D. 433. 435. waerom by de onno- zelheit. II. D. 233. op 't hooft der Riviergoden. ; III. D. 741. 743. 744- 748-
Bloet door purper. LD. 303. in de jeugt hoeda-
nigh. I. D. J31. \voonftede van 't leeven. I, D. 303. waerom in de offerhanden aen de dooden uitgeftort. I.D. 421. gedronken in 't maeken van heimelyke verbonden en famenfwèeringen. II. D. 537. des zelfs gezicht geeft affchrik in 't gevecht. II. D. 258. * Bloetryke Complexie. III.D. 223.
Bloetzuiger voor ydele eer. I. D. 346. 347. gulzigheit. I.D. 564. een' wreeden tiran.I.D.304.
by de onkuisheit. II. D. 230. * BLOH ARTIGHEIT. I.D. 20 7. '
Bloot. Zie Naekt.
Boeien voor 't huwlyk. II. D. 45. flaeverny. IL D,
24. vaftheït. II. D. 527. aen de beenen van fom- mige beelden der Goden. III. D. 382... Boek voor wakkerheit van geeft. II.D. 623. wys-
heit en overlegh. III. D. 218. 462.. 539. 540. ge- leertheit. lil. D. 367. lettervlyt. III.D. 566. ge- flooten, voor verborgenheden der natuur. lil. D. 548. ._..... * Boekdrukkery. III.D. 503.
Boeken getroüwfte raetgeevérs der Vorlten. lil, B»
542- ' .
Boekzaelschryvèrs wederlegt in hunne aen-
merking omtrent dit werk. II. D- 418. 422.
Boeotiërs dbm en gulzigh. I. D. 258. 565. * Boertery. I. D. 210.
BoëTius volgt Plato dikwyls. HL D. 534.
* BOETVA ERDI GHEIT. I.D. 211. 2.12.
* Boevery,'Scheliiiery. II. D. 270.
Bok voor geilheit. II. D. 232. III. D. 224. 447.
overfpel. II. D- 303. onkuisheit. I. D. 364. mel-
,ken, wat. II.D. 637.
Bol voordenhemel.il.D. 17. den aerdkloot. LIL Ö. 384. de wereldt. III.D. 440. wispelttiirigheit.ibid.
inde hant der Glori wat LD. 507. Zie ook Kloot.
Bol (aengezicht) een teken vandomheit.II.D. 253. Bolletje, aen den hals der kinderen te Romen. I. D. 26. 314. II.D. 257. Zie ook hart..
Bondel van roeden mét een' byl Voor welke Overheden gedraegen. III. D. 393- wanneer' zonder
byl. ibid. waerom gebonden ibid. . \
B 2 B000
|
|||||||
|
B L AD T W Y Z E R.
|
||||||||||||
|
Boog vooï maet. II. D. 127. voor oproer. II. D.
287. en fchicht voor eene ïlagorde gereet ten ftry-
de. II. D. 2Ó2. gefpannen , by de ongeruflheit.
III. D. 199- by Diana. III. D. 707.
BooécHUTTER, 't hemelteken, waerom zooge- n£ëmt..Jll. D. 106.
Boom voor een menfch. I. D. 286. 390. III. D. 516. voor een ftyfhoofdigh menfch. 111. D. 591.
voor kond. II. D. 85. vruchtdraegende in Mercu-
rius hoede. ibid. »
* Boomnimfen. III. D. 676.
Boonen waerom Pythagoras afkeerigh van de zel-
ve. II. D. 68. door hem verbooden te eeten. I. D. 280. woonplaets der verftorvene menfchen. ibid. door hem zelven gegeeten; II. D. 68. in het itemtnen der regeering gebruikt, ibid. prikkelen tot Venusluften. ibid. by de iEgyptenaeren in afkeer. ibid. in de offerfpyzen der Goden gebruikt. I. D. 279. mogten van den Priefter van Jupiter niet ge- noemt worden, ibid. hoe veele geworpen wierden op het feeft van Lemuria. I. D. 280. B o o ne n (iEgyptifche) hoedanigh gewas. III. D. 45.
Boonestruik voor droef heit. I. D. 279.
Boor voor fcherpzinnigheit des verftants. II. D.
372-
Boorgodin wie. II. D. 122. * Boos heit. I. D, 213. 216. II. D. 369.
B o o z e n waerom meer ryk dan vroomen. II. D.
345-
Borst voor verftant. II. D. 323. voor wysheit en voorzigtigheit. II. D. 448. open , voor openhar-
tïgheit, en mededeelzaamheit. II. D. 605.
Borstharnas voor bewaering en befcherming. -III. D. 468. deugt. ibid. wysheit. ibid. veelver-
wigh, by den wellüit. III. D. 427.
JBorstlap desgerechts. III. D. 292. * BOSCHNIMFEN. III. D. 676.
* Bovennatuurkunde. III. D. 557.
* BOUKUNDE. III. D. 485.
Braembosch voor haet. II. D. 4.
Braemtak. Zie Doornen. J Brak. Zie Hont. Brantspiegels van Numa. III. D. 613. van
Archimedes en Proclus. III. D. 614. * Brassery. I. D. 219. 221.
B r 1 a r e u s voor de Lente. III. D. 64.
Britannicus of de vallende ziekte gehad heeft. I. D. 30. door vergift omgebracht, ibid.
Bronnimfen. III. D. 676. B r o o s e n voor hoogheit. I. D. 524. voor verwyft-
heit. I. D. 11. III. D. 427. 752. by wie gedrae- gen en hoedanigh. I. D. 11. 12. 13. wat in de treurfpelen beduidden. I. D. 18. * Bit00sheit. II. D. 544. door eene anemone.
II. D. 677-
Beoot voor overvloet. I. D. 263. en water, ge-
noeg voor 's menfchen leeven. II. D. 431. warm voedt door zyn' reuk. II. D. 444. Brootkorf. Zie Korf.
Bruilofsgodt met eene fakkel en bloemkrans.
I. D. 407. 408. Bruine kleur een beelt des Nachts. II. D. 58. des
dageraets. III. D. 169. Bruits aengezichtbedekt.I.D. 336. haeropfchiken
toeftel by de Romeinen. II. D. 41. waerom in Boeotiën bekranit met AJpbamgonia. II. D. 47. Bruitsriem. Zie Gordel.
Bruttia een gedeelte van Italiën. III. D. 30. out-
tyts geheel Italiën. ibid. Brutus kuit de Aerde. III. D. 12. veinfl zich zot.
I. D. 296. fielt eene jaerlykfche offerhande in voor de Godin Carna, en geeft haer een' tempel. UI. D. 100. Bubo welke vogel. I. D. 194. voorbode van onge-
luk. I. D. 194. III. D. 152. fomtyts ook van ge- luk. 1. D. 194. |
Bu glossus voor vrolykheit. III. D. 431. des zelfs
kracht, ibid. ; Buik voor een' gulzigaert. 1. D. 560. voor de zee.
III. D. 2. heeft geene ooien. I. D. 560. der doo- den by de jEgyptenaeren opengefneeden, en de in- gewanden weggeworpen, waerom. ibid. Buonarotta (Michaël Angelo) Itelt het beek-
houwen moeilyker dan 't fchilderen. III. D. 481. oordeelt van de beelden op 't gevoel. III. D. 483. Bupalus en Athenis beelthouwers. III. D. 374.
Burger (gebooren ) van Romen kon ook zyn, die
elders gebooren was. III. D. 653. Burgerkrans, hoedanigh en van wat gebruik.
III. D. 640. 641. Zie ook Eikekrans, * Burgerlyke Dagh. III. D. 121.
* ---------------------Eendragt. III. D. 419.
* --------------------- Oproer. III. D. 286.
*---------------------Wet. III. D. 287.
Bïblüs wat flat. III. D. 79.
Byssus wat kleur. III. D. 15. |
|||||||||||
|
c.
|
||||||||||||
|
eene Letter van veroordeeling. III. D. 526.
|
||||||||||||
|
Cabbas flaept voor Mscenas alleen. II. D. 524.
Cadmüs brengt de letteren in Griekenlant. II. D.
163. zyne fabel toegepaft op de jalouzy der Ge- leerden, ibid. Caduceum wat en vanwaer afkomfligh. III. D.
400. des zelfs gebruik, ibid. Zie ook Frederoeds en Slangeftaf. CêeciliusMetellus. Zie Metellus. ' .
CiELius Augustinus Curio zyne grove mis-
flagh. III. D. 587. CffiRULEUS wat kleur. III. D. 15. 53. 71. 81. 82.
vanwaer af komftigh. III. D. 82. wanneer die kleur in rouw gebruikt. III. D. 81. 86. voor groen en zeegroen. III. D. 679. voor lichtgroen. III. D. 723. TVat kleur in de oogen. ibid. Cs sar trekt Craflus het hooi van de hoornen. LD.
345. of zyne eigene oorlogen uit roemzucht be- fchreeven heeft. I. D. 348. vermeerdert de dagen der maenden. II. D. 134. geeft den roovers, waer- van hy gevangen was, Mandragoras te drinken. II. D. 408. zucht op 't zien van Alexanders beelt. II. D. 666. verbeeldt met een zwaert en boek.
III. D. 367. Zie voorts Juliui.
Casius wat kleur. III. D. 723. Csestus, riem van Venus, hoedanigh en van wat
kracht. I. D. 167. ié8. 169. Caja CaciLiA de zelfde als Tanaquil. II. D. 42.
haer beelt in den tempel van Sangus hoedanigh. ibid. Calamaro, wat diertje, en des zelfs aert. III. D.
188. Calamitas, wat by de Latinen. I. D..395.
Calamite eene foort van Kikvorfchen. II. D.
452. C a l 1 g u l a voert fchandelyke fchattingen in. II. D.
495. * Calliope. III. D. 689. Godin der Heldendich-
ten. III. D. 690. Callipides waerom aep genoemt. III. D. 239.
Callis-thenes hoe geftraft van Alexander. IL
D. 471. Callistoos fabel. III. D. 47.
Cal varia de zelfde als Golgotha. I. D. 220.
Cambyses hoe een onrechtveerdigh rechter (traft.
III. D. 290. Camenje waerom de Zanggodinnen zoo genaemt.
III. D. 687. C a m 1 l l a opgevoedt met den melk van eene mer-
rie. II. D. 64.9. Camillus waerom zyn zegeprael de Romeinen
verftoort. HL D. 713. C4M-
|
||||||||||||
|
B L A D T - W F % Ë ït
|
|||||||
|
G h 1 r o N gewoht dbor ëen-' pyl Van Hercules. ÏT. Ö,
1S6: waerom door Homerus tot leermeefter ge- geeven aen Achilles. II. D: 648. zoon van Phi- lyra en Saturnus III. D. 716. , Ws, Chloris of Flora gefchaekt door den Weften-
wint. III. D. 56. •* ChoLoryke Complexie. IIL D, 221,
Chondrilla welk kruit. III. D. 593. bevordert
' de kooking der maeg. ibid.
* Chorographia. III. Di 552. wat. IlI.D'. 477*
553- vanwaer afkomitigh. III. D. 552. niet dè zelfde als Topographia. III. D: 553. Chbomos en Cronos wat. II. Di 492.
Chrysanthemum naem van verfcheidehe bloe-
men. I. D. 172. Chrysippus, zyn waen befpot, I. D. 29L
Cibele, Zie Cybele.
Cicero leert zyne fierlyke gebaerteh van RofciUs.
LD. 165. is een flecht Poëet. I. D, 333. roem- zuchtigh. ibid. vys en keurigh op den klank der woorden. I. Di 444. zyn droom omtrent Auguftus; I. D., 274. waerom hem na zyne doot de handen afgekapt door Antonius II. D. 528. * Cyferkunst. III.D. 487.
Cicuta, verfcheidene betekeniflèn daervan. II. D;
546. drank daervan eene ftraf voor mannen vari aenzien te Athenen. II. D. 559. vergiftigh voor menfchen, voedtfaem voor geiten en varkens, IL D» 559. voor kuifeheit, IL D. 80. Cignus. Zie Cygnus.
CincLus welke vogel. I. D. 77. IIL D. 638. légt
zyne eieren in de neften van anderen vogels, ibid» Cinctus Wat. II. D. 270.
Crneas, zyne groote geheügenis.'I. D. 429.
Cipres boom onvergankelyk. LD. 56. waerom by
de lyken gebruikt. LD. 56 262. II. D. 626. hei- ligh aen Pluto. LD. 57. III. D. 719. altyt groen, I. D. 57. des zelfs takken gezet om de houtmy- ten der lyken. HL D. 669. in de handen der Fu- riën, ibid. C1 r c e verandert de menfchen in beeften. III. IX
642. zin van die fabel. ibid. niet in fteenen. ibid, voor eene hoer. ibid. Cirkel voor den tyd. IL D. 491. voor't Jaer.
III. D. 88. Zie verder Kring. Cithara wat fpeeltuig. III. D. 69a.
Citharus, een vifch, toegewydt aen Apolio en
waerom. II. D. 249. Citherspel, daerover ge/teltTerpfichore» III,D»
Ö88. Zie voors Luit. Citroenboom voor barmhartigheit. I. D. 84.
zyne eigenfchappen. ibid. Citta, een vifch, toegewydt aen Bacchus eri
waerom. II. D. 249. Cl assen van Servius Tullius ingeftelt. UI. D. 175.
CiiAUDiA trekt een fchip van eene zantplaet. Il.Di
77. waerom met haer' gordel, ibid. wydt den tempel aen de Goede Godin. ibid. waerom zy Cy- bele roept tot getuige van haere kuifeheit. ibid. Claudius, de Keizer, bot van verftant. I. D»
255. zyn penning. III. D. 400, -----------—— Minos zyne dwaeling. II. D. 35)2.
Cleamthes voor een' ezel gefcholden wat 'ant-
woordt. I. D. 257. Clement (Jacob) moordenaer van Hendrik de III» 1
zyne ftraf. I. D. 343. Cleobis en Bitons godtvruchtigheit. I. D. 528;
Cleomenes zyn bedrogh tegen die van Argos.
. I. D. 152, zyn gekmifigt lighaem en flang om des
zelfs hooft wat betekende. I; D, 377, Cxeopatra in wat zin gezecht heeft non trium-
phabor. III. D. 625. tracht Auguftus te bekoren, ibid, heeft Julius Csfar eii M. Antonius verlokt, ibid. Clytië waerom verdicht wordt verandert te zyn
in eene zonnebloem, IL D. 157. * Cqcytus, helfche rivier. III. D. 750. l,D, és.
|
|||||||
|
'CAMpabna di R OMA,'t oude Latïum.' I. D. 510.
-CANWiE) nederlaeg der Romeinen aldaer. I. D. 558. •CapaNeus van Jupiter gedoodt door den blixemwat * zinnebeelt. II. D. 350. ...' ,
Capitolynsche fpelen welke. II. D. 164. tem- . pel van Jupiter, Zie Jupiter. had drie Kapellen.
I.D. 195. ...
Caracalla vanwaer dien naem heeft, I. D. 32.
ftraft die toverbriefjes draegen tegen de koors. , I. D. 198. verheft zyn geheugen. II. Di 552. zyne
ftiefmoeder hoe ohkuifch. II. D. 230. wie zyne Moeden l.D. 33. zyn boos gedragh. L D. 32. 33. Carduelis welke vogel. II.D. 3.
Garna welke godin. III. D. 100. haere offerhan-
de en tempel, ibid. Gastor en Pollux in 't hemelteken der T welin-
gen verandert. III. D. 99. Cast'us vanwaer afkomltigh. LD. 370.
jG-ato raedt de lantwet af. I. D.1560. brengt zich
zelven om. II. D. 111. bewaert de aehtbaerheit niet in zyne kleeding, l.D. 14. III.D. 752. Catoptrica wat. III. D. 501.
.Ceder voor barmhartigheit. I. D. 84; eigenfchappen
van dien boom. ibid. onbederflyk. I. D. 55. 56% des zelfs olie maekt alles onverganklyk. ibid. Centrum, hoe alles zich derwaerts beweegt.
III. D. 19. . . Centuriën van Servius Tullius ingeftelt, III. D.
175-
Cephalus doodt Procris, III. D. 59. Cephalus (de vifch) voor vallen. L D. 118. welke vifch. ibid.
Céphisus (de rivier) hoe verbeeldt.III.D. 738. C e s. a s t e wat flang. I. D. 69. haere loosbeit. I. D. 70. * Cerberus. III. D. 737. befchreeven.IILD.721.
. 737-
Ceroopen wie. L D. 76.
* Ceres koets. III. D. 718. waerom draeken voor
dezelve, ibid. haer verdere toeftel. III. D. 718. 719. mankop haer heiligh ibid. de zelfde als Ifis. IL D. 95. als Juno,, de Maen, Proferpina, en Hecate. III. D. 705. uitvinderefle van den Lant- bouw. II. D. 95. III. D. 718. eerfte wetgeeffter, II. D. 220. godin van den Zomer. IIL D. 64. voor
den Zomer. ill. D. 66. haer feeft in April. III. D. 96. met brandende wafchkaerfen gevleit. ibid. hoe onteert door Jupiter III. D. 26. haere fakkel wat, III. D. 719. de zwarte, wie. LD. 284.
Cerycium een bergh in Boeotiën. IIL D. 25. ChjErephon een panlikker. I.D. 564. Chalcis wat (lat. IIL D. 533. Chamslson wat dier, en zyne natuur. LD. ior, voor een' vleier. LD. 101 IIL D. 664. voor wis-
peltuurigheit. II. D. 643. is vreesachtigh. III. D» 664-
Chaos voor 't element des waters. III. D. ro. Charites de zelfde als de Gratiën. IL D. 633. Zie Gratiën.
* Charybdis. III. Q. 733. en Scylla, wat, en
der zelver fabel. III. D. 7j2. 733- 734- Chastel (Jean) zoekt Hendrik den IV. te ver-
moorden. 1. D. 344. zyne ftraf. ibid. Chelys wat fpeeltuig. III. D. 690.
Chemisten geeven aen de metaelen de naemen
der Planeeten. I. D. 312. Cherubim in de gordynen des Tabernakels. III. D,
576. * Chimaera. III. D. 734. des zelfs fabel verklaert,
1. D. 245. Üï. D. 734. eene hoer. IL D. 246. voor wispeltuurigheit II. D. 643. voor de 3 dee^ len der Redenrykkunft. III. D. 566. Chineezen zeer ervaeren in de beWeegkunde,
III. D. 484. m de bouwkunde. lll.D. 485. hebben de drukkunft eer gehad dan de volkeren van Eu- ropa. III. D. 565- Chios vaderlantvan Homerus, III. D. 185.
|
|||||||
|
B-LADTWYZER.
|
|||||||||||||||
|
gelen. III. D. 558. gebannen", en van zyne vleugefü
berooft door de Goden van den grooten Raet* III.D. 383. zyne kracht hoe groot III. D. 645. 640; 5rct>vAot,italu)f>. lil. D. 644. komt nooit tot de Zang- godinnen. IIL D. 684. zyne fontein te Cyzicus. III. D. 660. twe Cupidoos by de Ouden. III. D. 630. Cureten hunne fabel. III.D. 601.
Cu nis wat. I. D. 308.
•CuROTROPHJE welke nymphen.IIL D. 678.
-C u r t 1 u s fpringt in een' diepen kuil. III. D. 654.
valfch. ibid, •- ■ - Cyane (de fontein) hoe verbeeldt. III.D. 738.
Cyaneüs wat kleur. III. D. 81. 82.
Cybele de zelfde als Ops. III.D. 339. haer beelt.
ibid. voor Lantmeetery. III. D. 552. waerom ver- fiert met eene kroon van torens. IIL D. 703. Waerom out. ibid. hoedanighhaer kleet. ibid. haer fchepter, fïeutel, trommel, leeuwen, wat. III. D. 703. 704. zetels rontom haer, en andere omftan- digheden. ibid. Zie voorts Aerde. Cygnus verandert in eene zwaen. III. D. 746.
Cychreios, een tiran. III. D. 718.
Cynische Philofophen vanwaer zoo genaenvw
LD. 59. \ Cyniscus of een bekent Philofooph geween: zy.
II. D. 672- '" -> Cykoscephalus hoedanigh een aep. I. D. 60.
bidt de maen aen. I. D. 411. 415. in de uurgla- zen der Egyptenaeren. IL D. 620. zittende, voor de Nacht-evening. I. D. 60. II. D. 353. 620. Cypselus tiran van Corinthen. II.D. 343. IILD.
146. vader van Periander. Ztóf. zyne kift. III. D. 145. Cyrenische Philofophen wie. I. D. 59. neemen
het redelyk en natuurlyk deel der Philofophië wegh. IIL D. 538. Cyrus kent alle zyne foldaeten by hunnen naem.
LD. 429. zyn droom. III.D. 384. zyne wet aeni gaende de Koningen der Perfen. I. D. 215. |
|||||||||||||||
|
ook in Epirus. Ai D. 88. waervan die naem,
wat 'er van verdicht wordt, en de uitlegging daer- van. III. D. 750- 75i- Coelibabis hafta. Zie Spies,
-Cojblus Vader van Saturnus. II. D. 492.
Coeruleus. Zie Caeruleus. . ;
Col. Ne,m. op de penningen, wat beduidt. III. D.
.027- ' J ..:• ■
Comoëdia, vanwaer dat woortafkomftigh.III.D.
694. Zie het overige in JBlyfpel. * CpMPLEXiÊ w (de vier) van 's menfchen lig-
haem. III. D. 220. welke. IILD. 697. Computare wat. III. D. 329. .
Comus wat Godt. III. D. 323. • .. • Cohcubium wat. III. D. 153. .
Concordia vanwaer. III. D. 41S. Consilium des zelfs oorfprong. II. D. 330. Constantius begunftigt de verklikkers. II. D. 589.
Consus wie.II. D. 325. onderaerdfche tempel hem toegewydt. ibid. en altaer. ibid. de zelfde als Har-
pocrates. ibid. en II. D. 461.
Contatio komt van contus.lll. D. zg6. Continens wat LD. 185. Convivium wordt ook van het middagmael ver- ftaen. II. D. 272.
Cokïza wat kruit. III. D. <56o. des zelfs reukver- dryft den vifch Polypus. ibid.
Cor vanwaer afkomftigh. II. D. 670. Corbuloos ftrengheit in de krygstugt. II. D. 27H Cosinthen had dien naem noch niet in den Tro- jaenfchen oor/ogh. III. D. 78-
Corinthiërs ontveinzen den moort van Me- deaes kindereu. II. D. 390.
Cornelia, Moeder der Gracchen, haere vrucht- baerheit in kinderen. II. D. 013-. (lelt al haer ile-
raet in de zelve, en voedt ze treflyk op. ibid. was
eene zeer verftandige vrouw. ibid. de dochter van
Scipio Africanus. ibid. ongelukkigh in haere zoo-
nen ibid.
CoRKiscffi welke Godinnen.III.D.419. Coroebus ho? dom. LD. 255. II.D. 551. Corona vanwaer afkomftigh. III. D. 470. Cor YB anten hunne fabel. III. D. dor. > Corydus een panlikker. I. D. 564.
* Cosmographia. III. D. 596. Zie Wereltbt-
1 fcbryving. C o s r o ë zyne groote geheugenis. I. D. 43 r.
Cothurnus. Zie Broezen.
Crassus draegt hooi tufTchen de hoornen, wat.
, I. D. 345. hoe ryk. I. D. 460. zyne geltzucht en doot. ibid. toegenaemt Agelaftus. II. D. 92. Crates, zyne boertery. I. D. 313.
Ckepids wat. LD. 15.
Ckepusculum wat, en waervandaen.III.D. 169;
Cretensen ftellen hunne wetten, lofzangen der
Goden, en lofdichten der helden in ver/en, en laeten ze hunne kinderen leeren. III. D. 490. Crimissus, de rivier, hoe verbeeldt. III.D. 738.
Crispinus Hilarus groot getal zyner nakomelin-
gen by zyn leeven. II. D. 612. Croesus neemt zyn* broeder aen tot inedegenoot
.van 't ryk. III. D. 339.
Cr o nos en Cbronos wat. II. D. 491-.
.Ctesibiüs, uitvinder der waterloopers en water- orgels. II. D. 63. Cubicq wat.II.D. 354. voor de aerde. idid-
Cücullio en Cucullus wat. II. D. 135.
Cupido waerom by de Hoop. II. D. 27. waerom'
by de Fortuin. III. D. 443. waerom by Erato. III.D. <588. voor den Hemel. II. D. 16. is fchoon.III. D. > '82. met eene fakkel. III. D. 645. en blixem. ibid.
meteen'gebroken'blixemftrael.IIL D. 644. op een' dolfyn, of wagen getrokken van dolfynen. III. D. 636. verfcheidene beelden van hem. III. D. 645. 646. 657.- of te recht wordt afgebeeldt met vleu- |
|||||||||||||||
|
D-
|
|||||||||||||||
|
DAdeIbööm op de munt van' Tyrus. IILD.
350. voor een Jaer. III. D. gr. vooronkreuk- baere gerechtigheit. III. D. 302. onderlinge liefde dezer boomen. II. D. 50. Zie voorts Palmboom. Dadelsteen voor eene maent. III. D. 92. ge-
bruikt tegen betoveringe. ibid. Dadeltak voor eene maent, IILD. 91.
Dsdalus, zyne beelden hoe kunftigh. II. D. 8<J.
en Icarus wat beelt. II. D. 146. D aeuw. Zie Dan.
* Dageraet. IILD. 167.
*-----------------■- (hetkrieken vanden). III.D. 168.
D a oh verbeeldt door de witte kleur. II.D. 58.door
een' geflooten paeuwftaert. III. D. 124. raetfel op den dagh. ibid. elke aen wat planeet gewydt. III. D. 122. * Dagh (de burgerlyke). HL D. 121. hoe by ver-
fcheidene volkeren gerekent. ibid. x---------- (de natuurlyke). III. D. 123. 124. wat en
hoe te rekenen. III. D. 121.
*---------• (fchoonheit of helderheit van den). IILD.
|
|||||||||||||||
|
679.
|
|||||||||||||||
|
(uuren van den). III. D. 125.
|
|||||||||||||||
|
* Dach (Koets van den Burgerlyken). III. D. 727.
*---------------------------,— Natuurlyken). III. D. 728.
Dakpannen van den tempel van Juno Lacinia
hoe kunftigh gelegt. I. D. 161.
Da mo cl es een vleier van Dionyllus. I. D. 3oi. D A m 0 n en Phintias getrouwe vrienden. IIL D. 408,, Danaëes fabel verklaert. IIL D. 628. * Dankbaerheit. I. D. 223.
* Danubius. IILD. 741.
Daphnis by Virgilius wie. I. D. 427. * Dapper en Deugtzaem 3edryf. III. D. 366.
*Daf-
|
|||||||||||||||
|
n la d t w y ze m.
|
|||||||
|
ft Dapperheit, fterkte. III. D. 351. 3554
*------------------— kloekmoedigheid III. D. 35Ö.
357- 358.
*■--------------_—1. dej gemoets, famengevoegt met Jichaems fterkte. III. D. 359. 360.
*---------------------gepaert met deugt, en onover- winlyk. III. D. 365.
*--------------------_ (helden-). III.D. 361. 363- 3<54-
Datperheits belooningen hoedanigh. I. D. 322.
II. D. i<5i.
Das een flaeperigh dier. II.D. 410.
* Dau. III. D. 682. voor leere. I. D. 440; III.D.
578. door paerlen. III.D. 680. •: Decempeda. Zie Voetmaet. \
December, gewydt aenSaturnus. III.D. 107.108.
ook aen Vefta. III. D. 98. Zie voorts tViniermaem.
Declinatorium wat. III. D. 585. > ü Deelen des lichaems toegeeigent aen deugden en
ondeugden. LD. 413.
* Deetigheit. LD. 225. 226.
Degen met de punt in den gront, wat. IL D. 59.
AEIMA wat. II. D. 390. .1 -t:.
Delft verbrandt. I. D. 224.
Demaratus, vader van Tarqüirirus Prifcus, waéü-
'-. om van Corinthen vertrokken. II. D. 343.
Democedes een vermaert geneesheer. II. D. 24.
* Democratia. III. D. 342. wat. III. D. '338.
-^342. '■'■'- 'ÖïModiiTDS rekt zyn leeven door den reuk vr.n honingh en warm broot. II. D. 444.
Demosthenes, zyne groote gebéugenifTe.LD. 413. zeggen tot verfchooning van zyne vlugt. I. D.
' 558. redenvoeringen ruiken na de lamp. II. D. 200. gebruikt meer olie dan wyn. I. D. 58. boe
veel vermogt door zyne welfpreekentheit. III. D.
' 587. wat Philippus daervan zeide. ibid. * Demping van quaede gedachten.I.D. 423.
* Denkbeelt, I. D. 227.
Bertigh. Zie Getal. Deucaltons fteenen. Zie Steenêri. Deugden en ondeugden, eene en de zelfde, by de Grieken en Latinen verbeeldt van verfchilien-
de fexe. II. D. '183. _------------ (de Vier zedelyke hooft-) welke. III.D.
<• 257- 630.
.* Deugt. LD. 237. 241. 242. 245. 248. eene mid-
delmaet der ondeugden. I. D. 245. de rechte adel. - I. D. 311. voor manhaftigheit. II. D. 341. hoe
koftel. I. D. 24. loon van zich zelf. I. D. 242. door eene paeuw. I. D. 243. ftantvaftigh. I. D. 243. wordt gekent integenfpoet.il. D. 602. neemt geen' achte- loozen minnaer aen. III. D. 368. of kennis baat. III. D. 547. de wegh tot de zelve moeilyk. ibid.
en Eer op een' penning van Vitellius. I. D* 241. der zelver tempelen, ibid. > *--------- (Liefde tot de). IIL D. 62.9.
* --------s (verachting der). I. D. 249.
♦Dialectica. III. D. 558. haer misbruik, III. D,
559. vergeleeken by eene fpinneweb. III. D. 56a.
by flyk. ibid. by eene maet. ibid. by de maen. ibid.
door een rappier met twe punten, ibid. eene toe-
geflootene hant. ibid. eene mugge. III. D. 565.
hoe verbeeldt by Marcianus Capella. III. D. 503.
564. oorfpronkelyk uit iEgypten. III.D.! 56^. zeer
. geacht te Athenen. ibid. wat is, en hoe verfch'ilt van Logica. III. D. 559. van /Jteonca* IIL D. $66-
Zie ook Redenrykkunft.
Di amant voor al wat onverbreeklyk is. ILD. 194. ■ goet tegen tovery , venyn enz. LD. 126. voor wreetheit. II. D. 653.
* Diana (Nympben van). III. D. 677.
Diana waerom genoeint Taurione, Tauropolis, en Tauropola. IIL D. 90. de zorg van 't vee haer -aeji-
bevolen. ibid. fcieren voor haer' wagen, -ibü, aan- geroepen van de baerende vrouwen. III. D. 91- ; veranfert ineene kat. III.D. 153. op de munt dèr |
|||||||
|
Pbocsënfers. IIL D. 35Ö. de GordeMtbintfter, wik
LD. 365. Örtbia wie. 11. D. 543. Godin van dé 'Jacht. III. D. 705* 70b". 707. de zelfde als Luna- Hecate, Proferpina, Tuno en Ceres; IIL D. 7051 waerom. verdicht wordt altyt maegt te zyn geblee- ven. III. D. 706". Zie voorts ook Maen.. • Dichtkunde. IIL D. 489. 497. 499. 500. hoé
out, geacht en nuttigh. III.D. 489. 490. 491. hoe aengenaem en vermogende. III. D. 491. maekt on- fterfllyk. III. D. 493. uit den hemel oorfpronkelyk. • dlI.D. 497. quaelyk gebruikt tot dartelheit. ibid.
eene fpreelcende fchildery.- IIL D. 572. vermaegt- fchapt met de fchilderkunft. IIL D. 573. wat tot bewaering 'vari des zelfs achtbaerheit behoort. . LD. 19. ^
Dichters bekranfl met mirt, I. D. $ó. veil en lau-
• '- > r-ier, I. D. 51. 52.: pryzen zich zelfs. I. D. 349. moe-
ten in hun verhael veel dingen door de Goden
■'■ laeten verrigten. L D. 353. zyn eerder geweeft
dan fchryvers in onrym. III. D. 489. noemen zich Goddelyk. III. D. 494. zoonen en tolken dèr Go- den, ibid.- hunne fcbriften geraetpleegt voor Godc- ■' fpraeken.' ibid. zonder drift en aenblaezing van
raezerny zyn gee'ne dichters, ibid. of gebooren of gemaekt worden. IIL D. 495. by zwaenen verge- leeken. III. D; 498. eertyts driederleië. III. D.57r. 'fpreeken van oude zaeken zoo, als of ze even _ zoo waeren in hunne tyden. III. D, 575. gelauwer-
de v/elke. III.D. 498. , . ■ " U •-• Dic-tys, treürfpei van Euripides. III. D. 549.
Didymon een Överfpeeler. II. D. 301. betekenis
van dien rafem. ibid. •* DlENSTBAE'RHEIT. II. D. 4H;
• Diere tyt. LD. 25L _ ,;
Dieren zich zelfs geneezende. III. D. 48. en iriérl- A fchen hoe gefchaepen volgens de fabel der Ouden; II. D. 87. Zie, verder Beeften.
Dierengoedel, of dierenkring, voor volmaek- . te werkzaemheit. II. D. 605. inde hant der GlorI wat. I. D. 507. verdeelt in Zuider- en Noorder- He-
- meltekenén. III.D, 43. Zie ook Hemeltekenen.:■■...; Diergaerde wat plaets te Romen; LD* 499.:^ Dievelantaerns by de: oade Feltheeren ïtt gebruik. II. D. 591.
'■* Dievery. I.D. 252. 253. , . ;., * Dignitas hoedanige Schoonheit. LÖ. 1S4;
Diogenes zoekt menfchen met een licht by dagb. II. D. 591. woont in eene ton.. III. D. 524. treedt
met vuile voeten op de köiiejyke tafelfpreien van
Plato. III. D. 523. wat cöordeel uit de Philofo-
. phië trekt. III.D. 546. zyne grafzuil. I.D. 362. D1 o m e d e 3, Koning van Thraciën, zyne boosheid LD. 89.
Diönysius, de oude, in hoe eene groote vrees geregeert heeft. LD. 3*01. toetft zyn' ftaet in eeri'
vleier, ibid.
1--------—-------• de jonge wat voordeel uit de Philofö- • phië trekt. III. D. 546".
Dioptrica, wat. III.D. 5or. 1. Dipoenus enScylliseerftevermaerdebeelthöüwers in Griekenlant. III.D. 374.
Dipsas, de naem van eene koppelaerefïè by Ovl-
dius. II.D. 4i?'- wat die beduidt, ibid. ook een ad- der en des zelfs natuur, ibid.' -U Discinctus wat. II. D. 307. 27r. s
Dis tel vink voorde lucht. III.D. 18. Zie Óofc
Aeantbis. D ithyrambi welke gezangen, en wanneer ge-
zongen. II. D. 668- Dithyrambïsche Poëeten wie. I.Ö. $§. ■'_'
Dobbelen door, de Romeiafche wetten verbon-
den. LD. 400. , .... "Dobbelsteen voor halfrarrigheit, hoe. il.Ö. ji
by de miltheit. II. D-. iS-3- der Grieken en R_P; meinen hobdanigh. IJL ','P.' 410. of bikkel in 'fiS hant van eene der Gratiën.'III.D. 409* G 2 Döé*'
|
|||||||
|
B L A D T V^ Y Z E:R^
|
|||||||
|
35 o c h f r. R haeren Vader of Moeder in de gevan-
gerufte voedende met. den melk baerer borften, ïi D. 53. van haer* vader opgeflooten by een paert; A 1D, 368. "yA n
IJoFFïii verdryft zyn' Voortteeler. LD. 315;
DoLffN voor behouding. LD. 103. fnelheit. IL D.
427. de zee. ILD. 660. IILQ. 64.6. een' vleier, 111. D. 664. bergt menfchen. IL D. 277.. vyant van den nautilus. ILD. 280. wordt gedoodt dooi- de amia. ibid. op het fchilt en den ring van U- lyftes. II. D. 277. toegewydt aen Neptunus. IL D. 660. aen Neptunus, Venus en Cupido. III. D. ■ .646. geflingert om een anker; wat. IIL D, 313.
,, gebonden aen den ftaert, wat. ILD- 34-
* Dolheit, woede. III.D. 666. 667. 668.
* Domheit..I. D, 254. 257. II. D, 500. is ftout
en onbefehaemt. L D, 258. door een fchaep. I. D. 296. Domitianus waerom het hooft van Minerva in
zyn borftwapen voerde. II. D. 339. wil gehouden worden voor een' zoon van Pallas. ibid, drukt de Jooden met zwaere fchattingen. II. D. 498. doet de verdachte bezigtlgen, of ze ook befneedenzyn. HM. of ook fchatting op de palmboomen geftelt heeft. ibid. begunftigt de verklikkers. II. D. 539. dryft de Jooden uit Romen, en verhuurt hen 't wout van Aricia. II. D. 499. noemt Oftober na zyn' naem. III, D. 104. * Don au. III. D. 741. zyn oorfprong waer. ibid.
eertyts onbekent, ibid. op een' penning van Tra ja- * hus. ibid. op. des zglfs zuil. ibid.
Donder voor eene verre item. LD. 363. Donkergraeuw waerom voor ledigheit. I. D.
101.
Dóode lyken. Zie Lyken. Doop wafcht de zonden zelfs niet af, III. D. 284, * DOORLUCHTIG HEIT. LD, 259.
Doorn voor wroeging des geweetens. I.D.491.
Doornen voor rykdom. ILD, 346. voor zonden. LD. 117.
Doornestok waerom aen den Nyt gegeeven. II.'D. 187.
* Doorzichtkunde. III. D. 500. Zie Ziclt-
kunde. * Doot. LD. 260. 264. 265. 268. de laetlte der
verfchrikkingen. III. D. 209. beft voor den menfch. I. D. 528. vrywillige geoorloft geftelt door de Stoïci. I. D. 261. 262. II. D. 27. door een fpinfpil betekent. I. D. 438. natuurlyke en geweldige hoe afgebeeldt, I. D. 262. bleek genaemt. III. D. 148. eene Godin te Romen. ILD. 74. eene onderaerd- fche Godin. III. D. 730. *--------- (Koets der). III. D. 730. zwarte oflen
waerom voor de zelve. ibtd.
•-!» «-----— (Overdenking der), I. D. 269. * Dootlyke haet, ILD. 3.
* ------—i--------- vyantfcbap. III. D. 403.
Dootshooft op de gaftmaelen op tafel gebragt.
I. D. 269. by de Voorzichtigheit. III. D. 315.
* Dootslagh.1. D. 270. kan door geene offer-
hande worden gereinight. ibid. DórscHtyt in Italiën. IIL D. 118.
Dorschvlegel voorquelling.II.D.316. voor de maent Auguftus. III. D. 118.
Dorre takken, voor den Winter. II. D. 489. Draek verloft een' jongen. LD. 434. voor minne- nyt. ILD, 386. voor waekzaemheit. ILD. 621.
'twaeken hem natuurlyk. ILD. 560. is zeerheet.
ILD. 559. fchept den wint met open bek. ibid.
gevaerlyk voor de fcheepen. ibid. vyant des Oli-
fants. ibid.
Draeken waerom voor Ceres wagen.III.D. 718. Draet voor't nootlot, de doot, enz. ILD. 189. 192.
Drank door eene fchael. ILD. 599» * Dreigement. I.D. 272. |
|||||||
|
A V E'Il A N O N wat. I. D. 264.
Drie voor veel. IIL D. 363. Drieëenheit door een''driehoek.LD. 5it. Driehoek- voor. drieëenheit. LD. 511. gelykzyi dige by de Pythagoriften genoemt Minerva Cor-j-
phagenesenlïïtogenia.lll.D. 722.
Driehoekigh waerom de wagen van Minerva, •1II.D. 7-2i.7l2.
Driehoofdigh beelt van een' hont, leeuw en wolf, wat.I. D. 430. ILD. 326. 328. vanjMiner-
va. IIL D. 464.
Driesprong voor twyfeling. ILD. 513. Dr'ietal, des zelfs betekenifle. L D. 537, vol- maekt. III. D. 456.
Drieïanï Van Neptunus wat beduidt. II. D. 660. HL-D. 702.
D r 1 e v o e t van Apollo vanwaer. III. D. 456. voot wysheit. III. D. 471.
* Drift. I. D. '275. Zie ook Hanstogten.
Drinkschael wat beelt. LD. 520. ILD. 5gg. Zie ook Sebael.
* Droefheit. LD. 278. 282. des zelfs tekenen
by de Ouden. II. D. 67. Droevig en fchuwen het licht. I. D. 284,
Dronkaerts hunne booze zeden. I. D. 289. by verfeheidehe beeften vergeleeken. ibid. * Dronkenschap. LD. 286.
Droom van Cicero omtrent Auguftus. I. D. 274.
poorten der droomen by de Poëeten wat. II. D.
403.
Druiven voor den herfit. II. D. 489. III. D. 63. gefchildert door Zeuxis. III. D. 572.
Druivetrossen van eene wonderlyke grootte. II. D. 619. voor vruchtbaerheit. ibid*
Drukgod.in wie. ILD. 122. * Drukkunst. III. D. 503. haere nuttighek.ibid.
lof, III. D. 504. van wien en wanneer gevonden. ibid. & 505, hoe eerft. geoeffent. ibid. door wieu allereerft te Romen overgebracht, ibid, ouder by dé Chineezen. ibid. * Dryades.HI. D. 676.
APUS wat. III. D. 676. Dubbelt voor valfchartigh. I D. 22. $6,
Du Choul tegengefproken.III.D. 705.
Duif voor eenvoudighei't, zuiverheit, en zagtmoe^
digheit. I. D. 189. 315. IIL D. 326. gezontheiê. I. D. 499. ondankbaerheit. I. D. 315. 515. ver- betering des leevens. II. D. 533. eendragt. III. D. 319. liefde..II. D. 52. trekkebekkende, voor liefkoo- zinge en'tvermaekvanminneluft.II.D. 578.UI. D. 663. waerom heiligh aen Venus. III. D. 663. 710. of galle heeft. I. D. 315. haer vleefch helpt te- gen de peft en Hangen. I. D. 315. den Koningen van iEgypten voorgedifcht. ibid. geneeft zich zelve door laurierbladeren. III.*D. 480. zwarte, een beelt van eene kuifche weduwe. I. D. 385. Zie voorts Tortelduif. Duim, een teken van gunft en haet. LD. 570.
Duisternis voor onkunde. II, D. 252, endwaes-
heit.LD. 293. Duivel eerfte leugenaer. II. D. 117,
Duode viginti wat. II. D, 615.
* Dwaeling. LD. 298. eigen aenïallemenfchen,
IL D. 445- Dwaelstarrenwaerom zoo genaemt. I. D. 139.
Zie voorts Plmieeten. * Dwaesheit. I. D. 291. 293. 294.
Dwergen boten zwak van geheugen. II. D. 554' * Dwinglandy. I.D. 300. Zie voorts Tyrannen.
JL/Cheneïs. Zie Remora.
Eciunus. Zie Zee-egeU EDELE]?
|
|||||||
|
BLAD T W Y 2.E &
|
||||||||||||||||
|
-Edeieh hoe onderfcheiden van gemeene burgers
by verfcheidene volkeren. I. D. 314. * Edelheit. I. D. 307. 310. 311. door fchoon-
heit. III. D. 568. Edelmoedigh man hoedanigh. I. D. 553- ver-
v fcheidene beelden daervan. ibid. * Edelmoedigheit. I. D. 552.
Edere, twederleie betekenifTe. III. D. 586. Eduard de VI. zyn zinnebeelt. III. D. 319. Eedt, beveftigt door't flaen van een' fteen voor den kop van eene zeug, of lam.II. D. 535.530. door
de Rechters te Romen gedaen. II. D. 441. of die gefchiedt zy met het opfteeken der vingeren, ibid. ' in minnaeryen niets geacht. II. D. 554. by 't wa-
. ter en de andere elementen. III. D. 11. by den
poel Styx. ibid. der Scythen by hun zwaert en den wint. I. D. 263. jaerlykfche, der AtheenfcheRech- ters. III. D. 290. Eekhoorntje voor Vooruitgezicht. III.D. 322.
Een, 't zaet en de vader van't getal. I. D. 231.
* Eendracht. III.D. 413. 414. 415. 416. 417.
door twe kraeien. I. D. 194. hoe verbeeldt door Heracütus. II. D. 4*31. door een'flangeftaf. III. D. |
zyne voorzorg tegen den Winter. III. D. 318.V00P
Voorzienigheit.III. D. 322. voor dapperheit. III. D. 366. zeker koffertje, daer gerechtelyke getuigenif- fen aen de Rechtbank in bewaert wierden. II D, 482. en armelyri, voor gevoel. III. D. 240. Egisteus. Zie Mgijleus.
f githds. Zie JEgitbus. .
Eglon gedoodt door Ehud. II. D. 28 .
Egïpten, Egyptenaeren , Egyptifche , zoek ÏÜ
■JEgypten, enz. Eieren, vloeibaer vleefch. II. D. 4311
* Eigenbaet. I. D. 384. 386. %
* Eigenliefde. III.D. 630. 631. door een' fpie*
gel. II. D. 194. twederleie. III. D. 632. Eik voor dapperheit en uerkte. I. D. 57. II. D.
. 495. III. D. 195. 365. duurzaemheit. I. D. 57.
III. D. 195. ftantvaftigheit. I. D. 243. II. D. 4^2. harden en wreeden inborft. II. D. 651. waerom de menfchen verdicht worden daeruit gebooren te zyn. II. D. 651. Eik, haegeik, en fteeneik* byzohde-
re foorten. III. D. 641. Eikekransen in deCapitolinfche fpelen aen wiè
uitgedeelt, en hoedanigh waeren, I. D. 57.II.D.
104. of burgerkranfen, wat. I. D. 238. II. D. 495.
, III. D. 640. 641. op de penningen. II. D. 495. voor de deur van Auguftus. ibid. aen wie gegeeven.
ibid.
Ei kelen;, eeröe fpys der menfchen. II. D. 39. hoé overvloedigh in Italiè'n. III. D. .31.
E1 k e t a k voor hulp. II. D. 39. voor voordeel. II. D* 54ï- .. '..:.'-.: - ...
* Eiknimfen. III. D. 676.
Ei loof. Zie Klimop en FeiL _ a.-.
* Einde. I. D.,387>
Electra eene der Pleiades. III. D. 682. verandert
J in eéne ftaertftar. III. D. 683. Èlegia wat. I. D. 52. * Elementen (de vier). III.D. 7. 13. 18.
* --------——,----------------------van Empedocles. HL
D. 21.
Elementen, der zelver kleuren. III.D. 15. vorm;
; en figuur. III. D. 17. verfchülen van eerfte begin-
felen. III. D. 21. der zelver hoedanigheden en tem- pering. IIL D. 200. onderlinge overeenitemrningi III. D. 508- 511- vergeleeken by de vier vochten
van 's menfchen lighaem. III. D. 515. ' * Elende. I. D. 394. 395. 396.
* ------------ (wereltfche). I. D. 397.
Eliënsische Philofophen wie. 1. D. 59,
E l l e by Nemefis waertoe. I. D. 102. Elleboog opeenkuffen voor een lui enwelluitigh leeven.II. D. 103.
E l p 1 s van Samus,, zyne ontmoeting met een' leeuw*
I. D. 223. Empedocles zyn verftant. LD. 342. zyne eer-
zucht en doot. ibid, gevoelen omtrent de Elemen- ten. III. D. 21. leert de zielsverhuizing van Py- thagoras. III. D. 534. wat zeide te vooren geweeft. te zyn. III. D. 535. Ekcïcloïsdh wat. ILD. 197.
Endemii en Epidemiï morbi, wat. LD. 312»
Eneas. Zie Mneas.
Engel een beelt der Eeuwigheit. I. D. 376. op de
Overwinningspenningen is geen Engel. III. D. 386J kan worden afgebeeldt.' IIL D. 272. Zie ook Ge* kigeeft, en Starren. Engeltje , een Overwinningsbeeïtje daervoor
aengezien, I. D. 508' 'ENIAUTOS vanwaer afkomftigh, III. D. 89.
Enniüs de Taelkundige.-IL D. 533- de Poëet, jig*
tigh. III. D. 193. beminnaer van den wyn. ibid. hoe geëert te Romen. III. D. 490. zyn beelt in t praelgraf der Scipioos. ibid. \ - •, Enos, Seths Zoon. II. D. 139* ,-. | ,■
Entelechia; I. P- 236.
|
|||||||||||||||
|
253-
|
||||||||||||||||
|
.------ ( burgerlyke ). IIL D. 419.
-------------— (huwlyks-)- HL D. 418.
----------,------- ( krygs-). III. D. 422. 423.
------------------ (onwinbaere). III. D. 423.
Eenhoofdige regeering. III.D. 336.
Eenhoorn voor'Maegdom. II. D- 124. hoe ge- vangen wordt. ibid. * Eenvoüdigheit. LD.314.
* Eenzaemheit. I. D. 316. aen gebreken min
onderworpen. I. D. 316. 317. zonder vrienden wordt ' mispreezen. LD. 318. des zelfs verfcheidene foor-
ten, ibid. wanneer lafterlyk. ibid. verworpen. II. D. 209. dienftigh en noodigh tot de ftudiën. I. D. 294. III. D. 570. * Eenz ydigheit. I. D. 319.
* Eer. LD. 321. 323. 324. 325. eene dochter der
Overwinning en Moeder der Majefteit. I. D. 321. hoe verbeeldt dóór Gyraldus.I. D. 324. in purper gewaet. ibid. op verfcheidene penningen. I. D. 325. waerom aen haer geoffert met ongedekten hoofde. LD. 326. waerom de Romeinfche Ridders op den 15. Julii van des zelfs tempel afreeden. I. D. 327. waer die tempel was. ibid. en Deugt op een' penning van Vitellius. I. D. 241. der zelver tem- pelen, ibid. met de Liefde en Waerheit op een out marmer. I. D. 325. * Eer (hoogheit van). I. D. 360.
* ------ (ydele). LD. 350.
* ------ (verbreiding van). I. D. 363.
* Eerbaere schaemte. II. D. 359.
* Eereaerheit. I. D. 364. 370. 372. Zie ook
Kuijcbeit. Eerbewyzingen aen hooge Staetsperfoonen en
andere eerwaerde mannen outtys beweezen, hoe veelerleie. I. D. 326. * Eerlyke Vreugt. III. D. 428.
Eerste beginselen. Zie Beginfekn. * Eerste indruk. I. D. 184.
Eerzucht laetfte kleet der Wyzen. I. D. 346. is verderflyk. ibid. Voedtfter der gierigheit. I. D. 65.
* Eeuwen (de vier). III. D. 670. 671. 672. 673.
674. * Eeuwigheit.LD. 374-376-377-378. 379-380.
382. zittende op een' aerdkloot, niet op een' he- melbol. I. D. 375. op penningen. I. D. 375. 376. 377. 379- 38o. 381. of zittende magh verbeeldt worden. I. D. 379- is onbegryplyk. I. D. 383. hoedanigh door de Romeinen begreepen. I. D. 381. waerom jong. III. D. 255. Egel voor befcherming en veiligheit. I. D. 128.
■ voor de ftrengheit van een' rechter. II. D. 482. |
||||||||||||||||
|
ËN
|
||||||||||||||||
|
D
|
||||||||||||||||
|
TVê*
|
||||||||||||||||
|
B L A U T W Y ZT E FL
|
||||||||||||||||||||||
|
Entvogels by fehaolen zwemmende enz. voor
burgerlyke eendracht. III. D. 421. * E o los. Zie JEcius.
Et acta wat. III. 165, Epahikohbjvs verdedigt van flordigheit. I.D. 17.
Ei'ERiü van een' flangebeet geftorven. I. D. 479. Eph.estion, Alexanders boezemvrient. II. D. 451. ,!
Efhemeeros wat diertje. III. 186.
Epicuristen neemen 't redelyk deel der Philo- fophië wegb. HL D. 538.
EncuRus verdedigt. I. D. 221. zyn gevoelen om- front den welluff. III. D. 538. ontleent de onfterf-
lykheit der zielen, ibid.
Epj*cyclus wat. II. D. 150. Eppe heiligh aen de onderaerdfche Goden. I. D. 27$. een kruit van droef heit. ibid. Overwinnaers
in de Ifthmifche en Nemeëefche fpelen daermede
bekranft. ibid. ook op gaftmaelen in de kranfen
• gebruikt, ibid. wederftaet de dronkenfchap. ibid. Epulones welke Priefters. II. D. 283. Equinoctiaele uuren, welke. 111. D. 130. Er uit Pamphyliën wie. I. D. 98. Erasinus (de rivier) hoe verbeeldt. III. D. 738. Er as mus tegengefproken. I. D. 452. gepreezen III. D. 662. en elders dikwyls.
* E rat o. III. D. 688.
Erebus vanwaer afkomftigh. III. D. 140.
* Ergernis. I. D. 399.
Erigerion wat bloem. III. D. 219. Erigone 'themelteken der Jongvrouw. III. D. 103.
Eringion wat kruk. I. D. 256. des zelfs zeltfae- me uitwerking omtrent de geiten, ibid.
Erisichthons fabel. I. D. 220. 561. Eritachus, een vogeltje, voor eenzaemheit. I, D. 317.
Erizzoos dwaeling. III. D. 349. 350. Ermo (St.) des zelfs vier. I. D. 476. * Ernsthaftigheit. II. D. 480.
Erodivjs of dezelfde vogel zy als defulka. I. D, 36. eene foort van een' reiger. I. D. 24,9. vanwaei
die naem. ibid, voor den fmaek. III. D. 236. Eros of .Eroa.r wat. III. D. 630. 688. * Ervaerenis. I. D. 401. is voornaementlyk in
oude menfchen. I. D. 402. moeder der konden. ibid. door eene luit. II. D. 62. Eruca. Zie Raket.
ErtmaNthus (de rivier) hoe verbeeldt. III. D.
738.
Es der Grieken door de Latinen verandert in us. I. D. 433-
E. s c h by den wynftok. II. D. 50. Eschines. Zie JEJchines. Eschylus. Zie JEfibylus. Esculapius. Zie JEfculapius. Esmaraut voor maegdelyke ftaet. II. D. 122. verwekt Venusluft. ibid. breekt, aengeraekt in 't
pleegen van den zelven. ibid.
* Ethica. III. D. 606.
EthiopiSrs. Zie Mtbiopiërs. Ethra. Zie Exbra. * Etmael. III. D. 121.
* Étsch. III. D. 741.
Eva waerom gefchapen uit eene ribbe. II. D. 416.
voor den zin van 't vleefch. Hl. D. 245. Eüangelisten, der zelver vier dieren hoeda-
nigh , en wat beduiden. III. D. 286. Eucarpia, groote druivetroffenaldaer.II.D.619.
Euclioos habn, wat. II.D.171.
Eucrasia wat. III. D. 507.
EüDiEMOHU wat. III. D. 457.
Eudamidas zyn oordeel over een' Philofooph.
I. D. 402. Evenaer, 'themelteken, woonplaets van Venus.
III. D. 97. |
||||||||||||||||||||||
|
* Evenmeeting III. B. 506. van wïen
|
gevori-
|
|||||||||||||||||||||
|
den. III. D. 507. 508. haere otitheit. 513.
Eügenius de. IV. trekt voordeel uit het geen in
hem berifpt wordt. III. D. 545. ...
Eunomus een muficant. III. D. 603. |
||||||||||||||||||||||
|
Euphrone de nacht waerom zoo genaemt. II.
|
D.
|
|||||||||||||||||||||
|
324.
Eupragia wat. III. D. 457. Euribice. Zie Eitrydice. |
||||||||||||||||||||||
|
Euripides omgekogt door de Corinthiërs. II.
390. hoe geagt te Athenen, III. D. 490. en
|
D.
by |
|||||||||||||||||||||
|
den koning Archelaüs. ibid.
* Europa, 't werelt deel. III. ï). 27. 29. vanwaer
zoo genaemt. IIL D. 27. afgebeeldt door een' draek. III. D. 28. door eene zittende vrouw. ibid. onder 't zelve wordt fomtyts ook Africa begreepen. in. d. 33. '
f--------------Agenors dochter, waerom zoo genaemt.
.- III. D. 27. waerom verdicht wórdt door Jupiter
te zyn gefchaekt. III. D. 28. 30. 32. die fchaeking
vertoont in eene fchildery te Sidon. III. D. 29. op
de penningen. III. D. 32.
Euro tas (de rivier) hoe verbeeldt. III. D. 738. Eurydice van een' flangebeet geftorven. LD.479. een beek van luit. II. D. 120.
"EüSAPKOS wat. III. D. 509. Eustathius, verfcheidenevan dien naem.III.D. 110.
Eutelidas wie. IIL D. 635. * EUTERPE. III. D. 685.
Eutychia wat. III. D. 457.
Ext er voorgeveinftheit en leugens. 1. D. 483. voor
Ieerzaemheit. II. D. 107. een wonder voorbeelt daervan. ibid. voor fnapachtigheit. II. D. 424. daerom gewydt aen Bacchus. ibid. Exters eertyts maegden. III. D. 688. haere vee-i
ren in den krans der Zanggodinnen, ibid. Ezechiëi. verklaert. III. D. 80.
Ezel ontbloot van verltant. I. D. 466. hoedanigh
een beelt by de iEgyptenaers, en hoe zeer veracht cngequelt. I. D. 466. II. D. 520. IIL D. 665. voor onbefchaemthek. II. D. 212. voor domheit en onweetenheit.' I. D. 257. II. D. 255. voor ar- beit. I. D. 74. voor flaeverny. ibid. voor een' braiTer. I. D. 221. voor gierigheit. I. D. 505. voor wysheit. I. D. 257. hoort fnel. II. D. 591. voor gehoor. IIL D. 243. voor befpotting. I. D. 146. wordt geplaegt door 't vogeltje Salus. II. D. 646. jonge ezel voor den zomerzonneilant. III. D. 116. Ezels verdryven de Scythifche paerden door hun
ruchelen. 1. D. 357. Ezels ooren door de hant nagebootk in befpot-
ting. I. D. 145. voor flaeverny. II. D. 413. |
||||||||||||||||||||||
|
F.
|
||||||||||||||||||||||
|
Fabelen der Grieken verdicht uit de H. Schrift.
I. D. 499. F a b 1 ë n , 306 te gelyk gefneuvelt. III. D. 650. valfchi ibid.
Fabius befchildert den tempel der BehoudenifTe, en zet 'er zynen naem by. I. D. 348.
F.a b 1 u s Maximus, fcbilt der Roomfcbe beerfcbappy. I. D. 128. vanwaer bygenaemt Ovicula. I. D. 296.
befchonken met een' belegkrans. III. D. 653.
Fabius Rullianus infleller van de Riddermon- ftering. I. D. 327.
Faem eene Godin. IIL D. 348. Zie verder Gerucht. *------ (Koets der) III. D. 731.
F ai sant vanwaer zoo genaemt. I. D. 315. des
zelfs domheit. ibid. Itys daerin verandert. I. D.
316. waerom by de ledigbeit. IL D. lor.
Fakkel der Ouden hoedanigh. II. D. 262. op de bruiloften. I.D.408. II. L\ 42- op de Gaftmaelen
LD,
|
||||||||||||||||||||||
|
B t A D T ff V i E H'
|
||||||||||||||
|
I. D. 408. in den ftryt. II. D. 262. in de hant
van Bellona. ibid. van den Vrede. III. D. 391. van de Furiën. III. D. 669. van Ceres. III. D. 719. van de Maen. III. D. 707. van Aurora. III. D. 726. in oproer. II. D. 262. in bygelovige Godtsdienft. I. D. 199. 200. voor bekommering. III. 160. voortwedragt en verderf. II. D. 98. 505. 508. voor liefde. II. D. 42. III. D. 614. 645. "voor den morgenftont. 'III. D. 170. voor wacht II. D. 620. voor 't licht der hiftoriën III. D.
691. waerom by de twede nachtuur. III. D. 151. eerfte fakkel, wat ibid. gedooft, voor ledig- heit. II. D. 101. brandende, voor den dagh, uit- gedooft, voor den nacht. III. 124. fakkel en zwaert, voor Oorlogs gewelt. II. D. 75. Falacer Flamenwie. I. D. 283.
* Fantazyen. II. D. 60.
Fatua, Huisvrouw van Faunus, een voorbeeltvan
uitmuntende kuifcheit. I. D. 369. de zelfde als de
Goede Godin, ibid. haar Godtsdienft, en dés zelfs
byzonderheden. ibid.
F au wi, geil. II. D. 232. Zie ook Saters. Faunus voor Edelheit. I. D. 314. Favonius vanwaer afkomftigh, en zyne vrucht- baermaekende kracht. III. D. 24.
Favorinus zyn zeggen van Hadrianus. ILD. 142. Faustina, Gemalin van Antoninus Pius, vergoodc. I. D. 380. zy zelve wie. III. D. 414. haer penning.
III. D. 414- 433-
Febris vanwaer afkomftigh. II. D. 70.
Februarius met Januarius door Numa gevoegt by 't jaer van Romulus. III. D. 87. floot eertyts
- het jaar. ibid. van wie tot de twede maent gemaekt ' ibid. vanwaer alzoo genaemt. III. D. 109. lyk- , dienften als dan gedaen aan de onderaerdfche Go- " den. ibid. ook gewydt aen Neptunus. III. D. 9S. Zie verder Sprokkelmaent.
Februum wat. lil. D. 109. Februus een afgodt III. D. 109. de Vader van Plüto, of Pluto zelf. ibid.
JTeciales wie, hunne bediening, en vanwaer zoo genaemt. II. D. 261. 534- 535.
Felicitas Publica op de penningen wat. III. D. 253.
Feniciëhs. Zie Pbwniciërs. F e N1 x. Zie Pbasnix. F e r o N1 a , Godin der vrygelaetene flaeven.III.D.335.
Ferula wat, en waerom gewydt aen Bacchus. II. D. 549. 550. door de Schoolmeefters gebruikt
in 't ftraffen der leerlingen II. D. 549. bequaem tot wandelftokken II. D. 550. zoet voor den ezel, zeer vergiftigh voor andere dieren. II. D. 550.559. Festina lente, fpreuk van Auguftus.III.D. 313-
Fidias. Zie Pbidias.
Fidon. Zie Phidon.
Fidus voor Fctdus. II. D. 533.
Figuren (vier) der Syllogifmi. III. 561. de vierde
weinigh in gebruik, ibid. de Galenifche genaemt.
ibid.
Filippus Zie Pbüippus. Pilips de II. zyn penning. III. D. 461. Filomela Zie Philomela. Filozoofen enz. Zie Pbilojopben enz. Filoxenus. Zie Pbilaxenus. Finthias. Zie Phintias. Flamen Falacer wat. I. D. 283. Flegethon. Zie Pblegetbon. Flegmatyke Complexië. Zie PUegmatike. Flora gefchaekt door den Weftenwint. III. D. 56. haer feeft wanneer. III. D. 99. gebloemde klederen
alsdan gedraegen ibid.
Florentynen, hun wapen hoe eertyts en nu. III. D. 740.
Florentynsche kusch, wat. II. D. 574.
Florianus, zyn penning verklaert. III. D. 319. Fluit of aen Apollo is toegewydt. III. D; 476. van |
||||||||||||||
|
Pan, verfcheidene dingen daervan. III. D. 6. 7.
Fluiten, twe te gelyk, befpeelt door een5 menfch
in de Comoediën. III. E». 690. Fluitspeelen, Euterpe daerovergeftelt.III. D.
685. Fluweel byde maetigheit. II. D. 129.
Focion. Zie Pbacion. '
Foedus vanwaer afkomftigh. II. D. 533.
Folis. Zie Pholis.
Fontein van Cyzicus of van Cupido doet deiief-
. de vergeeten., III. D. 660.
F o r m 1 o. Zie Pbormio.
'* Fortuin, avontuur, geval. III.D.437. 440.441.
--------!—>— (gedienftige). III. D. 443.
--------------- (gelukkige). III. D. 442.
-----;---------- (goede). III. D. 441. haar beelt te
Romen op 't Capitool. II. D. 599.
---------------(goudë). III. D. 444.
(ganftige in minnaeryen). III443.
(toegeevende). III. D. 443. Fortuin door de wyRe der Heidenen voorgeene
Godin gehouden. I. D. ,568. heeft geene macht over de goederen van den geeft. III. D. 462. de Koninglyke. III. D. 444. blyvende. III. D. 441. wederkeerende III. D. 442, vifcata. ibid. de zelf- de als^ Jt Nootlot, enz. III. D. 438. 439. Fossiones Philistin/e waar. III. D. 741.
Frascati geftigt door Telegonus. II. D. 132.
Frigiërs. Zie Phrygiërs.
Frine. Zie Pbryne.
'■* Fris heit, wakkerheit. II. D. 442; , ,
Frixus Zie Phryxus.
Fulgentius deCarthager. II. D. 453.
Fulica of een gulzige Vogel zy. I. D. 562. hos*
danige Vogel. I, D. 35. 36. 37- Fulvius vertrouwt een geheim.aan zynê Vrouw,'
>' dat hem en haer 't leven koft. III. D. 454.J
Furca en Furcifer. Zie Gaffeldraegen.
Furiën Waerom gewapent met flangen I. D. 281.
haere beelteniffe, en haer werk. III. 670. allereerit door ÜLfchylus op het toneel gebracht. III, D. 670. Furvus wat kleur. II. D. 69.
Fuscus wat kleur. UI. D. 54.
|
||||||||||||||
|
G.
|
||||||||||||||
|
G,
|
||||||||||||||
|
ffe ldraegen, wat ftraf, en hoedanigh
|
||||||||||||||
|
die gaffel. II. D. 141.
Gagaet goet tegen fpookery. I. £). 155. in de
neften der arenden waertoe. ibid. wat fteen. ibid. Gal of in den Olifant en Cameel zy. I. D. 538.
539. verwekt heete koorfen. III. D. 222. TA'AA wat III. D. 679-
Galactites welke fteen. II. D. 563. waer gevon-
den wordt. ibid. vermeerdert den melk der Vrou- wen, ibid. veroorzaekt vergeetenheit. ibid. * Galatea. III. D. 679.
Gal ba ftreng in 't ftraffen van misdaeden. III. D.
327-
Galenische figuur in defyllogifmi welke. III, D. 561.
Galli. Zie- PHeJiersvan Cybele. Galliciërs naekt vechtende. II. D. 258. Gallicinium wat. III. D. 155. Gallinago wat vogel. I. D. 547. Gang. Zie Tret. * Ganges. III. D. 742. welke rivier, ibid. voert
edele fteenen. ibid. zyne kleur, zwart. III. D. 743. grootfte der rivieren, ibid. volkeren aen den 2el- ven, woeft. III. D. 742. Gans heiligh aen Harpocrates en waerom. II. D.
468. des zelfs waekzaemheit. II. D. 621. of 's nachts
twaelfmael wakker wordt. II. D. 620. behoudt het
Capitolium. II. D. 622. cere den gahfen daervoor
D 2 Jae*-
|
||||||||||||||
|
BLAD T W Y O R.
|
||||||||||
|
Gelauwerde Poëeten welke. III. D. 4981
Geleerden en ongelecrden haer ohderfcheit III. D. 544. * Geleertheit, LD. 439. 441. heeft bittere
wortels. I. D. 325. door een boek. III. D. 367. * G e l e g e n h e 1 t. I. D. 442. haer beek door wien
gemaekt. I. D. 442. 444. * Geleigeest. LD. 444.
Geleigeesten ontfangen goddelyke eer. I. D. 376. zyn zoonen van Goden, en Vaders van men-
fchen. ibid. veelerhande. ibid. twe in alle men- fchen. I. D. 447. * Gelykheit. I. D. 448. 451.
+ Gelykmaeti gheit. III. D. 506. noodigh tot
de fchoonheit. III. D. 509.
Gellius (Cnaius) een out Hiftoriëfchryver. II. D. 138:
* Geloof. I. D, 452. 457. 458. door eene lely.
III. D. 270. *------------ (algemeen). I. D. 453. 455.
*------------ goet vertrouwen. 1. D. 459.
* Gelt.I, D. 462. des zelfs lof. ibid. van wat doffe
eertyts gemaekt. I. D. 463. des zelfs eerlte munt. I. D. 464. II. D. 138. eerft gemunt door Janus. I. D. 303. zenuw des oorlogs. III. D. 342. ver- wekt gunft en aenzien. I. D. 567. Zie ook Ge- fchenken, en Munt. Geluk helpt den ftouten. I. D. 208. door een
flangeftaf, en overvloetshoorn. III. D. 253. * Geluk (algemeen). III. D. 253.
*------■— ( eeuwigh ) III. D. 255. *--------- ( kort). III. D. 254.
* Gelukkige Fortuin III. D. 442.
Gemaetigtheit, is de kracht der ziele. HL D. 509.
* Gemeen volk. I. D. 565. hoe verbeeldt door
Apelles. II. D. 97. Gemonije Scal«, wat. I. D. 478.
* Genade (Godtlyke) I. D. 467.
r E N E ASvat. II. D. 320. Geneesheer, wat in hem vereifcht wordt. It, D. 327.
? Geneeskunde. III. D. 478. 479. hoe aenge- groeit. I. D. 402. * Genegenheit. LD. 546.
*------------------------kift. II. D. 120. "
|
||||||||||
|
jaerlyks aengedaen. ibid. voor fnapachtigheit. II. D.
424. met een' teen in den bek, voor ftilzwygent- heit. II. D. 468. jonge, voor fchadelyke volhar- ding. II. D. .603. * Gastmael. I. D. 407. in wat achting outtyts.
ibid. wicrdt uitgerekt tot in den morgen. I. D. 408. TASTPIMAProi wat. I. D. 560.
* Ge bedt. LD. 409. 410. 412. 414. 416. des zelfs
kracht. I. D. 412. Gebeden , haere zinfchets by Homerus. I. D. 416. Geboogen hooft voor gedienftigbeit.I. D. 426.
■Geboorte, door een jong kint. I. D. 205. * , Gebouw. LD. 417. door een pafloot. ibid.
door een' keen. ibid. door eene hant. ibid. * --------------- der werelt. I. D. 418.
'«■Gedachten. I. D. 420. 423. door vleugels
III. D. 273. door 't hoofthair , zie Uair. Haer
plaets in 't hooft. III. D. 616. in't hart. III. D. 617. * ------------------(demping van quaede). I. D. 423.
Gedenkpenning. Zie Penning.
* Gedichten (de vier). III. D. 692.
* Gedienstige Fortuin. III. D. 443.
* Gedienstigheit. I. D. 425.
* Gedult. II. D. 110. in. 112. 113..
Geele verf voor onbeftendigheit. I.D.472. voor ledigheit. II. D. lot. voor boosheit. I. D. 86.
214. waerom by 't Verlangen. II. 568. voor wys- heit. UI. D. 322. verwarring van Ripa in die kleur ibid. * Geelgallige Complexje. III. D. 221.
Ge e ss el voor draf. IL D. 19. tegen wie gebruikt by de Romeinen, ibid. voor tucht. I. D. 119. voor
verdraegfaemheit. II. D. 543.
*• -----;------- (Godtlyke). II. D. 349.
Geest voor d'Eeuwigheit. I. D. 376. Zie ook Ga-
+. leigeejl en Ziel. Geest QH.) in de gedaente van eene duif. I. D. 519. of kan worden afgebeeldt. III. D. 301.
Geesten. Zie Schimmen. * Geestlyke Yver. II. D. 56.
,.# _—^_------„ Wet. III. D. 288.
GEHAziTEwen Simoniaenen waerin onderfchei-
den. I. D. 64. ,
Geheimen niet te vertrouwen aen Vrouwen. II. D. 454.
Geheim godin Angerona, wie. II. D. 460.
*GEHEqGENissE. I. D. 428. 431. haere zwak-
heit in de oude lieden. I. D. 429. en in wie verder. II. D. 553. wonderlyke voorbeelden van des zelfs grootheit. I. D. 429. wordt door kond verbetert. 1. D. 431. door toeval verlooren van verfcheidene menfchen. II. D. 552. eene bron by't orakel van Tröphomus. II. D. 553. •X- .----------------- van ontfangene weldaeden. I. D.
432. is eenigfins eene vergelding, ibid.
* Gehoor. III. D. 242. 243. dooreene luit. II.D.
573. III. D. 232. 234. een wilt zwyn. III. D. 231. een oor. III. D. 232. een' haes. III. D. 234. een' ezel, muis, geit, wilt zwyn, en hart. III. D. 243. een ftiers-oor. III. D. 242. eene mol. III. D. 236. hoe veroorzaekt wordt. III. D. 234. is een zeer ede- ' Ie zin II. D. 573. 574. kan doen verlieven. III. D.
610. 611. 612. * Gehoorzaemheit. I. D. 435. 436.438.
* ,-----i—--------------------- aen Godt. I. D. 438.
* Gehoudenheit. II. D. 581.
* Geilheit, onkuifcheit. II. D. 229. III. D. 247.
door een' bok, geit, en fcorpioen. III. D. 247. Geit, voor eene hoer. LD. 92. voor dom. I. D.
256. voor boofaerdigheit. I. D. 217. gehoor. III. D. 243. geilheit. III. D. 247. wordt vet van vergiftige dingen. II. D. 559. heeft altyt de koors. II. D. 73. zoogende een* wolf, wat zinnebeelt. II. D. 213. wilde, haere beenderen, voor iets dat heght en vaft is. II. D. 528. * Gejuich. II. D. 433.
|
||||||||||
|
neiging. I. D. 468.
|
||||||||||
|
Geneverbeziën knghtigh tegen vergift. II. D.
561.
Geneverboom vermolmt niet. I. D. 432. noch verlieft zyne bladeren, ibid. heiügh aen Apoüo.
II. D- 561. gebrant wordende verdryft de Hangen.
ibid. zyne fchaduw is zwaer, bedwelmt , en ver-
wekt hooftpyn. II. D. 561. 562. Genevertak voor vergeetenheit. II. D. 556. van Medea gebruikt om den wakkeren draek in
flaep te brengen. II. D. 557-
* Genoegen I. D. 471. 472.
* —.-------------(minlyk). I. D. 473.
* Geographia. III. D. 476.
* Geometria. III. D. 552. Zie Lcmtmeetery.
Georgius Trapezuntius verlieft zyn geheu- gen. II. ,D. 552. G e r a d a s, zyn zeggen aangaande de Overfpelers.
II. D. 302.
Geraemte voor itrenge gerechtigheit. III. D. 302. * Gerechtigheit. III. D. 289. 297. 300. eene
Koningin. III. D. 289. eene Godin. ibid. heeft haere plaets omtrent de borft. III. D. 292. zit by den throon vanjupiter. III. D. 298. komt voort uit het midden van den throon der zon. ibid. waerom zonder hooft. III. D. 293. geneeskunde der ziel. III. D. 294. van wien uitzinnigheit genaemt. III. D. 296. boven fterkte. II. D. 75- haer beek by Eu- ftathius. III. D. 295. by anderen. III. D. 296. op de penningen. III. ü. 3°o- Godt-
|
||||||||||
|
B L-'A- D T W Y Z E R,
|
|||||||||||||||||||||
|
* Gerechtigheit (Godtlyke). III. D. 300.
*---------------,------— (onkreukbaere). III. D. 301.
(ftrenge). III. D. 302.
|
|||||||||||||||||||||
|
Gierigaerts wreet. I. D. 501. zyn plaègen vaH"
zich zelfs. I. D. 504. * Gierigheit. LD. 501. 503. 504. 505. verge-
geleeken by waterzucht. LD. 502. des zelfsfchan- delykheit. ibid. is onverzaedelyk. I. D. 398. eigen aen oude lieden. I. D. 384. aen zwartgallige men- fchen. III. D. 227. Gieter voor onderwys. III. D. 578.
Giganten en Titanen fomtyts vermengt. III.D. 55. wat de Poëeten door de zelve verliaen hebben
ibid.
Gild o ontrouw aen zyne Heeren. III. D. 326. Glas voor bros en fchynfchoon. I. D. 397. III. D. 184.
Glase wereltb ol van Archimedes.III.D. 555. van Linus. IIL D. 556.
Glaucus hoe verandert in een' zeegodt. IIL D, 173. wat dat woort betekent; IIL D. 723.
Glaux wat betekent. III. D. 723. Globe. Zie Bol. * Glori. I. D. 507.
* ------(Liefde tot) III. D. 63^
* —- (Vorften-) I. D. 508.
Gnatho werpt fnot in de fchotelen om de fpys al-
leen te hebhen. I. D. 335. Goden hunne beelden waerom gemaekt van olyf-
hout. II. D. 655. veranderen zich in dieren. III, D. 153- 154- famengeitelt uit getallen en nvaetzang. III. D. 602. wierden gelooft te helpen, die hun- ne beelteniflen in ringen, of op eene andere wy- ze met zich omvoerden. II. D. 451. Goden der ■ Grieken door de Latinen verbeeldt als Godinnen,
en het tegendeel, en waerom. III. D. 183. haere beelden waerom naekt. III. D. 714. Godt, onmooglyk af te beelden. I. D. 512. III.D.
•i 273. verboden ook by de Romeinen. LD. 512.
alles van hem vol. II. D. 502. alleen wys. III.D. 465- 't hoogfte goet. III. D. 531. oorzaek van al- . Ie goet. III. D. 537. wordt uit de onzichtbaere
dingen gekent. III. D. 532. wat Simonides antwoort, gevraegt zynde,, wat Godt is. III. D. 522. doot een' havik. III. D. 233. * Godtheit. I. D. 51:0. door vier. LD.232. 51 r.
door andere dingen, ibid. waerom door de ÜLgyp"- tenaeren zittende verbeeldt. II. D. 353. Godtlyke geeiTel. II. D. 349. ------------------ genade. I. D. 467.
------------------ gerechtigheit. III. D. 300.
--------■---------' gunft. I. D. 571.
--------.---------hoop. II. D. 32.
Godtloosheit. LD; 513. 514. .
------------------------en gewelt, door 't recht ver- wonnen. I. D. 515. * Godtsdienst. I. D. 516. 517. 518. op de
penningen. LD. 516. onderfcheidt den menfeh van de beeften. I. D. 517. waerom in fommige opzich- ten duider. I. D. 517. 518. is altyt een geheim geweeft. ibid. de heidenfche, verdacht, ibid. * ---------■------------(valfche) I. D. 520.
#---------------------(waere Chriflelyke) I. D. 519.
* Godtsdienstigheit. I. D.521.
GoDTsPRAEKENuit de Gedichten van Homerus en andere Poëeten. IIL D. 494.
* Godtvruchtigheit. LD. 526. 527.528..
op de penningen. I. D. 516. Zie ook Pietas. * __------------------. der Kinderen omtrent hunne Ou-
|
|||||||||||||||||||||
|
* Gericht (recbtvaerdigh). II. D. 256.
Gerymde versen, haer oorfprong. III.D. 489. * Gerucht, maere. III. D. 345-
* __-------_ ( goet). IIL D. 34ö-
* —----------- (quaet). III. D. 347.
* Gerustheit. LD. 474. 475- 476. op de pen-
ningen II. D. 660. 661. 662. Gert on, zyne fabel en uitlegging. I. D. 89.
zyn hont. ibid. wie hy zelve. III. D, 423. voor
onvenvinlyke eendracht, ibid.
Geschenken hoe machtigh. II. D. 80. 112. III. D. 628. 662. om voordeel. I. D. 385.
Geslagte, des zelfs verfcheidene betekenis. II. D. 320.
* Gestadigheit, I. D. 476.
* Gesteltenissen (de 4.) van 't menfchelyk
* lichaem. III. D. 220.
Geta eene flat. III.D. 79. Getaes penning. III. D. 441. Getal voor Godt. III. D. 602. voor de ziel.
ibid. van dertigh , voor 't huwelyk. II. D. 53. van twe en dertigh , voor vleefchelyke vermen- * ging. ibid. van 1095. voor ftilzwygentheit. II. D. 465.
Getallen, groot vermogen daeraen toegefchree- ven door de Pythagoriften. LD. 231. III. D. 487.
der zelver vierderleie eigenfehap. III. D. 488. door * wien gevonden. III.D. 487. der zelver Charakters
Arabifch. ibid. Ge trouw heit. I. D. 477. 479. Zie ook Trouwe.
Gevaer. I. D. 479. des zelfs verfcheidene beel- den. I. D. 481. gevaeren zyn overal. I. D. 480. Geval. I. D. 481. 482. III. D. 4.37. Gevecht. II. D. 483. Geveinstheit. I. D. 483. IL D. 374. 375. Gevestigtheit. II. D. 524. Gevoel. III. D. 245. door een' ftrykltok en fchepter. II. D. 574. door een' fpinnekop. III. D. 231. 245. door epne hant. III. D. 232. door een' aep. III. D. 239. 240. door eene armelyn en egel. III.D. 240. door een' valk. III.D. 245. door eene fchiltpad. ibid. hoe gewrocht wordt. III. D. 239. aen alle dieren gemeen, ibid. * Ge welt. LD. 485.
* Geweeten. I. D. 486. 487.
* „-----------------(bekommering van 't) I. D. 488. 1
*------------------(wroeging van 't) I. D. 491.
Gewicht door wien gevonden. II. D. 138. III.D.
487- 752.
* Gewoonte. LD. 402. haere kracht. LD. 493.
* Gezach. LD. 494.
Gezang der Hemelen. III. D. 601.
* Gezicht. III. D. 241. door "eene lofch. III. D.
231. door een oog. III. D. 332. door een' havik. III. D. 233. door een'gier. III.D. 241. door een' arent. IIL D. 236. hoe gewrocht wordt. III. D. 234. 241. * Gezontheit. I. D. 496. 498.
-Gianfre Rudel verheft op de Gravin van Tri- poli. IIL D. 611. Gier voor een onbekent man. I. D. 312. den he-
mel. II. D. 17. eene moeder II. D. 17. 177- de alteelende natuur. II. D. 177. 't Geheel Al. IIL D. 7. barmhaitigheit. I. D. 85- voorzegging. II. D. 609. 't jaer. III. D. 89. 't gezicht. III. D. 241. den reuk. III. D. 231. 243. rechtvaerdigen han- del. IIL D. 302. komt uit een onbekent lant. LD. 312. weet eenige dagen te vooren , waer doode lichaemen zullen komen. II. D. 311. volgt daer- orn de legers, ibid. voedt zyne jongen met zyn bloet. I. D. 85. van Tityus, toegepaft op den nyt. . II. D. 183. viervoetige wat. I. D. 560.
Gieren zyn alle wyfjes. II. D. 177. der zelver
vleugelen voor edelheit. I. D. 312. |
|||||||||||||||||||||
|
ders. 1. D. 529.
|
|||||||||||||||||||||
|
III. D. 441. met een' hoorn
324, Zie ook Fortuin. des Overvloets. I. D4
|
|||||||||||||||||||||
|
Goede Fortuin.
des Overvloets. I. D. ------- Geelt met een' h |
|||||||||||||||||||||
|
324-
|
|||||||||||||||||||||
|
Godin haere tempel waerom gewydt door
Claudia. II. D. 78. de zelfde als Maja. III. D. 98. Zie ook Fatua. * -----— Uitkomft. II. D. 599. waerom by de hoop. |
|||||||||||||||||||||
|
II. D. 27.. Zie ook Uitkomft.
|
|||||||||||||||||||||
|
* Goï-
|
|||||||||||||||||||||
|
E
|
|||||||||||||||||||||
|
EL AD T W Y Z ;& R.
|
||||||
|
een fieraet aen de pieken van de belle Perfifchë
.-.krygsmagt. ibid.o{ een beelt zy van overheerfch- te' landen. III. D. 372.
Gras voor kort leeven. III. D. 187. Gras krans. Zie Belegkrans. * Grasmaent. III. D. 95. 117. Zie ook April.
Gratiën welke Godinnen. II. D. 633. III. D* 711. waerorn drie of twe, ibid. hoe afgebeeldt
, door de Ouden. II. D. 629. III. D. 408. waerorn,
eene met het aengezicht van ons af, en twe na ons, toe ftaen. .11. D. 633. waerorn met de han- den in malkander gevlogten. II. D. 634. waerorn by Alciatus wieken hebben aen de hielen, ibid. waerorn vrolyk en lachende. II. D. 630. waerorn naekt. II. D. 631. III. D. 511. waerorn met , laffe en doorfchynende klederen. II. D. 631. ver-
zeldt door Venus, Cupido , Nymphen enz. III. D. 410. voor viïentfchap. 111. D. 408. waerorn by Venus. III: D. 711. elk met een' appel. ibid. waeFom in de hant van 't beelt der Zonne. III. D. 712. Grünspael en blixem wat. III. D. 314.
Grieken hebben veele fabelen verdicht uit de
waere Hiftoriën der H. Schrift. I. D. 499. zyn lief- hebbers van den beker. I. D. 287. #■ Griffoen. III. D. 734. hoedanigh een vogel.
LD. 641. of verdicht zy. ibid. voor credit, ibid. de Indifche III. D. 742. Grillus. Zie Gryllus.
Gays, de Trouwe waerorn zoogenaemt. III. D.411.
Gryze hairen voor wysheit. III. D. 458. in Nep-
tuin beduiden 't fchuim der zee. IL D. 659. waer» om aen 't achterhooft der Uuren. III. D. 129. Groen voor hoop. I. D. 72. 376. 408. II. D. 31.
nuttigh. II. D. 172. maegt. II. D. 122. vermaek , vreugde en jeugdigheit. I. D. 376. 408. II. D. ,571. 572. III. D. 425. kracht. 1. D. 72. frifch, gezont, fterk, en leevendigh. III. D. 172. 173.de lente. III. D. 70. is oorfpronklyk uit warmte. I. D. 72. dat verwelkt, voor verdwyuende hoop. I. D. 359- * Gronttekening. III. D. 548.
Grootmoedigh. Zie Edelmoedigh. t* Grootmoedigheit. LD. 552-556.558. door
een' leeuw. III. D. 218.
Gryllus verandert in een varken , en weigert weer een menfch te worden. I. D. 466.
Gryllus, zoon van Xenophon , zyne doot. III. D. 655.
Gvarini (Alexander) wie. LD. 160. G u 1 d o uitvinder van ut, re, mi, fa, Jol. la. I. D. 147.
Gulde Appels. Zie Appels. ■--------- Ram. Zie Ram.
--------- Vlies. Zie Pbryxus.
■---------Vers en van Pythagoras, zyn niet van den
Philofooph van dien naem. III. D. 508.
Gul o welk beeft. I. D. 560. Gulzigaerts, eenige van de befaemtfte. I. D, 220.
* GulzigheIt. I. D. 559.562. 563.564.565. voor-
beelden daervan. LD. 561. dooreen' leeuw. LD. 221. door een' ezel. ibid. door een varken, ibid» *------------------(onverzadelyke). I. D. 562.
* Gunst. I. D. 567. 569- van Apelles gefchildert.
I. D. 568. ■ * --------- (Godtlyke) LD. 571.
* Gunstige Fortuin in minnerye.III.D. 443-
Gyges, des konings, leeftyt. III. D. 77. ------------* de Reus, voor den Winter. III. D. 93.
Gylippus, zyne dievery, hoe uitgebracht. I. D,
463.
Gypsus wat. I. D. 30. Gyraldus verbetert. II. D. 31- getaxeert. II. D. 496. zyn misflagh. III. D. 121»
Ha bk
|
||||||
|
* GoEDERTIERENTHEIT. I. D. 531. 533. 534.
* .•■.■■.- -----........... en bedaertheit. I. D.
;f 533V
* Goetaerdigheit. I. D. 535. 541. 542-
* Goir Gerucht, of naem. III. D. 346.
*._i_—— Vertrouwen, goet geloof. I. D. 459.
* .--------Voorteken. III. D. 444.
GoETGUNSTiGHEiT door een' hoorn des Over-
vloets. I. D. 537. .». •>: 'O
* GOETHEIT. I. D. 544.
* GOETWILLTGHEIT. I. D. 546.
Go Rb el voor kuifcheit. I. D. 565. II. D. 78. 129.
.' wanneer aen de maegden by Grieken en Romei- nen gegeeven, en andere byzonderheden daervan. .~I. D. 365. van fchapewol waerorn van de bruit ge- draegen. II. D. 41. der maegt, losgemaekt door ■de Maegdegodin. II. D. 122. voor bedwingingen beteugeling. II. D. 657. III. D. 428. goude, voor maetigheit en zedigheit. IL D. 657. Zie ook Ve- nusgordel , en IVapengordel. ..... Gordianus penningen. III. D. 714. 715.
Gorgias , zyne leere duifter. III. D. 524.
Gorgophone eerfte Vrouw by de Grieken, die
een 'twede huwlyk aengaet. I. D. 365. Goud door de Zon. I. D. 312. een zoon van de
Zon. I. D. 123. voor de goederen van den geeft. I. D. 312. zuiverheit, I. D. 441. volmaektheit. I. D. 524. III. D. 218. deftigheit, waerheit, ver-
ftant, en gerechtigheit. I. D. 122. weetenfchap en wysheit. III. D. 459- 4<5o. alle deugden en voi- maektheden. III. D. 255- is onverderfiyker dan an- dere metaelen. I. D. 376. verteert niet door't vier. II. D. 577. wordt daerin beproeft. II. D. 285. ge-
bruikt tot den Godtsdienft. I. D. 376. gebruikt in de Geneeskunde. II. D. 576. 577- is zuiver, ge- ■ tempert, en verfterkende van kracht. III. D. 24.
des zelfs vermogen by de menfchen. II. D. 299. 576. 577. * Goude Eeu. III. D.670. 673. wat.III.D. 2.55.
had geene wetten, ibid. ik■■_--------Fortuin. III. D. 444.
tm-------- Gordel. Zie Gordel.
»—----- Keten uit den Hemel neergelaeten by Ho-
merus , wat. II. D. 61. Zie ook Keten. Goutgeel KLEETvoorvruchtbaerheitvankoorn.
III. D. 38.
Goutlakens kleet, by de maetigheit. II. D.
129.
Gracchus door lift omgebracht van Mago. II.D. 276.
Gr^cari wat. I. D. 287. Graedboog, voor verreziende wysheit. III. D. 22.8. wat, en zyne werking. III. D. 558.
Gr AEVIN M Argaret a. Zie Margareta. Grafnaelden. ZieP yramiden. Grafzuil van Isocrates. LD. 362. van Diogenes Cynicus, ibid.
* Grammatica. III. D. 577- 578- wat. III. D.
577. verfchilt van Grammatijlica. ibid. hoe out. III. D. 578- * Gramschap. I. D. 548. 550. blint. I. D. 551.
; eene razerny. I. D. 552. maekt den menfch lelyk. II. D. 113. III. D. 221. eigen aen geelgaliige
menfchen. III. D. 402. door een' leeuw. III. D. 606. Granaetappel voor Africa. III. D. 38. voor verfcheidene volkeren in een genootfchap ver- gadert. III. D. 343. voor eendracht. III. D. 414. met een klokje , voor eenigheit der Kerk. III. D. 343. heeft een' wonderlyken trek tot de mirt. LD. 54. gewydt aen Juno. I. D. 54. 55. valt meelt om- trent Carthago. III. D. 38. in de hant van 't Over- winningsbeelt te Athenen. III. D. 372. van 't beelt van Juno te Mycenen, en van Jupiter Cafius. ibid. is van eene verborgene betekenis, ibid. waerorn aen de lanfen der Perfen en Meden, III. D. 373. |
||||||
|
BLADTWYZER
|
|||||||
|
H.
TUS in de Logica wat. II. D. 82. 539.
Hadrianus, de Keizer, zyne fobere gaftmaelen.
I. D. 448- hoe na beftaet aen Trajanus. II. D. 142* doodt Apollodorus. ibid. Favorinus zeggen van " hem. ibid. wil in alles uitmunten, ibid. is een Be-
minnaer der Wichelaery. III. D. 446. zyne pen- ningen. III. D. 437. 444. 446. 448- 452. 745. Ha en voor wakkerbeit. LD 385. II. D.624. Godt-
loosheit. I. D. 513. minnenyt. II. D. 156". achter- docht. II. D. 579- fnapachtigheit. II. D. 424. 011- geruftheit. lil. D. 199. eigenbaet. I. D. 385. geof- fert of kraejende, voor overwinning. III. D. 178. • op de Geltmunt der Dardaners. I. D. 464. II. D.
166. op den helm van Minerva. II. D. 166. op . 't fchik van Idomeneus. ibid. op de heimetten der
Cariërs. ibid. op de torens waerom gezet. I. D; 496. II. D. 65- door ïhemiftocles aen zyn leger voorgeftelt tot een' prikkel van dapperheit. II. D. 165. en door Socrates aen Iphicrates. ibid. vecht in de fchouwfpelen te Pergamus en te Athenen. II. D. 166. door de Lacedasmoniërs geoffert na bloedige overwinningen, ibid. fteen in zyn' krop < brengt de overwinning aerl. ibid. een Perfiaenfche
Vogel ibid. was eertyts een koning der Perfen. 1. D. 497. een jongeling. I. D. 496. waerom zoo vroeg kraeit. ibid. verbooden by de Sybariten. ibid. " of hem goddeiyke eer gefchiedt zy by de Heide-
nen, ibid. 't geen beweezen wordt gedaen te zyn . van de Syriërs. II. D. 166. plegtigh begraeven
door Poliarchus. LD. 497. aen welke Goden hei- ligh. I. D. 496. III. D. 708. wat de ftervende So- crates te kennen gaf, door het offeren van den zelven aen iEfculapius. I. D. 497. II. D. 676. dat men geen' witten haen moet aenraeken, wat die Zin- - fpreuk van Pythagoras beduidt, ibid. & III. D. 534.
een beelt der ziel. ibid. kent de ftarren. III. D. 469. een yerftandige vogel. ibid. brengt fchrik in den leeuw. IL D. 676. van Euclio , wat. IL D; 171. met een' adder en hont gedaen in een' zak, I. D. 513. Baes is een vreesachtigh dier. I. D. 201. en flaept
daerom met opene oogen. II. D. 524. voor een blohartigh man. I. D* 201. voor eenzaemheit. I. D. 317. waekzaemheit, vrees , eenzaemheit. III. D. 228. gehoor. III. D. 234. iets dat open is. II. . D. 524. is een dier van een quaet voorteken. I. D. 201. fomtyts van geluk. I. D» 202. op 't geit der Miffeniërs en van die van Reggio. I. D. 464. van wien allereerft gebragt in Siciliën. ibid. een geil dier en heiligh aen Venus. II. D. 617. een vruchtbaer beeft. I. D. 174. 176. II. D. 617. ram- melaers worden verkeert gelooft te werpen. II. D. 6174 hunne menigte verderft het veltgewas ■ van 't eilant Carpathus. ibid. waerom by Philo-
ftratus door de Cupidoos wordt gevangen. I. D. . 174. 176. zyn vleefch gegeeten maekt fchoon en
bevalligh. I. D. 173. 174. 175. 176. verwekt flaep. I. D. 176. waerom by 't beeltje van Harpocrates.
II. D. 617. 618. doode, voor den herfft. III. D.
63. omkykende, voor vlucht. III. D. 388. Haestigheit in't raefpleegen quaet. II.D. 329.
Haet door eene ilang. III. D. 302; tusfehen veeler- hande Dieren. II. D. 3. en planten. II. D. 4. en
nyt verfchillen. II. D. 187.
* ------ (dootlyke) II. D. 3. 4-
Hagedis den menfch genegen. I. D. 547. voor
vergeetenheit. II. D. 408. 556. zeer groot|in A- merica. III. D. 40. Zie voorts Stellio. Hair voor fterkte. II. D. 545. gepade; IILD. 30r.
voor gedachten. I. D. 106. 325. 553. II. D. 222. III. D. 570. 616. gekrult voor opklimmende, en ook voor bedrieglyke gedachten. II. D. 229. IIL D; 564. verwyftheit. III. D. 425. grys , voor |
|||||||
|
fneeuw. II. D. 493. verwart, voor verwaerlooziüg
van opfchik. IIL D. 564. verfpreidt, voor traeg- heit. II. D. 500. blont, voor verftant. I. D. ioo. zwart, of veroorzaekt wordt door de Aduftio. III. D. 570. in rouw uitgetrokken. II. D. 67. en baerc niet gefchooren door de ÜLgyptenaeren in uitlan- digheit. II. D. 310. vergeleeken by 't loof van een' boom. I. D. 390. voor planten, kruiden, enz. III. D- 2. door Proferpina afgefneeden aen de ftervende. I. D. 265. in de offerhanden gefneederi van den kop der beeften. I. D. 266. Hairbant, vitta, dragt van eerbaere Vrouwen en
Maegden. II. D; 77. Hairenkleet voor droefheit. I. D. 491. een te-
ken van een ftreng leeven. I. D. 119. Halcyon. Zie Alcyan.
Halsringen , loon van dapperheit, I. D. 321.
II. D. 165. * Halsstarrigheit. II. D. 5.
Halve maentjes op de fchoenen een teken
van adeldom. I. D. 313. * Hamadryades. III. D. 676;
Hamer voor quelling. II. D. 316. Handen. Zie aenftonts onder Hant. Hannibal zyn oordeel over den Philofooph Phor- mio. I. D. 402. lift in 't brengen van olifanten
over eene rivier. LD. 550. flaetFlaminius.II.D. 276. Hanno is de eerite geweeft, die een' Leeuw heeft
getemc. 1. D. 426. en daerom gebannen, ibid. ■ tracht gehouden te worden voor een' Godt. II.
D. 439. Hak och, Kaïns zoon. II. D. 139.
Hant voor arbeit en werk. II. D. 234. 519. 559.
637. een liefhebber van bouwen. I. D. 417. konft. . II. D, 89-173- miltheit. II. D. 126. 't gevoel. IL
D. 576. III. D. 232. opgeheven, voor ongehoor- zaemheit. IL D. 222. open , voor de Redenrykkunft. IIL D. 565. gefiooten , voor de Dialeüïca-. ibid. houdende eene tong, voor welfpreekentheit.III.D. 595. bedekkende de manlykheit, wat. II. D. izé, rechter, voor trouwe. L- D. 113. 492. II. D. 44. 537. linker, toegeeigent aen de dievery. I. D. 253; , voor verachting. III. D. 181. toegeneepen, voor
gierigheit. I. D. 215. 503. hant houden binneii den mantel, wat. III. D. 566. Handen in den boezem verborgen j voor luiheit;
I; D. 411. II. D. 519. onder den mantel voor 't zelfde. LD. 411. IILD.566. uitgeftrekt, voor aen- biddinge. I. D. 516. afgekapt, voor verydelde hoop. II. D. 34- °ver malkanderen en gevouwen voorftilzitten. II. D. 58.519. in't hair, voor raede- loos. II. D. 104. kruislings voor de borft, voor ne- drigheit. II. D. 178. opgeheven , voor roem. r D. 115. verwondering, ibid. in een geflagen, voor eendragt. III. D. 422; met boog en fchilt, voor eene flagorder gereet ten ftryde. IL D. 262. in 't bidden der hemelfche Goden na den hemel, der onderaerdfche na de aerde geftoken. I. D/410 gewasfchen in onfchult. II. D. 234. en eer dat men ging tot de offerhande. ibid. met ongewasfcben. handen en voeten, wat fpreekwoort. ibid. haere be- weegingen zetten den lledenaer byzondere kracht by. II. D. 528. vier, voor verpligting. II. Dt 580. Hantschoen voor gevoel. III. D. 231.
Harmodiüs en Ariftogiton; I. D. 303. II.D. 113.
* Harmoni. IILD. 555- haere kracht, ibid'. der
hemelen, ibid. & 5I1. Harnas. Zie Borfibarnas,
Harp. Zie Luit.
Harpocrates, de zelfde als Cdnfus. II. 0.32^;
waerom geftelt op de zegelringen. II. D. 451. wat Godtheic. II, D. 462. de zelfde ajs de opgaende Zon. II. D. 462. 464. 465. wordt van Ofiris na zyne doot geteelt. ibid. wat de vinger op zyn' mont beduidt. II. D. 4Ó3. 465, de zelfde als Orus. II. D. 464. 465* waerom zwart. II, D. 463. 464'. E 2 «ver- |
|||||||
|
BLADTWY2-ER.
|
|||||||
|
overvloetshoorn waerom aen hem toegefchreeven.
tl. D. 465. de Lotus aen hem heiligh. II. D. 462. de Perfikboom waerom hem toegewydt. ibid. haes eii konyn waerom by hem. II. D. 617. 618. * Harpr. III. D. 735.
Hakteen wat, en der zelver fabel. III. D. 735.
hoedanigh. II. D. 295. voor gierigheit en roof- zucht. I. D. 505. waerom Jupiters honden genaemt. III. D. 736. de zelfde als de Furiën, ibid. Hart, menfchenhart, befte offerhande. II.D. 204.
voor 't menfchlyk leeven. III. D. 178. voor de ziel. ÏII. D. 618. woonplaets der Liefde. III. D. 614. 618. 619. der ziel. I. D. 421. III. D. 469. der re- den , des verftahts, en der gedachten. III. D. 616. 617. 618. de buik der ziel. I. D. 490. in eene fchael, voor ydele vreugt, III. D. 429. in een wierooks- Vat, voor gebet. I. D. 415. op een' roofter boven vier, voor gramfchap. I. D. 449. aen iemants hals hangende, wat. II. D. 257. 322. 323. Zie ook Bolletje, om den hals van den Vrede , waerom III. D. 400. 401. brandend , voor liefde. III. D. 609. harten, (eenige) voor eendracht. III. D. 418. HART,hartebeeft, voorfnelheit.il.D. 427. een geil
man. II.D. 232. eenvolmaektman.II.D. 605. vrees. II.D. 477. oorzaek van zyne vrees. III.D. 370. fchrikt voor roode pennen, ibid. jagt daerdoor. ibid. voor voorzichtigheit. III. D. 312. een lang leeven. III. D. 189.192. hoe outwordt. 111. D. 189. of alle jaer een' tak aen de hoornen krygt. III. D. 189. herkau- wende , voor gedachten. I. D. 422. dorftigh, voor verlangen tot Godt. II. D. 569. ruftend, voor de Zoinerzonneftant. III. D. 160. luifterende na eene fluit, wat, m. d. 231. 243. fpringende uit een flakke- huis, watIII. D.314. geneeft zich zelven. III.D. 480. Harten voor den wagen van Diana. III.D. 705.
* Harteleet. II. D. 108.
* Hartnekkigheit. II. D. 445. mispreezen.
I. D. 184. 185. 186.
Hartstogten, door een paert. II. D. 338. door ., een' leeuw. ibid.
* Hartzeer. III. D. 200.
Hasta coelebaris. Zie Spies.' Havik voor Godtheit. II. D. 4. III. D. 233. verne-
dering en verhooging. II. D. 180. roof. II.D. 351. overwinning. III. D. 376. de Ziel. I. D. 421. III. D. 273. fhelheit. I. D. 421.II. D. 427. de lucht. III.D. 18. den wint. III.D. 18. 52. de zon. III. D. 233. 't menfchlyk leeven. III.D. 178. 'tgezicht. III. D. 233- gewydt aen de zon. ibid. zyne gal verfterkt het gezicht, ibid. drinkt bloet, en geen water. I. D. 421. een vogel vaneengoet voortekeD. III. D. 376. zyne manier van vechten, ibid. helpt de nachtuilen. ibid. drie haviken van gout op den Koninglyken rok van Darius, wat betekenden. 111. D. 376. ha- vik en hont wat zinnebeelt. II. D. 174. Havikseruit goet voor 'tgezicht. III.D. 233.
H e b e , welke Godin. III. D. 216. haer beelt. ibid.
Hebreen begroeven hunnen afgang. LD. 485.
Hecatê de zelfde als Proferpina, Diana, Luna, Ju-
no en Ceres. III. D. 705. *■ Hechtheit, vaftheit.II. D. 518.
H e c t o r en Ajax hunne onderlinge gefchenken doo-
delyk. II.D. 271. Hecüja droomt eene fakkel te baeren. II. D. 98-
* Heelal, werelt. III. D. 1.4. Zie Werelt.
* Heerlykheit, prachtigheit. II. D. 6. 7.
*--------------.---------luifter van een goeden naem.
II. D. 158.
* Heerschappy. II. D. 8.
* Heerschzucht. II. D. 435, 437.
H e e t e herffenen, oorzaek van licht veranderende
gedachten. I. D. 185. Heidenen, verftandige, fpotten met voorteke-
nen. II. D. 9. kennen de Goddelyke voorzienig- heit.III. D. 439. * Heil , behoudenis. II. D. 10. 12.
|
|||||||
|
* Heil, van 't menfchlyk geflacht. II. D. 12.
Heilige Geest. Zie Geeft. Heilige Vogelen welke. III. D. 445. Heilig h v e r b o n t of Ligue tegen de Turken. II, D. 537. ..:•■;..
* Heiligheit. II. D. 13.
* Heiligroof, Kérkroof. II. D. 14.
-* Hekeldicht. III. D. 693. twedeerleie foörC
daervan. ibid. ' . . .
Hel door Plato verdeelt in negen Cirkels.II. D. 671. des zelfs poort hoe valt gefloöten, en door wien
bewaert. III. D. 71e.
Helden door,Homerus vergeleekeri by wilde zwy- nen. I. D* .277. waarom fchoon verbeeldt. III. D.
568. hunne beelden waerom naekt. III. D. 714.
* HeldeNdafperheit. III. D. 361. 363. 364.
* Heldendicht. III.D. 692.
Heldendichten, der zelver Godin Calliopa. III. D. 690.
Heldendichteren, hun plicht. I. D. 353.
Heldere kleur een beeit des dags.II.D. 58.
Helena ten offer geleidt en hoe verloft. LD. 538.
door Zeuxis gefchiidert voor die van Croton. 1. D. 160. twe beelden van haer. ibid. dochter vanNe- mefis. II. D. 478. 479. Helft meer als 't geheel, hoe te verftaen. II. D.
149- Heliociirysus wat bloem. LD. 172.
Heliodorus wereltbefchryver. III. D. 372.
Heliogabalus fpant leeuwen en tigers voor
zynen wagen. I. D. 427. geeft zyne Moeder plaets in den Raet.II. D. 331.zyne penningen.III.D. 335; Heliotropium. Zie Zonnebloem.
H e lm voor befcherming. III. D. 442. voor fterkte.
II. D. 340. by de voorzichtigheit. III. D. 311. voor kracht des verftants. III. D. 559. waerom in de hant der Overwinning. III.D. 372. 385. waerom op haer hooft. III. D. 385. waerom onder haer' voet. III. D. 387. van Pluto maekt onzichtbae'r. II. D. 340. * Helsche Raezernyen. III. D. 669-
* —-------------Rivieren. III. D. 750.
Helvius Pertinax zynpenningverklaert.III.D«
318.
* Hemel. II.D. 15- door een'Leeuw. II.D. 95. doof
Cupido. II.D. 16. een' bol. IL D. 17. een' Saffier. II. D. 16. een' gier. II. D. 17. wiens Zoon. II.D.
16. waerom blaeuw genaemt. ibid. des zelfs kleur. III.D. 83. vruchtbaer. II.D. 17. een redelyk dier. III. D. 537. woonplaats van Godt. I. D. 410. 467.
Hemelen, der zelver gezang. III. D. 601. II e m e l b o l by de Fortuin , waertoe. III. D. 440.
Hemelsblaeuwe kleur voor hemelfche zae-
ken. II. D. 632. en root gewaet waerom gegeeven aen den herfft. III. D. 70. Hemeltekenen van den Dierenkring, Zuidely-
ke en Noordelyke. III. D. 43. bovenfte en bene- denfte. III. D. 74. der Lente , Zomer enz. III. D. 69. elk aen eene byzondere Godtheit gewydt. III. D. 93- oorzaeken van der zelver benaeming. III. D. 94. 110. & feqq. onder de heerfchappy der 7 Planeeten. III. D. 97. in wat zin genaemt worden de wooningen der Zon, der Maen, van Venus enz. ibid. beantwoorden met hunne figuur den naem niet. III.D. 135. Hemerobius wat diertje. III.D. 185. voor een
kort leeven. ibid. het zelfde als Haf. ibid. Hen voor goetwilligheit. I. D. 547, fnapachtigheit.
II. D. 424. vruchtbaerheit. II. D. 615. geoffert aen iEfculapius en andere Goden. I. D. 499. hen- nen te Padua, twe of drie eieren 's daegs leggen- de. II. D. 615. uitgebroeit in Auguftus of meer eieren leggen. III. D. 109. Hend r 1 k deIII. van Vrankryk vermoordt. I. D. 343.
-------——-------IV. van Vrankryk, na 't leeven ge-
dongen. LD. 344. en vermoordt, ibid. Hengel voor inhaelcntheit. I. D. 385.
He 84
|
|||||||
|
BLADTWV.2J.ËR.
|
|||||||
|
Sennip voor ftof om iets te maeken. III.D. 563.
Hephjestiön. Zie Epbceftion.
Heraclitus hoe de eendracht affchetft. II. D.
431. is waterzuchtigh. III. D. Ï93. zyne traenen waeruit voortkomen. III. Di 259. is hooggevoeligh , van zich zelven. ibid. * Herbergzaemheit. II.D. 17. heiligh by de
Heidenen. II. D. 186. Hercules gelegt aert de borft van Juno , en
waerom.LD.3o7. zyn knoop, wat. II. IX 41. heeft 70. kinderen geteelt. II. D. 42. een beelt van een' geneesmeefter. II. D. 72. zyne knodze voor,dap- perheit. II. D. I6r. van wat hout of ftof die knod- ze geweeft zy. III. D. 362. zy wordt weer een boom. ibid. fiy vergiftigt zyne pylen in de galle der hydra. II. D. i85. by zyn' grooten altaer geof- fert met blooten hoofde. I. D. 326. zyne twaelf heldendaeden op de penningen. III. D. 356. 3ör. is een beelt van allerleie deugt. II. D. 484. ont- moet op een' twefprong de Deugt en den Welluft. II. D. 539. is een beelt des tyts. II. D. 490. An-
tams dootwringende, wat beelt. II. D. 484. belaft de krekels te zwygen. II. D; 454. zyne driepunti- ge pyl wat beduidt. II. D. 372. hy doodt den Leeuw van Nemea. III. D. 356. 358- drukt in den wieg twe flangen doot. III. D. 358. vangt het hart met kopere pöoten.III.D. 361. haelt de goude appelen der Hesperides. III. D. 362. wat die fabel bete- kent, ibid. quaften van zyne knodze wat beduiden; III. D. 363. is een beelt van fcherpzinnigheit des
■ verftants. III. D. 450. een beelt van dapperheit. III. D. 358. 361. trouwt Deïanira; III. D. 739.
waerom verdicht wordt Acheloüs een' hoorn te hebben afgebroken, ibid. de Gallifche, een beelt van welfpreekentheit. III. D. 592. 593. Herder (de vifch) en Zeefnoek, vyandera, en
' weer vrienden. I. D. 150.
Herders eenvoudigh. III. D. 692.
* Herdersdicht. III. D. 692.
Herdersstaf voor beftiering. III. D. 6. voor 't jaer. ibid.
* Herfst. III. D. 66. 70. door druiven en ooft.
II. D. 489- gewydt aen Bacchus. III. D. 64. waer- om in paers of wit gewaet. III. D. 70. * Herfstmaent. III. D. 104. 112. 119. Zie
ook September. Herkauwen wat zinnebeeldifcher wyze betekend
I. D. 422. * Herlevering. II. D. 627.
Hermathena, hoedanigh beelt. II. D. 250;
Hermogenes verlieft zyn geheugen. II. D. 252.
Her o prieftereffe van Venus. III. D. 76. haere fa-
bel, ibid. wie het dichtftuk op haer en Leander in 't Griekfch geiriaekt heeft. ibid. Herodes Atticus wie. I. D. 103. II. D. 552.
hoe de domheit van zyn' zoon te hulp komt; ibid. vanwaer den toenaem van Atticus heeft. ibid-. Herodoïus noemt zyne boeken na -de Zanggo-
dinnen. III. D. 685. Herostratus fteekt den tempel van Diana te-.
Ephefus in den brant. L D. 342. Ephefiërs Ver- bieden zynen naem te noemen, ibid. * Herstelling, hervorming. II. D. 19»
* --------------------- verbetering. II. D. 20.
Hesiodus, zyn leeftyt. 111. D. 77.
Hesperides haere goudene appelen j wat; III. D. 362.
Hetruriën had twaelf hooftplaetfen. LD. 147. Heup geilagen in droefheit. I. D. 281. Hiel voor aerdfche begeerlykheden. II. D. 120. Hiëracium goet voor 't gezicht. III. D. 233. * Hinderlaeg. II. D. ai, 22. vanwaer afkom-
ftigh. II. D. 22. Zie Laegen. Hippias tyran te Athenen. II. D. 113.
Hippocrates in hoe veele trappen 's menfehen leeftyt verdeelt heeft. III. D* 202, |
|||||||
|
Hippocrene verwekt door 't flaen van den hoef
van Pegafus, en heiligh aen de Zanggodinnen-. III. D. 726. Hippopotamus. Zie Nylpaeri.
Historie, een getuige der tyden enz. III.D. 6911
Clio over de zelve geftelt. III. D. 685-. Hoenderen. Zie Hennen.
Hoer door Circe. III. D. 642.
Hoerery geoorloft te Romen in vrygemaekté
Slaevinnen. II. D. 771 HoerewaerdinNen. Zie Koppelaereffen.
Hoet voor vryheit. II. Di 133. III. D. 334. hoe-
danigh de zelve. IL D. 133. III. D. 334. van wat menfchen gedraegen-. II. D. 414. III. D. 334. in wat zin aen de Hollantfe Maegt gegeeven. III. D; 334. aen de vrygelaetene flaeven gegeeven in den tempel van Feronia. ibid. by de Grieken en Ro- meinen niet in gebruik in de Stat. II. D. 134. 136. wanneer gebruikt. III. D. 179. dragt der Spartaen- fche Krygsliedenv II. D. 133. waerom. ibid. of een kenteken zy van edelheit. LD. 312. II. D. 135. 136. waerom gegeeven aen de ftilzwygentheit; II. D. 458. voor befcherming tegen de hette der
Zon. III. D. 38- Theffalifche, welke; II. D. 133. met een' breeden rant, gebruikt by den lantbouw. III. D. 179.
Hoeven van een Nylpaert wat betekenen. I. D.
* Hof. IL D. 2$.
Homerus hoe hcog geacht van Alexander, en an-
dere Vorften en Steden. II. D. 478. III. D. 490. is een fchilder der menfchelyke haitstogten. I. D. 416. zyne befchryving der Gebeden, ib. der Beledi- ging, ibid. gelaekt. I. D. 18. zyne dichtkunde ver- dedigt. LD. 352—356. zyn leeftyt. III. D. 78. ge- booren te Chios. III. D. 185. zuigt honigh uit de borften van eene iEgyptifche minne, en geeft dé ftem van negenerleie vogelen uit-. III. B. 589. noemt de fteden in den Tröjaenfchen oorlogh met die naemen, die ze eerft naderhant gekreegett hebbern HL D. 78. H o m m e l voor dievery. I. D. 253. voor een letter-
dief. I. D. 254- Homo vanwaer afkomftigh. II. D. 207. voor eeri
man. ibid. Honigh voorleere. LD. 440. III. D. 578. arbeit«
zaémheit. I. D. 543. fchadelyke vleiery. I. D. 156. geluk en voorfpoet. I. D. 206. zoete en aengenae- me gedachten. II. D. 444. welfpreekentheit. III. D. 588. is verkoelende. II. D. 559. by de Ouden eerft en laetft op tafel gebragt. IL D. ;go. zee de dronken fchap neder. ibid. is by de Poëeten de gewoone fpys der draeken. II. D. 560. hoe voedt- faem en gezont. II. D. 443. 444. fpys der Pytha- gorifteni il. D. 444* in wat maent beft wordt in- gezamelt. III. D. 119. * Honger. IL D. 25. temt de liefde. III. D. 638.
Hont voor geheugeniffe. I. D. 430. vooruitgezigc van toekomende dingen, ibid-. trouwe. I. D. 430;
IL D. 621. dankbaerheit. LD. 430. gehoorzaem- heit. I. D. 437. zeltzaeme voorbeelden daervan. I. D. 437; 478. 479- voor lach. II. D; 92. hongert
II. D. 26. nyt. II. D. 87. onbefchaemtheit. II. Di
212. ondankbaerheit; II. D. 215. waekzaemheit. II. D. 621. vrientfehap. IIL D. 302. vleiery. III. D* 666. den reuk. III. D. 235.243* nafpeuring. II. LX 176- 592; wat hy doet ter jacht op een' drie-i fprong komende. II. D. 176. Waerom by de ge- rechtigheid III. D. 302. waerom by de Huisgoden. II. D. 621. is miltziek. II. D. 92. fielt roem in de jacht. I. D. 331. wegloopende met den ftaert tuf- fen en de beenen, Voor vlucht. III. D. 388. en oorüil, voor halftarrigheit. II. D. 5. en kat, voor beftant. I. D. 152. en zeef, voor voorzegginge. II. LX. .314-
Honden plegtigh begraeven aoorPoliar^hiis.LD; F 49?i |
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
* Horograph t a. III. D. 585. Zie Uurbefcbry-
ving. Ho lis el voor een' beroerder van eens anders ruft.
II.D. 440. uk hét kreng van een paert. I. D. 377;
of van een' krokodil. IL. D. 3j8. voor afweering
van verderf, ibid.
Hortensiu.s zyne wonderbaere geheugenis. LD. 431-
Ho rus verfchynt na zyne doot aen Ofiris. II. D.
259. de zelfde als Harpocrates. Il, D. 464. Ho rus Apollo, zyne oorfpronkelyke fchriften
verlooren. I. D. 514. in 't Griekfch overgebracht door Philippus. I. D. 223. uitgelegt. III. D. 161. 169. 211. 273. Hospita lis Jupiter. II. D. 18.
Hovaerdy door eene Paeuw. I. D. 114. hoe ver-
beeldt. II. D. 594. eigen aen de Vrouwen, ibid. wordt fonnyts gepleegt in een armelyk kleet. III. D. . 523. beftaet zoo wel in 't geen te weinigh, als
in 't geen te veel is. ibid. Houtduif voor den Zomerzonneitant. III. D. 160.
* Huisbestiering. II. D. 35.
Huisgoden waerom een' hont by zich hadden, en met hontshuiden bekleet waeren. II, D. 621.
hun feeft in Januarius. III. D. 96.
Huislook. Zie Sempervivum. Huismusch, voor geilheit. II. D. 231. Zie ook . Mufcb. Hun van een' luipaert, jong hart, of reebok in 't beek van Pan, wat. III. D. 5. van een jong hart
en lofch in Bacchus. III. D. 61. Zie ook Vacht.
* Hulp. II. D- 36. 39.
* Huwlyk. II. D. 44. 46. des zelfs plegtigheden
: by de Romeinen. II. D. 41. des zelfs oogwit kin- deren. II. D. 48. betuiging der Romeinen dien ; aengaende in de voorwaerden. ibid. verbooden tuf-
fchen al'te oude lieden, ibid. tuiTchen die zufler en broeder geworden waeren by aenneeming. I. D. 31. door twe kraeien. I. D. 194. ongelyk, hoe verbeeldt. II. D. 45. twede, geacht voor onkuis- heit. I. D. 365. * Huwlyks Eendracht. III. D. 418. op de
penningen en graffteden. II. D. 53. * ------■-----'— Kuischeit. II. D. 80.
*-------------— Trou. II. D. 41. 44. op de pennin-*
gen. II. D. 44.
f---------------Ve reeniging, en goetwilligheit.
II. D. 49.
Hyacinthus hoedanigh eene bloem. II. D. 160.
633. voor wysheit en verftant. II. D. 160. Hyacinthinus wat kleur. II. D. 633.
HïffiNA voor onverfaegtheit. II. D. 242. des zelfs
vel bevrydt voor wonden, ibid. en de tong voor 't gebaf der honden, ibid. voor wispeltuirigheit. II.D. 641. voor een man, die dan zwak, daniterk, dan bloó , dan ftout is. II. D. 642. verandert van kunne. II. D. 641. is eene fabel. II, D. 642. wordt van fommigen gehouden voor de civetkat. ibid. * Hydra. III. D. 736. wat ondier, en des zelfs
fabel. LD. 107. III. D. 736. voor de koors, II. D. 72. voor den Paus van Romen. I. D. 520. des zelfs vergift fel boven dat van andere Hangen. II. D, 186. met het meefte gevaer overwonnen door Hercules, ibid. Htmebsus. Zie Bruilofisgodt.
* Hymnides. III. D. 675.
I.
JAcht op groot en klein wilt zeer nuttigh voor
toekomende krygslieden. II. D. 649- Jachthont. Zie Hont. Jacobsstaf (St.) wat. 111. D. 558. * Jaer. III. D. 87. 89. hoe verbeeldt in] een raet-
fel. II. D. 58. vergeleeken by den leeftyt van een' menfcfu
|
|||||||
|
4<>7. waerom gevoegt by den tempel van iEfcula-
pius të Romen. LD. 498. II. D. 621. in dien van Vulcanus op den ÜLtna, en van andere Goden. III. D. 699. (heuvelen doorgaens eerft aen de pelt, .era waerom. II. D. 313. gebruikt in den oorlogh.
L D. 497. vechtende, voor burgerlyk oproer,en twedragt. II. D. 289. Hontsdagen, der zelver begin. III. D. 112.
Hontskop. Zie Kop.
Hontsstarre verdubbelt de hette der zon met
haer opkomen niet. III. D. 112. Hooft voor Godtlykheit. I. D. 511. is 't edelfte
deel des lighae.ms. E. D. 337. .de woonflede des verftants en der gedachten. I. D. 556. II. D. 514. III. D. 449. 469. des verflants, der reden, dei- gedachten en der ziel. III. D. 616. 617. by de Ro- meinen bedekt met een deel van den tabbaert, en met geen' hoet. II. D. 134. ontdekt in eer- bewyzing. I. D. 326. in de offerhande van wel- ke Goden ontdekt, ibidi daerin anders bedekt, en waerom. I. D. 411. bedekt in droefheit. I. D. 280. III. D. 716. neergeboogen in droefheit. I. D. 2S1. opgeheven, voor onbezweeken moet. II, D. 113. geboogen, voor gedienftigheit. I.D.426. kacl gefchooren , voor 't affnyden van fnoode gedach- ten. LD. 325. des zelfs voorde gedeelte afgehou- wen met een zwaert, wat beduidt. I. D. 514.- E|oofden (twe) voor bedrogh. II. D. 582. ver-
pligting. II. D. 580. wispeltuirigheit. II. D. 643' befcherming. III. D. 333. Hoo ftdeugden (de vier) welke. III.D. 257.
Hoofthair. Zie bair.
* Hooftstoffen (de vier) III. D. 7. 13. 18.
onderfcheiden van eerfte beginfelen. II. D. 506. * i---------,------------—---------■------ van Empedoeles,
III. D. 21.
Hoogepriesters. Zie Overpriefiers.
*Hoogheit van eer. LD. 360. * Hoog meeting. III. D. 549.
Hoogvliet gepreezen. III. D. 127. Hooi aen een' hoorn, voor fiere barsheit. I. D.
* 345- gebonden aen de hoornen van ftootige offen
en waerom. ibid. voor ydelheit. ibid. f Hooimaent. III.D. 101. 112.118. Zie voorts
Julius. * Hoop. II. D. 26. 28. 29. 30. 31. des zelfs ver-
mogen. I. D. 72. door eene mirt. III. D. 270. * ------— (Godtlyke , zekere) II. D. 32.
* --------- (valfche) II. D. 33.
*--------- van den arbeit. II. D. 33.
Hoorn, voor fierheit, hoogmoet enz. LD. 340.
voor fterkte. IL D. 74. van eene koe, voor wraek. II. D. 647. des flaeps, en hoornedroomen wac. II. D. 403. Zie voorts hoornen. .-:■■;: ■•: - des Overv/oets uitgelegt. I. D. 323. III. D.
193. voor goetgunfiigheit. I. D. 337. vruchtbaer- heit. II. D. 618. vrolykheit. III. D. 431. Zie ook Overvloetshoom. Hoornen van Pan , wat III. D. 5. van een' (lier,
voor arbeit. I. D. 76. der offerbeeften, vergul t. II. D. 576. waerom 'er iEoIus op blaeft. III. D. 57. voor waerdigheit, macht, fterkte, gezach , heerfchappy. III. D. 470. hebben overeenkomft met de ftraelen der zon. III. D. 94. 470. van Mo- fes , wat. III. D. 470. van Jupiter Ammon. III. D. . 94. voorfpellen de Heerfchappy aen Clodius Albi-
nus, en Genucius Cippus. III. D. 470. hoornen der maen wat. III. D. 706. waerom gegeeven aen de rivieren. III. D. 745. 746. aen Neptunus en Oceanus. III. D. 746. Hop. Zie Weedhop.
Hora, verfcheidene betekeniiïen van dat woort. III.
D. 126. 584- H o Ra welke Godinnetjes. III. D. 125. 126.
IIoratius hadleepe oogen. II. D. 666. uitgelegt.
- III. D. 175. ;.
v"'.« ' i
|
|||||||
|
B L A D T W t Z È R>
|
|||||||
|
■' tïienfch. III. D. 64. twederlei by de Jooden. III. D.
164. wanneer beide begonnen, ibid. van Romulus had 10., van Numa 12.'maenden. III. D. 87. waer- tom met Januarius begonnen, met Februarius ge- eindigt. ibid. fcbikkingen omtrent het zelve ge- inaekt by verfcheidene oude volkeren. III. D. 87. met wat maent te beginnen. III. D. 164. * Ja er (Koets van het) III. D. 729.
* Jaergetyden (de vier). III. D. 62. 63. 69.
hoe a'fgebeeldt. II. D. 489. vergeleeken by's men- fchen leeftyt. II. D. 572. toegeeigent aan de vier wereltftreeken. III. D. 64. aengemerkt als Godin- netjes , en haere hemeldienft. III. D. 126. haer gewaet wat kleur. III. D. 70. Jaerweeken van'tmenfchelyk leevenwat.III.D.
i 174-
Jafra kleinzoon van Abraham. III. D. 36.
* Jalouzy. II. D. 156. 157. Zie Nyt.
f- Januarius. III. D. 108. 113. 114. met Februa-
rius door Numa gevoeg: by 't jaer van Romulus. III. D. 87. waerom een begin maekte van 't jaer. ibid. gewydt aen Juno. III. D. 93. en aen Janus. III. D. 108. op des zelfs eerften dagh offerhande gedaen aen Janus. III. D. 96. het feeit der huis- goden in de zelve. ibid. Janus zyn tempel tot aen Auguftus toe maer twe-
< mael geflooten. II. D. 260. door wien open gezec
wierdt in oorlogh. ibid. uitvinder van króonen , fchepen, geltmunt. LD. 303. voor't jaer. III. D. 89. Godt des jaers. III. D. 516. de zelfde als de zon. ibid. leert den Italiaenen het wyngaertplan- ,' ten en wynperfen. III. D: 316. bekranft metkoorn-
airen en wyngaertranken. III. D. 316. 317. met koornairen alleen. III. D. 317. waerom een of twe fieutels in de hant heeft. III. D. 316. 317. waerom twehoofdigh. I. D. 431. III. D. 108.116; ; waerom die hoofden op een' vierkanten fteen (ton-
den. II. D. 529. zyne eendragtige regeering met Saturnus. III. D. 108. zyn hooft voor voorzich- : tigheit. III. D. 309.
Japtgium welke kaep in Italiën. III. D. 31.
Jaspis, Ven Lis fteen. II. D. 115. verwekt gunft.
I. D. 182. geeft befcherming tegen betovering.
. III. D. 730. Ibis, welke vogel. II. D. 368. III. D. 153. witte
en zwarte waer gevonden worden. III. D. 153. drinkt geen water dat ongezont of befmet is. II. D. 675. voor gezontheit. I. D. 499. reiniging. II. D. 675. zelfsgeneezing. III.D. 480. zyn vleugel maekt den krokodil roerloos. II. D. 352. heiügh aen Mercurius. III. D. '708. eerile letter in 't iEgypti- fche Alpbabeth. ibid. Ie ar rus, Vader van Penelope. I. D. 373.
I c a r v s. Zie Dcedalus.
Ichneumon hoedanigh dier, en zyn gevecht te-
gen den afpis. II- D. 279. en tegen den krokodil. ibid. voor zwakheit tegen zynen vyant. II. D. 677. * Ichnographia. III. D. 548. Zie Grontteke-
ning. Idomeneus een der negen helden, die zich aen-
bieden tegen Heftor. II. D. 166. afkomltigh van Minos. ibid. Je sus of by letterverzetting kan worden <ru ij bis.
II. D. 179- UI- D. 752.
* Jeugt. III. D. 213. voor eenvoudigheit en op-
rechtheit. I. D. 86. is wispeltuirigh en los. I. D. 22ö. III- D. 209. door een' amandelboom. III. D. 215. door Apollo en Bacchus. III. D. 216. haer on- derwys te beginnen met de Dichtkunft. III. D. 491. Zie ook Jongbeit. Ignis vanwaer afkomftigh. I. D. 233.
Ydel werk door fpinnewebben. II. D. 635- * Ydele eer. I. D. 330. door een' bloetzuiger.
I. D. 346. 347. door eene mier. ibid. .* •-------- vreugt. III. D. 429.
* Ydelheit. II. D. 55.
|
|||||||
|
Y s x e o e l voor verganklykheit, II. D. 543; ,
Ysop zuivert de longepypen en 't hooft. II.D. 664, voor reiniging van zonden, ibid.
Ysvocel. Zie. Alcyon. * Yver (geeftlyke). II. D. 56.
* Yzere Eeuw. III, D. 672. 674.
Yzere Schepter voor hardigheit en flraf. LD.
304-
Yzer gelt der Lacedïcmöniërs. LD. 463.
Yzerkruit gebruikt in de ofFerhariden van rei-
niging. III. D. 683- Ilithyia welke Godin. Ijl, D. 707.
Imilcoos krygslift. II. D. 408.
IMPASSIBILITAS Wat. III. D, 2JI.
ImpietAs welke ondeugt. LD. 513-
* Inbeelding. II. D. 57.
* Inblaezing, inftorting. II. D. 59.
Index en indiciuM, wat. II. D. 585. Indien, des zelfs rivieren voeren gout. IU. D". 742. •' '
* Indruk (eerile). I. D. 184.
Induci\ï; wat. I. D. 146. * Indus. III. D. 743. of de allergrootfte rivier
zy. ibid. overftroomt de landen, gelyk de Nyl; ibid. zyn beelt zwart. ibid. Inquiliki morbi wat. I. D. 132.
Inspicare wat. II. D. 262. I n s t 1 t a. Zie Stola. * Invallen (vreemde), fantazyen.. II.D.60.
Job e rt tegengefproken. III. D. 35. Johannes de Dooper gebooren in de woef-
tyn. III. D. 266. hoe lang in de zelve geleert
heeft. III. D. 267.
Jok. Zie Juk. Joden met zwaere fchattingen gedrukt door Da- mitianus. II. D. 498. daervan ontheft door Ner-
va, ibid.
"Jön, ftigter der Jönifche volkplantingen, wanneer geleeft heeft. 111. D. 76.
Jong waerom de maetigheit zoo verbeeldt. II. D- 129. waerom de wysheit. III. D. 461.
'Jonge byt zyn' Vader den neus af. IL D. 293; jongens de bfuit voorligtende, hoedanigh. II.
D. 42.
Jonge dochterën te Romen tot 12. jaeren; zoonen tot 14. onder voogden, beide tot 25. on-
der bezorgers. III. D. 324; Jonge lieden öngeftaedigh. I. D. 476. IL D. 578- ftout en driftigh. LD. 110. klapagtigh. II.D.
116. genegen tot vermaek. II. D: 571. hebben'
veel voedtlii van doen om hunne natuurlyke het-
te. II. D. 522- Zie ook jongbeit.
Jonge tyï eene moeder van weinigh verdienften; I. D. 482.
* Jongelingschap. III. D. 214. 2I5. 216.
Jongheit , bequaemft om te leeren. II. D. 106. voor onnozelheit en onfchult. II. D. 233. onvoor-
zigtigheit en zonde. II. D. 663. ftoutjnoedigheit. II. D. 648. de gaeven des gemoets. II. D. 599.
vrolykheit. II. D. 600. is licht twyfelende. II. Di 511. Zie ook Jonge lieden. ! Jongvrouw, 't hemelteken , waerom zoo ge-
naemt. III. D. 103. de woonplaets Van Mercurius. III. D. 97.
* f ONGKVROUSCHAP. II. D. 121. 123- I24.
J o se p h , of de iEgyptifche Pyramiden gebouwt heeft.
I. D. 509.
Josephus tegengefproken. III. D. 36. 277. * Iris. III. D. 680. bodin der Goden. III, D. 585.
Iris wat bloem. III. D. 585. voor welfpreekent- heit. ibid.
Isabella gemaelin van Filips den rweden. IlLD. 419.
IsadAs, zyne fcloekmoedigheit. III. D- 222. om eene en de zelfde daet beloont en geilraft. III. D.
353-
'" Fï- •-.' '•'----- ' ""• ;■ - '■ . ;. ïit'
|
|||||||
|
BLADTW'YZER.
|
|||||||
|
Isido rus tegengefproken. III. D. 36. geen groot
man. III. 204. 207. 705. Isis de zelfde als Minerva. II. D. 464. haer beek
met den vinger op den mont. II. D. 4|5i. misfchien de zelfde als de Romeinfche Angerona. ibid. voor 't jaer. III. D. 88. voor de aerde of de natuur der zaeken. III, D. 452. vol borden, ibid. Zie ook Ceres. Isocrates j zyne grafzuil. I. D. 362. zyne be-
fchaemthëit in 't fpreeken. II. D. 564. Isthmische fpelen, welke. LD. 103.
Isthmus wat. I. D. 103.
Italiaenen jalours. II. D. 206.
Italiën vanwaer zoo genaemt. III. D. 30. zeer
vruchtbaer van runtvee. ibid. eertyts Bruttia ge- naemt. ibid. heeft de gedaente van een eikenbladt. ibid. van 't bladt van eiloof. ibid. van een driehoek. ibid. van een laers. ibid. "iTAAOÏj een runt. IIÏ. D. 30.
Italus, een out koning. III. D. 30.
Itys verandert in eene faifant. I. D. 316.
Jubal vinder der Zangtuigen. III. D. 601.
Jubeljaer waerom inviel in September. III. D.
164. Judjea door een' palmboom. III. D. 336".
Juk voor gehoorzaemheit en flaeverny. I. D. 306.
436. II. D. 412. 413. voor lytzaemheit. I. D. 436. waerom den nieuwgetrouwden op den hals gelegt. II. D. 45. den overwonnen vyanden opgelegt. I. D. 306. hoedanigh dit juk. ibid. eene groote fchan- de. ibid. Julia, Caracallaes Moeder, haere onkuifcheit. II. D.
230. Julia Mammïa, Moeder van Alexander Seve-
ius, III. D. 253. vermagh veel by haer' zoon.ibid. penningen haer ter eere geflaegen. ibid. Julia, gemaelin van Severus,haer penning.III. D.
436. Juliaes antwoort aen haer' vader Augudus om-
trent haere kleeding. I. D. 177. Julianus, de afvallige, gedoodt. II.D. 282.haet
de verklikkers. IL D. 589. JulIus Csesah heeft zyne overwinningen te dan-
ken aen zyne fnelheit. II. D. 265. was goedertie- ren. III. D, 545- Zie ook Cafar. * Julius, de maent. III. D. 101. 112. 118. waer-
om alzoo genaemt. III. D. 101. waerom Quinti- lis. ibid. gewydt aen Jupiter. III. D. 93. * Junius. III. D. 99. ui. 118. Waerom alzoo ge-
naemt. III. D. 110. gewydt aen Mercurius. III. D. 95-
* Juno (Koets van). Zie Koets der Lucht.
Juno, oorfprong van dien naem. III. D. 21. waer-
om Curis toegenaemt. I. D. 308. waerom <pi^ïa-fiio;. III. D. 22. waerom Lucina. III. D. 91. 707. La- cinia wie. I. D. 160. door Zeuxis voor wie, en na wie , gefchildert. ibid. wonderen van haeren tempel. 1.D. 161. Juno en Latona de zelfde. II. D. 549. ook de zelfde als Ceres, Luna, Diana, Pro- ferpina en Hecate. III. D. 705. weggevoert door Jupiter. II. D. 549. had een derde deel van den Capitolynfchen tempel. III. D. 89. haer tret lang- faem en daetigh. I. D. 17. voor de lucht. III. D. 57. 700. of ook voor de aerde genomen wordt. III. D. 22. de paeuW aen haer heiligh , Waerom. III. D. 70I. haer wagen getrokken door paeuwen. ibid. en ook door paerden. ibid. *Jupiter (Koets van) III. D. 714. zyne paerden
wit. III, D. 713. Jupiter Hicefius wie. I. D. 416. Xenius of Hof-
pitalis. II. D. 18. by de iEgyptenaeren genaemt Ammus. III. D. 80. en vandaer de naem Amman, ibid. de zelfde als Ofiris, Serapis, Bacchus en de Zon. ibid. is de ondergaende Zon. III. D. 94, Ju- piter Ammon waerom met Ramshoornen verbeeldt. 'ibid, wat Jupiter betekent. II. D. 40, waerom. Zsvy |
genaemt. III. D. 21. aen Saturnus ontrukt, wak
III. D. 601, 602. waerom verdicht xvordt Saturnus uit het ryk te hebben verdooten. II. D. 492. oor- logt tegen de Titanen. III. D. 376. gebruikt een' Arent tot zyn veltteken. III. D. 377. waerom die vogel aen hem heiligh. III. D. 715. is de zuivere lucht. 11. D. 40. III. D. 715'. 't element des viers. III. D. 5. 698. 't Heelal. III. D. 5. de zelfde als Pan.'' ibid. hoe Ceres onteert. IIL D. 26. zyn prieder en priederes mogen niet fcheiden in echt. II.' D. 41. zyne flarre goet. I. D. 469. III. D. 714. zyn beelt met drie oogen. II. D. 173. verandert in een'gou- den regen, Wat. III. D. 628. zyn tempjl op het Capitolium gemeen met Juno en Minerva. III. D. 89- in zyne befcherming voornaementlyk de lie- den. II. D. 496. zweeren by den fleen Jupiter , wat. II. D. 535. 536. Juvenalis uitgelegt. II. D. 498.
Juventas fchatkift in haer' tempel. III. D. 217,
Zie ook Hebe. Juventus wat. III. D. 202. 204. 2o6. 207. 216.
218.
Ixion verzoekt Juno tot byflaep. II. D. 34.
Jtnx hoedanigh een vogel. I.D. 179. verwekt lief-
de. I. D. 180. eertyts eene Vrouw. ibid. eenzeker gereetfchap. ibid. eene zekere cither. I. D. 181. betekent bevalligheit. ibid. twederlei. LU. D. 752. IC
NB: Vreemde naemen in K,niet voorkomende
Kden verklikkers en valfche befchuldigers voor
» den kop gebrant. II. D. 589. Kaelhoöft. Zie Hooft.
Kaeus ontdeeken voor de zon. LD. 294. Zie ook
Lamp. Kaetsbal voor nedrigheit. II. D. 178.
K a e u w voor fnapachtigheit. II. D. 424. Zie oolt
Kraei. KaeuWoerde voor gezontheit. I. D. 499. val-
fche hoop. IL D. 34. kort geluk. III. D. 254. Kaïn vinder van de maet en 't gewicht. II. D,
138. III. D. 487. den winkelhaek. II. D. 14a. bouwt en bemuurt eene flat. III. D. 485. KA'AAMOS en KAAA'MH wat. II. D. 545.
Kalf voor eene maent. III. D. 90. voor 't begin
der maent. ibid. eenhoornigh, voor den eerden dagh der maent. ibid. Kalkoen voor gramfchap. LD. 550.
K all 1 op e. Zie Calliope.
Kameel vanwaer zoo genaemt. II. D. 517. of gal
heeft. II. D. 539. is zeer handelbaer. ibid. beroert het water , eer hy drinkt. I. D. 217. v/eet zyn' gewoonen lad. I. D. 124. voor Africa. III. D. 34. Arabiën. III. D. 386. derkte. II. D. 74. minyver. II. D. 156. traegheit. II. D. 517. onthouding van
fpys en drank. II. D. 239. hoe lang zonder, drank kan zyn. ibid. is twederlei, en waer meed valt. III. D. 743.
Kamizool. Zie Onderrok en Tunica.
Ka'MIIIOS APo'moS, wat LD. 69.
Kampveciiters wanneer ontflagen van meer te
moeten vechten. III. D. 176. Kapellen, zoo veele in een' tempel, als dezel-
ve aen Goden gewydt Was. I. D. 195. Kapelletje en Zeekrab op een' penning van
Augudus. II. D. 170. Kasteelen waerom gewydtaenPalIas.il. D.337.
Kat voor ontveinzing van gebreken. I. D. 484. ee-
ne geile Vrouw. II. D. 232. Opftant. II. D. 290. toegewydt aen de Maen. II. D. 618. voor de Maen. III. D. 154. voor de Zon. ibid. haere oo- gen hoe veranderen, ibid. een vruchtbaer dier. IL D. ,618. en hont, voor bedanc. I, D, 152, KA-
|
||||||
|
B L A D T W Y Z Ë K,
|
|||||||
|
de penningen der vrolykheit. IIL D. 434. by deü
Nyl. III. D. 745.
Kikt voor geboorte; I. D. 265. II. D. 4. voor 't Ooften. III. D. 42.
Kintsheit wispeltuurigh. III.D. zog-. K X 2 2 A, k I 2 2 ArN, K I 2 2 Ö 2j wat. III. D. 249; Klaeuw, gefpleeten, wat in de H. Schrift zinne- beeldifch betekent. LD. 432.
* Klaot. II. D. 67. 69
* —— tot Godt. II. D; 69;
* Klappery. II. D. 415.
Klaver voor hoop. II. D. 30. Kleederen voor belemmering en hindernifle. II. D. 204. 221. door de wet bepaelt by de Ro-
meinen. II. D. 2r. der onkuifche hoe dun. II. D; 230. los in de offerhanden. II. D. 121. flordige; loshangende enz. voor fchande. II. D. 365. 366. ar- me en flegte, worden ook wel gebruikt tot ho- vaerdy. IIL D. 523. witte gebruiklyk by de Hei-1 denen in den Godtsdienft. I. D. 410. geheel bedek- kende, voor valfcheit enz;; doorfchynende, voor openhartigheit enz. I. D. 64. II. D. 117. 297. 631. koitelyke, voor verfpieding.II. D. 585- weerfchyne en veeiverwige, voor verfcheidenheit en veranderin- ge van gedagten; en voor wifpeltuurigheit. II. D. 512; 513. lil. D; 209. 664. veeiverwige door welke per- foonagiën in de toneelfpelen gebruikt. III. D. 695; lange, aen wie niet verbooden by de Romeinen. IIL D. 257. Zie ook Stola. Zwarte,zie in Zwart; K A É12 wat betekent. II. D. 448. 449.
KAÉOS wat. III. D. 685. Kleur der zee hoedanigh. III.D. 702, Zie ook
Zee.
Kleuren kunnen op geene penningen gezien wor-
den. IL D. 30. III. D. 400. der Uuren hoedaenigh. III. D. 137. haer gebruik in de beeldenfpraek. III. D. 290.
Klimop voor liefde. III. D. 633. waerom een
krans daervan paft aen de Zanggodinnen, en in 'ü byzonder aen Melpomene. III. D. 686. gegeeten, verwekt eene foort van dronkenfehap, en zet aen., tot raezerny. III. D. 669. Zie ook Feil. Klinkletters , zeven,, by de Grieken en M-
gyptenaeren. II. D. 191. hoe voor 't nootlot. ibid; * Klio. III. D. 685.
Klipgeiten hoe fnel. II. D. 521. - * Kloek moedighei ?j dapperheit. III. D. 35^
357- 358. Klok voor waekzaemheit. IL D. 625.
Kloot voor eeuwigheit. 1. D. 375. 382. waerom
by de Weetenfchap. III. D. 455. voorde Aerde,, op de penningen. III. D. 12. waerom banden om dien kloot. ibid. Zie ook Bal en Bol. Klootjes geitrooit onder 't volk om 'er voor té
ontfangen 't geen 'er op gefchreeven ftont. II. D.' 153. hoedanigh. ibid. K l o u voor onderfcheiding van goet eri quaet. II. D;
218. Kluisters. Zie Boeien.
Knaegen voor fchaede en beleedïging. II. D.355.
Knielen der biddende. I. D. 412.
Knies, waerom in 't fineeken aengegfeepen. I.D.
413. toegeëigent aen de barrnhartigheit, en waer, om. ibid. Knods by de Vryheit. III. D. 335. in de hant vari
den Vrede. III. D. 398. van Hercules, zie Her- cules.. Kocytus. Zie Cocytus.
Koe voor de Aerde. III. D. 2. vette eri magere4
voor een vruchtbaer eri onvruchtbaer jaèr. I. D» 251. des zelfs hoorn, voor wraek. II. D. 657. tWö koeien voor den wagen der maene. IIL D. 706. Koekkoek voor de lente. IIL D. 63.
Koets van 't Vier. III. D. 698. der Lucht. IIL Öi
700. Van 't tVater. IIL D. 702, der Aerde. III. D.-
S 704/
|
|||||||
|
kATAnïrfi(^ waf. II. D. 36Ö.
Katersoogen hoe veranderen. III. D. 154:
KA u. Zie Kaeuw.
Kauwoerde. Zie Kaeuwoerdei
Keel , de langftc niet meer dan vier vingerbreetten
lang. III. D. 236.
Keisteen eene zeug voor den kop geworpen in 't maeken der verbonden. II. D. 535. ook aen
een lam in 't doen van een' eedt. II. D. 536.
Keizers der Romeinen of hunne gaften gewapend aen tafel lieten zitten. II. D. 272. verkooren zich
eenige Godtheit om te eeren boven andere. II. D.
325. Itelden de zelve op hunne penningen, ibid.
flaen penningen op 't bewyzen zelfs van kleine
weldaeden. III. D. 436.
Keizerinnen op de penningen vertoont in de * gedaente en onder den naem van Godinncfï. IIL D.
43 6-
Kelk voor de Roomfche Kerk. III. D. 288. waer-
om by den Vrede. III. D. 394. x Kelk , 't hemelteken, voor vergeetenheit. II. D. 502.
* Kennis, verftant. II. D. 61. 62. van zich zel-
ven, hoe heerlyk. I. D. 471., hoe zwaer. III. D. 631. kent u zelven, wiens fpreuk. ibid. Zie ook Weetenjcbap. * Kenteken van liefde. III.D. C43.
* Kerklyke wet. III. D. 288.
* Kerkroof. II. D. 14.
* Kerkvoogd y. II. D. 63.
Keten (goude van Homerus) wat betekent. II. D.
188. Zie ook Goudt en Boeien. * Kettery. II. D. 66. ander beek daervan. LD.
525. Kieken dief voor roof. II. D. 351. voor de len-
te. III. D. 63. benydt zyne eigene jongen. IL D. 318. Kikvorsch voor ongebooren vrucht. II. D. 242.
nieuwsgierigheit. II. E). 181. een' onbefchaemden en fcherpzienden. ibid. fnapachtigheit. II. D. 424. des zelfs driederlei oorfprong. II. D. 242. tong hoedanigh. II. D. 243. heeft geen bloet behalven in de oogen. II. D. 181. op den zegelring van Miccenas hoedanigh geweeft zy. II.D. 453. waer- om dacrtoe gekooren. ibid. loosheit der iEgypti- fche. II. D. 274. Seripbifcbe zie in de letter S. Kikvorschen, ftomme, waer gevonden worden.
II. ü. 452. de oorzaek van die ftomheit. II. D. 453. zwygen op 't bevel van AugulliiSi ibid. en van Perfeus. ibid. Kin in 't bidden aengegreepen. I. D. 413.
* Kinderen (Godtvruchtigheit der) tegen hunne
Ouders. I. D. 529- Kinderen, 2. 3. 4. 5. en 7. ter eener dragt ge-
draegen , en ter werelt gekomen. II. D. 615. 616. of ook van meer waerfchynlyk zy. ibid. die van de Graevinne Margareta, en diergelyke, zyn fa- belagtigh. II. D. 616. vergeeten ligt, en waerom. II. D. 553. zyn hunne vyf eerfte jaeren onder de heerfchappy der maen. II. D. 578. vanwaer hun- ne wispeltuurigheit. ibid. maeken fomtyts hunne Ouders gelukkigh. II. D. 611. 612. wel opge- voede en deugtfaeme zyn een fieraet der Ouderen. ibid. belooningen voor der zelver getal te Romen gèflelt voor de Ouders. II. D. 614. zyn 't oog- wit des huwlyks. IL D. 48. waerom vier by 't beelt des tyts. II. D. 490. twe by den Nacht. II. D< 14Ö. waerom drie by de Liefde. III. D. 607. 011- dankbaere hoe te fhafren. IL D. 216. KiNderloosheit of goet of quaet zy. II. D.
, 246. 611.
IClNDERNYMl'HEN, Welke. III. D. 687.
Kinderrok wanneer afgelegt te Romen. III. Ds
217.
Kinderspelen fomtyts gepleegtdoorwyze man* , nen. I. D, 292. Kindertjes voor Liefde. III. D. 607. 609. op |
|||||||
|
BLADTWYZER.
|
|||||||
|
fant. II. D. 74. een' ftier en hoorns, ibid. eer/
leeuw. ibid. een' rhinoceros. ibid. een wilt zwym ibid. een' kameel.;ibid. zonder verltant vermagh niets. II. D. 338. 339. gelykmaekende kracht, wat. III. D. 223. * Kracht by 't recht. II. D. 75.
* ------------ der liefde. IIL D. 644. .6-,6.
*------------• van reden. IL D. 528.
Kraei voor dankbaerheit tegen zyne voortteelers*
I. D. 531. liefde. II. D. 53. eendracht. III. D^
414. huwlyks eendracht. III. D. 418. een lang lee- ven. I. D. 192, III. D. 192. barmhartigbeit. I. D. 85- weduweftaet. I. D. 194. fnapachtigheit II. D. 423. verbont. II. D. 538. den winter. III. D. 63. paert niet na de doot des egaes. III. D. 419. hei- ligh aen Juno. ibid. verftooten van Minerva. IL D. 423. hoe out wordt III. D. 191.. waerom by de hoop. II. D. 27. of een voorbeduidtfcl is van ramp. LD. 193. II. D. 224. voerende haere jongen, voor onruft enz. II. D. 228. en nachtuil, voor ha et. II. D. 3. der zei ver bloet mengt zich niet. ibid. kraei en reiger vyanden van de vos. II. D, 538. twe kraeien voor huwlyk en eendracht. LD. 194. III. D. 419. Kraenvogel voor nafpeuring. II. D. 175. de
lente. III. D. 63. den winter, ibid. fnapachtigheit. II. D. 224. bemint de ruft. I. D. 175. met een'
Heen in den poot, voorwaekzaemheit. II. D. 623. Voor iemant, die op zyne hoede is. ibid. vliegen- de , voor een menfeh, genegen tot befpiegeling Van verhevene dingen in de lucht. III. D. 181. met twe of vier halfen, voorfpelt een vruchtbaer gewas. II. D. 619. zyne pennen, een beek van een man, die in zyne zeden akyt volhardt. II.D. 603. zyne vleugels, voor verligting van arbeit. LD. 74. Krampvisch. Zie Torpedo.
Krans voor wetten. Il.D. 291. naeuwe verbintenis
van vrientfehapi III. D. 408. niet in Jlukken t& plukken, hoedanigh eene zinfpreuk van Pythago- ras. II. D. 291. III. D. 580. voor belooning van braeve daeden. II. D. 161. 540. der zegenprae- lende, altyt van laurier. III. D. 644. van gras, zie Belegkrans. Van bloemen, zie Bloemkrans, en verder ook Kroon. Kransen (verfcheidene) gegeeven tot belooning
van dapperheit. IL D. 161. 540. vier, voor de vier hooftdeugden. III. D. 630. Zie verder Triumpb- kranfen. Kreeft voor verydelde hoop. II. D. 34. wifpeltuu-
righeit en ongefta^digheit. II. D. 236. verdraegt de eieren tegen 't zwellen des Nyls. III. D. 322, 't hemelteken , vanvvaer zoo genaemt. III. D. 97. hoe veele ftarren heeft. III. D. 159. Krekel voor fnapachtigheit. II. D. 418. muzyk.
III. 603. vervult de plaets van eene gebrokene fnaer.
ibid. ftomme krekels waer, en waerom. II. D. 453. van gout, by de Atheniënfen een teken van adeldom. I. D. 313. Kreupele gedraegen van een' blinden, voor on-
derlinge hulp. II. D. 40. Krieken van den dagh. Zie Dageraet. * Krygsboukunde. III. 550. waertoe nuttigh,
ibid. & SSi- of eene kunft of weetenfehap zy. til. 550. van wien uitgevonden. III. D. 551. * Kr ygseendra gt. LIL D. 422. 423.
Krygsgevangene* gingen gebonden voor den krygswagen vooruit. III. D. 730.
Krygshoofden verfchynende voor de Keizers moeiten zulks doen in krygsgewaet. II. D. 274.
Krygsjaeren der Romeinen, hoe veele. III.D. 17.5.
* Krygslist. II. D. 26"3. Zie ook Oorlogstrek.
Krygsstraf. Zie Straf. Kring voor eeuwigheit. I. D. 375- 382- volmaektheit
en voleindiging. II. D. 605- met bloet getrokken in de offerhanden. II. D. 606. Zie ook Cirkel. Kris«
|
|||||||
|
704. der Maen. III. D. 705. van Merkurius. III. D.
707. van Venus. III. D. 709. van de Zon. III. D. 711. van Mars. III. D. 713. van Jupiter. III. D. 714. van Saturnus. III. D. 715. van Oceanus. III. D. 717- van Ceres. III. D. 713. van Pluto. . III. D. 719. van Minerva. III. D. 721. van Bac-
chus. III. D. 723. van Aurora. III. D. 725.. van den Burgerlyken Dagh. III. D. 727. van den Na- tuuriyken Dagh. III. D. 728. van den Nacht. ibid. van 't Jaer. III. D. 729. der Liefde, ibid. der Kuifcheit. ibid. der Doot. III. D. 730. der Fae- me. III. D. 731. des Tyts. ibid. * Komeet. III. D. 683.
KifMoS wat. III.D. 694.
Kompas in hoe veele ftreeken verdeelt. III. D. 50,
Konyn, voor Iaege gedachten. I. D. 209. zeer
vruchtbaer. II. D. 618. by 't beeltje van Harpo- crates. ibid. : ■.. Konynen vernielen de Balearifche Eilanden.
II. D. <5i8. Koning der M gyptenaeren uit wat flagh
van menfchen gekooren. I. D. 312. de twe konin- gen te Sparta wat magt voerden. II. D. 321. Ko- ning der byen , zie Byen. Koninglyke Fortuin, welke III. D. 444,
zetel moet zyn in 't midden des ryks. II. D. 8. Koningske welk vogeltje. II. D. 33. voorfpelt
Casfars doot. ibid. Zie ook Trochilus. Kooi-entvogel voor een' verraeder derzynen.
II. D. 584-
Kool, vyandin van den wyn en wyn (tok. III. D. 432.
Koolen, brandende, voor gevaer. LD. 481.
Koorn, uitgedeelt te Romen. II. D. 153. onderde
drie voornaemfte vruchten der aerde. LIL D. 14. Koorn ai ren voor koft. II. D. 599. voor den Zo-
mer. II. D. 489. waerom by Africa. III. D. 35. 36. 38. waerom by den Vrede. III. D. 392. bydeEen- dragt. III. D. 417. by de Vrolykheit. III. D. 436. Koornklootjes. Zie klootjes.
Koornmaeien. Zie Maeien.
Koornmajet en korf, op 't hooft van Ofiris.
II. D. 155. op geene koornmaet te zitten, wat zin- . fpreuk van Pythagoras. II. D. 516".
Koorn schuur op de penningen. III. D. 317.
Koorn wan op de penningen. II. D. 153.
* Koorts. II. D. 70. vanwaer haer naem, ibid.
'haere verfcheidene foorten. II. D. 70. 71. 72. door eene geit. II. D. 73. door een' fcbalbyter. ibid. moeilyk te geneezen. II. D. 74. waerom Sa- turnus dochter, ibid. eene Godin te Romen. ibid. Kop , of kom (goude) waerom in de bant van
Hebe. III. D. awS. Kop (hooft) van een' hont, leeuw, en wolf te fa-
men, wat betekent. II. D. 326. 328. * K o p e r e E e u. LIL D. 672. Ö74.
KÓ$INo2 wat. II. D. 400. Koppelaeressen, quaet. III. D. 629. haere
fnoode lellen, ibid.
Korael, goet tegen duivelskonften. I. D. 126. week onder 't water. III. D. 36. valt veel op de
Kuft van Africa. ibid.
Korf op 't hooft van O0ris.II. D. 155. met broot, waerom by de Nedrigheft. II. D. 179. met vrou-
wengereetfchap gebracht by de bruit. II. D. 42.
Korfjes by de Maetigheit. II. D. 129. * Kort leeven. III. D. 182.
Kost door kooraairen. II. D. 599. Koster. Zie Laurens. Koude bewaert de lyken voor verderf. I. D. Ï34.'
Koude hersenen oorzaek van hartnekkigheit, : 1. D. 185- Kousen niet gedraegen door de Romeinen. LD. 15.
Krabbe, houdende een vliegend kapelletje by de vleugels, wat zinnebeeldt. III.D. 314. * Kracht, fterkheit. II. D. 74. 75. dooreen' oli-
|
|||||||
|
B L A. D T W n Ê tt,
|
|||||||
|
drinken. I. D. 287. hoe hunne kinderen affchrife-
ten van dronkenfchap. ibid. leeren de zelve ver- draegfaein zyn door geeflelllaegen. II. D. 543. hun- ne vermaening aen de inkomende gallen. II. t); 550. hun voorzichtigh oordeelen in halszaeken. HL D. 295. de Fortuin aenroepende hielden haef beek vaft. III. D. 442. hun raetsbefluit om Alexan- der voor een' Godt te verklaeren, höedanigh; III. D. 679. L A C E D M M O N I S C H E V R Ö U W E N, Zie PrOÜweüi
* Lach. II. D. 91. 92. door een' hont. II. D. 9r;
uitgelaeten , mifpreezen. ibid. een blyk vari dwaesheit. I. D. 293; een heidenfche afgodt. IL D. 92. Lachen, gezecht van bloemen, velden enz. III. Dj
430. wie nooit gelachen hebben. I. D. 10. Lacinium waer. I. D. 160. III. D. 31. worideferi
van den tempel van Juno aldaer. I. D. 160. Ljeda, de minne, niet de moeder, van Helend
III. D. 478. 479- Laeoen, door een net en ftrik. II. D. ii.
Laïs eene beruchte hoer. I. D; 338. hoe gedoodt;
I. D. 369.
Lam voor nedrigheit. I. D. 190. II. D. 179. eené
aenftaende doot. I. D. 269. zuiverheit en eenvou- digheit. III. D. 259. zachtmoedigheit. III. D. 259; 268. 475. iterft op 't hooren van 't geluit van eenJ wolf. II. D. 510. met een' fteen voor den kop* geflaegen in 't doen van een' eedt. II. D. 536. en wolf, voor vrede. III. D. 396. en voor twedracht. II. D. 510. des zelfs vel > voor de natuurwet;
III. D. 281.
Lammeren, vroegelingen en fpadelingen , wel-
ke. III. D. 117. twe lammeren met een fchaep" geoffert aen Juno door eene Vrouw, die twelin- gen gebaert had. II. D. 615. Lam ia, wie. II. D. 181.
Lamp voor 't geloof. I. D. 45^. waekzaemheif.
II. D. 624. 't leeven. III. D. 173. verftant. III. D. 461. een grammoedigh menfch. I. D. 549. by dé ouden gebruikt tot de iludiën. II. D. 200. na da lamp ruiken, ibid. lamp van Ariftophanes , Clean- thes en Epicums.-ibid. Lamprei vóór gulzigheit, en welke vifch. I. fij
564. of zich vermengt met den adder. II. D; 3031 Zie ook Prik. Lang g e w a e t. Zie Stola.
'*Lang leeven. III; D. 189.
* Langkmoedigheit. II. D. gj.
* Langkzaemheit. II. D. 501. in 't raetplee-
gen noodigh. II. D. 329. Lantaern voorde reden. IL D. 511;
Lans voor oorlogh. II. D. 261. dapperheit. I. D;
308. van de oorlogszuil geworpen door wien; 11. D.
260. door Fabius gezonden aen die van Carthago.
II. D. 261. loon van dapperhek. I, D. 308. out-*
tyts een koninglyk lieragie. ibid. goddeiyke eeré daeraen gefchiedt. ibid. opgericht by de Macedo^ niërs ten teken van overgaeve. L D. 248; te flaeri tegen 't fchilt Was de gewoonte voor den aenval. IL D. 483- lans en offernap wat op de penningen beduiden. III. D. 300. zonder yzer, van wat ge- bruik. I. D. 308. van Bacchus en de Wynpapin- nen wac.I.JD. 408. III. D. 724. of met kranfen be- hangen was* III. D. 434. by de vrolykheit. III. D. 431. voor heimelyk quetfen. III. D. 693. Zie ooié Spies. * Lantbestier onder enz. III. D. 3*40. 342s
* Lantbouwery. II. D. 94. 95.90". verricht doof
varkens. II. D. 96. des zelfs Goden. ibid. des zelfs Godin Thalia. III. D; 686. of Erato of Folyhym- hia. III. D. 690. voor een \verkdaedigh leeven III. D. 179.
* .----------------------- (oefening der). II. Ö. 95".
* Lantmeeting. II. D. 131., 137. III. D. $$2:
door wien uitgevonden. II. D. 139; UI, p. <j0ri G 2 haei'
|
|||||||
|
Kristallïne Schilt van Minerva. III. D.
721. geleent aen Perfeus. III. D. 721. 723. Krokodil voor gulzigheid.D. 560. onbefchaemt-
heit. II.D. 4. jEgypten. III. D. 386. roof. II. D. 352. fchade, verderf enz. II. D. 358. onkuifcheic. II. D. 230. ir.ilzwygentheit. II. D. 449.465. vrucht- baerheit. 11. D. Ö18. vervolging, il. D. 593. dol- le woede tegen zich zelf. III. Ds 668. van de -Egyptenaeren geëert voor eene Godtheit. II. D. 449. 465. gewydt aen de zon. II. D. 465. legt doorgaens 60. eieren. II. D. 618. verdraegt de zelve tegen 't zwellen van den Nyl. III. D. 322. waerom toegevoegt aen den Nyl. III. D. 745. fchreiende, voor fchynheiligheit. II. D. 377. be- fchreit den menfch , dien hy verflint. ibid. met een' vleugel van den Ibis op den kop, wordt roerloos; II. D. 352. en fchorpioen, voor doodelyke vyant- fchap. III. D. 404. vlugt voor den Houten. II. D. 593- Kroon voor wetten. II. D. 291. III.D. 280. voof
overwinning. II. D. 477. uitgevonden van Janus. ■ I. D. 303. al bekent ten tyde van Mofes. ibid. den
overwinnaers gefchonken. II. D. 477; goude, ee- ne belooning van dapperheit. I. D. 508. aen de overwinnende en zegenpraelende veitheeren ge- geeven , en ook aen anderen. III. D. 640. van Apollo enLatinus, waerom 12. takken heeft. I. D. 304. ook si Ie koninglyke. I. D. 304. III. D. 470. goude met edel gefteente, een fieraet der Griek- fche Vrouwen. III. D. 215. befpiekroonen , wel- ke.- II. D. 587. Zie voorts ook Krans. Kroon (Pauzelyke en Keizerlyke) voor Canony-
ke en Keizerlyke wetten. III. D. 280. Kropvogel voor gulzigheit. I. D. 559! 562.
Kruik by de Nymphen. III. D. 678. by de Riviergo •
den. III. D. 748. Kruipen, van eene rivier gezecht. LD. 378.
Kruis voor behoudeniffe. II. D. 12.
Kruiswortel. Zie Senecio.
Kruit voor hoop. II. D. 30. een kort leeven. III. D.
187. een en het zelfde heeft niet de zelfde uit- werking in menfchen en in beeften. II. D. 5581 559. en ander veltgewas, eerlte fpys der menfchen. II. D. 430.
K u 1 k e n d 1 e f. Zie Kiekendief.
Kuif opsteeken, xvat fpreekwoort. II. D; 657.
Ëüipeey. Zie Amptkuipery.
Kuisehe Vrouwen. Zie Vrouwen.
* Kuischeit. I. D. 364. 370. 372. II. D* 67. 79.
III. D. 212. 213. zwak tegen geit. II. D. 80. twe
Godinnen .van dien' naem te Romen. I. D. 365. byzonderheden van de zelve. ibid. op de Gedenk- penningen, ibid. verbeeldt door verfcheidene die- . ren. II. D. 81.
*---------■--------- (Huwlyx-) II. D. 80.
*------------:------ (Koets der) III. D. 729;
* Kunst. II. D. 82. 86. Kunden hoe verdeelt in
byzondere foorten. I.Di 137. en weetenfchappen, hoe verfchillen. III. D. 550. Kunstenaers Helden den naem van oudereMeef-
ters dikwyls onder hunne eigene werken., I. D. 442. * Kunststuk. II. D. 89. Kunftftukken worden
zelden gemaekt door geval. III. D. 568. Kus voor vrientfchap. II. D. 563. derde trap der
liefde. III. D. 623. Florentynfche, wat. II. D. 574. Kussen voor luiheit. II. D. 103. onder de oxels*
wat zinnebeelt. III. D. 246. L
A en v by de Grieken voor een' paffer. L D;
Lacïbsmok. Zie Sparta.
LAGEDffiMONiËRS, der zelver wet omtrent het |
|||||||
|
B'.L- A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
Leeuw voor dolle gramfchap. I. D. 552. III. Dj
606. 668. de aerde. II. D. 95. den hemel , zon, en lantbouw. ibid. miltheit en gulzigheit. II. D, 152. hovaerdy en ftaetzucht. II. D. 180. 438. A- frica.111. D. 380". driften. II. D. 338. fterke kracht. L D. 102. II. D. 74. waekzaemheit. 11. D. 625. een' geelgalligen. lil. D. 221. 222. grootmoedig- heit. III.D. 218. een' koning. 111. D. 339. zyne '■ voorfte deelen, voor dartelheit der minne. II. D. 676. met een' pyl in 't lyf , voor wraek. II. D. 645. een ander dier vattende, op de grafftcden, wat. II. D. 127. van eene vrouw bereden , wat. ,11. D. 75. met een' uil boven hem , wat. 11. D. 75. III. D. 596. getoomt, wat. I. D. 102. III. D. 606. onder een' üangenftaf, wat. III. D. 596. en zwyn onder 't zelfde juk, wat.III. D. 359. flaept met opene oogen. II. D. 625. zyn gebrul hoe zeer de beeften ontftelt. II. D. 392. is gulzigh. I. D. 220. dankbaer. 1. D. 123. 433. goedertieren. I. D. 532. vreeffc den haen. 11. D. 676. woidt geplaegt van den mugh, ibid. fchrikt voor de op- ftaende bordelen van een varken. III.D. 355. zy- ne kracht beitaet in zyne oogen, en hoe vieeslyk die zyn. II. D. 391- 392. allereerft getemt door Hanno. I. D. 426. draegt liefde tot die geenen, waermede hy verkeert. 1. D. 3. beledigt niemant, ten zy eerft getergt. I. D. 4. zyne vlucht hoeda- nigb. I. D. 5. 558. is heiligh aen Vulcanus. 111. D. 704. trekt de kiaeuwen in 't gaen binnewaerts. ibid. heeft geen of weinighmerg en waerom. II. D. 649. III. D. 221. is heet en droog van natuur. III. D. 221. vier komt uit des zelfs beenderen. ibid. is fleets onderhevigh aen de koors. II. D. 73. hulpmiddel daeitcgen is een aep. ibid. wordt van de aepen zeer getergt. ibid. leeft te famen met een' beer en hont. I. D. 4. II. D. 480. ge- doodt door Lyfimachus. II. D. 391.471. van Nemea, gedoodt door Hercules. III. D. 356. 358. Leeuw Jchatten uit den klaeuw, vanwaer dat fpreekwoort. III. D. 513. de huit van die van Hercules maekt Ajax onquetsbaer. I. D. 3, welke. III.D. 358- Leeuw, 't hemelteken, waerom zoo genaemt. III. D. 101. 357. woonplaats der zon. III. D. 97.
Leeuwen gefpannen voor den wagen van Cybele wat. I. D. 426. 11. D. 95. III. D. 704. voor dien van Antonius. 1. D. 426. hunne huit gefchonken aen dappere helden, i. D. 2. der zei ver koppen voor de deuren der tempelen. II. D. 65. 625. Zie ook Kop. Leeuwin, voor fel en wreet. II. D. 650. is fter- ker en feller dan een leeuw. II. D. 471. vech- tende voor haere jongen kykt ftyf op de aerde. I. D. 558.
Legerkkoon hoedanigh , en van wat gebruik.
111. D. 641. op de penningen. III. D. 641. 642. Legerpaelen en leger wal op een'penning. 11. D.
642. aeipioesSa wat. III. D. 586.
Lel. Zie Oorlel.
Lelie voor kuifcheit. I. D. 367. hoop. II. D. 30.
31. fchoonheit. II.D.385. geloof. III.D. 270. den Zomer. III. D. 70. aen de Nymphen geofFert. I. D. 367. des zelfs oorfprong. ibid. bloem van Juno. ibid. blaeuwe , wat bloem. III. D. 681. Leliëbladt, gebruikt tot een proef van Lief-
de. III. D. 644. Lelykheit, voor zonde en ondeugt. I. D. 319-
II. D. 371-
Lemnos heiligh aen Vulcanus. III. D. 698.
Lemoniades, welke Nymphen. III.D. 676.
Lendenen , voor onkuifche begeertens. II, D.
657. . ■ ' . * Lente. III. D.63. 69. door eene roos. II.D.489.
vergeleeken by de kintsheit. II. D. 572. gewydt aen Venus. III. D. 64. waerom in 't groen ge- kleedt. UI. D. 71. Zie ook Jaergetyden. * Len-
|
|||||||
|
haer voorwerp en werk. III. D. 552. of die naem
goet zy. ibid. door Cybele. ibid. * Lantschapsbëschryving. III.D. 552.
■Lantwet wat. LD. 560. maekt groote opfchud- ding te Romen. I. D. 449.
Lares, wat. III. D. 96. Larus wat vogel. LD. 559. * Lastering. IL D. 97. gg. hoe gefchildertdoor
Apelles. II. D. 97. haer altaer. ibid. *-------.—^—, (fchandige) II. D. 100.
Later en later coStus wat. II. D. 7.
Latïnen, eertyts de zelfde als de Aborigines. II- D. 53*-
Latium nu Campagna, di Roma. I. D. 510. Latoha voor vergeetenheit. II. D. 549. de'zelfde als Juno. ibid.
La uren b' Koster uitvinder van de Drukkunil. III. D. 5°4-
Laurier voor overwinning in den oorlogh. LD.
262. III. D. 256. 375. ook in de Pythifche fpe- len. III. D. 256. voor bewaering en behoeding. I. D. 235. hoe altyt groen. I. D. 57. 321. waer- om op 't hooft van JLfculapius. I. D. 498. ge- bruikt in befprenging tot zuivering. LD. 534. heeft eene reinigende kracht. IL D. 81. daerom gebruikt in reukoft'erhanden en triumphen. ibid. is dien- üigh voor de gezontheit. I. D. 240. kragtigh tegen vergift. 1. D. 240. III. D. 480. baet tegen veele ziektens. III. D. 479. heiligh aen Apollo. ibid. heeft eene voorzeggende kracht.III.D. 493. wordt ■ niet geflaegen door den blixem. ibid. valich. ibid.
Zie voorts Laurierkrans. Laurierbladen geneezen eenige dieren van
vergift. III. D. 480. te Romen aen de Magiftrae- ten gegeeven op den eerften dagh van 't jaer. 1. D. 240. III. D. 479- 752.
Laurierkrans paft helden. LD. 54. en helden- dichteren. I. D. 53. waerom ook den Dichteren in 't gemeen. III. D. 493. wanneer pleckigh aen de zelve heeft beginnen gegeeven te worden. III.D. 498. gegeeven aen de Zanggodinnen. III. D. 685. paft in 't byzonder aen Thalia. III. D. 686. waer- om by de burgerkranfen op de penningen, en voor de deur van Auguftus. I. D. 238. van welke lieden gedraegen. IL D. 481. toegevoegt aen de doot. I. D. 262.
Lauriertak op de penningen der Vrolykheit, III. D. 434. by de Fortuin. 111. D. 441.
Lazarus en Mauritius Ridderorder. Zie Ridder- order.
Lea voor 't werkdaedigh leeven. III. D. 180.
Lek na bydt haere tong af. II. D. 113. beelt aen
haer opgericht, ibid. Leden de,s Lichaems gewydt aen de gemoets-
beweegingen. LD. 113. •* Ledigheit. II. D.101. ros. 103. 104. oorzaek
van onkuifcheit. I. D. 371. II. D. 302. III. D. 247. bederft het verftant. I. D. 255. bederft al- les. II. D. 101. genomen in een' goeden zin. II. D. 104.
Leeitït vergeleeken by de vier faifoenen. III. D.
204. by de vier wereltdeelen. 111. D. 205. by de Elementen, ibid. is onder de regeering der pla- neeten. III. D. 207. des zelfs trappen. II. D. 572. III. D. 202. 203. Leem. Zie Ticbelaerde.
* Leer der Wysheit. III. D. 517. 546. Zie
Pbilofophia.
* Leering , onderwys. II. D. 219. 220. door
dauw, wyn , water, honigh en melk. I. D. 440. Leerkring wat. II. D. 197.
'Leermeesters zaten, leerlingen ftonden, by de Romeinen. I. D. 440. * Leerzaemheit. II. D. 105.
* Leet (.Harten-). II. D. 108.
Leeven. Zie Leven. |
|||||||
|
R L A Ö T W Y Z É R;
|
|||||||||||||
|
* Lentemaent. III. D. 93. 110. 116. Zie ook
Maert. Leo de X. zyn zinteken. II. D. 436. de XI. zyne
fpreuk. III. D. 188.
Leopardus wat dier. I. D. '90. Lesbische rye. I. D. 123. 205. * Letteroefening. II. D. 199. verzwakt het
lichaem. ibid. befchaeft de zeden. ibid. Letters, uitgevonden door de Phreniciërs. II. D.
601.
L e t h e eene bron by de Godtfpraek van Tropho- nius. II. D. 553. een helfche vloet. II. D. 557.
Lethèesche tak by de Poeëten, welke. II. D. 561.
Leucopetra, welke kaep. III. D. 31. * Leven, 't leven. III. D. 17a. door den wint.
I. D. 263. woont in 'tbloet. I. D. 303. heeft vee- Ie overeenkomft met de zee. II. D. 525. --------- (befpiegclend). III. D. 181. 182; --------- (kort). III. D. 182.
---------(lang). III. D. i«9.
--------- ('t menfchlyk). III. D. 173. 177.
--------■ (ruftloos). III. D. 19^.
--------■ (voorfpoedigb). III. D. 192.
--------- (Werkdaedigh). III. D. 179- 180.
Leugen. Zie Logen.
Levis twederleie betekenifle. II. D. 545.
Leviten, waerom 't hair van hun lichaem rhöef-
ten affcheeren. I. D, 325.
A E T K O S of voor bleek gelyk de doot geftelt wordt. III. D. 147.
aeïkü'aenoS wat. III. D. 594. Juno waerom zoo genaemt. III. D. 700.
Lib anus de zelfde als Libanon. III. D. 76. Libella. Zie Pasloot. * Lichaem des mens.chen. II. D. 108. des
zelfs kracht wordt onderfteunt door de ziel. I. D. 498. * Lichaems dapperheit gehuwt aen verftant.
III D. 360. * Lichaemsmeeting. III.D. 554.
Licht voor aenzien, verftant, geleertheit. I. D.
292. 439. III. D. 461. voortreffelyke mannen; I. D. 259. gaet voor de duifternifle. III. D. 612.- wordt gefchuwt door de droevigen. I. D. 284. en duifternifle , tegengeftelde zaeken. II; D. 486. by de ouden gebruikelyk in den Godsdienft. I. D. 456.
Lichtkolom voor de natuur. LD. 98. Lictores welke dienaeren. III. D. 294. * Liefde, KriftlykeLiefde. 111.D. 607. 608. 609.
*------.------• (aenlokking tot). III. D. 663. (bekooring tot). III. D. 628.
(eigen-) III. D. 630. 631. (getemde) III. D. 636. (hartstogten der) III. D. 642. (kenteken of proef der). III. D. 643. (koets der) III. D. 729. (kracht der). III. D. 644. 646. (oorfprongk der) III. D. 610. |
|||||||||||||
|
Platonifchè, Welke. III. D. 536. der jongelingen"
by de Lacedsmóniërs kuifch. ibid. Zie voorts Cu pido. Liefdedriften. Zie minnevier-,
Liefdeplicht. Zie Piétès. ' ''
* Liefkozery. III. D. 663.
Lier. Zie Luit. * Lierdicht. III. D. 692.
Lierzanüen tot Wat ftof gebruikt. III. D. 498. 692.
Ligue (heilige) tegen de Turken. II. D. 537-. Ligurinus, welke vogel. LD. 615. Liguster voor vergankelykheit. IL D. 109. * Lyfstraf. II. D. 479.
Lyfverwigh gewaet, waerom gegeeven aen
den Vrede. III. D. 394.
Lyken by de Ouden verbrant. I. D. 149. waerom die der iEgyptenaeren niet. II. D. 98.
* Lytzaemheit. II.D. iio. in.112. 113. door
een juk. I. D. 436. door een' geeflel. II. D. 543". Limetanus vanwaer die toenaem der Mamilii;
II. D. 132. Limnades en Limoni ades welke Nymphen.III.
D 676. Lindeboom voor broosheit. II.D. 545. keert zy-
ne bladeren om met den zonneftant. III. D. 138L Linne klederen voor looze ftreeken. II. D.
376. voor reinheit. ibid. Linten aen de kranfen der Poeëten, Redenaers
* enz. II. D. 165.
Linus, zyne glafe wereltbol. III. D. 556.
Lippen, op de zelve te byten, beduidt wraekluft. II. D. 644.
Lipsius verdedigt. III. D. 377. befchuldigt Van eigenliefde en gepreefen. III. D. 633. befchuldigt
en verdedigt. III. D. 652- '
LIria welke bloemen. III. D. 586. Lirioëssa wat. III. D. 586. Lituus wat, hoedanigh, en van Wat gebruik.II. Di 532.'III. D. 446.
LiviDUS wat kleur. II. D. 182. 185. Lïvius, de Hiftoriëfchryver, zyn roemzucht. I.Dj 335. waerom te Padua afgebeelde met den vinger
op den mont. II. D. 466.
L o cu sta. Zie Zeekreefc. * Lor. II.D. 114. wekt op. I. D. 33Ï.
Lofzangen der Goden, wanneer gezongen en hoedanigh. II. D. 668.
* Logsn. IL D. 117. 1I8. 119. hoe een groot
quaet. II. D. 117. groeit altyt. IL D. 119. Phce- nicifche. ibid. Wordt openbaer door den tyt. II. D; 120. waerom zoo fchandelyk. III. D. 304. * Logheit. II. D. 515;
* Logica. III. D. 560. 561. 563. en DiakUica wat
zyn, en hoe verfchillen. III. D. 559. Zie ook Re- denkunft. L ö l 16 o hoedanige vifch j en hoe lang leeft. III. Di
188. Lont (brandende) voor volilandigheit tegen pyiu
II. D. 604. Loof van een' boom voor hoofthair. I. D. 390.
L o o n. Zie Belooning.
Loosheit door eene vos en aep. I. D.-75.
L90T voor, Zonde. II.D. 179. voor onweeteritheit;
II. D. 5. Loode verftant, zwaert enz. wat. I. D. 295- Loscn voor gezicht. III. D. 232. fcherpheit des
verftants. III. D. 724- welk dier. IL D. 327. 't zelf- de als wolfhart. ibid. heiligh aen Bacchus. 11. D. 556- HL D. 724. kort van geheugen. IL D. 327, 555. 556. Losche-oogen, wat. III. D. 232.
Lotus heiligh aen de Zóh. II. D. 462. aen Har-
pocrates. ibid. welke pliint. lil. D. 45. dé bloem open, voor den middagh; geflooten , voor dea opgang der zonne, III. D. 436. H L».
|
|||||||||||||
|
— (pyniging der) III. D. 646.
— tot de deugt. 111. D. 629.
— tot den Naerten. III. D. 646.
— tot Glori. III. D. 639.
—- tot Godt. III. D. 642. — tot het Vaderlant. III. D. 647;
— (valfcheit der) III.D. 657.
— (vaftheit der) III. D. 657.
— (vergeetenis der) III. D. 658.
— (verzoening van). III. D. óóo.
— fvleiery der). HL D. 663.
(vrolykheit der). III. D. 43r. |
|||||||||||||
|
*
*
* |
|||||||||||||
|
Liefde op de oude penningen. III. D. 608. door
eene roos. III. D. 270. hoe gebooren wordt. LD. 131. HL D. 610. enhaet, zonder oorzaek. II. D. 503. eer en waerheit, op een out marmer. I. D. 325. |
|||||||||||||
|
BLADTWYZER.
|
|||||||
|
Lotuseoom voor vergeetenheit van vaderlant,
vrienden en maegen. II. D. 562.
*Loumaent. III. D. 108. 113. 114- Zie ook Januarius.
Luc anus berifpt, omdat hy al te hiftorifchfchryft. LD. 353-
* Lucht. III. D. 9. 16. 18. door Juno. III. D.
57. 700. komt overeen met Venus en Jupiter. III. D. 515. beginfel van alles. III. D. 10. dikke, een te- ken van pelt. II. D. 312. en Maen , ouders van den Daeuw. III. D. 682. fynfte lucht door Jupiter. III. D. 715. *--------- (Koels-der) III. D. 700.
* ,--------- (zuivere en gezonde). III. D. 23.
* --------- (zuivering dur). III. D. 25.
* Luchtigheit. II. D. 521.
Lucianus , zyn lceftyt. III. D. 79. Lucifer voor den dageraet. III. D. 269. Lucullus hoe ryk. I. D. 460. * Luiheit. II. D. 518. verwekt armoede. II. D. 515.
Luipaekt wat dier. 1. D. 90. voor welluft. III.D. 250. zuigt zyn eigen bloet. III.'D. 250. verzaemt
met de leeuwin. III. D. 251. hoe verfchilt van de Panther. III. D. 251. zyn vel in Pan wat betekent. III. D. 5. Luipaerts uitgebrokenverflindenveelemenfchen.
III. D. 351. Luis voor achterklapper. II. D. 99.
* Luister van een' goeden naem. II. D. 158.
Luit voor ervarentheit. II. D. 62. gehoor. II. D. 573. III. D. 234. den Ilaet van 't menfchiyk lee-
ven. III. D. 174. eendragt. III. D. 419. huwlyks- eendragt. III. D. 420. welfpreekentheit. III. D. 591. muzyk. III. D. 603. des zelfs vinding en ge- daente. ibid. wanneer zeven fnaeren gekreegen heeft, en waerom. III. D. 555. had 'er eerft min- der, naderhant meer. ibid. heeft overeenkomft met "Venus en de Gratiën. III. D. 426. Luitsfeelers hun gewaet. III. D. 590. 591.
Luitzangen. Zie Lierzangen.
Lu na. Zie Maen.
Lunaria wat kruit. III. D. 92. voor de maen, en
eene maent. ibid. Lupinum welk gewas. III. D. 137. wyft de uuren
van den dagh aen. III. D. 128. Lupus wat vifch. I. D. 150.
Lupus Cervarius. Zie Lofcb.
* Lust, genegentheit. II. D. 120.
Lycambes verhangt zich zelven. II. D. 316. Lycanor, uitvinder van 't Beftant. I. D. 148. Lycius toenaem van Apollo. II. D. 311. Lycurgus hoe de kracht der opvoeding aentoont door twe honden. I. D. 311. II. D. 293.
Lïhcbus wie , en hoe fcherp ziende, lil.D. 232. Lynx. Zie Lofcb. Lyra wat fpeeltuig. III.D. 690. 692. Lysimachus doodt een' leeuw, en op wat wy- ze II. D. 470.
Ly.sipfus een heerlyk beeltgieter. I. D. 442. M- :
M . twemael geftelt, wat. I. D. 392.
Macedonische edele knaepen dienden den ko-
ning in de offerhanden. II. D. 111. M a c r 1 s min van Juno. II. D. 549-
Macrobius berifpt. III. D. 73. tytgenoot van Sym-
machus en Servius. III. D. 72. zyn leeftyt en be- diening, ibid. aep van Gellius. III. D. 240. Madanes of Medan, zoon van Abraham. III. D. 36.
MffiC£NAs gelaekt over zyneoppronkingin kleede-
ren en in reden. I.D. 178. waerom een' kikvorfch in zyn' zegelring gevoert heeft. II. D. 453. waer- om bemint van Auguftus. II. D. 454. verlieft zyne |
|||||||
|
achting by hem. ibid. heeft fteets de koors. III.D.
192.
--------- een ander als de vrient van Auguftus. II. D. 524.
Maegdegodin wie. II.D. 122. Maegdenoffer wanneer afgefchaft te Lacedas- mon. I. D. 538.
* Maegdestaet. II. D. 121. 123. 124.
Maegt voor reinheit. LD. 458. III. D. 684. mogt by de Ouden nochte op ftraet komen, nochce
aen de deur ftaen. I. D. 368. met afgefneden hair, voorzwakheit van krachten en de doot; II. D. 545. Maegt. ('t hemelteken) waerom zoo genaemt.
III. D. 103. M a £ 1 e n van koorn op driederhande wyze verrigr.
III. D. 119. op wat tyt te doen. ibid. Maeiers behouden door een' arent. I. D. 434.
Maen voor zilver. I.D. 312. verandering. I. D.
374. onftantva/ligheit en ydelheit van gedachten. I.D. 297. by de nachtuuren. III. D. 151. en zon voor den hemel. II. D. 17. voor de eeuwigheit. I. D. 374. door een kat. III. D. 54. beltierderelTe
van de tovery. III. D. 92. haere kracht. I. D. 374. had in den beginne even zoo veel licht als de zon, volgens de Jooden. I. D. 375. by de iEgyp- tenaeren zeer geëert. I. D. 217. kat door de zel- ve aen haer toegewydt. IL D. Ó18. regeert den menfch de vyf eerfte jaeren. II. D. 578. evenmae- tigh in haer' loop. III. D. 511. is de zelfde als Diana, Juno, Ceres, Proferpina, en Hecate. III.D. 705. haer loop fnel. III. D. 705. haere byzondere
kleuren wat weer voorfpellen. III. D. 706. 707. haere fakkel, wat. III. D. 707. is een kout ent onvruchtbaer lichaem. III. D. 706. verhindert het Kinderteelen. ibid. komt overeen met den lever. III. D. 515. moeder van den daeuw. III. D. 682. halve met de punten na beneden, voor eene maent. III. D. 90. waerom van haer gemaekt de Jacht- godin. III. D. 707. haere ftraelen fchadeiyk. ibid, Zie ook Diana. * Maen (koets der)getrokken door paerden en har-
ten. III. D. 705. waerom door muilezels. III. D. 706. en door runders. ibid.
M&enbloem welke. III. D. 60. * Ma enden. III. D. 92. 110. 114. aen wat Godt
gewydt. III. D. 93. doorSandrart gefchildert. III. D. 95. door verfcheidene Keizers na der zelver nae- men geheeten, doch die naemen van geen duur. III. D. 101. 104. Maen kruit. Zie Lunaria.
* Maent. III. D. 90.
Maentrekening der Romeinen hoedanigh.
II. D. 134-
Maentjes op de fchoenen by de Arcadiërs en
Romeinen wat betekenden. LD. 313.
Maenzieke wie. I.D. 297. Maert waerom door Romulus gewydt aen Mars. III. D. 93. al voor 't bouwen van Romen mee
dien naem bekent, en aen Mars toegewydt. ibid. was ook gewydt aen Minerva. ibid. outtyts de eerfte maent. III. D. 164. Maet door wien gevonden. II. D. 138. III.D. 487.
is bet befte,'fpreuk van Cleobulus. II. D. 143. III. D. 508. gepreezen. II. D. 144. 145. veelerleie foort daervan. II. D. 140. waerom een menfch genaemt wordt eene maet aller dingen. II. D. 202. door een' paffer. I. D. 141. Maeten (alle) hebben haeren oorfprong van de
menfchelyke Leden. III. D. 514. * Maetgezang. III. D. 555. Zie ook Harmoni,
* Maetigheit. Zie Matigheit.
Magerheit palt den verliefden. II. D. 123. Magius (Hieron.) verdedigt. III. D. 86. M a g o, veltheer der Carthaginiënfen, heeft 28. boe-'
ken gefchreeven van den lantbouw. lil, D. 116. Ma-
|
|||||||
|
BLADTWYfcER.
|
|||||||
|
Magus wat betekent. I. D. 63.
Ma HE RB ALS KR Y GS LIST. II. D. 408.
Maja, Moeder van Mercurius. III. D. 98. vrouw
van Vulcanus. ibid. de goede* Godin. ibid. May vanwaer zoo genaemt. III. D. 98. heiligh aen
Mercurius. ibid. ook gewydt aen Apollo. III. D. 93. Zie ook liloeimaent. Mamilius (Cajus) zyn gedenkpenning.II.D. 131.
- wanneer gebloeit heeft. ibid. afkomftigh van Tuf-
cuhun. II. D. 132. verfcheidene der aenzienlykfte Mamiliën. ibid. vanwaer zy den toenaera haddtn • van Limetani. ibid.
Mandragoras hoedanigh gewas. II. D. 555.
voor vergeetenheit. ibid. des zelfs ilaepverwekken- de kracht hoe groot. II. D. 408. by een' wynftok geplant ftort zyne kracht inden zelven over. III.D. 491. Mankop voor vruchtbaerheit. III. D. 644. 718.
ruft en flaep. III. D. 225. 659. brengt vergeeten- heit en flaepziekte aen. ibid. verwekt flaep in den menfch, juiit niet in de beeften. II. D. 558. 559. • is verkoelend. II. D. 559. kout in den tweden
graed. II. D. 560. waerom by de Poëeten tot fpys gegeeven aen de wachthoudende draeken. II. D. 560. toegevoegt üen dan Nacht. III. D. 142. waer- om by de vyfde Nachtuur, lil, D. ï.53. heiligh aen den Slaepgo'dt. II. D. 408. aen Ceres. III. D. 718. aen Venus en de Liefde. III. D. 644. des zelfs biadt hoe gebruikt tot een' proef van liefde. III. D. 643. • Manlyke ja er ek. III. D. 218.
Mannelyk voor zuiver. II. D. 223. Ma«i»elïkheit bedekt, met de hant, wat. II. D. 126. voor dapperheit. III. D. 374.
■Mannen teelen zelfs in hoogen ouderdom. II. D. 613.
Mantel gewaet der Philofopben. III. D. 590. MANUM DE TAliULA, Wat. I. D. 46.
Marcellus, zweien der Roomjche heerfchappy.I.D.
128. Marcus Crassus. Zie Craffus.
Margareta, Graevin van Hollant, baert 365.
kinderen te gelyk. II. D. 616. noch eene twede Graevin Margareta van Holftein, 't zelfde getaL ibid. noch eene derde Graevin, van Holftein, in Poolen, baert 36. kinderen te gelyk. II. D. 617. zyn alle fabelen. 11. D. 616. Margites hoe dom. II. D. 551.
Maria rotonda w.at kerk. 111. D. 471.
Marjolein (wilde) geneelt den Ojevaer. III. D.
480. Mars waerom zyn beelt met boeien aen de bee-
nen te Lacedajmon. III. D. 382. ,zyn tempel bui- ten de Collinfche poort te Romen. I. D. 327. zy- ne wapenrufting. III. D. 713. zyn gezelfchap en paerden hoedanigh. II. D. 393- U-l D. 714. voor geelgalligheit. III. D. 221. 222. zyne ftarre quaet. I. D. 469. blixem op zyn' helm. III. D. 713.
fpecht aen hem heiligh. III. D. 713. als ook de , wolf. III. D. 714. en het paert. ibid:
* Mars (koets van) III. D. 713. Bellona ment de
zelve. ibid. Marsyas overwonnen van Apollo. I. D. 258. zyn
leeftyt. I. D. 166. * Martelaerschap. II. D. 124.
Mar ti al is, een vleier van Domitianus. II. D.
340- * Mathematica. III. D. 597.
Matigen voor mengen en op zyne maet rekken. II. D. 126.
* Matig heit. II. D. 125. 127. 128. 129. Zie
ook Middelmatigheid II. D. 146. * Mauritius en Lazarus Ridderorder. I. D.
521- Maximianus enDiocLETiANus penningver-
kiaert. in. D. 321. neemt den naem van Hercules aen. III. D. 661. |
Maximinus, fchimpverfen tegen hem inzjftiete=
genwoordigheit uitgefproken. II. D. 281.
Mazza wat. III. D. 398. Mecenas. Zie Mcecenas. * Mechanica. III. D. 483»
Medan zoon van Abraham. III. D. 30". M e d e a , haere kinderen omgebracht door de Co*
rinthiërs. II. D. 390. * Medelyden. II. D. 130. des zelfs altaer. ibid.
Medius, een achterklapper , zyn zeggen. I. D. 24* Medusa, haer hooft voor verfchrikking. III. D. 349. waerom verfiert wordt omhangen te zyn met
flangen. II. D. 339. III. D. 310. waerom op 't boritwapen en fchilt van Pallas.ll. D. 339- III. D. 310. 464. 722. op 't borftwapen van Domitianus. II. D. 339. waerom gevoert ook van Vefpafianus. ibid. van Domitianus gebruikt ook op zyn' zegel ■ ring. ibid. Me e rle voor eenzaemheit. I. D. 317. * Meeting, Meetkunde>Lantmeeting. II.D.13I'
137. III. D. 552. * M e e t 1 n g van vafte Lichaemen. Zie Licbaemsme-
ting. Meeuw voor gulzigheit. I. D. 559.
Megabyzus berifpc door Zeuxis of Apelles. I. D< 6. zyne gezanten aen Amyntas omgebracht. III. D.
624.
Megarensen overwinnen Antigonus door middel van varkens. I. D. 357.
Megarische Philosophen welke I. D. 59. Meiren, der zelver kleur blank. III. D. 84. Melaetsheit hoe affchuwlyk. I. D. 424. Melanippe of Menalippe, verlooren treur* fpel van Euripides. I. D. 32.
, * Melancholy. III. D. 228. * MEL ANCHOLYKE C O M P L E X I E. III. D. 22f.
Melanthius hoe gulzigh. I. D. 560. III. D.
■ 236. Me'aas of gezecht wordt van den flaep. III. D« ' 147-
MHAEA en MHAo$ÓPOl , wat. II. D. 477.
'Meleager, verlooren treurfpel van Euripides. II. D. 611.
Melitides hoe dom. II. tü> 551. Müli! voor natuurlyke goetheit. I. D. 543. voor leere. LD. 440. III. D. 578. is bloet. II. D.'43r. Melkgeevende jorsteh, voor de alvoeaen-» de natuur. II. D. 177.
'Melksteen hoedanigh. II. D. 563. Zie Galac* tites. Melkwegh, zyn oorfprong. I. D. 367. Melodi. Zie Harmoni. MHAON twederleie betekeniffe. II. D. 349. * Melpomene. III. D. 686.
MH N en MH NH wat, III. D. pr. .
Memorieboek voor fcherpe woorden. IL D.205.
Mengel verf voor onzekerheit en verfcheiden-
heit. I. D. 481. Menippus gezant van Antiochus. II. D. 534. :
Me nis, iEgyptifche koning, verbeeldt door een
varken. I. D. 222. Menscii. door een' boom. I. D. 266. 393. 391*
in wat zin gezecht wordt te zyn eene maet aller dingen. II. D. 202. III. D. 508. is een zeker al- les, en een zeker geheel in alles. III. D. 515. na Godts beelt gefchapen. III. D. 514. alleen met re- den begaeft. I. D. 100. zyne voortreflykheit. I. Dé 70. 98. eene kleine werelt. III. D. 2. komt over- een met de zeven Planeeten. III. D. 515. met de vier Elementen, ibid. hoe zyn lichaem verdeelt wordt in maeten. III. D. 516. leeft het Iangft van alle dieren, buitenden Olifant. III. D, 183. ver- deelt in ziel, lichaem en fchaduw. I. D. 285, is , zyne yyf eerfte jaeren onder de-heerfchappy deï Maen , dan noch tien onder Mercurius, daerna H a ' onder |
||||||
|
B ■ L A D T
|
W X Z E R.
|
||||||||
|
■onder Venüs. II. D. 578. zyn beelt half, voor
godtloosheit. I. D. 514. Mensciien waerom verdicht worden uit boomen en rotfen gebooren te zyn. II. D. 651. en beeften hoe gefchapen na de fabel der Ouden. II. D. 87. * MensciieN oudd e. III. D. 201.
* Menschlyk leven. III. D. 173. 177.
Mensula Prjbtoriana wat. III. D. 553. Mercübius voor gezontheit. I. D. 499. Godts- dienft. I. D. 516. naerftigheit. II. D. 174. vlug-
heit van verftant. III. D. 550. 709. de fpraek. III. D. 709. vvelfpreekentheit. III. D. 594. 709. Godt der welfpreekentheit. II. D. 25. van 't vee. III. D. 26. der wegen. III. D. 7081 des koophandels en ge- wins. II. D. 619. III. D. 708. uitvinder van de maet. II. D. 138. van de geneeskunde. III. D. 478. leert de iEgyptenaeren de letteren , en geeft hen wetten. III. D. 708. vyf van dien naem. ibid. toegenaemt pj)Af<riró@j en \itiy,Y\ki<Qr> waerom. III. D. 26. de vierkante. L D. 5. II. D, 528. is fchoon en jong. III. D. 82. 594. 708. gebooren op den bergh Corycium in Bceotiën. III. D. 25. waerom zyne beelden een5 ram droegen. III. D. 26. hoe Ceres onteert, ibid. doet den flaep komen en vertrekken. II.D. 405. 407. regeert denmenfch van zyn zesde tot het einde van zyn vyftiende jaer. II.D. 578. waerom hem op 't einde der mael- tyden wyn geplengt en tongen geoffert. II. D. 407. zekere beker met zyn' naem genaemt. ibid. waer- om met de Bevalligheden te Athenen voor den 'ingang des kafteels geplaetft. I. D. 168. \vordt gezonden tot het maeken van eendragt, Iris tot twedragt. III. D. 681. zyn beelt zonder handen en voeten enz. op een' fteen ftaende wat zinnebeelt. II. D. 528. waerom in 't midden een recht opftaeild teellit had. ibid. zyne vleugelen wat beduiden. II. D. 592. zyne broozen. II. D. 426. zyne gou- de roede. I. D. 67.151. 168. de zelve geftelt voor ■ 't nootlot. II. D. 192. hoedanigh des zelfs figuur. II. D. 192.193. tongen aen de zelve wat beduiden. * JI. D. 208, de vogel Ibis en de haen aen hem hei -
ligh. III. D. 708. fteenhoopen by zyne beelden. ibid. hoedanigh die beelden, ibid. * Mercurius (Koets van) III. D. 707.
Meridiaen wat. II. D. 150. Me r op e , eene der zeven Pleiades. III. D. 682.
verandert in eene ftaertftar. III. D. 683.
Mes voor achterklap. I. D. 26". wreetheit.I.D. 215. de doot. I. D. 263. toenaem van Ochus. I.D. 215.
Messala CorviNus vergeet zyn' eigen' naem. II. D. 152.
Metaelen draegen by de Chimiften den naem der Planeeten. I. D. 123. 312.
* MeTAphysica. III. D. 557. Zie ook Overm-
taurkunde. Me tel lus hoe geheim in zyne raetflagen. II. D.
326.
Metellus Macedonicus hoe gelukkigh in zyne kinderen. II. D. 611. 612.
M E TE il Pi A wat. I. D. 255. Metopa (de rivier) hoe afgebeeldt. III. D. 738. Micerinus. Zie Mycerinus. MichaëL Akgelo, Zie Buonarotta. Midas waerom gezecht wordt ezels ooren gehad te hebben. II. D. 59U
Mïddaglyn welke. II. D. 150. Middagmael by de Keizers of gewapende gaf- ten toeliet of niet. II. D. 272. hoe van de Ro-
meinfche foldaeten gehouden. II. D. 273.
Middelmaet voor deugt. I. D. 245. Middelmaetige (perfoonen van) geftalte de verftandigfte. I. D. 100.
* Mïddelmatigheit.II. D. 146. Zie ook Ma-
ttgbeit. Middelste van den mensch wat, II.D.15.
Vinger. Zie Vinger, |
|||||||||
|
* Midden. II. D. 147..: .; *'
Mier voor ydele eer. LD. 346. naerftigheit. II. T),
169. nafpeuring. II. D. 175. voorzegging. II. D. 609. voorzienigheid III. D. 317. by een' vrede- ftaf, voor eendragt. II. D. 510. en olifant, vogr eendracht en twedragt. III. D. 461. Mieren voorfpellen aen Midas rykdom. II. D.
349. graeven in Indien en iEthiopiën 't gout u(t de aerde, en bewaeren het*. I.D. 461. ILD. 349. geoffert aen de zon. II. D. 175. Mik. Zie Gaffel.
M1 l e s 1Ë R s van wie eene volkplanting. III. D. 76.
•JVIilitantes wie. IL D. 272.
Militare prandium wat. IL D. 273.
Milo van Crotone waerdoor onverwiiilyk.
II. D. 168. Milt, de milt, voor lachen. II.D. 92. de fappen
te vee] na zich trekkende maekt het lichaem ma- ger. I. D. 305. een tiran dnerby vergeleeken. ibid. * Miltheit. II. D. 152. 155. op de penningen.
IL D. 153- ■ Miltzieken hebben geen' reuk. III. D. 235.
. zyn droefgeeftigh. II. D. 92. MIMHTH'S wat. III. D. 571.
Minerva voor wysheit, reden, enz; II. D. 337.
340. III. D. 463. verftant. IL D. 373. waerom uit Jupiters hooft gebooren. I, D. 309. III. D. 364. en met wat toerufting. III. D. 722. dogter van Neptunus. III. D. 723. vinderes der getallen. III. D. 89. 487. van het bouwen van huizen j fteden en kafteelen. III. D. 722. van den wagen met vier paerden. ibid. van andere zaeken. ibid. toegenaemt Overwinning. III. D. 372. Ap'atüria. LD. 365. Ce- ryphagenes en Tritogenia. III. D. 722. Tritogenia en. Tritonia. III. D. 723. de Werkgodin, wie. III. D. 5ö8. haere twe beelden, gemaekt door Phidias en Alcamenes. III. D. 500. haere beelden waerom 2ittende. II. D. 334. waerom gewapend. I. D. 309. de befchermgodin van Athenen. I. D. 463. III. D. 376. wierdt gelooft de verkeerde raetflagen der Atheniënfen ten befte te ftieren. ibid. de zelfde als Kis. II. D. 464. haer verfchil met Neptunus over Athenen. II. D. 549. had een' tempel met hem gemeen, ibid. had een derde deel van den Capitoiinfchen tempel. III. D. 89. blixem op haer' helm waerom. II. D. 340, overwinningsbeelt op haer harnas. III. D. 722. haer beelt met eene (lan- ge wat. LD. 368. haer fchilt gemaekt door Phi- dias. LD. 348. haer kopere of kriftallyne fchilt. III. D. 721. 723. geleentaenPerfeus. ibid. wat haer fchilt betekent. III. D. 723. haer fchilt en harnas veriiert met den kop van Medufa. III. D. 722. zy toomt Pegafus en fchenkt hem aen Perfeus. ibid. kleur van haere oogen hoedanigh. III. D. 723. waerom een lang kleet aen heeft. ibid. of zy ook driehoof- digh verbeeldt is. III. D. 464. invita &f crajfa Mi- nerva &c. wat. I. D. 58. haer beelt voor pracht. II. D. 6.
* Minervaes koets. III. D. 721. driehoekigb,
III. D. 721. 722. getrokken door uilen. III. D. 72Ï.
door paerden. III. D. 722. *Minyver, jalouzy. II.D. 156. 157. door een'
draek. II. D. 386. *MlNLYK GENOEGEN. I. D. 473.
Minnaery eene foort van krygh. III. D. 559. -
Minnaers, hunne plaets een mirtebofch in deEli- feefche velden. I. D. 50. door wanhoop geftor-
ven. II. D. 27. brengen de wanhoop zelden ter
uitvoer. III. D. 639.
M inne , des zelfs dartelheit door de voorfte deê- len van een'leeuw. II. D. 676. Zie voorts Liefde.
Minnedichten, derzelverGodin,Eraco.UI. D. 688.
Minnegodt. Zie Cupido. Minnelust door trekkebekkende duiven, IL D. 578. door 't zeftiental. II. D. 577-
Min-
|
|||||||||
|
BLADTWYZER.
|
||||||||||
|
Minnetier hoe wordt uitgedooft. III. D. 66.
Ó37- 638. wordt aengezet door den wyn. III. D. 645-
Minos wetgeever der Cretenfen. III. D. 277. zyne macht ter zee. ibid. overwint M.acara in Siciliën. ibid. zyne wetten. III. D. 278. waerom gezechc wordt negen jaeren verkeert te hebben met Jupi- ter. ibid. en waerom de kuhft van rechtvaerdig- heit te hebben geleert. II. D. 335. zyn leeftyt. III. D. 77- Minotaurus hoedanigh monfter. II. D. 326. on- der de veittekenen der Romeinen, ibid. op de munt der Cretenfen. III. D. 350. Mihücios geredt door Fabius. I. D. 298.
Mirte voor genoegen, vreugde en vrolykheit. I. D.
473. de lente. III. D. 64. hoop. III. D. 270. over- winning. III. D. 375. hoe altyt groen. 1. D. 321. gewydt aen Venus.en waerom. LD. 50. II.D.671. 672. 673. III. D. 270. een fierfel der minnedich- ters. I. D. 50. III. D. 270. heeft een' wonderlyken trek tot den granaetboom. I. D. 54. en olyf, voor burgerlyke eendragt en liefde. III. D. 421. Mirtekrans, gegeeven aen Erato. III. D. 688.
Mirt etak op de maeltyden omgegeeven met den
beker. III. D. 435. voor vrolykheit. ibid. Zie ook Mirte. Mirtolië zuivert de ooren. III. D. 240.
Mithridates verftaet de taelen van 22. volke-
ren. I. D. 429. oefent zyne lichaemskrachten en fnelheit door de jacht. II. D. 649. Mnemosyne een bron by de Godtfpraek vanTro-
phonius. II. D. 553. Mnesimachus, een fchryver. III. D. 676.
Modestu, vanwaer afkomitigh. II. D. 656.
Moederlant by de Cretenfen gezecht voor Fa-
derlant. III. D. 648. Moerbesië een wyze boom. II. D. 170. III. D.
311. voor voorzienigheid ibid. waerom morus ge- naemt. ibid. Moerus uitvinder der Lantmeeting. II. D. 139.
fioL voor blintheit en onweetentheit. II. D. 252.
III. D. 450. voorzegging. II. D. 609. gehoor III. D. 236. M o l e s p e l by de oude Romeinen al bekent. I. D.
400. Molesteenen, twe, voor de nootzaekelykheit
om een' vrient te hebben. II. D. 209. Moly wat kruit. II. D. 136. wat zinnebeelt daerin.
II.D. 137. M0ATNE2IS wat. I. D. 133.
Momaengezicht voor ledigheit. II.D. 101. na-
bootzing. III. D. 570. waerom in de hant van Tha- lia. III. D. 686. gebruikt in de Comcediën en Tra- goediën. ibid. te Romen op de toneelen ingevoert door Rofcius. I. D. 166. hoedanigh. III. D. 686. door iEfchylus eerft ingevoert in de Tragcediën. III. D. 694. Mo mus hoe afgebeeldt. II. D. 100. waerom de
zoon van den nacht. ibid. Monarch door een3 Arent. III.D. 339. kan geen
een zyn over de geheele werelt. ibid. ' * MONARCHI. III. D. 336.
Moneemeros wat diertje. III. D. 186.
Monicometer wat gereetfchap. III. D. 553. MonstercoMjMissarissen ingeftelt door Au- guftus. I. D. 329. * Monsters (verfcheide) III. D. 732.
Mokt (open) wat beduidt. II.D. 219. MOSBI SPORADICI , ENDEMII, EPIDEMII,
INQ.UILINI. I- D. 132. Morgenschemering. Zie Dageraet.
Morgenstar by de elfde nachtuur. III. D. 157. morgenftarren voor Engelen. III. D. 497.
Morgenstont. Zie Aurora en Dageraet. MoRIAEN WASSCHEN. II.D. 656.
|
||||||||||
|
Moriaenen vanwaer hunne zwarte kleur heb-
ben. III. D. 45. Morus, de moerbeziëboom, vanwaer zoo genaemt. III. D. 311.
Moses, zyne hoornen wat. III. D. 470. Mostaert, voor droefheit. I. D. 279. Mostaertplant hoe groot en vruchtbaer. II. D. 614.
Mostaertzaet voor verftant. III.D. 448. heeft eene zuiverende kracht, ibid.
Mucius SüjEvola verbrant zyne hant. II. D. 111. III. D. 440.
Mugh voor de Dialectica. III. D. 565. Mügu wat vifch. I. D. 150. Muilezel met gout beladen, voor gierigheit. I. D. 505. waerom dit dier doorgaens eerft fneuvelt aen
de peft. II.D. 313.
Muilezelin voor eene onvruchtbaere vrouw. II. D. 247. of onvruchtbaer is of niet, en waer-
om. II. D. 247. 248. Muilezels vvaerom voor den wagen der Maen.
III. D. 706.
Muis voor fchade in den Iantbouw. II. D. 357.
achterklap. I. D. 26. voorzegging. II. D. 609. een kort leeven III. D. 186. gehoor. III. D. 243. hoort het fcherptle aller dieren. II. D. 591 op het geit te Argos. I. D. 464. zyn knaegen wierdt gelooft iets quaets te voorfpellen. I. D. 26. II. D. 355. aen 't broot knabbelende, voor oordeel. II. D. 256. doode, voor broosheit van 's menfchen lee- ven. II.D. 544. Pontifche, voorziet zich van kolt voor den winter. III. D. 318. Mullus barbatus welke vifch, en waerom zoo
genaemt. II. D. 253. hoe hoog gefchat by de Ro- meinfche lekkerbekken, ibid. Mumi vanwaer voortkomt. I. D. 134.
MUNDUS ARCHETYPUS Wat. I. D. 97.
Munt verfcheidene beelden daerop by de ouden.
III.D. 350. zinfpeelende op naemen. III. D. 351.
MoKiEKA welke vifch. I. D. 564. Zie ook Lamprei. M u s je vanwaer dat woort. III. D. 684. Zie voorts Zanggodinnen.
M u s m u s, de oude, is de fchryver niet van 't Griek- fche Dichtftuk van Hero en Leander, en wanneer
hy geleeft heeft. III. D. 76. geene dichtwerken
van hem meer overigh. ibid. een jonger Dichter
van dien naem. ibid.
Musch voor eenzaemheit. LD. 317. eene afdwae- Iende ziel. ibid. een kort leeven. 111. D. 186. voert
en befchermt de jonge zwaluwen. III. D. 328.
heiligh aen Venus. III. D. 710. Zie ock huismufcb.
* Musica. III. D. 600. 603. 604. Mustela en mustelus welke viflchen. I. D. 564. voor gulzigheit. ibid.
Muta welke godin. II. D. 461. Muurkroon hoedanigh en van watgebruik. III. D. 641.
Muzyk. doet de gramfchap bedaeren. II. D. 649. hoe vermaeklyk en vermogende. II. D. 573. ver-
vrolykt. III. D. 432. is noodigh tot de geleertheit.
I. D. 400.
Muzyktuigen, voor gehoor. III. D. 231. Mycerinus hoe de Godtfpraek befpot. III. D. 149. M y r 1 a s, 't volmaektft getal. I. D. 392. Myrina en m yrrhinum wat. III.D. 709. 710. Myrte enz. Zie Mirte enz. M yeti lus een beroemt krygshelt. II. D. 40, |
||||||||||
|
N.
|
||||||||||
|
v en a °y de Grieken voor een' paffer. I. D. 141.
Nabootsing door een momaengezicht. III. D. 570. een aep. III. D- 697. paft aen de fchilderkunft
en Dichtkunde. III. D. 571.
* Nacht. III,D. 140. voordedoot. LD. 192.door I eea' |
||||||||||
|
BLADTWYZER.
|
|||||||
|
een'üitgefpreiden Pauweflaert. III.D. 124. dooreen
wit kint. III. D. 146. door de bruine en zwarte kleur. II. D. 58. alwat tot den zelven behoort, zwart gonaemt. III. D. 148. raetzel op den zelven. III. D. 124. wiens dochter. III. D. 140. moeder- der vrientfehap. III. D. 142. der darren. III. D. 145. bedekt alle boosheit. III. D. 142. is eene fchaduwe des aertryks. III. D. 140. enz. waerom gevleugelt. III. D. 142, des zelfs wagen. III. D. 145. bequaemft tot de ftudiè', en waerom. II. D. 324. van de Ouden toegenaemt wys. ibid. by de Lacedamoniërs gebruikt om den Raet te vergade- ren over de gewichtiglle zaeken. ibid. by de Ro- meinen verdeelt in vier nachtwaeken. II. D. 624. of onbequaem zy om te vechten. III. D. 144. * Nacht (Koets van den). III. D. 728. waerom Ju-
piter vier paerden daertoe vergunt, ibid. *---------(Schoonheit van den). III. D. 680.
*---------■ (Uuren van den). III. D. 150.
Nachtegael voor welfpreekentheit. III. D. 588.
589. voor muzyk. III. D. 604. zit op den mont van Steflchorus te zingen. III. D. 588. raetfel op dat vogeltje. II. D. 22. * Nachteveningen. III. D. 163.166. dooreen'
zitcenden Cynofcephalus. II. D. 353. wanneer zyn, en wat. II. D. 150. III. D. 163. Nacht ge vechten. III. D. 144.
Nachtraef voor de doot. I, D. 263.
Nachtuil voor overwinning. III. D. 376. wys-
heit. II. D. 325. onheil. I. D. 192. de doot. I. D. 263. fchynheiligheit. II. D. 376. by de nachtuuren. III. D. 170. boven een' leeuw watzinnebeelt. III. D. 596. en ojevaer, vyanden. I. D. 124. en kraei, voor haet. II. D. 3. fchrikt voor den palmboom. I. D. 124. heer van den nacht. III. D. 151. zyne manier van vechten. III. D. 376. wordt geholpen dooi- den havik. ibid. is heiligh aen Pallas. ibid. op de ■ penningen van Domittanus waerom. II. D. 325.
op de lans van Hiëro wat beduide, ibid. gebrant- merkt op 't voorhooft der Samiërs. I.. D. 501. Zie ook Uil. * Nachtuuren. III. D. 150.
Nachtwaeken. Zie Nacht. Naekt, de dapperheit, waerom. III. D. 364. het
bovenlyf der glori, waerom. I. D. 507. de begeer- lykheit, waerom. I. D. 92. beelden der Goden en Helden, waerom. III. D. 714. •-,= •»-' Naektheit voor openhartigheid I. D. 411. op-
rechtigheit. III. D. 303. onkuifcheit. II. D. 229. III.D. 536. onkunde. I. D. 441. klaerheit. III. D. 600. doet veel tot de fchoonheit. III. D. 511. bootft de natuur na. ibid. »Naem (doorluchtige). III. D. 34.9.
* Naem (geheime) van Romen hoe zorgvuldigh
verborgen. II. D. 461. * .--------• (goede). IU. D. 346.
* ---------(heerlykheit van een' goeden). II. D. 158.
*--------- (naeryver van een' heerlyken). II. D. 162.
167.
* ---------(quaede). III. D. 349-
N a e m e n der Romeinen, der zei ver g-efteltheit. I. D.
37. 40. welker menfehen te Lacedasmon geoorloft te fchryven op de graffteden. III. D. 655. * Naerbootsing. II. D. 177. Zie ook Naboot-
■ finS-
*Naerstigheit, vlyt.ILD. 168.171-173.174-
*Naeugezette Godtsdienstigheit. I. D. 521-
Nagels knabbelen , gebaerte der peinfenden. II. D. 296. en die wraek zoeken. II. D. 644. * Najades. III. D. 677,
Nayver. Zie Nyt. NAMA wat. III. D. 677.
* Nap e En. III. D. 675.
NA II os wat betekent. III. D. 676;
|
|||||||
|
Narce wat. I. D. 256.
Narcis welke bloem, en de oorfprong van dien
naem. I. D. 256. haere kracht en eigenfehap. ibid.
gewydt aen de ondeiaerdfche Goden. I. D. 257.
III. D. 635- .
Narcissus, de jongeling,voor eigenliefde. III. D. 635. vanwaer zoo genaemt. I.D. 257.
* Naspeuring. II. D. 257.
Natalis Comes berifpt. II. D. 476. verdedigt.
III. D. 146. * Natuur. II.D. 176. door eene lichtkolom. LD.
98. heeft veel voor ons verborgen. II. D. 502. na- tuur, nootlot, voorzienigheit, Jupiter, Godt, is by de Stoïci het zelfde. III, D. 279. 439. der zaeken, door Iiis. III. D. 452. haer beelt hoeda- nigh. ibid. Natuurgeest. Zie Geleigeejl.
.* Natuurkunde. III. D. 555. waerin zich be- ïigh houdt. III. D. 556. des zelfs outheit. ibid.
Natuurlyk en redelyk deel uit de de Philofo- phië weggenomen door-de CyrenifchePhilofopb.cn.
III. D. 538. als ook door Ariflo. ibid.
*Natuurlyke dagh. Zie dagb. *---------------------Instorting. II. D. 501.
*------■------.-------- overeenstemming tuffchen
de aerdfche en hemelfche dingen. III. D. 60.
*---------------------WET. ju. rj, 28o. Naucrates vinder der getallen. III.D. 487.
Navel 't middelft van den menfeh. II. D. 150, Naumachius wat poëet. III.D. 629. * Navolging. II. D. 177.
Nautilus wat vifch. II. D. 280. vyant van den
dolfyn. ibid. N e a l e e s hoe 't fchuim van een paert treft, III. D.
568. - . Nec sorte nec fato, waerby te pas te bren-
gen. III, D. 366. N e d e r l a n t in de Geographië dikwyls vervat on-
der Duitfchlant. III. D. 29. * Nedkicheit. II. D. 177. 178. 179. 180.
Negenoog. Zie Lamprei , en Murcena, en P«?« * Neiging, genegentheit. LD. 468.
Nek voor trotsheit en weerbarftigheit. I. D. 426.
Nemesis welke Godin. II. D. 473. 475- de zelfde
als de Fortuin. II. D. 475. ook Adrajlia genaemt. ibid. de zelfde als de Zon. II. D. 476. ais de Ge- rechtigheit. ibid. eertyts geëert onder de gedaente van Venus. II. D. 477. haer naem vanwaer afkom- ftigh. II. D. 476. wiens dochter, ibid. moeder van Helena. II. D. 478. 479. haer beelt. I. D. 102. II.D. 473. 474- 475. 476. noch een ander, door . Phidias gemaekt voor de Atheniënfen , en des zelfs
uitlegging. II. D. 476. 477. 478- had eertyts gee- ne vleugelen. II. D. 475. waerom gellelt by de hoop. II. D. 27. N e o b u l e , dochter van Lycambes, verlooft aen
Archilochus. 11. D. 316. Neoptolemus verwerpt de krygslift. II. D. .264.
Neptunus waerom zyn gelaet dan verfchriklyk,
dan bedaert vertoont wordt. II. D. 659. zyn hair grys en zeekleurigh. ibid. waerom zwarte ltieren aen hem geoffert. III. D. 84. paerden waerom aen hem heiligh. III. D. 702. 703. zyn kleet, beelt, gezelfchap, en andere dingen hem aengaende, ver- klaert. ibid. waerom een ftierenhooft aen hem ge- geeven.II.D. 659. waerom naekt verbeeldt wordt. II. D. 660. waerom een dolfyn by zyn beelt. tb. waer- om een oeiter. ibid'. zyne paerden wat. II D. 427. zyn drietant wat. II. D. 660. 702. twift met Mi- nerva over den naem van Athenen. III. D. 391. heeft een' tempel met haer gemeen. II. D. 549. deelt het Geheel Al met Jupiter en Pluto. III. D. 702. •Neptunus koets. Zie Koets van 't Water.
Nero of aen zyne Moeder plaets gegeeven heeft
in den Raet. II. D. 331- ontveinft in den beginne zyne
|
|||||||
|
BLADTWYZERi
|
|||||||
|
zyne gebreken. I. D. 34. vifcht met een gouden
het. LD. 68. O&avia zyne gemalin, wie I. D. 30. Nerva ontheft de Jooden van de fchattingen hen
door Domitianus opgelecht. II. D. 498. gedenk- penning daervan. ibid. andere penningen van hem verklaert. III. D. 331. 422. zyne zachte regeerihg. III. D. 331. verbiedt het ontmannen. III. D. 332. Nervus, eene foort van boeien. II. D. 396.
Nestis wat. III. D. 22.
Nestor hoe gezecht wordt 300. jaeren te hebben
geleeft. II. D. 320. Agamemnon wenfcht om tien Nellors. II. D. 321. hy pryft zich zelven by Ho- merus, en hoe. I. D. 355. is een beelt van een zeer wys raetsman. II. D. 668. Net voor laegen. II. D. 22. overreding. II. D.
299. van gout door Nero gebruikt in 't viffchen. I. D. 68. . Netman. hoedanigh een kampioen. II. D. 22. Nevel, bequaem tot hinderlaegen. II. D. 22.
Neus voor reuk. III.D. 232. toegecigent aen be-
fpotting. I. D. 413. vergaet het eerft aen de doo- de lyken. LD. 266. afgefneeden , voor de doot. , I, D. 265.
Neushoorn hoe vecht tegen den Olifant. II. D.
278. Zie ook Rhinoceros. * NlEUSG IERIGHEIT. II. D. 181.
* Nieuwe wet. III. D. 283.
* Niger. III.D. 743.
* Nydigheit, Nyt. II. D. 183. 185. 187. door
Apelles gefchildert. II. D. 97. heerfcht omtrent de leevenden. II. D. ió3- wordt eindelyk overwon- . nen. II. D. 186. (treeft tegen 't hooge. ibid. daer-
om by vier vergeleeken. III. D. 295. of ookplaets heeft in beeften. II. D. 187. v.erfchilt van haet. ibid. huisveft alleen in laege geeften. ibid. Nïdigek wierden gelooft te betoveren door 'tge-
. zicht. II. D. 183.
.* Nyl. III. D. 744. voor Lantbouw. II. D. 96.
III.D. 745. fchipvaert. III. D. 745. de landen van JEgyptën doonvatert hebbende, groeien 'er dieren uit het flym. II. D. 243. 't lant van den Nyl , voor den Regenboog. III. D. 681. zyne kleur zwart. III. D. 737. 744. zyn oorfprong. III. D. 744. waer- om een krokodil by hem. III. D. 745. waerom kin- dertjes, ibid. wooning der Pygmeën. ibid; hoe hoog zwelt. ibid. maekt .ZEgypten vruchtbaer. ibid. Nylpaert des zelfs booze natuur.LD. 515. hoe-
danigh beeft. ibid. voor een uur. III. D. 127. N1 l u s. Zie Nyl.
* Nimfen, in 't algemeen.III. D. 675. Zie voorts
Nympben. * ■--------- van Diana. III. D. 677.
Niobees fabel verklaert. III. D. 707.
Nisan wat ffiaent. III. D. 164. Nismes eene volkplanting van Auguftus. III. D.
627-
N. L. van wat gebruik by de Romeinen in 't gericht. III. D. 527.
Noctua vanwaer. III. D. 151. . nomoS wat eigentlyk betekent. III. D. 277. of aen Homerus bekent gevveeft zy. ibid. * Noor-de n. III. D. 46.
. * Noordewint. III. D. 54. waerom verbeeldt
met llangeftaerten. III. D. 54. - . -Nooutsche volkeren ftrydtbaer. III. D. 48. * Nootdwang, noot. II. D. 193. 194. vertoont
met fpykers, wiggen enz. en waerom. II. D. 193. de zelfde als 't nootlot. ibid. verbeeldt door den knoop van Mercurius ftaf. II. D. 193. waerom by de Fortuin gevoegt. ibid. Moeder der Schikgo- dinnen. II. D. 194. Nooteboom, 'zyne fchaduwe fchadelyk. LD. 135.
Nooten geftrooit door den bruidegom. II. D.42. * Nootlot. IL D'. 188. 191. door een' fpinfpil.
I. D. 438. door de zeven vocalen. II. D. 191. door .,., tlas. III. D. 675. door wol. ibid. door de Schik-
|
odinnen. II. D. 192. is duifter. II. D. 189. wat
e Heidenen daardoor verftaen hebben. II. Dl 190. 608. des zelfs macht. II. D. 190. hangt af van de ftarren. II. D. 190. 191. 608. by de Stoïci 't zelfde als Godt. III. D. 279. als de Fortuin. III. D. 438. als de Fortuin, Voorzienigheit, Jupiter,Na- tuur enz. III. D. 439. N o r t 1 a eene Godin der oude Tofcaners. III. D. 89*
Noids. Zie jiufter.
November, gewydt aen Diana. III. D. 93. 106f
oJyven dan ryp. ibid. jagt dan voornaementlylc geoefent. ibid. Zie ook Slagtmaent. Nox vanwaer dit woort afkomftigb. III. D. 140;
Numa heeft lang geleeft voor Pythagoras. II. D.
461. voegt twe maenden by 't jaer van Romulusl III. D. 87. zyne lift in 't wetgeeven. III. D. 278I onder hem zyn geene beelden van afgoden geweeft: II. D. 461. zyne inftelling omtrent de gebeden. . 1. D. 415.
* Nut, nutbaerheit. II. D. 195.
Nycticorax wat vogel. I.'D. 263. Nymphen worden verbeeldt vriendelyk. I. D. in. geltelt voor 't water. III. D. 57. Zie ook Nimfen.
O.
o en au 't zelfde by de Latinen. III. D. 312.
Oceanus vader van alle dingen waerom. 111. D. 10. 717.. der Goden. III. D. 717. van Nemefis.
11. D. 476. by Homerus eene rivier genaemr. II. D.
478. man van Tetbys. III. D. 717. des zelfs ge- zelfchap. III. D. 717, 718. * Oceanus koets. III. D. 717. -getrokken varl
Walvisfchen. ibid. Ochlocrati wat. III. D. 338. -....-■ -.-,
Ociius zyne gierigheit , wreetheit en dbot. I. D*
215. zyn inborft hoe beproeft. II. D. 263.
Ocnus, zyne fchildery. II. D. 295. eene foort vaii een' reiger. II. D. 249.
Octavia, Neroos gemalin. I. D. 30. October hernoemt Domitianus. III. D. 104. gei wydt aen Mars. III. D. 93. door een' gevangen'
haes. III. D. 106. Zie ook Wynmaent.
OdAtis verheft op Zariadres. III.D; 61 r. * Oefening. II. D. 196.
*------------------der letteren. IL D. 199.
* _---------------werkdaet, practyk. II. D. 200,
Oester of gehoor en gevoel heeft. III. D. 236.
by Neptunus. II. D. 660.
* Offer, offergift. II. D. 203.
Offerbak, of ofFernap en lans op de penningen, wat beduiden. III. D. 300. 394. Zie ook Schael.
Offekbeesten in ftukken gefneedeh in 't mae:
ken der verbonden. II. D. 537. haer hoornen ver- guldt. II. D. 576. . Offerhande van beesten, by de verftan-
digfte Heidenen verworpen. II. D. 204. Ofres kleinzoon van Abraham. III. D. 36.
Ojevaer voor dankbaerheit. I. D. 223. voor een'
-wachter en bewaerder van eene flat. II. D. 622. op een' fchepter, wat. I. D. 516. zyne eieren op deri gront leggende, wat. I. D. 209. verflindende Hangen, wat. III. D. 252. geneeft zichjjelven door wilde mar- jolein. III. D. 480. zyne liefde tot de Ouden I.DJ 515. 528. S3o. waer op h/ilsftraffe verbooden te dooden. I. D. 53°- °P de' penningen. I. D. 528. zekere gebaerte van befpotting. I. D,' 145. eia nachtuil, vyanden. I. D. 124. Ö l 1 ë voor arbeit en letteroefening. I. D.' 58. Ii-
chaemsoefening. IL D. 144. gebruikt by de ouderi voor den ftryt. II. D. 273. onder de drie voór- naemfte vruchten der aerde. 111. D. 14. des zelfs perfen wanheer gefchiedt. III. D. 120. voor een' , goeden naem. III. D. 346. [.
Oug archi wat, III. D. 338. r
I i Öhi-
|
||||||
|
BLADTWYZER.
|
|||||||
|
Olifant'voor Godtvruchtigheit en Zachtmoedig-
heid 1, D. 528. IL D. 654. goedertierenheit en beleeftheit. I. D. 111. 538. traege gramfchap. I. D. 550. fterkte en verftant. II. D. 74. billykheit.l.D. 203. d'ooilerfche landen. III. 15. 44. bemint de billykheit en andere deugden. I. D. 518. is dank- baer en beleeft. I. D. 224.' den Goden aengenaem. I. D. 529. zyne fnuit op 't hooft van Africa op de penningen. III. D. 36. valt in Africa. III. D. 57. en veel in 't Ooften. III. D. 44. door wac volkeren rot den oorlogh gebruikt. III. D. 37. leeft het langft van alle dieren. III. D. 183. bidt de maen aen. I. D. 441. en de opgaende Zon. III. D. 44. of gal heeft. I. D. 538. heeft twe harten. I. D. 550. beroert het water } eer hy drinkt. I. D. 217. dol zynde bedaert op het gezicht van een' ram. I. D. 518. II- D. 655. vlucht voor den zelven. ibid. met een varken, wat zinnebeelt. I. D. 357. vlucht voor des zelfs gefchreeuw. I. D. 357. II. D. 6:5. en flang, vyanden. II. D. 646. der zelver gevecht, ibid. eet den Chamsleon. III. D. 480. geneeft zich van des zelfs vergift door wilde olyf- bladen. ibid. met een vat water en vier, voortwe- dragt, hoe. II. D. 510. Olifanten voor den triumphwagen. III. D. 731.
aen fomtnigen als eene byzondere eer toegeftaen door den Raed van Romen te gebruiken voor den wagen. ibid. O l y f voor genoegen en vreugt. I. D. 472. III. D.
434. hoop. II. D. 31. akkerbouw. II. D. 85. kunft. ibid. nuttigheit. II. D. 195. liefde. III. D. 609. overwinning. III. D. 375. 441. een barmhartigh man. I. D. 28. weetenfchappen. I. D. 58. 59. vre- de en zachtmoedigheid II. D. 655- III- D- 263. 391. hoe altyt groen. I. D. 57. 321. onverganke- lyk. I. D. 56. gebruikt in befprenging tot zuive- ring. I. D. 534- heiligh aen Minerva. I. D. 57. door haer voortgebragt. III. D. 391. 392. 394. waerom in de hant van Mercurius. II. D. 85. by de Fortuin. III. D. 441. krans daervan op 't hooft van Jupiter. III. D. 347. keert zyne bladen om met den Zonneftant. III. D. 138. de vrucht ryp in November. III. D. 107. tak daervan , voor eene dochter. III. D. 434. voor zegenprael. III. D. 441. en myrte voor burgerlyke Eendragt. III. D. 421. wilde, voor een ondeugend menfch. I. D. 28. bit- ter voor den menfch, zoet voor de geiten. II. D. 559. des zelfs bladeren geneezen den Olifant van 't vergift van een' opgegeeten' Chama;Ieon. III. D. 480. Olm keert zyne bladen om met den Zonneftant.
IIÏ. D. 138. en wynrtok voor vrientfchap. III. D*. 407. vrolykhek. III. D. 432. hulp. II.D. 38. huw- lyk. II. D. 50. Olymfias, Alexanders Moeder, droomt, dat ze
door een' blixem wordt getroffen. I. D. 363. Olympus, de fluitfpeeler, zyn leeftyt. I. D. 166.
* Omkooping der Rechters. II. D. 205.
* Ommegang. II. D. 206.
* Onachtzaemheit. II. D. 209.
* Onbedachtzaemheit. II. D. 210.
* Onbeschaemtheit. II. D. 211. eene Godin
te Athenen. II. D. 213. * Ondankbaerheit. II. D. 213.215. dooreene
duif. I. D. 315- Onderrok (goude) een triumfgewaet. II. D. 159.
* Onderscheit van goet en quaet. II. D. 217.
Onderwerper wat afgodt. II. D. 122. * Onderwys, onderwyzing. II. D. 219. 220. der
jeugt te beginnen met de Dichtkunde. III. D. 491. Zie ook Leere. * Oneer, fchande. II. D. 365.
* Ongebondentheit. II. D. 221.
* Ongehoorzaemheit. II. D. 222. door een
toegeftopt oor. I. D. 439. |
|||||||
|
* Ongeluk, ramp, Tampfpoet. II. D. 224. 225.
vervolgt den elendigen. i. D. 396. * On gerechtig heit. IL D. 126. 227. 228.
Ongewasschen handen en voeten , zich met de zelve tot iets begeeven , wat fpreekwoort.
II. D. 254. * On gerustheit. III D. 197. 198.
*------------------.------ des gemoets. 11. D. 228.
* Onkreukbaere gerechtigheit. III. D.
301. Onkuische maegt hoe geuraft. I. D. 368.
* Onkuischeit. II. D. 229. 231. 232. drie oor-
zaeken daervan. II. D. 302. * Onleerzaemheit. Zie Domheit.
* Onnozelheit, onfchult. II.D. 233.
*------------------------zuiverheit. II. D. 234. f * Onnutte vrientfchap. III. D. 413.
Onocrotalus, hoedanigh een vogel. LD. 559. .
562. voor gulzigheit. I. D. 559.
Onomacritus heeft veele dichtftukken gemaekt op den naem van oude Dichters. III. D. 78. zyn
leeftyt. ibid.
* Onrechtvaerdigheit. II. D. 226. 227.
228. * Onrust. II. D. 235.
* Onsohult. II. D. 233.
* Onstantvastigheit. II. D. 236.
* Onsterflykheit. II.D. 2.36.
* Onthouding van quaede werken. II. D. 238.
*-----------------------■— fpys. II. D. 239.
Ontmande Priesteiis. Zie Priejiers.
* Ontsteltenis, beroerte, wanorder. II. D.
240. *-------------------------fchrik. II. D. 390.
Ontucht. Zie Onkuifcbeit.
Ontveinsen verfchilt van veinfen. I. D. 484.
* Onversaegtheit. II. D. 241.
* Onverzadelyke gulzigheit. I,D. 262.
* Onvolmaektheit. II. D. 242.
* Onvruchtbaerheit. II. D. 244.
* Onwetenheit. II.D. 251. 252. 253. 254. door
loot. II. D. 5. * —-------------------in alle dingen. II. D' 255.
#-------------------------in een' rykaert. II. D. 253.
* Onwinbaere Eendragt. III. D. 423.
Ooft, heiligh aen Venus. II. D. 47. voor den herftft, II. D. 489. voor fmaek. III. D. 240.
Oofthaek voor de doot. LD. 264.
Oog voor gunft. I. D. 568. III. D. 292. voorzienig-
heid II. D. 173. beftiering. I. D. 150". regeering. I. D. 2gg. verftant. I. D. 300. oordeel. II. D. 637. gezicht. III. D. 332. gerechtigheit. III. D. 299. hoop en verwagting. II. D. 32. geeft aenleiding tot het quaet. I. D. 370. II. D. 76. is de oorfprong der liefde. III. D. 610------622. hoe het die werkt.
III. D. 613. 614. ontdekt de gemoetsgeftakenis.
I. D. 282. II. D. 586. des zelfs geftel befchreeven. I. D. 139. der Gerechtigheit wat. III. D. 298. op
een' fchepter, voor een' beftierder en regeerder. LD.299. op eene tong ,voor de fpraek. LD. 282. O o gen voor verfpieders. II. D. 587. van Argus,
voor flarren. III. D. 2. vooraen de tippen der vin- gers, voor blintheit. I. D. 300. fcheele,voor nyr. II. D. 183.509. in 't bidden ten hemel gekeert,en
waerom na 't Ooften. I. D. 413. met bloet be- loopen, zyn die der onbefchaemden. II. D. i8r. der nydigen , betoveren. II. D. 183. van katten en katers hoe veranderen. III. D. 154. oogen en ooren, venfters der ziele. III. D. 610. *■ Oogstmaent. III. D. 102. 112. 119. Zie ver.
der Auguflus. il p A wat. II. D. 64.
Ooren voor gehoor. III. D. 232. wysheit. II. D.
637. verfpieders. II. 587. toegewydt aen Jt oor- deel en de geheugenifle. I. D. 413. 429. aen de wys-
|
|||||||
|
B L A P T W Y Z E Ra
|
|||||||
|
Orpheus is de Schryver niet Van den tocht der
Argonauten, dien men op zyn' naem noch heeft. III. D. 77. is een Godtgeleerde der Grieken. III. D», 298. zyne fabel verklaert. III. D. 492. voor Wel- fpreekentheit. III. D. 590. 591. hoe afgebeeldt, eu waerom met een' Perfiaenfchen muts gefchildert* III. D. 590- 59i- O rus. Zie Horus.
'oPTX vanwaer afkomftigh. I. D. 218.
Os. Zie OJJen.
Osimandes zyne graftombe. II. D. 257.
Osiris de zelfde als Serapis. II. D. 155. als de ne*
derdaelende Zon, II. D. 465. alsBacchus, Serapis, Jupiter, de Zon. III. D. 80. by de jEgyptenaeren genoemt Jnmus. ibid. zyne uitlandigheit en we- derkomfthoe by de JEgyptenaeren verbeeldt. II. D. 310. teelt Harpocrates na zyne doot. II. D. 4Ö5. zyn beelt den vinger op den mont drukkende. II.D. 461. wat zyn naem betekent. LD. 299. Zie ook Baccbus. Ossen (zwarte), voor den wagen van de Doot.
III. D. 730. aen haer geoffert. ibid. ook aen de Hel. III. D. 716. of dat ook gefchiedt zy aen Sa- turnus. ibid. Zie ook Runt en Runtvee. Ossifraga wat vogel. LD. 36. 37.
Ostracismus hoedanigh eene ftraf te Athenen
en elders. I. 0.^440. 450. Otacusten hoedanige verfpieders. II. D. 588.
door wien eerft uitgevonden, ibid. Otis hoedanigh een uil. LD. 466. II. D. 517. voor
onedelheit. I. D. 4.66. traegheit. II. D. 517. Otium wat. II.D. 104.
Otter voor een' wreeden tyran. LD. 304;
Oud. Zie Out.
Oud aen wederlegt. II. D, 498. tegengefproken.
II. D. 619. IIL D. 3S. * O u d d e des menfchen. III. D. 201. Zie ook leeftyt*
* Oude Comobdië. Zie Commdiï.
Oude Lieden zyn vergeetachtigh. LD. 55$. ver-
draegzamer dan jonge. II. D. 541. quaedaerdigh. I. D. 213. klapachtigh. II. D. 416. 466. doorgaens ftraf; II. D. 481. traeg in het beiluiten. IL D. 513. achter-
dochtigh. IL D. 579-gierigh. I. D. 384. loos, I. D. 86- hartnekkigh. I. D. 184. fufachtigh. III. D. 459. zwaermoedigh. III. D. 229. waerom bleek. I. Dj 265- hebben veel ervarentheit. I. D. 402, 49?. bezitten geftaedigheit. I. D. 476. in hoe eene groo- te achting eertyts. I. D. 494. moeifen te Atheneij in 't raetpleegen allereerft fpreeken volgens de wet van Solon. II. D. 319. behooren nedrige gedach- ten te hebben. I. D. 393. hen betaemt voor al 't gebet. I. D. 412. hunne misflagen geeven meer ergernis dan die der jongen. I. D. 399. 400. vee- Ie gebreken worden in hen verfcboont. II. D. 416. buiten hunne teeljaeren door de wetten geweexc van 't huwlyk. II. D. 48. doet geen tveldaet aen een' ouden, hoedanigh fpreekwoprt, II. D. 213. Zie- ook Ouderdsm, * Oude Wet. III. D. 282.
Oude wyven genegen tot den drank. I. Ö. 288.
III. D. 219. 220.
♦Ouderdom, door een' amandelboom. IIL D.
215. voor wysheit en weetenfchap. EL D. 459." verftant. III. D. 593. ondankbaerheit. IL D. 213'. verteert de krachten. II. D. 515. bequaemft tot raetftagen. II. D. 319. hoe hoog gefchat en ge- ëert by de Ouden. L D. 325. 494. Zie ook 0«~ de Lieden. Ouders, zulke die door hunne kinders gelukkige
zyn geweeft. II. D. 611. 612. * O v e r d a e t. II. D. 294. door Ocnus fchildery.
II. D. 295. ! * Overdenking. II, D. 296.
*-----------,------------ van de doot. ï. D> 269,
*-----------_-----,----- (geeftelyke). II. D. 297,
Overtgheit te Romen waerom befchonk-ert met
laurier, Zie Laurier. 3i *(7ve^
|
|||||||
|
wysheit en voorzichtigheit. IL D. 574. van hoe
veel nut voor den rnenfch. ibid. gevat in 't kuf- fchen. I, D. 429. II. D. 574- waerom van 't beelt der Vrolykheitmet de handen vaftgehouden. III. D. 436. toegeftopt of afgefneeden, voor halftarrig- tieiten wederfpannigheit. L D. 459- ti« D. 5. af- . gehouwen, voor laftering, II. D. 98. kort aen 't
hooft, voor domheit. I. D. 258. II D. 108. verre daer af, voor leerzaemheit. ibid. ooren en oogen venfiers der ziele. III. D. 610. Oordeel der rechters moet niet haeftigh zyn.
III. D. 295.. oordcel en verftant, verbeeldt door den . ouderdom, en ook door den beften leeftyt. II. D. 547.
* Oordeel (rechtvaerdigh). II. D. 256.
Oorlel voor geheugeniffe. LD. 429. gehoorzaem- heit. I. D. 459.
* Oorlooh. II. D. 258. 262. 263. wyze van den
zelven aen te kondigen by de Romeinen. II. D. 261. vergeleeken by de zee. I. D. 150. werkt den vrede. III. D. 392. * Oorlogsteek. II. D. 263. of geoorloft is.II. D.
265. 266 269. van wien allereerft gebruikt. II. D.268. O orl o gs woed e hoe gefchildert door Apelles.
III. D. 667. en verbeeldt door Petronius. ibid.
Oorlogszuil wat, en door wien eene lans van de zelve geworpen. II. D. 260. 261.
* Oorsprong der liefde. III. D. 610.
Ooruil en hont, voor halftarrigheit. II.D. 5. Oorzaek, vrye en nootzaekelyke, wat. I. D. 485- * Oosten. III. D. 41. of wel wordt afgefchetft
door een kint. III. D. 42. of de rechter zyde der werelt zy. III. D. 43. Oostersche landen door een' palmboom.
III. D. 386. * Oostewint. III. D. 51. by de ouden niet ge-
meldt. III. D. 50. waerom afgebeeldt als zwart. III. D. 51. en ook geel. ibid. * Ootmoedige bede. II. D. 383<
* Ootmoet. II. D. 177.
* Openhartigheit. II. D. 284.
Ophiomachus wat diertje. IL D. 129. vegt te- gen de (langen, ibid. voor maetigheit. ibid. Opilius Macrinüs hoe den verklikkers ftraft.
II. D. 589.
Opperrechter der JEgyptenaerenzynfieraet. IL D. 257-
* Oprechtheit. IL D. 284. 285.
Oproer, verwekkers daervan verfoeit. II.D. 287. *--------- (burgerlyk). II. D. 286. Solons wet daer- omtrent. II. D. 287.
Ops, de zelfde als Cybele. III. D. 339 haer beelt. ibid. haer wierdt geoffert met ongedekten hoofde.
I. D. 326. Zie ook Cybele.
Opschik des lichaems voor verwyftheit. III. D. 425* verwaerlooft, voor manhaftigheit. III. D. 426.
Opschrift (aenmerklyk) in den tempel van Mi- nerva te Sai. II. D. 464.
O r s t a e n van zyne plaets, een teken van eerbe- wyzing. I. D. 326-
Opstanding, Zie Verryzenis. * Opstant, wederfpannigheit. II. D. 289.
* Opvoeding. II. D, 292. des zelfs kracht en nut-
tigheit hoe doorLycurgus aengeweezen. II. D.293. Orbilius verlieft zyn geheugen. II. D. 552.
Oreades welke nymphen. III. D. 678- Orestes en Pylades getrouwe vrienden. III. D. 408. hoe de eerfte van moedermoort wordt gergi-
nigt. I. D. 270.
Order. Zie Ridderorder. Origanum wat kruit. UI. D. 658. 660. doet den Polypus alles loslaeten. III. D. 660.
Qiuon, zyn geftarnte. III. D. 682. Orithyia gefchaekt door den Noordenwint. III. D. 54- .
Ornithogale welk gewas. III.D. 123. Oü:omasdes opperfte Godtheit der Perfifche Wy- zen. IIL P. 30;,
- '*
|
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R,
|
|||||||
|
* Ovèr£egh. II. D. 307-
* OvERNATUURKUNDE. III. D. 557.
Ovérfriesters der Romeinen, hunne macht.
LD. 31. * Overreding. II. D. 298.
* Overspel. II. D. 300. hoe aengemerkt by de
Heidenen, ibid. hoe geftraft. I. D. 156. hoe door Tenes, den koning van Tenedus. II. D. 479. * Overvloet. II. D. 304. 306. dochter van den
Vrede. III. D. 390. *----------------- van overzee komende. II. D. 306.
Overvloetshoorn, des zelfs uitlegging. LD.
323. II. D. 305. III. D. 393. 739. Zie ook Hoorn. Wat Zinnebeelt. I. D. 476. voor Godtvrucht en Liefde. I. D. 527. den Herftft. III. D. 67. waerom by de Eeuwigheit. I. D. 381. by de Glori. I. D. 508. by Africa. III. D. 35- 37- by de Voorzienigheit. III.D. 320. by de Vryheit. III. D. 335. by den Vrede. III. D. 390. by de Fortuin. III. D. 440. 441. by by de Eendragt. III. D. 415. twe by de Voorzie- nigheit. III. D. 320. ook twe by de Eendragt. III. D. 418. Overvloetshoorn en flangeftafvoor ge- luk. III. D. 253. * Overweeging, overlegh. II. D. 307.
* Overwinning. III. D. 371. 375. 379. 382.
384. 385. 386. door een' palmboom. I. D. 321. had eene kapel te Athenen, en een' tempel te Ro- men. III. D. 383. haer te fteelen.wat. II. D. 264. *------------------------(Scheeps-) m. d. 387.
Overwinningsbeelt op het harnas van Miner-
va.III.D. 722. te Athenen zonder vleugelen.III.D.
372. waerom. III. D. 382. waerom een' helm in de
hant. III. D. 372. waerom een'granaetappel. ibid.
is het beelt van Pallas. ibid. wanneer opgericht.
ibid. door wien allereerlt getnaekt met vleugelen.
ibid. zonder vleugelen te Mantinea. III. D. 382.
.waerom alle outtyts zoodanigh. ibid. Overwinningbeeltjes in de handen van de beelden der Goden, en op de penningen. LD. 507.
III. D. 393-
Ovidius driemael uitgelecht. III. D. 126. OVIS AMBEGNA, Wat. II. D. 615.
Out man voor de doot. I. D. 216". II. D. 4. den
tyt. II. D. 488. 't Weften. III. D. 42* Owenus berooft zich zei ven door een aerdigh
puntdicht van eene aenzienlyke erfTeniffe. I. D. 64. P.
Jl . of IT. voor praftyk. I. D. 140. III. D. 528.
P. R. op de penningen wat. III. D. 331.
P ad d e voor gierigheit.I. D. 505. leeft van aerde. ibid.
* Padüs (de Rivier). III. D. 745. of zwaenen en
populierboomen heefc. III. D. 747. of amber daerin gevonden wordt. ibid. inaekt de ianden door overftrooming vruchtbaer. ibid. Paerden tochtigh in Maert. III. D. 117. by de
Ouden niet gebruikt tot den akkerbouw, ibid. wit- te in triumph, voor den wagen van Jupiter en de Zon. II. D. 159. III. D. 713. der Maen, hunne kleuren. III. D.. 705. der Zon , hunne kleuren en naemen. III. D. 713. van Pluto hunne naemen. III. D. 720. vier voor de wagens der Ouden, wier- den op eene ryenaeft malkanderen gefpannen.III.D. 721. Zie meer in Paert. Paerdesfelonk in 't harte der zee by Homerus.
I. D. 351. Paerdestaert voor kracht der Eendracht. III. D.
420. Paerlen voor daeuw. III. D. 680.
Paers gewaet waerom den herfft of winter gegëe-
ven. III. D. 70. en den nacht. III. D."58i. Paert voorminyver. II. D. 156. oorloghen ftryt-
baerheit. II. D. 259. driften en hartstogten. II. D.
338. trotsheit. II. D. 595. fnelheit. II. D. 426. was
heiligh aen de Zon en aen Mars. II. D. 324. 426.
|
III. D. 714. door de Lacedasmoniërs geoffert aen de
winden. III. D. 52. door de Perfen aen de Zon. ibid. in de iEgyptifehe beeldenfpraek weinigh ge- bruikt. II. D. 2^g. uit des zelfs kreng komen wef- pen voort, ibid. op de geltmunt der Cephaleniërs. I. D. 464. op de penningen der Romeinen, wit.
II. D. 427.428. voortgebracht door Neptunus. III. D.
391. heiligh aen hem. III. D. 702. 703. wordt ge- moedigt door de trompet. I. D. 330. des zelfs kop gevonden in de fondamenten van Carthagoos muu- ren, wat voorteken. II. D. 259. Zie ook Paerden. Paeuw voor hovaerdy. LD. 114. eigenliefde. III. D.
• 6.]6. buwelykseendragt. III. D. 419. de deugt.
I. D. 243. waerom by de jeugt. III. D. 273. heeft
behaegen in zich zelven. II. D. 594. gepreezen wordende vertoont zyne veeren. I. D. 114. bemint een meisje. I. D, 115. op 't geit der Samiërs. LD. 464. is heiligh aen Juno. III. D. 419. 701. PaeuwestaerT geflooten , voor den dagh. III.D.
124. uitgebreidt , voor den nacht. ibid.
Pal«mon wie. I. D. 103. Palamedes vinder van maet en gewicht. II. D. • 138. van de getallen. III. D. 487.
Pallas. Zie Minerva. Palliolum wat. II. D. 134. Palmboom voor overwinning. I. D. 321. III. D. 377. een nienfch. I. D. 390. onnozelheit en zui-
verheit. II. D. 235. Judaia en andere Oolterfche landen. II. D. 498. III. D. 386. volharding. II. D. 600. langheit van tyt. II. D. 601. groeit tegen de drukking op. I. D. 321. II. D. 600 des zelfs hout kromt omhoog tegen de zwaerte. LD. 321. ftrekt • tot fondamenten aen torens, ibid. is een voorbe-
duitfel van overwinning, ibid. verheft zyne blade- ren nooit. ibid. draegt zoete vruchten. II. D. 600. ■ ftrekt dê jeugt tot een voorbeelt ter navolging in
deugt en letteroefening, ibid. waerom een krans gegeeven aen de Zanggodinnen. II. D. 601. of door Domitianus met .fchatting beawaert zy. IL D. 493. veel by den Ganges. III. D. 742. Zie ook Dddelboont. Palmtak waerom by de Maetigheit. II. D. 125. by den Vrede. III. D. 397. by de Vrolykheit. III. D. 434. voor een' Zoon. ibid. in alle de prysfpelen • den overwinnaeren gegeeven. I. D. 321.
Paludamentum wat en van wat kleur. III. D. 368. Pan voor Edelheit. I. D. 314. voor 't Heel Al. III. D. 4. voor de natuur der menfchen. ibid. voor
de Zon, ibid. zyne ganfche befchryving uitgelegt. ibid. Zoon van Penelope. I. D. 373. uitvinder van de krygslüten. II, D. 268. van de flagorden. III. D. 5. de zelfde als Jupiter. ibid. hoe aengebeden door Socrates. III. D. 459. IlANAAMATflP toenaem van Cupido. III. D. 644.
Pandoraes kist. II. D. 27. Panigarola, toneelfpeeler. I. D. 166. Panthea doet Arafpes Op haer verheven. III. D. '624.
Pantheon wat tempel. III. D. 471. Panther wat dier. I. D. 90. vanwaer dien naetn heeft. I. D. 289. is een zeer fchoon beeft. III. D.
251. voor bedrögh. ibid. wifpeltuirigen imborft.
II. D. 642. welluft. III. D. 250. dankbaerheit. I. D.
435- geveinftheit. I. D. 485. dronkenfchap. I. D. 289- heiligh aen Bacchus. I. D. 289. 290. is gre- tigh na den wyn. I. D. 289. wordt door den wyn gevangen, ibid. verfaemt met verfcheidene beeften» III. D. 251.
Papaver. Zie Mankop. Papegaei voor leerzaemheit. II. D. 107. welfpree-
kentheit. III. D. 588.
Papieius waerom toegenaemt Curfir. II. D, 428V Pappus wat. III. D. 219. '■'''' Papyrus een riet voor outheit des geflagts. LD.
312. was deoutftefpysder^gyptenaeren.I.D.312.
II. D. 430.
P a r a d y s des zelfs gelegenheit onzeker. III. D. 742« Pa-
|
||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
PARAZONIUM. Wat. I. D. 248.
PaecA. Zie Schikgodinnen.
Pardus wat dier. I. D. po. Paris waerom de drie Godinnen naekt befchouwt. III. D. 510.
Parrhasius brengt de fymmetrië allereerft in de Schilderkunft. III. D. 513. en Zeuxis fchilderen om kunfl. III. D. 572. Parthen verre van de zee gelegen. III. D. 35. Paruik by de Romeinen, II. D. 136. Pasloot voorgebouw. I. D. 417. gevonden door Theodorus. II. D. 143.
Passer voor maet en meeting. I. D. 141. III. D. 477. reden en oordeel. II. D. 211. 626. uitgevon- den door Talus. I. D. 142. by de Grieken ver- beelde door de letteren v en A. I. D. 142. ande- re opmerkingen omtrent dit werktuig, ibid. Pastinaca, de vifch, voor laftering. II, D. 98. Pater Patratus wie. II.D. 261. 535. Patera wat. ILD. 599. III. D. 394. Pat-ynen hoedanigh fchoeifel. I. D. 4-5- voor wie / / fchandelyk te draegen. ibid. •*- .—
Patricii oude adel te Romen. LD, 313.
Patrys voor onbefchaemtheit. II. D. 213. fnap- achtigheit. II. D. 424. geilbeit. II. D. 231. ver^ draegt de eieren dikwyls. ibid. legt veele eieren. II. D. 615- Paulus Diaconus is de fchryver van eenige lofzangen, uitgegeeven op den naem van Ambro- ilus. III. D. 267. Paupertas wat. LD. 78. Pausanias uitgelecbt. III. D. 54. zyn Ieeftyt. III.-D. 76.
Pectus voor verflant. II. D. 323. Pecunia vanwaer afkornftigh. I. D. 4Ó3. Pedestal voor vaftheit. II. D. 527. III.D. 393. Peêcheës de zelfde als Pygmeën. III. D. 745. waerom toegevoegt aen den Nyl. ibid.
Po. Zie Padus. P e o a s u s wie, en wat beduidt op de penningen.
en in de beeldenfpraek en fabelen. I. D. 246. II. D. 427. 428. 111. D. 349. 350. 351. door Mi- nerva getoomt, en gefchonken aeri Perfeus. III. D. 722. gebooren uit het bloet van Medufa. III. D. 726. maekt den bron Hippocrene op den Helicon. ibid. gefchonken aen Bellerophon. ibid. aen Auro- ra, ibid. Zoon van Aurora, ibid. JlEAAProZ en 'ANTlFlEAAPrElN wat I. D. 223.
* Pelgrimaedje. II. D. 309. Pelgrimsstaf hoedanigh. II. D. 310. Pellicaen voor berouw. I. D. 120. eenzaemheït. LD. 317. Chriftus. I. D. 544. bannhartigheit. ibid. onverftant. ibid. waerom zyne jongen doodt, en weer levendigh maekt met zyn .bloet. ibid. of hy ze ook voedt met het zelve. I. D. 85- 544- of vyantfehap heeft met de flangen. I. D. 544. of in de boomen of op den gront neftelt. ibid. hoeda- nigh een' bek heeft. ibid. hoe gevangen wordt. ibid. twederleië fport. ibid. Penelope verkieft liever met UlyfTes te vertrek- ken, dan by haer' Vader te blyven. I. D. 373. was eene hoer. ibid. Penna en pennatus wat. III. D. 8, Pennen. Zie Vleugels. Penningen van Accolejus. III. D. 351. Agrippa.
III. D. 388. Alexander Severus. III. D. 321. Am- frerdam. I. D. 475. Antinous. III. D. 349- Antio- chus. ILD. 75. Antoninus Philofophus. III. D. 747. Antoninus Pius. I. D#S28. III. D. 362. 436. 443- 714. 715. 718. Lucius Antpnius. I. D. 528. Mar- cusAntonius. III. D. 422. 423. Antonjus, Lepidus, en O&avianus. III. D. 322. Antonjus en O&avia- nus. ibid. Auguftus. II. D. 170. 227. III. D. 38r- 390. 400. Baibinus. III.D. 320. Bereftein. III. D. 419. Brutus enCaflius. lï. D. 383- Claudius. ILD. |
|||||||
|
400. 441. Clodius Albinüs. ILD. 618. Domitianus
III. D- 350 Fauftina. III. D. 414. 433- Füips 'den Tweden. III. D. 461. Florianus. III.D.3*0- Furius. III. D. 351. Geta. LD. 307. III. D. 361.441. Gordia- nus.I.D.363. 441.714. 715. Hadrianus. III. D. 437. 444. 446. 448. 452. 745. Heliogabalus. III. D« 335- Julia Mammsa. III. D. 253. 436. Mamilius, II. D. 131. Maximianus. III. D. 631. Maximianus
en Diocletianus. III. D. 321. Nerva. II. D. 498. III. D. 531- 422- 442 Papirius. III. D. 351. Perti-
nax. ÜI. D. 318. 747- Philippus. III. D. 351. Po- blicius. III. D. 356. Gn. Pompejus. III. D. 317. Sex. Pompejus. III. D. 732. 752. Probus. III. D. 320. Pupjenus. III. D. 417. Sempronius. III. D. 351. Septimius Severus. I. D. 532. Titus. III. D. 319. Trajanus, III. D. 319. 359. 3Ö0. 390. 741. 749. Vefpafianus. III. D. 330. Vitellius. I. D. 241. Prins Willem den Eerften. I. D. 475. Van die van Tenedus. II. D. 479. de fchaeking van Europa ver- toonende, III. D. 32. verbeeldende de XII. daeden van Hercules. III. D. 356. der Keizers zien veel- tyts op byzondere gevallen, nu niet zeer bekent. III. D. 434. 436. Zie verder Munt. Peper. Zie Uien.
Perdiccas gaet in 't kol van eene leeuwin, II. D.
471. Perfica dea, wie. ILD. 122.
Periander tyran van Corinthen. II. D. 343. zoon
van Cypfelus. ibid. zyne raet aen Thrafybulus. ibid. Perimelides welke Nymphen. 111. D. 678-
Persen maekten hun water niet opentiyk. I. D,
485. eerden 't vier als eene Godtheit.- II. D. 487. hoe zy 't gebruikten in 't verzoeken van dat gee- . ne, dat zy valt begeerden te verkrygen. ibid. gaen-
de om de Atheniënfen te beoorlogen voeren mar- mer met zich tot een zegeteken, II. D. 476. góu- de appelen aen hunne lanfen, zie Appel. Perseus gewapent met den helm van PI ufo. ILD.
340. belalt de kikvorfchen te zwygen. ILD. 453.
\ door wat middel Medufa 't hooft afhouwt. III.D. 723.
Persiaenche gezanten omgebracht. III. D.
624. muts waerom gegeeven aen Orpheus. III.D. 591. hoedanigb. ibid.- P e r s 1 k voor fmaek. III. D. 244. voor 't hart. III. D.
308. en tonge, voor de waerheit. ibid. des zelfs bladt, voor de tonge. ibid. des zelfs fteen voóï droeve gedagten. I. D. 423. voor veelvuldige moort, ibid. Persikboom Waerom gewydt aen Harpoprates,
II. D. 462. of ook heiligh was aen lijs. IILD. 308. P e r t 1 c a. Zje Voetmaet van 10 voeten.
P e r T1 n a x ftraft de valfche Aenkjaegers. II. D. 590.
zyne penningen verklaert. III. D.'3i8. 747. Pertunda dea, wie II. D. 122.
P e s voor maet. III. D. 281.
* Pest. ILD. 310.312. te Athenpn, veroorzaektin
veelen eene wonderlyke vergeetenheit. IL D. '552. Petalismus hoedanigh eene ftraf. il. D. 450.
Petrarcha, inhout van zyne zes Zegenpraelen.
III.D. 731. Phaëthons zufters verandert in populieren.III.D.
746. Phaëthontias arbor, de populier waerom al-
zoo genaemt. IIL D. 138. $EPE2BIO£ wat. III. D. 22.
Phidias werkt zyn eigen beelt in 't fchïlt van Mi^
nerva. I. D. 348. waerom eene fchiltpadde fielt onder den voet van Venus. I. D. 368. maekt een beelt van Minerva tegen Alcamenes. III. D. 500. Phidom, vinder van de maet en 't gewicht, en '$
jgeltmunten. II. D, 138. wie. ibid. zeker oüvat al. zoo genaemt. ibid. Phidonische maet. II. D. Ï38.
Philippus, Alexanders Vader, door't zeggen van
.eene oude Vrouw bewogen tot het gemaklyk ver-
leenen "van gehoor. I. D. 539- ftraft een" ondank-
K 2" ibaeren
|
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
ken, II. D. 417. III. D. 175. zyne bygeloovighcit.
II. D. 355. 622. dwaeling. II. D. 392. 408. 451.
479. III. D. 457. Piërus, zyne dochters verandert in exters. III. D.
688.
Pietas welke deugt. I. D. 39. 5^6. 527- 528.529. III. D. 608. op verfcheidene penningen, ibid. hae-
re tempels te Romen. I. D. 580. P1 e t E r s e l 1 ë. Zie Eppe.
Pigmeën. Zie Pygmeè'n.
Pyl voor fmerte der zonden. I. D. 118. fnelheit.
II. D. 426. 428. loode of yzere, en goude, voor haet en liefde. III. D. 431. driepuntige van Her- cules wat. II. D. 372. Pylaer. Zie Pilaer.
Pyl en voor fcherpe redenen. III. D. 697. voor de
zonneftraelen. II. D. 301. III. D. 46. 707. 712. en fbaelen der maen. III. D. 707. iamengebonden , voor eendracht. III. D. 416. 420. gebroken , waer- om by de hoop. II. D. 27. twe tegen malkande- ren invliegende, voor ftrydigheit. II. D. 487» Pynappel voor Vindelkum. III. D. 386.
Pynboom voor de natuur. II. D. 177. de doot.
I. D. 282. des zelfs fchaduwe fchadelyk voor de
gewaflfen daeronder ftaende. I. D. 538. ♦Pyniging der Liefde. III. D. 646.
Pynnooten. Zie Uien. Pilaer voor hooge eer. I. D. 360. beftendigheit.
III. D. 397. ftantvaftigheit en geruftbeit. I. D. 225. II. D. 439. 661. op de graffteden wat. I. D. 361.
van fcheepsfnuiten. ibid. van Duïlius. I. D. 361. III. D. 388. van Trajanus. I. D. 361. van Aure-
lius. ibid. van AntoninuS Pius. ibid. Zie voorts Pedeftal. Pilades. Zie Pylades.
Pindarus in hoe eene groote achting by Hiëro.
III. D. 490. zyn. naem by Alexander. ibid. byen draegen honigh in zyn' rnont. III. D. 588. Pirael. Zie Pyrael.
Piramide. Zie Pyramide.
Pirrhus. Zie Pyrrbus.
Pisander een Dichter. III.D. 362.
Pithagoras.. Zie Pytbagoras.
Pittacus, zyne wet tegen de dronkenfchap. LD.
287. lift tegen Phryno. II. D. 22. Pius toenaem van Sextus Pompejus. III. D. 752.
Pius II. veracht het quaetfpreeken dat van hem ge-
daen wordt. III. D. 545. Plaetsnyder van dit werk berifpt. II. D. 4.21.
Planeeten haere naemen aen de metaelen ge-
geeven. I. D. 123. 312. in der zelver vermoogen niet te veel te ftellen. I. D. 202. 203. welke dagh aen elk der zelver gewydt is. III. D. 122. welk uur elk regeert. III. D. 130. 131. welke goet of quaet zyn. III. D. 132. wat deelen van 't lichaein regeeren. III. D. 210. wat trappen des leeftyts. III. D. 208. haere overeenkomft met den menfch. III. D. 515. maeken de harmoni der hemelen. III. D. 555. Planeetuuren. III. D. 130.
* Planimetria, Platmeeting. III, D, 558.
Platanusboom, hoe in achting by de Ouden.
I. D. 446. fchadelyk aen den nachtuil. I. D. 124. of liever vleermuis. III. D. 752. Plato een Comoediëfchryver II. D. 249.
PLATO.de Philofooph, voert de. Redeneerkunde
in de Philofophië in. III. D. 521. fielt de zielsver- huifing. III. D. 536. of Sodomie begaen heeft. ibid. verbeeldt dooreene zwaen, III- D. 498. byen drae- gen honigh in zyn' mont. JII. D. 588. Platonische liefde*welke III- D. S3<5. 623-
Plei ad es wat geitarnte, III. L). 683. der zelver fabel. ibid.
Pleituuren. Zie Uur en uuren. Ploeg yoor lantbouw. II. D. 85- by Erato, Poly hymnia, en Thaiia, waerom. III. D. 690.
Ploegtyt in November. III. D. 113. Plo-
|
|||||||
|
baeten. II. D. 216. laet zich alle morgen herin-
neren ,, dat hy een menfch is. III. D. 315. zyn brief aen Ariftoteles over Alexanders geboorte. III. D. 544-
PHiLiPPus,de Keizer, zyn penning. III. D. 397.399.
Philomela in eene zwatuwe, niet in een'nach-
tegael, verandert. II. D. 68-662. Philosophen, der zelver feften vanwaer haere
naemen hebben. 1. D. 59. wie dien naem aller- eerft heeft ingevoert. III. D. 465. waeren door- gaens flordigh in gewaet. III. D. 523. fdmmigen prachtigh. ibid. verborgen hunne leere met duïlte- re fpitsvindigheden. 111. D. 520. hunne verfcheide- ne gevoelens en leere. III. D. 532. 533- eenftaet, daer zy regeeren, is gelukkigh. III. D. 543. 544. zyn meer dan koningen, ibid. * Philosophië. III. D. 517.546. haerlof. III.D.
518. 519- 520. hoe verfchilt van wysheit. III. D.
519. haere drie deelen. III. D. 520. 523. haere
twe deelen. III. D. 528. 529. is out. III. D. 521. 522. haer oorfprong. ibid. hoe out. III. D. 532. eifcht te leeven na den eifch der natuur. III. D. 524. befpiegelt hooge en laege zaeken. II. D. 522. beftaet in theori en prattyk. III. D. 528. is eerft gebooren uit verwondering. III. D. 529. haere ver- achters gelyk aen de vryers van Penelope. III. D. 542. en aen Ulyfles in de hel nedergedaelt. ibid. eene koninginne der weetenfchappen en viye kun- ften. lil. D. 541. haer werk en- lof. III. D. 541. 542. 543. 544. wat voordeel zy geeft. III. D. 546. is arm. III. D. 546. 547. Philosopheeren isGodtbeminnen. III.D. 408.
Philostratus uitgelecht. II. D. 402. Philoxenus een vraet. I. D. 560. III. D. 236. werpt fnot in de fchotelen om de fpys alleen te
hebben. I. D. 345.
Philyra moeder van Chiron. III. D. 716. Phineus wordt geplaegt van de Harpyen, en waerom. 111. D. 735. 736.
Phiktias en Dam on getrouwe vrienden. III.D. 408.
Phison of Pis on is niet de Ganges. III. D. 742. * Phlegethon. III. D. 751. de zelfde als Pyri-
phlegethon. ibid. vanwaer die naemen, wat'er van verdicht wordt, en de uitlegging daervan. ibid. * Phlegmatïke Complexie. III. D. 225.
Pis on. Zie Pbifon. «OBEPOS wat. II. D. 390.
Phocioh ter doot verweezen. I. D. 399.
Phcebus. Zie Apollo.
PhcbniciëRS, uitvinders der letteren. II. D. 601.
der rekenkunft. III. D. 487-
Phenicu&bs, «en vogeltje, voor eenzaemheit. I. D. 317-
Phcënix een verdichte vogel.II. D. 238.584. voor onfterflykheit, vernieuwing en verryzenis. ibid.
GOIN1X wat. II. D. 601. Pholis wat vifch. II.D. 429. Phorminx wat fpeeltuig. III. D. 690. Phormio, de Philofooph, uitgelacht van Hanni- bal. 1. D. 402.
Phrygiërs, ouder dan de ÜSgyptenaeren. LD. 312.
P h r y n e , eene hoer, biedt aen de muuren van The- ben te herbouwen, I. D. 338. andere aenmerke-
lykheden van haer. ibid.
4pTNoS wat. II.D. 453- Phryxus, zyn gulde vlies, en oorfprong van die fabel. II. D. 349. zyn ram, zie Ram.
* Physica. III. D. 555-
Picus koning der Aborigines waerom alzoo ge-
naemt. II. D. 532.
Piek. Zie Lans. Piërius, leerméefter van Hippolytus de Medices. II. D. 355. befchuldigt. I. D. 173. verdedigt. I. D.
176. III. D. 73. wederlegt. LD. 279. tegengefpro-
|
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R>
|
||||||||
|
Priamus uitvinder des beftants. I. D. 148.
Priapus, d'afgodt, aen Hefiodus niet bekent. lil» D. 77. eene ftat na hem alzoo genaemt. ibid.
Priesterlyke tret, langfaem. I. D. 17. Priesters (ontmande) van Cybele, voor ondank- baerheit tegen de Ouders. II. D. 214.
Prik vermengt zich met den adder. II. D. 48. Zie ook Lamprei.
Prikkel , voor alle fterke gemoetsneiging. III. D. 320.
Primum mobile, wat. III.D. 164. Prins Willem de I. vermoort. I. D. 344. Probus, zyn penning verklaert. III. D. 320. » P r o c l u s, wat van zyne brantfpiegels te houden zy. III. D. 614.
Procris gedoodt door Cephalus. III. D. 59. Pracu r atores wie. II. D. 282. ,* Proef van Liefde» III. D. 643. * P r q f e c y. II. D. 314. Zie ook Voorzegging. > Progke, Zie Phüomela. Prometheus voor kracht des verftants. III. D. 450. zyne fabel in 't fteelen van't vier. II. D. 87-
zyn gier of arentvoor een knaegendgeweeten. LD.
487. III. D. 200. i
Pronk in mannen gelaekt. I. D. 16. 177. Propertius uitgeiegt. II. D. 427. Prosagogidje verfpieders van Dionyfius. II. D. 588.-' •
Proserpina voor de doot. III. D. 75. 76. waer- , om verdicht wordt de onderaerdfche geweueri te bewoonen. 1ÏL D. 74. waerom geen gewagh van
kinderen van haer gevonden wordt. III. D. 706.
de zelfde als Hecate, Diana , de Maen, Juno en
Ceres. III. D. 705. t"1 ,/
Protagoras, zyne feere duifter. Ilï. D. 524/" , Proteus, oorfprpng van zyne fabel. II. D. 268. de zelve toegepait op de.(waerheit. UI. D. 308. zyn
lee&yt,- II, D. 268. 1 '^o tT!t: '
Protogenes hoe 't fchuim treft van een' hont.
III. D. 568. .-.'. . !U .11 ai •■.■.". ■'■ -. v -—
nrOTOMfl wat. I. D. 514.: : ■ ? % , f Pteroehoroi zekere fnelle booden. LD. 421.
Ptolemeus Philo-pator offert olifanten. LD; 5*9- n
.------1—
heeft. III. D. 502. ; .; '- :-■';'-.
P u d 0 r* wat. -II, D. 360.-'' :'ö - -» ü . Pueritia wat. III. D. 202. 207. 2Ï2. Puimsteen voor dieren tyt. I. D. 251. Punt van i Minervaes piek , voor doordringehtheit des verftants. 11. D. 373- y
Pupienus penning. lil. D. 4-7. hy en Balbinus ge^
kooren- tegen Maximinus. ibid.
Purper voor adel en hoogheit enz. I. D. 225. ko- ninglyk gezagh. LD. 303. flaetzuchtigheit en iooS;
heit. II. D. 657. by de inaetigheit. II. D. 115. dracht
der Overigheit. I. D. 225. een teken van blöetver-
gieten en wreethéit. I. D. 303.'
P u r p e r E k L e e d e r e n , op de lyken gefpreidt. I. D. 303. bloemen geftrooit op de graven, ibid.
Rok, zie Rok.
Purperverwigh, waerom de zee alzoo genaemt. III. D. 15. *- --
Pukpervisch hoe eene fcherpe tong heeft. II. D.
315. voor quaetfpreekentheit.ifcjU
Pygmeën, kinderen en dwergen van den Nyl. III. D. 745. woonen by die rivier, ibid.
P ylades en Orestes getrouwe vrienden. III.D. 408.
n T V en n ï P E T o s voor dé koors. IL D. •' 70. a .-, Pyrae'l wat dier. III. D. 8. Pyramide voor volroaektheit. I. D. 508. ydelen roemv I. D. 509. de natuur. II. D. 177- 't vier. -
III. D.17. byzonderheden der ^gyptifche Pyraftif'
den. I. D. 508. • •-'■ • • :1 •'-•'.
PïRirHLiOETHOM, Zie Pblegetbon.
L PïR-
|
||||||||
|
Plotius in eer by Marius. III. D. 490.
* Pluimstrykery. III. D. 664.
-Plutarchus tegengefproken. II. D. 461. P l v t o voor de Aerde en voor de Lucht. III. D.
22. waerom op den arm van den Vrede. III. D. 392. en van de Fortuin, ibid. zyn helm maekte on- zichtbaer. II. D. 340. cipres hem heiligh. III. D. 719. zyn fchepcer hoedanigh. III. D. 720. * Plutoos koets. III. D. 719. hoedanige enhoe
veele paerden daervoor. III. D. 720. de zelve zwart. III. D. 721. PLUTUS,godt des rykdoms, waeromblint. II. D. 345-
kreupel a!s by na de vroomen gaet. ibid. op den arm van den Vrede en des Fortuins. III. D. 392. Poëeten. Zie Dichters.
* Poëtische R aze rny. III. D. 668.
* Poëzy. IÜ. D. 489- 497- 409. 500.
Pokken. (Spaenfche). Zie Spaenfcbe. Polei bevordert de maegkooking. II. D. 592. goet
tegen den dorft en de dronken fchap. II. D. 431.
P o l e n o r gewont door een' pyl van Hercules. II. D. 186.
Poliarchus doet eene plegtige begraevenis aen honden en haenen. I. D. 497.
HOAIOÏXOS toenaem van Jupiter. II. D. 496. Pollio Komulus , waerdoor over de 100 jaeren out geworden. II. D. 444.
Pollux overwinnen, welkfpreekwoort. II.D. 246. Zie ook Caftor.
Polygnotus enSocRATES fchilders.II.D. 295. * POLYHYMNIA. III. D. 687.
Polyphemus een wys man. I.D. 300. waeromver-
, dicht wordt van Ulyfles geblindt te zyn. ibid.„.' P'olypus. Zie Veeivoet. Pomona wie. III. D. 67. -'•'•■>
Pompejuj vverbrant zyn' vinger in eene kaers.
II. D. in. draegt den tulbant aen zyn been. I. D.
15. zyn penning verklaert. III. D. 317. SextusPom- pejus, zyn penning. III. D. 732. 752. voert den toenaem van. Pius. ibid. I. Pompilus. Zie Nautilus. . t".-
P_ompoen voor gezontheit. I. D. 499.-
Ponjaert voor heimelykenmoort. I.D. 263." voor moort. II. D. 483- III. D 693. zelfmoort. II. D.
626. wraek. II. D. 644.
Poorten ,der droomen. II. D. 403. der waerheit. III. D. 293.
Populier voor den tyt. II. D- 490. waerom gewydt
aen Hercules, ibid. keert zyne bladeren om na den zonneltant. II. D. 490. III D. 138. of amber laét vallen. III. D. 757. Zufters van Phaëthon daerin verandert, ibid. daerom door Pontanus- genaemt Pbaëtbontias arbor III. D. 138.' en wynitok , zie ■ wynjiok. .
Porcius Latro, zyne groote geheugeniffe. I. D.
. 429-.
Porcus wordt ook van eenezeuggezecht.il. D. 535.
P. R op de penningen wat. III. D. 331. Fo-rpax (de rivier) hoe verbeeldt. III. D. 738/ * Prachtig heit. II. D. 6. 7. van k leederen ver-
wekt aenzien. I. D. 520. Pr^cikctus wat. II. D. 270.
* Predestinatie. II. D. 606. '•"■ .
Pretexta, wat..11. D. 455. Zie ook Rok en Kiti- derrok. ■:..''.. ......
Pr/etextata Com(edi a welke III. D. 697.
Prjei.extati):s, zyn fnedigh beleit in 't verbergen .'■van geheimeniiïen. II. D. 455, > .. . 'i; ■ • ~:i Pretor wat. I. D. 325.
Pr & t.orius uitvinder van het meettafeltje. III. D; 553
* Praktyk; wërkdaet. II. D. 200.
Pr and 1 ü.m- en prandium militare wat. II. D. 273.
Praxite.les minnaer vanphryne; I. D. 358.
Prema Dea, wie. II. D. 1.-22. ■. -- - :,'■■.,.•
P R e t e x t a t v s. Zie Prwtextatus. |
||||||||
|
/•
|
||||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
P y r r h-u s wat van de Goden bidt. III. D. 154. fneu-
vek te Argi. I. D. 193.
Pythagoras zyn gevoelen omtrent het bidden. I. D. 415. leere van de voeding der werelt. LD.
•419. omtrent de boonen. I. D. 280. II. D. 68. Zie ook boven in 't woo.rt boonen. Eet dezelve II. D.
68. zyne doot. ibid. eet bokjes en biggetjes, ibid.
verbergt zyne leeringen onder duiftere zinfpreuken.
'ibid. wat door boonen niet te eeten verüaen heeft.
I. D. 280. II. D. 68. heeft die leere overgenomen
van de iEgyptifche priefters. II. D. 68. heeft de maet eerit ingevoert in Griekenlant. II.D. 138. is de uitvinder der lantmeeting. II. D. 139. van den winkelhaek. II. D. 140. der Zangkunfl. III. D. 601. 6s2. der getallen. III. D. 487. zyne leere omtrent de zelve. ibid. Itelt vier eigenfchappen daervan. III. D. 488. zyn raet tegen de dronkenfchap. I. D. 287. hoe lang zyne leerlingen belafte te zwygen. II. D. 448. verbiedt van zyne leere te fpreeken te-
gen vreemden, ibid. is eerft lang na Numaes doot in Italiën gekomen. II. D. 461. vergelykt de vier faifoenen by 's menfchen leeftyt. II. D. 572. wil nietwyf, maer philofoopb, genaemt worden. III. D. 465. waerin zyne ziel al zeide verhuift te zyn. III. D. 534. zyne leere duifter. III. D. 524. 526.
of ooit beeldenfpraek gebruikt heeft. II. D. 9. eene van zyne zinfpreuken verklaert. LU. D. 304. waer- om verbiedt haenen te dooden. III. D. 534. Pytha goristen fpraken geduurende den tyt van
hunne ftilzwygentheit door gebaerten. IL£>. 457.
Pythons fabel, wat. III. D. 712. Q.
Is^Uadrant wat. III. D. 477.''
Quadratuur wat. I. D. 141. * Quaet gerucht, of naem. III. D. 34^i
* __^__ VERMOEDEN. II. D. §79.
* --------- VOORTEKEN. III.D. 445.
* QuaetAERBiGHEiTi Zie Èoosbeit. . >
* Quaetsprekentheit. II. D. 315. door eene
wespe. II. D. 316. gelaekc. I. D. 6. Zie ook Ach- terklap. QuAKKEi. voor boosaerdigheit. I. D. 217. wordt
vet van vergiftige dingen. II. D. 559. Qüakkelgevecht in de fchouwfpelen te Atbe-
nen. II. D. 166. . Que-appel waerom te Athenen van de bruit ge-
geeten. II. D. 46. heiligh aen Venus. II. D. 47. * Quelling. II. D. 316. III. D. 200. 201.
* ____ der Liefde. III. D. 646. j
*--------- over eens anders welvaeren. II. ,D. 317.
* Quyt scheld ing. II.D. 564.
Qujkstaert eene andere als de geroeene. LD. 77- i?9- - T
Quintjlis, oude naem van Julms. IILD. ioi.
Quintus Roscijjs. Zie Refcius. QuiaïNUiS toenaem van Romulus vanwaejr.afkom- Mm ï- D- 3P8- R.
RAbirius befchuldigt en veroordeelt van Ofar.
III, D, 295. . . Rachel, voor 't befpiegelend. leeven. UI. D. 182.
R ad e N {omloopende) voor tegenitrydigheit. II. D.
487. Radius Latinus wat gereetfehap. JIJ. D, 554.
Radt voor beweeging. 11. D. 475. verandering van
zaeken. ibid. fnelheit. ibid. den tyt. II. D. 493. on- gefladigheit. IU. D. 442. Zie voorts Wiel. Raet te Romen onder Auguftus en Nero waer ver-
gadert. II. D. 331. 332- |
|||||||
|
Ra ets el aengaeiide het jaer. II. D. 58. den flaeöv
II. D. 411, dagh en nacht. III. D. 124.
Raetsheeren ite Romen konden door 't uitbren- gen van een misdaet , daer zy mededeelachtigh aen waeren, 'geene vryheyt .genieten. II. D. 585. hunne zoonen tot wat jaeren dn den raet mogten gebracht worden. U. D. 456. hoe veel goederen moeden bezitten om in den raet te kunnen zyn. III. D. 332.
* Raetslagh. II.D. 318.
Raetsvekgadering over gewichtige zaeken te Lacedasmon gehouden by nacht. II. D. 324.
Raeve voor wankelheraedenheit. II.D. 514. fnap-
achtigheit. II. D. 423. twedracht tufTchen de krygs- lieden. II. D. 510. voorbeduidtfel van ramp. II.D. 224. goet en quaet voorteken. U. D. 194. klappen- de voor Auguftus gekogt. I. D. 58. eet den Cha- maeleon. III. D. 480. geneell zich van des zelfs ve- nyn door 't eeten van laurierbladen, ibid. en fcor- pioen, voor wraek. II. D. 645. Ö46. Raja wat vifch , en hoe loos. LD. |i.
Raket verwekt geilheit. II. D. 231.
Aam voor zotheit. II. D. 655. doet de Olifanten
vlugten. ibid. ligt de 6 zomermaenden op de rech- ter, en de 6 wintermaenden op de linker zyde. IH. D. 165- op de munt van Antiochia. III. D. 350. gulde ram van Phryxus voor een' dommen gierigaert. II. D. 253. Ram, 't hemelteken, waerom zoo genaemt. III. D.
54. woonplaets van Mars. LU. D. 97. waerom '* eerfte in den Dierenkring IU. D. 165. betekent de natuur der Zon. ibid. * Ramp, rampfpoet. II. D. 224. 225. ftof tot deugt.
II. D. 539- Rana rubeta wat. II. D. 453.
* Rang (uitftekentheit van) U. D. 332. -.
* Rasheit. II.D. 521. i
Rat. Zie Rot. JR. a tex voor fnapachtigheit. II. D. 424.
Ravaillac moordenaer van Hendrik IV. van Vrankryk hoe geftraft. I. D. 344. zyne vrienden
verbooden dien naem meer te voeren. I. D.
342. • .»
*.Raz.erny, dolheit. III. D. 666. 46J. des zelfs beelt geboeit. III. D. 382.
*--------- die onverzoenbaer is. III. D. 667. * --------- (Helfche). III. D. 669.
* -.------- (Poëtifehe). IH. D. 668-
* __------(trotfe en ontembaere). IU. D. 668.
Recht niet te fchenden om teheerfchen. II.D. 345.
Rechter en Linker zyde van de werelt wat. IILD. 44. 95. Rechter hant, zie bant.
* Rechter. II. D. 334. onrechtvaerdige, hoe ge-
ftraft door Cambyfes. III. D. 290. door de wet der.xu. Tafelen, ibid. Rechters moeten geen perfoon aenneemen. III. D.
293. noch hartstogten plaets geeven. ibid. het ge- moet altyt keeren na den hemel. III. D. 295. te Athenen hun jaerlykfche eedt. III. D. 290. beelden der iEgyptifche zonder handen, ibid. en met toe- gefiootene oogen. III. D. 292. beeltje aen den hals van die rechters, ibid. der zelver eedt. III. D. 293. Zie ook Opperrechter. * Rechtsöebiept. II.D. 336. •■"••/ :.-...
Rechtsgeleertheit wat. IILD. 541. * Rechtvaerpigh Gericht. II. D. 256.
* Rechtvae.rdigheit. Zie Gerecbtiglek.
Recipere voor overbeerfchen, overwinnen. III.D. 381. ■:':"' ;•
Ridjjlvk deel uit de Philofophië-weggenomen door
de Epicuriften. III. D. 538. * Reden. II.D. 336. 338. 341. door een*lantaern.
II.D. 511. gaet voor de ondervinding. II.D. 84. eene koningin der ziele. II. D. 336- haere plaets waer. LU. D. 616. 617. 618. - * Rjt-
|
|||||||
|
W Y Z E R.
kinderfpel. LD. 292. iEgyptifch riet, voor outheit
des geflagts. I. D. 312. Zie ook Papyrus.
Rietkrans, een fieraetderNymphen. III.D. 678. der Riviergoden. III. D. 739. 746.
Rietpyp voor fluit. II. D. 546. Rietstaf aen den Zalighmaeker in de hant ge- geeven wat beduide. I. D. 395.
♦Rykdom, II. D. 345. 347. 348. door een' Over- vloetshoorn. I. D. 333. by doornen vergeleeken.
II. D. 345. verwekt oorlogh. II. D. 286. en ook
zorg. II. D. 345. 346. wordt meer gevonden by den boozen , dan vroomen. II. D. 345. Rimpelen voor ilrengheit, ernfthaftigheit en flae-
tigheit. II. D. 531. Ring voor trouw. II. D. 45. voor bewaering van
geheimen. II. D. 447. waertoe eerft gebruikt. II. D. 450. by Homerus tyt noch niet gebruikt tot zege- len, ibid. van wien uitgevonden, ibid. van gout, een teken der ridderlyke order te Romen. I. D. 313. wanneer zulks heeft beginnen plaets te hebben. ibid. wien geoorloft te draegen. II. D. 45. het beelt van eenige Godtheit op den zelven gefneeden , waerom. II. D. 451. of ook van eenigh menfeh. ibid. Zie ook Trouwring. Ringsleutels welke II. D. 449.
Rivier voor geweldige gemoetsbeweeging. III. D.
592. der Amazoonen in America. III. D. 40. * R1 v 1 e r e n (Helfche). III. D. 750. haere naemen,
eigenfehappen , en oorfprosg der verdichtfeleri. III. D. 750. 751.
* --------- (verfcheide). III, D. 737.
Rivieren van 't paradys wat zinnebeeldifch be-
duiden. I. D- I22- 421- van Indien voeren edel gefteente. III. D. 742. Riviergoden Vaders der Najaden. III. D. 675.
hunne beelden wierden gemaekt van wit marmer. III. D. 737. hunne gedaente. III. D. 737. 738. hoe van inalkanderen te onderfcheiden. III. D. 740. waerom met hoorns en als (lieren verbeeldt. II. D. 74. III. 745. 746. waerom aerulei genaemt.
III. D. 84. worden beft bleek vertoont, ibid.
bleek of bruin. III. D. 737. 740. waerom be- kranft met wilgebladen. III. D. 733. met riet. III, D. 739- 746- waerom met een groen kleet. III. D. 738. 739- waerom out, met een ruigen baert.lang engryshair, III. D. 739. 740. de plooien van der zel- ver kleederen hoedanigh. III. D. 741, waerom liggen- de vertoont worden. III. D. 748. Rivierkreeft. Zie Kreeft.
Rivierpaert. Zie Nylpaert. .
Rob uk. en robuftus, wat. III. D. 195.
Roede voor tuchtiging. LD. 519.III.D. 29. opwek-
king. II. D. 623. waerom by de Spraekkunft. III. D. 578. van Aaron. I. D. 519. van Mercurius , zie Vrederoede , en Slangejiaf. * Roede of geesfel (Godtiyke) II. D. 349.
Roedebundel voor den vryen ftaet van Romen. III. D. 287. Zie ook Bondel.
Roeispaen, waerom in de hant der Riviergoden. III. D. 741. 748.
Roemzucht, oorzaek van quaet. I. D. 332. Roer van een fchip op de penningen , wat. I. D. 476. hoe gevonden. II. D. 378. meer als een aen
een fchip. ibid. Zie ook Scheepsroer.
Roerdomp voor eenzaemheit. I. D. 317. Roest voor achterklap. I. D. 26. alle fchadelyk quaet. I. D. 514. IL D. 513.
Rok der kinderen, preetexta , waerom met purper bezoomt. II. D. 362. Zie voorts Toga en On-
derrok. "Romen, des zelfs geheime naem hoe zorgvuldigh verborgen. II. D. 461. een kort begrip der werelt.
, III. D. 650. des zelfs lof. III. D. 650-653. aen
'gemerkt als eene Godin. III. D. 650.
Romeinen hebben in hunne eerfte tyderi de oor-
Lz logs-
|
||||||
|
B L A D T
* Reden van Staet. II. D. 342.
* Redeneering, overlegh. II. D. 3°7-
* Redenkunst, redeneerkunft, redenkaveling,
redentwiftkunft. III. D. 558. 560, 561. 563. door een' valk. III. D. 561. door eene geflootene hant. III. D. 595. hoe verfchilt van de Redenrykkunft. III. D. 566. is eenevenynige zaek.III. D. 564. door wien allereerft uitgevonden , en ingevoert in de Philofophië. III. D. 521. 533. 559- Zie ook Dia- leQica. * Redenrykkunst, III. D. 565. door eene ope-
ne hant. III. D. 560. 565- 595- haer vermogen. III. D. 565. haer oogmerk. III. D. 688- haer beelt by Marcianus Capella. III. D. 566. haere Godin, Polyhymnia. III. D. 687. haere drie deelen, door de Chimasra. III. D. 566. * Regeeringen (eenhoofdige en andere) III. D.
336. 340.342. 344. welke de belle zy. III. D. 337. * Regen. III. D. 681.
* Regenboog. III. D 680. des zelfs kleuren, voor
menigvuldige ondervinding. II. D. 256. door een' tulbant met diiederleie edele fteenen. III. D. 701. Reggio (die van) waerom haezen genaemt. LD.
201. 464.
Regilla. Zie Tabbaert. R e g u l u s. Zie Trocbüus. Reien der Lacedasmonifche Oude lieden, Mannen, en Jongelingen, hoedanigh zongen. I. D. 355. reien
der tragoediën. III. D. 687. der Comoedië'n en Tra-
gcediën. III. D. 694.
Reiger voor vadzigheit. I. D. 549. fchande. II.D. 367. was eertyts een luie flaef. I. D. 249. drieder-
leie foort daervan. ibid. en kraei, voor verbont.
IL D. 538. vyanden van den vos. ibid.
* Reinheit. II. D. 674.
* .------_---------des gemoets. II. D. 675. behaegt Godt.
I. D. 370.
* Rekenkunst. III. D. 487.
Religiosi vanwaer zoo genaemt. I. D. ipx. Remora welke vifch. III. D. 310. of een vaerend fchip ophoudt, ibid. geflingert om een' pyl, wat zin-
nebeelt. III. D. 312. *Republyk. III. D. 444. wat. III. D. 338. hoe verre den oorlogh van haer belang is. ibid. * Reuk. III. D. 243. door roozen en andere bloe-
men. II. D. 573. III. D. 240. 243. door een' gier. III. D. 231. door den neus. III. D. 222. door eene hant. III. D. 235. door een' zalfbus. III. D. 243. hoe veroorzaekt wordt. III. D. 235. Rhadamanthus veroordeelt de boosdoenders om
verandert te worden in beeften. I. D. 549.. Wet- geever in Creta. III. D. 277. * Rhetorica. III. D. 565. Zie Redenrykkunft.
R h y n v a e r e voor geruftheit tegen belaegende vyan-
den. II. D. 661. verdryft de flangen. ibid. en riet hoe vyandigh. II. D. 4. III. D. 404. het een ge- . neeft de wonden door het ander gemaekt. ibid.
Rhinoceros welk dier. I. D. 550. voor fterkte.
II. D. 74. valt aen den Ganges. III. D. 742. Rhodon (roos) vanwaer zoo genaemt. III. D. 187.
Rhombus, wat vifch en hoe loos. I. D. 71.
Ricjiter. Zie Rechter.
Riddermonstering te Romen wanneer, waer-
om, vanwaer, en hoedanigh gefchiedde. I. D. 327. of twederleie geweeft zy. ibid. * Ridderorder van Mauritius en Lazarus. LD.
521. Riem. Zie Gordel.
Riem van Venus. Zie Femtsgordel.. *. :
Riem, Roeispaen. Zie Roeifpasn.
Riet voor ydelheit. I. D. 345. zwakheit. I. D. 395.
II. D. 526. wispeltuurigheit. II. D. 641. febynhei- ligheit. II. D. 373. en rynvaere hoe vyandigh. II. D. 4. III. D. 404. 't een gewas geneeft de wonde dopr '| ander gemaekt. ibid. ryden op een riet, |
||||||
|
B L A D T
|
W Y 2 E R.
|
||||||||
|
Ruit , wynruit, voor goetheis. I. D. 545. verwekt
Üapheit tot de vleefclielyke kiften, ibid. aen de vleugels der hoenderen gebonden beveiligt haer voor de katten en vofTeu. II. D. óöi. Runderen voor den wagen deraMaene. LU. D.
706. Runt voor arbeit en vruchtbaerheit. LD. 73. II.D.
96. vruchtbaerheit en flaeverny. II. D. 259. geof- fert, voor overwinning. III. D. 378. aen een krib- be, voor ruft. na den arbeit. II. D. 353, Zie ook OJJen en Koeien, en Stier en Stieren, fe&i^fcj, Runtvee op 't geit te Romen en te Athenen, en
waerom. I. D. 464. * Rust. II. D. 352. 354. geftelt voor de doot.LD.
391. * RUSTLOOS LEVEN. III. D. IOÓ.
Rusticus Arulenos een aep der Stoïfche fee-
te. lil. D. 340, . s.
)3. C. op de penningen wat betekent. I. D. 377.
Sabel voor ongerechtigheit. II. D. 226. Saeityt wanneer begint. 111. D. 120. Saëtta wat betekent. 1. D. 532. . Saffier voor hemel. II. D. 16. baert verzoening. III. D. 661.
Saffrabnkleurde Sluier. Zie Sluier. Sa gum hoedanigh. I. D. 459. Saisoenen. Zie Jaergetyden. Salamander wordt door 't vier verteert. III. D. 9. voor 't vier. ibid. hoe vergiftigh. II. D. 358.
maer niet voor de zwynen. ibid.
Sallentinum wat kaep. III. D. 31. £ a l o n 1 n u s zyne wapendievery. II. D. 272. Salviati en zyn gellagt gevleit door Ripa. I. D. 509- 536.
S a l u s (de vogel) en een ezel, voor wraek. II. D. 646.
Samsna hoedanigh een fchip. I. D. 501. * Samenvoeging der menfchelyke met deGodt-
Iyke zaeken. III. D. 6t. Sa miers branden den gevangenen Atheniënfen een
febip voor 't voorhooft. I. L). 501.
Sap vanpopulierboomen, warm, verlicht den pyn in de ooren. III. D. 240.
Sapors brief aen Cönftantius. Li. D. 395.. Sargi wat viflehen. I. D. 91. Sarinichus een verklikker van Cönftantius. II.D. 589-
Sater voor edelheit. I. D. 314. geilheit. II. D.
232. oorfprong van dien naem. ibid. Saters, Pans, Faunen en Sylvaenen , waerom 't onderlyf hebben van een' bok. III. D. 224. Saturninus. Zie Volufius.
Saturnus voor de eeuwigheit, het jaer, en den
tyt. I. D. 264. 379- II- D. 492. III. D. 715. zwaer- moedigheit. III. D. 228. waerom out. III. D. -716. ." waerom hem met ongedekten hoofde wierdt geof-
fert. I. D. 326; zyn feeft te Romen wanneer en hoe lang. II. D. 134. III. D. 107. alle dartelheden op het zelve geoorloft. I. D. 400. vryheit der flaeven op het zelve. III. D. 107. vinder van den lant- bouw. I. D. 264. III. D. 716. waerom Cbronos ge- naemt. I. D. 264. waervandaen de naem van Sa- turnus. III. D. 107. 316. leert de Italiaenen koorn zaeien en wyngaerden planten. III. D. 31Ö. zyne eendragtige regeering met Janus. III. D. 108. waer- om verdicht wordt zyn' Vader de teelleden te heb- ben afgefneeden. II. D. 492.- waerom vier kinderen by hem gefchildert worden. II. D. 490. waerom ver- dicht wordt zyne kinderen te hebben opgevreeten. II. D. 492. III. D. 716. waerom van-Jupiter ver- ftooten te zyn uit den Hemel, en in de boeien |
|||||||||
|
Jogsliften gehaet. II. D. 565. aten altyt voor 't
aengaen van den ftryt. II. D. 273. zonden jaer- lyks eenige edele kinderen na Tofcanen om de wichelaery te leeren. I. D. 191. hunne fchattingen v;aerin beltonden. 1. D. j 495. welke raetsheeren halve maentjes droegen op.de fchoenen. I. D. 313. Romeinsch Ridder, die groote fchulden ge-
maekt had. II. D. 401; Romulus waerom toegenaemt Qiiirimis. I. D. 308.
was een geleert man. I. D. 392. heeft veele din- gen ingeftelt met opzicht op het tiental, ibid. hoe- danigh zyn triumph geweeft zy. II. D. 150. maekt het jaer van tien maenden. III. D. 87. zoon van Mars en alkomftigh van Venus. III. D. 93. en Remus bewaert en opgevoedt door een' fpecht en wolvin. II. D. 263. Roode kleur voor yver. I. D. 524. Liefde. III.
D. 607. 609. oorlogh. III. D. 258. eerbaerheit. 1. D. 12. it.outb.eit. I. D. 258. verbrantheit der zöfine. III. D. 71. in fchaemteen in vreugt vanwaer. I. D. 189. II. D. 362. een vorftetyke dragt. III. D. 338. is verfchrikkelyk voor de harten. III. D. 370. ftandaert, een teken van aenftaenden ftryt. II. D. 258. kleederen, waerom door de Lacedaemonifche krygsknegten gebruikt. II. D. 258. der Ridders van Lazarus en Mauritius. I. D. 524. waerom gegee- ven aen den zomer. III. D. 71. roode en geele kleur gegeeven aen 't kleet van den Wil. II. D. 639. -> R00DTKRYT waerom 't aengezicht der triumphee-
rende veitheeren daennede beftreeken. III. D. 5. Roodtstaertje voor eenzaemheit. I, D. 317.
*' Roof. II. D. 351.
Roofa^htige menfchen verandert in wolven.
I. D. 386. Rook voor boosheit. I. D. 214.
Rookverkooper geftraft. I. D. 335.
Roos voor menfchelyke brosheit. I. D. 359.III.D.
187. de lente. II. D. 489. voor den reuk. II. D. 573. III.D. 240.243. welluft. III. D. 248; liefde. III. D. 270. komt het laetft voort, en valt het eerft af .". ,van alle bloemen. III.D.187. waerom in 't Griekfch jihi genaemt. ibid. waerom zoo ras verwelkt. I. D. 290. komt in warme landen vroeger. II. D. 489. gewydt aen Venus. I. D. 171. III. D. 270. toege- voegt aen de Gratiën. III. D. 409. verwekt beval- ligheit. I. D. 173. was eertyts wit. I. D. 171. en doornloos. I. D. 182. op de drinkmaelen gebruikt. I. D. 290. haer lof. I. D. 169. 170. roozen Jpreè- ken, wat. I. D. 171. geftrooit door Aurora, lil.D. 726. Rooster voor berouw en boete. I. D. 118.
Roovers na hunne doot verandert in wolven.I.D.
252. Roozekleurige hals enz. wat daerdoor te
verftaen. I. D. 171. Roozekrans geeft aen Venus de overwinning
op Juno en Pallas. I. D. 169. gegeeven aen Era- to. III, D. 680. f .-, 1 Roozestruik voor Ouderdom. III. D. 219.
Roscius munt zeer uit in fierlyke gebaerten. LD.
rTi65-. daerom zeer ge.acbt by Cicero en in geheel
Romen. ibid. voert aldaer het momaengezicht in op de toneelen. I. D. 166. R ostra hoedanigh een geftoelte te Romen. III. D.
I 387-- ■■.■:...;.: ■•
Rots voor al wat moeilyk te doen of te bekomen
is.II. D. 539. voor een onverzettelyk menfch. III. D. •591... Zie meer,in Steenrotsen. Rotten en muizen waerom zoo menigvuldigh
in de zeefchepen. I. D. 161. Zie voorts Veltmuis. Rouw. Zie Droefbeit.
Roxane, Vrouw van Alexander, wie. 111. D. 545.
Ru dis wat. III.. D. 176.
Ruffinus een ontrouw voogt. III. D. 326.
|
|||||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
|||||||
|
Scheepvaert. Zie Schipvaert. • .'.'■
Scheerling voor broosheit. II. D. 545. Zie ook
Cicata.
Scheermes voor gevaer., i. D. 481. inde hant der Fortuin. III, D. 440. in de hant en onder 'de
voeten der Gelegenheit. I. D 442.
Schefferus, zyne dwaeling. I. D. 427. ., * Schelmery, boosheit, fchalkheit. II,D. 3Ó9.
*--------- boevery. II. D. 370. :;
Schepter Voor edeldom, en lichaemlykeyoprdee-
len. I. D. 311. heerfchappy. LD. 305. befluiten en
gebieden. III. D. 228. 't gevoel, II. D.T574. met een oog, voor een' beltierder en regeerder,., L:D. 299. II. D. 656. Godt. LD. ,138. geknotte, waer- om gegeeven aen Pluto. III. D. 720, j, . Scherpe dingen (alle) voor quaetfpreekentheit, II. D. 315.
* ScHERPZINNIGHErT: DES VERST.AMTSr.il.
D. 372. 373.: . jfl Schigten (drie) waerom toegewydt aen. Afien.
III. D. '34-
Schielykheit. Zie Haefligheit. * Schynheilioheit. II. D. 374. 375, Q.Hi
* Sch ynvrientschap. III. D. 413, . a ;.
* Schikgodinnen. III, D. 674. voor't nootlot;
II. D. 192. der zelver naemen met de betekeniffen. ibid. wie, en wat van haer: verdicht wordt. LD. 265. Schilden, gegraveert met de wapens engefchiede-
niffen der voorouders. IL D. 333. der Grieken, ront. III. D. 471. Zie ook Schilt. Schilderyen van overwinningen in de tempels.
I. D. 348. .„.;£{ ♦Schilderkunst. III, D. 567. boe gering in
haere beginfelen. II. D. 575. zoo moeilyk niet als de beelthquwery. III, D. 481, eene ftomme Poëzy. III.D. 57Ï. misleydt fomty'ts de natuur. ,ibid. hoe hoog gefchat by Grieken én Romeinen.. ibid. haer lof. III. D. 572. 574. 577. vermaegtfchapt aep de dichtkunft. III. D. 573.'ouder dan de Trojaenfche tyden.- III. D. 574. 575. zeer out. III. D..576. 577. Schilders worden licht zwaermoedigh. III. D.
569. leerenniet alles van een'meefter. UI. D.57P. Schilt voor hulp. II. D. 40. oorlogb., II.. D, 339.
de werelt, II.D. 40. III.D. 471. befcherming. LD. 127. of den koningen geftrekt heeft in plaets van eene kroon. I. D. 321. belooning van dapperheit. LD. 127. 321. onbemaelt. ibid. opgehangenjn de tempels. I. D. 321. waerom de gunft en deugt toe- gevoegt. 1. D. 567. 570. van Minerva, gemaekt door Phidias. I. D. 348. zekere fchotel van ViteL lius, zoo genaemt. I. D. 221. en boog, voor eene flagorde , gereet ten ftryde. II. D. 262, Schiltpadde voor traegheit. III. D. 320. 't ge-
voel. UI. D. 245. flymige geftelteniffe, III. D. 216. by de maetigheit. II. D. 129. verdraegt de eieren tegen 't zwellen des Nyls. III. D. 322. hoedanigh een fieraet der Griekfche Vrouwen , en waerom. I. D. 369. Schiltvarken, welk dier. I-D. 244.
Schimmen der verftórvene wanneer vryheit had-
den om op de aerde te komen. I. D. 272. SchimpdIcht. Zie Hekeldicht.
Schip voor behoudenis. II. D. 12. ftoutmoedigheit.
I. D. 157. overzeefche dingen. III. D. 317. 's men- fchen ftaet. III. D. 442. eerft uitgevonden door Janus. I. D. 303. had outtyts meer dan een roer, II. D, 378. Schipbreuk, daerin om te koomen , waerom
zoo zeer gevreeft by de Ouden. I. D. 286. Schippers gehaet by de iEgyptenaeren. II. D. 4.
Schipsbekken van die van Anttum te Romen aen
een geftoelte. III. D. 387. Schipsroer. Zie Scheepsroer.
* Schipvaert. IL D. 378. 379. door wien uitge-
vonden. II. D. 379. Schoenen waertoe uitgedaen in de offerhanden.
M II. D. |
|||||||
|
gezet. II. D. 492. waerom zich in een paert te heb-
ben verander»:. II. D. 427- III. D. 716. fnelheit van dien planeet. II. D. 427. III. D. 7*6. zyne ftarre quaet. I. D. 469. hinderlyk aen 't kinderteelen. III. D. 706. een droevigh, zwaerraoedigb, traeg , en kout planeet. III. D. 715. 716. ftort quaede ze- den in", en is eene oorzaek van onheilen. III. D. 716. zyn beelt by de iEgyptenaeren. II. D. 4°6- by de oude Saxen. II. D. 49a. verbeeldt in den menfch de ontfangende kragt. III. D. 51e. zyne feiffe wat. II. D. 492. III. D. 716. zwarte offen aen hem geof-
fert. ibid. waerom Tritons by hem. III. D. 716. teelt Ghiron. ibid. *Saturnus koets. III. D. 715. zwarte offen, of
flangen, of Centauren , voor de zelve. III. D. 716. SCAL* GEMOKI2E Wat. I. D. 478.
Scaliger tegengefproken. II. D. 400.
Scarus welke vifch, en waer zich onthoudt. I. D. 563. voor gulzigheit. ibid. burgerlyke eendracht. III. D. 421. of aeft op andere viffchen. I. D. 563.
of hy ze weer uitfpuwt. ibid. * Schade , fchadelykheit; II. D. 355. 356.
* --------- en verderf aller dingen. II. D. 357.
Schadüwe, voor de natuurwet. II. D. 282. lange,
eene omfchryving van 't vallen van den avont.
III. D. 44. wat. III. D. 141. S.chael voor miltheit. II. D. 155. op de penningen "aen eene flang toegereikt, wat. II. D. 10. en fpie- gel voor waerheit. III. D. 307. met wyn, voor be- veiliging van vrientfchap. III. D. 412. Zie ook Drinkfcbael, en Offerbak. * Schaemte(eerbaere) II. D. 395.ZieBefchaemtbeit.
Schaep, voor domheit en dwaesheit. II. D. 296. zachtzinnigheit. ibid. ontbloot van verftant. II. D.
466. van de iEgyptenaers alleen gegeeten te Lyco- polis. II. D. 312. op 't geit te Romen. I. D. 464. des zelfs nuttigheit. II. D. 195. met goude wol. ibid. met geele wol. II. D. 349- en twe lammeren geoffert aen Juno door eene Vrouw, die twelingen gebaert had. II. D. 615. en wolf, voor twedragt. II. D. 510. fchaepen leverden outtyts den rykdom uit. II. D. 105. fchaepen te fcbeeren en niet te villen , les van Tiberius. I. D. 305. II. D. 496. Schaepsvacht waerom de bruit daeropzat. II.D.
42. ScffiVOLA. Zie Mucius.
Schalbyter voor 't Heelal. III. D. 7. voor ie-
mant aen de koors geftorven. II. D. 73. fterft van den reuk der roozen. I. D. 250. verheft zyn ge- zicht door de zon. II. D. 73. vyant van den arent. II. D. 279. komt voort uit het kreng van een' ezel. I. D. 377-
* Schalk heit, fchelmery. II. D. 369.
* Schande, oneer. II. D. 365. 367. 368.
* Sc HANDIG E LASTERING. II. D. IOO.
Scharlaken (ftandaert van) een teken van aen-
ftaenden ftiyt. II. D. 258. krygsmantel der Romein- fche veltheeren. ibid. * Schatting, Tol. II. D. 494. door wieneerft uit-
gevonden, ibid. der Romeinen driederleie. II. D. 495. fchandelyke, ingevoert door Caligula. II. D. 495. door Vefpafianus. II. D. 498. der Perfen, hoe- danigh , en door wien by de zelve eerft ingevoert. II. D. 494.
Scheele oogen voor nydigheyt. II. D. 183.509.
Scheepsbekken van die van Antium te Romen aen een geftoelte. III. D. 387.
Scheepskroon hoedanigh, en van wat gebruik. III. D. 641. 642.
* Scheepsoverwinning. III. D. 387.
Schespsroer, voor beftiering. II. D. 475. voor Afiën, en overzeefche Landen. II. D. 35. III. D.
317. by de Fortuin. III. D. 441. hoe gevonden. II. D. 378. Zie ook Roer. Scheepssteven voor Afiën, en overzeefche Lan- den. III. D. 35. o
|
|||||||
|
mh AD T W Y Z E R.
|
|||||||
|
II. D. I5i. waerom niet gebruikt by de JEgyptifche
Vrouwen. I. D. 368. Schoon voor aile deugden. III. D. 199.
* Schoönheit. II. D.380. des lichaems voor edel-
heit. III. D. 568. veeltyts een blyk van deugt. I. D. 247. III. D. 190. 509.568. 569. doch gaet niet altyt vaft. LD. 553. III. D. 569. voor deugt. 1I.D. 371. höè gezecht wordt een beek te zyn der Goddely- ke fchoonheit. III. D. 514. hoedanigh in een' man moet zyn. I. D. 164. en in eene Vrouw. I. D. 164. III. D. 510. 511. beftaet niet zonder gelykmaetig-
heiti 111; D. 509. 510. haer vermogen. I. D. 2. Il.D. 381. III. D. 568. 569. waere, waerin beftaet. LD. 158. 159- 162. 163. * i--------- of helderheit van den dagh. III. D. 679.
*i
* .---------(Vrouwe-) II. D. 385.
Schorpioen voor welluft en geilheit. III. D. 247.
bedrieglykheit. I. D. 87. enRaef, voo'r wra'ek. II. D.
64$. 640. en Krokodil, voor doodelyke vyantfchap. III. D. 404. Schorpioen, 't hemelteken,- waerom zoo genaemt. III. D. 105. woonplaets van Mars. III. D. 97. * SCHOUKUNDE. III. D: 500.
Schrittïk voor de uicgaeve te toetfen aen 't oor-
deel van anderen. I. D. 47. Schrift-uur (H.) ten deele zwaer. I. D. 453,
III.D. 473. 474. van allen te leezen, en aen aLlen te verkondigen. 111. D. 47a. Zie ook Bybel. Schrïïzucht hoe gemeen. I. D. 334. :
SchryVen op wyn, r/a ter, wint enz. wat. II. D.
554- ,' _ ... ,
* ScHRtK, ontfteitenis. II. D. 390. afgodt te Ro-
men, ibidi des zelfs bêelt te Corinthen. ibid. * .
zel van Mars. II. D. 393. Schubben van visschen, voor onweetenheit.
IL D. 254* Schuifuïl. Zie Bubo.-'■<''■"! ■-.'
Schuim-van een paert en hont hoe toevalligh wel
gefchildert, en door wien. III. D. 568. Schuldenaers hoe geftraft by verfcheidene vol-
keren. II. D. 305. 400. Schulp in de handen der Nymphen. III. D. 677.
* SCHULT,: BANKOUEROUT. II. D. 394.
Schutter, 't hemelteken, waerom zoo genaemt.
III. D. 106. woonplaets van Jupiter. III. D. 97. SciffiNA, een vifch, zyne domheit. LD. 315.
Scilla. Zie Zeeajuin.
S c 1 l u r u s, hoe zyne zoonen aenmaent tot eendragt.
III. D. 420. S c 1 n c u s voor onkuifcheit. II. D. 230.
SciPiö (Lucius) kent alle Roomfche burgers by
naem. I. D. 429. Scipio (Püblius) zyn droom. I. D. 336. de jon-
ge,; gepreezen door Cato, I. D. 291. Scolopax wat vogel. I. D. 547.
Scorpioen. Zie Schorpioen.
Sculponeje wat. II. D. 412.
* Scylla. 111. D. 732. voor onbefchaemtheit. II. D.
212. en Charybdis, en der zelver fabel,wat. III. D. 732-733- 734-
Scïllis. Zie Dipoenus. Scythen hunne zeltzaeme gewoonte in't bidden om hulp. II. D. 40.
Scythische paerden fchuw voor 't ruchelen van een' ezel. I. D. 357.
Secülum wat. Il.D. 320. Seisse voor lantbouw. II. D. 85. voorden tyt en vruchtbaerheit. II. D. 492. van Saturnus, wat. ibid.
fcp III. D. 716.
Selemnus, de rivier, doet de liefde vergeeten. 111. D. 660.
Sïlebioh en Se legonon wat kruit. III. D. 60. Selenotropium welke bloem- III. D. 60. Seleucus heeft het teken van een' anker op zyne dye, en wat zulks beduide. II. D. 525.
|
|||||||
|
Shmpervivum voor't menfchelyk leeven. III. D.
' 173-
Seneca (M.) zynewonderlykegeheugenis.I.D. 4^9.
Senec 10 wat bloem. III. D. 219. voor ouderdom.
■ 'ibid.
Senectus wat. III. D. 202. 206. 207.
Sepia wat vifch; en des zelfs natuur. III. D. 188.
voor geveinftheit. I. D. 485.
September , twemael genaemt Germtmicus.Ul. D. 104. ook met meer andere naemen. ibid. door een
gevangen haes. III. D. 106. ook gewydt aen Vul-
canus. III. D. 93. Zie voorts Herfftmaent.
Septimius Severus befchryft zyn eigen leeven. LD. 348. zyn penning. LD. 532.
Sera pis de zelfde als Bacchus. III. D. 80. Ofiris. II. D. 115. III. D. 80. de Zon. II. D. 326. III. D.
80. Jupiter. III. D. 80. voor 't Heelal. 111. D. 2.
zyne twe zeltzaeme beelden, ibid.
Seriphische Kikvorsch welke. II. D. 452. of geftaen heeft op den zegelring van Mecenas.
II. D. 453-
Sertorius hoe de kracht der Eendragt aentoont.
III. D. 420.
Servius Tullius munt het eerfte kopergelt te
Romen. I. D. 463.
Servius, de Taelkundige, tytgenoot van Macro- bius en Symmachus. 111. D. 74.
Sesostris wie. II. D. 139. 494. hoe dappere en verwyfde vyanden zinnebeeldifch affchetste. III. D.
■ 374-
Seths pilaeren. III. D. 485.
Severus. Zie Septimius. ,
Sfinx. Zie Sphinx.
Sibariten. Zie Sybariten. 1
Siccius, of Sicius, of Sicinius Denjta-
tus zyne overgroote dapperheit. 1. D. 308. II. I). 161. Silvanen. Zie Sater.
SiMAKDis. Zie Ofiinandis.
Simon de Vries verdedigt. II. D. 612.
Simon Magus vliegt door de lucht en valt. h
D. 71. Simoni wat. LD. 63.
Simoniaenen en Gehaziten hoe verfcbilien.
I. D. 64. Simonides draegt al het zyne met zich.UI. D.463.
hoe geacht by Hiëro en Hipparchus. III. D. 490, zyn antwoort, wanneer gevraegt wierdt, wat Godc was. III. D. 522. Sint Jacobs staf. Zie Jacobs Staf.
Sinaï zeer hoog en fleil. III. D. 283.
Si re en voor welfpreekentheit. III. D. 588. toenaem
van Valerius Cato en Arifton. ibid. Si reenen hoedanigh. III. D. 249. voor welluit.
ibid. op de graffteden wat. III. D. 588. der zelver ftryt met de zanggodinnen en uitlegging daervan. III. D. 384. SisrPHus zyne loosheit. II.D. 268. fabel en uitlegt
ging van de zelve. III. D. 196. 2K1MAAIZEIN wat. II. D. 366.
2KOATMOZ, zekerediffel, voor broosheit des lee-
vens. II. D. 546. S la e f by den veltheer op den triumphwagen. III. D,
640. * Slaep. II. D. 402. 408. 410. voor de doot. I. D.
267. voor ruft. III. D. 659. verzacht het leet. ibid, broeder van de doot. I. D. 267. een vrient des zanggodinnen. II. D. 406. voedt, en blufcht den honger en dorft. I. D. 81. bekruipt een' hongerigm vos, wat fpreekwoort. ibid. waerom zwart. III. D- 147. waerom aen hem lamme beenen gegeeven. III. D., 149. des zelfs oorzaek. III. D. 225- flaep- godts beelt op een out marmer. II. D. 4°7- Slaeven, wanneer op 't voorhooft gebrantraerkt,
LD. 501. werkten op 't lant geboeit. II. D. 24. aeri de beenen, niet aen de handen, II, D. 414. 415. « of
|
|||||||
|
BLADTWrZLE. R.
|
|||||||
|
of by de Ouden ook fchoenen droegen. II, D. 4J2.
half gefchooren. 11. D. 414. leeftogt hen alle maen- dentoegemeeten. ibid.waerenzeer diefachtigh.ILD. 450. zyn in den eigendom hunner Heeren. III. D. 324. vrygelaétenen wierdt het hooft gefchooren , • en een hoet gegeeven. III. D. 340. * Slaeverny. II.D. 411. 414. door een juk. I. D.
, 436. een runt. II. D. 96. * ,------------------die gedwongen is. II. D. 413.
* Slagtmaent. III. D. 106. 113. 120. Zie ook
November. Slak, voor een menfch geneigt tot aerdfche din-
- gen. II. D. 112. traegheit. II. D. 517. Slang voor waekzaemheit. I. D. 369. II. D. 621. gezontheit. I. D. 498. 499. heil. III. D. 401. groo- ts heerfchappy. II. D. 8. aerdfche hartstogten en welluft. II. D. 120. 341. III. D. 252. voorzich- tigheid II. D. 335. III. D. 309. 401. de aer- de. III. D. 20. verderf. II. D. 358. oorlogh. III. D. 400. overwinning. III. D. 401. woede. III. D. 668. haet. III. D. 302. een lantfchap , of winge- weft. III. D. 4®i. zonde. II. D. 566. trouwloos- heit. II. D. 505. 507. de dialectica. III. D. 5Ó4. den duivel en afgodendienft. .1. D. 518. eene Godtheit. I. D. 377. 't jaer. III. D. 88. waerom by dedroef- heit. I. D. 281. by de Gerechtigheit. III. D. 302. by 't beelt van Pallas. I. D. 309. 369. III. D. 309. by 't drieboofdigh beelt van Apollo. III. D. 309. om den ltok van ÜLfculapius. I. D. 498. III. D. 309. legt haere huit jaerlyks af. I. D. 499. jlang
■ in zyn' boezem koejïeren , wat. II. D. 213. jlang wordt geen draek , ten zy die eerji eene Jlang gegee-
ten beeft, wat fpreekwoort. III. D. 340. inet den ïtaert in haer bek, voor de werelt, den tyt, en 't jaer. I. D. 378. 379.383. haere tong voor fcha- , delykheit en achterklap. I. D. 24. de kopere, voor
behoudenis. II. D. 11. en arent, voor wraek. II. D. 646".... Slangen waerom om 't hooft van Medufa. III.D.
310. om 't zelfde hooft op 't fchilt van Miner-
. va. III. D. 464. waerom gegeeven aen de Furiën, I. D. 281. geflagen wordende verbergen den kop.
III. D. 309. vanwaer zoo veele in Africa. III. D. 3<5. vyanden van den Arent. II. D. 646. en van de Olifanten, ibid. zyn fchuw van de rynvaere. II. D. 661. der zelver gedaente aengenomen door Goden. II. D. 10. zyn heiligh aen veele Goden. I. D. 377.
oök aen vergoode menfchen. ibid. van wie als Godtheden geëert. ibid. komen uit verrotte lichae- men van menfchen voort. ibid. ofFerhande aen de zelve gedaen. II. D. 10. wat op de penningen door de zelve wordt verbeeldt. III. D. 337. enz. een bos der zelve ,voor krygs-ecndragt.III. D. 423. voor Ce- , res wagen, waerom. III. D. 718.
Slangenstaf voor eendragt. III. D. 253. wys-
heit. ibid. deugt. III. D. 254. waerom in de hant van den vrede. III. D. 400. boven een' leeuw. III. D. 596. en overvloetshoorn op de penningen,
voor geluk. III. D. 259. Zie ook Frederoede. Sleutel door wien uitgevonden. II. D. 450. voor
gezach in 't kerkelyke. I. D. 495. waerom by de foberheit. II. D. 429. in de hant van Cybele waer- om. III. D. 704. of by de ouden aen den zegelring gebruikt zy. II. D. 449. 450. aen de tong , wat ïpreekwoort. II. D. 447. 448. 449. twe, by 't beelt ■van Janus. III. D. 316, 317. fleutel der hel be- waert door Pluto, en ook deor .fëacus. III. D'. 720. Slïm, is kout en vochtigb. III. D. 225.
*Slymige comtlexië. III. D. 225.
* Slotheit. II. D. 209.
Slotreden. Zie Syllogifmus. * Slovery. I. D. 72. 74.
Sluier, voor verborgenheit. II. D. 607. dragt der
eerbaere vrouwen. I. D. 364. faffraenkleurde, waer- om van de bruit gedraegen. II. D. 42. *i' . ■
|
* Smaek, III. D.244. door. de, tong; II; D; .5.761;
III. D. 232. 239. door ooft-HL D; 240. eene.pcr- fik. III. D. S44. een' aep. LJJï D. 232. 24411 écti' , Erodiüs. III. D. 230. of in de tong of in het ge-
hemelte zy. III. D. 237. hoe veroorzaefct wordt. III. D. 238. S m a r a <} d u s. Zie: Efmaraud,
Sm.il ax des zelfs fchaduwe doodelyk. I. D. 291.
* Snapach.tigheit. II, D. 415.
* Snedigheit. II. D. 521. . .• :
Sneeuw voor grys hair. II. D. 490. is onge2ont. II. D. 497. veel gebruikt te. Romen., ibid. tol
daerop hoe groot. ibid. maekt de aerde vruchtbaer. II. D. 491, * Snelheit. II. D. 425. 428. door een' havik.
I. D, 421.. hoe nuttigh in oorlogszaeken. II. D.
265- Zie. ook Haejiigbeit. * Soberheit. II. D. 429.
Socci hoed.anigh fchoeifel. I. D. 14. II, D. 42.
waerom van d,e bruit gedraegen. II. D. 42. wat- in de blyfpelen beduiden. I. D. i#.. Socrates zyne fpreuk, dat hy alleen wift dat hy
niets wift. LD. 334. daerom de wyfte der men- fchen geoordeelt door de Godtfpraek. ibid. is de vinder van die fpreuk niet. ibid. leert in, zynen ou- derdom muzyk. I. D. 400. H. D. 573. of hem zulto door de Godtfpraek belaft .^as. II. D. 573. en danft. I. D. 400. of nooit gelachen Beeft. I. D. 10. II. D. 91. fpeelt met zyne kinderen. I. D.. 292.
zyne foberheit. 1. D. 561. gaet bloots voets enz. III. D. 523. Of flordïgh en arm geweeft zy. I. D»
17. is fomtyts fierlyk gekleedt; III. D. 523. wat Zopyrus uit zyn gelaet van hem oordeelde. I. D. 255. III. D. 247. zyne reden zeer bevalligb. L D* 166. niet onder de 7 Wyzen. III. D. 456. wat. te denken zy van zyne kuischeit. UI. D. 535- fpreekt met de hoer Theodota. III. D. 535. 623. en Gat lifto. III. D. 535. zyn droom over Plato. III. D. 498. is de eerfte leermeefter der zedekunde. HI..D. 521. andere feóten uit zyne leere gebooren. III. DB 534- neemt de befpiegeling uit de Pbilofophië wegh. III. D. 535. zyn gevoelen omtrent Godt. ibid. in wat zin hy Pan bidt. III. D. 459. waer- om by een' hont zweert. I. D. 430. Socrates en Polygnotus fchilders. B. D.
295- Soldakten Cjonge) by de Romeinen gebruikt tot
allerlei werk. II. D. 141. 142. Sole« wat. I. D. 15.
Solinus berifpt. I. D. 461.
Solon ftelt zyne wetten in gedicht. III. D. 491.
veinft zich raezend. III. D. 292. zyne wet tegen de dronkenfchap der Overheden. I. D. 287. om- trent de burgerlyke oproeren. II; D. 287. Sop kisten wat. III. D. 524.
Sophocl.es berifpt. I. D. 10. verdedigt, ibid. ge-
ëert met een koperen beelt. III. D. 490. befchul- digt van zyne zoonen. III. D. 499. zyn befte to.. neelftuk. ibid. fchryft toneelitukken in een hoo- gen ouderdom, ibid. heeft de tragcediën meer voï- maektheit bygezet. III. D. 694. Sortes wat. II. D. 609.
Spadelingen. Zie Lammeren.
Sjpaensche pokken wanneer in Europa bekent
geworden. I. D. 130. * Spaerzaemheit. II. D. 432.
Spanjaerts ftantvaftigh in Jt verzwygen van ge- heimeniflen. II. D. 447.
Sparta, waerom zonder Overfpelers. II. D. 302. had twe koningen , 4en met wat macht. II. D.
321.
Spartaensche Krygsknegten waerom hoeden droegen. IL D. 133-
Sparwee voor fnelheit. II. D. 425. Speceryen voor gebeden. I. D. 415. Specht vogel van Mars. II. D. 263. III. D. 713- M 2 *Speel- |
||||||
|
B L A D T
|
|||||||||
|
W Y Z E R.
|
|||||||||
|
f Speelkunst. III. D. 600. 603. 604.
Spel tot uitfpanning geoorloft. I. D. 292.
24AIPION wat. II. D. 153.
* Sphinx. UI. D. 735. wat, en des zelfs fabel.
ibid. is niet geheel verdicht, ibid. waerom aen den 3Syl toegevoegt. III. D. 744. voor onkunde van zich zelf. II. D. 253. op den zegelring van Augu- ftus. II. D. 373. 451. onder de piek van Miner- va. II. D. 373. voor de tempels der iEgyptenae- fen. II. D. 373- 464. III. D. 474. Spiegel voor zelfkennis. I. D. 471. III. D. 309.
312. eigenliefde. II. D. 180. 594. leering. II. D. 221. valfcheit. III. D. 657. verftant. II. D. 637. 't gezicht. III. D. 241. waerom by de tekenkuntt. III. D. 583. by de weetenfchap. III. D. 455. zich dagelyks daerin te bezien , wiens les. 1. D. 471. en fchael, by de waerheit. III. D. 307. Spies voor eeuwigheit. I. D. 381. heerfchappy.
ibid. verftant. II. D. 338. III. D. 449. vaftheit. 11. D. 526. geruftheit. II. D. 661. het zelfde als
fchepter. III. D. 319. 335. waerom toegevoegt aen de beelden der Goden. III. D. 335. waerom by 't beelt des heils. II. D. 12. en in de hant van den Vrede. III. D. 398. bajia calibaris hoedanigh , en des zelfs gebruik. II. D. 41. Zie ook Lans. Spykers voor eenjaer. III. D. 89. in de hant der
Fortuin. III. D. 442. S p y s te veel gegeeten hindert het verftant. I. D.
566. Zie Koft. Spil. Zie Spin/pil.
Spinnekop voor lift en boosheit. I. D. 214. 't
gevoel. III. D. 231. .234. 245. wetten by des zelfs webben vergeleeken. I. D. 214. Spinnekoppen hangen hunne webben hooger op
tegen 't zwellen der rivieren. III. D. 332. veele een teken van aenftaenden regen. III. D. 682. Spinnewebben voor ydel werk. II. D. 635. zelt-
faem voorval daervan by de veroordeeling van den Patriarch Gregorius. II. D. 636. Spinrok voor de doot. LD. 265. en fpil, waer-
om aen de bruit gegeeven. II. D. 42. Spinspil voor 't nootlot, de doot, en nieuwge-
trouwde. I. D. 438. 11. D. 42. van diamanten, me- de voor 't nootlot. II.. D. 194. Spinus welke vogel. II. D. 615.
Spithama wat. III. D. 186.
Spongiën vanwaer groeien. III. D. 679.
Sporadici morbi wat. I. D. 132.
* Spot, fchande. II. D. 365. 367. 368.
Spraek openbaert de hoedanigheit des verftants. I. D. 6. II. D. 467. kan ook gefchieden door de
gebaerten des lichaems. II. D. 457. * Spraekkunst. III. D. 577. Zie Grammatica.
Spb.imk.haen voor maetigheit. II. D. 129. aen- ftaenden honger. 11. D. 26. * Sprokkelmaent. III. D. 109. 114. 116. Zie
ook Februarius. Spuwen in 't aenzien van een' ander, waer gehou-
den voor fchande. I. D. 485. Squatina wat vifch en hoe loos. I. D. 71.
Stael, voor vaft en fterk. III. D. 449.
Staen, voor beftendigheit. II. D. 11.
Staende geftalte in 't bidden. I. D. 415.
Staert van een' bafilifcus of Hang, bedekt, wat
beduidt. I.'D. 376. 378. 379- 383- * Staertstar. III. D. 683-
* ST AETSBESTIERING. II. D. 434.
* Staetzucht, heerfchzugt. II. D. 435. 437.
Staf voor eeuwigheit. I. D. 381. heerfchappy. ibid. geruftheit. II. D. 661. onderfteuning en ervarent-
heit. II. D. 511. waerom *by 't beelt des heils. II. D. 12. Zie ook Spies.
Stantplaets wat in de Geometrie, III. D. 558.
* Stantvastigheit. II. D. 439. 440.
Star voor de avontfchemering. 111. D. 169. voor-
fpoet. III. D. 444. edelheit des geefts en doorluch- |
|||||||||
|
tigheit. I. D. 311. op de penningen der wichelaers»
IU. D. 445. kopere, geftelt voor de gewyde plaet- fen. ibid. van jupiter, goet. 1. D. 469. van Mars en Saturnus, fchadelyk. I. D. 469. welke goet, en welke quaet zyn. III. D. 132. * Starrekykery, Astrologia. III. D. 579.
■ 580. is goddeloos. III. D. 512. Zie Aftrologia. * Starrekunde, Astronomia. III. D. 581.
Zie Afironomia. Starren voor 't nootlot. II. D. 190. wachthou-
ders. II. D. 622. verfpieders der menfchelyke han- delingen. II. D. 567. den tyt. II. D. 488. HL D. 256. oogen. III. D. 515. door de fpikkels van ee- ne flang en luipaertshuit. I. D. 378. door een veel- verwigh gtwaet. III. D. 2. door de oogen van Argus. ibid. op 't kleet van den nacht. III. D. 145. uit haer de oorfprong der mentenen. II. D. 188. regeeren 't nootlot van alles. II. D. 191. 192. voe- ren heerfchappy over de lichaemen. III. D. 580. de Heidenen fchreeven haer de dienden toe , die wy aen de Engelen. II. D. 587. van Caftor en Pol- lux , voor hoop. II. D. 29. gehairde , de zelfde als ftaertftarren. III. D. 683. S t a t 1 o. Zie Stantplaets.
Statius uitgelegt. III. D. 147.
Steen voor laft. II. D. 541. voor een onverzette-
lyk menfch. III. D. 591. zweeren by een' fteen, en by den fteen Jupiter, wat. II. D. 535. 536. gevleugeld, waerom by de N. Wet. III. D. 285-
Steenen van Deucaiion en Pyirha , waerom de
menfchen verdicht worden daeruit gebooren te zyn. II. D. 651. Zie ook Keifteen. Steenbok, 't hemelteken, waerom alzoo ge-
naemt. III. D. 108. 161. woonplaets van Satur- nus. III. D. 97. hoe veele ftarren heeft. III. D, 161. Steenbokken hoe fnel. II. D. .521.
Steenhoopen by de beelden van Mercürïus.III,
D. 708. Steenrotsen, de menfchen daeruit gebooren.
II. D. 651.
Steenuil voor eenzaemheit. I. D. 317.
S t e l l 1 o hoedanigh eene hagedis. II. D. 157. ver-
wekt fproeten. ibid. gebruikt in minyver. ibid. is eene andere dan de Tarantula. ibid. Stem doet verlieven. III. D. 612.
Stemtafeltjes in watvonniffengebruikt.III.D.
527-
* Stereometria. III. D. 554. Zie Licbaems-
meeting. * Sterkheit. II. D. 74. 75. door een'helm.II.D.
340. door hair. II. D. 545. Zie ook Krachten. *------------------vaftheit. II. D. 528. door een' eik.
III. D. 365.
*------------------wakkerheit, frisheit. II. D. 442.
* Sterkte, dapperheit. III. D. 351. 355. 356".
Sterre. Zie Starre. Stesichorus, een nachtegael zingt op zyn'
mont. III. D. 588. Steven van een fchip voor zaeken op of over de
zee gefchiedt. III. D. 422. Stier voor de maen. III. D. 90. 91. voor maetig-
heit en fterkte. II. D. 127. op 't geit te Athenen, en waerom. I. D. 464. met een touw aen zyne knie , wat. I. D. 127. Zie ook Runt. Stier, 't hemelteken, waerom zoo genaemt. III. D.
97. woonplaets van Venus. ibid. Stieren voor den wagen van de Maen. Hl. D.9°-
91. Zie ook Runderen. Stierenhooft waerom gegeeven aen Neptunus.
II. D. 659. 746. aen Oceanus. III. D. 746- en de Riviergoden. III. D. 745. 746. Stierenoor, voor gehoor. III- D. 242.
* Styfzinnigheit. II. D. 445-
Stil ie o een ontrouw voogt. IU. D. 326. |
|||||||||
|
B L A D T W Y 2 £ R.
|
|||||||
|
Subigus Deus, wie. II. D. 122.
Suffenus, wie. III. D. 632. 635- Suidas tegengefproken. II. D. 4r8. Superstitio vanwaer dit woort afkomftigh. I. D. 191. 192. 202.
Sus Minervam wat fpreekwoort. I. D. 258. als ook fus fub fujlem. I. D. 277.
Susa vanwaer zoo genaemt. II. D. 385. Sybaritek, een weiluftigh volk. I. D. 496. dul- den in hunne ftad geene haenen, noch' hantwerks- oefening. ibid.
Sylla draegt het gevangen neemen van Jugurtha in zynen zegelring. I. D. 332. zyne onverzaedely-
ke eerzucht. I. D. 348. berifpt over zynen dragt.
I. D. 15. by wat toeval meefter wqrdt van Athe-
nen. II. D. 467.
Syllogismus hoe wordt opgemaekt. III. D. Sör. 562. des zelfs vier figuuren. III. D. 561.
Syl vanen. Zie Sater. Symmachus tytgenoot van Servius en Macrobius. III. D. 72. wanneer Burgermeelter geweeft. III.
D- 73-
* Symmetria. III. D. 506. Synthesis hoedanigh een kleedt. II. D. 133. " Syriërs. Zie AJJyriërs. S y r 1 n x tot welke foort van Nymphen behoort. III. D. 678.
T.
Tof deze letter gebruikt is op de ftemtafeltjes
tot een teken van vryfpraek. III. D. 527. of een teken ge weeft zy van behoudenis, en waerom. ibid. Tabbaert, Toga, van wie gedraegen by de Ro-
meinen. I. D. 310. der Overheden en 't Volk, hoe onderfcheiden. ibid. hoedanigh. I. D. 459. 465. loshangende, een teken van verwyfde zeden. ibid. toga piiïa, welke. I. D. 15. »--------———, regilla, tunica recta, hoe-
danigh. en waerom van de bruit gedraegen. II. D. 41. Tacita welke Godin. II. D. 46r.
Tacitus, zyne leeftyt. II. D. 271.
Tafel der Zon by de ÏEthiopiërs. II. D. 477.
met fpys voor 't vier, by den Winter. II. D. 484. III. D. 68. Tafelbedden den Goden gefpreidt, en in welke
gelegenheden. II. D. 283. Tak (goude ) van iEneas by Virgilius, wat. III.
D. 465. Takken, op vrolyke tyden in de handen gedrae-
gen. III. D. 434. (dorre) voor den Winter. II. D. 489. Talus uitvinder van den paffer en zaeg. I. D. 142.
wethouder van Minos op 't platte lant. III. D. 278. ---------, bikkel, hoedanigh. III. D. 409.
Tanagra, waer gelegen. III. D. 25.
Taneit (donker) of in rouw gebruikt zy. II.
D. 69. Tanden voor befchadiging. II. D. 356.
Tantalus', voor gierigheit; I. D. 505.
T a r a n d a wat dier. I. D. 101. verandert zyne kleur,
ibid. ..'."■■ Tarquinius Priscus of de eerfte infteller van
den triumph te Romen geweeft zy. II. D. 159. Voogt van de kinderen van Ancus. III. D. 324! zyn Zoon, 14 jaeren out, doodt een' vyant. II. d! 323. wordt daerom befchonken met een gouden bolletje, ibid. —-----------—-----Superbus door wat bedrogh mee-
fter wordt van Gabii. LD. 451. vanwaer de lift tegen die van Gabii ontleent heeft. ibid. is in zy- ne Voorouders afkomftigh van Corinthen. ibid. op wat dagh van dsn throon geftooten. 11L&;"100. N 3&ar- |
|||||||
|
,£ tilpün bedwingt de gebreken zyner natuur door
zyne geleertheit. I. D. 255. draegt al het zyne met zich. III. D. 462. •,* Stilzwygentheit. II. D. 446. 447. 462.
463. 466. door een' Krokodil. II. D. 449. 465- - een' wolf. II. D. 459. 't getal vari 1095. II. D.
465. eene Godtheit by de Romeinen. II. D. 446. by de ^igyptenaeren. II. D. 462. by de Perfen.Il.D. 446. in den Godtsdienft der Ouden. II. D. 464. doet een' zot wys fchynen. II. D. 467- aengepree- zen II. D. 448. 449- 458. een voornaem fieraet der vrouwen. I. D. 368. vyfjaerige der Pythago- riften. II. D. 448. .Stix. Zie Styx.
Stoel voor geleertheit. I. D. 440. Zie ook Wa-
genzetel.
Stoelen rontom 't beelt van Cybele. III.D. 704. S t o ï c 1 welke Philofophen. I. D. 59. der zelver fefte - oorfpronkelyk uit die der Cynici. III. D. 537. ftellen
eene vrywillige doot geoorloft. I. D. 262. II. D. 27. in. noemden alles met de eigene naemen. III. D. 537- Stokjes famengebonden , voor eendragt. III. D.
416. 420.
Stokslagen paffen flaeven en flegt volk. I. D. 273. by de Romeinen de draf van eene fchande-
lyke vlugt der foldaeten. I. D. 274.
.Stola een gewaet van vrygeboorene Maegden en Vrouwen te Romen. II. D. 77. III. D. 320. voor
kuifcheit. II D. 77.
Stompvisch. Zie Torpedo. * Stoornis. II. D. 466.
Stootgodin, wie. II. D. 122.
* Stoutheit. II. D. 469. hoe verfchilt van dap-
perheit. II. D. 470. * Stqutmoedigheit. II. D. 470.
>
647-
#-------------------————— het uiterfte wagen. II,
D. 471.
Strabo tegengefproken. III. D. 77. Straelen door pylen. III. D. 712. Zie Zonne- Jlraelen.
* Straffe. II. D. 473. 474. door een'geeffel. II.
D. 19. ftraf der Romeinfche krygslieden .hoedanigh. II. D. 271. 272. *---------------, zwaere Iyfftraf. II. D. 479.
STRATAGEMA.Wat. II. D. 274.
* Strenge Gerechtigheit. III. D. 302.
* Strengheit, ernfthaftigheit. II. D. 480.
Strepsiades, zyn lof. III. D. 655. Strydend Soldaet konftigh gefchildert door Theon. II. D. 484.
Strykstok, van eene maet, gebroken, voor milt-
heit. II. D. 153. __:--------------- van een muzyktuig, voor 't gevoel.
II. D. 577-
*- Stryt. II. D. 483.
* _--------der reden tegen den luft van't vleefch..
II. D. 484.
* Strytzuchtigheit. II. D. 647.
Strik voor laegen. II. D. 22. Strop voor wanhoop. II. D. 626. III. D. 638.
'639. voor ltefde. III. D. 639. Struis voor gulzigheit. I. D. 562. Arabiën. III. D. 386. fchynheiligheit. II. D. 376. gerechtigheit. III. D. 295. legt veele eieren. II. D. 615. en legt ze
in 't zant, en vergeet ze. II. D. 564. heeft gelyke , veeren. III. D. 295. of yzereet. ibid. of dom is. ibid.
l.eti waerom. ibid. Studie verzwakt het lichaem. II. D. 199. verbe-
tert de zeden. ibid. * Styx ('thelfch moeras). III. D. 751. eedt daer-
"by. III. D. 11. vanwaer die naem , wat van de zelve verdicht wordt, en uitlegging daervan. III. D. 75i. |
|||||||
|
BLADTWYZER.
|
|||||||
|
Tarsus (de Stadt) had het burgerregt van Romen.
UI. D. 653-
Tarwgraentje 't begin van gewicht en rnaet. II. D. 140.
T a s s o verzot op het hooren van den toneelfpeeler Panigarola. I. D. 168.
Tatou welk dier. I. D. 244; Taurione,Taurofolos,Tauropola, toe- naemen van Diana, wat beduiden. III. D. 90.
Taxusboom, zyne fchaduwe nadeeligh. LD. 135. Teellit in Mercurius beelden, wat beduidt. IL D. 529. ...... ;
TH AH, wat. III. D. 678.
Tegenstrïdigh en Tegengestelt ver-
fchillen. II. D. 486. wat tegenftrydigh is. ibid.
* Tegekstrydigheit. II. D. 485. verfchilt
van tegenfpraek. II. D. 486". * Tekenkunst. III. D. 581.583. grontflagh van de
Schilderkunfl en Bouwkunde. III. D, 513. 582. Telegonus ftichter van Tufculum. II. D. 132.
Telling des Roomfchen volks, waer verrigt. L D. 329.
Telmissus (de rivier ) hoe afgebeeldt. III. D. 738. Tempel der Eer waer. I. D. 327. der Behoude- niffe, befchildert door C. Fabius. I. D. 348. der
Deugt en Eer. I. D. 242.
Tempelen der'Ouden, veeltyts vryplaetfen. II. D. 493. in de zelve wierdt dikwyls geflaepen
na 't eindigen van den Godtsdienft. I. D. 528.
Temperamenten en Complexiën hun on- derfcheit. III. D. 220.
Tenedische Byl, wat. II. D. 479. Tenes, zyne wet omtrent het Overfpel. II. D. 479. zyne gewoonte in 't houden van 't gericht.
ibid.
Ter ah, Abrahams Vader, een beelthouwer. III. D.482. . ... .' :,-
Terentius in eere by Scipio en Laeiius. III. D.
490. • .,'.";.".• \ ... ... -h
Termini in de Syllogismi wat. III.'D. 455.
Teïmirds. Zie Grenspael. , _ _.
* TebPÏICHORE. III. D. 689. :'_]" ivj .....
Tessera. Zie Klootjes,
Tethys te onderfcheiden van Thetis. III. D. 678.
wie en waerom zoo genaemt. ibid. & 717.
Ts. u th r s wat vifch, en hoe lang leeft. III. D. 188. voorfpelt onweer. I. D. 197.
Th of © voor Theori. I. D. 140. III. D. 528. van wat gebruik meer. I. D. 140. III. D. 526. heeft
de figuur van een doelwit. III. D. 530.
Thabor, of dit de berg geweeft zy, waerop Chrif- tus van gedaente veranderde. I. D. 469.
T h a l e s voert de lantmeeting in Griekenlant over. II. D. 139. ,6
* Thalia. III. D. 686.
Thammuz de zelfde a/s Adonis. III. D. 80. . Ofi-
ris, Serapis, Jupiter,; Bacchus, en de Zon. ibid. Theagenes, zyn groote roem in de Griekfehe-
prysfpelen. II. D. 646. zyn beelt wreekt zich aen zyn'nayveraer. ibid. ,, .., , ; ./. t: . i' Thebaenen door Amphion in eene Stadt te famen
gebracht.-III. D. 592. .,;•-; T heb en of wederom opgebouVt is door de hoer
. Phryne. I. D. 138. : ic.w au - ' ' Thebïsche Soldaeten. I. D. 524.
The ödectes zyne wonderlyke geheugenifle. I. Di
T h e o p o N T1 u s wie. III. D. 717. q /
Theodoricus ftraft de Verklikkers. II. D. 590. Theódorus , vinder van den winkelhaek. II. D. 140.. van 't pasloot. ibid.
Theon een heerlyk fchilder. II. D. 484. een heer- lyk fluk van hem. ibid. .. , • . ■ .
Theophrastus leeft 107 jaeren. III. D. ï83-
zyne klagteover de kortheit des leevens. ibid.
*' Theori wat. LD.. 137. en praftyk , de twe |
|||||||
|
deelen der Philofophië. III. D. 528. $29; 53a»
welk deel 't voornaemfte, III. D. 531. 0EO2 vanwaer dit woort. I. D. 138.
TaERsiTEsna zyne doot verandert in een'aep.
II. D. 212. :
Theseus, 'uitvinder der verbonden. I. D. 148; II.
D. 533-
Thespesius geftorven wordt weer leevendigh. III. D. 298.
Thespis eender outfte treurfpeldichters. III. D.
694-
Thessaxische hoeden hoedanigh. II. D. 133. * Thetis. III. D. 678. werpc haere kinderen in't
vier. I. D. 269. te onderfcheiden van Tetbys. Ui. D. 678. Th e ut h, vinder der lantmeeting. II. D. 139.
Th o as verloft door een' draek. 1. D. 434. Thoth wie. III. D. 164. s Thoïth,zyn beelt by dejEgyptenaeren.II.D. 406. Thraciërs gebruikten voffen om de fterkte Van het ys te weeten. II. D. 309.-
Thracische vont, wat. I. D. 153. Thrasybulus', dwinglant van Mileten, II. D. 343. zyn raet aen Periander. ibid. zyn brief aen
hem. ibid. Zie Periander.
Thrasyllus een zot. LD. 293. hoe groot zyn vermaek in zyne zotheit. ibid,
Thummim wat betekent by de LXX. III. D. 292. Thynnus. Zie Tonyn* -- Thyrsus. Zie Lans der fFytipapinnen. * Tiber. III. D. 747. 748. zyn water wit. III. D.
74a. waerom cceruleus genaemt. ibid. waerom een bloemkrans heeft. III. fi. 748. of oök met laurier bekranft wordt. Md. waerom een roeifpaen in dè hant heeft ibid. waerom op een fcrfip leunt. ibid. zyn kleet wat kleur heeft. ibid. waëröem een riet , in zyn hant. ibid, waerom een'rietkrans draegt.
III. D. 749. was eertyts Albula geheeten. III. D. 748. vanwaer den haem varr Tiberis gekreegeh heeft. ibid. waerom blont genaemt. III. D. 749. Tiberis, koningvan Alba, verdrinkt 'in den Ti-
bef. UK D; 748. -.. Tiberius tot zoon aengenomen van Auguftijs..I.
D. 33. veracht quaètfpreekèrs. IIL D. 54S- TicHELAEiiDE tot huizen gebruikt. U. D.7.
Tienden by de Romeinen. II. D. 495.
Tiental volmaekt. I. D. 392.
* Tigris (de rivier) III. D. 749. waerom zoo ge-
naemt. IL D. 426. III. D. 749. vloeit zoo fnel nieê als de Eufratés. ibid. Tyger voor flrengheit. II. D. 482. achterdocht.
II. D. 579. fnelheit. II. D. 426. waerom zoo ge-
naemt. ibid. wreet en fnel. II. D. 650. haet het muzyk. II. D. 579. woedt tegen zich zelf op het geluit van een trommel, ibid. voor Bacchus wagen gefpaniien wat beduidt. I, D. 427. eerfl onder Au- guftus te Romen bekent geworden, ibid. nader- hant ook voor wagens gefpannen. ibid. valt veel .i.in Armeniën. IH.-D. 749.
T y g e r 1 n voor wraek. II. D. 646. hoe ontvlucht wordt. III. D. 650. * T,yt. II. D. 488. 490. 491. 492. door Saturnus.
IL D. 492. een out man. II. D. 488. een uurwerk. III. D. 557- de ftarren. II. D. 488. een'fpiegel. IL
D. 489. een vet en mager kint. ibid. twe fchryvende' . kinderen. II. D. 490. een populiefboom. ibid. Her-
cules, ibid. een' firkel. II. D. 491. ftaet nooit ftil. ibid. woidf. gefchildert als langfaem voortgaende- II. D. 490. verflindt alles. II. D. 492. verwint 'de minnedriften. III. D. 636. 637. des zelfs verlies hóe groot. II. D- aio- waerom een kleet heeft vafl verfchillende verwen. II. D. 488. tegenwoordige, voorledene, toekomende, alle duifter. I. D. 383. * —- (Koets van den) III. D. 731-
Tytgodinnetjes^ of Saifoengodinnetj'és, wëL ke. III. D. 126.
Ttt-
|
|||||||
|
B L AD T W V2-Ë ÏL
|
|||||||
|
Tytbekening. Zie MaentrêJiening.
Timon, waerom alle menfchen hatt. II. D. 208;
waerom hy Alcibiades en Apemantus bemint, ibid.
andere zaeken hem raekende. ibid. te vergeeffeh
verdedigt door Tan. Faber. ibid. of hy een Philo-
fooph geweeft zy. ibid.
Timycha fpuwt Dionyfius haere tong in 't gezicht. II. D. 68. 488.
Tirannen. Zie "tyrannen. TrsRi wat maent. III. D. 164* Titan wat. III. D. 726. Titanen en Giganten fomtyts vermengt* III. D.
54. wat de Poëeten door de zelve verltaen hebben.
ibid.
Tithonus waerom verdicht Wordt te zyn verandert in eene krekel. II. D. 418. man vart Aurora. III.
D. 726.
Titthis wat. III. D. 164. Titus, keizer, haet de verklikkers. II. D. 590. zyne penningen verklaert. III. D. 319.
Tityus, zyne fabel wat beduidt. III. D.-200. * Toegevende Fortuin. III. D. 443.--
Toet hoorn voor beftraffing. I. D. 153. * Toevlugt. II. D. 493.
Toga der Romeinen. I. D. 459. Zie Tabbaerti
Toga picta welk kleet. I. D. 15. * Tol, fchatting. II. D. 494. Zie ook Schattingen.
Tong voor fmaek. II. D. 576. III. D. 232. 239; door een perfikbladt. III. D. 308. door een mes,
I. D. 109. een werktuig van goet en quaet. II. D. 458. hoe fterk beteugelt door de natuur. II. D. 1 448. moet voorzigcigh geregeert worden. I. D. 155, geoffert aen Mercurius. II. D. 24. 407. afgebee- ten door wie. II. D. 113. uitgeftoken, voor be- fpotting. I. D. 144. dubbelde, voor achterklap., I. D. 22. met een oog daerop, voor voorziehtigh fpreeken. I, D. 155. 282. en vier tanden, voorde Muzykkunft. III. D. 603. Tonyn ziet niet wel met het linker oog. UL.D.
$12. voor vporzichtigheit. ibid: \ -: Toom voor gehoorzaemheit. I. D. 437. weerhöu-
ding van Jt quaet. I. D. 102. heerfchappy en dwansft III. D. 57.
Topaes voor hoop en zuiverbeit, IL D. 76*
TorOGRAPHIA Wat. III. D. 477. 553. ; ;, /
Tor. Zie Scbalbyter.
Torens der ouden geene andere als tot be-
fcherming. III. D. 703. , . >
Torpedo welke vilch, en zeltfaeme eigenfchappen
daervan. II. D. 516. voor flymige geiteltenis. III.
D. 226.
Torquato Tasso in zyn dichten geholpen door' den wyn. II. D. 669.
Tortelduif , voor eendracht. III. D. 419. kuifcheit. LD. 371. kuifchen weduweflaet. ibid.
liefde. II. D. 53. fnapachtigheit. II. D. 424. in
de befnydeniffe waerom geoffert. II. D. 371. wit-
te, heiligh aen Venus. III. D. 710. Toscanen, Moeder der bygelovigheit. I. D. 191.* Toverbeelden ter befchernaing bereidt. IIL D, 333-
Toverbriefjes tegen de koors. I. D. 198. ge-' bruik daervan geftraft door Caracalla. ibid. .
Tovery wierdt gelooft te gefchieden onder de be- ftiering van de Maen. III. D. 92. verhindert door
agaet, diamant enz. I. D. 125.
Toverletteren ter befcherming bereidt. III. D. 333. : \
Touw voor vleiery. III. D. 665. waerom by d&La-
gka. III. D. 661. ..... ,-vi . . .■-•"
Toxicum vanwaer zoo genaemt. I. D. 135. ri
* Traegheit, doraheit. II. D; 500./
* _—------------- langfaemheit. II. D. 50I. door eene
fchiltpad. III. D. 220. dochter van den winter. II.
D. si8. *Traegheit, vadzigheit. II, D. 520/- ,ï--i hl
|
|||||||
|
Traenen blyken van berouw; 1. D. ïoé.
Tragoedia vanwaer dat woort afkomftigh; III Ö:
694. Zie 't overige in TreurfpéL TitAj anus , zyne goedertierenhéjt. I. D. 546.
lïraft valfche Aenbrengers. II. D. 59b. overwint den koning der Daciërs. III. D. 399. zyne pen- ningen verklaert; III. D. 319. 359. 360. 390 741. 749. komt op de zelve voor in de gedaente vari Hercules. III. D. 359. met den naem van Hercu- les en Hercules Romanus. III. D. 360. Trap voor vordering in weetenfehap. I. ft. 146.
* Th" a pp en van 's menfchen oüdde. III. D. 201;
hoe verdeelt by Pythagoras. II. D. 572. door wat kleuren verbeeldt. III. D. 210. Zie ook Leeftyt. Trappen der Liefde welke; lil. D. 623.
* Trek (aengebooren) II. D. 501.
Tret, feoedanige betaemelyk zy. I. D. iji * Treurspel. III. D. 093- is eene foort varï nut
tigh bedrogh; III. D. 572. gewydt aen Bacchus; III. D. 686. de godin daervan, Melpomene. ibidi hoogdraevenfte foort van gedicht. III. D. 687. 694* des zelfs (tof. III. Ö. 68 7. des zelfs reien. ibid. waer- toe het zelve gevonden. III. D. 693. des zelfs oor- fprong. III. D. 693. -694. door Wie verbetert en befchaeft. ibid. kan ook zyn zonder moort eri bloet- (torting. ibid. Triangel, by de Weetenfehap. IIL D. 455.
Trigemina of een toenaem zy van Minerva. Üfe
D. 464. - Trigla welke yifch, II. D. 249. 250. Waerom toe-
gewydt aen Diana. ibid. vanwaer die naem afkom- fligh. ibid: waerom van Pythagoras verbooden te eeteil. ibid. hoe geacht by de Romeinfche lekker- bekken, ibid. Triglathena toenaem van Hecate hoe te fehry-'
ven, en des zelfs oorfprong. H. D. 250. T V1 r A HN O S wat. IL Di 249." .,' ■ ■ J. .
Tritogenia en Tritonia, naemén van ral-
las. III. D. 464. 723. •; --'» Tritons op Saturnus tempel. L D. 22. Hl» fit
716. by Oceanus wat. III. D. 718. Triumph van wien te Romen eerft ingeftelt, IL
,D. 159. van wat volk ontleent, ibid. eerft gevon- den door Bacchus. I. D. iï. II. D.'159. wiedaeï- - in eerfi te <Rdmèn witte' paerden heeft gebruikt*
II. D. 159. en olifanten, ibid. _-,--------■. (zesderhande) van Petïarcha. IIL D. 73-ri-'
TriumpheerendeVeltheeren droegeü de
pfaelfiéragiën van Jupiter. IIL D. 5. waerom hufl aengezicht beftreeken met root kryt. ibid. hiirt toegeroepen , gedenk, dat- gy een menfeb zyt. IIL d; 315^
Triumfhkransen, Welke, der zelver foorten,
en haer gebruk. III. D; 639. 640. " Trochilus welk vogeltje. II. D. 27?. 333- zui-
vert den krokodil de tanden. IL D. 277. Zie ook Koningske. Trommel uitwerking van des zelfs geluitomtrent,
den tyger. II. D. 579. in de hant van Cybelë ■ waerom. III. D. 704. Trompet voor beroemtheic. II. D. 163. by dé Ro-
meinen gebruikt op de begraeveniffen. II. D. 107. waerom gegeeven aen-Clio. IIL D. 691. Zie ook. Bazuin. TropH önius , zyne Godtfpraek, en twe bronnen
by de zelve. II. D. 553. Tropici lwat.- III. D. 158.
Trou We wanneer begonnen geëert te worden als
eene Godin. III. D; 421. waerom ha'ererechterhant; bedekt, ibid. gegrontveft op de liefdei ibid.' waer- '■ om haer geoffert wierdt met de hant beWdhden tót aen de vingers toe. I. D. 492. waerom grys'èn out genaemt. III. D. 411.; hoe verbeeldt op e'en' out marmer, I. D.325.', * Trouwloosheit. II.D. 504. door eeneSlang,
• III. D. 505. •' ■--■:■- i -M « •- ■:-«'- N 2 TrooW-
|
|||||||
|
B L A D T W Y ZE R.
|
|||||||
|
Trouwring, zyn oorfprong. II. D. 45. waerom
aen den vinger gedraegen, die op een na de laetfte is. II. D. 303. T r u o welke vogel. I. D. 562. voor een' klappigen
en gulzigen Procureur, ibid. Tuccia draegt water in een' zeef. II. D. 78.
Tucht vormt de zeden. II. D. 243.
Tuchtmeesters te Romïn, wanneer gekoo-
ren. I. D. 327. monfterden de Ridders, ibid. Tuin, voor fchaemele leden. II. D. 47.
Tuinier te haeten, die de kruiden met de wor-
telen affnydt, Alexanders zinfpreuk. II. D. 496. Tulbant hoedanigh. I. D. 15. door wien gevon-
den. I. D. 11. 304. Tunica van wie te Romen en wanneer gedraegen. I.
D. 310. 465. outtyts niet gedraegen te gelyk met de toga. 111. D. 752. Zie ook Onderrok. Tunica recta. Zie 1'abbaert.
Turksche Tulbant voor wreetheit. II. D. 226.
T u s e u l u m. Zie Telegonus.
Twede huwlyk voor onkuifcheit geacht by de Ou-
den. I. D. 365. *T we dr acht. II. D. 505. 506. 508. 509. en
vrientfchap, eerfte beginfels 111. D. 21. Tweëndertigh. Zie Getal.
Twelingen, 't hemelteken, waerom zo genaemt.
III. D. 99. woonplaats van Mercurius. 111. D. 97. Twestryt by de ouden veeltyts aengegaen tuf-
fchen de hoofden der partyen, om bloet te fpae- ren. II. D. 536. * Twyfe-l, twyfeling. II. D. 511. 512. 513.
*-------------wankelberaedenis. II. D. 513. * Twist. II. D. 511.
Tyrannen hoe ongeruit en vol gevaer hun lee-
Ten I. D. 301. 302- 303. hunne Ombrengers by de Grieken zeer geëert. I. D. 303. hunne regeering komt zelden tot de derde generatie. I. D. 302. .om hunne wreetheit by verfcheidene dingen ver- gekeken. I. D. 304. 305. : v, ■'
V Acciniüm wat. II. D. 109.
Vacht van wilde beeften gedraegen door de aloude
helden. I. D. 2. Vader (eenen ondankbaeren) geoorloft te onter-
ven. II. D. 216. Vaderlant hoe hoog te achten. III. D. 648. 649.
by de Cretenfen genaemt Moederlant. III. D. 648. * Vaderlant C Liefde tot het). III. D. 647.
* Vadzigheit, logheit. II. D. 515- 517-
* .-----------------■ luiheit. II, D. 518. 520.
* __-------------- ttaegheit. II. D 520.
* Vaerdigheit, fnedigheit. II. D. 520.
* __-------------- luchtigheit. II. D. 521.
* __-------------- rasheit. II. D. 521.
* __------------— vlugheit. II. D. 522.
Va e r s e N (gerymde) derzelver oorfprong. III. D. 489.
Valeria ten offer geleidt, en hoe verloft. I.D.538. Valerius Gato toegenaemt Sireen. III. D. 588. Valerius Diodati, zyn misflagh. III. D. 267. Valk voor 't gevoel. III. D. 245. voor Redenryk- kunft. III. D. 561. gebonden, wat beelt. I. D. 83.
witte, voor barmhertigheit. I.D.85. valkErodius,
voor fmaek. III. D. 236.
* Valsche Godts-dienst. I. D. 520.
*,:-------— Ho op; II. D. 33- * Valscheit der Liefde. III. D. 657-
Varen. Zie Rynvaren. Varken voor gulzigheit. I. D. 221. 565- 566. een
menfch van fnoode zeden. I. D. 250. fchade. II. D. 356- 357- domheit. II. D. 356. denzin, gehecht aen't ftoffelyke. III. D. 246. waerom zyne borftelen niet verlieft in den "winter. III. D. 74. varkens lee- ven, wat. I. D. 565. gulzigaerts daerin verandert |
|||||||
|
na hunne doot. I. D. 222. op 't gtft te Romen. I.
D. 164. van bruit en bruidegom geoffert. II. D. 42'.
eeiile offerbeeft. II. D. 357. hoe gedacht in 't mae-
ken der verbonden. II. D. 535. der ./Egyptenaeren
afkeer van het zelve. II. D. 42. gebruikt tot den
lantbouw. II. D. 46. kan niet leeven in Arabiën. I.
D. 250. haet alle welriekende dingen, ibid. by de
Lacedcemoniërs opgevoedt tot kampvechttn. I. D.
258. zyn geluit verdryft den Olifant. II. D. 655.
varken onder den Jiok, wat fpreekwoort. I. D. 277.
varkens voorhooft, wat. I. D. 258.
Varro, de Burgermeeiter, verlieft den (lag by Can- nsc, en wordt echter van den Raet bedankt. I. D. 558.
Varro, de Schryver, zyne groote geleertheit. IIL D. 653.
* Vasten. II. D. 522. door een' vifch. I. D. 118.
tot hoe lang de jongelingen daervan vry zyn. II. D. 522. * Vastheit, beltendigheit. II. D. 526. 527.
* --------------- geveftigtheit. II- D. 524.
* ---------------hechtheit. II. D. 528.
* --------------- en kracht van reden. II. D. 528.
* --------------- van liefde. III. D. 657.
Vasthoudentheit door een' veelvoet. III. D.
228. 658. 660.
Vat , een met vier en een met water, waerom gezet op den drempel des bruidegoms. II. D. 42. Zie
meer in Fier en Water.
Veelverwigh klïït voor wifpeltuurigheit. II. D. 640. 641. in de Comcediën door welke perföo-
nagiën gedraegen. III. D. 695.
Veelvoet voor gulzigheit en verquifting. I. JJ. 563. wifpeltuurigheit. II. D. 643. vafthoudentheit.
III. D. 228. 6s8. 660. bedrieglykheit. III. D. 228.
een' man, die goederen verzamelt. I. D. 563. hoe
vaft hy alles hout. III. D. 660. of zyne voeten op-
vreet. I. D. 563. voorfpelt onweer. 1. D. 197. fchawt den reuk van de Conyza. III. D. 660. onder,
eene zeeael wat beduidt. III. D. 378.
Veelvoeten (twe ) voor den Zonneftant des Winters. UI. D. 161.
Veelvraet wat beeft. 1. D. 560. Veenymphen welke. III. D. 678. Vegbtius leeftyt. II. D. 271. Veil voor outheit. 1. D. 391. geftacdigheit. I. L>.. 477. Staetzucht. II. D. 437. heyligh aen Bacchus,
I. D. 51. 53. Poëeten daermede bekranft, en waer-
om. I. D. 51. 52. 53. III. D. 496. waerom in 'e drinken op de hoofden gezet. I. D. 291. geneefl de wilde zwynen. III. D. 480. en mirte, voor onder- linge hulp. III. D. 407. Zie ook Klimop. Veinzen verfchilt van ontveinfen. I. D. 4*84.
Vel. Zie Huit.
Vellejus Paterculus verdedjgt tegen Lipfius.
III. D. 77-
Veltheeren vermogen meer door voorzichtigh beleit, dan fterke legers. I. D. 309. III. D. 344.
Zegenpraelende, zie Triumpheennde.
Velthoens domheit. 1. D. 315. Veltmuis flaept den geheelen winter. I. D. 82. II. D. 410.
Venetiaenen waerom zwarte kleederen draegen.
I. D. 394-
Venetus wat kleur. III. D. 70,
Venkelsap verfterkt het gezicht. III. D. 244.
Venus, haere beelden gemaekt na Phryne. LD. 338.
haer beelt van Phidias waerom eene fchiltpad on- der den voet had. I. D. 369. van Scopas waerom op een* bok zat. ibid. haer beelt zich van zelfs be- weegende. II. D. 86. waerom geboeit by de Lace- dsmoniërs. II. D. 527. noch een beelt van haer. III. D. 657- waerom naekt. III. D. 709- waerom
uit zeefchuim gezecht wordt te zyn gebooren. 1. D. 161. II. D. 492. III. D. 710. duiven, zwaenen, miuTchen, en witte tortelduiven, en appel, aen haer heiligh, waerom. 111. D. 7i°> ro°s én wirt aen haer
|
|||||||
|
B L A D T W Y Z E R.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
II. D. 579- door een' haer»
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
* Vermoeden (quaet).
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
haer heiligh , zie in Roos en Mirt. hoe out de
menfch onder haere heerfchappy komt. II. D. 578. haere twift met Juno en Pallas over de fchoonheit. III. D. 517. Godin der lente. III. D. 64. waerom toegevoegt aen de Bevalligheden. I. D. 171. III. D. 711. haer tempel te Biblus. III. D. 97. Arcbitis of Apbacitis, welke. III. D. 74. de zwarte, wat. III. D. 482. hemelfche en aerdfche , wie. II. D. 122. een worp op de teerlingen Venus genaemt. I. D. 173. * Venus (kctets van). III. D. 709.
Venusgordel hoedanigh en van wat kracht. I. D. 167. 168. 169-
Venushair. Zie Adiantus. Venustas vanwaer herkomftigh. I. D. 162. wat. I. D. 164. voor geluk. I. D. 173.
* V e r a o h t 1 n g der deugt. I. D. 249.
*--------'■-------------— werelt. II. D. 627.
* ■------------------— van den welluft. III. D. 254»
* Verandering. II. D. 529.
Vekbenaca. Zie Tzer'kruit. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ibid. een' Tyger. ibid.
* Vermoeitheit. II. D. 580.
* VernuftigheitI 111. D. 449-
* Verongelyking. I. D. 109.
* Verpligting. II. D. 581.
* Verquisting. II. D. 294. Zie Overdaet.
* Verraet, verradery. II. D. 582. 583- .
* Verryzenis. II. D. 584. door een' Phosmx enz*
ibid, * Verscheide Dapperheden. III. D. 351-
* _-------------— Eendragten. III. D. 413. m
* ------.------------ Fortuinen. III. D. 437-
* ._____------— Gerechtigheden. III. D. 289.
*------------------ Geruchten. III. D. 345-
*----------------- Koetfen. III. D. 698.
#------------------Kunften en Weetenfchappen. III. Uk
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
476.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Levens. III. D. 172.
Liefdens. III. D. 607. Monfters. III. D. 732. Nimfen. III. D. 675. Overwinningen. 111. D. 5«7*« Razernyen. 111. D. 666. Rivieren. III. D. 737- Regeeringen. III. D. 336". Verftanden. III. D. 447- • Vyantfchappen. III. D. 402*
• Vindingen. III. D. 451.
Vleieryen. III. D. 664. Vluchten. III. D. 388. Voogdyen. III. D. 323. Voorzichtigheden. III. D. 309.. Voorzienigheden. III. D. S1^- Voortekens. 111. D. 444. Vredes. III. D. 390. ■ Vreezen. III. D. 569.
Vreugden. III. D. 424. • Vrientfchappen. III. D. 405'.
• Vryheden. III. D. 333.
• Vrolykheden. III. D. 429. S30.
■ Waerheden. III. D. 303.
- Welluften. III. D. 246. ■ Wetenfchappen of Kenniflen. IU. D<
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
* ■
* ■
* ■
* ■
* * ■
* * * •
* ■
*
* * |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
hoe noo-
laftigh. I. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
* Verbetering. II. D. 20. 530.
digh in alle fchriften. I. D. 46. is |
531-
zeer |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
D. 49-
* Verblinding des verstants. II. D. 533.
* Verbont. II. D. 533. uitgevonden door The-
feus. I. D. 148. II. D. 533- waerin verfchilt van beftant. I. D. 150. hoe veelerlei. II. D. 534. des zelfs plegtigheden in zekere gevallen. II. D. 536. 537-
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Verbreiding van eer. I. D.
Verderf aller dingen. II. |
363.
D. 357- |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Verdienst. II. D. 538. 540.
Verdienstgenot. II. D. 54L Verdoemde Ziel. III. D. 274. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Verdraegzaemheit. II, D.
|
541. Zie ook
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Lytzaemheit.
* Verdriet. III. D. 200. 201.
Verecundia wat. II. D. 359. 36o. * Verganklykheit, broosheit. II. D. 544. 545.
*------------------------------van 's menfchen leven. II. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
D. 543-
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
-------------------den welluft. III. D. 248.
* Vergeefsch werk. II. D. 635. 636.
* Vergelding. II. D. 546. Zie ook Belooningen.
*Vergetenheit. II. D. 548. door eene hage-
dis. II. D. 408. door mankop. III. D. 659. door toeval veroorzaakt in verfcheidene. II. D. 552. meer eigen aen kinderen en oude lieden. II. D. 553. eene dochter of moeder van Bacchus. II. D. 549. eene dochter der aerde en lucht. ibid. der twift. ibid. eene Godin. ibid. haer altaer. ibid. een bron by de Godtfpraek van Trophonius. II. D. 553. wachtereffe van het hol des Slaeps. III. D. 659. * Vergetenis der Liefde. III. D. 658.
*---------------------1--------------van d'ouderen tot hun-
ne kinders. II. D. 563. * Vergiffenis. II. D. 564.
Vergiftige dingen maeken geiten en quakkels vet. II. D. 559-
Verken. Zie Varken. * Verkiezing. II. D. 565.
Verklikkers hoe veel te Romen genooten vol-
gens de wet van Papius en Poppseus. II. D. 588. hoe aengequeekt door de Keizers. II. D. 588. 589. hoe geftraft. II. D. 589. 590. hunne liften in 't aeu- brengen. II. D. 590. * Verklikking. II. D. 585.
* Verlangen. II. D. 567.
* .-----.—--------tot Godt. II. D. 568.
Verlieftheit. Zie Liefde.
* Verlu stiging. II. D. 569.
* Vermaek. II. D. 569. driederlei. II. D. 570.
* Vermaeklykheit. III. D. 424. 425. 427.
* Ve rmetenheit. II. D. 594.
Vermilioen waerom in 't aengezicht van Jupiter. III. D. 5.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
454- 476.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
*---------------«- Wetten. III. D. 276.
*-------------■----- Wysheden. III. D. 461.
* Verschrikking. II. D. 391. 392.
V e r s e n e n. Zie Hiel. Verspieders. Zie Verllikkets. * Verspieding. II. D. 585.
* Ver sta nt. II. D. 61. III. D. 447. 448. door
een' Olifant. II. D. 74. fpies. II. D. 338- fpiegel. II. D. 637. fteekaet. UI. D. 561. vleugels. III. D. 274. wordt verhindert door te groote mefting. I. D. 566. overtreft de fterkte. II. D. 267. der menfchen is met' duifternis bezet. II. D. 445. vergeleeken by 't gezicht tegen de zon. IL D. 502. des zelfs vlug- heit ontftaet uit hette en droogte, detraegheit uit koude en vocht. III. D. 225. *------------------vernuftigheyt. III. D. 449.
* -----i----------u. ( blintheit van het) III. D. 45a.
* Verstoortheit. II. D. 468.
* Verteering van spys. II. D. 592.
x- Vertrouwen, goet geloof. LD. 459. * Vertwyfeling. II. D. 626.
* Vervolging. II. D. 593.
Verus zoon van Hadrianus by aenneeming. I. D.
34. 35. een twede Verus, zoon van den eerften. ibid. * Verwaentheit. II. D. 594-
* Verwarring. II. D. 595. door den toren van
Babel. II. D. $96. * Verwyftheit. III. D. 246. door al te grooteïl
opfchik. III. D. 445. * Verwondering, II. D. 597. fpruit uit onkun-
de, ibid. x Verzoeking, bekoonng. IL D. 598.
O *V\ERi
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
& L; A: Dr T. W* Y Z E R.
|
|||||||
|
een' leeuw wat. II. D. 75. Zie ook Nachtuil en
Qoruü.
Villa Publica wat geweeft zy. I. D. 329. Vindelicum door een' pynappel. III. D. 386. * Vinding. III. D. 451.
Vinger, oorfprong van alle maet. II. D. 140. op-
gedoken, voor vaftheit. I. D. 383. ftantvaftigheit. II. D. 441. wat beduidt op de penningen der eeu- wigheit. I. D. 383. of ook in 't doen van een' eedt opgedoken by de ouden. II. D. 441. voorde, uit- geltoken in befpotting. I. D. 145. op den mont van Harpocrates en andere üigyptifche Goden, wat be- duidt. 11. D. 463. 465. middelde, uitgeftoken om iemant te fmaeden. II. D. 366. Violen (zwarte) voor een lang en voorfpoedigh
leeven. III. D. 195. Violetpurper, voor deftigheit. I. D. 122. II.D.
308. 566. Vir waervandaen, en wat. III. D. 173.
Virgilius vergelykt zyne verfen by beerejongen,
II. D. 243. zyne poëzy verdedigt. I. D. 354. uit- gelecht. III. D. 53. of zyn vierde herderskout op Chridus ziet. III. D. 394. plagt dikwyls te zuchten. II. D. 666. Augudus boertery daerover. ibid. gelaft by Teftament zyne vEneïs te verbranden. III. D. 354. dat Auguftus verbiedt, ibid. eenige verfen door Tucca en Varus quaelyk daeruit geligt. ibid. Virginensis Djsa, wie. IL D. 122.
Vir go wat, en vanwaer komt. II. D. 122. III. D.
174. ook voor eene Gehuwde en Moeder, ibid. Virtus oorfprong van dit woort. I. D. 248.
Viscata Fort una wat. III. D. 442.
Visch voor haet. II. D. 4. domheit. II. D. 254. on-
nozelheit. II. D. 233. verderf. II. D. 358. de ziel. I. D. 87. III. D. 273. vaften. I. D. 118. foberheit.
II. D. 429. 't water. III. D. 646.
Visschen, fommige toegewydt aan Goden om de overeenkomft met der zelver naemen. II. D. 249-.
diezagt van vifchzyn, merken't aenftaende onweer, I, D. 197. groote de kleinen eetende, vergeleeken by tyrannen. I. D. 304. Visschen, 't hemelteken , waerom zoo genaemt. III. D. 110. woonplaets van Jupiter. III. D. 97.
Visschen met een gouden angel, wat. I. D. 68. voor, uitzyn op bedrogh. I. D. 66.
Vischman, hoedanigheenkampvechter. II, D. 22. Vitellio zyne boeken over de Zichtkunde. III. D. 502. zyn leeftyt. ibid.
* Uitkomst (goede). II. D. 599. een Godt van
den lantbouw. ibid. wordt ook anders aangemerkt. ibid. waerom zoo genaemt. ibid. hoe verbeeldt op verfcheidene penningen, ibid. zyn tempel te Romen. ibid. waerom naekt, II. D. 600. waerom hem eene drinkfchael, mankop, en koornairen toegevoegt. II. D. $99. 600. te Romen op 't Capitool en elders, ibid. Uitlandigheit door eene Zwaluwe. II. D. 310,
Üitschryvers berifpt. 1. D. 488. * Uitstekentheit van rans. II.D. 332.
Vivajo of Vivarium wat plaets te Romen.I.D. 499.
Vlamme voor doorluchtigheit. I. D. 363. begeerte
en verlangen. II. D. 567. 568. Zie ook Vier. Vlas voor 't nootlot, en waerom. II. D. 189. III.
D. 675. Vledermuis voor d' avontfchemering. III. D.
172. met den kop om laeg, voor geruftheit en be- veiliging. IL D. 661. heeft niet geftaen op 't geit der Atheniënfen. I. D. 463. bederft de eieren van den Ojevaer. III. D. 752. fchuwt den Platanus- boom. ibid. Vlegel. Zie DorfcJrulegel.
* Vleeschlyke Wellust. III. D. 24°*
* Vleiery. III. D. 664. 665. *
* --------------- der Liefde. III. D. 663-
Vleugels voor fnelheit. I. 0.421. II.D. 464.473.
475. 491. 567. 5Ó8. 634. Uè D- 52- 726. fnelheit
des verftants en hooga geda^ten. I. D. 567. Godc- vrug-
|
|||||||
|
£" Vik.20BHtNG VAN LI? F DE. UI, D. 66o<
Verzoon ing. Zie 4enneming tot kinderen.
Vesicaria wat kruit. III. D. 634. voor eigenlief»
de. ibid. .•■ ;. . . 5 ; Vespasianus .ftelt fchatting op 't piflen. II. D.-
489- zyne goede regeering. III. D. .33?. zyne milt- heyt. ibid. zyn zeggen tegen een ai te zeer opge- fbhikt jongeling. III. D.. 435. van de quaetfpreekers. « (bid. zyn penning verklaert. 111, D. 33e>.
Vest a is niets anders als 't vier. I. D. 511. de zelf-
de als 't Aerdryk of Cybele. II. D. 77. haer vier hoe uitgegaen zynde weer ontdoken vvierdt. III. D. 613.
VestaelscheMaegöen moeden altyt ongehuwt
en kuifch blyven. II. D. 77. ftraf tegen de over- treedereflen. ibid. die 't eeuwigh vier lieten uyt- v gaen, haere ftraf. I. D. 234. eene der zelve draegt
water in eene zeef. II. D. 78. eene trekt een fchip van de droogte met haer' gordel. II. ,D_77. V e s t 1N g b o. ü w. Zie Krygsboukunde. -.......
Veterator wat, I. D. 86. - ~ -
* Vet heit. II.D. 598. hindert het verftant. I. D.
566. heeft zyn' oorfpong uit koude en vocht. III. D. 225. Vetronius Turimos een rookverkooper. I. D.
335- •'
Veulen voor ondaukbaerheit. IL D. 214. Uien,, pynnooten en peper, aen den bruidegom voorgezet. II. D. 48. verwekken Venmluü. ibid.
* V1 e r , het vier. III. D. 7.17.18. voor zuiverheit en
reinheit. LD. 415. zuivering en verteering van het quaede. I. D. 2,68. 269, III. D. 260. gramfchap. I. D. 550. Verderf. II. D. 98. 258, de doot. I. D. 262. z6%i. vaetdigheit en wakkerheit. II. D. 521. allerleie hevige gemoetsbeweegingen. II. D. 568. twedragt en oneenigheit. ibid. verlangen töt Godt. ibid. lief- de. III. D. 607. 645. wraekluft. II. D. 646. Godt- heit, en van wie daervoor geëert. 1. D. 232. 233. 262. 4*% II. D. 487. gebruikt iü den offerdienft. I. D. 516. Tiqe door de Perfen in 't fmeeken gebruikt om iets te verkrygen. U, D. 487- beginfel van alles. I. D. 232, III. D. 10. bevordert de vooitteellng det zaeken. I. D. 233, III. D. 21. door des zelfs mid- : del alle kunften uitgevonden, II. D. 87- des zelfs
kracht. I. D. 403. een leevendigh ondier. II. D. 98. heeft de figuur van eene pyramide. II. D. 354. ele- ment naeft aen de maen. III. D. 18. verftaen door Jupiter. III. D. 5. 698. door Vulcanus en Vefta. III. D. 698. hoeveelerlei, ibid. vliegt altyt na de hoogte. III. D. 295- komt oveieen met de Zon en Mars. III. D. 515. geroert meteen'ftok, voor ver- zoeking. II. D. 598- met den deegenjieeken, wat. I, . D. 550- H. D. 636. . *
Vier en Water, beginfelen des leevens. III. D.
176. voor reiniging en zuivering. II. D. 675. voor tWeedragt. II. D. 487. ftrydigh. II. D. 486. Vier 1 en- •water mengen wat. ibid. -uier en ivater draegen,
. yoof, uitzyn op bedrogh. I. D. 91. Zie voorts Fat.
* V.Ier (koets van 't) III. D. 698. .
Vierkant voor vaftheit. II. D. 353. 441. ZietV
bicq. ,. :" . Vierkante Mercurius. Zie Mercurius.
Vierslag, by de tweedragt. II. D. 508.
Viertal van wat kragt by de Pythagorilten. III. D,
13- . . ...'..''
Vier vlam voor liefde. I. D. 523. Vyant niette verachten. II. D.278. met een'Wan- , fhaopigen niet te vechten. II. D. 472. *' VïAST SCHAP, III. D. 402.
'*'__----------------- (dootlyke), III. D. 403.
fVyo.m-Biiaderen voor de natuurwet. III.-D. 281.
Vtgeboom, voor bróósheit. II. D., 445. Vïoïboohe», Zie Lupinum. V y l voor verbetering in fchriften. I. D. 46.49. knae-
glng. I. D. 487. by de fpraekunft. III. D. 578. Uil voor den Nacht. II. D. 75. voor raet. II. D.
324. op^ het geit te Athenen. I, D. 463- boven |
|||||||
|
BLADTWYZER,
|
|||||||
|
, vrugtigheit. I. D. 527. valfche hoop. II. 34. onbe-
ïlendigheit. III. D. 383. wifpeltuurigheit. II. D. 640. doorluchtigheit en roem. III. D. 384. begeerlyk- heit. I. D. 94. alle hartstochten. III. D. 198. by de deugt. 1. D. 237. aen 't hooft, voor verheffing des verilants. III. D. 181. waerom aen den Slaep gegeeven. II. D. 406. waerom aen de Overwinnings- beelden. III. D. 382. waerom aen Cupido. III. D. 658. benomen aen Cupido, en gegeeven aen de O- verwinning. III. D. 383. van Mercurius wat bedui- den. II. D. 592. der Winden , van wat kleuren. III. D. 54. der zelver plaets de hooftflaepen en ook de fchouderen. III. D. 56. van een' gier, voor edel geflagt. I. D. 312. Vleugeldraegers eene foort van fnelle boden.
I. D. 421. Vlieg voor onbefchaemtheit. II. D. 212. onleer-
faemheit. I. D. 258. komt te Venetiën in de Stads- huizen der Tuchtmeeiler niet, en maer eens des jaers in de hal te Toledo. II. D. 212. Vlies (gulde). Zie Phryxus.
* Vlyt. II. D. 168. 171. 172. 173. 174.
■* Vlucht. III. D. 388. wanneer noodigh. I. D.
* 558.
* --------------(algemeene). III. D. 381.
* Vlug heit. II. D. 425- 428. 522.
Ul ysses , zyn trouwgeval met Penelope. I- D. 373,
waerom door Homerus altyt toegevoegt wordt aen Diomedes. II. D. 328. zyn volk hoe door Circe verandert in varkens. I. D. 222. hy fielt zyn vader- Iant boven alle rykdommen en de onfterflykheit zelf. III. D. 648. Unster by den tyt. II. D. 493.
Vocalen. Zie Klinkletters.
Vochten, de vier menfchelyke , welke. III. D.
« 515. vergeleeken by de vier Elementen, ibid.
Voeten voor ftutfels en onderileuningen. II. D.
510. vaftheit. III. D. 600. onftantvaftigheit. III. D. 426. der flaeven by de Ouden of gefchoeit wae- ren. II. D. 412. twe famengebondene , voor den Zomerzonneflant. III. D. 161. bloote, voor fchan- de en fpot. I. D. 14. 17. 144. II. D. 252. Voetmaet van tien voeten by de oude opfchlif-
ten. II. D. 140. des zelfs gebruik, ibid. ftraf daer- mede. ibid. Vogel voor O&ober. III. D. 113. den Winter.
III. D. 63. Vogelen voor de lucht. III. D. 18. voor droo-
men. II. D. 608. wierden gelooft toekomende din- gen te voorzeggen, ibid. welke dacitoe bcquaem. III. D. 445. Vogelwi chel aery in eere by de Romeinen,
III. D. 446. Vocelwichelaers hoe den hemel aftekenden.
III. D. 446. Volbrengster, welke Godin. II. D. 122.
* Volharding. II. D. 600.603. komt naeft aen
hartnekkigbeit. ibid. * Volk. (gemeen) I. D. 465.
Volkplantingen hielden de munt van haere moederfteden. III. D. 350.
Volmaekt man, door een hartebeeft.II.D. 605. * Volmaekte werking. II. D. 637.
*Volmaektheit. II. D. 604. driederleie. ibid. Voluntas vanwaer afkomftigh. II. D. 639. Voluptas vanwaer afkomftigh. III. D. 248. Volusius Saturninus of door zyne Moeder in haer 62. jaer gebaert zy. II. D. 613.
Vondel berifpt. III. D. 53. 153. zyne misflagh. I. D. 76. 209. II. D. 545. 621. III. D. 26. dub- bele. III. D. 50. wat van zyne overzettingen te houden. III. D. 153. * Voogdy. III. D. 323. 328. 330. 332.
Voorhooft der flaeven en gevangenen gebrant- merkt. I. D. 501. zie ook Hooft, breet voorhooft
een blyk van domheit. II. D. 520. ;, |
|||||||
|
* VoOrschikking. II. D. 606.
* VoorspoedigH leven. III. D. 192.
* Voorteken, voosspook. III. D. 44.S.
*----------------,-------------;-------- (goet). UL fii
444-
* ------——1-------------------------- (quaet). III. D.
445-
* Voorzegging. II. D. 314. 608. door een'hont
met eene zeef. II. D. 314. by de Heidenen twe^ derleie. II. D. 608. zie het beelt Profecy. * Voorzi chtigheit. lil. D. 314. door eene
flange. II. D. 335. door een driehoofdigh beelt. II. D. 328. door de twee hoofden van Janus. II.
D. 329. *--------------i—'■-------------- omzichtigheit. III. D. 309.
*----------------------------------omtrent goet en quaet.
III. D. 310.
* Voorzienigheit. III. D. 315. 318. 319. 320.
321. van Godt regeert alles, ook volgens de Hei- denen, lil. D. 439. by de Stoïci 't zelfde als Godt. III. D. 279. als 't Nootlot , de Natuur, Jupiter enz. III. D. 439. *---------------------1----------- vooruitgezicht. III. D. 322.
*------------—---------------— voorzorg enz. III. D. 321.
* Voorzorg omtrent leeftogt.III.D.321.
Vojm, in de Logica en Phyfica, wat. II. D. 502. Vormsel, wat. III. D. 285. Vorschen. Zie Kikvorfchen.
Vorsten, hunne daeden worden van elk gezien. II. D. 65. hunne geheimen niet te doorfnuffelen. II. D. 17L zyn allerveiligft door de genegenheit
hunner onderdaenen. II. D. 344. * VORSTENQLORI. I. D. 508.
Vos zich wreekende aen een' Arent. II. D. 644.
voor loosheit. I, D. 75. vyandin van den reiger en de kraei. II. D. 358. hongerige bekruipt dejlaep, wat fpreekwoort. I. D. 81. Vossen voor quaede gedachten. I. D. 424. ket-
ters. I. D. 454. leggen 't oor op 't ys om. des zelfs ilerkte te ontdekken. II. D. 308. van de Thra- ciërs daertoe gebruikt, ibid. * Vbatighsit. II. D. 610. des zelfs fchandelyk-
heit. I. D. 561. * Urania. III. D. 689. waerom hemelfch genaemt.
III. D. 497.
Vrederoede hoedanigh, en van wat gebruik. I.
D. 151. 168. Zie ook Caduceum en Slangenjiaf. * Vredes ( verfcheide). III. D. 390.392. 393- 394-
395- 397- 398. 399- Vredevier wat. I. D. 476.
* Vreemde invallen. II. D. 60.
* Vrees, vreesachtigheid III. D. 569. 570. heeft
de Goden in de werelt gebracht. 1. D. 138. door een hart. III. D. 370. des zelfs oorzaek. ibid. *-------------- verfchriktheit. III. D. 571.
* Vreugt, vermaeklykheit, welluil. III. D. 424.
425. 4?7- *------------ (eerlyke). III. D. 428.
* ------,------ (ydele). III. D. 429.
V r 1 e n t een ander ik. III. D. 282.
* Vrientschap. III. D. 405. 407. 408. 409. door
een' hont. III. D. 302. en tweedracht, eerfte be- ginfelen. III. D. 21. *---------------------- (beveiliging van). III. D. 412.
*----------------------■ (onnutte). III. D. 413.
*---------------------- vriendentrou. III. D. 410.
Vrygelaetene slaeven, ondankbaere, hoe
door de wetten geftraft. II. D. 216. Slaevinnen, onkuifcheit aen haer geoorloft. I. D. 77. welke kle- deren aen haer verboden, ibid. Vryheit, Godin. III. D. 335- op de munt der
Keizers, ibid. Vroegelingen. Zie Lammeren. ,
* Vrolykheit. III. D. 429. 430. 433. 435. 4",6.
*---------------------der Liefde. III. D. 431. f-------»-,
O "2 Vr'oo-
|
|||||||
|
W Y Z E R.
|
|||||||||
|
B L A D T
|
|||||||||
|
Vro omen vvaerom minder ryk dan boozen. II. D.
345-
Vrouwen, roemzuchtigh en tot ydele eer gene- gen. I. D. 359. daervan verdedigt. LD. 340. ho- vaerdigh. II. D. 593. vol eigenliefde. 111. D. ^34. fnapachtigh. II. D. 415. vergeetachtigh. IL 454. 455. haere eeden niet te gelooven. IL 554. haer pligt is ilil te zwygen en (e huis te blyven. I. D. Ö68. moeten niet flrehg bewaert worden. I. D. 369. moeten den man gehoorzaem zyn. II. 48. haere raet hoe te achten. IL D. 330. 331. geene geheimen haer te betrouwen. II. D. 454. godtsdienltiger dan de mannen. III. D. 257. 266. leere , dat gemein moeten zyn. III. D. 537, kuifche, by de maen ver- geleeken. I. D. 368. baeren zelden over de vyf- tigla jaeren. IL D. 613. baerende twe, drie, en meer- der kinderen, tot zeven toe. II. D. 615. 616. wat van grooter getal te houden zy. II. D. 616. te Romen altyt onder voogdy. III. D. 326. volgens wat wet. ibid. uit den raet geweert. II, D. 331. der Grieken, mogten op geene gafhnaelen verfchy- nen. LD. 373. der Lacedcemoniërs oefenden zich naekt in de worftelperken te gelyk met de jonge- lingen. III. D. 556. der ./Egyptenaeren, mogten geene fchoenen gebruiken. I. D. 368. op een' leeuw zittende , wat. IL D. 75. haere fchaemele leden, voor verwyftheit. 111. D. 374- * Vrouweschoonheit. II. D. 385-
VröüWltk voor zondigh. II. D. 233. * Vruchtbaerheit. II. D. 610. door een runt.
II. D. 96. op de penningen. II. D. 618.
Vruchten, de drie voornaemfte der aerde, koorn, olie , wyn. III. D. 14.
Ut, re, mi, fa, sol, la, uitgevonden vanden monnik Guido. I. D. 447. III. D. 555. VULCANISCHE EILANDEN, Welke. III. D. 698.
Vulcanus voor den Winter. III. D. 68. 't vier.
III. D. 698. uit den hemel geworpen. III. D. 698.
zyne mankheit wat. 111. D. 699. zyn hemelsblaeu- we muts. ibid. honden in zyn' tempel, ibid. leeuw •hem heiligh. ibid. ëenige kunftwerken van hem.
III. D. 700. zyn beeït, en andere dingen hem aen- gaende,.verklaert. III. D. 698. 699. 700. * Vulkanus (koets van). III. D. 698.
Uuren wanneer te Romen eerft bekent geworden. II. D. 63. III. D. 125. 126. lange en korte aldaer.
III. D. 122. van den dagh en nacht niet altyt
even lang. III. D. 130. 133. planeetuuren, welke. III. D. 130. sequinoftiaele uuren, welke. ibid. ge- tal der zelve by de Romeinen bepaelt tot het pleiten, door een' waterlooper. III. D. 139. de derde daertoe door de zelve gefchikt. ibid. zie voorts Uur-werk. Uuren, hoe verbeeldt door Vondel. 111. D. 126.
—---------- Godinnetjes. Zie Hora. * Uuren van den dagh. III. D. 125.
#----- _------nacht. III. D. 150. * UURBESCHRYVING. III. D. 583.
Uurglas. Zie Waterlooper.
Uurwerk voor den tyt. III. D. 557. waerom by
't beelt van een'Rechter. II. D. 335- flaende, den iEgyptenaeren, en ons des zelfs uitvinder niet be- kent. II. D. 63. hoedanigh het JEgyptifch uurwerk geweeft, is. ibid. Vuur. Zie Vier.
■ '". W.
C H T. II. D. 620,
Waier voor verkoeling. II. D. 580. waerom by
Mrica. III. D. 38. * Waekzaemheit. IL D. 623. 624. 625.
* Waere Christelyke Godtsdienst. I.
D. 519.
* Waerdigheit, verdiend. II. D. 538-
* WASRflftiT, W. D. 3°3. 30Ö. 3°7. 3«8. door
|
|||||||||
|
eene fchael en fpiegel. III. D. 307. afgefchetft Rn
de fabel van Proteus. ibid. eene dochter van den tyt. 11. D. 120. III. D. 307. dochter, van Saturnus. ibid. blyft niet verborgen. III. D. 305. verborgen in een' diepen put, fpreuk van Democritus. II. D. 502. is eeuvoudigh. III. D. 30. ilerk. 111. D. 305. gelyk aen Godt. ibid. by de Godtfpraek van Am- phiaraus. III. D. 306. des zelfs beekje waerom in de handen van de Glori. I. D. 508. aen den hals derüïgyptifche Rechters. III. D. 292. voor de borft van den üigyptifchen Opperrechter, hoedanig. II. D. 256. Waerheit, Eer , en Liefde, op een out marmer. I. D. 325. Waerzeggers der iEgyptenaeren, weike. II. D.
218. Waerzeggers roede. Zie Lituuu
Wagen met 4 paerden , en de krygswagen, uit-
vinding van Minerva. III. D. 722. Zie voorts Koets. W a g e n a s voor ' de deur der nieuwgetrouwden ge-
broken. II. D. 42. Wagenmenners in't renperk te Romen verdeelt
in vier ploegen. 111. D. 70. • ' ' Wagenzetel ter eere van de overledenen in 't
Roomfche Schouwburg. I. D. 380. * Wakkerhejt. II. D. 171.
* —-------■----------frisheit. II. D. 442.
*-----------.--------- iu 't befchermen van ons zelven.
II. D. 62S.
*------------------:— waekzaemheit, II. D. 623. 624.
Walvisschen voor den wagen van Oceauus. HL
D. 717.
Wan voor onderfcheiding van goet en quaet. II. D. 218. by de wysheit. III. D. 465.
* Wanhoop. II. D. 62e. door een' ftrop. II. D.
626. III. D. 638. der verliefden wordt zelden ter uitvoer gebracht. III. D. 639. * Wankelberadenis. IL D. 313.
* Wanorder. II.D. 240.
Wapenen waerom aen de Gunden Deugt toege-
voegt. I. D. 567. 570. ttraf op der zelver verlies of verkooping by de Romeinen. II. D. 272. een foldaet moet de zelve altyt vaerdigh hebben. II. D. 271. der overwonnenen, by de Romeinen ver- brandt. III. D. 391. Wapengordel tot belooning gegeeven. II. D.
271. verfchilde van de gordels der kleederen. II. D. 270. van Ajax en Heétor. II. D. 271. Wasch gebruikt tot het bewaeren van doode lic-
haemen. I. D. 134, Wassche beelden gebruikt by de tovereffen. I.
D. 108. der Voorouders by de Romeinen. I. D. 309. Wasschen der handen in onfchult by wie in't
gebruik. II. D. 234. der voeten in de offerhanden. ibid. * Water, III.D. 0.15.18. voor leere en onderwys.
I. D. 440. III. D. 578. den doop. III. D. 286. zon- de. III. D. 246. rampen, ibid. reiniging. III. D. 260. gerechtigheit. III. D. 299. door eene flange. I. D. 378. eene Nymph. III. D. 57. door Neptunus. III. D. 702. beginfel aller dingen. III. D. 10. 717.
heerfcheres aller elementen. III. D. ie. eedt, daer- by gedaen. ibid. komt overeen met Saturnus en Mer- curius. III. D. Sis. in een mortier Jlampen , wat. II. D. 636. water en vier ontzeggen, wat. III. D. 176. Zie verder Vier. * Water ( koets van 't ). III. D. 702.
Waterbobbel, voor verganklykheit des leevens. IL D. 543.
Waterglas. Zie Waterlooper. Waterkruik. Zie Kruik. Waterlooter, hoedanigh uurwerk, en van wien uitgevonden. II.D. 63. III. D. 133. en wanneer. III.
D. 584. wanneer te Romen gebracht. II. D. 63-
uuren van pleiten daerdoor bepaelt. III. D. 139. by
de dagh- en nacht-uuren. 111. D. 151.
* Wa-
|
|||||||||
|
B L A D T W Y 7* E R.
|
|||||||
|
* Wereltstreeken (de vier). III. D. 41.
* Werk ( ydel of vergeeffch ). II. D. 635. doof
fpinnewebben. ibid. vert'cheidene zinnebeelden daer* van. II. D. 636. 637. ^Werdadigh leven. III. D. 179- *8o. door
den landbouw. III. D. 179. * Werkdaet, praétyk. II. D. 200.
* Werking met oordeel. II. D. 637*
*------------—— (volmaekte). II. D. 637- Werk meester is elk van zyn fortuin. III. D. 43 o".
Wespe voor quaetfpreekentheit. II. D, 316. * Westen. 111. D. 48. of wel wordt^afgefchetlt
door een out man. III. D. 42. f * Westewint. III. D. 55. zeer z'acht en goetaei-
digh in Griekenlant. III. D. 50", opent du Lente. ibid. fchaekt en trouwt Flora. ibid. " * Wet. III. D. 276. des zelfs bepaeling. III. D.
277. 541. koningin aller volkeren. lil. D. 279. in wat zin genomen by de Stoïci. ibid. behoudt het heil van fteden en landen. III. D. 280. van Atti- lius over de voogden wanneer gemaekt. III. D. 324. van Solon omtrent de Voogden. III. D. 327. 328. van Valerius, Porcius, en Sempronius, voor de Roornfche burgers tegen ftraf. III. p. 327. van Acilius en Calpurnius over de Arnptkuipery. 1. D. 69. Zie terftont ook Wetten. * ------ (Burgerlyke). III. D. 287. '
* ------ (Geettlyke of Kerklyke). III. D. 288.
*------- ( Natuurlyke ). III. D. 280. wat. UI. D. 281-
fchoon. ibid. wat gebiedt. III. D. 282.
*------ (Nieuwe). III. D. 283. is licht. III. D. 285-
*------(Oude ). lil. D. 282. is ftreng en zwaer. JLLL-
D. 283.
* ------ der genade. III. D. 285»
*-----------vreeze. III. D. ^87.
* Wetenschap. III. D. 454. 456".
* ---------__--------der dingen. III. D. 457.
Wetgeevers (verfcheidene). III. D. 277. oude,"
verfieren dat hunne wetten hen zyn gegeeven door
Go.len. III. D. 278. Wetten, door een' krans. II. D. 291. vergeleeken
by fpinnewebben. I. D. 214. waerom by het beelt der Gunft. 1. D. 560. tegen de Amptverkooping. I. D. 69. van Dracon en Solon hoedanigh. III. D. 277- der Roomfche Koningen overgebracht in de/ XII. Tafelen. III. D. 287. der XII. Tafelen vanwae/ ontleent. III. D. 279. wetten zyn heiligh. ibid. geene ' in de goude eeuw. III. D. 255. gefchreevene wetten zyn reets voor den tyt van Homerus by de Heide- nen bekent geweeft. LIL D. 277. Wettige dagh. Zie dagb.
Wezel, voor een quaet voorteken. III. D. 445.
vyant van den Bafilifcus. I. D. 127. bevrydt zich tegen de ferpenten door wynruit. ibid. zyne natuur- lyke trek tot de padde. II. D. 503. Wichelaers. Zie Vogelvaicbelaen.
Wieken. Zie Vleugels.
Wiel voor 't menfchelyk leeven. III. D. 178. vart
vier, zes, en acht fpaeken , aen wie eigen. ibid. 'Lis ook Radt. Wierooksvat, en wierook , voor gebet. I. D.
415. liefde, ibid. minnenyt. II. D. 157. iEgypten. ibid. W y f. Zie Wyven.
Wyn voor leere. I. D. 440. III. D. 571, onder de
drie voornaemfte vruchten der aerde. III. D, 14, verwekt flaep. II. D. 409. 625. openbaert de ge- heimen. III. D. 430: vervrolykt. III. D. 432. zet de liefdebrant aen. III. D. 645. of de item zoeter maekt. 111. D. 604. rnalkanderen toegedronken op de maeltyden , al een out gebruik. III. D. 412. den dichteren nootzaekelyk. II. D. 667. 668. 669* 't paert der Poëeten. II. D. 669. Zie ook Bacchus. Wyn kruik waerom hy de Zangkunlt. III. D. 604..
* Wynmaent. III. D.' 105. 113. 120. • Zie ook
OBoher. |
|||||||
|
.Waterman, 't hemelteken, waerom zoo genaemt.
III. D. 109. woonplaets van Saturnus. III. D. 97. Waterorgels door wi'en uitgevonden. II.D.63. Waterslang voor wifpeltuurigheit.il. D. 643. * Wedergeeving. II. D. 627.
* Wederspannigheit, opilant. II. D. 289.
Weduwe voor eenzaem. II. D. 50. voor een'wyn- ftok zonder fteun. II. D. 38. outtyts een twede
r. huwlyk aengaende, voor onkuifch gehouden. I. D.
365. Weed hop hoedanigh een vogel en zyne natuur. I.
D. 280. voor laege gedachten. I. D. 209. overvloe- digen wynoogft. ibid. vreet zich dronken in drui- ven , en hoe zich daervan geneeft. ibid. een zeker werktuig alzoo genaemt. ILD. 657. Weegsc.hael voor gerechtiglieit en billykheit. I,
D. 204. 320. III. D. 290. Week, hoe af te beelden. III. D. 122»
W E e r H a e n. Zie Haen.
Weerschyn. Zie Kkederen.
We e ten schap en Kukst hoe verfchillen. III.
D. S5°- Weetkring , wat. II. D. 197.
.* Weldaden ( geheugenis van ontfange ) I. D.
432. -* Weldadig heit, weklaet. II. D. 629. door de
Gratiën. III. D. 408. wat waer te neemen zy in de zelve te doen en te ontfangen. II. D. 629. niet te doen aen kinders, oude mannen, en vrouwen, enz. wat fpreekwoort. II. D. 553. * Wellust. III. D. 424. 425. 427. in wat zin als
't hoogde goet kan genomen worden. III. D. 538. een lokaes der boozen. III. D. 425. .# —------------geilheit. III. D. 247. door een' bok,
, geit, en fchorpioen. ibid.
y. _------------- verwyftheit. III. D. 246. * ------—------ ( vleefchlyke ). III. D. 249.
.#,---------------( verachting van den ). III. D. 252.
.* ——--------— ( verganklykheit van den). III. D. 248.
* Welsprekentheit. UI. D. 585. 588.590.592.
593- 595- door 't kruit Iris. III. D. 586. 't kruit Moly. U. D. 137. een' papegaei. III. D. 588. eene Sireen. ibid. byen en honingh. ibid. een'nachtegael. : ibid. Orpheus. III. D. 59a. eene luit. III. D. 591.
Amphion. 111. D. 592. eene hant, die eene tong . vertoont. III. D. 595. Hercules der Gallen. III. p.
592- 593- waerom een' blixern voert. III. D. 587. 594. waerom gewapent. 111. D.. 594. 595. haere kracht. III. D. 587- waer die voornaementlyk in beftaet. III. D. 592. 595. die van Demofthenes hoe groot. III. D. 587- v ->------------------.---------■------ door welke 'tgewelt ver-
wonnen legt. III. D. 596. * Welsprekentheitskunst. Zie Rcdenryk-
, künji. * We relt (Gebou der). I. D. 418.
*------------'t Heelal. III. D. 1. 4. door Pan. III. D.
4. door Serapis. III. D. 2. 3. verfcheidentlyk ver-
. beeldt. III. D. 7. in wat maent gefchapen. III. D.
164. wordt door zich zelve gevoedt. I. D. 419. des zelfs rechter en linker zyde. III. D. 43- 94- door de Platoniften aengemerkt als een levendigh fchep- fel. III. D 75. 537. des zelfs ziel , wat. III. D. 75. kan geen twe zonnen draegen. III. D. 339. ver- ftandige, wat. I. D. 97. by 't lot verdeelt tuffchen Jupiter, Neptunus en Pluto, hoe te verftaen. III. D. 702. Werelt of Aerdkloot by fommigen der Ou- den verdeelt in twe, by anderen in drie deelen. III. D. 33. *------------ ( verachfing der). II. D. 627.
* Wereltbeschryving. III. D. 596. wat. III.
477- 59<5- 597- boe out. III. D. 597- Werelt bol waerom by de Natuurkunde. III.
D. 556. van Archimedes. III. D. 555. van Linus. III. D. S5ö. * Wereltsche Elendi. I. D. 397.
|
|||||||
|
B I> A D T W Y Z E R*
|
|||||||
|
W v Uo 6 <g % t valï in September en in O&ÓBën III. Ö.
Ï12:119. vruehtbaerej dooreen' Weedhop. IL D. 619. WïNRtJiT verdryft de ilangen. I. D. 127.
Wïnstok heeft drie of vier byzondere troffen.
1. D. 2B9. III. D. 432. vyant van de kool. III. D. 432. voor vrolykheit. ibid. wanneer te faoeien. Hl. D. 116. wanneer des zelfs wortels te reinigen, ibid. wanneer op te binden. III. D. 17. met druivetrof- fen belaeden, voor vruehtbaerheit. II. D. 619.'en «lm voor hulp. II. D. 38. vrientfchap. III. D. 407, huvvlyk. II. D. 50. zyn man en vrouw. II. D. 38. -Wys, die naem paft geen fterflyk menfch. III. U.
465. Zie verder in w^ze en -wyzen. * Wtshéit. III. D/461. 462. 463. door de twè
hoofden van Janus. IL D. 529. is eene gaeve Godts. III. D. 460. 465. waeriu beftaet. III. D. 520. 522. overwint tterkte. III. D. 596. hoe verfchiït Van Philofophië. III. D. 519. 520. *
*
k
•»;
Wvzè mannen hebben forntyts Kinderfpel geoe-
fent. ï. D. 292. heerfchem over de ftarren. III. D. 461. Wyzen., wetgeevers der volkeren. III. D. 543. een
ftaet. daer die regeeren, is gelukkigh. ibid. hadden de heerfchappy In 1de goude eeuw. III. D. 542. de ,zeveh Wyzen van Grtekénknt, w«lfce. 111. D. 456. •: §21. of 'er meer -dan 7 geweeft zyn. III. D. 466.
van wie zoo genaemt. ibid. hunne ipreuken. ibid. Wyveh Op de begraeVenifiên gehuurt te Romen om
- Tirisbaer te aiaeken. I. D. -421. oude, bygeloovigh.
I. D. 192. * Wil., II. D. 638.O40- door vleugels. III. D. 274.
Wilde beesten op de omdragten van de beel-
den der afgoden waerom plegtigh omgeleidt. IL D. 678:■'■• WÏÏ.QE voor kuïfehëit. II. D. 78. ledigheit. II. D.
"■ - "Ï04-. bnvfuchtbaerheiti LD. 251. II. D. 248. 249-
waerom. ibid. is bitter voor den mènfch , zoet voor r *t. Miïvee en dV geiten. II. D/558, keert zyne
bfa<Jeren met 4en zünfteftant. III 6. 138. •Wïï-t-EM de I. va» Orangië vermoordt door Bal-
thaiar Geraerts. I. D. 344. Wi lt' zwyn voor gramfchap en aenval. I. D. 275.
551. voor den Winter. III. D. o"6. helden daeiby vergeleëken. I. D. 277. fcherpt zyné tanden tot den ïtryl. ïbid. heetheit der zelve. ibid. Zie ook Zwyn. Wïwoe. Zie Smilax.
Winden hoe veelê. III. D. 53. de Ouden melden
alleen drie hooft-winden. ibid. waerom zwart ■Verbeeldt worden.'III. D. 51. en ook met andere Hearëii. ibid. zyn eigèntlyk eene aangeperfte lucht. -d/Ti: 18.44. 51. worden getèelt uit de beweeging van de lucht eft 't water. III. D. 57. zoonen van Aftraus en Aurora, III. D. 52. $$> 725. hebben flangeftaerten voor voeten. III. D. 54* fchuilen ih de tieftignfeden der aerde. III. Di 57. zyn Go- 4en«*«n den Winter» 1IL D. 64, een paért aen haer geoffert door de Lacedaunoniërs. lil. D. 52. fom- raïgeï' Mfetëëh en eigënfthappen. III. D. 23. 24. * Winden (de vier). III. D. 50.
Win.kbraeuwen, voor hovaerdy. ï. D. 413. ift 'dï&éffieitüitgepïukt. LD. 278. krom getrokken,
beduiden Verwondering en opgetogen zinnen. III.
-D;-57ó. Wi^ïtELöAEK dóór wien uitgevonden. II. D. 140. Waëröta gegeeven aan Erato. III, D/Ö91*
WiSfT Voqrgünfti LU 482; hêt leeVen. I. D. 263. $oor een' havik. III. D. 52. Zie Ook Winden.
*Wï'nte ft/Hl. D. 67. 70. 7a. voor tegenfpoet. * ÉL fi. 406, door dofte takken en ys» II. D. 489..
' aèor eêhe toegemaekte tafel by 't vier. ibid. waer< "- fcta ift pïèr* of Wit-geWaet» Iöl D. 70. 'gëwydt sten
de, wilden. III. D. 64. Zie ook Jaergetydm, ■ |
* WlHTERMAENT. III. D. ïö?. lij. E». Zie
December.
* WinterZonnestant. III. D. i6ï.
* Wint je (zoet en lieflyk), III. D. 59-
Wintjes (weftelyke) doen de bloemen groeiëri. III- D. 59»
* Wiskunde. III. D. 597.
* Wisr-ELTuuRioHEiT. II. D. 64Ï. door vleuge-
len j weerfchyne kleederen, en een'veelverwigeri bal. II. D. 640. 641. een riet. II. D. 641. eene / hysna. ibid. Chimeer, Chameleon, veelvoet, en
waterflang. III. D. 643.
Wit, voor rein van zonden. III. D. 284. zuiverheit des gemoets. III. D. 291. genoegen en vreugt. I. D.
. 472. III. D. 333. 430. vryheit- III. D. 333. waer- * 1 heit. HL D. 560. voor oprecht en nedrigh. II. D.
657. rein en zuiver. II. D. 676. kleur des dags. II.
D. 58. van 't licht en de lucht. Ui. D. 700. kleur, gebruikt in de offerhanden der hemelfche Goden. I. D. 284. kleur der woeftynen en zant. III. D. 36. eene kleur Gode aengenaem. III. D. 468. Wit en zwart, ftrydigh. II. D. 486. wit en zwart
kleet aen den fiaep gegeeven. II. D. 402. witteen zwarte kleur gemengt, was den üïpyptenaeren een gruwel. II. D. 520. Witte klederen in rouw. 1. D. 283. 394. waer-
om te Romen gedraegen van die na een ampt fton- den. II. D. 657. gedraegen van de offeraers. III. D. 291. van de priefters van Ifis. ibid. waerom aen den herfts of winter gegeeven. III. D. 70. Zie ook TClppnPYPYi
* Woede, dolheit. III. D. 666. 667. 668. ,
* Woeker. II. D. 643.
Wolf voor eigenbaet. I. D. 385. gevaer. I. D. 48*.
dievery, en roofgierigheit. I. D. 252. 502. honger. II. D. 26. peft. II. D. 311. fchynheiligheit. L D. 376. ftilzwygentheit. II. D. 459. op 't gekte Argos. LD. 464. dier van Mars. ii. D. 263. III. D. 714. ' en van Apollo. II. D. 324. een beeft van een <}uaet
voorteken. II. D. 311. kort van geheugen. II. D. 327. fcherp van gezicht. IL Di 324. belet, dienhy eerftziet, te fpreeken. II. D. 459. een' voolfby de mren houden, wat fpreekwoort. II- D. 5*2. wegloo- pende met den ftaert tuffchen de beenen, voor vlugt. 111. D. 388. zuigende eene geit, wat zinne- beelt. II. D. 213. 215. en fchaep of lam, voor twe- dragt. II. D. 510. Wolf hert. Zie Lofcb.
W olfskop. Zie Kop.
Wolk voor valfche hoop. II. D. 34. duiftere, voor
onbekende dingen. II. D. 189. Wólle voor 't noottot. III. D. 675. aen de <kttr
des bruidegoms gehangen. II. D. 42. voor de hoof- den der lammeren afgefchoören in 't maeken van verbonden, en 't doen van eeden, waerom. II. D. 536. uit zekeren fleen gefchrapt, weerftaet het vier» ■ I. D. 125.
Wollï gordel. Zie Gordel.
Wolle kleederen voor eeïivóüdigheit. II. D.
376. voor onrein, ibid. . 1 WookdeNi Waerom gevkugelt genaemt. III. D.
709. Worm voor een knaegend geweeten. I. D. 487. t
Worstelaers Waerom op de geltmunt van die
van Laodicea en Afpendus. IL D. 166. waerom bot van vêrftant.11. D. 356. Wortels, voeten der planten. III. D. 516.
* Wraek. II. D. 643. 645. ,j ■ 1
Wrange. Zie Smilax. * Wreebaertji gheit. II. D. 647.
* WrëetHEit.II. D. 6sz. "653.
* Wroegen Van het cewiteb. I. D. 491-
|
||||||
|
B L AD T W Y ZE HL
|
|||||||||
|
Z e e kr A B.B e voor vetheit. II. D. *S98. 'top dgjf pen-
ning van Auguftus, wat. II. D. 170. Zeekreeft voor burgeilyk oproer, H. D. 289. '
Zeë-overwinning op een' penning van Agrip^
pa. III. D. 388. Zeesnóek én herder, vyariden eti Weer vrien-
den. I. D. 150. Zeevörsch, zyne loosheit. I. D. 71.
Ze evids, zyne loosheit. I, ©. 68.
Zege, zegekrans , zegenpraël. Zie Tfitimpb eh
Trinmphkrmls. Zegel, op wynflefTchen, kelders enz. geftelt door
de Ouden. II. D. 450. Zegelring. Zie Ring en MngfletttëL
Zegestsif, des zelfs gedaen te. III. ï>. 385. byjde'n
Vrede. III. D. 397. Zeil voor fnelheit. II. D. 427.
Z e 1 s e voor de doot en den tyt. I. D. 264»
* Zekerheit. II. D. 660. 661. 662-.
Z e n o, zyn antwoort aen zekere gezanten. II. D.
466. zyne leere duifter. III. D. 5.24.
Zephyrus van waer afkomftigh , eh zyne vrücht- baermaekende kracht. III. D. 24.
Zestiental, voor rninnekiften. II. D. 577. twe- mael, voor byflaep. ibid.
Zetel. Zie Zitten. ï. et els waerom geftelt rofitom Gybele. III.D. P4-
Zeven Wyzen van Griekënlant, Welke. III. D. 4^6.
Ze venstar, des zelfs fabel. III. fi. 682. Zevental, voor voimaektheit. II.D. 6o§- Zeug, voor den Zomer. III. D. 66. gedoodt ift •'"* maeken der verbonden, hoe en waerom. II. D. $-3!>>
ZETS waerom Jupiter zoo genaemt. HL D. 21, Z e u x 1 s fchildert Juno Lacmia voor die van A^tl- géntuin en Groton. L D. ï6é. na vyf fiaèkté rriaeg-
den. ibid. ryk door zyne kunft. ibid. eii Parrha-
fius Schilderen Wn feta& 1ÏL D. 5?2,
* Zicht kond e. III. D. 500. geeft fchoonrieït aeq
beelden en fduldéryèh. ibiü. haëf aërt.nüfti|heit; outheit, enz. Üï. 3D. 5öï. béter zoo genaèint 4a& doorZicMündè. ibid. of té récht petjpmivh gëriaémï wordt. ibid. des zélfs drie dillen, ibid. voeïltóëftie Schryvers daertn. Hl. D. 502. Zieken by de Ouden waéröm op fliraet gèlègt.
I. D. 402, Ziel dooreéh' ïiavik. I. D. 421, III. D. -273-. vif-
fchen. IIL D. 273. vleugels, ibid, Adam. Hl. D. 245. des zelfs ohHefflykheït-dóor eëhè Har-. Hl. t). 273. wordt gevoedt dóór 't blbet. L b-. 481. is gevleugelt. ibU. van vier, eh géböorëft nit >de ftar* ren. I. D. 284. II. ï). 188. III. D. b$. kteèft' we- der tot de ftarrén. HL D. 273. van héliJèhi ver- andert in ftaïreh. ibid. wedèi%èerèndè ten feèT&el zittgt een triumphliet. 1. Ö. 479. is é£h getal. III. D. 602. onlièhaemlyk en ehlïéï'fiyk. III. D. è^2. onzichtbaar. III. D. 273. hoè afgebèèldt ia'n Wbr- den. III. D. 274. des zelfs woonplaets waér. Ï-. 'D. 421. 490. Hl. D, 469- tó 't hooft: III. D. 6itj. ift 't hart. III. D. -657. 1618. féöf 't hart. III. D. 6*8. des zelfs dri&derleïe vermogens ©T |eneigthèd8n , eh waer dè zèlvé haère pliets hèbbeh. IÏ. D. '337. 570. III. D. 507. ohdèMteünt het licbaéte. I. D. 498. i's by dé Heidenen twedëflèie, te weetèn, geeft eii féflim, III. D-. ±7$. ziel of geeft van al- len , goede én qüaede , vloog na déh ïiönél. ibid. ziel of fchim na dé hel. §bÜ. Ziel der Werelt, wat» lil. D, 75. Z-ié öok SiMnmn, * Ziel (zalige en redelyke). III. Ö. 2f2i ■
* ,i—£•i- {verdafemdé). Hl.- D. 274.
Zielsverhuizing geftelt dèbr Pythagörlsi III. D. 530. Efflfitdóéles. im. Plató. HL ï). 53-5, e*
Pöiphyrius. HL D. 536.
Zieltjes béwaëfen de lieftiêbBöry ^ahMërléëvén fièéh na haeré doét.. II. D. 671.
Zïde, op de boomen groeiende. II. D. «jSfï ZïtvSÉR 'vóbr Rehaetrteiy*e T^èrdéetefe. ï. B. '-&£. P 2 reinheic |
|||||||||
|
X.-'
Ëniüs Jupiter wie. II. D. 18.
XsmorimN, zyn gedragh in zyas «oons doot. HL |
|||||||||
|
Yvan wien gevonden. I. D. 141. waerom de let-
ter van Pythagoras genaemt. ibid. * /iAcHTMOEDIGHEIT. II. D. 1(554.
Zaeg uitgevonden door ïalus. I. D. 142. voor een
twyfelachtigh gevecht. II. D. 484.
Zak, voor een hairenkleet. I. D. iïo. Zakken ( twe) door Jupiter aen elk menfch gegee- ven. III. D. 635.
* Zalige ziel. III. D. 272.
.* Zaligheit ( algemeene ), geluk. III. D. 253.
* «.----------—,— ( eeuwige). III. D, 255.
*---------,-----_ 0f, geluk, dat kort is. III. D. 254.
* Zaligheden (de acht). III. D. .256. 265.
* -----------;---------- (eeuwige). III. D. 253.
•Zaligmaekek wordt nergens geleezen ooit te
hebben gelachen. II. D. 92.
* Zanggodinnen (de negen). III. D. 684. 690.
691. waerom bekranlt met dadeltakken. H.D.öot. waer elk van haer over geftelt was. III. D. 497. waerom dochters van Jupiter. ibid. * Zangkunst. III. p. 6öo. 603. 604. des zelfs
kracht, outheit, enz. III. D. 600. Zantlooper voor geftaedigheit. I. D. 4.77. voöx
vlytigheit des leevehs. III. D. J84. bezorgtheit. III. D. 199. 200. door wien gevonden. HL D. 584. Zap. at in o gepreezen. II. D, 557. «en groot lief-
hebber van oude opfchriften. ibid. tegengesproken , wederlegt en berifpt. II. D. 613. 015. 668. £71. III. D. 31. 81. 325. 521- 523- S24. 525- §27. 534. 631. 633- 634. 6.55. 662. Zariadres verheft op Odatis. III. D. 611.
Zaunsslifers MIsslagh.ILD. 542. III. D. 457.
* Zedekunde. III. D. 606. door wien ingevoert
in de Philofophië. III. D. 521. 532. 533. befnoeit door Aiifto. III. D. 538. Zedelijke (de vier) iioóftdeugden. III.
D. 630. * Zedighéit. II. D. 656.
* Zee. II. D. 659. voor oorlogh. I. D. 150. ver-
derf. II. D. 358. reiniging van zonden. II. D. 664. . III. D. 262. door den buik. III. D. 3. hoe gehaet
by de iEgyptenaeren. II. D. 4. waerom purperver- wigh genaemt. III. D. 15. des zelfs kleur boeda- nigh. III. D. 84. JKeè-ael een' veel voet onder zich hebbende, wat
beduidt. III. D. 378. Zee-aju in goet tegen tovery. I. D. r26.
.Zeedieren waerom vruchtbaérder dan iahtdieren
en vogelen. I. D. 162. Zee-e gel, welke vifch. I. D. 197. vooffpelt on-
weer, ibid. Zeef voor onderfcheiding van goet en quaet. II. D.
218. een' waerzegger. ibid. in waerzeggeryen ge- bruikt, ibid. by de iEgyptenaeren gebruikt órnteoot te bereiden. I. D. 81. by de wysbeit, waerom. ; III. D. 465. zotten by de zeef, wat fprêêkwóört.
II. D. 218. by een' hont gefleit, Voor vööïzeg- ginge. II. D. 314. met een bies en inkt} wat zin- nebeelt. I. D; 81. Z é e o a n s bedriegt de jaegers. I. D. 544.
Zeegroen, 'tgewaet van alle WatergGden én Wa-
tergodinnen. III. D. 677. Zeekalf een flaeperigh dier. II. D. 410. 662. ef
nooit dooi den blixera wotdt getroffen. II.D.6B2. |
|||||||||
|
B L AD T W Y Z E R.
|
|||||||
|
reinheit en fmetteloosheit. II. D. 13. 607. door
de maen. I. D. 312. * Zilvere Eeu. III. D. 671. 673.
Zilverenlakens kleet, by de matigheit. II. D. 129.
* Zin , zinlykheit, zin van 't vleefch, die aenge-
dreeven wordt door de vyf zinnen. III. D. 245. door Eva. ibid. Zinnebeelden waerom meeft door vrouwen af-
gefchetft. II. D. 233. wanneer daerin onderfcheit van Sexe moet gehouden worden. II. D. 446. hoe- danigh moeten zyn. II. D. 181. vanwaer te ontlee- nen. III. D. 357. welke af te keuren. I. D. 473. Zie ook Beeldenfpraek. * Zinnen ( de vyf). III. D. 230. 231. 232.
Zitdagen, voor gerechtsdagen. II. D. 334. Zitten voor bedaertheit des gemoets. II. D. 329. 334. voor raetpleegen. II. D. 329. gezach. I. D.
495. ruft en geruftheit. II. D. 11. 93. eigen aen de
Rechters. II. D. 334. aen de Leermeefters. I. D.
440. in 't bidden. 1. D. 415.
Zittende beelden op de graftomben beduiden de ruft der dooden. II. D. 353. Cynofcephalus, voor
de ruft der nachteveningen, ibid. de Godtheit ,
waerom. ibid.
Zodiac, des zelfs tekenen hoe verdeelt in tekenen der Lente, des Zomers enz. III. D. 69. Zie bok
Hemeltekenen en Dierenkring.
* Zoet en lieflyk wintje. III.D. 59.
Zog h. Zie Zeug. ZnrPA*oz wat. III. D. 57L l
Zoïlüs zyne quaetfpreekentheit. I. D. 6.
* Zomer. III. D. 65. 69. door koornairen. II. D.
489. door eene zogh. III. D. 66. waerom in -r, root gekleedt. III. D. 70. gewydt aen Ceres. III. D. 64. voor voorfpoet. III. D. 406. Zie ook Jaer- getyden. * Zombrmaent. III. D. 99. in. 118. Zie ook
Junius. * ZOMERSCHE VERMOEITHEIT. II. D. 580.
* Zomerzonnestant. III. D. 157.
Zon voor gout. 1- D. 312. geleertheit. I. D. 440.
deugt. I. D. 237. wysheit enz.' I. D. 297. aüerleie deugden. II. D-. 676. zuiverheit des gemoets. ibid. •'t jaer. III.D. 89. bezorgtheit. III.D. 199. door een', leeuw. II. D. 92. eene kat. III. D. 154. havick. III. D. 334. geftelt by de dagh-uuren. III.D. 151.
is de ziel en beftiering der werelt. I. D. 299. 't hart der werelt. III. D. 614. het oog der gerech- tigheit. III. D. 398. komt overeen met het hart. III. D. 515. in wat hemelteken gefchapen is. III. D. 164. des zelfs kracht. I. D. 374. door de ouden aengebeden. II. D. 464. voert heerfchappy over 't gezicht. III. D. 334. haere beweeging anders dan die der overige hemelfche lichaemen. III. D. 97. opgaende waerom root. III. D. 43. of niet al in den beginne meer licht had dan de maen. I. D. 375. of iets toebrengt tot de fchoonheit der geener, die op zekeren tyt gebooren worden. III. D. 42. baer eene kaers ontfteeken, I. D. 294. de werelt duldt geen twe zonnen. III. D. 339. evenmatigheit van haeren loop. IIL-D.-5H. waerom haer beelt de Gratiën in de hant heeft. III. D. 712. * Zon (koets der) III. D. 711. des zelfs paerden
hoe fors. III. D. 711. hunne kleuren en naemeu, en de reden daervan. III. D. 712. 713. Zon en maen voor den hemel. II. D.- 17. de eeu-
wigheit. I. D. 374. III. D. 210. voor 't menfchlyk leeven. III. D. 177. * Zonde. II. D. 228. 663. door loot. II. D. 179.
doornen. I. D. 117. :.-,'.- *---------- (zuivering van). II. D. 664.
Zonnebloem voor den wil. II. D. 641. voor na-
tuurlyken trek tot iets. II. D. 503. de onze is niet
de Heliotropium der Ouden. III. D. 60. is uit Peru overgebracht, ibid. * Zonnestanden. Hl. D. 157. 163. waerom
|
|||||||
|
zoo genaemt, en wanneer zyn. II. D. 150. m,
D. is8. Z o n n e s t a n t des Zomers hoe verbeeldt. UI, p.
160. ------.-----------—------_ Winters , door twe famenge-
bondene voeten , of door twe Veelvoeten. III.
D. 161. Zon nestra e len door pyleu. III. D. 46. 712.
Zie Straelen en Pylen. door de Ramshoornen van Juniter Ainmon. III. D. 94. verwekken fomtyts pelt. III. D. 707. Zonnewyzer door wien en wanneer uitgevon-
den. II. D. 63. III. D. 130. wanneer te Romen bekent geworden. III. D. 63. hoedanigh eertyts by de R.omeinen. III. D. 130. by de boeren hoe out- tyts gemaekt. ibid. Zoon. Zie Kinderen.
Zopïrus de gelaetbefchouwer,zyn zeggen omtrent
Socrates. I. D. 255. III- D. 247. Zqt te zyn met veelen is beter dan wys te zyn met
weinigen. I. D. 291. * Zotheit. I. D. 295. door een fchaep. LD. 296.
Zout voor bevalljgheit, geeitigheit enz. LD. 158. 159. 160. 161. 162. heeft eene natuurlyke kracht
om te teelen. I. D. 161. uit den fontein van Am- mon , niet uit de Zee, gebruikt tot de ^Lgyptifche offerhanden. II. D. 4. Zoutpacht van de Stadt Kanton hoe groot jaer- Jyks. II. D. 497. te Romen van wien eerft inge- ftelt. ibid. in Vrankryk hoe groot. ibid. * Zucht, zuchting. II. D. 665.
* Zuiden. III. D. 45.
* Zuidewint. III. D. 53. vochtigh en regenach-
tigh van natuur. III. D. 54. maekt de aerde vrucht- baer. ibid. Zuil. Zie Pilaer*
* Zuivere en gezonde Lucht. III.D. 23.
* Zuiverheit, onnozelheit. II. D. 234.
*------_-------------reinheit. II. D. 674. #------------------:— des gemoets. II. D. 675.
* Zuivering der lucht. III. D. 25.
Zwaen voor.fchynheiligheit. II. D. 373. reinheit, II. D. 261. een goet voorteken. 111. D. 445- voor-
fpelt kalmte. I. D. 196. Z w a e n e n voor zangkunft. III. D. 605. zingen zoe-
ter met den Weflenwint. III. D. 56. of dat gezang uit haeren keel komt. ibid. eertyts menfchen ge- weeft, die de zangkunft beminden, ibid. of in der daet zingen. III. D. 605. waerom aen Apollo ge- wydt. III. D. 498. een beelt van Dichters en Ge- leerde mannen, ibid. waerom heiligh aen Venus. III. D. 710. of veel gevonden worden aen den Po.
111. D. 746. * Zwaermoedigheit. 111. D. 228. door alfem.
II. D. 667. door een' bladerloozen boom. III. D. 228. 229. Zwaert voor dapperheit. I. D. 128. HL D. 367.
uitvoering van zaeken. 111. D. 218. de doot. I. D. 263. wreetheit. I. D. 215. woorden. I. D. 295. beltraffing. I. D. 153. ftraf. III. D. 290. toenaem van Ochus. I. D. 215. eedt der Scythen by hun zwaert en den wint. I. D. 263. aen een' dunnen draet hangende, voor gevaer. I. D.'48r. twefhy- dend, wat. III. D. 287. 290. zwaert en fakkel, voor oorlogsgewelt. II. D. 75. * Zwak heit. II. D. 677. tegen zynen vyan't, door
eenen ichneumon. ibid. b Zwaluwe voor gelykheit. I. D. 448. een' die om
hulp roept. II. D. 40. ondankbaerheit. II. D. 214. voor den dageraet. III.D. 170. eenereis na vreem- de landen. II. D. 310. onleerzaemheit. I. D. 258. fnapachtigheit. II. D. 422. de lente. III D- 63. 94- een' fchynvrient. III. D. 413. bouwkunde. III. P..486. niet te hebben onder zyn dak, wat zinfpreuk. . II. D. 214. 422. Zwart voor rouw en drpefheit. LD. 120. 283.
394. 472. volftandigheit, . en onveranderlykheit. I. D.
|
|||||||
|
BLADTWY2E-R.
|
|||||||||||||
|
I. D. 186. 385- dwaesheit. 1. D. 293. gramfchap.
III. D. 402. valfcheic. III. D. 560. ftilzwygentheit. II. D. 446. 447. vadzigheit. II. D. 101. 516. dui-
fternifle. I. D. 64. 293. den nacht. II. D. 58. fnood, boos, en quaetaerdigh. I. D. 213.483. III. D. 291. on- gelukkigh en fchadelyk. I. D. 213. eene kleur van een quaet voorteken. I. D. 284. oorfprong van des zelfs gebruik in droefheit. I. D. 233. III. D. 693. eigen aen alle dingen in de hel. II. D. 69. ge- bruikt in de offerhanden van Pluto. I. D. 283. ook van zyn' Priefter. I. D. 283. 284. der offei beef ten, aen Pluto en andere onderaerdfche Goden geflagt. I. D. 484. III. D. 730. der flieren aen Neptunus
geoffert. III. D. 84, der Moriaenen waerdoor ver- oorzaekt wordt. III. D. 45. zwart en wit flrydigh. II. D. 486. zwart en wit kleet aen den flaep gegee-
ven. II. D. 402. Zwarte wol neemt geen andere verf aen. I. D.
. 258. II. D. 526. |
|||||||||||||
|
♦Zwartgallige Complexië. III. D. 227.
Zwavel gebruikt in de offerhanden van reiniging. III. D. 683.
Zweepslagen, ftraffe der flaeven. I. D. 273. 274. Z wee ren, etterbuilen, voor elende. I. D. 395- Zweer en, een' eedt doen, by den (teen, en by den fteen Jupiter, wat. II. D. 535. 536.
Zwygen volmaekt de lytzaemheit. II. D. 113- Zie Stilzivygentheit.
Zwyn (wilt) voor fterkte. II. D. 74. ftoutheit. IL D. 569. gehoor. III. D. 231. 243. waer ftom. II. Di
452. wordt gevangen door 't fluitfpeelen. IJl. D.
243. geneefl zich zelve door klimop. HL D. 480.
Zie ook Wilt Zwyn.
Zwynen doen een fchip zinken, loopende op den eenen kant op de Item des dryvers. I. D. 437. Zie
ook Varken.
Zwitsers door Csefar geflagen. II. D. 276. der zei ver getal. ibid.
|
|||||||||||||
|
Bericht omtrent de Drukfeilen.
Alzoo de Schtyver der AenmerHngen de verbetering der proef bladen van de t<we eerjte Deelen niet
beeft kunnen op zich neemen, en 'er daerdoor een goet getal drukfouten is ingejloopen, zoo beeft by noodigb geacht de voornaemjle, die den zin mogten bederven''of duifler moeken, of iemant zouden kun- nen misleiden, met acbterlaeting van die in de Griekfcbe en Latynfcbe aenhaelingen <wat al te menig- vuldigb zyn, bier aen te tekenen, met gedienfligb verzoek aen den be/cbeiden Leezer, dat by de zelve gelieve te verfcboonen, en de overige door zyn eigen oordeel goetgunftiglyk te verbeteren. |
|||||||||||||
|
I. DEEL.
Bladtz. 2 regel 41 Jlaet die om dat hy een, lees,
die een . 60 regel 37 Jlaet op hunne uurglazen, lees, in hunne uurglazen
■ 1 72 regel 23 Jlaet dat de hope, lees, dan de
hope
» 72 regel 23 Jlaet 't zy om dat, lees, 't zy om
reden hier gegeven, 't zy om dat
_------- 73 regel 30 Jlaet met onzekere, lees, op on-
zekere . ...... 91 regel 14 Jlaet verflinden betekenen. Het,
lees, verflindende. Het
>. 97 regel 27 Jlaet geflelt, lees, geteelt
——— 98 regel 24 Jlaet Erus uit, lees, Er uit
■■ 109 regel 8 Jlaet een doet, lees, een menfch
doet
——— 122 regel 7 Jlaet en op haeren enz., lees, en
voor haere voeten een kameel, liggen- de op zyne knien. . 1 1- 128 regel 40 Jlaet verongelykingen te, Iets,
verongelykingen der Regenten te — 151 regel 3 Jlaet beftants te enz., lees, be-
flants niet te zullen breeken, maer het
recht —— 178 regel 40 Jlaet Koning, lees, honigh. ■ . 184 regel 5 Jlaet die zy over einde enz., lees,
en ftaet over einde op een ambeelt.
—— «5 regel 39 Jlaet die, volgens, lees, die, om volgens
.1 236 regel 19 Jlaet neemen, lees, noemen mooie
. . 269 regel 26 Jlaet gewoonte, dat, wanneer, lees, gewoonte, wanneer ■ 275 regel 7 Jlaet het ie-, lees, het iemant
<------- 278 regel 24 Jlaet Democritus, lees, Dionifius
—t— 281 regel 50 Jlaet haren, lees, harten
■-------- 293 regel 18 Jlaet daervroeg, ta,dan vroeg
> 302 regel 51 ftaet Of een gerufte, lees, Met
een gerufte
«—-■— 321 regel 4 fiaet blyveu altyt, lees, blyvm ze altyt |
Bladtz. 363 regel 36 ftaet Eert, lees, Edelbeit
.... 368 regel 6 Jlaet en gout, lees, in gout .-------■ 449 regel 5 ftaet Karthago, lees, Chalcedon
--------■ 518 regel 38 ftaet Sympathie, lees, Antipathie
II. DEEL.
Bladtz. 48 regel 24 ftaet Septici, ten enz. lees, Sep-
ticia ten behoeve van haeren man, ver- nietigde , ja ook wilde, dat hy enz. ■ 77 regel 22 ftaet die van vrygemaekte flae- ven afkomftigh, lees, die vrygemaekte
flaevinnen .-----— 92 regel 54 ftaet kleet van Klotho, lees, kleet
van Atropos
—m----253 regel 16 ftaet Firxus, lees, Frixus
. 300 regel 28 ftaet Senecci, Je«, Seneka
--------392 regel 25 ftaet Cypfelius, lees, Cypfelus
■--------394 regel 20 ftaet paerden zynde, lees, paer-
den zouden
• 412 regel 40 ftaet dat de Rechter, lees, dat in
den Rechter
.--------421 regel ai ftaet hebben, lees, heeft
.--------484 regel 31 ftaet redenmatige, lees, reden-
magtige
■-------525 regel 39 ftaet Vorft worden, leeft, Vorft zoude worden
.-------- 550 regel 52 ftaet hadde bedacht, lees, hadde hy bedacht
.----— 574 regel 31 ftaet onkent, lees,onbekent
■-------■ 574 regel 31 ftaet wordende in 't afgaen, lees,
' wordende 't afgaen
—r-----649 regel 22 ftaet niet, lees, niets
fe-
il I. DEEL. Bladtz. 35 regel 16 ftaet uitleggen, Iets, uitlegging
—— 144 regel 6 ftaet glans Loos , lees, glans- loos
1-----*— 154 regel 50 ftaet als in kleuren, lees, en in kleuren
r bl. 676.
Q
|
||||||||||||