Transcriptie van Den cleynen herbahus ofte cruyt-

boecxken

van Heyman Jacobs uit 1632

Exemplaar: Utrecht, Universiteitsbibliotheek, THOiWRT 155-218 dl 1

S^enCIepnen ^

herbarivs

£gt;fte Crupt Boecïken/

3nöoubeiiiic Drccac^/miieopecatieDan

webe gO^mcene iftcupöecen enöe beöenöe b?ucö^ ten/bic iwn bagelpoc gcb^upcbt/toaec oeuc mmnbsp;met (©aöi^ ïjulpe een peöec 5öne gefontömcnbsp;tan onbecDouben enbe beelbctpan^nbsp;be fieebtm gpenefen.

39an nieuss obeefien/ m op beeï plaetfm bec^

bptert cnöc bermccröcrr»

Door H*I.Ad Honorem Dei*

gefonthe^t te yèhoftdettjende Jtec/^ete genefen* ^-nten ongem'Agt fchoHiv:/s en [ober jtgt;efen\,

NO TA*

^eijecün//^öb'lact bcfcbxetu meeficr ^ijn/ o?ouc I)ptt in fobctc caft//nfiangc aebept en toacin geöoflnbsp;’*quot;«1 tan u öcut 45 oö gct!c/7?5ac gp langnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;racupijt icbê*

___t* AMSTERDAM*

fap F R A K s Pels, tlI00Wn«j

bcmbeColcïc-25?u(Dftt«D*

Femke van Milten, juni 2017

Universiteitsbibliotheek Utrecht

Inleiding

leder mens heeft wel eens te maken met een vervelend griepje, een bloedneus of een ander kwaaltje. Wanneer we hierover ons beklagnbsp;doen, is er vaak een wijze oma, buurman of andere kennis die onsnbsp;raad geeft hoe soortgelijke klachten met planten, kruiden of anderenbsp;middelen verholpen kunnen worden. Eeuwen geleden waren ditnbsp;soort wijsheden ook al gemeengoed. Boeken zoals het zeventiende-eeuwse werk Den cleynen herbarius ofte cruyt-boecxken, waarvannbsp;een exemplaar onderdeel uitmaakt van de Utrechtsenbsp;Universiteitsbibliotheek, getuigen hiervan (lees verder).

Verantwoording van de transcriptie

De tekst uit Den cleynen herbarius ofte cruyt-boecxken is in deze transcriptie diplomatisch overgenomen. Dit houdt in dat de tekstnbsp;wordt weergegeven volgens de weergave in het boek, inclusief allenbsp;onjuistheden en verschillende spellingsvariaties die daarin zijnnbsp;opgenomen.

Lettertype

Den cleynen herbarius ofte cruyt-boecxken is gedrukt in een gotische letter. Latijnse termen, cijfers en enkele namen zijn gezetnbsp;in een andere letter. In deze transcriptie is gekozen om het gotischenbsp;schrift weer te geven het font Cambria en het overige in Calibri.

Voor beide fonts wordt in deze transcriptie 12 pt. gehanteerd.

Interpunctie

In de tekst komen zowel de Duitse komma (/) als de hedendaagse komma ( , ) voor. In beide gevallen is in de transcriptie gekozen voornbsp;weergave door middel van een hedendaagse komma.

In de tekst staat er regelmatig een spatie voor een punt of komma, of wordt deze na de punt of komma juist weggelaten. In denbsp;transcriptie worden punten en komma's aansluitend op woordennbsp;weergegeven en is spatiegebruik met hedendaags gebruik innbsp;overeenstemming gebracht.

Pagina differentiatie

De verschillende pagina's worden weergegeven door [scan 1], [scan 2], [scan 3] enzovoorts, overeenkomend met de 'Real Page' scansnbsp;van het gedigitaliseerde item. De paginering van het werk zelf isnbsp;opgenomen in de transcriptie zelf, inclusief fouten die bij het zettennbsp;zijn ontstaan.

Afbeeldingen worden weergegeven door [afbeelding].

Ondanks alle zorgvuldigheid kunnen er nog fouten in de transcriptie

staan. De lezer wordt aangeraden de transcriptie te vergelijken met het origineel.

Transcriptie

[scan 1]

Den Cleynen

HERBARIVS

Ofte Cruyt-Boeckxken,

Inhoudende de cracht, ende operatie van alle de ghemeene Kruyderen ende bekende vruchten, die men dagelycx gebruyckt, waer deur mennbsp;met Gods huipe een yeder zijne gesontheytnbsp;can onderhouden ende veelderhan-de sieckten ghenesen.

Van nieus oversien, en op veel plaetsen verbetert ende vermeerdert Door H.l. Ad Honorem Dei.

Om gesontheyt te behouden, ende sieckte te genesen,

Salmen ongeneugt schouwen, en sober wesen.

NOTA

Hebdy gheen Medecijn,, Soo laet dese vier u meester syn,

Een vrolic hert en soberen cost,, matigen arbeyt en warm ghedost Dat can u deur God geven,. Dat gy lang gesont meucht leven.

[afbeelding]

t' AMSTERDAM,

Ghedruckt by Frans Pels, woonen-de in de Colex-Bruch steech. 1632.

[scan 2]

Tot den goetwilligen Leser.

Tis lieflyck om sien als leeren die wysen Dat cruyden en bloemkens uyt der aerde springhen,nbsp;Hierom machmen een Cruythof niet te veel prysennbsp;Daermen den tyt can eerlyck in overbringhen,

Men hoort daer oock Voghelkens fluyten en singen,

't T weick den mensch doet verdwynen veel fantasien: Maer als d'appetyt begheerlyck comt aendringennbsp;Soo ist altemael noch niet dan cleyn verblyden,

Want men sou lichtelyck hem seifs brengen in lyden, Als men Cruyden onbedagt te plucken gewent,, zijn.nbsp;Om te gebruycken, wiens crachten ons onbekent,, zijn

Comt dan en wilt met luste door wandelen.

Dit Cruyt-hofken dat ons hier wort openghedaen.

Van Heyman Jacobsz die ons leert Handelen,

De cruyden en bloemkens ( om 'tperyckel te ontgaen ) Wiens natuerlycke crachten hier beschreven staen.nbsp;Niet alleen dienstelyk tot 't gebruyck der Medecynennbsp;Om cranckheyt te verdryven die ons heeft bevaen.

En die dickmael ons lyf en leven maeckt vol pynen Maer ooc tot noordrust oorbaer om doen verdwynennbsp;Den swaren hongher die so gierich van aerdt,, is.

Dat sy niet en ontsiet, want sy een scharp swaert,, is,

S.G.A. Stipendium peccati mors.

[scan 3]

Voor-reden.

GUnstighe Leser, die Heere laet u

wel varen aen ziel ende lichaenn, aengesien wy altesamen Christennbsp;broeders zijn, soo vereyicht die broeder-licke liefde, dat wy malcanderen bedien-stich zijn, eick met die gave ende gracie dienbsp;hy van God den Heere ontfangen heeft,nbsp;t weick den Heere aengenaem is, ende dennbsp;menschen zalich ende profytich. Soo istnbsp;dat ick u laet weten, dat ick van joncx opnbsp;altijdt groote vermakelijckheyt ghehadtnbsp;hebbe int herbariseren, ende in de crachtennbsp;der cruyden te leeren kennen, ende soo icknbsp;dit nu langen tyt ghepleecht hebbe, en daernbsp;nu eenichsins wat in ervaren ben, endenbsp;aenmerckende Gods wonderlijcke werc-ken die schoonheyt der Bloemen, dienbsp;crachten der cruyden, d'ellendicheyt dernbsp;menschen, ende het nootsakelyck ghebruycknbsp;der dinghen, ende de onbekentheyt van velen, ende so God de Heere eerst dese grootenbsp;Cruythof des geheelen werelts gheschanbsp;pen en gemaeckt heeft, ende ons tghebruycnbsp;zijnder creatueren verleent heeft, ende mil-

A ij nbsp;nbsp;nbsp;de-

[scan 4] delick zijn gaven ghedeelt heeft, soo heeftnbsp;my goet gedocht die kleyne Cruythofkennbsp;te maken om leegheyt te schouwen, innbsp;eenichsins oock wat te doen, dat soudenbsp;moghen strecken tot Gods eer, tot mijnder zielen salicheyt, tot gediensticheyt vannbsp;myn even mensche, om den grooten Hovenier, de Schepper aller Creatueren,nbsp;door zijn wonderlycke wercken te leerennbsp;kennen, hem te loven ende te daneken, tenbsp;vreesen ende te ontsien, zijn giften ende gavennbsp;met danckbaerheyt oorbaerlijck te ghe-bruycken, tot zijnder eere ende onser zielennbsp;salicheyt. Christen broeders dits d'oorsake ende reden die my beweecht heeft, dit te-ghenwoordige Cruythofken te planten,nbsp;op alst u beliefden, ghy u daer in wat soutnbsp;gaen vermaken ende halen u gadinge daernbsp;uyt so veel als ghy begeerden: Op conditie nochtans dat ghy den grooten Hoveniernbsp;ons aller Salichmaker van zijn gaven soutnbsp;daneken, ende den Hoveniers knecht, zijnnbsp;genade toe wenschen sout, ghelijck alsnbsp;hy u van goeder herten toe wenscht.

Vaert wel in den Heere.

Tot

[scan 5]

Tot den Gardeniers

SEer goede ende beminde vrienden Fruyte-

niers, ende Gardeniers. Ick wensche u toe veel gelucx ende salicheyt. Soo ghy welnbsp;weet dat onsen Heere seyt in den Heyligennbsp;Euvangelie dat alle boomen die geen goede vruchten voorts en brenght, sal wtgheroyt ende int viernbsp;gheworpen worden 't weick niet te verstaen is vannbsp;de boomen die inde boomgaerden wassen, maernbsp;van de menschen die weicke alse niet wel en leven,nbsp;maer leven in alle boosheyt ergher als ongheloovi-ghe menschen, dees smoren dickwils in haer boosheyt, ende worden daernae geworpen int vier dernbsp;hellen, op dat wy dan daer voor souden beschermetnbsp;wesen, voortbrengende goede vruchten, soo suldynbsp;weeten, dat een mensche een verkeerde boom is,nbsp;wiens wortel vast behoort te staen geplant in dennbsp;Hemel deurt geloove, ende soo een mensche wternbsp;natueren bedorven is, soo moet onse oude Adamnbsp;afghesneden wesen ende moeten herboren zijn innbsp;Christo lesu onsen Salichmaker, alle die water letten die beneden wtschieten moeten afghesnedennbsp;worden, dat is ons herte moet los en vry wesennbsp;van 't gheen dat tytelyck ende verganckelyck isnbsp;ende groot worden, van hem moeten wy bloeyen innbsp;deughden, ende deur hem moeten wy voortsnbsp;brenghen vruchten des eeuwigen levens: Die bladen ende het bloeysel eieren doen wel den boom,

A iij nbsp;nbsp;nbsp;maer

[scan 6]

maer die vruchten alleen comt het profyt af, dan't is niet ghenoech Christen naem te hebben, watnbsp;goets te lesen ende te hooren, ende eenen schyn vannbsp;deuchden te hebben, maer wy moeten ons verpy-nen vruchten voorts te brenghen, dat is deuchdelycnbsp;ende wel te leven, God boven al lief hebbende onsnbsp;naesten als ons selven, ende ons selven oeffenddenbsp;in de wercken van barmherticheyt, levende alsnbsp;goede Christen menschen schuldich zyn te leven,nbsp;dit doende soo sullen wy thoonen dat wy Godenbsp;zyn, voorts brenghende vruchten des eeuwighennbsp;levens.

Vaert wel.

Vande

[scan 7]

7

Vande Boom-vruchten,

Natuere, Cracht, ende

Werckinghe.

Amangdelen 1.

AMandelen worden int Latijn

geheten Amigdala. Ende van desen vintmen tweederley geslachten soetenbsp;Amangdelen, ende bitter Amangdelen. Die Amandelen zijn warm vannbsp;natuere. Amandelen droogh ghege-ten zijn goet voor 't root Melisoen ennbsp;den buycloop, bysonder alser de buyten vellekensnbsp;eerst af gheweycht zijn in warm water. Amangdelen met Rosynen of Corenten ofte Vijghen ghe-gheten is lecker eeten, 'tweick de nature sterct, ende voet wel ende vermeerdert die mannelyckenbsp;crachten. Amangdelde meick als die Aptekersnbsp;maken is goet ingenomen voor 't bloet overgeven,nbsp;ende bloet pissen, versaft oock den borste ende suy-vertse van den fluymen ende quatten, ende is goetnbsp;ghebesight voor teere ende crancke persoenen, endenbsp;doet wel slapen. Olie van bitter Amanghdelennbsp;houtmen 't geweer met schoon alsment daer opnbsp;strijckt, ende men strijcktse oock op een benaudenbsp;borst ende nauwe Keel. Die Olie van soete A-manghdelen een weynigh en versch uyt gheperstnbsp;by den Aptekers ende ingedroncken met bier, versaft alle inwendighe pijn der lendens: ende eldersnbsp;waert mach zijn, oock van buyten opghestreeckennbsp;zijnde daer die pijne is.

A iiii nbsp;nbsp;nbsp;Granaet-

[scan 8]

Mediciniael

Granaet-appel. 2.

GRana et Appel heetmen int Latijn Pomunri

Granatum. Dees vintnnen verscheyden van snnake, te weten suyr, soet, ende wynigh. Dese vruchten wassen in Spangien van waerse hier gedrochtnbsp;ende vercocht worden, van weicke de suyren bestnbsp;dienen in heete coortsen, bequaem zijnde het bloedenbsp;te vercoelen.

Granaet appel is vercoelende van natuere ende 't samen treckende. Granaet appelen zyn goet ge-nutticht voor een quade mage, tegen flauwicheytnbsp;des herten, ende walginghe, sy verslaen den dorstenbsp;ende ververschen den mont: hiertoe machmen be-sigen Syroop van Granaten, die Granaet schellennbsp;in water gesoden, ende den mont mede ghespoeltnbsp;met een weynichsken Azijns zuyvert het tant-vleesch ende is goet voor bloeden des zelfs, endenbsp;doet den tanden die wagghelen vast staen.

Arange-appelen ende Lymoenen. 3.

DEn Arange-appel noemtmen int latine Malum Arantium, ofte Pomum Aureum. Dese vruchten zyn genoeg bekent, ende men vinternbsp;tweederley als soet ende suyr, ende comen jaerlijcxnbsp;overvloedich uyt Spangien. Die Limoenen heetmen int Latine Limones, dees hebben oock een-derley cracht met den Arangen appel, ende dae romnbsp;so wordense hier mede aen geteeckent, zijn wonder goet in flauherticheyt te genesen ende 'therte tenbsp;verstercken, ende om appetijt te maecken.

Dese vruchten zijn cout van natueren, sy verstercken, en verfraeyen het herte, sy verdrijven flaute

en dorst

[scan 9]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;9

en dorst, ende zijn goet ghegeten den genen die hee-te en de pestilentiale corsten hebben, waer toe men de Syroop van Lymoenen altijt in den Apteecknbsp;ghereet vint, die tot het selfde dienstich is. 'tSaetnbsp;dat inde Arangien-appelen leyt is goet voor dennbsp;wormen, ende staet jeghens alle fenijn, die schellennbsp;van Arangien-appels ende Lymoenen gheconfijtnbsp;met suycker ofte syrope, ghegheten, verwarmen dennbsp;mage, ende maken appetijt om te eeten.

Quepeeren. 4.

QUeperen int Latine Cidonium. Dese vruchten wassen hier te lande overvloedich in de boom-gaerden ende thuynen, en wassen garen omtrentnbsp;den grachten, ende worden seer veel ghebruyckt,nbsp;soo van den ghesonden als van den crancken, mennbsp;koocktse in hutspotte, men confijtse, ende men maec-ter oock Syrop en oly aff, ende 'tsap wert oock be-waert inde apteecken, sy verfrayen en versterckennbsp;het hert ende stoppen den buyckloop ende 'troot melisoen. Ende quevleys dat die Aptekers maken dientnbsp;tot het selfde, ende is ooc een leckernije voor weeldi-ge luyden, ende worden in bancketten ende mael-tijden gegeten. Syrope van queen is goet ingenomen voor walginge des maechs ende slapheyt dernbsp;natueren ende verslaet wel dorst.

Quee-peeren zijn cout in den eersten graet, ende drooch in den tweeden, en zijn t'samen treckende vannbsp;natueren. Die Queperen gegeten stoppen den loo-pe des buycks ende alle bloetgangh, ende zijn oocknbsp;goet gebesicht den genen die bloet spouwen. Quee-vleys gegeten versterckt de maghe ende beneemtnbsp;het braken van boven uyt, ende maect versch bloet,

A V nbsp;nbsp;nbsp;sluyt

Medicinael

sluyten den nnage toe na den eten ghegeten, dat die dampen na t' hooft niet mogen opstijgen, ende isnbsp;mits dien goet teghens het sineken der caternen.

Olie van Queen is goet gestreken op den buyc van den genen die den buyck loop hebben of den Vrouwen die den moeder ontsinct, oft op den mage gestreken, belet het walgen ende overgeven. Quee-kernen in Rooswater gheweyckt, ververschen dennbsp;mont, ende zijn goet voor verbrantheyt des viers.

?adelen. 5.

?Adelen worden int latine genoemt ?actil, is een lieffelicke vruchte van smake, ende wassennbsp;aenden Palm-boom in Barbarijen, ende dienen beter tot baneketten als tot medecijnen, men vintsenbsp;hier te coope in Apteeckers winckels.

?adelen zyn drooch ende cout van natueren, ende zijn goet gegeten voort bloet spouwen ende voor dennbsp;buyckloop: In de Apteeck wort ?adelcruyt ghe-maect, 'twelc men noemt ?iaphenicum 'twelc mennbsp;inne neemt drooch, oft met eenich nat om camer-ganc te maecken, ende is oock goet voor 't colicom-pas, ende verdrijft fluymen van der borst, ooc ver-hoolen wint ende galle.

Olijven. 6.

?E Olyven noemtmen int Latijn Olyva, die

weicke veel wassen in Spaengen daer die olye van olyf oft boomolie uytgeperst wort, daer meestnbsp;alle die ander medicinael olyen af gemaeckt worden.

Olyven zijn van middelmatige getempertheyt: Olyven gegeten dienen om de mage te verstereken

ende

[scan 11]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;11

ende om appetijt te maken: Olie van d'Olyve met lauw water inghenomen maeckt cooringhe oftenbsp;overgeven alsmen den vinger daer nae in de Kee-le steeckt. Olie van d'Olijf in bier en broot gegetennbsp;salft het lichaem van binnen, versoet alle pijn endenbsp;weedom, ende van buyten oft van binnen gebesigtnbsp;zijnde, geneest alle gespannen ende vercrompen leden. Heet wittebroot in olie gedaen en dat geghe-ten is goet voor snydingen der dermen komendenbsp;van buyckloope.

Geneverbesien. 7.

DEn Genever-boom noemtmen int Latinejuny

perus, ende die vruchten ofte Geneverbesien, noemtmen int latine Baccae luniperi, dees vintmennbsp;in den Apteeck te coope, men noemtse gorss bayen.

Genever-besien zijn warm ende droog van natoeren. Genever-besien gestooten, ende in wijn gehangen in een popken, is goet gedroncken voor een quade mage, longe, lever ende nieren, ruymt oocknbsp;den borst, ende is goet voor watersuchticheyt, endenbsp;voor den geen die hun van binnen seer gedaen hebben: hier toe dient seer wel het water datter af ge-distileert wort. Genever-besien gestooten endenbsp;in een teste met vier gedaen om te roocken, dat verdrijft alle stanck ende quade lucht, twelc goet is innbsp;tijden van peste, daer het hout mede toe dient als-ment brandende over een earner laet coocken.

Wilghen. 8.

Die Wilgheboom noemtmen int Latijne Sa-lix, is wel bekent, want sy wast over al by den weghen.

Wilgen

Medicinael

Wilgen zijn van verdroogende ende vercoelende natuere. Wilgen bladen zijn goet gesoden in voetnbsp;water, onn daer die voeten in te wasschen, dat zel-vighe dient tot stovinge op het flerecyn, want hetnbsp;versacht de pijn. Wilgen bladen in wijn gesoden ennbsp;gedroncken is goet voort bloedt spouwen ende overgeven, ende voor den buycloop, ende voor den groo-te bloet der vrouwen stonden, die schillen van dennbsp;Willeghen gebrant ende met azyn vermengt doennbsp;lickdoornen ende ander hardigheyt vergaen als-men het daer op bint.

Schaeps-muyl. 9.

SChaeps-muyl wort int Latijn genoemt Agnus Castus, is een gheslachte van wilgen, wesendenbsp;cleyn van gewas, ende heeft cleyne taeye tacxkensnbsp;ende lange fwert groene bladen ende bloemkensnbsp;als vlier, ende crijgt groene besikens die na zwertnbsp;worden.

Schaeps-muyl is van natueren warm en droog in den derden graet. Schaeps-muyl in water gesoden ende gedroncken verdrijft onkuysheyt, en doetnbsp;een mensche in reynicheyt leven, ende daerom soonbsp;beminnent dit geestelicke luyden die een reyn endenbsp;suyver leven leyden met Gods gratie. Tot het sel-ve dient die bladeren in een sack geleyt ende daernbsp;op geslapen, oft het saet gepulveriseert ende ghedroncnbsp;ken. Dat selfde poerken in ghedroncken met wijn verdrijft den winden uyt den buyc ende uyt den dermen,nbsp;daer groote pijn en steecte af comt, is ooc goet gedroncken voor een quade mage, 'tselfde opent dernbsp;vrouwen stonden ende die verstoptheyt des levers.

Appelen

Cruyt Boecxken

Appelen. 10.

Appelen int Latijn Poma. Dees zijn veelderley soorten over al wel bekent.

Appelen zijn cout en vochtich van natueren, de beste zijn die een wynachtige smake hebben, endenbsp;die wel breken alsmense kooct. Appelen in stuckennbsp;gesneden ende in de Kernemelc gesoden met een cor-ste Rogge broot, is een goede dranck voor coortsigenbsp;menschen die dorstich zijn, want het verslaet dennbsp;dorst lacseert wel, en is goet voor qualyckheyt, gebraden appelen op een rooster of andersins, is eennbsp;rechte spijse voor siecke ende crancke menschen. Appelen moruwe gekooct zijnde ende een versch eynbsp;rau daer onder geslagen zijnde, met wat suyckers,nbsp;boter ende gestooten Caneel is goet gegeten, voornbsp;flauhertige teerachtige luyden. Appelen voor dennbsp;eten gegeten, lacseren ende openen het lichaem, ende zijn goet gecoockt gegeten van den ghenen dienbsp;uytdroogen ende zwaermoedich van gheeste zijn,nbsp;want zy verfrayen het herte ende verstercken dienbsp;herssenen, ende sinnen, ende zyn goet genut voor eennbsp;quade mage ende voor cloppinge des herten, by-sonder als daer wat Caneel by gedaen is.

Peeren. 11.

PYrum een peer int Latijn, hier af vintmen me-nigerley fatsoen ende sorteringe. Het pereboom-hout is vast ende dicht, bequaem zijnde om beelden af te maken ende om printen in te snijden.

Peeren zijn cout in den eersten graet, ende drooge in den tweeden, die Peeren voeden bet dan die Appelen doen, voor den eten gegeten zijde, soo stoppensenbsp;een weynig het lichaem, bysonder alse gestooft zijn

met

Medicinael

met roode Wijn. Peeren gesoden oft ghebraden zijnde verstercken den mage ende 'therte, ende zijnnbsp;mits dien goet gegeten van den ghenen die flau-hertich zijn, bysonder alsse geconfijt zijn, ende metnbsp;specerijen overworpen zijn, soo dienense wel dennbsp;genen gegheten die somtyts zwijmen ende zwaer-moedich zijn.

Vyghen 12.

VYgen int Latijn Ficus, zijn wel bekende vrugh-

ten, hoe wel sy hier te lande selden wassen, maer comen jaerlycx overvloedich uyt Spaengien.

Vygen sijn van een verwarmde natuere ende voch-tich. Vygen gebraden aen een speetgen ende gegeten zijn goet voor een quade borst, sy maken de fluymennbsp;los ende rijp, dat sy lichtelijck opgaen, zy openen dienbsp;zweetgaetkens, doen zweten, sy versachten alle inwendige pijne ende maken openinge. Vygen aennbsp;stuckens ghesneden ende in bier gesoden, is goetnbsp;gedroncken tegens de Kinder pocxkens, want hetnbsp;doet de vuylicheyt van 'therte uytwaers slaen. Ditnbsp;selfde Vijge-bier is oock goet gedroncken van dennbsp;genen die hem van binnens lyf seer gedaen hebbennbsp;van stooten oft vallen, want het versacht de pyn ennbsp;doet het geronnen bloet scheyden. Item Vygen opnbsp;gesneden ende het saet uyt gedaen ende gesoden innbsp;water, is een goet gorghel water voor een heeschenbsp;keele ende zweeringe in den mont, daermen ooc een genbsp;braden Vyge mach aenleggen, die zweeringhe salnbsp;doen ryp worden en door breken. Vygen met pittennbsp;van Walsche noten, en wynruyte met wat souts on-ber een gestooten, is een goet preserbatyf genuttichtnbsp;in vierige tyden voor die peste, ghecoockt in meelpap

[scan 15]

Cruyt boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;15

pap, doen zweeringen ryp worden ende uyt breken, alsnnent daer tamelijck die op leyt. Vygen met A-mandelen gegeten, stercken de lendens ende natue-re van oude luyden, ende verbeteren de quade ghe-steltenisse des lichaems, ende zijn oock goet voornbsp;een quade blase.

Moerbesien. 13.

MOerbesien int Latijne Mora Pluraliter. Die

Moerbaye-boom crijeht late blaen ende vroege vruchten, ende by die moerbey bladen worden de Zijt wormen gevoet.

Moerbesien als sy rijp zijn, so zijnse getempert van natueren, ende dienen wel gegeten matich vannbsp;luyden die coortsich en dorstich zyn: Inden Apteecnbsp;wort een Syroop van Moerbayen gemaeckt, die-men noemt Diamorum ende dese Syroope gemengtnbsp;met Weegbrewater of honich water, is goet medenbsp;gegorgelt voor een quade keel ende voor den huyg.nbsp;Die bladeren van Moerbayen oft die wortel innbsp;regen water gesoden en dan den mont daer medenbsp;ghespoelt met weynich azyns beneemt den tant-sweer.

Mispelen. 14.

Die Mispelboom heet int latijn Mespilus, ende die vruchten Mespelum.

Mispelen zijn van natuere cout en droog. Mispelen ghegheten stelpen den loop des buycx. Die steenen die in de Mispelen zyn, gepoedert ende metnbsp;warm bier inghedroneken daer suycker en botternbsp;niet vergeten zyn, is goet voor 't graveel en den steen

Van

Medicinael

Van den telgen des booms, snijtmen excellente base kneppels en sweep houtgens, en tucht stocx-kens, seer goet om quastige boeven mede te stillen, die hun Ouders rebel en wederspannich zyn.

Kerssen. 15.

KErssen int Latijn Cerasa, zijn lieffelicke vrug-

ten om te aensien, ende oock om te eten, vande weicke men vint menigerley soorten, onder weickenbsp;die roode ampere Kerssen ende suyre morellen dienbsp;beste zijn gegeten, maer die zoete swarte krieckennbsp;zijn so goet niet gegeten als die roode Kerssen, dienbsp;sijt te coope, dienende om dorst te verslaen ende dennbsp;moet te ververschen voor coortsige luyden.

Dese vruchten zyn cout ende vochtich van nat ue ren, sy maken den buyck weeck, ende doen licht ca-merganck hebben. Die confijte Kerssen is een lief-felick eten voor siecke menschen, want zy verslaennbsp;dorst, ende verstercken de mage. Kerssen ghegetennbsp;vercoelen, ende maken goet bloet en geven appetijtnbsp;om te eten, ende verdrijven taye fluymen van denbsp;dorste. De Gomme die in den Kersse boomen wastnbsp;in wijn gesmolten ende ghedroncken, verdrijft dennbsp;ouden hoeste.

Persen. 16.

Persen int Latijn Persicum. Die Perse-boom

vintmen in de hoven geplant, van weicke men vint tweederley soorten, als vroeghe cleynenbsp;Persekens ende late Persen, Sy hebben een lief-felyck bloeysel ende aengename vruchten, ende zynnbsp;goet match gegeten.

Persen

[scan 17]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;17

Persen zijn kout en vochtigh van Natueren tot in den tweeden graet. Sy verslaen dorst in brandende kortsen, ende nnaken openinghe als zy rijpnbsp;zijn. Het bloeysel van Persen gheconfijt nnet suyc-ker, is goet gegeten voor een quade maghe. Dienbsp;bladeren van persen gescherft, ende op den navel gebonnbsp;den van eenige Kinderen, doodet en jaeget af dennbsp;wormen. Die kernen van den Persen zijn warmnbsp;ende droogh, schier in den derden graet, zy openennbsp;die verstoptheyt van den lever ende van den lon-ghen, ende zijn van krachten bycans den bitterenbsp;Amandelen ghelijck. Die Gomme die aen desenbsp;boomen wast, in Wijn ghesmolten, is goet ghe-droncken voor bloet spouwen, ende opent dennbsp;borste ende longhen, en verdrijft mede den steen.

Seneblaen. 17.

SEneblaen int Latijn Sena. Sijn overal in de

winckels wel bekent, hoewel zy hier de lande luttel wassen die goet zijn, die cleyne zijn die bestenbsp;die uyt Alexandrijen comen.

Seneblaen zijn droogh en warm in den eersten graet, ende men ghebruycktse meest om Camer-gangh te maken. Neemt een vierendeel Pruymennbsp;van Damast, cloptse stucken met steenen metnbsp;al, en sietse dan wel in cleyn bier oft weye, en doe-ter een laetsten by een loot Senebladen, laetse eensnbsp;op wallen met de Pruymen, ende laetse dan nochnbsp;staen weijcken: dit soppe deur een doek ghedaennbsp;zijnde, ende soet gemaeckt met suycker, hier af ge-droneken maeckt purgatie, en is goet voor swaernbsp;bloet, voor schurfte ende grove humeuren, suy-vert het bloedt, verlicht het herte, en verdrijft veelnbsp;vuylicheyts uyt den mensch. Item een vierendeel loots Senepoers smorghens vroech inghe-

B nbsp;nbsp;nbsp;droneken

Medicinael

droncken met suycker en boter bier, maeckt ca-merganck, en treckt den pijn en weedom uyt den hoofde.

Sevenboom of Savelboom. 18.

SEvenboom Latine, Savina. Is een cleyn boom-

achtich gewas, enc/e heeft doncker groene bla-dekens, men vintse in veel thuynen gheplant.

Sevenboom is warm en droogh in den derden graet, dit cruyt ghedroocht zijnde ende in Wijnnbsp;gheleyt en ghedroncken, opent den vrouwen stonden, het doet seer water losen tot bloeden toe, en isnbsp;oock goet gedroncken voor die geele sucht. Sevenboom met Honich en Eeck onder een gestooten,nbsp;is goet geleyt op quade ineetende zweeringhennbsp;diese gheneest, ende verdrijft oock wratten endenbsp;alle plecken.

Esschen boom. 19.

ESschen-boom Latine, Fraxinus. Is stoel-draeyers hout dat wonder tay ende hert is om stoelen af te maken, men vintse veel by die wegennbsp;ontrent den lanthuysen gheplant.

Esschen-hout is van verdroghende cracht, ghe-lijck als Pockhout: Het saet van Esschen ghedroocht en ghepulveriseert, is goet ghenutticht in botter bier teghens t'Graveel, of men macht oocknbsp;droogh eeten. Die bladen in Wijn gesoden en gedroncken, zijn goet voor fenijn ende voor een quade Milt ende Lever.

Mosch. 20.

MOsch noemtmen int Latijn Vsena of Muscus.

Is wel bekent by den Scheepmaeckers, het groeyt aen Eycken boom en is wel ruyckent.

Mosch is t'samen treckende van natuere.

Mossche.

[scan 19]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;19

Mossche in Wijn geleyt ende van den Wijn ghe-droncken, stelpt het walghen ende overgheven des Maeghs, en is oock goet gedroncken voor water-suchtigheyt en doet wel slapen. Mosch stelpt hetnbsp;bloeden van den wonden alst wel vast daer op gebonden is, ende stopt ooc die stonden der vrouwennbsp;als die te veel zijn.

Eycken Boom. 21.

EYckenboom int Latijne quercus. Is een welbekende boom daer de aeckeren aen wassen, welc hout meest gebruyckt wordt in timmeragie vannbsp;schepen ende huysen, wast in de boscagien ende by dennbsp;wegen. Van den akers plechmen eertijts brootnbsp;af te backen voor den menschen, en nu ter tijt worden daer de verkens by gemeest. Die eycken boomnbsp;wast hondert jaren, ende staet hondert jaren stil,nbsp;ende vergaet hondert Jaren alsmen seyt.

Al dat van den Eycken boom comt heeft een stoppende en t'samen treckende natuere. Eyckennbsp;bladen gesoden of water daer af ghedistelleert, isnbsp;goet ghedroncken voor den buyck loop. Tot hetnbsp;selve dient oock die Akeren, als zy gepulveriseertnbsp;zijn, ingedroncken zijnde met Wijn oft Bier: en isnbsp;daer en boven oock goet genuttiget voor den steen,nbsp;en doet wel water lossen.

Eycken hout, en Koeyensmout, en Rynsche Wijn, Dese drie dingen mogen qualick verbetert zijn.

Galnoten. 22.

GAInoten int Latijne Gallae. Sijn ronde appel-kens over al wel bekent inde Cruydeniers winckels. Sy wassen op den eycken bladen. Deesnbsp;appelkens of nootkens worden veel ghebesichtnbsp;om inct af te maken om swert mede te verwen,

B ij nbsp;nbsp;nbsp;ende

Medicinael

ende alsmense inde nnont hout soo doense wel seve-ren ende trecken veel vochticheyt uyt den hoofde.

Galnote verdroegen, en zijn stoppende van nature. Galnoten in bierghesoden en gedroncken, stoppen den buyckloope. Oft Galnoten ghepul-veriseert zijnde, met rooden wijn inghenomen,nbsp;doen het selfde werck. Galnoten ghebrant en geblust in azijn, ende ghepulveriseert, dat poeder isnbsp;seer costelijck om bloet te stempen.

Castanien. 23.

CAstanien in 't Latijne Castaneae. Sy wassen, hier te lant luttel, sy liggen in scherpe bolster,nbsp;twee of dry by een, ende als sy rijp zijn soo wor-dense hier overvloedigh ghebrocht uyt Duytslantnbsp;ende Vranckrijck.

Castanien gegeten is een drooge cost, ende zijn t'samen treckende van nature. Castanie gebradennbsp;ende die ghegheten, smaken ende voedel redelijcknbsp;wel, bysonder alsmen most toe drinckt, soo als dienbsp;leckere luyden plegen te doen, Castanien zijn oocknbsp;goet ghegheten voor den buyck loop.

Lindeboom. 24.

Die Lindeboom wort ghenoemt int Latijne

Tilia. Het is een schoone hoge boom met veel schoon dicht loos verciert, daermen sitbancken endenbsp;tafelen onder maeckt, ende worden veel doelensnbsp;ende in lijen gheplant tot een cieraet ende verma-kelijckheyt voor den wandelaers, om daer ondernbsp;te rusten ende bevrijt te zijn van de heete sonneschijnnbsp;Het bloeysel van den Lindeboom heeft een seernbsp;lieffelijcke reucke. Ende water hier af gedistilleertnbsp;is een edel water ghedroncken voor 't Colicompasnbsp;ende voor die vallende siecte. Assche ghebrant van

Lindeboom

[scan 21]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;21

Lindeboom hout, in goet vet bier en broot ghe-gheten voor't vallen, en die hun van binnen seer ghedaen hebben.

Cappers. 25.

INt Latijn noemtmense Cappares.

Cappers zijn die bloemen en jongevruchten die in pekel bewaert zijn, diemen hier te lande uyt andernbsp;landen overbrengt, zy zijn uyt der natuer warmnbsp;en droogh. Item de Cappers gewasschen ende gesoden, en als salaet met oly en azijn gegeten, is eennbsp;Medecinael spijse, dienende om appetijt te makennbsp;ende om den verstopte lever ende milte te openen, endenbsp;doen die coude fluymen van de maghe scheydennbsp;ende verteeren. Cappers zijn oock goet gegetennbsp;voor 't flerecijn en die gichtigh zijn.

Brem. 26.

BRem ghenaemt by den Latijnen Gemsta, Is

een houtachtich ghewas ende tay rijs om be-sems daer af te maken, die brem draeght schoone gele bloemkens, en als die vergaen zijn wast daernbsp;aen peulkens daer zijn saet in leyt, het wast nu ternbsp;tijt int Haerlemer hout daer niet plach te wassen.

Brem is warm en droogh in den derden graet.

Die Brem knoppen leytmen in sout, ende worden also bewaert om tot salaet te eeten, en dat heetmennbsp;Brem cappers, die sijn seer gesont gegeten metnbsp;oly ende eeck als salaet. Brem saet gepulveriseertnbsp;inghenomen droog met suycker oft met eenig natnbsp;is goet voor den watersuchtighen en die met dennbsp;Steen gequelt zijn, het opent die verstoptheyt vannbsp;den lever, milte, blase ende nieren, ende doet oocknbsp;wel sweeten als ment ingenomen heeft, ende daernbsp;wel warm op laet decken. Tot het voorschreven

B iij nbsp;nbsp;nbsp;mach men

Medicinael

machmen ghebruycken gedistileert water van den Brembloemen.

Bakelaer. 27.

DEn Bakelaer noemtmen baccas Lauri, Ende

dees wast aenden Lauren boom, weick boom draecht schoone groene ende welrieckent bladen.nbsp;Daermen den Poeten eertijts meede plach te ver-eeren, met een Lauren crans diemen om die slae-pen van haer hoofden setten, somen noch die Poeten huydens daechs schildert ende noemt: Poëtaenbsp;Laureati.

Bakelaer is warm en droogh in den tweeden graet, en is goet tegens alle fenijn ende vergifte.nbsp;Bakelaer cleyn ghestoten, sender die doppen,nbsp;ende met hoonich ofte soete Wijn vermengt is eennbsp;edele remedie ghenut voor die aemborstich zijn,nbsp;een die met coude fluymen op die borste verladennbsp;zijn, dickwils gheleckt ende in den mont gehouden, ende is oock goet also gebesicht vanden geenenbsp;die in teeringe zyn, ende die den katerren uytnbsp;den hoofden op den borst vallen. Wijn daer Bakelaer in geweyckt heeft sonder den doppen, isnbsp;goet gedroncken van den Craem-vrouwen, dienbsp;pijne hebben na die baringhe. Bakelaer ghe-stooten en van dit poeder een vierendeel loots ge-daen in bier of wijn met een stucxk en boters, endenbsp;heet gedroncken eermen gaet slapen, doet wel swe-ten, ende beneemt veel quade suchten, schurftheytnbsp;en crancheden van den menschen, is ooc goet voornbsp;watersuchtigheydt, die een quade maghe heeft salnbsp;oly van Bakelaer op zijn mage strijcken, oft waernbsp;hy pijne voelt comende van coude so wert hy genesennbsp;met Gods gratie. Bakelaer gedroncken doet wel

urine

[scan 23]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;23

urine maecken ende breeckt den steen in den blase ende in den lenden. Die pijnt int hooft heeft, sanbsp;Bakelaer stooten en doent in een sacxken, ende legnbsp;ghent opt hooft snachts, soo gheneest hy.

Walsche-noten. 28.

WAlsche noten int Latijn Nuces. Dees wassen in bittere bolster aen den noteboom, die hooch en schoon is, ende draecht welriekent loof,

't hout is wonder schoon en dicht, bequaem zijnde om yet in te snijden, men vintse veel by den wegennbsp;Die Walsche noten zijn droogh en warm vannbsp;natueren. Olye die gheperst wordt uyt Walschenbsp;noten is seer goet ghestreken op quaet seer, heyrnbsp;worm ende op schurfde hoofden, 'tweick daer mede ghenesen wordt, als ment eerst wat reynichtnbsp;met water en Azijn laeuw ghemaeckt zijnde. Dienbsp;pitten van Walsche-noten met een karrel zoutsnbsp;en wijnruyte, zijn goet ghenutticht in vierighenbsp;tijden als die peste regneert, 'tweick als dan eennbsp;goet preservatijf is.

Hase-noten. 29.

HAse-noten Latijne Avellanae, Sijn een yder

ghenoech bekent. Dees worden met groote menichten in Tonnen uyt Noorwegen herwaertsnbsp;over ghevoert, ende voor snoeperij ghegeten. Hetnbsp;hout is wonder tay om Hoepen ende Boghen afnbsp;te maecken.

Haes-noten zijn warm en vochtich van naturen. Die pitten van Haes-noten gestoten ende met Honig vermengt, genesen den ouden hoest. Haes-nonbsp;ten gebraden met een weynich Pepers ingenomen,nbsp;maken de katerren rijp. Haes-noten gestoten met

B iiii nbsp;nbsp;nbsp;Coren-

[scan 24]

Medicinael

Corenten daer onder ghemenght, is goedt ghegeten van den geen die een quade Longen hebben. Haesenoten ghebrant ende gemenght met Reusel,nbsp;ende ghestreken op cale plaetsen, doet het hayrnbsp;seer groeyen.

Bramen. 30.

BRamen noemtmen Mora Bati int Latijne,

Dees vint men tweederley swert ende blaeu besien, en wassen seer veel by den weghen in hogenbsp;landen aen stekende doornen, die de kinderen veel soecnbsp;ken en eeten alse rijp zijn: want zy verkoelen endenbsp;verslaen dorste. Diemen in de apteeck noemtnbsp;Diamorum.

Bramen zijn van naturen cout en droogh en t'samen treckende. Siroop van Bramen gemengtnbsp;met Honich ofte suycker, is seer goedt gebesightnbsp;voor een sweringhe in den mont ende den huyge,nbsp;of voor een quade keel, mede ghegorgelt, of dennbsp;mondt ghespoelt met wat regenwaters, ende metnbsp;een lepelken azijns. Bramen ghegeeten vercoelennbsp;seer, ende verslaen den dorste, zijn goet voor heetenbsp;coortsen: waer toe men oock mach besighen hetnbsp;hedistilleert water ofte die opperste spruytkens innbsp;cleyn bier gesoden, t'weick oock goet is voor dennbsp;buyckloope, en dient oock wel om den mont mede te spoelen, want het beneemt het bloeden des tantnbsp;vleesch, ende doet den tanden vast staen ende oock

goet schurfheyt mede ghewassen, ende voor een benaude keel mede gegorgelt.

Kruys besien. 31.

KRuysbesien oft stekel besien int Latijne vuae

Crispae. Dees wassen inde thuynen aende hey ninghen aen scherpe dozenkens, zijn van de vruchten

[scan 25]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;25

ten die eerst in de somer te coope connen, daer veel mede ghecoockt wort, ende ghesont is om te ver-verschen ende te vercoelen.

Kruys-besien zijn cout en droog in den 2. gr. In spijse gebruyct maken appetijt om te eeten, stelpennbsp;den loope des buycx, zy vercoelen den hete magenbsp;ende levere, en doen vergaen inwendighe hitte,nbsp;en zijn seer goet gebesigt den geen die koortsach-tigh zijn. Die jonghe bladerkens in struyscruytnbsp;gebacken, zijn goet gegeten den geen die met graveel oft steen ghequelt zijn.

Roosen. 32.

R O S A is geseyt een roose, van dees vintmen

veelderley soorten wilt en tam, dubbelt ende enckel, wit ende root. Van weicken men die bestenbsp;hout te zijn die dubbelde provenci roosen, dienendenbsp;om syroop af te maecken, die roode Aertrooskensnbsp;die plucktmen alse bycans open gegaen zijn: omnbsp;conserve ende roos-eeck af te maken, witte roosennbsp;distilleert men water af.

Die roosen uyt der naturen vercoelen en verver-schen: conserve van roosen diemen in den Apteeck te coope vint, is goet inghenomen tegens bevinge,nbsp;ende benautheyt des herten. Infusi van Roosennbsp;is goet ghebesight om soetelijck camergangh tenbsp;maken: Roos-water is goet om roode loopendenbsp;ooghen mede te genesen. Roosen zijn oock goedtnbsp;gebesicht in heete koortsen, sy verfrayen het her-te ende verslaen dorste. Roos-salve is goedt ghe-streken op de plaetse vant hooft daer weedom isnbsp;van herten, zy vercoelt seer ende doet die pijnenbsp;vergaen dat selfde werck doet roos olye, weickenbsp;voorsz. confectien men altijt in den apteeck te copenbsp;vindt.

Vlier

Medicinael

Vlier. 33.

Die Vlier noemtmen Sambucus. Die Vlierboom wast veel aen den lanthuysen tot vercoe linghe van den earners. T'hout is wonder hertnbsp;alst droog is. Die bloemen worden gedrooght omnbsp;Vlier eeck af te maken, ende daer wort oock waternbsp;af gedistileert dat een schoone reuck heeft.

Vlier is warm en droog van natoeren. Vliereec met een veerendeel loots Veneetsche driakel ingenomen, en daer op warm toe gedect om te zwee-ten verdrijft den Peste ende vierighe koortsen: alsnbsp;die Vlier eerst uyt comt, die knopkens ghescherftnbsp;en met eyeren gebacken ende ghegheten makennbsp;camergangh/ verdrijven waterachtighe vochtigh-heydt ende fluymen uyt den lyde. Die bladerennbsp;ghestooten, zijn goet gheleydt op zwellinghen ennbsp;'t flerecijn, den middelschel van den worter gekooctnbsp;en ghedroneken maeckt geweldigh camerganek,nbsp;en drijft het water af. Tot het selfde dient oocknbsp;gedistileert Vlier water, als men tamelijck veelnbsp;inne neemt.

Casse Fistel. 34.

CAsse Fistel, int Latijne Cassia Fistula. Sijn

zwerte langhe pijpen. Die hier te lande niet en wassen, maer worden hier gebracht uyt vreemde landen, en is een wel bekende vruchte by dennbsp;Aptekers.

Casse fistel is ghetempert van natoeren. Casse fistel inghenomen een once met suycker, maeckt sachte camerganek, ende werekt langhsaem, endenbsp;mach sonder schade van jongh of oudt inghenomen worden. Cassia fistel reynicht het bloet,

beneemt

[scan 27]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;27

beneemt den dorst, verdrijft de fluymen uyt den borst ende maghe, lost oock den steen uyter lendensnbsp;ende blase.

Krakebesien 35.

KRakebesien Latijne Vaccinia Plaustria. Sijn

blaeuwe besien, die overvloedig int wilt wassen ende in de voorsomer te coope comen ende voor snoepery ghegeten worden.

Krakebesien diemen oock noemt Veenbesien, vercoelen en verdrooghen als roode Aelbesien, ennbsp;zijn goet ghegheten teghens de inwendighe hit-ten van brandende koortsen, ende om den verhittenbsp;lever te vercoelen, ende alle den inwendigen ledennbsp;die verhit zijn, ende stoppen oock den buyckloope,nbsp;ende beletten het overgheven des maeghs en ver-slaen dorste.

Soethout. 36.

SOethout of Galissihout, Latijne Liquiritia vel Glissiriza. Sijn wortelkens die in alle winc-kels wel bekent zijn. Die veel in de medecijnennbsp;ghebesicht worden, om te versaften ende te ver-soeten.

Soethout 'twelc men oock noemt Galissihout, versoet en versacht alle dingen daerment toe be-sight. Soethoudt of Galissihout is middelma-tich warm en vochtich van natueren. Soethoutnbsp;gheknaut ende langhe tijdt in den mont ghehou-den, versoet den rauwe dorst ende heesche keele,nbsp;opent ende versacht den verstopten ende verladen longen, en doet den fluymen rijp worden ende

lossen

Medicinael

lossen, t'selfde doet ooc drop soethout een wijtlijts in den mont gehouden en dan deur geswolgen. Soetnbsp;hout verdrijft den dorst en ververscht de drooge endenbsp;verhitte mage, en is oock goet voor teeringen endenbsp;tot heete ghebreken van den lever, ende geneest dienbsp;zweeringen van der nieren ende schorftheyden vannbsp;der blase, ende versoet alle scherpheyt ende snnerte.

Wyngaert, 37.

WYngaert Vinea ende de druyven heetnnen

Vuae. Is een ongeacht hout maer draeght schoone vruchten, soo een yeghelijck wel kennelijcnbsp;is, daer die edele wijn uyt geperst wort.

Die nature des Wijngaerts is verscheyden, want d'onrijpe druyven of verjuys ende oock wijnnbsp;azijn vercoelen, ende die Wijn gedroncken verhit-tet en verwarmt. Die Wijn matich gedronckennbsp;verheugt des menschen herte, vercoelt en scharptnbsp;het verstant ende gheest den lichame cracht ennbsp;sterckheyt: Die wijn is die meick ende een rechtnbsp;voedtsel om oude luyden mede te voeden ende tenbsp;onderhouden: Maer is dickwils die verderffenissenbsp;van jonghe luyden: Daerom soo sullense de jon-ghe luyden niet drincken: Maer sparense voor:nbsp;den ouden man diese soo wel smaect en becomt.

Die Wijn maeckt een mesche coragieus ende a-moreus, ende sterckt wel den lendens van oude patroonen, ende doet den spijse wel verteren dat-men met appetijt ende goede smaeck eet. Wijnnbsp;eeck ofte Verjuys met suycker opgewelt, is eennbsp;goede sirope om te lecken in heete coortsen, wantnbsp;het smaect lieflijck 't verdrijft dorste ende versterctnbsp;den slappe maghe.

NOTA

Die

CruytBoecxken

Die den Wyn drinckt soberlyck,

Die verheughter af minnelyck,

Maer diese drinckt boven maten.

Die doet zyn lichaem luttel baten.

Aelbesien. 38.

AElbesien worden int Latijne genoemt Ribes

ende Grossularia. Sijn over al genoech bekent wassen in de hoven aende heyningen ende wordennbsp;onder den oost boomen geplant. Die rode aelbesiennbsp;zijncout en droogh van naturen, almense eet soonbsp;vercoelen sy die heete mage ende levere, ende zijnnbsp;seer goet ingenomen tegens alle hitten des bloetes,nbsp;ende tot alle heete koortsen, zy verslaen den dorst:nbsp;Aelbesien stoppen den loop des buycx en dat rootnbsp;melisoen, tegens alle die voorschreven ghebrekennbsp;machmen ghebruycken aelbesien cruyt, dat mennbsp;altijt in alle apteecken te cope vint, 'tweick lieffelijcnbsp;is om eeten ende seer bequam voor siecke luyden.

Pruymen. 39.

PRunus een pruym boom ende Prunum een pruy-me. Van dees vintmen veelderley soorten, maer princepael zijn pruymen van Damast endenbsp;slee pruymen 'tweick wilde pruymen zijn diemennbsp;int wilt vint, d'andere pruymen worden in hovennbsp;gheplant. Pruymen ghegeten vercoelen ende maken den buyck weeck, ende doen lichtelijck camer-ganck hebben. Pruymen wel morwe ghekoocktnbsp;den stenen uytgedaen, ende suycker ende boternbsp;toe gemaeckt is goet gegeten voor een slijmerigenbsp;dorst, maeckt openinghe ende verslaet wel dorst.nbsp;Die bladeren van Pruymboom in water gesodennbsp;is een goet gorgel water, voor een seere geswollen

keele

Medicinael

kele datnrien daer nriede ghenesen can. Die wilde slee pruynnen ghedroocht zijnde ende gheghetennbsp;stoppen den buyck loope, ende maken den camer-gangh hert. Die Gomme die aenden Pruymenbsp;boomen wast in wijn gesmolten ende ghedronckennbsp;breect den steen ende doet het Graveel lossen ende rijsen

Mirtus. 40.

Mlrtus is een cleyn boomken hebbende veel tacx-kens, met doncker groene blaedekens, en crijcht schoone witte bloemkens, ende wast innbsp;thuynen daerse geplant wort. Mirtus is drooghnbsp;van natoeren tot in den derde graet ende coutnbsp;in den eersten. Die besikens van Mirtus zijn goetnbsp;inghenomen, voor bloetspouwen, en bloet wateren ende buyckloope, voor natuerlijcke cranckheytnbsp;der vrouwen. Daer die Sirope van Mirtus welnbsp;toe dient, diemen inden Apteeck te koop vint.

Cornoeli boom. 41.

Die Cornoelie boom heeft seer hert hout, die

vruchten zijn schoon root en lanc, zy worden in den thuynen geplant ende men noemtse innbsp;den Latijne Cornus. Die Cornoelien zijn cout ennbsp;drooghe ende t'samen treckende van naturen. Dienbsp;Cornoelien ghegeten stoppen den loope des buycx,nbsp;ende 't root melisoen, ende stercken de weecke ma-ghe, ende is een schoone lieffelijcke vrucht om aennbsp;te sien, ende 't hout is hert en tay om cammen in molens af te maecken.

Populier boom. 42.

populier boom noemtmen int latijne Populus,

Heeft langhachtighe bladeren, achter breet en voor scherp rontsom weynich gekerst, die rijskensnbsp;zijn wit ende taye. Die bettekens eer die bladeren

voort-

[scan 31]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;31

voortcomen, zijn seer welrieckende, encfe daer wordt populier salve af ghemaeckt diemen inden apteecknbsp;te coope vint, die tot veel saken goet is. Men vintnbsp;den Populierboom ontrent Haerlenn wassen aen-den Duyn cant. Populier salve gestreken aen dennbsp;slape van den hoofde ende op die polsen doet ghe-rust slapen. Is oock goet ghesteken op buylen dienbsp;eerst ghevallen, gestooten, of gheslaghen zijn, endenbsp;is goet tot alle verhittinghe.

Steeckende Palm. 43.

STekende Palm wort in de Apteeck genoemt

Ruscus. Het is een houtachtigh ghewas, heeft ronde steelen, encfe stekende bladerkens, ende crijgtnbsp;roode besikens. Het wast hier te lande in de hoven.nbsp;Die stekende Palm is warm en in den tweeden graetnbsp;ende drooch in den eersten. Die wortel van stekende Palm in Wijn gesoden ende gedroncken, doetnbsp;water macken, lost den urine, breeckt den steen,nbsp;ende doet dat Graveel rijsen ende af gaen, ende mitsnbsp;dien goet den gheen die droppel pisse hebben endenbsp;die de geele Sucht hebben.

Hulst. 44.

HUIst wort int Latijn genoemt Ruscus Silve-

stris. 'tHout is seer hert en swaer ende sinckt alsment int water leyt. Die bladeren zijn dick ennbsp;hert, met scherpe stekende doornen, ende blijvennbsp;Swinters ende Somers groen. Die Hulst worden Heyninghen af ghemaeckt ende van de tel-ghen maeckten Sweep-stocxkens voor de Wa-ghenlieden.

Natuere ende werckinghe.

Die

Medicinael

Die hulst besi kens zijn warm van natueren encye maken camer-gangh ingenomen ende verdrijvennbsp;colicompassei. Van schorssen van hulst wort vogel-lijn ghemaeckt, .dienende om vogelkens mede tenbsp;vanghen.

Boeckeboom. 45.

Die boecke boom wort int Latijn ghenaemt Fagus ende die vruchten heetmen int Latijnnbsp;Nuces Fagi. En dees vruchten zijn driecantigh,nbsp;men plachse veel int Haerlemer hout te vinden.

Natuere ende werckinhe Dese vruchten zijn bycans van middelmati-gher nature. Die bladen zijn vercoelende en zijnnbsp;goet geleyt op heete puysten ende sweeringe. Dienbsp;vruchten worden ghesoden ende oock rau gegeten.

Berckenboom 46.

Die bercke boom hier int Latijn Betula. Is een

wel bekende boom heeft witte schorssen. Die rijskens wassen neerewaert ende zijn seer tay endenbsp;bequaem om stal besemen af te maecken ende oocnbsp;roeden voor quade kinderen die niet deugen willen. Men vintse wassen int Haerlemer hout die seernbsp;goet en tay zijn.

Eisen boom 47.

Die Elseboom hiet in Latijn Alnus. Is wel

bekent wast bycans overal ontrent Haerlem.

Die schorsen besegen de viltmakers encfe lijn-waet verwers om swerte te verwen, 't hout mach langh duyren onder 't water en dient wel om pompennbsp;af te maken ende heypalen om huysen op te bouwen in weecke gronden, 't weick tot Amsterdamnbsp;veel ghedaen wordt.

Sause-

Cruyt Boecxken Sause-boom. 48.

SAuseboonn wort int Latijn genaemt by den Ap-

tekers Berberis. Is een cleynen boom, heeft cleyne gekerfde bladekens, en zijn suyrachtich van smakenbsp;ende soo zijn oock die vruchten dat ronde kesikensnbsp;zijn, eerst root en nae swert.

Natuere.

Die bladeren en vruchten van Sause-boom zijn cout en drooch van naturen tot inden tweeden graet.

Werckinghe.

Die besikens van Sause-boom besichtmen om den buyc loope te stoppen, ende den vloet der vrouwen. Dienbsp;bladen zijn goet in spijse om 't bloet te vercoelen, endenbsp;machse besigen inde plaetsen van suyric. Die wortel in looghe geweyckt dient om 't hayr mede geelnbsp;te maken alsment daer mede dicwils wast.

Speel-kooren. 49.

SPeel-kooren noemtmen Oxiacantha. Is bequam

om heyningen af te maken, in doelens ende hoven om te bevrijden, die bloemkens zijn wit ende ruyckennbsp;lieflijc dienende inde Mey tijt in een earner geset innbsp;water om welrieckende te maken, en om te vercieren.nbsp;Die besikens zijn root ende stoppen den buyckloopenbsp;ghegheten zijnde.

Tamarisch-boom. 50.

TAmarisch-boom wort inden apteeck genaemt

Tamariscus. Heeft aschverwighe blaedekens by naest gefatsoneert als heyde. Die bloemen zijnbsp;bruyn wolachtich.

Natuere.

Tamarisch bladeren verwermen, die vruchten en schorssen verdrooghen.

C. nbsp;nbsp;nbsp;Die

Medicinael

Die bladeren ende jonghe scheutkens van Ta-marisch boom in Wijn ghesoden met wat ajuyns ende gedroncken gheneest crachtich de verherdenbsp;ende verstopte milt, ende is oock goet voor tant-zweer den mont laeu mede gespoelt, ende voor loo-pende oogen. Die bladeren van Tamarisch boomnbsp;in water ghesoden, en daer in ghebaeyt stopt dennbsp;vioet der vrouwen. Doodet oock neten ende luy-sen mede ghewassen.

Heyde. 51.

Die Heyde noemtmen int Latijne Erica, Die

Heyde is wel bekent daermen die besimen af maeckt, wast op dorre heyden.

Natuere ende werckinghe.

Die Heyde heeft een verdroogende cracht, ende dient wel in water ghesoden om roode loopendenbsp;ooghen mede te wasschen om't ghesichte te ver-claren ende te stercken.

Rijnwilighe. 52.

RYnwillighe wort int Latijn ghenaemt Ligu-

strum. Is seer bequam om heyninge af te ma ken, heeft langhe doncker groene bladekens. Dienbsp;bloemkens zijn wit en crijcht groene besikens, dienbsp;naederhant swert worden, het wast in de duynennbsp;ontrent Haerlem int wilt.

Natuere ende werckinghe.

De bladeren van dese Rijnwillighe, zijn cout en drooghe ende t'samen treckende, en dienen wel innbsp;water gesoden om een vierige keel ende mont mede te ghenesen alsmen daer mede spoelt ende gor-ghelt. Tot het selfde machmen die vruchten besi-ghen.

Tot

[scan 35]

CruytBoecxken nbsp;nbsp;nbsp;35

Tot de Cruydeniers, ende Specery Vercoopers.

ALIe Cruydeniers ende Specery-vercoopers Saluyt in den Heere. Goethertige Vrienden, nademael ghy dagelycx met kostelyckenbsp;Aromatike Speceryen omgaet, waer doornbsp;u Doosen ende Winckels ende by na alle buys lief-felyck ende soetgeurich is rieckende. So suldy wetennbsp;dat goede Christenen die deuchdelyck leven, zyn alsnbsp;een kostelycke specerye voor God den Heere, voortsnbsp;brengende een reucke des soetigheyds: Maer God-loose Menschen, die een quaet leven leyden, nietnbsp;voorts brenghende dan alle onnuttigheydt: Dit zynnbsp;niet dan stinckende bocen, daer den Hemel af be-swalckt, daer niet dan Peste ende qualyck vaert af isnbsp;komende. Dees sullen van God den Heere verworpen worden met de stinckende Boeken in de eeuwigenbsp;stanek der Hellen. Maer op dat wy daer voor beboetnbsp;souden wesen, soo laet ons schicken ons sondigh leven te beteren, God den Heere getrouwelyckte dienen, een yegelyck recht te doen. Soo sal ons God denbsp;Heere tydelyck gebenedyen, ende sullen namaels ge-voert worden deur de Enghelen Gods in de wickelnbsp;des eewigen levens. Vaert wel in den Heere.

Van

Medecinael

Van der Specerijen, Natuere, cracht ende werkinghenbsp;Note-muschaet.

NVx Miristica vel Muschata. Is te seggen

Note-muscate, dees worden meest in al Cruydeniers winckels vercocht, zy zijnnbsp;seer goet ghenutticht van beroerde luy-den, ende suyveren het bloet alse matich ghebruycktnbsp;worden, ende zijn goet gebesicht voor den steen endenbsp;'t graveel, ende voor een verkoude quade maghe.

Die Note-muschaet is heet ende droog van natue ren inden tweeden graet, en mach vijf jaer duerennbsp;onverteert in hun cracht: die beste Notenmuscha-ten zijn slecht en swear ende rootachtich, die olyenbsp;in hebben als mense steeckt met een Naelde oftnbsp;Spelde: maer die licht zijn oft verdroogt en verschimmelt sonder vochticheyt, die heetmen Gom-pen, en die zijn so goet niet. Note-muschaet genut-tight, maeckt een welrieckende adem, verdrijftnbsp;winden uyt den lijve, sterckt de herssene, maecktnbsp;schooner coleur ende reynicht het bloet, ende isnbsp;oock goedt ghegheten voor een quade maghe endenbsp;flauherticheyt, ende doet oock wel urine lossen.nbsp;Muschaten aen groote stucken in boom olye ghe-leyt, en daer altemet een lepelken af ghenomennbsp;met ontrent een vierendeel van een Muschate teen-der reyse, dat is een sonderlinghe medecijne voornbsp;die gheen die met groote pijne sijn water maeckt,nbsp;overmits het graveel. Note-muschaet is goet gebesicht voor een coude lever ende een gheswollennbsp;milte, diese cleyn maeckt, ende is oock goet voor

den

[scan 37]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;37

den buyckloope in een eye gebacken met wat meels. Als yemant swijmt, die salmen met Note-mus-chate in: zijn mondt acemen, soo sal by bekomen.nbsp;Note-Muschaet is oock wonder goet ghebesightnbsp;voor den gheen die veroert zijn ende lamme ledennbsp;hebben.

Folie. 2.

MAcis. Beteyckent Folie, is wel bekent is de

Cruydeniers ende aptekers winckels, wert hier te Lande gebracht uyt Indyen, somen dage-lijcx verneemt In Flauherticheyt versterckt dienbsp;Folie seer het herte.

Die Folie is het bloeysel van den Muscate ende is van eender cracht ende operatie als dienbsp;Muscaten zijn, te weten, heet en droogh in dennbsp;tweeden graet. Folie ghenutticht, sterckt dennbsp;mage en lever endem aeckt urine, ende doetnbsp;den winden breken en scheyden, stopt mede hetnbsp;roode Melisoen ende den vrouwen stonden, Olynbsp;van Folie vintmen te coop in den Apteeck, en dienbsp;strijckt men buyten op de borst tweemael daegsnbsp;met een warme hant voor een quade borst ende oocknbsp;op die maghe voor een quade maghe.

Caneel. 3.

GInamomum. Caneel latine, Dits een uytnemen-de scores die t'herte ende mage seer versterct alse gebesicht wert. Is wel bekent meest by een yegelijcnbsp;somen die over al in de winckels te cope vint.

Caneel is heet in den derden graedt en droogh in den tweeden. Die beste is root van verwe metnbsp;een goeden reuck, en die scherp is op de tonghenbsp;met een soeticheydt vermeught, en blijft tien jaernbsp;goet in zijn cracht. Caneel is goedt ghebesight.

• • t Cnbsp;om

Medecinael

om 'therte te verstercken, endem aeckt goet bloet in den mensche, Item Caneel gebesicht beneemtnbsp;den Katarren des hoofts, ende is sonderlinghenbsp;goet ghebesight van watersuchtighe menschen.

Caneel ghegheten maeckt clear ghesight, ende is oock goet voor een vercoude quade maghe endenbsp;flauherticheyt, ende voor benautheyt des borsts,nbsp;ende met warme wijn ghedroncken, ghepulveri-seert, ontstopt den vroukens haer verhouden bloet.nbsp;Caneel ghestooten ende gemenght met een braen-appel ende wat suyckers is goet ingenomen voortnbsp;doppen des herten ende voort swymen. Caneel isnbsp;oock goet ghebesicht voor vochtige herssenen, hetnbsp;drought den katarren, verwermt ende verstercktnbsp;den maghe, ende verdrijft slijmerige humeuren.

Gengeber. 4.

Sinsiber, Gengeber wast mede in de heet Indy-

sche landen, daer die specerij cruyden van daen comen, ende wert boven alle specerijen wel meest innbsp;spijse ghebruyckt, alse genut wert soo verdrijftsenbsp;winden, verteert wel den spijse, ende reynicht dienbsp;vuylicheyt des maechs, scherpt het gesicht, ver-wreckt tot wellusticheyt des vleesch.

Gengeber is heet in den derden graet ende voch-tich in den eersten graet, die beste is die van binnen wit is ende scherp op die tonge als peper, hy duertnbsp;twee jaer lang goet ende onverteert in zijn cracht.nbsp;Gengeber in spijse gedaen is goet voro een vercoude quade mage, ende voor die altemet swijmennbsp;ende in onmachte vallen, sterckt het gesichte, ende doetnbsp;oock sweeten verdrijft het fenijn ende winden. Eennbsp;clauwe Gengeber in de vlamme van een kaerse ge-barrent of gesengt aen een punt van een messe ende

'tswert

[scan 39]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;39

'tswert dan rontsom af geschrabt, en dan het binnenste cleynkens gesneden, dat machmen innenemen metnbsp;een teugsken wijns of biere, en dit is seer goet omnbsp;den spyse te verteeren, het verdrijft winden enc/e maectnbsp;appetijt, en is goet voor een vervuyide mage endenbsp;quade lever, het verteert fluymen ende vochtichey-den, ende versterckt den natuere.

Nagelen. 5.

GAriophilae. Nagelen zijn bekende specerijen die

hier te landen niet en wassen, maer comen uyt vreemde Eylanden, sy verheughen 't herte en zijnnbsp;goet voor de magh ende lever, sy scherpen het ghe-sichte ende stercken crancke ouwe lendens.

Nagelen zijn droogh en warm van natueren, die beste zijn die rootverwich zijn en breet aen denbsp;hoofden, ende een cleyne vochte in haer hebben endenbsp;blyven thien jaer in hun crachte. Nagelen ghege-ten in spyse verstercken die herssenen oock de magenbsp;ende lever, ende verlichten ende verheugen 'therte, makennbsp;claer gesichte ende benemen het braken ende walgen vannbsp;bovenen. Nagelen verstercken ooc die nature, gevennbsp;courage, ende maken soeten asem, verheugent' gemoet.

Suycker. 6.

SAccarum. Suycker, is veelderley, van weick

die witte herde brootsuycker voor die beste ghe-houden wert, ende roode pot suycker voor die slechste.

Suycker is warm en vochtig in den eersten graet die beste is harde ende schooner witte broot suycker. Die suycker voet en lacceert wel. Suyckernbsp;met speceryen ghebacken en ghegheten verstercktnbsp;den mensche. Paerlde suycker diemen in den Ap-teeck te cope vint, verfraeyt ende vercoelt het herte, ende is goet in den leste not crancke menschen

C iiij nbsp;nbsp;nbsp;ghe-

Medecinael

ghegeven. Suycker is goet gebesicht voor pijn in de blasé, ende quade Lendens. Suycker is water of in bier ghedaen, is goet gedroncken om tenbsp;ververschen ende te verkoelen ende om dorste tenbsp;verslaen. Suycker-candy is goet genutticht voornbsp;een heesche keele, verslaet wel dorst en doet dennbsp;hoeste ophouden.

Saffraen. 7.

Crocus, Saffraen wast in Duytslant ontrent

Weenen, verwet seer geel, ende wort dicwils in spijse ghebruyckt. Saffraen versterct het herte,nbsp;verdrijft geel-suchte, ende is goet voor alle de inwendige leden.

Saffraen is heet in den tweeden graet, ende droog in den eersten, ende mach vijf jaeren dueren in haernbsp;kracht alsse wel bewaert wort: de beste is die ver-sche is, ende een schoone verwe ende goeden reucknbsp;heft. Saffraen salmen niet te veel besigen: wantnbsp;het quaet is. Saffraen in spijse gebruyckt, stercktnbsp;het herte, ende maect goet bloet, 't is oock goet voornbsp;een benaude borst ende voor 't pleuris. Saffraen ge-drought en dan gepulveriseert ende met wijn gedroncken versterckt de mage. Saffraen in vrouwen soek gedaen is goet om rood lopende oogennbsp;mede te genesen, ende Saffraen in eenige pappennbsp;gedaen, maeckt sweeringen rijp alsmense daer opnbsp;leyt, Saffraen verdrijft het fenijn vant herte, en isnbsp;goet gebesight voor de geele suchten ende verwecktnbsp;der vrouwen stonden, ende doet wel sweeten en u-rine maken, ende helpt alle de inwendige leden.

Peper. 8.

Piper. Peper is een specerije die wel bekent is, het krachtigh heet is van natueren.

Peper

[scan 41]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;41

Peper is heet en droogh in den vieren graet, en mach elf jaer goedt behouden worden in zijnnbsp;kracht. Peter met wijn gedroncken, beneemt dennbsp;vierden daechs coortse, Die veel Peper eet wortnbsp;oncuysch, ende maeckt een mensche mager, en dienbsp;vrouwen die te veel Peper eeten worden onvrucht-baer. Item Peper ghegeten maeckt appetijt, ennbsp;doet de spijse wel verteeren ende verdrijft de winden. Peper met boter bier t'savonts warm ghe-droncken, is goet voor verkoude lendens, ende voornbsp;koude bevende coortsen, en dient oock luyden dienbsp;oudt en cout zijn, en rochen en kochen: men sal vijfnbsp;oft ses graensiens voor den eten innemen, dat verwarmt de Maghe, ende den inwendige leden, ende maeckt appetijt, verdrijft winden ende quadenbsp;vochticheyt. Peper gheknaut met razijnen, trectnbsp;veel slijms uyt den hoofde. Ghestooten Pepernbsp;en Swavel onder een ghemenght met smeer vannbsp;geroockt vleesch is een goede Ruysalve, men salsenbsp;strijcken in den leden, en daer 't schurft is:

Aloe. 9.

ALoes. Aloe, is boven maten bitter ende is het sappe van Semper Vives.

Aloe is van natueren warm en droogh, ende dees vintmen in den Apteeck te coop, die beste isnbsp;die lever verwich is 'tweick is meest bruyn root-achtich. Aloe is een gesonden medecijne voor tee-re persoonen, om sonder sorg camergang te maken:nbsp;maer werct langsaem, ende is boven maten bitter, en daerom maeckmer pillekens af om met eennbsp;gebraden appel duerte swelghen: neemt Aloe eennbsp;vierendeels loots, maecter pillekens af, swelgt dienbsp;deur, dat maeckt sachte camerganck, ende is goet

C V nbsp;nbsp;nbsp;voor

Medecinael.

voor een quade vervuyide Maghe: verdrijft oock die geelsucht, ende beneennt den hooft sweer, endenbsp;gheneest roode loopende ooghen.

Rhaberber. 10.

RHabarbarunn. Rabarber is wel besochte ende beproefde nnedecijne.

Rabarber is warm in den eersten graet en droog in den tweeden, ende is t'samen treckende van natoeren. Dese wortel vintmen in der Apteec te coopenbsp;maer is boven maten costelijck en dier, so dattet eennbsp;excellente ende beproefde medecijne is voor rijckenbsp;luydem, diese vergelden mogen te coopen. Rabarbernbsp;gepulveriseert ende met een doyerken van een eyenbsp;met wat wijns ingenomen is goet voor een quade mage ende voor pijne in den buyck, ooc voor Sciatica, twelc is pijn inde Heupen: is oock goet voornbsp;bloet spouwen, voor root Melisoen, voor cortsen,nbsp;voor de geelsucht, ende voor een verstopte lever.

Galigaen. 11.

GAIanga. Galigaen is een seer taye roode wortel diemen in de apteeck te coope vint, die seer gepresen wort, voor een quade maghe.

Galigaen is warm van natueren in den derden graet. Galigaen in Wijn gheleyt en daer af ghe-droncken is goet voor een quade maghe, verdrijftnbsp;winden sterckt het geheele lichaem ende maeckt goetnbsp;bloed. Ende Galigaen aengheroken sterckt hetnbsp;breyn ende den sinnen: Maer Galigaen in den montnbsp;genomen ende geknaut, verheucht den menschen endenbsp;maeckt hem vrolijck ende blijde.

Zeduwaer. 12.

ZEduwaer. Noemtmen int Latijn Zedoaria.

Zeeduwaer is wel bekent in den aptekers winc-

kels

[scan 43]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;43

kels, is een wortel bycans van smaeck ende co-leur als Gengeper, weick uyt Indien hier te lant gebracht wort. Zeeduwaer is warm en droog innbsp;den tweeden graet, Zeeduwaer wort veel gebruycktnbsp;voor preservatijf in een vierighe tijt als die gavenbsp;Gods regneert, een stucxken in de mont gecautnbsp;ende naederhant deur geswelcht. En is oock goetnbsp;voor een quade Mage ende het breeckt winden endenbsp;verdrijft colicompas, maeckt oock appetijt om tenbsp;eeten ende maeckt een soete asem.

Cubebe. 13.

CUbebe gelijckt wel ronde Peper ende is oock

scherp ende bijtende als Peper, en comt mede uyt Oost-Indien.

Gracht en werckinghe.

Cubebe geknaut doet wel seeveren ende trect veel vochtigheyt uyt den hoofde, is goet voor caterrennbsp;int hooft die van coude gecomen zijn, Cubebe ge-gheten is goet voor die Geelsuchte ende swijme-linge int hooft, doet wel water lossen, ende vordertnbsp;den vrouwen haer Menstrum.

Vermaninghe van 't Zaet.

CHristen Broeders dat ghy al t'samen wel varen moet is hertelyc myn begeren. Myn hoeft goet gedacht. V.L. te vermane van 't saet dat-men in der aerden saeyt, behoort op gelegendernbsp;tyt te geschien so als ghy wel weet, want datmen buy-tens tyts saeyt dat soude qualyc willen wassen. Endenbsp;sulc saet alsmen saeyt sodanige vruchten ismen verwachtende. Die dan goet saet saeyt, die mach oocknbsp;goede vruchten maeyen. Maer die oncruyt saedt sal

oncruyt

Medicinael

oncruyt vergaren. T'weick oock also te verstaen is by't mensche leven, want een mensche behoordt eennbsp;deuchdelyck leven hier op dese Werelt in de tyt dernbsp;gratiën te leyden, waer af nnen vruchten verwachtende is des eeuwighen Levens. Maer die sijn leven innbsp;ondeuchde overbrenght, 'tweick niet dan oncruyt is,nbsp;wat is die anders verwachtende dan eewighe be-derffenisse. Daerom salmen't oncruyt der ondeuch-den altyt, dat in ons wil opwassen uytroeyen, op datnbsp;in ons niet en blyft wassende dan't goet cruydt dernbsp;deuchden, Waer deur nnen mach vercrygen van Godnbsp;den Heere tytelycke benedictie, ende naemaels t' eewighe leven.

Van den Medicinael Saden cracht ende werckinge

Mostaert-saet. 14.

Sinapi. Mostaert-saet is een cleyn rond sade-

ken, ende is tweederley, te weten wit ende graeu, het wit wordt gesaeydt, ende't graeunbsp;wast int wilt, aen dijcken ende by die wegen onrent Haerlem, ende wort dagelicx veel ge-bruyckt tot visch ende vieesch gemalen zijnde omnbsp;de spijse te verteeren.

Mostaert-saet is heet en droogh in den vierden graet, ende men macht vijf jaer goet houden in zijnnbsp;cracht. Mostertsaet gemalen met azijn ofte Ver-juys, is een goede souse ende toe spijse, om sware costnbsp;te verdouwen ende te verteren, en is goet gegetennbsp;voor een quade mage ende voor watersuchtigheyt.

Nieu

[scan 45]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;45

Nieu gemalen Mostert is goed gestreken op onge-neselijcke seeren diese doet verdroogheu ende ver-gaen. Mostert saet ghestoten ende in een popken ghebondeu is goet in de mont genomen met laeunbsp;water ende eeck voor den tantsweer, doet wel severennbsp;ende suyvert den herssenen alsmen poers in de neusenbsp;doet om te verniesen. Gemalen mostert gebesichtnbsp;doet wel urine maken ende geneest den buyck pijne.

Anijs-saet. 15.

ANisum. Anijs-saet is een welsmakent ende seer

gesont saet, ende wort veel in der medecijnen gebesicht om winden te breken, men vintet over a by deu comens te cope.

Anijs-saet is heet en droogh in den derden graet. Anijs-saet gegeten, maect appetijt, breect wel winden, is goet voor pijne in den buyck, doet wel urinenbsp;maken ende sweeten, is goet gebesicht van den water-suchtigen en van den genen die de vallende siecktenbsp;hebben. Anijs-saet gestooten met wat stocsuyckernbsp;is goet gegeten voor een quade dorst ende een quade asemnbsp;Anijs-saet wort veel gebesigt in der medecijnen ge-pulveriseert ende in drancken gekooct. Tis lieflicknbsp;van smake ende doet veel goets in den mensche.

Commijn. 16

CVmminum. Commijn, dit is langwerpich graen

saet wort veel van de lant luyden in Kasen gewrongen ende in broot gebacken, men vintet ge-noech te coope.

Commijn is heet en droog in den tweeden graet, genuttight, scheyt die winden van der magen ennbsp;doet urijne maken: maer is niet goet veel ghebe-sight. Item Commijn en Bakelaer 't samen ghe-

stooten

Medicinael

stooten, en in een sacxken opt hoogt geleyt, is goet voor coude katarren. Connmijn gestooten enc/e nnetnbsp;Azijn ghennenght ende voor die neuse ghehoudennbsp;om daer aen te riecken, is goet voort bloeden, wantnbsp;het doet het bloeden stempen en ophouden.

Coriander. 17.

COriandrum. Coriandre is een welrieckent ront

sakenen, wort op ackers gesaeyt, ende wordt veel in bier ende wijn gebesicht, ende wort oock innbsp;suycker ghebacken ende in den slach-tijt wordtetnbsp;veel in de jeusen ghestopt.

Coriander is heet en drooch inden anderen graet ende blijft twee jaer goet in zijn cracht. Coriandernbsp;salmen niet desigen eert bereyt is op dusdanighernbsp;maniere: Men salt eerst weycken in eeck ende latentnbsp;dan wederom droogen, ende dan genutticht, is goetnbsp;voor swymeling of draeyinge in 't hooft, ende voornbsp;die vallende sieckte. Coriander bereyt en in Suycker gebacken en ghegheten, sterckt de Mage endenbsp;maeckt een welrieckende mont.

Venkel-saet. 18.

FAEniculum. LAtijne is een seer bekent graen sa-deken, dat veel in thuynen wast ende vermenigh-fuldicht hem selven seer, ende wort veel inder me-decijnen gebruyct ende is seer goet voor't Graveel, Venckel is heet en droog in den tweeden graet,nbsp;ende het saet duert dry jaer in zijn cracht. Venckelnbsp;zaet gegeten sterct die herssenen ende 't gesichte, rey-nicht het bloet, ende opent der vrouwen maent stonden,nbsp;vermeerdert het soch van vrouwen, het sterct de mage ende stilt het braken, het ontstopt de lever, milte endenbsp;blase, en doet wel urine maken, ende helpt den steennbsp;breken, ende is goet voor pijne inden lendens ende het

ver

[scan 47]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;47

verdrijft coude pisse, ende diet nuttight verjeucht daer af. Gedistileert Venckel waeter is seer goetnbsp;om seere oogen mede te wasschen diet geneest.

Daucus-saet. 19.

DAcus, Vogelnest oft kroonkens kruyt, wast

op hooge steelen ende gelijckt bykans het gewas van geele wortelen. Die bloemen zijn Wit, ende wassen op kroonkens. 't Saet is ruych alstnbsp;rijp is, ende wast overvloedigh op drooge slootennbsp;omtrent Haerlem.

Daucus saet oft Vogelnest wast overvloedigh int wilt, dit saet is warm en droogh van natuerennbsp;in den derden graet. Daucus saet droogh gegetennbsp;of in karremeick gesoden, is goet genuttight voornbsp;verholen winden. Daucus saet is oock goet ghe-besight voor't graveel ende den steen, het doet welnbsp;water lossen, ende opent den maent stonden dernbsp;vrouwen, ende is oock goet voor pijne in den buycnbsp;ende pijnen inde lendens.

Lijn-saet. 20.

SEmen Lini. Lijnsaet is een plat grau blinckent

sadeken, wort op die ackers gesaeyt, is nootsa kelijcke plante by naest voor alle menschen, so omnbsp;die olye die daer af geslagen wort, als om't vlasnbsp;datter af wast, daerment Lijnwaet met grootenbsp;kunst ende veel moytens af maeckt: ende daernbsp;menich mensch zijn broot by wint.

Lijnsaet is warm in den eersten graet, by nae ghetempert van natueren. Lijnsaet meel metnbsp;bier een pappe af ghemaeckt met een goedt stucknbsp;boter, ende op die sweeringhen of swellinghen ge-leyt, versacht die pijne ende maecktse rijpe, endenbsp;doetse deurbreken, ende treckt doornen ende splinters

Medicinael

ters uyt den vieesch. Lijnsaet gesoden met vleesch-nat of soete-meick, ende in clisterie gebruyckt versacht alle pijn ende weedom inder dermen ende van der moeder. Lijnsaet meel met ghestooten Pepernbsp;onder een gemenght met Honich, is een goede elec-tuarium voor een quade hoest genutticht, ende isnbsp;oock goet ghegeten om couragie te maken.

Lavas-saet. 21.

LAtine Livisticum. Lavas-saet wast aen een hoge plant op croonkens daer zaet in wast, wordt veel ghebruyckt voor winden.

Lavas-saet is warm en drooge van natoeren. Lavas-saet hestooten ende ghegheten, of met eennbsp;teuge Wijns ghedroncken, verdrijft winden endenbsp;pijne, ende is oock goet ghegeten voor een quadenbsp;mage, ende daerenboven maectet de spijse smakelijck.

Nardus-saet, 22.

NIgella. Nardus-saet is een swert zadeken dat dickwils teere persoenen ingheven wordt,nbsp;om winden te breken.

Nigella of Nardus-saet is warm en droogh inden derden garet. Dit saet gestoten tot poeder en met Wijn in ghenomen verdrijft winden uyt dennbsp;lijve ende wormen ende fenynige dampen ende opstij-ginghe, alsmer altemet aen rieckt, soo drooghtetnbsp;vochtighe herssenen, en doet den verloeren reuck.nbsp;wederom comen, ende is oock goet voor den tantsweer.

Zever-saet. 23.

INt latine wort het ghenaemt Sermen Limbri-corum ofte Sermen contra umbricos. Ende dat is het oprecht Zever-saet of wormcruyt, datmennbsp;in de Apteeck te cope vint, 'tweick in vreemdenbsp;Landen wast.

Cruyt Boecxken Natuere

Het Seversaet of het worm-cruyt is warm en drooch van natueren.

Cracht ende werckinghe Seversaet ghepulveriseert ingenomen een outnbsp;mensche ontrent een half loot met Suycker ghe-mengt ende ingenomen, is goet voor die inwendige wormen des buycx die daer af sterven, ende als-mer wat aloe onder menght soo wordense met eennbsp;doot uytgedreven.

Fenegrieck. 24.

FEnegrieck heet int Latijn Faennum Graecum.

Heeft bruynachtige hole steelkens, heeft bladeren als daver. Die bloemen zijn bleec, 't saet is geel, en wast in cromme houwen, men saeytet innbsp;hoven ende wort by den Apteeckers vervoft.

Natuere.

Fenegrieck is warm ende drooge, ende versaft ende vermorwt seen

Werckinghe.

Fenegrieck gestooten met Bier gesoden met een goet stuc boters, dese pappe is goet geleyt op harde sweeringhen ende apostumatien, diese doet rijpnbsp;worden ende uytbreken.

Vermanghe van't Graen.

GOet hertige Mannen, Ic wensche u toege-

luc ende salicheyt. Myn vermanghe tot u luyden is dese. Ghy weet wel dat de Lantmannbsp;grooten arbeyt doet om zyn lant te behave-nen, ende alst nu behavent is, Soo werpt hy zyn coren

D nbsp;nbsp;nbsp;uyt

Medicinael

uyt die hant in zyn acker ende besaytet alsoo op goede hope dat hy daer nae noch vruchten afkrygen sou-de, ende ten sy sake dat het Tarwe coorenken sterft in de aerde soo blyftet alleen, maer sterftet so brenghtetnbsp;vruchten voorts, soo mede moeten wy ons beste doennbsp;om deuchdelycke te leven, en bewysen die werckennbsp;van barmherticheyt aen ons even mensche nae onsnbsp;vermoghen, op goede hope dat wy daer nochnbsp;vruchten af sullen kryghen in den Hemel, 't Weicknbsp;niet can gheschieden ten zy saecke dat wy oock eerstnbsp;sterven ons quade lusten ende onbehoorlycke begeer-lyckheyden des vleesch die tegen den Geest zijn strijdende, 'tweick soo 't in de redelyckheyt gheschied, soonbsp;sullen wy als weeldich Kooren op schieten in allenbsp;deughden, ende ryp zynde sullen van die Enghelennbsp;Godts ghevoert worden in de Schuere des eeuwigennbsp;levens.

Van de kracht der Cooren Graenen.

Tarwe of vveyt. 25.

TArwe heetmen int Latijn Triticum. Is

een seer schoon graen soo een yeghelijck wel bekent is. Dat op vette ackers ge-zaeyt word, ende in schoone ayren wast.

Daer het beste broot af ghebacken word.

Die tarwe is bykans van middelmatighe natuere, meest streckende tot warmte, ende maectnbsp;een mensche vet en sterck. Men sal weten dat hetnbsp;gesonste broodt datmen eeten mach wordt vannbsp;Tarwe ghebacken, dat nieuwe backen is ende

niet

[scan 51]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;51

niet vunstich een dach out zijnde, ende hoe dattet meer ende cleynder ghebuydelt is hoe dattet meernbsp;stopt ende meer voetsel geeft, ende hoe grover vannbsp;semelen hoe min voetsel ende meer lacceert. Tarwe meel Pap gecooct met soete meick ende gegetennbsp;versacht den dorst, ende is goet voor bloet overgeven. Pap van Tarwe meel met wat boters rijptnbsp;alle apostumatien, ende brengt dat bloet tot etterenbsp;alsment op sweeringe leyt. Tarwen semel in water ghesoden is goet om crauwagie ende schurftnbsp;mede ghewssen dese doet vergaen.

Rogghe. 26.

DE Rogge noemt men int Latijn Secale. Is

oock een schoon wel bekent graen, dat op co-ren velden wast in ayren, daer mede goet broot af gebacken, wort, tweick met water alleennbsp;ghenoech soude zijn om af te leven, als hem eennbsp;mensche wel liet ghenoeghen.

Rogge is uyter natueren verwarmende: men sal weten dat rogghen brood brenght wind aen,nbsp;ende is zwaer en quaet om te verteren, ende dientnbsp;alleen den geen die arbeyden, ende luttel leech oftnbsp;stil zijn, of die een stercke Maghe hebben: Drooghnbsp;roggen meel in een sacxken opt hooft gheleyt, isnbsp;goet voor pyne int hooft, ende pappe van Roggen broot oft van roggen meel gemaeckt ende opnbsp;zweeringen geleyt, maeckt die rijp ende doetse deurnbsp;breken, ende trect ooc doornen en splinters uyt dennbsp;leden daerse inne zijn. Een snede rogge broot welnbsp;geherst, en dan in Azijn genet ende met wat Nagelen besteken ende op het putken van de Maghenbsp;gheleyt, maeckt appetijt en is goet voort brakennbsp;ende walghen. Rogge broots cruymen met zout

D 2 nbsp;nbsp;nbsp;ende

Medicinael

ende Wijn-eeck vermengt bintmen onder de voeten om pijn ende raserije uyt den hoofde te trecken.

Haver. 27.

Die naem van Haver is int Latijn Avena. Is

een excellent paerde voeringe, is wel bekendt, ende wort oock goet af gemalen, tot een medecijnenbsp;ende spijse der menschen.

Haver is uyter natuyren vercoelende ende op droogende. Haver in water gesoden tot dat sy splijtnbsp;en dat water met Rooswater gemengt verdrijftnbsp;den steenpuysten uyt den aensicht alsment daer mede wascht. Haveren gort met botermelc gesoden, isnbsp;goet voor de geen die groote hitte int lijf hebben.nbsp;Haverpap met wat oly gemengt maect sweeringennbsp;rijp, en doetse uyt breken alsment daer heet op leyt.nbsp;Haver met sout onder een heet gemaect, en in eennbsp;sacxken ghedaen, is goet geleyt op een seere zijde.

Garste. 28.

Die Gerste heet int Latijn Hordeum. Is een

graen daer principaelijck mout af ghemaeckt wort, ende goet bier af gebrouwen wort, wesendenbsp;niet min nootsakelijck tot drancke der menschennbsp;als die Wijn. Die Gerste is tweederley die winter Gerste ende somer Gerste.

Gerste is cout ende droog in den eersten graet, ende wort seer veel in medecijnen gebesicht in heetenbsp;siecten om te vercoelen ende hitten te te verdrijven.nbsp;Gerste in water ghesoden tot datse splijt, en dannbsp;deur ghedaen en met suycker opghewelt, is goetnbsp;gedroncken voor een heete Cortse, ende verslaedtnbsp;wel dorst, het selfde doet oock Gersten bry ghege-ten. Gerste genutticht maeckt reyn bloet, ende isnbsp;goet in 't hooft. Fijn Gerste meel gesoden ende

pappe

[scan 53]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;53

pappe af ghemaeckt ende ghegheten, is goet voor raserije int hooft. Dat selfde doet oock drooghnbsp;Gersten nneel in een saecxken op't hooft gheleyt.

Boeck-Weyt. 29.

INden Latijne Fago Triticum. Is een driecan-

tich graen, dat veel in Brabant gheteelt wordt ende int sticht van Utrecht. Daer die rijckenbsp;lieden heur hoenderen die capoenen by mesten, ennbsp;de die schamele luyden af leven.

Boeck-weyt is bycans van ghetemperde na-tuere. Boeck-weyt meel koecken af ghebacken of bry afgecoockt, is goede cost voor gemeene luyden,nbsp;die lichtelijck verteert wort, ende oock redelijc welnbsp;voet, maect openinge en doet wel urine losen.

Geers. 30.

GEers int Latijn Milium. Is een cleyn rondt

zadeken, tweick men by die comens te coope vint, ende is beter bekent by den schamele menschennbsp;dan by den rijcken.

Geers is cout in den eersten graet, en droogh in den derden. Geers gecoockt in meick soo het ghe-bruyck daer af is: ende ghegeten is goet voor dennbsp;buyckloope ende doet urine lossen. Geers ghestoo-ten ende in een nieuwe panne heet ghemaeckt, isnbsp;goet in een sacxken gheleyt op pijne van den sijdenbsp;ende van den buycke, comende van verholen winden, en is ooc goet oock also opt hooft geleyt voornbsp;een seer hooft dat pijn heeft, en is goet om die ka-tarren op te drooghen.

Rys. 31.

INt Latijn Orisa. Rijs comt hier te lande te coope in balen uyt vreemde landen. Is by die rijcke luyden wel bekent, beter als by den armen.

D iij nbsp;nbsp;nbsp;Rijs

Medicinael

Rijs is warm in den eersten graet, en drooch in den tweeden. Rijs gekoockt met meick ende gegeten is lecker luyden spijse, geeft goet voetsel ende stopt den loop des buycx, maeckt een menschenbsp;couragieus, ende gheeft hem een bloosent endenbsp;schoon colour.

Boonen. 33.

INt Latijn Faba. Een Boone. Die Boonen

wassen op die Ackers in schellen, ende zijn menigerhant groot en kleyn.

Groene Boonen zijn hout ende vochtigh van natueren: maer alsse out zijn dan zijnse coudt ennbsp;droogh. Boonen in water gesoden ende gepelt ennbsp;dan in boter ghefruyt, maken versch bloedt endenbsp;stercken des lendens, ende maecken een menschenbsp;moedich. Boonen gegheten stoppen den loop desnbsp;buycx, ende beletten het druppen der Catarren, hetnbsp;welrieckende bloeysel der Boonen, water af ghe-distileert, dient om vlecken en sproeten te was-schen diense doet vergaen.

Ervveten. 33.

PIsa Latine. een Erte. Is een wel bekent graen,

men vinter menigherley, graeu, groen, ende witte Erweten.

Erweten zijn van middelmatige natueren, die weicke gekoockt zijnde ende gegeten, gheven dennbsp;mensche goed voetsel, ende maeeken een menschenbsp;sterck en kloeck Het ertsappe van groene erten innbsp;genomen met wat bereyt Senepoers, so ment innbsp;den Apteeck koopt, is een goede medicine om ca-mergang te maken, doet wel urine losen, verdrijftnbsp;den geelsucht ende waetersucht, ende ertsappe isnbsp;ooc niet ongesont genutticht voor teere menschen.

Turcksche

Cruyt Boexken

Turcsche Rogge en Tarwe. 34.

TUrcx Cooren heetmen int Latijn Frumentum

Turecium. Dese greynen zijn verscheyden van coleur wit, root, geel, bruyn. Broot van Turcx Cooren gebacken smaeckt redelijck wel, maer is droo-ge kost, ende voedt soo wel niet als Tarwe endenbsp;Rogge van dese Landen.

Roomsche Boonkens. 35.

ROomsche Boonkens heetmen int Latijn Fa-

seolus vel Phasiolus minor. Sy wassen aen staeken in de hoven, ende zijn liffelijcke vruchten, van menigerhande coleur, ende worden, eernbsp;sy rijp zijn met heur schellen aen stucken ghesne-den, gesoden ende also gegeten. Roomsche boonkens zijn warm en vochtich van natueren. Roomsche Boonkens gekoockt met hutspot nat, endenbsp;gegeten voeden redelijck wel, maecken sachte ka-mergangh ende doel wel water losen.

Lupinen. 36.

Die Lupinen worden int Latijne ghenoemt

Lupini. Die Lupinen wassen in schellen ende zijn bitter van smaecke, men vintse in den Hoven gesayt en wassen.

Natuere.

Lupinen zijn warm en droogh tot in den tweeden graet.

Gracht ende werckinge.

Lupinen in waeter gesoden ende ghedroncken jagen af deur den camerganck alderley wormen,nbsp;ende 't aensigt mede gewassen maect een klaere huyt,nbsp;ende neemt alle plecken en sproeten wech. Lupinennbsp;gekooct zijnde machmen oock eten voor spijse.

D iiij nbsp;nbsp;nbsp;Verma-

Medicinael

Vermaninghe van den wortelen

GOet-gunstighe Hoveniers ick wensche u toe

gheluck en salicheyt. Soo ghy wel weet dat het principaelste dat den hoornen en cruydennbsp;doet groeyen en wassen, dat is die wortel als dienbsp;wel gemist ende ghehavent is. So mede moeten dienbsp;wortelen ons gheloofs, wel bemist wesen met leetwe-fen onser sonden, daer voor doende boet en penitentie, ende sullen ons hofken wel schicken te wieden,nbsp;ende reyn en suyver te houden, uyt roeyende allenbsp;sondighe ghebreecken als oncruyt met Wortel metnbsp;al. Want die alleen het bovenste gras aftreckt ennbsp;laet die wortel staen, die doet hem selven meernbsp;schade als baet. Soo mede moeten ons de sondennbsp;leet wesen uyt die gront ons herten, die uytroeyendenbsp;deur Biechte en peitentie, of wy souden ons selvennbsp;bedrieghen int leste.

Van de Medicinael Wortelen, cracht ende werckinghe.

Rapen 37.

INt latijn Raps een Rape. Is een bekende ende seer gesonde cost, bysonder die sant Rapen die ontrent Haerlem wassen, die weicken gebraden zijnde ende ghegheten breecken welnbsp;winden ende verteren drae, ende men machse oocknbsp;een sieck mensch wel laten eeten.

Rapen zijn warm en vochtich van natueren: Ende als Rapen wel ghecoockt zijn, ende voor

spijse

[scan 57]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;57

spijse ingenomen worden, soo ist een ghesonde cost en gheeft den lichaem redelijc voetsel. Rapen metnbsp;meick ghesoden, versoeten de pijne van't flerecijnnbsp;daer op gheleyt zynde. Het sop daer die Rapen innbsp;gesoden zyn is goet om die handen inne te wasschennbsp;die uytbreken van den winter, of ghesoden Rapennbsp;warm daer op geleyt. Die jonge spruytkens vannbsp;den Rapen als sy beginnen uyt te schieten ghege-ten, toebereyt sijnde, doen water maken, en zijnnbsp;goet genutticht van den ghenen die met den steennbsp;ende't graveel gequelt zijn.

Radijs. 38.

RAbhanus minor. Noemtmen te zijn Radijs ofte oock Radicula. Den Radijs eetmen veel omnbsp;graegheyt te maken ende om winden te breken, is welnbsp;bekent by den warmoes luyden ende by een yegelijc.

Radijs is warm in den derden graet, en droogh in den tweeden. Die Radijs aen schijven gesneden,nbsp;ende met suycker gelaeght, daer druypt een lief-lijck Sirope uyt, die goet geslickt is voor een qua-de hoest ende benautheyt op de borst, 't Saet van Radijs gestooten ende ingenomen met laeu water ende olie,nbsp;doet sterckelijc overgeven ende doet urine losen. Ra-dys gestooten, ende met sout en seep gen quaet pam-pier onder de voeten gebonden, trect uyt het hooftnbsp;nederwaert, pijn ende hitten. Radys gegeten, breectnbsp;de Steen, en is goet om te doen coren ende overgevennbsp;'t weic bysonder doen die schellen van Radijs metnbsp;honich en eeck gestampt en ingegeven, en daer nanbsp;een vinger diep in de keel gesteken maect walginge.

Geele Peen ende Garoten. 39.

DEes worden ghenoemt int Latijn Pastinaca

Lutea amp; Rubea. Dat zijn Roode ende Geele

D V nbsp;nbsp;nbsp;Peen,

Medicinael

Peen, die over al wel bekent zijn by den Rijcken en by den armen.

Die Wortelen van Geele Peen en Garoten, in spijse gebruyckt, geven redelijck goet voetsel, endenbsp;verwarmen den inwendige leden, ende doen welnbsp;water losen, ende brengen een groote vervullingenbsp;in, onder schamele menschen.

Pastinaken Peen. 40.

DEes worden ghenaemt int Latijn Pastinakae.

Sijn oock seer wel bekent, het sijn schoone witte, vette wortelen. Die dagelijcx in hutspottenbsp;gecoockt worden.

Pastinaken wortelen zijn warm en droog van na tueren, ende met hutspot gesoden ende gegeten, geven goet voetsel, ende zijn goet voor den lever, lon-ge, nieren ende borste. De selve wortelen doen oocnbsp;water makn, versoet die pijn van der zyde, ver-dryven den winden ende weedom uyt den buyck,nbsp;ende zijn oock goet gegeten van den geen die verreet zijn of die van binnen gequest, of borsten zijn.nbsp;Tsaet van den Pastinaken met wijn ghedronc-ken is goet tegen alle fenijn ende vergifte.

Mirredick. 41.

MIredick wortel heetmen int Latijn Rapha-

nus maior. Dees worden in de hoven geplant, ende vermenichvuldigen seer alsmen den wortelnbsp;aen dicke schyven snijt, ende die plant in de aerde.

Mirredick wortelen gheraspt zijnde ende ghe-menght met wat eecx ende cruymen van witte broodt, is een goede sauce dienende om te eetennbsp;tot vissche of harde onverdouwelijeke cost, wantnbsp;het doet die spijse wel verteren, ende maect appetijt, ende doet wel urine maecken, het verdrijft het

graveel

[scan 59]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;59

graveel ende pijn wt den lenden, en is goet voor watersuchticheyt.

Peterceli-vvortelen. 42.

PEterceli int Latijn Peteroseliuna. Is een cruy-

deken dat in de warmoes Thuynen ghesaeyt word, en bagelycx gebruyct so wel die wortelen alsnbsp;t cruyt ende oock't saet.

Peterceli is warm in den tweeden graet ende drooge tot in den derden graet. Peterceli Wortelen ghecoockt met Hutspot ende ghegheten, zijnnbsp;goet voor den Mage, doen den spijse wel vertee-ren, ende doen veel wateren, sy openen den ver-stoptheyt van den Leveren, van den nieren encfe vannbsp;allen den inwendigen leden, zy doen den steen endenbsp;dan graveel reysen, ende wederstaen alle fenijn. Totnbsp;het voorschreven dient oock het zaet ghepulveri-seert, ende met cleyn ghesneden soethout ingheno-men, doet oock den winden scheyden, alsoo ghebe-sicht zijnde.

Alant-vvortel. 43.

INde Apteec noemtmen Enula Campana. Alant-

wortel heeft groote breede sachte bladen, met een lange ghehayrde steel, ende draecht schoonenbsp;geele bloemen. Die wortel is groot en die endenbsp;wit van binnen, ende heeft een stereke reucke endenbsp;smaeck, ende wort in Thuynen geplant.

Aland Wortel is warm in den derden graedt en drooch in den tweeden. Dese Wortel gedroogtnbsp;ende gepoedert ende met Honich ghemenght, isnbsp;goet inghenomen voor den hoest, ende fluymennbsp;op den borst, breeckt oock winden, is goet voornbsp;een quade Maghe ende maeckt een lange azem.

Tot die voorschreven ghebreken machmen besi-

ghen

Medicinael

geen geconfijte Alant wortelen die veel bequamer is, die ooc goet is voor pijne inden heupen, endenbsp;voor den geen die hun seer ghedaen hebben, en isnbsp;goet preservatijf voor die peste.

Angelica. 44.

ANgelica. Noemtmen ooc in duyts alsoo ofte

Heylige Geest wortel, is sonderling goet voor die Peste, Angelica heeft gekerfde blaen ende heeftnbsp;een hooghe steel daer croonkens op wassen, endenbsp;wast garen in vochtige plaetsen onder eist boomennbsp;int wilt ontrent Haerlem.

Angelica is heet en droog in den derden graet. Water van Angelica ghedistileert, is goet voornbsp;die peste met drieakel inghenomen, en daer op ge-sweet, het is oock goet voor een vierighe luchte,nbsp;voor een quade mage, voor toverije, voor flauher-tigheyt, voor Pleuris ende voor tantsweer: hetnbsp;opent die verstoptheyt van den lever, milte. Longen ende Mage, het voordert den vrouwen maent-stonden ende drijft af den nageboorten, ende verdrijft winden ende gheronnen bloet.

Bevernel. 45.

LAtisne Bibernelle encfe Saxifragia. Die Bevernel

heeft een scherp bytende wortel als gengeber, heeft cleyne ghesneden bladekens, ende wast innbsp;santachtighe gront ontrent Haerlem.

Bevernel wortel is warm en droog in den derden graet. Dese Bevernel wortelen geconfijt oft met Wijn gesoden ende genutticht, doen waternbsp;maken, breken den steen, ende zijn goet tegensnbsp;den droppel pissen. Die wortelen ghedrooght endenbsp;ghepoedert ende met suycker inghenomen ver-wermen en verstercken de mage, verdrijven winden

[scan 61]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;61

den, ende zijn goet genuttcht voor Colicompas, zijn oock goet genut voor den gheen die vercrom-pen oft ghespannen of lamme leden hebben of beroert zijn, is oock goet voor tantzweer, voor Pe-ste ende quade luchten.

Tormentiel. 46.

TOrmentilla. Latine. Is een cleyn cruydeken

met cleyne bladekens, wast op hooch Lant, heeft dunne roode steelkens, lancx d'aerde cruypen-de, die bloemen zijn geel, die wortel is bruyn rootnbsp;en dick, en wast ontrent Haerlem.

Tormentil is droogh in den derden graet. Die wortelen van Tormentil gesoden ende gedronckennbsp;met een vieren deel loots van zijn poeder, doet sweeten, drijft het fenijn van 't herte, ende is oock goetnbsp;voor die Peste, ende stopt den buyckloope ende 'trootnbsp;melisoen, enofe stopt oock mede het bloet overgeven,nbsp;ende bloet pissen, ende bloet der Vrouwen, gheneestnbsp;alle gequestheyt van binnen, ende opent den longennbsp;ende lever, verdrijft koutheyt der coortsen, ende stelptnbsp;loopende vloet der oogen, mede gewassen zijnde.

Meester-Wortel. 47.

OStrutium Latine. Heeft een sterck rieckende wortel, wort in de hoven gheplant.

Meester wortel is warm en drooch van natoeren tot den derden graet. Dese Wortel in wyn ge-coockt ende ghenutticht, is goet voor een quade verkoude maghe, ende voor bevende coude coortsen, maeckt appetijt ende wederstaet den quadenbsp;luchten ende fenyn, ende verdryft oock winden,nbsp;lost gheronnen bloet dat ghecomen is van vallen,nbsp;slaen ofte stoten, is oock goet geleyt op beten vannbsp;dulle honden.

Boom

Medicinael Boona-varen. 48.

POlipodium Latine. Boom varen, wort ooc ge-

noemt Enghel soet, heeft langhe effen bladen, die tot het middel ribbeken ghesneden zijn. Dienbsp;wortel is schier een vinger dick, van buyten bruynnbsp;van binnen groenachtigh, en wast in Haerlem opnbsp;riet dacken ende oock buyten die Stad.

Boom varen genaemt Polipodium in Latijn, is droogh in den tweeden graet. Dese wortelennbsp;in vieesch nat ghesoden zijnde ende ghedroncken,nbsp;maken lichtelick camergang, suyveren het bloet,nbsp;verdrijven schurft ende ruydicheyt.

Endeloos. 49.

ERingium Latine. Diemen noemt Endeloos, wast in duyn, ende heeft stekende blauwe bladen, dese wortel schijnt een warme natuere te hebben. Die wortel van Eringium in hutspot ghe-cooct, alsmen ander wortelen doet, sijn goet ghege-ten teghens pijn inden buyc, t welc men noemt Co-licompas, comende van verholen winden, is oocknbsp;goet voor den steen ende t'graveel, en doet wel water losen. Dese wortelen gheconfijt ende ghege-ten, hebben die selfde cracht, ende maken een mannbsp;couragieus, ende verdrijft den druppel pisse endenbsp;leversuchte.

Suycker-vvortelkens. 50.

SIfar, Latijne, Suycker wortelkens, hebben ront-achtige steelen ende gekerfde bladekens. Die bloemen zijn wit ende wassen op croonkens. Dienbsp;wortelkens zijn wit, ende ontrent een vinghetnbsp;langh, ende zijn liefelyck van smake.

Suycker wortelkens zijn warm en droogh van natueren, dese wortelkens ghecoockt met eenigh

nat

[scan 63]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;63

nat alst behoort ende gegeten verstercken den mage, maken appetijt ende lust om te eeten, en doen wel water losen, ende stelpen den loop des buycx.

Heems wortel. 51.

ALthea Latijne. Dese wortel is groot en dick

van binnen wit ende lymachtich, wast in laghe landen ontrent Haerlem byden dijcken, ende worden oock in thuynen gheplant.

Die Heemst is sacht als fluweel, ende wordt van sommighe fluween cruydt ghenoemt, wandtnbsp;het versacht ende moru mackt. Heems wortel ge-stooten ende in pappe ghesoden van Lijnsaet of Gersten meel, dient wel gheleyt op harde zweeringhen,nbsp;diese rijpe maeckt en doet deur breken. Dese wortel in Wijn ghesoden ende ghedroncken doet wel u-rine maecken, en is goet voor 'tgraveel ende schenx-sel, ende voor den gheen die van binnen ghequetstnbsp;zijn van slaen, stooten, of vallen. Die woreel ghesoden met azijn, ende den mont ghespoelt, stercktnbsp;het tantvleesch, en beneemt den pijne van tantzweer.

Ajuyn. 52.

CEpa latine. Ajuyn is wel bekent, ende wast in de warmoes thuynen, ende worden daghelijcxnbsp;ghebruyckt in de keucken.

Ajuyn is warm van natueren over den derden graet. Ajuyn ghesoden of ghebraden met oly ennbsp;eeck ghegeten als salaet, maeckt openinghe: doetnbsp;urine losen ende veel waters maken, is oock goetnbsp;voor een vercoude quade mage, diense geneest endenbsp;doet den spijs wel verteeren.

Hazel-wortel. 53.

HAzel wortelen noemtmen int Latijne Racices

Asar. Die haselwortel heeft swerte groene ronde

Medicinael

den bladen. Die wortelen zijn dun en lanck, lief-lijc van reuck, ende scherp bytende op die tonghe en worden in de hoven gheplant.

Hasel wortel ghenaemt Asarum, is warm en drooch van natueren in den derden graet. Desenbsp;wortel gepulveriseert, ende met botert bier inge-droncken dient om camergangh te maken, endenbsp;oock om te cooren ende over te geven, alsmen dennbsp;vingher diep in de keel steeckt na datment inghe-nomen heeft, en is ooc goet gebesicht voor den water suchtigen, ende die pijne in der heupen hebben.nbsp;Dese wortel jaecht af der vrouwen stonden, encfe isnbsp;oock goet voor den hoest, ende teghens der droppel pisse.

Mecrappen. 54.

RVbia Tindorum. Sijn roode wortelen die op ackers veel in Zeelant geteelt worden, ende worden gemalen in molens, daer root mede geverwt wort.nbsp;Mecappen zijn warm in den tweeden graet ennbsp;drooch in den derden. Mecrappen in Bier gesoden en deur ghedaen zijnde, het natte met honichnbsp;opgewelt, is goet gedroncken tegen den geelsucht,nbsp;het doet dapper water losen, ende opent die ver-stoptheyt der nieren, oock des blaes ende des levers, ende der vrouwen stonden, en is goet ghe-droncken van den geen die gevallen hebben of gestoten zijn, ende hun van binnen seer gedaen hebben, want het doet het gheronnen bloet scheydennbsp;ende drijftet af.

Brioni-vvortel. 55.

Die Brioni heet int Latijne Brionia, By den

Aptekers. Die Brionie heeft clauwierkens ende bladen gelijck den wijngaert, ende wast seer

hoogh

[scan 65]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;65

hooch op, bequaenn zijnde onn prieelkens mede te bededen. Haer bloemkens zijn wit daer groene be-sikens afcomen ende naerder hant root worden. Dienbsp;wortel is wit, die, groot ende lang, en hangt dick-wils voor den aptekers deuren te proneke.

Brioni wortel die veel in de Duynen wast, is warm ende droogh in den derden graet. Die jon-ghe spruytkens van dese wortel in den lenten ge-stooft en bereyt soo 't behoort ende ghegheten, zijnnbsp;goet voor een quade mage, maken camerganghnbsp;en doen urine losen. Brioni wortel gesoden metnbsp;gepelde rasynen en deur gedaen sijnde en dan op-gewelt met honich, dese dranc maect camergangnbsp;ende doet fluymen uyt quatten, ende is goet voornbsp;die vallende siecte ende popelsye, ende voor eennbsp;quade dorst.

Prang wortel. 56.

PRang wortel of catte dooren, heeft zwerte groene ronde bladekens, met seer herde scherpe doornen beset, en crijcht paersachtige Bloemkens, hetnbsp;saet leyt in haukens, wast ontrent Haerlem, en isnbsp;wel bekent by den Herbaristen.

Prang-wortel ghenaemt Aresto bovis, heeft een verdrogende natuere. Die schellen van desen wortel ghesoden met Wijn, ende dan met suycker op-ghewelt, dat ghedroneken doet water losen endenbsp;breeckt den steen, is oock goet voor die vallendenbsp;sieckte: ende met water gesoden en wat azijns bynbsp;ghedaen en den mondt daer mede ghespoelt ghe-neest den tantsweer.

Gariophilaet. 57.

LAtine Cariophilata. Ende Nardus Rustica. Die Gariophilaet rouwe ghespleten swarte

groene

Medicinael

groene bladeren wassende die steel ontrent ander-halfvoet hooch, en draecht geele bloemkens. Die wortel is cort, heeft veel beseikens, en ruyckt alsnbsp;cruyt nagelen, ende wast ontrent Haerlem.

Gariophilaet is warm en drooch van natoeren in den tweeden graet. Die wortelen van Gariophilaet hebben eenen lieflijcken reucke, als Na-ghelen. Dese wortelen in wijn geleyt zijnde ghe-ven den Wijn een lieflijcke reucke eude smaeck, en dese Wijn is goet ghedroncken van den gheen dienbsp;hun seer ghedaen hebben binnens lijfs, om 'tghe-ronnen bloet te doen scheyden, ende is oock goedtnbsp;voor alle wonden van buyten of van binnen ghe-besicht, en is oock goet gedroncken voor een qua-de maghe, ende opent die verstoptheyt des levers,nbsp;ende suyvert den borst van fluymen, ende is ooc goetnbsp;ghedroncken voort Colicompas, dat is voor verholen winden ende pijne in den dermen.

Langhe hoolwortel. 58.

INt Latijn astrolochia longa, heeft bladen ofse

geschildert waren. Die wortelen zijn lanck ende teer, ende wassen overvloedich ontrent Haerlem aenden cruyt berch.

Lange Hoolwortel is heet en droog in der? tweeden graet. Dese wortel in Wijn geweyct zynde en daer af ghedroncken, is goet voor alle fenynic-heyt binnens lichaems, en doet wel water loosennbsp;verweckt der vrouwen cranheyt en is oock goedtnbsp;voor pyn in den zyde, voor crampe ende 't flerecynnbsp;dit also inghenomen als voorschreven is.

Boonkens hoolwortel. 59.

INt Latijn Radix cana, wast ontrent een spanne

hooch, heeft cleyne bladekens, en draecht paer-

sche

[scan 67]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;67

paersche bloemkens, ende worden in hoven ghe-plant, ende men vintse te coope in cruydeniers winckels.

Hool wortel is heet in den eersten graet, ende droogh in den anderen, ende blijft twee jaer goetnbsp;in sijn cracht. Hoolwortel cleyn ghestooten metnbsp;cleyn gesneden soet hout, met honich onder een ge-mengt en daer altemet wat af gheslickt, is goetnbsp;voort kichten ende amborsticheyt. Item die denbsp;vallende zieckt heeft, sal nemen Hooi wortel tweenbsp;loot, en sieden die in boom olye, ende smeeren daernbsp;mede 't gheheel rugge been, soo gheneest hy. Hoolwortel ghepulveriseert ende met eeck gemenght,nbsp;is goet teghens schurftheyt als sy daer mede ge-wasschen word. Hoolwortel met bier of Wijn in-ghenomen is goet teghens vergift diese uytdrijft,nbsp;ende drijft oock af den nae gheboorte.

Pestilenti wortel. 60

LAtine Petasites. Heeft groote ronde bladen, die

steel wast omtrent een span hooch, men vintse omtrent Haerlem in vochtigeladen. Die bloemen zijn lijf verwich. Die wortel is sterck ende bitter van smake.

Pestilentie wortel diemen noemt Petasites, is droogh in den eersten graet. Dese wortel ghe-droocht en gepoedert en met wijn ghedroncken, isnbsp;goet voor die peste en vierighe coortsen, drijft hetnbsp;fenijn van t'herte, ende is goet tegenst' opstighennbsp;van der moeder.

Hertstonghe. 61.

HErtstonge int Latijn Bistorta. Heeft smalle

ghecronckelde bladen op d'eene zijde doncker groen ende nae die aerde blaeu groen, heeft een

E ij nbsp;nbsp;nbsp;lange

Medicinael

langhe steel dragende eens choone ayre vol cleyne lijfverwighe bloemkens. Die wortel is croncke-lich ende van binnen root.

Herts tonghen vercoelen en verdrooghen tot in den derden graet. Die wortel van Hertstongen ge-soden ende ghedroncken, is goet voor den buycloo-pe ende't root Melisoen, stopt die natuerlijcke cranc-heyt der vrouwen, ende stilt het braken, opent dennbsp;verstopte nnilte, ende versachtse alse verhart is.

Calfvoet of Aron. 62.

ARon heeft groote groene bladen, met een steele ontrent een spanne hooch, en draecht rondenbsp;besikens. Die wortel is wit en ront, wast ontrentnbsp;Haerlem onder die eiste.

Aron oft Calfvoet, weickmen oock noemt den buytschen Gengeber, is heet ende droogh als dienbsp;Gebgeber. Dese wortelen geconfijt met Suyckernbsp;of Siroop, zijn goet ingenomen voor fluymen opnbsp;die borst om te doen ruymen, en voor 't sineken vannbsp;catarren, ghespannen ende ghecrompen leden, isnbsp;oock goet uytwendich geleyt op buyle stinekendenbsp;sweeringhen, ende voor schellen op die oogen.

Standel cruyt. 63.

INt LAtijn Satyrion. Heeft bycans bladen als

van witte Lelie, en heeft een schoone paersche bloeme. Die wortelen zijn twee ronde ballekensnbsp;en wassen in groene santachtige plaetsen int wiltnbsp;ontrent Haerlem.

Satyriones zijn veelderley soorten, zy verwer-men, ende zijn vochtich van natueren. Dese wortelen, gesoden in soete-meick, ende die ghegheten zijn goet voor terringe, sy verstereken den lendens,nbsp;ende maken couragie, ende gheven goet voedtsel.

Wal-

Cruyt-Boecxken. Wal-wortel. 64.

INt Latijn Consolida Major. Heeft lange rouwe

bladen. Die bloemen zijn ront en hol, van coleur rootachtig en paersachtigh. Die wortel is vannbsp;buyten zwert, van binnen wit, en wast veel by la-ghe landen ende laghe dijcken ontrent Haerlem.

Consolida is warm en drooghe inden tweeden graet. Die wortel van Consolida gesoden metnbsp;Mede of soete-meick, ende ghedroncken, is goetnbsp;voor een quade dorst, ruymt den fluymen, ende isnbsp;oock goet voor 't bloed spouwen, ende is een seernbsp;heylsame wortel, om wonden ende gescheurtheydnbsp;te ghenesen, ende daer van heeft het zijnen naemnbsp;Consolida, 't weick geseyt is heylsaem.

Jreas of blaeu Lelien. 65.

IReos heeft groene langhe bladen. Die bloeme

is meestendeel purper blaeu, ende worden hier te landen inden hoven geplant.

Die wortel van Irias is warm en droog. De-se wortel in Wijn ghesoden ende ghedroncken, is goet door pijn in den buyck, ende voor den gheennbsp;die eenich lidt vercrompen hebben ofte vercoudtnbsp;ofte verstijft zijn, is oock goet voor watersuchtig-heyt en voor den steen, dese wortel gepoedert endenbsp;met honich vermenght, is goet inghenomen voornbsp;amborstigheyt. Die selve wortel ghepoedert endenbsp;inde neusgaeten opghenomen doet verniesen, endenbsp;suyvert dat hooft van binnen,

Bertram. 66.

INt Latijn Pyrethrum. Heeft ghecloven bladen

als venckel. Die bloemen ghelijcken bycans de camille bloemen. Die wortel is lanck endenbsp;brandende op den tonge.

Pyre-

Medicinael

Pyretrum. oft Bertram, is warm en droogh in de derden graet. Pyretrum wortelkens gepulveri-seert, ende met Honig vermenght, ende also inge-nomen, is goet voor die vallende sieckte, ooc mede voor Popelsye ende verouderde hooftzweer endenbsp;vercoude Herssenen. Die wortel van Pyretrumnbsp;in den mont gheknaut, doet wel severen ende quy-len uyt den mont, ende is mitsdien oock goet voornbsp;den tantzweer.

Ledt Gras of knop Gras. 67.

HEt gras wort int Latijne ghenoemt Cramen.

Ende die wortelen van sommich Gras word inder medecynen ghebruyckt, dat op hooge Landen wast en crijcht sachte ayren. Die wortelen zijnnbsp;wit en lanc en in malkanderen verwert, ende wastnbsp;over al ontrent Haerlem.

Natuere.

Knop Gras is cout en droogh van Natueren.

Werckinghe.

Die wortelen van Led Gras in Wijn gesoden en gedroncken doen de pijne in den buyc vergaen,nbsp;en doet wel water losen en 'tGraveel rijsen, en isnbsp;ooc goet voor die droppel pisse, alsoo ghebruyckt.

Aen den bloemisten Vermaninge.

BEminde Bloemisten, aengesien dat die Bloemen ende Bloemkens die Principale cieraet zyn van een wel gheschickte Hof ofTuynenbsp;dienende om ruyckers af te maecken. Bloempotten

Cruyt Boecxken.

potten mede te veneieren. Roosen Cranskens mede toe te stellen, een earner vol soete reucx te maken, Enc/enbsp;worden ons arme Pelgeroms verleent tot een verma-kelyckheyt in onse ellendighe pelgrimagie, om onsnbsp;te vertroosten met die toecomende Salicheyt. Wantnbsp;zy ons te kennen gheven die schoonheyt des Hemelsnbsp;ende de goetheyt ons Scheppers ende Salichmaec-kers, als wy sien ende contempleren soo menigher-hande coleuren van bloemkeus uyt die swerte Aer-de spruyten dubbelt ende enckel, met onuytspreke-lycke soete reucke. Dit siende sullen wy by onsnbsp;selven deneken. Hoe schoon ende edel dat is dienbsp;edele Bloem-maker ons alder Scheppe ende Salich-maecker. Die so veelderley Bloemkens van alder-hande coleur, verwe, ende reucke laet wassen uytnbsp;die swerte Aerde, soo dat onse Heere selfs getuyghtnbsp;in den heyligen Euangelie. Dat die Coninc Salomon in alle zyn rycke niet en was verciert als een vannbsp;dien, so wy dagelycx voor onse ooghen sien alst in denbsp;Somer is, dat geen zyde, noch fluweel, noch schilderye,nbsp;te gelycken zyn by die levende coleur der Bloemen, ennbsp;dat wy hierom den over edelen Bloem-maker onse Sa-ligmaker sullen lief hebben, ende ons selfs verpynen sullen ons Hofken te wyne van oncruyt der Sonden, endenbsp;sullen een verlangen hebben om te comen daer Godtnbsp;die Heere selfs is, in alle volmaeckte vreuchde daer-men alderhande schoone Bloemkens vinden sal die al-tydt sullen schoon bloeyen. Daersullen die Martelaersnbsp;schoone roode Roosen syn. Daer sullen die Maegh-den Lelien en witte Roosen zyn. Daer sullen die oot-moedighen welrieckende Violetten zyn. Daer sullennbsp;die discrete menschen schoone Madelievekens zyn.

Daer

[scan 72]

Medicinael

Daer sullen die Minnaers Gods en barmhertige meu-schen schoone dubbelde Goudtbloemkens zyn. Dees sullen inder eeuwicheydt beschenen worden met dernbsp;Sonne des Rechtveerdicheyts. Daerse eeuwighenbsp;blyschappe af sullen ontvanghen ende sullen bedautnbsp;en bereghent worden met dauwe der genaden Gods,nbsp;in eeuwighe vrolyckheyt.

Van de Medicinael Bloems-kens, Gracht ende werkinge.

Gout Bloemen. 68.

GAIendula. Een Gout Bloeme int Latijn.

Die Gout bloemen hebben drie of vier stelen ontrent anderhalf voet hooge, becleet met langhe, bleecke, groene bladen, daer opnbsp;wassen schoone Gout Bloemen, die met der Son-nen op gaen encfe wederom toesluyten met der Son-nen onderganck, ende zijn tweederley, dubbelt ennbsp;enckelt. Die gout Bloemen worden in de Hovennbsp;ghesaeyt, ende bloeyen bycans van Meye af totnbsp;in den Winter.

Natuere.

Gout Bloemen zijn warm en droogh van Natuere.

Kracht ende werckinghe.

Conserve van Gout Bloemen is goet ingenomen tot een preservatijf voor die peste, ende geneest oock bevinghe ende cloppinghe des herten. Azyn vannbsp;Gout Bloemen is goet gebesicht in vierige tyden,nbsp;alleen encfe ooc met Driakel ingenomen. Die Bloemen

[scan 73]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;73

men alleen of met den cruyden in Wijn gesoden enc/e ghedroncken, dat doet den Vrouwen haer natuer-lijcke cranckheyt comen, gedistileert Gout blomnbsp;water, machmen oock besigen in vierige tijden alsnbsp;die gave Gods regneert, ende dient oock wel omnbsp;roode oogen mede te wasschen diese gheneest endenbsp;goet maect. In de voor tijt is't jonge cruyt goetnbsp;ghedaen in struyfcruyt, warmoes ende salaet, endenbsp;men mach die bladekens van den Bloemkens o-ver salaet stroyen om te eeten.

Violetten. 69.

VIoletten worden int Latijn ghenaemt Viola.

Het cruydt van den wel rieckende Violetten cruypt lancx d'aerde als Aertbesyen cruyt, hemnbsp;tot veel steden daer aen hakende, heeft rontachti-ge bruyn groene bladen. Die bloemkens sijn paersnbsp;ende seer liefelijck van reucke. Violetten wordennbsp;meest in Thuynen gheplant hoe welse in sommige plecken hier te lande int wilt wassen, ende bloe-yen in de Maert.

Natuere.

Violetten zijn cout inden eersten graet ende voch-tich in den tweeden. Violetten in water gesoden ende ghedroncken, zijn goet voor heete Coortsennbsp;ende tegens verhittinge van lever. Syrope vannbsp;Violetten ingenomen maeckt sachte camerganck,nbsp;ende is goet voor den hoest ende voor luyden die innbsp;teeringe sijn, ende voort Pleuris, ende voor pijn innbsp;de zijde: waer toe ooc dient dese conserve van Violetten, weickmen in de apteeck te coop vint metnbsp;den Syrope, en daer is gheen cruyt dat meernbsp;ghebruyckt wort als die Violen.

Gracht ende werckinghe,

Violetten gestooten ende met meel van Gersten

E V nbsp;nbsp;nbsp;mont

Medicinael

mout vermenght ende Pappe af ghemaeckt met Boter ende Azijn is goet geleyt op heete zwellingen ofte apostumatien. Oly van Violette Bloemen dient om te strijcken aen die slapen des hooftsnbsp;om te slapen, ende tot slissinghe van pijn die vannbsp;hitten comt.

Camillen. 70.

CAmillen int Latijn Camomilla. Dees zijn twee-

derhant, te weten fijne Camillen ende grove Camillen, diemen noemt houts Camillen. Die Camille Bloemkens hebben witte bladekens encfe zynnbsp;int middel geel. Sy wassen onder 't Coren, maer dienbsp;fijne Camillen hebben alleen een steelken daert bloem-ken op wast, die grove Camillen hebben veel stee-len ende dienen alleen om in voet water die voetennbsp;in te wassen. Dock soo zijnder Roomsche Camillen, daer men sit baneken mede plant, die seernbsp;wel riecken ende hoemender meerder op sit, hoesenbsp;beter reuck van hun geven, ende oock beter wassennbsp;ende groeyen.

Natuere.

Camillen zijn warm en droog in den eersten graet Camillen in bier gesoden en gedroneken is een ge-sonde dranc om urine te losen ende den steen te doennbsp;rijsen. Die selfde dranc verdrijft winden ende geneestnbsp;het Colicompas, ende verdrijft alle pijn. Camillen zyn oock goet gesoden in voet water. Olie vannbsp;Camillem versacht alle weedom, maect los en slapnbsp;dat verstijft is, ende opent dat ghestooten is. Omnbsp;winden te breken, neemt wat Camillen met watnbsp;gestooten soet Hout ende eet dat, ende drinekternbsp;een warme teughe bier oft wijn op, soo suldy genesen met Gods gratie.

Lelien.

Cruyt Boecxken Lelien. 71

INt Latijne Lilium. Een Lelie. Die witte Lelien

hebben lange vette bladen, tusschen weicke voort comt een ronde rechte steel, omtrent drie voetennbsp;hooch, aen weicke voort comen schoone witte welnbsp;rieckende Lelien, die schoon zijn om aen te siennbsp;ende te verwonderen is dat God die Heere uyt dienbsp;zwerte aerde soodanighe witte welrieckende Lelien laet wassen. Die Lelien worden in de Hovensnbsp;gheplant.

Natuere.

Die Wortelen en bladen van den witte Lelien ghestooten ende in eenighe Pappen ghecoockt alstnbsp;behoort, zijn goet voor alderhande zweeringhe,nbsp;als mense redelijcke dicke daer op leydt so sullensenbsp;die zweeringhen rijp maken ende doense deur breken. Die Olye van den Lelien diemen in den Ap-teeck coopt, is goet ghestreecken daer eenige ver-stijftheyt is, ende met lau water ingenomen zijnde, maeckt cooringhe.

Madelieven. 72.

INt Latine Bellis, een Madelieve. Vam Madelieven vintmen tweederley gheslacht, te weeten wilt, ende tam, of enckel en dubbelt, ende zijn van co-leur sommige root, sommighe wit, sommighe ghe-sprenkelt. Die wilde Madelieven wassen in de wey-den, ende die dobbelde worden in de Hoven gheplant.

Madelieven zijn uyter natueren cout en droogh ende men ghebruyckt se veel om te vercoelen innbsp;heete coortsen. Neemt Madelieven, en sietse in water met ghepelde Gerste ende Rasynen, dese drancnbsp;is goet voor een vierighe Coortse, ende voor eennbsp;verbette Lever, ende maeckt sachte camergangh.

Made-

[scan 76]

Medicinael

Madelieve bladekens machmen eeten als salaet met Oly ende Azijn, ende dit maeckt vercoelingenbsp;ende appetijt ende openinghe.

Lelikens van Calvarien of May-Bloemkens. 73.

INt Latijn noemtmense Lelium Conualium. Die

Lelikens van Calvarien hebben twee groene effen bladen als van witte Lelien, met een stee-le ontrent een palm hooch. Daer aen seven of achtnbsp;schoone witte welrieckende Bloemkens wassen,nbsp;die liefelijck van reucke sijn, Dese Bloemkensnbsp;wassen int wilt onder die boomen ende wordennbsp;veel in Hoven gheplant.

May-Bloemkens diemen oock heet Lelikens van Calvarien, zijn warm en droogh van natueren. Bloemkens in Wijn gheleyt of dat beter isnbsp;water af gedistileert met Wijn gesprenckelt, hiernbsp;af ghedroncken altemet een half croesken, stercktnbsp;de memorie, ende verheucht het herte, ende ghe-neest Popelsye, ende oock lammicheyt der ledennbsp;ofte beroertheyt.

Witte Plomben Water Roosen. 73 INt Latijn Nymphea alba. Plomben dat zijn

witte Bloemen of Roosen die opt water wassen inde meerkens ende stilstaende vaerten. Dees zijnnbsp;cout en droogh van natueren. Die conserve hier afnbsp;ghebesicht, is goet voor die roode buycloope, ende

voor een verhitte nnaghe, doet oock in reynigheyt leven, ende gherustich slapen, ende verdrijft qua-de ende onsuyvere dromen, en is oock goet ge-nutticht teghen die pijne van der Blase ende vannbsp;der Milte: waer toe oock dient die Syrope die-men in den Apteec te coope vint die goet is om te

slapen

[scan 77]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;77

slapen ende vierighe Coortsen te verdrijven. Die bladen dienen wel onn roode vierighe ooghen tenbsp;vercoelen, opt voorhooft ghebonden zijnde.

Pioni Roosen. 75.

LAtine Paeonia. Dit zijn seer schoone roode Roosen int midden wassen geele veeseikens. Het saet is swert effen glaet ende blinckende. Die wortelennbsp;zijn wit, lanck ende welrieckende. Sy worden innbsp;Hoven gheplant.

Pioni Roosen zijn droog en warm van natoeren. Die conserve van Pioni Roosen is goet ghe-nutticht van den gheen die de vallende siecte hebben, tot het selfde dient oock de Pioni coren, of het saet ghepulveriseert ende met wijn ghedronc-ken. Het selfde doet wel urine maken, ende reynichtnbsp;den Lever ende Nieren. Die Pioni wortelen innbsp;Wijn gesoden ende gedroncken, reynicht het bloet.

Pensekens. 76.

DEn Pensekens noemtmen Herba Trinitatie

Sy hebben driecantige steelkens, ende zwert groene ghekerfde bladekens, ende heeft liefelijckenbsp;bloemkens van verscheyden coleure. Sy wassennbsp;op cooren velden in de stoppelen ontrent Haerlemnbsp;seer overvloedich.

Penseen diemen noemt Herba Trinitatis, zijn van ghetemperde natuere, in soete-meick ghesodennbsp;zijnde, is goet van den kinderen genutticht, die innbsp;besiecktheyt vallen, ende is oock goet ghebesichtnbsp;voor een quade borst ende Longhe, ende gheneestnbsp;van cortse met Godts hulpe.

Muyr bloemen. 77.

INden Apteeck noemtmense Keyri ende Violae

Lureae. Sy wassen op houtachtighe steelen ende

hebben

Medicinael

hebben lange smalle groene bladen. Die bloem-kens zijn schoon geel van coleur, en lieflijck van reucke, ende eic bloemken heeft vier bladekens,nbsp;waer af het saet voort komt in langhe haukens,nbsp;ende wassen veel in oude mueren.

Muyr bloemen zijn warm en droog van natue-ren. Dese bloemkens ghesoden in cleyn bierken of regenwater, en die oogen mede gewasschen, verdrijftnbsp;den schellen ende maect claer gesicht, ende is ooe goetnbsp;gedroncken van den geen die met 't graveel gequeltnbsp;zijn. T'saet van den steen Violierkens oft Muyrnbsp;bloemen gestooten ende met Wijn gedroncken, doetnbsp;den vrouwen haer verhouwen stonden comen.

Bernage bloemkens, en buglos. 78.

Die Bernaghe bloemkens heetmen int Latijn

Flores Boraginis, ende die buglosse heetmen Bu-glossa. Men besichtse beyde gader veel in May-drancxkens, zijn seer wel bekent by den warmoe-siers: Die Buglos wast veel ontrent Haerlem.

Beyde dese cruyden zijn van getemperde natuere ende zijn van eender cracht. Syrope oft conserve vannbsp;dese bloemkens ingenomen, maect goet bloet, verdrijft die coortse, is oock goet voor zwellinghe intnbsp;hooft, voor bevinge des herten, voor zwaermoedic-heydt, voor die vallende sieckte ende Geelsuchte ennbsp;maect een mensche vrolyc en blyde, en dese bloemkens zijn seer goet over salaet gedaen om te eeten.

Hout bloemkens. 79.

INt Latijne Herba Paralifis ende Primula Veris.

Dit zijn bleeck geele Bloemkens, wassende veel int wilt omtrent Haerlem onder die Eist Boo-men in santachtige gront. Die bladen zijn lamgh-werpisch ende wat geconselt.

Natuere.

Cruyt Boecxken Natuere.

Die houtbloemkens zijn droogh van natueren in den derden graet.

Cracht ende werckinge.

Van de houtbloemkens ende't cruyt wort water gedistelleert dat goet is ghedroncken voor be-roertenisse, ende men mach het cruyt ende bloem-kens in warmoes scherven ende oock aeyr-koecx-kens af backen. Dienende ghegeten van gichtige lamme luyden om wederom gesont te worden.

Narcissen. 80.

NArcissen worden int Latijn genoeme Narcissus ende Bulbus Vomitorius. Die Narcisssen draghen schoone witte bloemen, die liefelijck vannbsp;reucke zijn ende over al genoeg bekent. Die wortel is rot gelijck een Ajuyn. Die Narcissen wassen hier te lande niet van selfs, maer worden innbsp;den Cruyt-Hoven geplant.

Natuere,

Die Narcissen zijn heet en droog tot inden twee den graet.

Die wortel van Narcissen ghesoden, ghebra-den, of andersins in spijse of drancke inghenomen, doet coren ende over geven. Die wortelen van Narcissen met meel gecoockt met Boter en Azijn,nbsp;dese Pap is goet geleyt op harde zweeringen endenbsp;apostumatien om die rijp te maecken ende te doennbsp;deur breken, gheneest oock ghequetste zenuwennbsp;ende harde knobbelen.

Tyeloosen of Sprocke Bloemen. 81.

Die Tyelosen heten in latijn Narcissi Lurei. Die

Tyelosen zijn schoone Geele bloemen die inde

voortijt

Medicinael

voortijt alder eerst uytcomen, ende worden meest in alle hoven geplant.

Natuere,

Sprockelbloemen zijn warm en droog van natoeren.

Gracht ende werckinghe.

Die wortelen van Tijeloosen een half loot zwaer ghesoden met bier of Wijn met wat Anijs saet ofnbsp;Venckel ende Gember, ende dese dranck gedronc-ken, af treckt deur den camergangh taye fluymennbsp;ende geele watersuchticheyt, dienende om waterachtige sieckten te ghenesen. Die wortelen vannbsp;Tijeloos gesoden met wat melcx ende deur gedaennbsp;zijnde, dese Melc gedroncken doet wel Mage ende Lonnbsp;gen te suyveren van fluymen ende vuylicheyt.

Balsem bloemkens. 82.

DEse Bloemkens heeten int Latijn Triefolium

Odoratum. Het cruyt heet Seven getijde cruyt, het heeft een ronde holle steel, en heeft bladekensnbsp;als die daver die wel riecken, en sy worden in denbsp;Hoven ghesaeyt.

Dese Balsem-bloemkens salmen op zijn be-hoorlijcke tijt plucken, ende alse wat ghedrooght zijn onder pampier, so salmense legghen in boomolie in een glas, ende stellent dan in de Sonne endenbsp;alst een wijltijts in de sonne ghestaen heeft soonbsp;comter een schoone Balsem Olie af, diemen vannbsp;buyten ende van binnen int lijf sal mogen gebruyc-ken, en is goet voor alle quetsueren, weedom endenbsp;pijne, en oock voor ghescheurtheyt, of vallen, ofnbsp;stooten. Ende met dese olie wort menich schamelnbsp;mensche geholpen, ende daerom behoren die rijcke

luyden

[scan 81]

Cruyt-Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;81

luyden dese Olye altijt by haer ghereet te hebben.

Rogge Bloemen. 83.

DIE Coren Bloem noemtmen int Latijn Flos

Cyanus. Die Rogge Bloemen hebben canti-ge steelen, enc/e smalle afverwige blaen, enc/e dra gen schoone Hemelverwige blauwe bloemen. Dienbsp;blauwe Coren Bloemen wassen onder die Rogge.

Coren-bloemen oft Rogge-bloemen, zijn coudt en drooch van natueren. Dese bloemkens ghe-droocht, ende in Fransche Wijn gedaen met Folie in cruycken, ende dese cruycken onder die aerdenbsp;gheset ses weken lanck, dese Wijn ghedroncken,nbsp;is goet voor watersuchticheyt: encye van dese bloemkens water ghedistileert, is goet om roode loo-pende ooghen mede ghewasschen, diese doet ver-coelen ende ghenesen.

Klap Roosen. 84.

INt latijn Papaver etraticum ende Papaver rubrum. Clap-roosen zijn schoone roode Roosen, dienbsp;int Coren met groote menichte wassen, voornbsp;oncruyt, ende wiesschen sy so overvloedich niet endenbsp;quamen uyt vreemde Landen, men souden dese bynbsp;avontuer seer waert houden om dat se seer schoonnbsp;root zijn.

Die Clap-Roosen zijn vercouwende tot in den vierden graet. Water ghedistileert van die roode Clap-Roosen of Colle Bloemen: Dit water isnbsp;goet ghedroncken teghens den Peste, vierighenbsp;Coortsen ende een verhitte lever, ende is oock eennbsp;goet gorghel water voor een vierighe keel endenbsp;een quade mont. Vier oft vijf vollekens met hetnbsp;zaet in Wijn ghesoden ende ghedroncken is goedtnbsp;om slape te maecken.

F nbsp;nbsp;nbsp;Stock-

Medicinael

Stock-Roosen of winter Roosen. 85.

DEse Roosen worden int Latijn genaemt Ma-

luae Satinae ende Rosae ultra Marinae. dit zijn seer schoone Roosen van menigherley coleur, als root,nbsp;ende wit, ende incarnaet, ende zijn sommighe dubbelt, sommighe enckelt.

Natuere.

Die Stock Roosen zijn middelmatich warm ende vochtich van natueren.

Cracht ende werckinghe.

Twater daer winter roosen met die wortel ende blaen in gesoden zijn versoet ende vermorwet dienbsp;herdicheyt van der moeder alsmen daer in baedt,

't selfde water dient wel in cleysterien gedaen om te versaften d'inwendighe leden. Die selfde wortelen, Roosen ende bladen dienen wel in pappen ge-coockt om alle harde zwellinghen ende bloedtvin-nen deurte doen breken ende rijpe te maken, endenbsp;treckt splinters en doornen uyt, ende is goet ghe-leyt op zweerende vrouwen borsten.

Mallootbloemen. 86

HEet int Latijn Melilotus. Die Malloot bloemen met haer cruyt zijn welrieckende, die bladeren zijn drie by een ghelijck die daver, ende zijn rontsomme gekerft. Die bloemen zijn geel encfe wassen veel by een aen corte dunne steelkens ende wassen int wilt omtrent Haerlem by hooghe weghen,nbsp;ende worden oock in Hoven gheplant.

Natuere.

Meliloten zijn warm van natueren ende zijn rijp makende.

Cracht ende werckinghe.

Malloot bloemen in wijn ghesoden ende ghe-

dronc-

[scan 83]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;83

droncken, doet water nnaken ende dat graveel rijsen, versoet die pijne vande nieren, van de blasenbsp;ende van den buyck, en doet die Fluymen die opnbsp;den borste leggen ryp worden ende ruymen. Dientnbsp;oock om die ooghen mede te wasschen daer schellen of viecken over zyn.

Malloot bloemen gecoockt met soete wyn ende wat meels by gedaen met een doorken van een ey,nbsp;dient wel om harde sweeringhe doen ryp wordennbsp;ende deur breken.

Mast-bloemen. 87.

INt Latyn Violae matronales, Dese mast bloemen zyn schoone welrieckende bloemkens en zijn van coleur som snee wit, en som lijf verwich,nbsp;ende oock root achtich. Ende worden meest in Hoven geplant ende gesaeyt, ende men vintse bycansnbsp;alle den Somer deur.

Natuere

Mast bloemen zijn exellent om welrieckende water af te distileeren, dienende om de vroukens handen ende aensicht mede te wasschen, om schoon en welrieckende te maken.

Genoffels of Angerden. 88.

DE Genoffels heetmen int Latijn Vetonicae,

Angelieren zijn schoon welrieckende bloemen dubbelt ende enckel, en syn zom roodt, som wit,nbsp;som paers, som gesprinckelt, ende zijn schoon om aennbsp;te sien. Dienende meer om Rieckerkens endenbsp;Tuyllkens af te maken, of in pottekens te proncknbsp;te setten, dan tot eenigh ander ghebruyck: het isnbsp;een specie van bethonie.

Natuere.

Die Genoffels zijn middelmatich van natuere.

F ij nbsp;nbsp;nbsp;Gracht

Medicinael

Cracht ende werckinghe Conserve van Genofel bloemen gemaeckt metnbsp;suycker als behoort ende gegeten sterckt dat hertenbsp;ende is goet gebruyct in heete coortsen ende tegensnbsp;die peste. Azijn van roode Angerden ghemaecktnbsp;is goet ghebesticht voor flaeuhertigheyt ende voornbsp;pest coortsen.

Ridder sporen. 89.

Die Ridder sporen heetmen in Latijn Flos Regius

oft Flos Equestris. Die Ridder sporen zijn schone ende liefelijcke bloemkens, westende van coleure sommige hemels blaeu, sommige wit, ende sommige lijfverwich, ende wassen aen een ronde hollenbsp;Steele, die bloemkens hebben een langhe ghecromtnbsp;staertken als een spore. Sy worden inden hovennbsp;gezaeyt ende bloeyen schier al die Somer deur.

Natuere.

Die Riddersporen zijn middelmatich warm van natueren.

Cracht ende werckinghe.

T'saet vam Riddersporen ghepulveriseeet ende ghedroncken is goet teghens die beeten van Scor-pioenen.

Akeleyen ofte Klocxkens. 90.

Die Akeley bloemkens worden int Latijn ge-

noemt Aquilegia, ofte Aquileya, ende Aquilina, Men noemtse in duytsche Clocxkens, overmidtsnbsp;datse het fatsoen hebben van Clocxkens. Het zijn seernbsp;schoone bloemkens enckel ende dubbelt, ende zijn vannbsp;coleure sommighe schoon hemels blaeu ander witnbsp;ende ooc met incarnate coleur, ende als die bloemkens vergaen zijn, so cryghense swert sadekennbsp;'t weick in peulkens wast.

Natuere,

[scan 85]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;85

Natuere ende werckinghe.

Die Akeleyen zyn middelmatig warm van naturen, ende worden selden gebruyct in der medecynen.

Vinger hoeyen. 91.

Die Vinger hoey bloemkens worden in latine

genoemt Digitales ofte Companulae Silvestris. Het zyn schoone langhe ronde holle bloemkens,nbsp;gelyckendt eenen Vinger hoet ende zyn van coleu-re som root, van binnen wit, ende som geel.

Natuere.

Dit cruyt is heet en drooch van natueren.

Cracht en werckinghe.

Vinger hoet cruyt in water of wyn gesoden en gedroncken, is goet voor grove fluymen op die bor-ste ende voor een verstopte lever eude milt, ende vannbsp;den inwendigen leden, alsmen't voorschreven nattenbsp;eerst met Honich ende suycker opwelt, en dan drinct.

Weewen of Geyten blat. 92.

Die Weewen noemtmen int Latijn. Caprifoli-

um ende Mater Silvae. Die Bloemkens zijn seer welrieckende, men becleeter prieelen mede, als dienbsp;bloemkens vergaen zijn, so comen daer besikens vannbsp;die root zijn alse rijp zijn. Weewen wast int wildtnbsp;ontrene Haerlem, ende men vintse ooc in de Hovennbsp;gheplant.

Natuere.

Geyte blat is warm ende droog schier inden derden graet.

Werckinghe.

Water gedistileert van de bloemkens van Ca-prifoli is seer goet met doecxkens inne genat ende geleyt op onsuyvere wonden, den kancker ende opennbsp;zweeringhen ende, ghenesen plecken des lichaems

F iij nbsp;nbsp;nbsp;mede

Medicinael

mede ghewasschen. Geyten blat in Wijn gesoden ende ghedroncken jaecht af sterckelijc deur den urine alle quade vochticheyt, ende opent den verstoptenbsp;Milte ende maecktse cleyn ende ghesont.

Tot den Leser.

NOoh zo zijnder veelderley costelijcke bloemen

die hier met gheschreven en staen, overmidts datse meer dienen tot een cieraet in den Hof als totnbsp;het ghebruyck der medecijnen, als zijn die schoonenbsp;Tulipans, die men vint van menigerley schoon colour, ende oock die schoone Crone Iniperiael. Ditnbsp;zijn costelijcke ende schoone bloemen, maerzijn innbsp;geen gebryyck voor die keucken ofte medecynen.

Vermaninge tot den Hoveniers.

GOetgunstighe Hoveniers, God die Heere laet

u wel varen. Ghy weet wel goede vriendt dat een schoon Hof ende Bogaert daer wel riec-kende cruyden in wassen, ofte oock in gheteelt word,nbsp;dat soodanige Hof behort wel bevryt te zyn voornbsp;Dieven ende quade menschen, ofte anders soudenbsp;men niet behouden. Soo mede moeten wy toesiennbsp;dat wy die gratie Gods niet en verliesen, deur slof-heyt ofte quaet geselschap: Die ons soude moghennbsp;brenghen tot een sondigh boos leven ofte ongeloovig-heyt, waer deurmen die gratie Godts soude moghennbsp;verliesen. Maer volstandigh blyvende in deuchdennbsp;sullen ghecroont worden met die glorie des eeuwigennbsp;Levens. T weick ons Godt die Heere deur zyn barm-hertigheyt gunnen wil.

Van

Cruyt Boecxken.

Van de welrieckende Cruy-

den, Natuere, Crachte, ende Operatie.

Roosimareyn. 93.

INt Latijn Rosmarinus ende Anthos. Roos-

mareyn is een houtachtich gewas, ende heeft veel rijskens met smalle teere bladekens, naenbsp;der aerden wit eude boven groen, ende crijchtnbsp;witte cleyne bloemkens, men vindse hierte landenbsp;in cruyt Hoven. Het is een seer wel rieckentnbsp;cruyt dat veel in spijs ghebruyckt wort.

Roosemareyn is warm en drooch in den tweeden graet. Roosemareyn ghesoden ende gedronc-ken, maeckt appetijd ende lust om te eeten, verdrijft den Geelsucht, sterckt de memorie, gersse-nen ende zinnen, verheucht ende verfraeyt het her-te, vernieut, ende ververscht het bloet, ende is goet ghebesicht voor veelderley gebreken. Die conservenbsp;van den Roosemareyn, diemen by den Apteeckersnbsp;te coope vint, dient oock tot het voorseyde, endenbsp;is ooc goet ende nuttelijck gebesicht voor die Po-pelsye ende voor die beroerde tonghe, om den verloeren sprake wederom te rechte te helpen.

Lavendel. 94.

INt Latijn Lavendula. Heeft viercantighe steel-

kens, ende langhe afverwighe smalle bladen. Die bloemen zijn blaeu, ende wassen gelyc eennbsp;ayre aen die steelen, men vindtse hier mede innbsp;Hoven gheplant.

Lavendel is warm en drooch in den tweeden graet. Gedistileert Lavendel water, is goet ge

drone

Medicinael

droncken een lepel vol of twee van den geen die ge-raeckt of beroert zijn. Jaecht af Secundam, het beneemt het beven der handen ende het schudden des hoofts, en doet den sprake wederom comen diese doornbsp;beroertenisse verlooren heeft.

Salie of Savie. 95.

LAtine Salvia. Is tweederley fijn Salie ende grove Salie ende beyde dese geslachte zijn wel bekent, want sy worden meest in alle hoven geplant.

Salie is warm en droogh in den derden graet,

Salie ghesoden in cleyn bier ende ghedroncken, is goet voor die gheraecktheyt, ende vallende siecte,nbsp;ende voor pijne int hooft die van coude comt, isnbsp;oock goet voor een quade Maghe. Salie in soetenbsp;meick gesoden ende mede ghegorgelt, is een goedenbsp;remedie om den Huych te verdrijven ende een vie-righe keel te ghenesen.

Thijm. 96.

INt latijn Thymus. Heeft veel teere houtachtige

rijskens, met cleyne bladekens die scherp van smaec zijn, ende wort hier te lande in hoven geplant.

Thijm is warm ende droog tot in den derden gr.

Thijm ghesoden in Wijn ende ghedroncken sterct die herssenen ende memorie, ende vermeerdert hetnbsp;verstant, reynicht den vrouwen van de Secundam,nbsp;het verdrijft onsuyverheyt des bloets, ende is goetnbsp;ghedroncken van den gheen die bevreest en zwaer-moedich zijn, ende die de vallende sieckte hebben,nbsp;en die pijn in den heupen hebben. Het ruymt dennbsp;borst van leelijcke fluymen, ende verdrijft winden.

Hysope. 97.

INt Latijn Hysopus. Heeft viercantige houtach-

tighe taxckens met smalle bladekens, die scherp

van

[scan 89]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;89

van smake zijn, ende wort hier te lande in Hoven ghesaeyt.

Hysope is heet en droog in den tweeden graet, ende is een goet Longen cruyt. Ysope gesoden innbsp;soete meick een half ure lanck, en dan 't cruyt weghnbsp;geworpen ende daer na de meick met Suyker op-gewelt, is goet warm gedroncken voor die Lon-ge suchte: want het verdrijft het hoesten het ruymtnbsp;den borst, ende maeckt een langhen adem ende doetnbsp;een mensche sweeten. Ysop met water ende Azijn gesoden dient om den tantsweer mede te verdrijven.

Mageleyn. 98.

INt Latijn Majorava. Is een wel rieckent cruyt

ende ghenogh bekent het heeft teere dunne steel-kens, met sachte aschverwighe bladekens, ende wort in de Hoven jaerlijcx ghesaeyt.

Magheleyn is warm en droogh in den derden graet. Mageleyn gewreven ende in de neusgatennbsp;wat gestreken doet verniesen, ende treckt veel vog-ticheyts uyt den hoofde, sterckt die herssenen endenbsp;memorie. Marioleyn in wijn ghesoden zijnde, isnbsp;goet gedroncken voor watersucht, voor 't graveel,nbsp;voor een coude borst ende mage, ende voor lammicheyt.

Poeley. 99.

POley wort int Latijn genoemt Pulegium. 't Is

een welrieckent cruydeken, cruypende langhs d'aerde. Die bladeren zijn rontachtich ende heeftnbsp;dunne teere steelkens. Die bloemen wassen ronts-om den steelen met croonkens, ende zijn van ver-we som snee wit, ende som blaeuachtigh. Poleynbsp;wast garen op ongeboude vochtighe plaetsen.

Poley is warm en droogh in den derden graedt.

Dit cruyt in wijn gesoden ende ghedroncken, helpt

F V nbsp;nbsp;nbsp;den na-

Medicinael

den natuerlijcke cranckheyt der vrouwen: drijft af Secundam, lost urine, is goet voor den steen, verdrijft melancoleuse humeuren encfe winden, geneest dennbsp;crampe enofe treckinge der zenuwen, is ooc goet tegensnbsp;het walgen des maegs, enofe voor die vallende siecte,nbsp;ende voor alle quade cost en dranck die men machnbsp;ingenomen hebben, ende het verdrijft het flerecijn.

Wilde Thym of bedtstroo. 100.

Wilde Thym wort int Latijn genaemt Ser-

pillum ende oock van sommighe Pulegium Montanum. Dit cruydeken heeft veel houtachti-ghe dunne steelkens lancx d'aerde cruypende endenbsp;heeft cleyne bladekens als Thym, seer wel riec-kende, ende heeft purperachtighe bloemkens, hetnbsp;wast op santachtige drooghe ende hooghe landen,nbsp;ende men vintet veel omtrent Haerlem.

Natuere.

Wilde Thym is warm ende drooch tot in den derden graet.

Gracht ende werckinghe,

Bedtstroo met wijn of water ghesoden met een stucxken soet-hout ende ghedroncken, verweckt ennbsp;doet comen die natuerlycke cranckheyt der vrouwen, drijft ooc af den steen ende ft graveel, stilt hetnbsp;krimpsel des buycx ende den loope, ende versaftnbsp;die spanninghe ende treckinghe der zenuwen.

Hofcunne of keule. 101.

HOfcunne wort int Latijn g henaemt Sature-

gia. Het is by den warmoes luyden wel bekent, het heeft smalle bladekens, die bloemkens zijn wit ofte lijfverwich, ende heeft een lieflijckennbsp;reuck. Dit cruyt wort jaerlycx in de Hoven ge-saeyt, ende wordt veel in spyse ghebruyckt, zyn

Natuere

[scan 91]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;91

Natuere ende werckinghe is gelijck den Thynne, daer ment voor ghebruycken mach in hutspottenbsp;of andersins, of om boonen mede te fruyten.

Nagel-cruyt. 102.

NAgelcruyt int latijn Tymbra ende Culina. Heeft

kleyne smalle bladekens. Die bloemkens zijn wit, ende lijfverwich, ende wort in de hoven geplant.

Natuere ende werckinge.

Tijmbra is warm en droogh van natueren gelijck die Thijme, ende is goet ende bequaem om in de spijse te koocken in de plaetse van specerien,nbsp;alsmen eertijds plach te doen, doe men van geennbsp;specerijen en wisten.

Ons liefvrouwen Bedtstro of Weerach. 103.

DAt cruydeken noemtmen int latijn Serpillum

alterum. Weerach heeft smalle bladekens. Het is een welrieckent kruydeken, ende draeght wittenbsp;bloemkens, ende wort veel gedroogt.

Natuere.

Weerach is warm en droogh van natueren tot den derden graet.

Gracht ende werckinghe.

Weerach gesoden met vare koe meick, ende ghe-droncken is seer goet om water te losen, ende verdrijft mids dien watersuchtigheyt, oock geswollen beenen ende dicke buycken, Weerach in de handtnbsp;wat gewreven ende in de neuse gestreken, reynichtnbsp;het hooft, ende trect veel humeuren van de hersenen.

Druyf-Crnyt. 104.

DRuyfcruyt int latijn Betris. Heeft kiene diepe

gekerfde bladen, van onder schoon purper root zijnde, ende heeft veel tacxkens. Tsaet hangt

aende

Medicinael

aen de steelkens by een gelijck cleyne druykens, ende heeft een liefelijcke reuke, men vintet innbsp;thuynen geplant.

Druyf cruyt ofte Botrijs is warm en drooch in de tweede graet. Dit cruyt gescherft ende met suyc-ker coecxkens afgegeten, zijn seer goet voor een qua-de borst, verdrijven fluymen, ende maken een langenbsp;adem. Dit cruyt gedroocht ende by den cleeren geleydnbsp;maectse welrieckende, ende in spijse gecoockt zijnde,nbsp;doetse wel smaken, eude liefelijck ruycken.

Basilicum. 150.

BAsilicum, Latine Ocymum Gariophilatum. Die

Basilicum heeft ronde stelen, met veel zyde tacx-kens. Die bladeren zijn rontsom ghekerft ende zijn seer lieflijck van reuke, ende wort jaerlijcx in de Hovennbsp;gesaeyt.

Basilicum is warm ende vochtich van natueren. Basilicum ghescherft in een popken gebonden, endenbsp;in den wijn gehangen ende gedroncken verdrijft tru-richeyt, ende verfrayt het herte, geneest den hoestnbsp;ende aen dit cruydeken geroken, is goet voor beswij-melinge, ende sterckt het hooft,

Bruyn heylich. 106.

BRuyn-heylich int Latijn Menta. Ende Ende heeft vier-cante bruyn rootachtighe gehayrde steelen, met donckere gekerfde bladen, ende zijn lieflijck van reucke,nbsp;men vintse in de Thuynen en oock int wilt.

Bruyn-heylich is warm en droogh van natueren. Dit cruyt gescherft, ende met Azijn warm op dennbsp;maghe gheleyt, verdrijft het walgen, ende maecktnbsp;appetijt, en is goet geleyt op beet en van dulle honden. Die reucke van dit cruyt maeckt een menschenbsp;vrolyck en bly, ende alst in Wijn gesoden is en ge-

dronc-

[scan 93]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;93

droncken, doot de wormen, verdrijft weedom des buycx, ende verlicht den vrouwen in haer arbeyt,nbsp;en is goet voor een quade Maghe.

Confilie de Greyn. 107.

COnfilie de Greyn int latijn inde apteec Melissa, heeft viercantige steelen ende zwert groene bladen, ende rieckt lieflijck bycans als Cytroe-nen. Die wortel is houtachtich, men vintse hier te lande in de Hoven geplant.

Confilie de Greyn is een sonderling goet cruyt 't weick tot veel siecten goet is, ende wort oock ge-noemt moeder cruyt. Dit cruyt gesoden in Wijnnbsp;is goet gedroncken van den geen die altemet in onmacht vallen of swijmen dat van coude pleech tenbsp;comen, tweick den vrouwen dickwils ghebeurd.

Dese Wijn is oock goet ghedroncken voor fenijn, ende voor beten van dulle honden. Confilie de Greynnbsp;in Wijn geleyt ende daer af ghedroncken, verstecctnbsp;die memorie, verheucht het herte ende doet geru-stich slapen, en is goet voor een quade Mage endenbsp;benautheyt op die borst ende voor 't Graveel endenbsp;pijn in den lendens, ende doodet wormen, ende isnbsp;oock goet voor watersucht ende geelsucht.

Kost of Balsam. 108.

INt Latijn Basamita. Dit cruyt heeft ronde steelen, met lange schoone wit groene bladen, ende heeft een stercke lieflijcke reuck en is bitter van smake.

Cost is warm en droogh in den derden graet. Conserve van dese Balsam, is goet ghenuttichtnbsp;voor 'troot Melisoen, belet het druypen der catar-ren, en doet het crimpsel ende pijne des buycxnbsp;vergaen, alsmen altemet een Castaenge groot vannbsp;desen Balsam in neemt, of men macht cruyt cleyn

scher-

Medicinael

scherven ende backent met eyeren, ende also eeten.

Averuyt 109.

AVerone heet int latijn Ambrotonum. Is twee-

derley groot Averuyt en cleyn Averuyt. Die Averuyt heeft een houtachtighe steel met veel tac-ken, enofe heeft veel witte asverwighe seer ghesne-den bladekens, zijn bloemen zijn gout geel knop-pekens, ende wassen lancx den tacken. Die Avero-ne wast hier te lande niet, dan worden in de Hovennbsp;geplant. Tsaet van Averuyt ghestooten met watnbsp;soet houts, is goet ghenut voor Fluymen op dienbsp;borst om die uyt te doen quatten, verdrijft wormennbsp;bevordert den vrouwen stonden.

Averuyt is warm in den eersten graet, en droog in den derden. Averuyt in wyn gheleyt en daer afnbsp;gedroncken, is goedt teghens 't opstijgen van dennbsp;Moeder, ende verdryft gheelsucht ende water-sucht, doot den wormen, opent alle verstoptheydt,nbsp;reynicht de Mage ende verdrijft winden. Averuytnbsp;gestooten, encfe met Zout ende oly op die Polsen gebonden, verdryft die coude van der Coortse.

Maerter. 110.

MAerter heet int Latijn Martricara. En is een

wel bekent cruydeken. Maerter heeft veel tee-re gesneden asverwige bladen, zyn steelen wassen twee of drie voeten hoog, en daer op wassen bloem-kens die wit zyn int midden gheel, die sterck vannbsp;reucke zijn. Dit cruyt wort in de Hoven geplant.

Maerter is warm in den derden graet, ende droo ge in de tweeden graet. Marter gedroogt ende ge-poedert met Hunich gemengt zynde, ende ingenomen een halfloot swaer, maeckt camerganc, endenbsp;verdryft daer door swymelinghe uyt den hoofde,

en swaer-

[scan 95]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;95

en zwaermoedicheyt ende wormen, Maerter ge-soden ende ghedroncken, is goedt teghens die on-vruchtbaerheyt der vrouwen. Maerter in waeter gesoden en daer in gebaet, is goet voor die verharde moeder der vrouwen.

VVynruyt. 111.

VVYnruyt int Latijn Ruta, heeft harde ronde steelen, daer aen wassen blaeuachtighe groene bladen, die weicke zijn sterck van reucke.nbsp;ende wort in de Hoven geplant.

Wijnruyte is warm en droogh in den derden graet. Water hier af gedistileert, is goedt voornbsp;duystere ooghen, daer mede gewassen, het scherptnbsp;het ghesichte seer, ende wijnruyte op vette botternbsp;en broot gegeten, is goet in een vierighe tydt, hetnbsp;preserveert voor die peste met Godts Gracie, ennbsp;maeckt klaer gesichte.

Tot den VVarmoesiers.

GOetgunstighe Vrienden, dattet U.L. al te

samen wel mach gaen is hertelyck myn begeren. Ghy weet wel hoe dat die aerde uyt hem selven niet voorts brengt dan oncruyt,nbsp;en dat daerom nootsakelyck het aertryck moet ghe-bout wesen sullender vruchten af komen, ende daernbsp;en boven al ist datmen goet kruyt plant, so wil nochtans altyt het onkruyt boven het goede kruyt wassen,nbsp;om dat te verdrucken. Soo mede ist met onse bedorven natuere, die altydt den redelyckheydt rebel endenbsp;wederspannich is, soeckende den geest te verdruckennbsp;Daerom so salmen met manlycke vroomicheydt onse

bedur-

Medicinael

bedurven natuere teghenstaen, ende doen niet dat het bedorven vleesch lust, maer dat die redelycke Zielenbsp;vereyscht. Soo sullen wy altemet onse bedorven natuere verwinnen, en sullen alsoo victorie crygen overnbsp;ons selven. So dat wy niet en doen dat ons lust nnaernbsp;dat wy behooren te doen. Wy sullen dencken die tytnbsp;ons levens is cort, die arbeyt diemen doet in deuch-delycke wercken is haest vergaen, ende het loon salnbsp;eewigh dueren. Vaert wel.

Van de Medicinael hof cruy-den ende Warmoes cruyden, natuere.

Gracht, ende Operatie.

Cardo benedict. 112.

LAtine Cardo benedictus. Tis een dystel

heeft lange hayrachtighe bladeren, ronts-om diep ghesneden. Die steelen zijn rou ende heyrachtich. Tsaet is lang ende wastnbsp;in een bolleken, Carnobenedictus wort in de Hoven ghesayt.

Cardobenedictus is warm en droogh van natoeren, het is een gebenedyt cruyt. Cardobenedictus ghedroocht, ende in wijn gheleyt daer af ghe-droncken sterckt die memorie ende zinnen die eenig-zins gecrenct zijn, is oock goet voor pijn int hooft ende voor een vervuylde mage, reynicht het bloet,nbsp;ende opent die verstoptheyt van den lever ende milte.nbsp;Cardobenedict water dient wel om zeere ooghennbsp;mede te wasschen, die daer deur genesen worden.nbsp;Cardobenedictus in vier ghesoden ende heet ghe-droncken met een weynich van zijn poeder, doet

wel

[scan 97]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;97

wel sweeten, ende verdrijft den vierde daegs coort-se, ende den peste, doet oock wel wateren, ende verdrijft den Steen: Cardobenedict is oock goet voor drayinge int hooft, ende helpt het gehoor: Pillekensnbsp;van het Poeder gemaecke met Honich, en die in ge-swolgen, helpt den benaude borst, en is oock goetnbsp;voor teeringhe.

Sanikel. 113.

INt Latijne Sanicula. Dit cruyt heeft bruyne

groene rontachtighe ghekerfde ende ghehoeckte bladen, ende crijcht twee steelkens op weicke wassen veel ronde knopkens, vol cleyne witte bloemen,nbsp;ende wort veel in hoven geplant, hoe wel mense oocnbsp;int wilt vint.

Sanikel is droogh van natueren, ende t'samen tree kende. Sanikel is een seer goet wondt cruyt, endenbsp;daerom wortet Sanikel ghenoemt om dattet ghe-nesen kan. Dit cruyt cleynkens ghescherft endenbsp;met eyeren gebacken ende ghegheten, gheneest ge-scheurtheyt, ende stopt den loope des buycx. Ditnbsp;cruyt ghesoden zijnde, ende met Honich ghewelt,nbsp;is goet voor 't bloet spouwen, ende voor een quadenbsp;keel, ende vuyl tandtvleesch.

Pimpernel. 114.

Die Pimpernel heet int Latijn Pimpinella.

Heeft lange ghekerfde bladekens, ende zijn boven groen, ende onder blauachtich, ende draecht boven op die steel hoofdekens. En dit cruyt vintmen veel int wilt in de valleyen der Duynen, ende wortnbsp;oock veel inde hoven ghesaeyt.

Pimpernel is van natueren droogh en coudt in den derden graet. Pimpernel in wijn gheleyt, ennbsp;daer af ghedroneken, verheucht het herte, ende

G nbsp;nbsp;nbsp;maeckt

Medicinael

maeckt een mensche vrolijck en bly gheestigh. Die selfde Wijn ghedroncken, stelpt het bloet overghe-ven ende bloet pissen, gheneest oock der vrouwennbsp;cranckheden ende alle wonden, ende gheneest dienbsp;cloppinghe des herten.

Thuynkers. 115.

INt Latijn Nasturtium. Heeft smalle gecloven

bladen, van smaecke heet en scherp. Die bloem kens zijn wit, ende 'tsaet is root, 't wort hier innbsp;de moeshoven ghesayt.

Thuynkersse is heet en droog schier in den vierden graet. Jonge Thuynkersse op boter en broot gegeten, is goet voor een vercoude mage: Thuynkers saet ghestooten ende inghenomen maect ca-mergangh, ende verdrijft den wormen, opent dernbsp;vrouwen stonden, scheyt geronnen bloet, lost fluy-men van den borst.

Nippe of Kattecruyt. 116.

INt Latijn Nepita. Heeft langwerpich sachte ende

witachtige gekerfde bladen. Die bloemen wassen met croonkens.

Nippe is warm en droogh in den derden graet. Nippe in Wey of Huy ghesoden ende gedroncken,nbsp;geneest Melaetsheyt ende doot den wormen, endenbsp;doet zweeten, ende verdrijft het fenijn van't herte,nbsp;scheyt gheronnen bloet, alsser yemand is die hemnbsp;van binnen zeer ghedaen heeft, het reynicht plec-ken int aensicht als die daer mede gewasschen worden.

Koole. 117.

Die Koole is over al genoeg bekent, ende heet int Latijn Brasica. Van weicken men veelderleynbsp;soorten vint.

Die

[scan 99]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;99

Die Kool is warm en drooch van natueren in den eersten graet. Het afgesoden sappe van dennbsp;Kooien, met een goet stuc boters ende Suyckersnbsp;vermenght ende gedroncken, maeckt camergangnbsp;ende ruymt de borste van fluymen. Koolsappe doornbsp;den neuse opgetrocken, suyvert den herssenen, ennbsp;ooc dat hooft van flegmatique humeuren. Coolsaetnbsp;is goet inghenomen teghens den wormen, dienbsp;daer af sterven en uytghedreven worden. Koolsnbsp;blaen in pappe ghescherft, oft op playsteren ghe-leyt, genesen allerhanden zweeringen.

Suryck of Surckel. 118.

HEet int Latijn Acetosa. Is een wel bekent

cruydeken, dat veel in de keucken ende in der medecijnen gebesicht wort.

Surick is cout en drooch van natueren. Su-rick in boter-meick of way gesoden en ghedronc-ken, is goed voor inwendighe hitten, suyverd het bloedt, ende beneemt den dorste, ende is oocknbsp;goed voor heete coortsen ghedroncken, gheneestnbsp;crauwagie of schurftheyt, hier mede ghewasschennbsp;zijnde.

Cicorey en Endivie. 119.

SYn twee seer gemeyne kruyden, ende worden ghenaemt Cichoria ende Endivia.

Cicorey en Endyvie, zijn beyde van eender crag te ende werckinghe, zy zijn cout en droogh by naenbsp;in den derden graet. Water van dese cruyden ge-distileeet ende met Suycker gewelt ende gedroncken, is goet voor een verhitte Maghe ende lever,nbsp;ende teghens de geelsuchte, ende voor den derdennbsp;daechs coortse.

porce

Medicinael

Porceleyn. 120.

INt latijn Portucala. Porceleyn heeft dicke ronde roetachtige steelen, ende dicke lanckachtige bladen ende voor ront, men vintse in de hoven vannbsp;seifs voort comende.

Porceleyn is een seer cout cruyt tot in den derden graet, ende vochtich in den tweeden. Porceleynnbsp;met olie ende eeck gegeten als salaet, verdrijft allenbsp;inwendige hitte, stopt het Melisoen, maeckt eennbsp;ghetemperde maghe soo die verhit is, ende maectnbsp;een mensche cuys van leven, en is goet tegens hee-te koortsen. Porceleyn ghestampt zijnde, is goetnbsp;gheleyt op't wilt vier, ende op roode loopende oo-gen, ende vercoelt alle verhittinghe.

Latou. 121.

LAtuca. Latouwe, wort inde Somer tot salaet

ghegeten, ende vercoelt wel het bloet, ende doet wel slapen.

Latouwe is van natueren cout ende vochtig. Die Latouwe in salde gegeten met azijn en oly alst behoort, ververscht het bloedt dat verhit is, endenbsp;verdrijft den dorste, ende men slaepter gherustelijcnbsp;af, ende is goet voor alle hitte om die te blusschennbsp;ende te coelen. Latou saet ghestooten ende gegeten met bier ende broodt, waer een goedt slaep-drancxken.

Comcommers. 122.

CVcumer een Comcommer, zijn vruchten die

wel bekent sijn, en 't somers by den warmoes luyden vercoft worden.

Comcommers zijn uyter natueren cout en vog-tigh. Comcommers bereyt met oly en azijn als salaet, ende altemet gegeten, vercoelen den inwen-

dighe

[scan 101]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;101

dige leden die verhit zijn: maer zijn niet goet dick-wils ghegheten: nnaer het saet wort dickwils gebruyckt in de medecijnen om te vercoelen, daertnbsp;seer wel toe dient.

Pompoenen. 123.

Pepones. Pompoenen zijn groote wel bekende vruchten,

Pompoenen zijn cout en vochtigh van natueren ende zijn gesonder dan Comcommers ghegheten,nbsp;als die Pompoenen bequamelick gecoockt zijn metnbsp;soete meick of hutspot-nat, met wat meeis, pappenbsp;af gemaect ende die gegeten, vercoelen die hittennbsp;des maegs, ende is niet ongesont gegeten. T saetnbsp;van de Pompoenen ghestooten of ghepelt, wortnbsp;dickwils in heete koortsen (om te vercoelen) ghe-besight.

Bete. 124.

BEta, Is Bete, een wel bekent warmoes cruyt.

Die Bete is een goet warmoes cruyt. Die Bete wortelkens bequamelijck ghesneden, endenbsp;In de olye gesteken, dienen om teere luyden intnbsp;fondament te setten, om alsoo camergangh te maken, me machse oock snijden om in de neusgatennbsp;te steken, 'tweick dient om die herssenen te suyve-ren, ende is oock goet voor pijn int hooft. Alsnbsp;die Bete wel ghestooft is, ende met oly en azijn overnbsp;ghegoten is, dat is een spijse die ghesont is endenbsp;lichtelijck verteert wordt.

Kervel, 215.

CEresolium. Kervel, wort daghelijcx moes af ghecoockt.

Kervel die eerste snee wat ghewrongen zijnde, ende in een nieuwe aerden pot met wijn ghesoden,

G iij nbsp;nbsp;nbsp;dese

Medicinael

dese Wijn deur een doeck gedaen zijnde, ende daer nae opghewelt met suycker, is goet ghedronckennbsp;van den gheen die gevallen hebben ende geronnennbsp;bloet int lijf hebben. Kervel warmoes gheghetennbsp;doet wel wateren ende verdrijft den steen. Kervelnbsp;is oock goet voor een quade maghe, ende voor pijnnbsp;in de zijde.

Corael cruyt. 126.

Dit cruyt heet int Latijn Asparagus.

Corael-cruyt ghenaemt int latijn Asparagus, is getempert van natueren. Die jonge speerkensnbsp;van Sperges kooctmen eude eetmen als salaet met oo-ly ende eeck, ende het maeckt openinghe, suyvert oocnbsp;den borste van dicke fluymen, maeckt couragie voornbsp;den ghehouden, ende is oock goet ghebesicht voornbsp;die geelsucht.

Alsem. 127.

Absienthium. Alsmen van weicke men tweederley int ghebruyck vint. Die ghemeen Alsem endenbsp;die Roomsche Alsem: Die ghemeene Alsem heeftnbsp;aschverwige bladen, die seer ghekerft zijn endenbsp;bitter van smake, ende draecht cleyne geele knop-kens tot bloemen. Die Roomsche Alsem heeft cleyne ghekerfde bladekens.

Alsem is warm in den eersten graet, ende droog in den derden. Conserf van Alsem ofte ooc Alsemnbsp;Wijn zijn goet ghebesight voor een quade maghenbsp;ende voor een vercoude lever, ende voor die gheel-suchte ende watersuchte, ende doot den wormen,nbsp;stilt het braken van boven ende reynicht het bloetnbsp;Olye van Alsem dient om te strijcken op den buyc-ke ende navel ende polsen ende onder die neusgatennbsp;om den wormen te dooden.

Betoni.

Cruyt Boecxken Bethonie. 128.

BEthonica, of Bethonia. Beton is een gebenedijt

cruyt, ende wort veel ghebruyckt inder medecij nen ende inde keucken. Bethonie heeft langachtige doncker groene bladen, rontsom gekerft ghe-lijck een sage, lieffelijck van reucke ende heeft eennbsp;viercantige rouwe steel, daer een paersche are opnbsp;wast nnet schoone welrieckende bloemkens. Be-thoni wast int wilt maer wort nneest in hoven geplant.

Natuere.

Bethonie is warnn en droogh tot in den 2.graet. Bethonie in hutspot nat gekoockt ende gedronc-ken, is goet voor luyden die in teeringhe zijn, rey-nicht den dorst en longen van fluymen. De droo-ge bladeren van Bethonie ghepulveriseert, metnbsp;Mede gedroncken, zijn goet ghedroncken van dennbsp;geen die de senuwen ghetrocken worden ofte ont-krimpen. Item helpt den vroukens die met dienbsp;moeder gequelt zijn, ende doet haer kranckheydtnbsp;komen. Is oock goet voor een verstopte lever,nbsp;milte ende neiren, ende voor watersuchtigheydt.nbsp;Conserve van Bethonie altemet inghenomen, isnbsp;goet voor pijne int hooft, sterckt het gesicht endenbsp;mage, geneest loopende oogen, bevrijdt van catar-ren. Bethonie ghesoden met honich ende bier, isnbsp;goet gedroncken voor fluymen op die borste, drijftnbsp;af den steen, opent der vrouwen stonden, endenbsp;maeckt wat camerganck, is goet voor toverij endenbsp;spokery, ende voro onrustige droomen.

G i a • t tnbsp;Tot

Medicinael

Tot den Herbaristen Verma-

ninghe.

SEer beminde Broeders ick wensche V.L. toe

veel ghelucks ende salicheyts, Ghy weet wel lieve Broeders dat al't ghene dat uytwendighnbsp;is in de werelt, doet ons aenwysinghe tot hetnbsp;gheen dat inwendich is. Ende dat aertsch is thoontnbsp;ons dat Hemels is. Alsmen dan gaet herbariseerennbsp;soo behoortmen met groote innicheyt te aenmerckennbsp;die wonderlycke wercken Gods. En daer by sonder-lincx uyt te bedeneken. By exempel men siet die Sonne schoon schynen, men hoort die Vogelkens lustighnbsp;Fluyten, men siet die Bloemkens schoon uyter aer-den spruyten, wy ontfangen die vruchten der aerden,nbsp;wy hebben gedienstigheyt van den beesten, die Zeenbsp;die spyst ons, wy hebben veranderinghe van tyden.

Wat leeren ons anders alle dese Creaturen? Dan datter een God is, die Hemel ende aerde met al 'tgheennbsp;datter inne is van nie tmet alleen geschapen, ende ge-maeckt heeft. Ende ons het gebruyc zynder Creatue-ren ghegeven heeft. Die overal tegenwoordig is, dietnbsp;al siet ende weet, die nimmermeer goet ongheloont ennbsp;laet noch quaet ongestraft. Dese lieve God sullen wynbsp;vreesen, eeren, dienen ende lief hebben, loven en daneken van alle zyn weldaden, hem bidden om vergiffe-nisse van onse sonden die wy bedreven hebben, endenbsp;bidden oock om gratie om voortaen sober, Godvrug-tigh ende rechtveerdigh te leven. Doende een ander so wy wilden ons te geschien, ende ons selve oef-fenende in de wercken van barmhertigheyt, so sullennbsp;wy Gods gratie tytelyck ontfanghen, ende comen na

dit

[scan 105]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;105

dit ellendighe leven, tot die vreucht ende blyschappe des eeuwighen levens. Tweick ons Godt die Hee-re gunnen wil, door lesum Christunri zynen lievennbsp;Sone onsen Heere, Amen.

Van de Herbariseercruyden

die men int wildt vint, Natuere,

Gracht, ende Operatie.

Ons Heeren speercruyt. 129.

INt Latijn Lancia Christi. Dit cruydeken heeft

maer een blat, daer by een steelken, met een langh smalle tongesken. Ende wast omtrentnbsp;Haerlem in vochtighe duyn Beemden.

Lancia Christi, of ons Heeren Speercruyt, is drooghe in den derden graet, Dit is een wel bekentnbsp;cruydeken by de Barbiers, want het cureert allenbsp;wonden ende oock gescheurtheyt. In wijn gesoden zijnde ende gedroncken, ende met natte doecx-kens over den wonden gheleyt. In cleyn bier ghe-soden zijnde ende ghedroncken, is goet voor eennbsp;heete lever, ende vierighe coortsen.

Clissen. 130.

CLissen zijn tweederley, groote Clissen en dene Clissen. Die grooten heeten in de Apteec int Latijn Lappa Major, ende die cleyne Lappa Minor. Die Clissen zijn genoegh bekent, want sy wassen over al by den weghen ontrent Haerlem.

Natuere.

Clissen hebben een verdroogende ende verteeren de Natuere.

Cracht

Medicinael

Cracht ende werckinghe.

't Saet van de groote Clissen ghepulveriseert ende met Wijn ingedroncken is seer goet voor dennbsp;geen die Sciatica hebben. Die wortelen een vierendeel loot zwaer inghenomen met kernen vannbsp;Pijn Appel nootkens, is seer costelijck ghedronc-ken voor den geen die etter en bloet spouwen. Dienbsp;groene bladen gestooten met wit van een eye ghe-mencht, heelen verbrantheyt, ende zijn oock goednbsp;op alle oude ulveratien geleyd.

Clissen zijn heet en drooch in den derden graed, zy verteeren ende verdrooghen. Die wortel hier afnbsp;in Wijn ghesoden ende ghedronckeu, is goed voornbsp;kichen, ende voor den geen die etter en bloet spouwen, en doet oock water losen.

Reyne vaer. 131.

REyne-vaer heetmen int Latijn Tanacerum, ende in duydsche oock worm cruyt, ende wast hooger dan een knye, met veel gekerfde steelkens.nbsp;Tsaet is geel, het wast omtrent Haerlem over-vloedich by die wegen.

Reyne-vaer is heet en drooch in den tweeden graet, 't saet hier af is goet wormcruyt, men machtnbsp;in nemen met suycker of met braen appel voornbsp;die wormen, 't is oeck goet genut van den gheennbsp;die met pijn hun water maken.

Hoef-blaen. 132.

HOefvlaen Latine Tussilago, Vel Vngula Caba-

lina. Heeft groote rontachtige bladen, met veel uytstekende hoecxken, die onder vael ende bovennbsp;groen zijn, en draecht geele bloemkens, ende wastnbsp;veel in vette vochtighe Thuynen, ende by den we-ghen omtrent Haerlem.

Hoef-

[scan 107]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;107

Hoefblaen zijn vercoelende en verdroog he nde van natueren. Dit cruyt op heete ghezwellen ge-leyt treckt die hitten nae henn, geneset oock 'twiltnbsp;vier, loepende oogen, schurfde hoofden, verbrant-heyt van't vier ende van der Sonne. Water hiernbsp;af ghedistileert, verdrijft den droogen hoeste, alsnbsp;ment in drinckt.

Hellem cruyt. 133.

LAtine Serophularia, Dit cruyt heeft viercante

holle steelen, met bruyne gekerfde bladen, den Netelen by nae ghelijck. Die bloemen zijn paers-achtich ende ghelijcken een helmken. Die wortelnbsp;is wit ende heeft veel knobbelen. Dit cruyt wastnbsp;overvloedich omtrent Haerlem by den stooten.

Hellem cruyt is warm ende droogh in den derden graet. Dit cruyt en wortelen in pappe ghe-coockt met Azijn ende Boter by ghedaen, is goet voor zwellinghe ende harde klieren, daer op ghe-leyt zijnde.

Glaes Cruyt. 134.

GLas cruyt int Latijn Paritaria. Heeft ronde

teere deurschijnende bruynroode steelen, en heeft lang werpige bladen. Die wortel is rootachtighnbsp;ende wast garen omtrent oudem ueren ende in denbsp;grast mueren in Haerlem ende daer buyten.

Glas cruyt is van ghetemperde natuere. Dit cruyt ghestooten met Azijn, bluscht het heylichnbsp;vier, het treckt die hitten uyt den lenden, en is goetnbsp;voor Flerecijn ende verdrijft die zwellinghen, opnbsp;gheleyt zijnde. Glas cruyt gesoden ende gedronc-ken, is goet tegen den ouden hoest. Graveel, endenbsp;droppel pisse, men macht cruyt oock warm op dienbsp;Blase legghen.

Scabioos

Medicinael Scabioos. 135.

INt Latijn Scabiosa. Heeft langhe smalle asver-

wighe hayrachtighe ghekerfde bladen, met een ronde hayrachtighe steel. Daer op wast een paer-sche blauachtighe bloeme. Die wortel is wit ennbsp;lanck, ende wast overvloedich ontrent Haerlem,nbsp;in grasachtige santplaetsen onder't cooren.

Scabioos is warm en droogh van natueren. Scabioos water ghedroncken, is goet teghen hetnbsp;Pleuris ende pijn in der zijde. Scabioos gesodennbsp;ende gedroncken met Suycker, suyvert den borstnbsp;endel ongen, verdrijft den hoest encfe oock ruydicheytnbsp;ende schurftheyt, ende doet apostematien vergaen, isnbsp;oock goet voro die Peste met drijakel gedroncken.

Huysloock of donderbaert. 136.

IN de apteeck heet het Barva lovis. Heeft groote

vette dicke smalle bladen, en crijght een steel omtrent een voet hoogh, oock met bladen becleet,nbsp;ende wast op dacken ende mueren binnen Haerlem.nbsp;Huyslook is cout en drooge in den derden graet.nbsp;Huyslook gestamt en met bier gecooct, is goetnbsp;geleyt op vierige blaren ende quade puysten, diesenbsp;doet vergaen ende verdroegen. Dit cruyt gestamt endenbsp;opt voorhooft gheleyt, doet vergaen die weedomnbsp;van den hoofde, die van de hitte comt. T is oocknbsp;goet voor 't wilt bier, ende roode loopende oogen, endenbsp;voor 't root Melisoen, ende voor een vierige mont.

Fye-cruyt. 137.

INt Latijn Sophia, heeft cleyne ghesneden blade-

kens, ende roode steelen, met bleeck geele bloem kens die in haukens veranderen, daer cleyn roodtnbsp;sadeken in leyt, 'tweickmen noemt roodt melisoennbsp;saet, het wast by die weghen omtrent Haerlem.

Fye-cruyt

[scan 109]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;109

Fye-cruyt van welcken men het zaet noemt root Melisoen saet. Dit zaet in soete meick wel gesodennbsp;zijnde, en dan heet ghegheten, is goet voor't rootnbsp;Melisoen, ende voor den buyckloop.

Lepel-blaen. 138.

INt Latijn Cochlearia, Heeft dickachtighe baden gelijck een vlack lepelken, ende crijgt witte bloemkens, wast veel by den dijcken ende int rietnbsp;omtrent Haerlem.

Lepelblaen zijn warm en droogh van natueren.

Dit cruyt eetmen op botter en broot, of men stam-pet ende slatet deur met Pittouwe, of men sietet in bier. Dit ghenutticht, is goet voor Scheurbuycnbsp;ende een quade mont, ende verdrijft oock viecken.

Wollecruyt. 139.

INt Latijn Verbascum, inde apteeck heetetTap-

cus Barbarus. Heeft sachte wolachtige blaeden, met een langhe steele, daer veel schoone gheelenbsp;bloemkens aen wassen, ende wast omtrent Haerlem in santachtighe plecken.

Wolle cruyt is droogh van natueren. Dit cruyt met den wortel ghesoden en ghedroncken, is goetnbsp;voor't roodt Melisoen of voor den buyckloope, ennbsp;voor een quade hoest, ende om etterighe fluymennbsp;uyt den borst te verdrijven, ende voor ghescheurt-heyt, 't is oock goet voor den aembey, ende tant-sweer, oft zwellinghe in den keel.

Netelen. 140.

NEtelen int Latijn Vrtica. Zijn wel bekent,

want sy wassen over al by die weghen ende thuynen omtrent Haerlem, zijn tweederley,nbsp;dove Netelen, ende brandende Netelen.

Netelen zijn heet en droog van natueren. Netelen

Medicinael

len gesoden ende gedroncken, doen wel water losen, ende is goet teghens den steen. Die bladeren vannbsp;Netelen gestoten zijnde, ende met Sout vermengt,nbsp;ghenesen zweeringen, Cancker, Bloetzweeren, ende beten van dulle honden, opgeleyt zijnde.

Gerwe. 141.

INt Latijn Millefolium. Heeft ronde steelkens,

ende lange gekerfde bladekens, wast overal by die weghen, ende op den wallen omtrent Haer-lem.

Gerwe is een heylsaem verdrogent cruydeken.

Dit cruyt gescherft ende met een Eye ghebacken is goet gegeten voor gheschurftheyt, of het Me-lisoen, ende alle overvloedige bloetganck, endenbsp;stopt den vrouweu haer stonden, ende geneest oocknbsp;de wonden.

Steenbreecke. 142.

DAt cruyt heet int Latijne Saxifraga.

Steenbreeck is warm van natuere. Dit cruyt in Wijn ghesoden zijnde, ende ghedroncken,nbsp;reynicht de nieren ende Blase, doet den steen rij-Sen, ende breect hem, ende verdrijftse, is goet voor dennbsp;droppel pisse, ende pijn of weedom in den Lenden.

Centaurea of cleyne Sanctorie. 143.

INt Latijn Sentaurum Minus. Dit cruyt heeft

cantighe steelkens, ende cleyne bladerkens, en schoone roode lijfverwige bloemkens, ende mennbsp;vintet overvloedich wssen omtrent Haerlem, innbsp;santachtige gronden.

Santorie oft Centaurea, is warm van naturen.

Dit cruyt in bier gesoden ende ghedroncken: verdrijft coortsen ende fluymen, doot ooc wormen, opent

den

[scan 111]

Cruyt-Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;111

den verstopte lever, reynicht wonden ende zweerin-gen, ende is goet voor die geelsucht inghenomen.

Nacht schade. 144.

HEet in de Apteec Solatrum, nacht schade heeft

ronde steelen omtrent een voet hooch, en heeft zwert groene bladen. Die bloemkens zijn wit, endenbsp;die besikens zijn eerst groene ende na swert, wastnbsp;overvloedich in drooge sloten, en by de wegen omtrent Haerlem.

Nachtschade is cout en drooch in den tweeden graet. Water hier af ghedistilleert, ende doeckennbsp;in genet ende opgeleyt, verdrijft 'twilt vier, hooftnbsp;pijn, ende heete gheswellen.

Waterkers. 145.

VVAterkers heet in den Apteec Nasturtium A-

quaticum, heeft ronde hole steelen, schoone groene rontachtige bladen. Die bloemkens zijnnbsp;wit ende cleyn. Dit cruydeken wast veel wint waternbsp;in sloten omtrent Haerlem.

Waterkersse is warm en drooch in den tweeden/ graet, ende wast in den sloten. Dit cruyt geplucktnbsp;ende wel schoon gelesen ende gewasschen ende bereytnbsp;als salaet met Azijn en oly, is goet alsoo gegetennbsp;voor die geen die 't graveel hebben ende met pijn hunnbsp;water maken, ende is ooc goet voor die coude pissenbsp;ende teghens alle verstoptheyt in der nieren endenbsp;blase.

Winterkers. 146.

INt Latijne Nasturtum Hubernum. Dit cruydt

heeft groene vette effene rontachtige bladeren en draecht geele bloemkens, ende wast in de hovennbsp;ende gebouwde plaetsen omtrent Haerlem van selfs.

Dit cruyt heeft die selfde natuere met Waterkersse.

Medicinael

kersse, men macht oock in salaet eten, ende het doet wel water losen, geneest den droppel pisse, ende isnbsp;goet voor den broken steen,

Senegroen, 147.

SEnegroen heetmen int Latijn Solidago, ende

in den Apteeck Bugula, Senegroen spreyt hem lancx de aerde, heeft swarte groene bladen, endenbsp;heeft viercantige rechtachtige steelkens, die bloem-kens zijn meestendeel blaeu, ende wassen in gras-achtighe velden ontrent Haerlem.

Senegroen wast in hooge grasachtighe velden, en is drooch van natoeren. Dit cruyt gesoden endenbsp;gedroncken, is goet voor den geen die hen binnensnbsp;lijfs seer ghedaen hebben van stooten of vallen, hetnbsp;doet geronnen bloet scheyden, encfe is oock goet ghe-droncken voor die Geelsucht ende quade coortsen.

Alfs rancken. 148.

DAt cruyt heet int Latijn Amara dulcis. Theeft

langhe houtachtighe steelen, ende wast by die boomen ende Heyninghen op, by die weghen omtrent Haerlem.

Alfs rancken zijn warm en drooch van natoeren, het wast by die weghen, ende draech blauwe bloemkens, van fatsoen als Turcx hoeykens. Alfsnbsp;rancken ghesoden met wijn, ende ghedroncken, isnbsp;goet voor den gheen die gevallen ende hen binnensnbsp;lijfs seer gedaen hebben, want het doet het geronnen bloet scheyden, ende doet den urine af gaen.

'tis oock goet voor quetsueren, het opent die verstopte lever, ende is goet voor die Geelsuchte.

Kruys-Kruyt. 149.

KRuys-cruyt Latijne Senecio. Heeft diepe ghe-

kerfde lange bladen, wast by den wegen, ende in

Thuynen

[scan 113]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;113

Thuynen die onghebout leggen binnen en buyten Haerlenn, ende men hangt dit cruydeken op die vogelnbsp;koukens, tot vermakelijckheyt van de vogelkens.

Kruys cruyt is van vercoelende natuere. Dit cruyt met wortel met al in Malevesei gesoden en gedronken, geneest die pijne van een vercoude Mage. Dienbsp;bladers machmen swinters voor Salaet eten: cruysnbsp;cruyt gestooten, ende in Pap gemengt met en goetnbsp;stuck boters, rijpt zweeringen, ende doetse uytbrekennbsp;als mense daer opieyt.

luffrou merck. 150.

lUffrou merck heet int Latijn Apium Palustre, ende

heeft donckere groene blinckende bladen, ront-som ghekerft, ende crijgen croonkens met witte bloemkens, daer cleyn sadeken af comt, wast veelnbsp;ontrent Haerlem by die lage wegen ende dijcken.

Juffrou merck is heet en drooch van natueren Dit cruyt in cleyn biert gesoden ende op gewelt met fijnenbsp;Heunich, ende daer af gedroncken smorgens en t'sa-vonts, is goet voor pijn in den Lenden, het breecktnbsp;den steen, ende doet wel water losen, ende verdrijft hetnbsp;fenijn. Tsaet genutticht, maect een welrieckendenbsp;mont. In Wijn ghesoden met Pieterceliwortel, isnbsp;goet gedroncken voor't water.

Guychel heyl. 151.

Dit Cruyt is den muere gelijc, dan't heeft rode

bloemkens, ende cleyne vierkante steelkens, 'twast overvloedich ontrent Haerlem, in de Coorennbsp;landen alst Cooren van 'tiant is.

Guychel heyl ghenaemt Anagallis of roode Muer is warm en drooch. Dit cruyt in Wijn gesoden ende gedroncken, is goet tegen die verstopt-heyt van den lever, ende weedom van den nieren,

H nbsp;nbsp;nbsp;en voor

Medicinael

en voor beten van fenijnige dieren, dit selfde nat uyt die hant in de neeusgaten opgetrocken zijnde suy-vert die Herssenen, ende treckt veel vuylicheyts uytnbsp;den hoofde. Dit cruyt geneest oock zweeringhen.

Teskens cruyt. 152.

INt Latijn Pera, amp; Bursa pastoris. Dit cruyt

heeft ronde taye steelkens een voet hoech, met langhe diepe ghesnegen bladekens, zijn bloem-kens zijn wit, eude als die vergaen, soo wordentnbsp;Teskens, ende wassen by die weghen ende dijckennbsp;omtrent Haerlem.

Teskens cruyt vercoelt en treckt te samen. Dit cruydeken ghedrooght ende gesoden in roode wijnnbsp;alsment van doen heeft, is goet ghedroncken voor'tnbsp;root Melisoen, voor den loope des buycx, en voornbsp;bloet pissen, ende voor het overvloedich bloeden vannbsp;vrouwen stonden: Ende het sappe uyt dit cruytnbsp;gheperst, is goet voor het bloeden uyt den neuse.

Venus hayr of Steen-Ruyte. 153.

RVta Muraria, Inden Apteeck Capillis veneris,

Venus hayr is een cleyn cruydeken, ende wast in oude vochtige mueren, ende in putten endenbsp;diet cruydeken is van natueren ghetempert. Venus hayr in cleyn bier ghesoden met Soet hout, isnbsp;goet ghedroncken voor benautheyt op die borst,nbsp;doet wel fluymen lossen, ende breeckt den steen,nbsp;opent die verstoptheyt van den lever ende milte,nbsp;ende beneemt het bloet spouwen.

Berch knoppen. 154.

Dit cruydeken heet int Latijn Vermicularis, ende Crassula minor.

Berch knoppen die men ooc noemt Muerpeper wast op dacken ende mueren, ende is heet en droog

van

[scan 115]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;115

van natueren, scherp bijtende als Peper: Berch-knoppen ghesoden in eeck ende deur gedaen, ende met boter of oly ingedroncken, doet crachtig coo-ren ende overgeven, ende is goet voor een vervuyl-de maghe, geelsuchte ende coortse.

Muyre. 155.

Die Muyre is genog bekent, wast over al, heet

int Latijn Morsus Galline, ende men hangtse om die vogel korfkens, om de vogelkens daer vannbsp;te eeten als zy treuren, ende fluyten dies te beter.

Die muyre is cout van natueren. Item Muyre ghestamt, ende pappe af gemaeckt met semel, boter en azijn, is goet gheleyt op vierighe bleynennbsp;ende harde zweeringen diese doet doorbreken endenbsp;vergaen. Water van Muyr ghedistileert, is goetnbsp;den kinderen inghegheven teghens groote hittennbsp;ende treckinghe der leden.

Duyve kervel. 156.

INt latijn Fumaria of Fumus Terrae. Duyveker-

vel heeft viercantige steelkens, met cleyne gekerfde bladekens, ende heeft purper bruyne bloem-kens. Dit cruyt wast omtrent Haerlem overvloe-dich onder 'tcoren ende gherste, en wast oock veel in de hoven.

Duyvekervel is warm en droog in den tweeden graet. Duyvekervel in Wey gesoden en gedronckennbsp;suyvert het bloet seer, maeckt openinge ende verdrijft melancolye, 'tis goet tegens die watersuch-ticheyt, ooc Lazarie ende Rocken, ende tegens dennbsp;Quarteyne.

Byvoet. 157.

INt Latijn Arthimesia ende Mater Herbarum.

Die Byvoet heeft seer ghesneden bladen: Die

H ij nbsp;nbsp;nbsp;bove

Medicinael

boven op bruyn groen zijn ende onder aschverwig.

Die Byvoet wast overvloedich by die wegen ontrent Haerlenn, en is tweederley, rootsteelde Byvoet, ende witsteelde Byvoet.

Byvoet is warm en tsamen treckende van naturen. Byvoet in bier oft Wijn ghesoden ende ge-droncken is goet voor vrouwen die zwaren arbeyt hebben, ende gaerne blyde Moeder waren, het voor-dert oock seer den vrouwrn haer stonden gedronc-ken ende oock in voet water geseten, is oock goetnbsp;voor den steen ende geelsucht. Byvoet in water ge-soden, is gesont om den voeten in te wasschen. Endenbsp;daer Byvoet in Huys is, is goet voor toverye, endenbsp;diet over wegh by hem draecht als hy reyst, salnbsp;niet lichtelijck moede werden, als men seyt.

Agrimonie. 158.

INt Latijn Agrimonia, Heeft langhe afsschver-

wige hayrachtighe bladen die steel wast hoger dan een voet, ende heeft geele bloemkens, wassendenbsp;d'een boven d'ander aenden steel, ende wast omtrent Haerlem in grasachtige valleyn seer veel.

Agrimonie is heet en vrooch in den tweeden, graet. Agrimonie ghesoden ende ghedroncken, isnbsp;goet voro alle inwendighe zweetinghen int Ijifnbsp;ende voor bloetpissen, verdrijft het fenijn, opent endenbsp;suyvert die lever, ende maecktse sterck. Agrimonie,nbsp;met azijn gestooten ende opgeleyt, verdrijft Canc-ker, Vrattenm Hayrworm ende alle quade zeerennbsp;en geneest beten van dulle honden.

Weech-breede. 159.

INt Latijn Plantagor. Die Weechbree heeft bree-

de groote bladen, met seven ribbekens ende heeft een Ayre ghelijck een trosken daer't saet in leyt

Noch

[scan 117]

Cruyt-Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;117

Noch soo isser Weechbree met vijf ribbekens, dat heeft langhe smalle bladen. Die Weech bree wastnbsp;over al by die grasachtighe wegen omtrent Haer-lem, en is tweederley, smalle Weegbrede, die meestnbsp;houts ribbe heet, ende breede Weechbree die meestnbsp;ghebruyckt wort.

Wechbreede is cout ende droog in den tweeden graet. Weechbreede gesoden ende gedroncken, isnbsp;goet voro het bloetspouwen, root Melisoen, bloedtnbsp;pissen, loop der catarren, vrouwen stonden. Hetnbsp;Weechbreede saet gesoden in soete meick en het gedroncken, is goet voor den buyckloop. Weechbreenbsp;water is seer goet voor een quade keel mede ghe-gorgelt, ende voor een sweeringhe, ende het bloe=nbsp;den des mondts mede ghespoelt. Die bladeren zijnnbsp;goet geleyt op de hitte des Flerecijns, om die hitten uyt te trecken ende te versachten.

Hoppe-kruyt. 160.

HOppcruyt wort in den Apteeck ghenaemt

Lupulus. Heeft ronde scherpe steelen daer mede dattet hem selven wint, om bomen of staken, ende heeft driekantige zwert groene bladen, ende crijcht ronde witte bellekens, die sterck vannbsp;reuck zijn. Hoppecruyt wast veel van selfs omtrent Haerlem, op die wallekens van de slooten,nbsp;ende wort oock gheplant.

Hoppecruyt is warm en droogh in den tweeden graedt. Als die Hoppe eerst uyt komt, die spruytkens een weynich ghesoden ende gheghe-ten, als Salade met Olye ende Eeck, suyvert hetnbsp;bloedt, maeckt wat camerganghs, verdryftnbsp;schurfte ende ruydicheydt, het opent die verstopt-heydt des Levers ende der Milte, het reynicht

van 't

Medicinael

van't Graveel ende doet sender pijne water maken.

Schelcruyt. 161.

INt Latijn Gelidonia. Is een cruyt dat in Bo-

gaerden en Thuynen binnen Haerlem van seifs wast, heeft ronde ghehayrde steelen, met veel lede-kens, ende draecht Geele Bloemkens, ende heeftnbsp;Geele wortelen, 'tsap is Geel ende seer bytende.

Schelcruyt gescherft ende met Eyeren, koeex-kens af gebacken, zijn goet gegeten voor benaudt-heyt des herten, ende voor geelsuchte. Ghedistil-eert water van Schelcruyt, claert het ghesichte seer ende verdrijft de schelle uyt den Ooghen als-ment daer mede wast, het gheneest oock wondennbsp;ende jeucksel.

Eeren prys. 162.

INt Latijn Veronica. Is een cleyn cruydeken

lanex de aerde cruypende, het hayrachtige steel kens, ende gekerfde hayrachtige bladekens, endenbsp;wast omtrent Haerlem in santachtighe valleyen,nbsp;ende men plantet oock in hoven.

Eeren-prijs is warm ende drooch. Eeren prijs in wijn ghesoden en die Wijn met een vierendeelnbsp;loots Driakel in genomen is goet voor die Peste,nbsp;alsmen daer op warm toe ghedeckt word om tenbsp;zweeten. Water van dit cruyt gedistileert endenbsp;gedroneken, suyvert het bloet seer, verdrijft schurfte ende kinder Pocxkens, is goet voor terringhenbsp;ende benautheyt op die borst.

Sint-lans-Cruyt of Hipericon. 163.

HIpericum heeft een bruyn rode steele met

veel tacxkens. Die bladekens zijn smal ende vol gaetkens, ende heeft schoone Geele bloemkens, in vijf bladekens ghesneen. Dit cruyt wast

overvloe-

[scan 119]

Cruyt Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;119

overvloedich omtrent Haerlem op hoog grasach-tich ongebout Land, ende wort oock in Thuynen gheplant.

Hypericon is warm en drooch in den derden graet. Hypericon water af gedistileert, is goet ge-droncken voor de vallende siecte. Van dit cruytnbsp;een drancxken gemaeckt ende gedroncken, verdrijftnbsp;den derden ende vierden daeghs coortse, het doetnbsp;wel water maken, en is goet voor den steen in dernbsp;blase ende voor lammicheyt. Die oly van Iperi-con, gheneest alle verouderde wonden, ulceratien.

Ooghentroost. 164.

Dit cruydeken heet int Latijn Euphragia. Het

is een schoon cruydeken met veel steelkens en heeft zwert groene ghekerfde bladekens, zijnnbsp;bloemkens zijn cleyn ende wit, met geel en purpernbsp;besprengt. Die wortel is cleyn: Oogen troost wastnbsp;veel omtrent Haerlem in grasachtige velden, endenbsp;bloeyt omtrent de Hoy tijd, maer het wil in gheennbsp;Thuynen wassen.

Oogen-troost is warm ende drooch van naturen. Water van dit cruyt gedistileert ende die oo-ghen mede ghewasschen, maeckt clare oogen, ende verbetert het ghesicht. Wijn van Oogen-troostnbsp;ghedroncken, sterckt die memorie, ende verdrijftnbsp;den Geelsucht.

Wintergroen. 165.

INt Latijn Pirola. Heeft negen of thien groene

rontachtige bladen, ende heeft een steelken, daer schone witte bloemkens op wassen, rieckende alsnbsp;Maybloemkens, ende wast overvloedich ontrentnbsp;Haerlem in groene valeyen.

Winter-groen genaemt int Latijn Pirola, wast

Mij

Medicinael

in de valeyen der Duynen, en draecht witte bloena-kens, en zijn seer lieflijck van reucke, en is cout en droogh van natueren. Dit cruydeken is een goedtnbsp;wout cruyt, ende geneest loopende gaten enc/e buylenbsp;zweeringhen, men macht in Wijn sieden enc/e drinc-ken, ende legghen doecxken (hier in ghenet) opnbsp;wonden of op fistulen ende verbrantheyt, ende soonbsp;salt met Gods huipe ghenesen.

Ganserick of kliek. 166.

INt Latijn Argentina. Heeft teere dunne steel-

kens ende smalle ghekerfde bladen, die nae die aerde asverwich zijn, ende boven groen. Dienbsp;bloemkens zijn geel: Ende wast ontrent Haerlemnbsp;by die weghen overvloedich.

Ganserick is drooch en cout in den derden graet. Ganserick ghesoden ende ghedroncken, stopt dennbsp;buyckloop ende den stonden der vrouwen, doetnbsp;oock geronnen bloet scheyden, ende mede gespoelt,nbsp;is goet voor zweeringhe des monts, dient ooc omnbsp;roode loopende oogen te wasschen, ende buyle wonden te suyveren.

Drie-bladt. 167.

Dit cruyt machmen noemen int Latijn Tri-Folium Palustre.

Drie blat wast 't Aelberts Bergh in de Meerkens, ende is seer bitter van smaecke. Ditnbsp;cruyt ghedroocht ende met Bier opghesoden endenbsp;deur ghedaen zijnde, ende wederom met Heunichnbsp;opgewelt, is goet ghedroncken voor scheurbuyck,nbsp;ende voor een volle borst met fluymen verladen, isnbsp;oock goet voor bloet spouwen, ende die gebreck innbsp;den lever hebben, dit cruyt nemen die Schippersnbsp;mee gedroocht, die verde reysen doen.

Coeck-

Cruyt-Boecxken. Coeck-Coecx-Broot. 168

COOeckcoecx-broot heetmen in den Apteec Al-

leluya enc/e vansommige Trifolium Acetosum.

Dit cruydeken heeft geen steel, die bladen wassen van de wortel op, ende ghelijcken bycans den daver. Het plach overvloedich te wassen int Haerle-merhout.

Coeckcoecx broot, 't weickmen oock noemt daver Surick, is cout en droogh van natueren. Dit cruyt gegeten als Salaet met Oly ende Azijn, isnbsp;goet voor een quade Mage, want het graegt wel,nbsp;ende maect appetijd. Dat selfde cruyt ghesoden ennbsp;den mond mede ghespoelt, is goet voor een vuylenbsp;stinckende mont, ende zweeringhe des seifs.

Hertshooren. 169.

HErtshooren heet int Latijn Cornu Cervinum.

Het is een cleyn cruydeken, uytgestreckt lancx de aerde daer veel gancx is, ende heeft bladekens alsnbsp;getacte Hertshooren, ende heeft een steelken daer eennbsp;ayrken op wast, ende men vinter veel int Haerlemernbsp;hout lancx die wegh.

Natuere

Dit cruydeken is cout en drooch van naturen.

Werckinghe.

Dit cruydeken cleynkens gescherft, ende met een Ey ghebacken in de panne, soodanige koecxkensnbsp;zijn goet gegeten voor den buyckloop, ende bloet pissen, tegen 't graveel, ende tegen het druypen der cater-ren, ende fvoor die overvloedighe vloet der vrouwennbsp;stonden, ende is in als gelijc den Weechbreede,nbsp;men macht oock drooghen teghens den Winter.

Hontstonghe. 170.

HOntstonghe Latine Ginogloffa. Heeft lange

smalle bladeren, ende die bloemen zijn pur-

H V nbsp;nbsp;nbsp;per

Medicinael

per bruyn, ende wast overvloedich in santachtighe gronde by die weghen ontrent Haerlem.

Natuere.

Hont-stonge is cout en drooch van natueren.

Werckinghe.

Hont-stonghe cruyt ende ooc die wortel in water ghesoden, is goet om mede te gorgelen voor een vierige keel, ende dient oock om een quade mondnbsp;mede te wassen. Die Hont-stonge is ooc een heel-saem cruyt, bequaem zijnde om wonden mede tenbsp;cureren, ende 'twilt vier mede te verdooven, metnbsp;Gerste meel Pappe gemengt ende opgeleyt.

Tot den Tafel-Lieden.

GOethertighe Mannen, God die Heere gun-ne V.L. wel te varen. Ghy weet wel dat-men sober, Godvruchtich, ende rechtvaer-dich moet leven in dese Werelt, Want dat Godt den Heer aenghenaem is, ende ons saligh endenbsp;profytich. Soo dat de Wyse Mannen in der conste dernbsp;Medecynen ons leeren datter geen beter remedie en is,nbsp;om meest alderhande siecten te genesen, ende om dienbsp;ghesontheyt te onderhouden, als soberheyt van ipysnbsp;en dranck, soo als wy daghelycx voor onse ooghennbsp;sien, dat sobere menschen, langhen tyt cloeck endenbsp;ghesont leven, ende contrarie die gulsighe menschennbsp;die als Verckens leven, hebben ghestadige quellagienbsp;van sieckten ende crancheden. Op dat ghy dan lan-ghe ghesont meucht leven, ende dattet u wel maghnbsp;gaen: Soo weest sober van leven, op dat oock mede

V.L.

[scan 123]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;123

V.L. wat nnach overschieten, daer ghy de arnne men-schen, 't weic die Lidtnnaten Christi zyn, mede spysen ende decken meucht, waer deur ghy tydelyc meuchtnbsp;gebenedyt worden van God den Heere, ende namaelsnbsp;comen ten eeuwighe leven. Tweick den Heere deurnbsp;zyn barmhertigheyt ons gunnen wil, Amen.

Hier na volghen Keucken

Medecijnen.

Meick. 171.

MEIck is goet gegeten van luyden die in

teeringhe zijn, of die out en cout zijn, ende ooc voor jonge kinderkens, want Melcnbsp;voet wel, ende maeckt goet bloet, bysondernbsp;schape Meick met Roose water en stoc suycker opnbsp;gewelt, encfe laeu gedroncken, is goet voor een benau-de borst om fluymen te doen loosen, dient oock omnbsp;zeere oogen mede te wasschen, om pijn en smert tenbsp;doen vergaen. Melc versoden op de helft met eennbsp;stuck staels, is goet gedroncken voor den buycloop.nbsp;Soete Meick gesoden met Sali, is goet mede ge-gorgelt voor den huyge ende een vierighe keele.

Boter. 172.

Die Boter is seer te prijsen, want die Boter

versacht ende verbetert alle dinghen, ende voed meer dan eenich olye. Die boter vet gheghetennbsp;op broot, maect openinge, eude salft het lichaemnbsp;van binnen, doet weedom en pijne vergaen, ende isnbsp;goet voor een coude ende drooge hoest, versacht dennbsp;pijne der lendens, en is ooc goet voor den steen, endenbsp;dient tot alle dinghen om te versaften ende te salven.

het

Medicinael

het lichaem van buyten of van binnen, waertoe be-quaem is May Boter, die daer toe gemaect wort, en diemen in den Apteeck te coope vint.

Kase. 173.

Die oude Kase gegeten, is een drooghe hertige

cost, en dient wel gegeten, van den geen die een stercke Maghe hebben, die zwanen arbeyt doen, ennbsp;cloeck en ghesont zijn: Maer siecke ende teere luydennbsp;die behoorense weynich te eeten, want sy is quaet omnbsp;te verdouwen, maer hoese jongher is, hoese beter tenbsp;verdouwen is. Kase ghegheten na den eeten, fluytnbsp;de Maghe toe, ende set die spijse ter neer, ende isnbsp;mitsdien goet teghens 't opstijgen, ende belet hetnbsp;druypen van der catarren.

Honich. 174.

Die Honich is warm en drooch van natueren.

Witte maechden Honich geslict of in bier gesoden, is goet genutticht voor den hoeste, ende quade dorst, doet wel fluymen lossen, ende maecktnbsp;openinge, en is oock goet voor den steen, doet welnbsp;water losen. Honich met water opgewelt, is goedtnbsp;mede gegorgelt voor een quade keel. Heunich gegeten voet wel, ende sterckt oude lendens, endenbsp;geeft couragie, bysonder goede Mede ghedronckennbsp;die van Heunich gewrongen wort.

Vleesche. 175.

Runderen Vleesch gerooct oft gesouten ooc mede Speek: Desgelijcx Hazen, Conynen, Eent-voghels. Zwanen, ghesoden of ghebraden, soo 't behoort, is goede hertighe spijse gegeten voor ge-sonde luyden, en die een goede Maghe hebben:nbsp;maer voor siecke ende teere luyden dienen beternbsp;jonghe Hoenderkens, Calfs vleesch, of Lams

vleesch.

[scan 125]

Cruyt-Boecxken. nbsp;nbsp;nbsp;125

vieesch en dat gesoden oft gebraden, en daer nae cleynkens gehact ende gestooft nnet Wijn, Suyc-ker ende Corenten.

Vissche. 176.

DEsgelijcx Zeevisschen, Laberdaen, Stoc-

visch, Haringh, en sodanige Casteel spijs is hertighe cost voor gesonde luyden: maer nietnbsp;voor siecken, den weicken best dient Meyr vissche, tenbsp;weten een Baerse of Snoecxken, gebraen of gesoden,nbsp;ende met gepelde boter ende azijn overgegoten, metnbsp;uyt gedruct sappe van Orangie Appelen of Lymoe-nen, 't weick een seer ghesonde cost is.

Eyeren. 177.

VErsche ende weecke Eyeren is een rechte spijse

voor siecke luyden, niet te min de gesonden be-gherense oock wel. Die weecke Eyers, alst witte maer gestremt is, zijn goet gegeten voor luyden dienbsp;in teeringe zijn ende die een benaude dorst hebben, synbsp;voeden wel ende verteeren lichtelick, ende makennbsp;versch bloet in den mensche, bysonder alsmer eennbsp;goede teughe Wijns op drinckt: Want men seyd.

Op een Ey een drone, schaer den Meester een pondt? Maer ist wyn, soo ist medecyn.

Sout. 178.

MEn seyt voor een waer woort: Sout is beter dan

Gout, want men sender Sout qualic leven mag maer wel sender Gout. Sout is van natueren warmnbsp;en drooch in den vierden graet. Sout gewreven metnbsp;oly, of cleyn gestooten in olie geleyt, is goet alle dagen gewreven oft flerecijn, ende dient ooc wel totnbsp;crouwagie ende schurftheyt: Sout bewaert visch ennbsp;vieesche voor stincken ende vergaen.

Azijn.

Medicinael

Azijn. 179.

EDick of Azijn is van natueren cout en droog, ende connt in veel dingen te passe, om walginghe tenbsp;maken ofte overgeven salmen nemen Eec, sout ende olienbsp;mengent onder malcander, ende drinckent laeu inne, ennbsp;daer na salmen den vinger of een veder in de keelenbsp;steken. In tijden van Peste gebruyctmen Gouts-blom-eec ende Vlier-eec met wat Driakels. Azijnnbsp;opgewelt met suycker of Heunich, met ses granennbsp;Pepers, is een medicijne om appetijt te maken.

Water. 180.

VVAter is een van de vier Elementen, wesende cout en vochtich van natueren. Stilstaendenbsp;wateren, die ruycken, zijn ongesont mede te coocken,nbsp;maer loopent water ende putwater, dat veel geroertnbsp;ende geput wort, ende claer is sonder reuc of smaec,nbsp;dat is gesont water: Men seyt water ghedronckennbsp;van gesonde luyden engeeft noch en neemt: nochtans cout water gedroncken, is goet tegens inwendige hetten, ende is oock goet roode oogen mede genet ende met natte doecxkens opt voorhooft geleyt,nbsp;dient ooc mede om te gorgelen ende den mont medenbsp;te spoelen, ende uyt die hant in de neus wat opge-haelt voor een seer hooft dat van hetten comt.

Gracht ende operatie van nieu ghevonden Cruyden.

Mechoacan. 181.

Dit is een vreemde wortel die uyt Indien

in dese landen ghebracht wordt daermen eertijts niet af gheweten en heeft. Desenbsp;wortel wordt bevonden datse heeft eennbsp;purgerende cracht, waer die witte die beste

ende

[scan 127]

Cruyt Boecxken nbsp;nbsp;nbsp;127

encfe vetste is. Dese wortel wort seer gepresen voor die watersuchticheyt. Neemt een vierendeel lootsnbsp;van de wortel Mechoacan, en pulveriseertse cleyn,nbsp;doet dit poeder in een Roemerken fransche Wijn,nbsp;dits goet ghedroncken voor dicke buycken en wa-tersuchticheydt, dits voor een out mensche: maernbsp;een kint geeftmen de helft min in, 'teender reyse.

Salsaparilla en heylich hout. 182.

DEse coopmanshap is wel bekent van den

meesters die verstant hebben om Rocken te genesen, want Salsaparil en lignum Ginacum, crach-tigh goet zijn om 'tbioet te suyveren, ende schurftnbsp;of rappicheyt te genesen, ende loopende gaten mede te cureren, men machse zieden in cleyn bier metnbsp;wat gepelde rasynen, dese dranc is goet gedronckennbsp;voor alle lieden die pockich en schurft zijn of quadenbsp;lopende gaten hebben, men macht beyde gelijc besi-gen of eick bysonder, gesoden als boven.

Tabac. 183.

Dit is een cruyt dat uyt West Indien herwaerts

over ghevoert wort, gedroogt met groote menigten, en wort op een sonderlinge maniere gebe-sigt, sommige leggen een blat in een croes Wijns te weyck een gantsche nachte, en drincken daechsnbsp;daer aen den Wijn, ende worden mitsdien veel fluy-men en quatten quijt. Ander nement cruyt ghe-droogt en stekent aen brant, en slurffen den roocknbsp;door een pijpken in haer keel, dat den rooc wederom tot den neusgaten uyt comt, en dit is goet voornbsp;veel ghebreken, soo alsmen seyt, want die dit doen,nbsp;worden op staende voet veel humeuren en leelickenbsp;taye vochticheden quijt, alsmen dagelijcx by expe-rientie bevint.

Van

Medicinael

Van den Graden daer hier dic-maels af vermaent wordt,

Hoemen die verstaen sal DAt is te verstaen, als of men seyden, laeu

water die eerste graedt, heet water den tweeden graed, noch heeter den derdennbsp;graed, siedent heet en onlydelijck in dennbsp;vierden graet. So mede of men seyden, gracht water is cout in den eersten graet, sneewater is coudnbsp;in den tweeden graet, sneewater is coudt in den dennbsp;derden graet, yswater is aller coutste ende onlyde-lick in den vierden graet.

Van't Herbariseren.

OM te gaen Herbariseren dat is om cruy-

den te vergaren of daer opte speculeeren so salmen die Bloemen, Cruyden, Vruchten, Zaden en Wortelen, op zijn behoor-licke tijt plucken ende vergaderen, ende ghebruyc-ken die eicx nae zijn gelegentheyt. In den Lentennbsp;ofte voor Somer vergadertmen Wortelen, alsnbsp;zijn Alantwortel, Bevernel wortel, Eringium, Etcetera.nbsp;Men salse schoon wasschen, ende hangense te droogden, of confytense. Item die conserve van dennbsp;bloemen ende jonge spruytkens, diemen met suyc-ker confijt als zijn Violen, Roosen, Alsem, die salnbsp;men plucken, als die schoon opgegaen zijn in schoonnbsp;weder. Den cruyden om te distilleeren, als zijn By-voet, Consili, Weechbree, dat doetmen in den Maynbsp;tijt, want dan hebben die cruyden cracht, en zijnnbsp;vol saps. Te mits Somer, haeltmen cruyden om

te broo-

Remedi Boecxken

te droogen, onn die te ghebruycken alst passe geven sal in den winter. In den Herfst vergadertnnen saet,nbsp;als Daucus, Pietercelij, Venckel, ende ooc wortelen, als Heemst wortel, diemen wech leyt om te be-sigen alse niet te crijgen en zijn. Beminde Leser hiernbsp;mede vaert wel, en danct God den Heere, die onsnbsp;'tgebruyc zijnder creaturen in dese tijt der gratiënnbsp;verleent heeft, ende leest also dat ghy namaels innbsp;der eeuwicheyt met den Almogenden bloem-ma-ker moocht leven in eeuwige ruste: Ende wenschtnbsp;oock goet diet vergatert heeft.

FINIS.

Hier naer begint een Remedie Boecxken. Inhoudende hoe me met cleyne costen ooc met bekende slechte remedie,nbsp;allerhande crancheden ende siecten sal genesen, nutnbsp;ende profijtelijc zijnde voor een yegelijc. Maer byson-der voor arme menschen, of die met wercken vannbsp;barmherticheyt, schamele crancke menschen be-geeren te genesen en bystant te doen.

Voor-reden tot den Leser.

BEminde Leser die Heere laet u wel varen. Na-

demael wy al te samen Broeders en Susters zyn gesprooten van Adam en Eva onse voorouders tot trooste ende behulpsaemheydt vannbsp;malcanderen. want wy al te samen gebreckelycke menschen zyn vol ellendigheyts, ende veelderhande siecten ende crancheden onderworpen. Soo ist dat dienbsp;broederlycke liefde vereyscht, ende die natuere uytwyst

I nbsp;nbsp;nbsp;dat

Medicinael

dat d'eene mensche den anderen (in laste ende in noot zynde) bystant behoort te doen, ende in siecte ende innbsp;cranckheyt behoort te besoecken ende te vertroosten,nbsp;niet alleen met soete woorden, maer ooc metter daetnbsp;behulpelyc behoort te zyn, 'tweickmen aenmerckendenbsp;heeft my goet gedocht dit cleyne Remedi Boecxkennbsp;te presenteeren tot behulpelycheyt van een yder, maernbsp;bysonder tot troost van siecke arme menschen, omnbsp;met die minste costen ende bekentste remedien te behelnbsp;pen ende te ghenesen. Waer af ons Christus seifs eennbsp;exempel heeft ghegeven, die allerhande sieckten endenbsp;cranckheden ghenesen heeft, ende belooft heeft, dennbsp;wercken van barmherticheyt (uyt liefde ghedaen) tenbsp;verghelden met het eeuwighe leven. Soo moeten wynbsp;ons dan niet schamen noch laeten verdrieten alsuickenbsp;werkcen te doen die ons van den Heere bevolen zyn,nbsp;ende natuerlycken zyn, ende die so overvloedigh ge-loont sullen werden, tytlyc op dese Werelt, ende eeu-wichlyck in den Hemel.

Vaert wel.

Om schurfde hoofden te ghenesen.

NEmt Clijf blaen siet die met water, ende

reynigt daer 'thooft mede. Neemt dan ge-stooten Hoolwortel en Bakelaer, ziet die in versche mayboter met wat boom-olienbsp;ende wat azijns in een ongeglast potteken, neemt dannbsp;gewreven zwevel, roertet onder malcanderen, totnbsp;dat styvert, ende smeert met dese salve het hooft.

Of smeerter op nieuwe gemalen mostaert, 'tsal genesen met Gods gratie.

Om luy-

Remedi Boecxken.

Om luysen te verdryven.

NEemt ghestooten Luys-cruyt, menghet met

Oly, ende doeter wat Quicsilvers by, ende strijckt daer mede, het verdrijft de Luysen van dennbsp;hoofde, ende van alle plaetsen des lichaems, endenbsp;geneest oock quade cruagie ende schurftheyt, endenbsp;dat jeucksel.

Dat selfde doet oock Luys-cruyt in azijn ghe-weyckt ende de kleederen daer mede bestreecken, verdrijft de Luysen.

Om pyne des Hoefts te genesen, komende van koude.

Slet Roosemareyn in Bier een quartier uyrs,

doet dan die Roosemareyn uyt, ende doeter in wat folie, en Suycker, en boter, met een weynichnbsp;Rogghe meeis, eet daer af altemet warm, het isnbsp;seer goet.

Item, neemt Salie en Bethonie, leghtse in Wijn ende drinckt daer af.

Of conserf van Roosemareyn, of van Bethonie ingenomen, die groote van een Castaengie, metnbsp;wat ghestooten Caneel, ende Note Muschaet.

Item, in voetwater geseten daer Camillen in ghesoden zijn, ende Sout daer by ghedaen zijnde,nbsp;treckt die pijn uyt den hoofde.

Mageleyn gebreven ende aen geroken, of Ma-geleyn water opgetrocken met den neuse uyt het hol des hants, doet die pijne vergaen.

Soo daer verstoptheyt is van Camerganck, so salmen 't savonts hooft pillekens innemen eennbsp;vierendeel loots. Of neemt smorghens in een vierendeel loots Senepoer met warm ghebotert biernbsp;met wat Suyckers.

ij nbsp;nbsp;nbsp;Om

Medicinael

Om pijne des hoofts te genesen comende van hitten.

NEemt Rooswater met een weynichsken Roos-

eecks, ende rieckt daer aen, ende trect wat op in de neuse, ende die pijn sal terstont vergaen, mennbsp;mach oock Camfer riecken.

Item die plaetse daer die pijne is, salmen be-strijcken met Roos salf, ende nemen Rooswater, Rooseeck, Roosolie, van eicx wat onder malcandernbsp;gheslaghen, en daer een doeck in ghenet ende dubbelnbsp;voort voor-hooft gebonden, ende alst drooch is we-derop ververst.

Tot Camergang salmen innemen, Pruym-cruyt een Loot met warm Bier, Boter ende Suycker.

Om beroertenisse te ghenesen.

Die dese seeckte hebben, die sullen veel cruyts

besigen, by sender Note Muschaet, en sullen hun wachten voor coude en vochtigheyt,nbsp;ende voor veel slapens by dage, ende sullen 'thooftnbsp;warm houden, ende vrijven ende strijckent hooft, oocknbsp;die Necke, Polsen, Handen en Voeten, al neerwaertsnbsp;aen met Spijck oly, ende Oly van Vossen, oocknbsp;met Brandewijn, ende men sal een doecxken omnbsp;den hals dragen, en daermen strijckt, dat die olyenbsp;daer aen blijven mach.

Item neemt Salie, Betoni, Ysop ende Roos-mareyn, eIcx een handt vol ghesoden in cleyn bier, tot het derden deel verkooct is, ende van deur ge-daen zijnde, soo weltet wederom op met Honich,nbsp;ende daer salmen daghelijcx adrincken, oock salmen altemet drincken Lavendel-water, ende men-ghelent onder die daghelijckse dranck.

Tot Camergangh salmen in nemen 'tsavondts

nae

Remedi Boecxken.

na den eeten hooft Pillen, eens sweecks.

Oock sainnen vniesinge maken met ghestooten Mageleyn, mostaert en Gengber gemenght metnbsp;wat Honich, ende in de neus gaten gedaen.

Driakel is oock goet gebesicht in dese sieckte.

Voor beroertenisse van dertonge.

ALs die tonge beroert is dat men qualijck spreken mach, soo salmen den tonge soetelijck vrij ven met een weynichsken Driakel gemengt metnbsp;wat Lavendel-water, ende nemen wat gestootennbsp;Muschaet in den mont, gemenght met wat conserve van Roosemareyn, ende laten koppen settennbsp;achter in die neck.

Om die ydelheyt des hoofts te ghenesen, ende om die sinnen te stercken.

Die zijn memorie wat ghemindert is, die sal

Wijn drincken, daer Confilie de Greyn, ofte Cardobenedict in geweyct heeft, want dit stercktnbsp;die memorie seer, ende men sal vrolijc van gemoe-de leven, van hem settende ende verjaghende allenbsp;swaermoedicheyt ende quade fantasyen.

Tot purgatie sullense innemen Diacatolicon een loot, Senepoer een schrupel, ghemenght metnbsp;Duyvekervel water, ende drincken dat smorgensnbsp;heet inne.

Sy sullen hun wachten voor swaere spijse, dat grof en zwaer bloet maeckt in den mensche, als isnbsp;gesouten vieesche. Case, Meic, ende wesen sober innbsp;spijse ende dranck, ende vrolijck van leven.

Sy sullen de handen, 't aensicht, ende de Voeten altemet wassen, ende wandelen op genoechlic-ke plaetsen met soet geselschap.

• • • Om

Medicinael

Om die draeyinge des Hoofts te genesen.

Die de wervel sieckte heeft, sal hem wachten,

draeyende ende omioopende dingen aen te sien.

Tot purgatie sullense in nemen Pruymen cruyt ende Diacatolicon elcx een loot, en drinckent laeunbsp;in met gesuyckert bier.

Men sal oock cooringhe maecken met Oly ende water, ende steken daer nae een Vinger in de keelenbsp;om over te gheven.

Men sal een betu wortel wat snijden ende steec-ken een stucxken in de neusgaten, om't hooft te rey-nighen.

Nae den eeten salmen een stucxken Que-vleesch eeten of een corstken broots om die Mage te sluy-ten teghens't opstijghen.

Phrenesi te ghenesen.

PHrenesi is een rasernije des hoofts, met een

stercke coortse, comende van verhitticheyt des bloets.

Dees salmen purgeeren met Pruym-cruyt ende Diacatolicon elcx een loot ghemengt onder een metnbsp;een droncxken Gerst water.

Menb sal oock den Patient doen lateu, ende binden voor't hooft een dubbelde doec, genet in Roos-olie ende Rooswater.

Des avonts salmen hem in gheven een slaep= drancxkeu, te weten, Syroop van bollen, en oncenbsp;met warm bier inghedroncken, ende strijckent voorhooft, die slapen. Neusgaten, ende Polsen met Olienbsp;van bollen.

Sijn spijs en dranck sullen al vercoelende zijn.

van den

Remedi boecxken. van den Mare.

Die met dese Passie gequelt zijn, sullen haer sel-ven God den Heere bevelen, ende sullen 'tsa-vonts sober eeten, ende sullen gewennen op hun zyde te slapen, ende met het hooft vry hooge leggende.

Sy sullen purgeren met Diaphenicon en Dia-catolicon elcx een loot, en drinckent inne met Be-thonie ende Duyvekervel water elcx twee oneen.

Sy sullen walgingen maken, met Radijs, Water, Oly, Eeck en Heunich, en steken de vinger in de keele, ende maken te cooren.

Sy sullen oock den hooft Ader doen laten.

Vallende sieckte te ghenesen.

Die hier gebreck af heeft sal by naest zittende slapen, om te beletten die opstijginge nae den hoofde.

Men sal een dranc coocken van Ysop, Salie en Bethonie elcx een hantvol gesoden in een mengelennbsp;biers, met Anijs saet een loot, Soethout twee loot,nbsp;Rosijnen gepelt een half vierendeel, deur gedaen zijndenbsp;salment opwellen met Heunich, een half vierendeelnbsp;Syroop van Ysop, een once met twee lepelen Eecx.

Tot purgatie salmen in nemen, Diaphenicon een loot, Agaricus Trociscatus een halfvieren-neel-loodts ghemenght met een dronexken van denbsp;voorgenoemde dranek.

T hooft salmen tegen de vloech op kemmen, ende men sal altemet in nemen, Driakel een vierendeel loots met wat botert bier.

Men zal oock verniesinge maecken met Note-Muschaet, Naghelen en Peper, elcx een weynigs-ken cleyn ghestooten zijnde, salment in de neusgaten op snuyven.

iiij nbsp;nbsp;nbsp;Popel-

Medicinael

Popelsije te ghenesen.

MEn sal in dese passie het hooft kemnnen, den hals wel vrijven, ende strijcken neerwaertsnbsp;met spijcolie.

Tot verniesinge salmen nemen Nieswortel, Mo-staert saet, ende Pyrethrum, eicx een weynichsken, ghepulveriseert zijnde salment deur een schafte innbsp;de neus blasen.

Die dranc sal zijn Salie ende Rosemareyn, eIcx een hant vol ghekoockt in bier deur gedaen sijnde,nbsp;salment op wellen met Heunich ende Note Muscaet.

Om te cooren of over te geven, salmen in geven Radijs en Vijgen aen stucken gesneden, ende ghe-soden in water, ende deur gedaen zijnde, salmer bynbsp;doen Heunich, Olie ende Azijn, en helpen dan als-ment ingenomen heeft, met een veder te steken innbsp;de keel, in de olie eerst gedaen.

Caternen te ghenesen.

Die dit gebrec heeft, sal sober zijn Avontmael

houden, ende eeten weecke Eyeren, ende schouwen Eeck en roocke.

Men sal een drancke koocken van Gerste ende Soet-hout, ende deur gedaen zijnse salemender onder mengen Heunich van Roosen.

Tot purgatie salmen in nemen hooft Pillen een vierendeel loots, Diacatolicon een loot, met eennbsp;weynichsken Senepoers gemenght in warm biernbsp;salment indrincken.

Tot benisinge salmen nemen Mageleyn, Nigel-la. Note muschaet eicx een schrupel, ende latent pulversieren, ende treckent met die wint des neusnbsp;in de ueuse.

Op't hooft salmen dragen een saecxken met Roosen, Ca-

Remedi Boecxken.

sen, Camillen, Laurenblaen, elcx een hantvol, Note-Muschaet, Nagelen elcx een vierendeel loots ghe-stooten tot pulver.

Doofheyt te ghenesen.

Die hert hoorende geworden is, sal nemen Be-

thoni, Ysop, ende Mageleyn, elcx een hantvol, encfe siedent in cleyn bier, ende deur gedaen zijnde sal-ment opwellen met Honich, ende een lepel of tweenbsp;Azijns, daer salmen af drincken vier of vijf dagen.

Item maect purgatie met Daelcruyt encfe Dia-catolicon elcx een loot, ende drincktet in met een teughe warm bier.

Dracht in oore boom wolle, daer oly van bitter Amandelen aen gedaen is.

Gorgelt met water daer Mostaert in geroert is met een weynichsken Azijns.

Voor het bloeden uyt den neuse.

MEn salt aensicht besprengen met cout water, en spoelender oock den mont mede.

Tot remedie salmen nemen Roos- eec, encfe maken daer een dubbele doec in nat, ende bindense voornbsp;'t voor hooft, encfe leggender oock een in den Necke.

Om seere ooghen te ghenesen.

ALs de ooghen root zijn en smerten, ende oock tranen, dan salmen nemen wit van een Eye,nbsp;en cloppent altemael tot wit schuym, dan laternbsp;staen versijgen, en daer speelt water uyt, dat salmen mengen met vrouwen soek, ende daer salmennbsp;altemet wat of in de oogen druypen.

Oock salmense altemet wassen met laeu dunne bier.

Voor schemeringe in de oogen, so salmen Wijn

V nbsp;nbsp;nbsp;cruyt

Medicinael

ruyt ruycken ende eeten, ende oock oogen troost in spijsen bruycken.

Als die oogen die en duyster zijn. So salmender in doen 'tsap van Schelcruyt, of nennen wat gewrevennbsp;stock suyeker, ende wasschen de oogen daer mede.

Voor den stanck des mondts.

ALs die mont stinct, so salmense wassen met

goede oude Wijn. Ende als het tant vleesche bloet, so neemt een weynigsken gewreven Spaens-groen, vrijfter mede de tanden, en wasset wederomnbsp;af met schoon reghenwater. Maer men moetetnbsp;niet in zwelghen.

Voor den tant pyn.

VOor den tant-zweer so siet in azijn Pyretrum

ende Ysop, ende wast daer de tanden mede.

Of neemt een hant vol Gerste, ende een half vierendeel Vijgen aen stucken gesneden, ende eennbsp;hantvol Moerbesien blaen, sietet wel met malcan-der, ende doeter by een weynichseken Azijns,

Van benautheydt des keels.

Die een benaude keele heeft, die salse van buy-

ten smeeren met Camil olie, ende olie van soete Amandelen en doender een vuyl servet om. Endenbsp;gorgelen met water van Camillen, weech breede, endenbsp;Diamorum. Of met wat waters, eeck en heunichnbsp;onder een gewelt op't vier, en daer mede gegorgelt.

Voor die hoeste ende benautheydt op die borst.

MEn sal nemen Soet-hout en schrapent, ende

cloppent plat, twee loot anijs saet ende venc-kelsaet een loot t'samen, Vijghen acht of negen in

stucken

Remedi Boecxken.

stucken gesneden. Siet die met malcander in soete Wijn, ende deur gedaen zijnde weltet op met Heu-nich of Suycker, ende drinckt daer altemet af.

Ende strijct die borst uytwendich met olie van bitter Amandelen. Altemet salmen besighen watnbsp;suycker penny.

Voor een quade Maghe.

Alsem Wijn gedroncken is goet voor een quade

Mage. Ofte Peper in spijse gegeten. Ooc Wijn azijn maect appetijt. Ofte cappers met azijn gegeten zijn goet. Of altemet wat brandewijn ghebesigt.

Die ghebreck hebben van walgen ofte overgeven, die sullen wat Spaensche wijn besigen, sullen een stucxken Que vleesch eeten, na eden eten, endenbsp;drincken wat Wyn van Granaten.

Van teeringhen.

LUyden die in Teeringe zijn die spouwen bloedige fluymen, die weicke lelick riecken. Neemt Gerste, ziet die in water tot datse splyt. Dit waternbsp;deur een doec gedaen zynde, salment op wellen metnbsp;Suycker ofte Heunich van Roosen: die dranck isnbsp;goet voor lieden die in Teeringhe zijn.

Voor een crancke Lever.

Die een crancke ende verstopte Lever heeft,

die sal altemet Syrope van Alsem besigen.

Voor een verhitte Lever, besichtmen Syrope van Violen of van Roosen.

Voor die Geelsuchte.

Die dese ziecte heeft zalmen purgeren met ca-

mergang, aldus: Neemt bloemkens van Violen en Barnaga bloemkens van eicx een goede struycnbsp;sietse in Schape wey, deur ghedaen zynde, roert

daer

Medicinael

daer in een once Caffiafistel, ende drinct daer uyt.

Het is oock seer goet datmen koringe ofte overgeven nnaeckt, soo als hier volcht. Siet Gerste ende Radijs met malkander in water, ende deur-gedaen zijnde, doeter by Oly, Eeck ende Boter, ennbsp;laet dat laeu indrincken, steect daer na een vingernbsp;inde keele om te cooren.

Colicompas te genesen.

DIT is een onlijdelijcke pijne, komende van

verhoolen ende besloten winden, in de darmen vergadert zijnde.

Dees salmen purgeeren met een loodt Dael-kruyts drinckt in met heet bier, wel gebotert ende gesuyckert.

Men mach ooc Camillen sieden in wijn of bier deur ghedaen zijnde, salment in drincken met eennbsp;weynich gestooten Anys-saet.

Neemt Anijs-saet, Venckel-saet, Lavas-saet, Soet-hout, Caneel van eicx een weynichsken stoo-tet tot pulver ende eet hier af.

Oly van Camillen van buyten opghestreecken daer die pijn is, helpt seere.

Ooc Sout ende Semel, ende Camillen, eIcx een hantvol geroost in een nieuwe Panne, ende tusschennbsp;twee doecxken geleyt op die stede daer die pijne is,nbsp;helpt met Godts gratie.

Voor wormen.

Langhe Rasynen gegeten dooden de Wormen:

Desghelijcx doet oock Cool-saet in genomen.

Item vijlsel van Hert-hooren inghedroncken met vierendeel loots. Desgelijcx Oly van Alsem endenbsp;van bitter Amandelen, ghestreken op den Magenbsp;ende op den Buyck, dooden den Wormen.

Van den

Remedi Boecxken.

Van den buyckloop.

Die guer ghebreck af heeft, die sal soetemeick zieden op die helft, ende drincken daer afnbsp;heet, ende houden hem warm ende stille.

Note Muscaet ghestooten, ende in een Ey gebac-ken is goet gegeten voor den buyckloop.

Om ruydigheyt te genesen.

MEn sal een purgatie in nemen van Seneblaen,

gecoockt in wey, met een weynichsken Anijs-saet, met gepelde Rasijnen een hant vol, ende men salt warm drincken.

Item men sal een salfken maken van gestooten Bakelaer, Hool-wortelen, Zwevel, ende mengent metnbsp;smeer van gerooct vleesch, ende smeert het schurftnbsp;daer mede, ende oock in alle die vouwen der leden.

Watersucht te ghenesen.

Die dese passie heeft, moet weynich eten ende minder drincken, ende oeffenen zyn leden innbsp;gaen, staen ende arbeyden, ende wachtennbsp;hem over dach te slapen, ende voor vochticheyd.

Hy sal maken een poederken dat hy eeten sal met gekerft broot.

Neemt Caneel, Gengber, Brem-zaet, Bakelaer, Anijs-zaet, Soethout, altemael cleyn gestooten zijnde, ende daer dickwils afgenut, of drinc-kent met Fransche Wijn.

Steen ghenesen

Die hier ghebrec af heeft, sal nemen de kake-

beenkens van Snoecken, een vierendeel loots ghepulveriseert ende met wijn inghedroncken, endenbsp;strijcken zijn lendens en blase met Olye van Ca-millen of Schorpioenen olie.

Item

Medicinael

Item, neemt Anijs-saet, Venckel-saet, Pieter-celi-saet, Breem-saet, Daucus-saet, Jouffrou-merck-saet, ende Soethout, altemael kleyn gestoten zijnde, maeckt hier af een poerken ende eetet in wel gebotert Bier en broot.

Remedi voor de Coortse ende Peste Die de Coortse heeft, salmen doen laten, hy sal

inne nemen fijne Veneetsche Driakel, een vie rendeel loots met Gouts Bloem Eeck, en sal daernbsp;op leggen zweeten warm toegedeckt zijnde. Datnbsp;selfde is oock goet voor die Peste.

Teghens de Pestilentie, als men hier nae beschreven vint.

TEn eersten als u eenighe grouwel op den

hals komt, denckende met de gave Gods besmet te wesen, soo gaet terstont endenbsp;maeckt u water, ende proeft het middelste, ist noch brack, soo bent ghy daer noch dry van,nbsp;maer ist dat het ontlaet ofte soet wort, so ist quaet,nbsp;soo moet ghy neerstelijck ghebruycken dese naer-volgende materiën.

Ende ist dat ghy 's avonts ende morgens u ey-ghen water wat cout innemen, het middelste dat is seer goet voor diese niet en heeft, om daer vannbsp;bevrijdt te wesen.

Ten tweeden suit ghy in u huys hebben onvol-prijselijcke Genever-olie, want dese is soo uytne-mende goet tegen de Peste, dat degene die daer alle morghen van drincken, bewaert ende gepreser-veert zijn, jae al waert datse in suspecte huyse ende by de siecken gingen.

De cranc-

Remedi Boecxken.

De crancken besoeckers sullen gebruycken Me-tridaet, die oprecht ende onvervalscht is, des nnor-ghens een Boon groot, met een weynich van den alderbesten ende outsten Wijn-azijn die op Gout-bloemen ghedistilleert is, ende wanneer sy by dienbsp;Crancken gaen, sullen sy haer lippen ende Neusgaten met Metridaet bestrijcken, ende eenen azij-nigen neusdoeck in de handen houden, ende sullennbsp;met Gods gratie bewaert wesen.

Item Genever-water smorgens gedroncken, bewaert u oock teghen gecorrumpeerde lucht, ofte een boon groot Metridaet smorghens ingheno-men en daer op eenen Tinne lepel vol Ghenevernbsp;water gedroncken.

Een seer stercke preservatie in tyt van Pestilentie.

VEneetsche Tiriac, ende Metridaet eicx even veel

onder malcanderen ghemenght, daer van ge-bruyckt alle Morgens een boon groot, ende drinct daer nae eenen Tinne lepel vol Alssem water, hiernbsp;mede suit ghy bewaert zijn, al gingt ghy het eenenbsp;Pesthuys uyt ende t'ander in, behoudelijck de genade Gods.

Om noch voor de selve sieckte versekert te wesen, suit ghy alle morgen in u huys branden een half vierendeel goede Wieroock, ende dat op drie of viernbsp;verscheyden plaetsen ofte Gameren van den Huyse.

Item en sal niemant te lange vasten, noch smorghens nuchteren uyt den huyse gaen, ende princi-palijck alst regenachtich ofte droevich nevelach-tich weder is, en sal niemandt uyt gaen voor ofte nae der Sonnen.

Een yeghelijc sal hem oock wachten van groeten ar-

Medicinael

ten arbeyt, ende van Venus spel, ende voor thoor-ne ende gramschap.

V Huys suldy wel bewaren voor quade dampen ende infecte Lucht, smorgens ende 'tsavonts wie-rooc brandende, ende in den dach met versch waternbsp;begietende, ende uywe Vloeren met Wilgen-bla-deren ende Wijngaert-bladeren bestroyen.

Hier na volcht eenen goeden dranck. tot Preservatie.

NEemt Eel-savye bladeren, Vlier-bladeren ende

Breem-bladeren, elcx even veel, sietse in claer Renschen Wijn, daer inne doet gestooten Gengber,nbsp;hier van suldy smorghens drincken eenen goedennbsp;teuch eer ghy uyt den huyse gaet.

Item als ghy gaet in eenighe plaetsen die seer ontsteken zijn, so hebt een Spongie gedoopt in ouden stercken Wijn-Azijn, die met Goutblommennbsp;gedistrilleert is.

Oft wrijft ende waxht u aensicht smorgens met eenen Azijnige doeck, ende bestrijckt uwe lippennbsp;ende neusgaten met oprechte Methridaet.Ende beveelt u voorts den almachtigen onser aller Mede-cijn, beyde des Lichaems ende der Zielen.

Hier volcht noch een costelyck Preservatyf teghen vergiftighe Lucht.

NEemt Poleye ende Wijn-ruyte, Vlier bladeren encfe

roode Byvoet, van dese viere elcx een goede hant vol, stootet wel cleyn in eenen Mortier (maernbsp;datmen toesie datter geen looc in gestooten zy) alstnbsp;wel cleyn is, soo doeter by eenen Bredaschen potnbsp;goede Wijn-azijn, dat is een bol Wtersche mate.

Ende stotoet daer mede noch een weynich, dan dou-wet door eenen doec in een schoon Glas, ende drinct

daer

Remedi Boecxken.

daer af alle smorghens een halven Wijn roomer.

Hier na volcht eenen seer costelycker? ende

wonderlycken Pest-dranck, waer mede eer-tydts in de Stadt van Ceulen ghenesen zyn meer dan vier duysentnbsp;menschen.

ALsoo haest als ghy voelt dat ghy den flach op

den hals hebt, soo neemt haestelijck (eer u den slaep bedriegt) Celidonia met de bladeren ende bloemen ende Wijnruyte, elcx een goede hant vol, hier toenbsp;neemt een Breedasche canne Rijnsche Wijnazijn,nbsp;dat is een bol Wtersche mate, ende sietet met de voorschreven Cruyden op de helft, daer nae doetet doornbsp;eenen doeck in een reyn glas, hier van sal den Patient in nemen eenen goeden drone, te weten, eenen/nbsp;Wijn romer vol ofte meer nae alle mogelijeheyd,nbsp;dan sal den Patient hem stellen by een goet viernbsp;van Eycken Spaenderen, soo langhe dat hy welnbsp;zweete, ende houden hem zonder slapen.

Remedie teghen de selve siecte.

Maer oft nu also waer dat u die Almachtighe

God zijnde Roede wilde laten proeven, ende u met de selve sieckte wilde besoecken, so en suit ghynbsp;uwen moet niet laten sineken, noch u selven zwaer-hertich maken maer deneken ende vertrouwen datnbsp;den ghenen die ons slaet, wederom can ghenesen.

Daeromme wanneer u dunekt dat ghy eenige quade Lucht ontfanghen hebt, ofte dat ghy ver-schrickt zijt geweest, so neemt een vierendeel lootsnbsp;ghebrant Sout, soo langhe gebrant op een ysenbsp;dattet niet meer en crijsselt, ende zoo veel zwaer-te, te weten. Een vierendeel loots Veneetsche Ti-riac, die doet in een commeken stroom waters, ende

K nbsp;nbsp;nbsp;dat

Medicinael

dat cout ingedroncken, 't sal het bloet doen scheyden.

Ende oft u yemant wilde raden om te doen laten, dat suit ghy geensins doen, ten waer by advijs vannbsp;eenen ervaren Medecijn (die de ghelegentheyt dernbsp;saken ingesien hebbende) u sulcx mocht raden.

Maer om dat den voornoemden dranc seer stère is om in te nemen, ende noch veel quader om in tenbsp;houden, so doet aldus. So haest als ghy den drancnbsp;ghedroneken hebt, so neemt Eye onder u Keele sonbsp;lange alst mogelijeken is om in te houden.

Item also haest als ghy den dranc gedroneken hebt, of eer ghy hem drinekt (nae dattet u best tenbsp;pas comt ( soo suit ghy een dracht setten.

Item dese Dranc ingenomen, ende uwe Dracht ghemaeckt hebbende, suit ghy u wel wachten omnbsp;niet te slapen, totter tijdt toe, dat ghy siet dat unbsp;Drachte draeght ende schoon staet.

Hier is noch by gevoecht een warachtich Recept, waer mede ontallic veel menschen haernbsp;hebben beschermt ende bewaert

TWee loot Veneetsche Tiriac, een loot Methri-

daet, een half loot vant Gulden Eye, Specie Liberantes een quintel, Tormentil, Diptanus,

Boliarum, van elex een Schrupel. De Wortele ende Boli Armeni, stoot wel ende menghet ondernbsp;malcander met 'tsap van Lymoenen, ende bewaertnbsp;dit wel, ende gebruyckt het alst noot doen sal.

Als hem dan yemant qualic bevoelt, soo neemt van dese voorschreven Compositie, de swaerte vannbsp;anderhalven Gout gulden, dat is omtrent drienbsp;Engelschen stijf, ende drinct dit met wijn of goedtnbsp;bier, dan stelt den Patient voor een goet Eyckennbsp;vier dat hy aent zweeten comt, ende dan in een

bedde

Remedi Boecxken.

bedde wel warm gedeckt, dit doet binnen vijf ofte ses uren noch eens, ende den Patient sal (deurnbsp;Gods genade) hier mede gepreserveert ende vrynbsp;wesen voor dien aenstoot.

Om een dracht metter haest te setten.

NEemt een Meesters Tange, oft yet anders

daer ghy 't vel mede lichten meucht, ende snijt dat met een scheerken boven af, de breede vannbsp;eenen Penninck groot, dat gedaen zijnde, leghternbsp;dan op de wortel van kerscruyt, ende daer bovennbsp;op een Coolblat met de Ribzyde, ende verbint het so.

Ende by aldien dat de dracht niet en draegt, so neemt dese nae beschreven Salve, genaemtTrecnbsp;salve.

Dese bladeren van Kers-cruyt een goet deel wel cleyn ghestooten, daer by suldy doen swarte See-pe acht loot, onghesouten boter zes loot, kneet ditnbsp;onder malcanderen tot een zalve, ende daer medenbsp;suldy handelen, als hier nae volcht.

Neemt van de voorschreven Salve, ende smeert die op de Ribzyde vant Coolblat, ende legget datnbsp;op de Dracht, met wortel van Kers-cruyt daernbsp;onder, dit verbindt ende ververst tweemael desnbsp;daechs soo lange dat het vier oft Kole uyt gevallen is, ende uytgevallen sijnde, suit ghy u best doen,nbsp;om 't selve wederom te ghenesen.

Een Dracht te maken sonder pyn. den tydt langher.

NEemt een cruyt dat men noemt Hanevoet,

wrijft dat in u hand aen stucken datter het sap uyt comt, dat cruyd doet metter sap in eennbsp;Nootschelle, so vol dat ghyt stijf neer douwen moetnbsp;om de scheipe opt vel te doen raken, dat sal binnen

K ij nbsp;nbsp;nbsp;twaelf

Medicinael

twaelf uren een bleyne maken die suit ghy boven af snyden, ende Kers-cruyt daer op leggen, als boven.

Alsmen de Drachten vermaeckt, so sal den genen diese vermaeckt eenen doeck voor den mondt binden, van gelijcken sal oock den Patient eenennbsp;doeck voor den mont gebonden worden, om 't selvenbsp;niet te riecken, want het eenen buylen stanc is seernbsp;vergiftich ende smettelick. Wanneer ghy beduchtnbsp;zijt datter yemant van uwen familie infect is, sonbsp;ist voor alle noodich, dat een yeghelijck van uwennbsp;Huyse een Dracht make, ende ist dan datse yemantnbsp;heeft, soo en salt u alle gelijck niet hinderen, ende desnbsp;neen, soo en sal u Dracht niet schaden. Om denbsp;Pest te onderkennen by een Bloetsweer, soo weetnbsp;dat een Bloetsweer heeft een wit hooft oft puyste,nbsp;ende eenen Heve van Peste, heeft een blaeu bloem-ken boven breeder dan op die Heve.

Een ander proeve.

ALst geen blaeu bloemken en heeft, so neemt

jonge spruyten van witten Wijngaert, ende de spruyten van Wijnruyte, ende de spruyten vannbsp;Vlier, ende wit Mostaert saet, al t'samen cleyn ge-stooten gelijc een salve, ende dat op een doecxken ge-smeert, ende op den Heve ofte sweer geleyt, ist vannbsp;de Peste, so salt boven heel blaeu worden, ende dannbsp;suldy het velleken af doen, ende de wortel van Kers-cruyt daer op leggen met een trecplaester daer over.

Een ander proeve.

Ghy suit weten, ende daer neerstich op mercken,

dat in de dunnen of lisfchen, heeft haer de Peste lancwerpich, boven met een scherp ruggesgen, onder de kaken ofte Wangen, by nae desgelijcx, onder de Oxcelen wat ronder: maer op te armen, bee-

nen

Remedi Boecxken.

nen ende ander leden heel ront als een Bloetzweer.

Als u de Peste gheheven is, ende worpt een blaeu bloemken, soo en dorfdy geen Dracht nnaken maernbsp;neemt een luttel Potaschs ende so veel Weedaschsnbsp;met wat spaensche Zeep, ende een hantvol Eelsa-vie, stoot dit ende maecktet tot een salve, daer vannbsp;maecket een cleyn Plaetsterken, soo groot als dennbsp;Heve groot is, ende leghtse daer op, het sal opennbsp;gaen, ende't vier sal den Patient uyt vallen.

Dese voor noemde salve is seer goet, ende wort ge heeten een brandt salve. Maer by aldien ghy daernbsp;gheen bloemken aen siet, soo meucht ghy dit nietnbsp;doen: maer suit op een bequame plaetse een drachtnbsp;maken, om 't vier daer na te doen trecken.

Om te weten ende mercken of u sake wel of qualijck gaet,

VVAnneer ghy u Dracht voor de derde ofte

vierde reyse verbint, soo suldy mercken of die draecht rontsom root ziet, ende ist alsoo, dats eennbsp;goet teecken, ende soo comt het vier daer na trecken;nbsp;maer indien de dracht rontsom wit siet, so ist met denbsp;doot vermenght, ende ziet alsdan in tijdts toe metnbsp;die Treckplaysteren, hier voorens verhaelt.

Alst vier in den mont ontsteken is.

NEemt een groot stuck swerte Zeepe, met twee

of drie Coolbladeren op malcanderen, ende die in den halse of achter in de Necke geleyt, 't sal daernbsp;uyt trecken.

Item, of 't vier o boven het Herte lage, ende niet nae de Dracht toewijcken en wilde, so neemtnbsp;Kick-Vorsschen, ende hout die levendich in uwennbsp;mont met den beek na u keele toe, ende sy sullen denbsp;viericheyt nae haer trecken.

K iij nbsp;nbsp;nbsp;Maer

Medicinael

Maer in dien de Vorsschen niet te crijgen en zijn, so verbindet ende bewindet den Patient zyn ghe-heel hooft in swarte Seepe. Item of den Patientnbsp;benoodicht ware dat hy geenen Camergangh ennbsp;hadde, so neemt een vierendeel Pruymen van Da-masco, ende zietse in bier, ende alsse een weynighnbsp;inghesoden zijn, soo doeter by een half loot Zenu-we bladeren, dan latet noch een weynich sieden,nbsp;daer van sal den Patient smorghens drincken eennbsp;half Commeken, ende hy sal bate vinden.

Van het Aderlaten.

EEn yegelyck sy gewaerschout hem niet te doen

laten die onder de 14 jaeren is, ende so ghy al-sulcke jonghe lieden ofte jonge kinderen, bevinde dieren te krijgen, die suit ghy ingheven oprechtenbsp;Veneetsche Tiriac, met Surckel water, ende legt opnbsp;de Clieren Veneetsche Tiriac, ende Mostaert-saetnbsp;ende een ure daer na legter op gestooten Wijn-ruytenbsp;met Wijn-Azijn gemengt, maer en laetse niet slapen, voor dat ghy siet dat de saecke wel gaet.

Item salmen den Patiënten wachten datse geen Boomvruchten en gebruycken: Maer die schouwen als vergift, ten ware oockernoten, die mo-ghen sy wel nutten ende besighen.

Item indien de Patiënten van Drachten ee-nich gebreck hielden van vercrompen Zenuwen, so neemt oly van Pier wormen, ende smeertse daernbsp;mede tegen een goet vier van Eycken spaende-ren, het sal beteren met Gods hulpe.

Ende men waerschout hier by een yder, datse alle vuylicheyt der Siecken sullen begraven indenbsp;Aerde, sonder eenige Privaten te gieten.

Remedie

Remedi Boecxken.

Remedi voor de peste.

IN een vierighe tijdt als die Peste regneert, soo salmen dencken, dat God die Heere op ons verstoort is, ende dat hy ons plaghen wil om onse son-den wil, so van ongeloof, als van een quaet leven,nbsp;waerom een yeghelijck geraden is, zijn sondich leven te beteren, en hem stellen in een staet van gratienbsp;waer in hy begeert te sterven: doende gelijck goedenbsp;schippers die eer dat sy uyt varen, al dat sy behoeven in een storm, eerst ghereet maken, op alst nootnbsp;doet, dat sy hun dan weten te behelpen, want dannbsp;niemant weet, wat hem overcomen mach, huydennbsp;my, morgen dy, want tegens de doot en is geen schiltnbsp;een teghelijck leve als hy sterven wilt: want dat ghynbsp;huyden siet aen u borghers, buyren, vriendennbsp;of maeghen, dat selfde mach u oock morghen ofnbsp;overmorghen overcomen, dus laet u raden, biechtnbsp;ende betert u sondighe leven, ende bidt Godt dennbsp;Heere om ghenade, ende weest bereyt met de vijfnbsp;wijse Maechden, op dat ghy meucht in gaen in denbsp;vreucht den eewighen leven, als die dwasen sullen uyt ghestooten worden in de eeuwighe verdoe-menisse. Om nu in tijts toe te sien, so salmen wetennbsp;dat in vierige tijden de luyden veel koortsen onderworpen zijn, veel wordender schurft, ende crijgen pestnbsp;buylen, en die kinderen zijn dan veel gequelt met wormen, en die menschen blijven haestich doot, dan salmen benbsp;sigen tot een preservatijf Walschenoten met wijn-ruyt en vijgen van eicx wat, met een wegnichskennbsp;sout, ende eeten daer wat af, ende drincken altemet een le-pelken goutblomeec of ander stercken azijn, en nettennbsp;daer een stoecxken in, om altemet aen te riecken, endenbsp;strijcken drie of viermael daechs aen de slaep des

K iiij nbsp;nbsp;nbsp;hoofts

Medicinael

hoofts enc/e onder den neusgaten en op de polsen. I-tem een stucxken vet boter en broot, nnet een steel-ken Wijnruyt gegeten, is oock een goet preserva-tijf, met Gods Gratie voor die peste, den kinderen salmen oock wat eecx en suyckers laeten innemen,

't weick oock goet is voor de wormen, ende men sal veel suere dingen besigen, want dat is goet in vie-rige tijden, ende men sal die plaetse schouwen daernbsp;die peste is, ende komen oock weynich onder 't volenbsp;en wachten sich voor stanck en vuylicheyt. Die denbsp;gave Gods crijeht, sal God den Heere om genade bidden, ende doen zijn beste om zijn ghesont-heyt wederom te crijghen. Hy sal nemen goet outnbsp;bier, en makent heet opt vier, en doen daer vry eennbsp;goet stuck boter in, en doen daer toe een vierendeelnbsp;loots Veneetsche Driakel van de alderbeste, ennbsp;drinekt dat alsoo warm met malcander in, ennbsp;doen daer na zijn beste om aent zweeten te raken,nbsp;als deur arbeyt, of deur wandelen over de Camer,nbsp;ende leggen daer na een groot Eycken vier aen, ennbsp;laten hun warm decken om te zweeten, 't weick denbsp;Peste uytdrijft: maer soo lief als hy zijn leven heeft,nbsp;sal hem wachten voor slapen op die tijt, en bindennbsp;onder die voeten Sout, Radijs, cruymen van rog-ghen Broot, Seep, stootent onder malcanderen ende bindent met een Coolblat onder die voeten, om 'tnbsp;vier van 't herte te trecken en doen hem terstondtnbsp;laten, ende nemen een stereke purgatie in, ende maken te voren, ende soo erghent eenighe viericheyt o-penbaert, 'tzy van buylen of puysten, daer salmennbsp;oplegghen Gerste meel Pap, ghesoden met Vij-ghen aen stucken ghesneden, een Leli wortel metnbsp;het loof, een Coolsblat wel cleyn ghestampt, ende met een stuck boters een Pap af gemaeckt,nbsp;en bevelent voorts den ghebenedijde Heere Je-

sum

Remedi Boecxken

sunn Christum, oock machmen innemen een drone Cardobenedict Water, oft Goutbloem-Eeck, ofnbsp;een doyr van een Eye, met een vierendeel loots Ve-neetsche Driakel, om daer na tot zweeten te raec-ken, 't weick't best is om die Pest te verdrijven.

Teghens beroertenisse, en is geapprobeert.

MEn sal nemen een achtendeel brandewijns,

een achtendeel sali-water, een achtendeel Ysop water, een achtendeel Lavas-water, ende een pintnbsp;Laveldel-water, daer toe een hantvol groene Lavendel, een hantvol Ysop, een hantvol groene Salie, een hantvol Lavas bladeren. Maer ist in denbsp;Winter datmen geen Lavas bladen crijghen can, sonbsp;salmen een halve hontvol van de wortelen nemen,nbsp;ende die salmen cleyn scherven. Dit salmen altemaelnbsp;doen in een nieuwe stenen kruyc, ende stoppen dienbsp;dicht toe, ende nemen daer t' eicker reyse wat uytnbsp;in een schotel, ende geven den Patient eicke reys eennbsp;lepel vol nats te drineken, en men sal den Patientnbsp;leggen tegheus een eycken vier, ende ist saeck datnbsp;hy 't gekregen heeft in zijn hooft, so salment hooftnbsp;tegens 'tvier leggen, ende strijekent met dat voor-seyde nat, of ist in d'eene zijde des hoofts, soo salmen oock dat nat nemen, ende strijekent van dennbsp;Schele nae 't dunne van den hals: maer heeft hy 'tnbsp;int gantsche ooft gekregen, so salmen hem beydenbsp;die sijden des hoofts met het voorseyde nat van boven 't hooft nederwaerts strijeken wel stijf naenbsp;'t dun van den hals ende achter in de Neck, en lanexnbsp;'t Rugghe-been: maer soo d'een syde gantsch lamnbsp;is, so salmen van boven 't hooft nederwaerts strijeken nae die hant tot de vingheren toe met grootenbsp;macht, ende strijeken eicke vingher bysonder, endenbsp;'t gantsche been lanex, ende eicken teen. Dit gedaen

K V nbsp;nbsp;nbsp;zijnde

Medicinael

zijnde sainnen den Patient te bedde helpen, en maken dat hy sweeten mach, ende gheven hem wat te eeten. Oock salmen nemen drie Pyoni cortelen, metnbsp;negen Cooren wit Mostaert-saet, stoeten dat t'sa-men, ende gheven die altemet een Lepel vol van'tnbsp;voorseyde nat te drincken, ende nemen Bevernelnbsp;Wortel ende Alant-Wortel, sieden die, ende met datnbsp;nat die mondt gewassen ende ghereynicht, eude dienbsp;toughe wat gheschrapt.

Remedie voor Teeringhe.

NEemt een versch Hennen Ey, braet dat tot dat

het wit een weynich geronnen is, dan salmen nemen van de alderbeste Folie omgestooten, maernbsp;cleyn gesneden, also groot als een erret, ende so veelnbsp;Safferaen cleyn ghewreven met Suycker Candy,nbsp;die groote van een Hasnoot cleyn gestooten, endenbsp;dese drie deelen onder dat Ey geroert, ende dat ingenomen met een stucxken witte Broot, en drincken daer op drie lepelen Bastaert van die alder beste, sal met Godts gratie genesen, soo 't onder houden wort, ende altemet also ghebruyckt wort.

Crampe te ghenesen.

CRampe dat is een spanninghe der Zenuwen,

als die tegens behoorlicke gewoonte ghetroc-ken worden met groote pijne, ende is ghemeyniijck comende van overvloedicheyt van spijse en dranck,nbsp;of ledicheyt of vervuyltheyt van fluymen. Die hiernbsp;ghebreck af heeft sal hem doen laten ter Ader, endenbsp;nemen Purgatie in, een Loot Diaphenicum, metnbsp;een teughe warm ghebotert Bier, men sal met eennbsp;warme hant of met een groove warme doeck dennbsp;stede vrijven, oock het hooft ende den hals, 't Rug-ghebeen, ende de beenen neerwaerts aen. Men

mach

Remedi Boecxken.

mach oock in nemen een vierendeel loots Driakel met een teuge gesuyckert bier, ende strijcken dienbsp;seere plaetsen met Pieterolie. Om te veniesen sal-men nemen wat ghestooten Peper ende Notenbsp;Muscaet, en fijn Mageleyn, dit poerken zalmennbsp;uyt de hant in de neus optrecken.

Conzerf van Roosemareyn, dient hier oock wel altemet genutticht.

Om het bloet overgeven te genesen.

DEse passie van bloet spouwen comt van veel-

heyt des bloets, waer deur eenige Aderen ontspringen, of datter yet int lijf geborsten of ghebro-ken is, voor dit ghebreck salmen in nemen Sy-roop van Queen, gemengt met Weechbree water, ende eeten altemet een stucxken Quevleesch, metnbsp;een droncxken roode Wijn, ende uytwendichnbsp;machmen den dorst strijcken met Olie van Queen.

Om Pleuris te ghenesen.

PLeuris een zweeringhe by die corte Ribbe,

makende onlijdelijcke pijn ende steeckinge, als met een priem gedaen worden, soo dat een menschenbsp;nauwelijck zijn azem mach halen, comende metnbsp;een heete Coortse, ende een drooge hoest. Remedienbsp;hier af is, datmen voor alle werck sal doen latennbsp;ter Ader, ende nemen camergangh in. Neemt eennbsp;vierendeel pruymen, cloptse stucken, ende neemtnbsp;twee loot ghepelde Gerst, een loot Soet-hout geschrapt ende plat gheclopt, sietet wel met malcan-deren in een cleyn Bier, ende deur gedaen zijnde totnbsp;een dranck, doeter by een Loodt Pruym-cruydt,nbsp;drinckt dit warm op, en woelt wat om dattetnbsp;te beter wercken mach, die uytwendighe stedenbsp;daer die pijn is, strijckt die met Camil-oly, ende

drinckt

Medicinael

drinckt cleyn bier daer Syroop van Soet-houdt onder ghemengt is, ende bevelet voort den gesont-maker, Jesunn Christum.

Om benautheyt des herten te genesen.

DEse benautheydt des herten comt van al te

groote sorge en droefheyt, en van veel wakens en bevreestheyt, ende te arbeyden boven zijnnbsp;vermogen. Die genesinge hier af sal zijn, men salnbsp;het hooft ende den neck strijcken neerwaert aen,nbsp;ende drincken altemet een versch eyken, met wat Ca-neels, en ghewennen gheestelijcke en vrolijcke lie-dekens te singen, en drincken altemet wat Caneelnbsp;waters, dit doende salt u wel gaen, belieftet dennbsp;Heere.

Om die borre te ghenesen.

Die Borre noemen wy te wesen een ziecte, als

een mensch schielijcken gedwongen wort om over te gheven ende te earner te gaen, comen-de meest van overvloedicheyt des gals. Die ditnbsp;gebrec heeft, sal zijn mage bestrycken met oly vannbsp;Foly ende oly van Queen, en sal Alsem wijn drincken, ende eeten altemet een stucxken Quevleys, ennbsp;besigen oock Syroop van Granaten, ende houdennbsp;hem warm, dragende een bonte borstlappe.

Om die Miltsucht te ghenesen.

DEse passie comt van zwaer bedurven bloedt

ende fenijnige dampen, waer deur die milte swelt en grof wordt, die kiesen in den mondnbsp;worden hol en zwert, en lelyck rieckende. Om desenbsp;passie te ghenesen so machmen camergangh maken met rasijnen en pruymen, een vierendeel tsamennbsp;en latent wel koken, en daer dan warm in geweyct

een loot

Remedi Boecxken.

een loot Senebladen, en deur ghedaen zijnde, nna-kent soet nnet suycker en drincken dese dranck, en-de men sal schicken goede gesonde cost te eeten die lichtelick verteert wort, ende strijcken die stede desnbsp;milts met Dialthea, met een warme hand.

Ambey te ghenesen.

Die Ambey comt van overvloedicheyt van

bloet vergadert in de spenen des fondaments die hem somtijts verschynen, somtijts niet,nbsp;en somtijts seer bloeden, 'tweick goet is alst niet tenbsp;lange en duert: want die natuere soect haer selvennbsp;te helpen. Als die Ambaye te seer bloet, ende nietnbsp;en stempt van haer selven, soo salmen Schoenmakers runne sieden in bier, ende bettent daer medenbsp;met eenen doeck voor een goet vier, tot weickennbsp;oock dient Eycken lof ende akeren gesoden op dienbsp;selfde maniere gebruyckt: maer alsse seer doen ende niet deur en zijn soo salmen daer op legghennbsp;Lijnsaet olye met een doyrken van een eye en watnbsp;fijn meeis op wat wercx. Weechbree water ghe-menght met Syroop van Queen, dient wel ghe-droncken voort bloeden der speenen.

Om verstoptheyt der vrouwen stonden te ghenesen.

OM dese Passie te ghenesen so salmen in nemen een goede Camergang. Neemt Diacatoliconnbsp;twee loot, ende drincket in met warm gesuyckertnbsp;bier, ende men sal Byvoet zieden in bier, encfe mengelen desen dranck met Syroop van Byvoet, ende drinct daer altemet af, ende maken een Bat vannbsp;Byvoet, Camillen ende Maerter, zieden die innbsp;water, ende wasschen daer altemet die voeten innbsp;ende schicken 't lijf warm te houden met wercken.

Voor

Medicinael

Voor de grooten vioet der Vrouwen stonden.

Die hier mede gequelt is, sal Syroop van Granaten innemen met wat Weechbree waters, ende sal onder haer dranck mengen. Suroopnbsp;van Queen ende drincken altemet Amandelennbsp;Meick oft Schapen Meick die wel ghesoden is.

Om opstyginge des Moeders te ghenesen.

Die hier gebreck af hebben, sullen ghewennen

hooch met het hooft te legghen, ende strijckent dickwils 't Hooft, Necke, Polsen, Beenen al neer-waerts aen met een warme handt, oft een groovenbsp;warmen doeck. Na den eeten sullense innemen eennbsp;stucxken ghebraden Broot oft Queevleesch, omnbsp;'t op styghen te beletten, ende sullen hen wachtennbsp;voor 't geen dat winden aenbrenght, als rau fruytnbsp;of ongesoden Meick, of kleyn Bier dat ongheso-den is, ende sullen altemet innemen een vierendeelnbsp;loots Driakel met warm Bier, so salt met Godtsnbsp;gratie genesen.

Om Flerecyn te ghenesen.

FLerecijn is een Passie comende van druypin-

ghe van catarren, ende maeckt groote pijn ende Lammigheyt ende Gichte daer 't comt. Die vantnbsp;Flerecijn ende Gichte onderwarich zyn, zullen hemnbsp;wachten van opstijghinghe dinghen te eeten of tenbsp;drincken, als zijn Wyn ende Azijn, heet potspijze.

Dese Passie machmen ghenesen deur een goed purgatie met Pruymcruyt of Suycker van Roosen in ghedroncken met Suyckert Bier, daer dienbsp;pijne is machmen strijcken met Camil olie, endenbsp;drincken Bier daer Camillen in gesoden zijn met

Soet-

Remedi Boecxken.

Soethout: want dit verzacht seer alle pijn, ende houden zich voort warm.

Om sweeringhen en de Apostuma-tien te ghenesen.

DEse gebreecken comen meest van zwaer grof

bloet, 't weickmen sal purgeren met confectie Hamech inghenomen met Duyvekervel water, endenbsp;men sal onder zijn drancke mengen om te drinckennbsp;Syroop van Duyvekervel, ende op die zweeringennbsp;zalmen legghen een Pap ghecoockt van Gerstennbsp;Meel of Lijnsaet, daer vijf of zes Vijghen toe ghe-sneden zijn in stucken, en doender oock by een Leli-wortel ende Cruyscruyt, ende ziedent in goet biernbsp;met een stucxken boters, ende leggender dat op totnbsp;dat het rijp is, en men mach 'tsavonts drincken goetnbsp;ghebotert bier, met een half vierendeel loods ghe-stooten Bakelaer, ende doen oock ter Ader laten.

Kinder Pocxkens te ghenesen.

Die Kinderen die dit gebreck hebben, zalmen

Vygen t'eeten geven, en warm bier te drincken daer Vygen in gezoden hebben aen stucken gesneden zijnde, ende latense Razynen eeten, zo zullen die Pocxkens vant herte uytwaerts eeten, zonbsp;zullen die Pocxkens vant herte uytwaers slaen ennbsp;verdroogen eude verdwijnen.

Roose te ghenesen.

Die Roose comt een mensche aen met huyve-

ringe, als een stercke Coortse: om die te genesen zo zalmen Gerst water drincken, ende men-ghelent met Syroop van Vyolen, daer die Roose ofte roodicheyt is, daer zalmen op legghen wercknbsp;ofte doecxkens ghenedt in Weechbree water endenbsp;Rooswater met half witte Wijn Azijn, ende zo salt

Om een

Medicinael

Om een langduerige Coortse te ghenesen,

MEn sal nemen een half Note muschaet, ende so

veel wit Mostaert-saet t'samen gepoedert encfe in gedroncken met een warme Croes wijnsnbsp;als die huyveringe begint te comen, ende latennbsp;hem warm toe decken om te zweeten, ende soo't innbsp;een reys niet over en gaet, so moetment wederomnbsp;doen, ende nemen purgatie in ende doen laten.

Om den vierden daechs Coortse te ghenesen.

DEse Coortse is nauwelijcx met eenighe Re-

medien te ghenesen, ende duert somtyds een heel jaer lanck. Neemt die bloemkens vannbsp;Centaurea ende Cardobenedictus, ende zied dienbsp;met Bier, ende drinckt daer af soo langh als dienbsp;Coortse vergaen is, ende deckt u warm toe om tenbsp;zweeten, ende soo doende, sal die Coortse te metnbsp;verdwijnen ende vergaen.

Wonden te ghenesen.

Die ghequetst is, of hem ghesneden heeft, sal die Wondt wassen in sijn eyghen water, oftnbsp;met Wijn, oft met Azijn en water, ende latent doof byten, soo salt niet zweeren, ende leggen-der voort Suycker ende Olie op met een doecx-ken, ende bintet twee oft driemael vast om voortnbsp;bloeden, soo salt haest genesen zijn, of schrabt crijdtnbsp;in Eec, ende binter dat vast omme met een doecx-ken voor t bloeden, soo salt voorts van selfs hee-len.

FINIS

Hier

Remedi Boecxken.

Hier nae volcht een schone visitatie, byden siecken ende crancke men-schen, dienende om hen te vertroosten ende te onderwijsen, om met Gods gratienbsp;salich te sterven

Nut ende profijtelyck zynde voor een yeghelyck.

E C C L E S. V I I.

De Wijse man leert ons ser wel Dattet beter is te gaen seer snelnbsp;Int huys des droefheyts ende lijdennbsp;Dan int Huys van weelden en verblijden:

Want men daer spreeckt van sterven,

En hoe men een salighe ure sal verwerven.

Voorreden tot den Leser,

BEminde vrient ende Leser, nademael het van

Godt den Heere also geordonneert is om der sonden wil, dat alle menschen moeten sterven,nbsp;hoedanich zy zyn, Ryc of arm, lonck of Out,

Edel of Onedel niemant mach die doot ontloopen of afcoopen. So en connen wy niet beter doen, dan maken van den noot een deucht, ende schicken also te leven dat wy na dit corte verganckelycke leven, eeuwignbsp;met onser Heere Christo lesu, mogen leven in de vreugde ende blyschap des eeuwigen levens, 'twelc wy sullennbsp;vercrygen, ist sake dat wy salig comen te sterven, wantnbsp;ist eynde goet so ist al goet, Sulcx dat het alderbeste

L nbsp;nbsp;nbsp;dat een

[scan 162]

162 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

dat een mensch gebeuren mach in dit leven, is dat hy eerlyc leeft ende salich om te sterven. Ende om hier toenbsp;te comen behoort een mensche (so lange als hy leeft)nbsp;zyn best te doen, om een saligen uytgauck, ende eennbsp;blyden inganck van den Heere te vercrygen: Endenbsp;want hier luttel ghelet op wort, soo leven die men-schen sonder achterdacht in alle dertelheydt endenbsp;brodronckenschap als of sy hier eeuwich blyven souden,nbsp;hen gecommerende alleen met tytiycke ende verganc-kelycke dingen, selden denckende, dat sy sterfelyckenbsp;menschen zyn, ende daerom sterven veel menschennbsp;als beesten, ende smooren dickwils in haer sondennbsp;ofte ongeloof, waer door sy comen tot die eeuwighenbsp;bederffenisse. (God betert) Tweick om eenighsins tenbsp;remedieren heb ick dit naervolgende tractaetken geschreven tot een onderwysinghe ende vertroostinghenbsp;van de siecke ende crancke menschen, om hen innbsp;den laetsten noot daer mede te helpen, tot Gods eer,nbsp;ende der menschen salicheyt.

Een vertroostinghe voor den Crancken.

EEn ziec mensche behoort hem zelven niet

te quellen of onrustich te maken om dat hy ziec gheworden is: maer sal onsen Heernbsp;daneken, denckende dat God die Heerenbsp;lief heeft, dien by castijt ende ziecte toe zeynt, zijnnbsp;beste vriendekens, ende wilse also dwinghen in tenbsp;gaen tot de Bruyloft des eeuwigen levens. Voortnbsp;salmen deneken dat dit tegenwoordige leven, endenbsp;al 't gheen dat wy in dese wereldt besitten, ons

maer

Voor den Crancken.

maer gheleent is voor een wijl tijts, ende niet gegeven, waerom wy niet en behooren te murmureren, alst God die Heere begheert wederom te nemen ons leven dat hy ons dus langhe gheleendt heeft ende niet gegeven.

Ooc so behooren wy te dencken dat wy hier op der Aerden vreemdelingen zijn, ende hier geen bly-vende stede hebben. En dat wy weten ende geloovennbsp;dat die doot een deur is, waer doormen comt totnbsp;het Hemelsche Vaderlandt in de eewighe ruste.

Want wy zijn in dit leven als in een wilde woeste Zee vol ongemacx ende tribulatie. Maer door dennbsp;doot, comt men in de Haven des eewige rusts, wynbsp;sullen dencken. Oost, West, 't huys best. Want oftnbsp;ons lief of leet is, wy moeten sterven. Daerom con-nen wy niet beter doen, dan dat wy onsselven gewilOnbsp;lich overgeven in de handen des Heeren, ende seggennbsp;niet onsen wil: maer uwen wil moet geschieden al-derliefste Heere Jesus, so sullen wy God den Heerenbsp;behagen, ende ons selven ruste ende gemac aen doen.nbsp;Voort so ist een groote troost voor een zieck men-sche, dat wy weten dat al die menschen, die voor onsnbsp;geweest hebben, ende nich na ons comen sullen, moeten sterven. En die onse Heere eerst 't Huys haeltnbsp;uyt dit ellendich leven, die isser alderbest aen, wantnbsp;hier niet dan alle ellendicheyt te beleven is, ende daernbsp;en boven, of ghy noch al een stoc out mensch mog-te werden, so sout ghy u selfs pijnlijc wesen, endenbsp;een spot-Kint voor u vrienden, ende ten laetsten, soutnbsp;alle man in den wege zijn. Ooc soo ist een grootenbsp;troost voor een Christen mensche dat wy weten endenbsp;gelooven, dat Christus Jesus voor ons ghestor-ven is den bitteren doodt, aen den hout des hey-ligen Cruys, ende dat hy verwonnen heeft al onsnbsp;vyanden, te weten den Duyvel, die Doodt, ende

L ij nbsp;nbsp;nbsp;Helle

[scan 164]

164 nbsp;nbsp;nbsp;Een Vertroostinghe

Helle, ende ghelooven dat wy door die verdienste ons Salichmakers, sullen komen tot die glorie en-blijschap des eewighen levens. Ende want hetnbsp;leven onseker is, ende die doot seker, soo en machnbsp;een Sieck mensche niet beter doen, dan hemnbsp;selven met alle neersticheydt, stellen in dennbsp;staet der gratiën, ende ghebruycken alle middelen die hy best kan, om te komen tot die eewigenbsp;Salicheyt. Daeromme begheeren wy lange te leven, soo laet ons dat leven soecken, daermen eeu-wich in vreuchde leeft, ende daermen in der eeu-wicheyt niet sterven en sal, maer dit tegenwoordige leven, is vol miserie ende ellendicheyt ('t weicknbsp;beter een doot dan een leven te noemen is.) Waertnbsp;sake dat wy vastelijck gheloofden het ghene datnbsp;ons Godt die Heere door zijne eenigen Sone Je-sum Christum, onsen Salichmaker belooft heeft,nbsp;wy souden met een vierige begeerte haken na hetnbsp;toekomende leven, niet achtende op dit teghen-woordige verdrietich leven, noch op de pijne desnbsp;doots, ende dat om die toekomende glorie des eeuwigen levens, ende souden met S. Paulus begheeren ontbonden te syn van dit sterffelicke lic-haem om eewich met Christo te leven. Daeromnbsp;laet die Heere met den Lochaem doen dat hem belieft, want hy onuytsprekelicken wijs en goet is,nbsp;ende u allerbeste Vader, die alle dinck ten bestennbsp;keert, ende om beters willen doet, niet anders soec-kende dan u eyghen Siel en salicheydt. Die tollenbsp;ende schuit der natueren moet betaelt zijn, oft wynbsp;willen oft niet, want het moet eens gestorven zijn.nbsp;De harde Note des doots moet ghekraeckt zijn:nbsp;maer datmen ghewillich lijt of doet, dat is minder arbeydts en pijn, men krijght somtijdts welnbsp;uytstellinghe: maergheen quijdtscheldinghe,

D'een

Voor den Crancken.

D'een mach wel een Rick meer verslijten dan die ander: maer sterven is onser aller erven. Denct oocnbsp;dat u droefheyt wel mach hinderlijcke wesen, maernbsp;mach niet baten. Daerom en weest niet qualijc tenbsp;breden noch murmureert niet tegens Godts ordo-nantie, ende denckt dat u groote gratie geschiet isnbsp;dat ghy dus lange geleeft hebt, daer der so menichnbsp;vroech gestorven zijn, endeso veel met een quadenbsp;onversienlijcke doot overvallen, ende in haer son-den gesmoort zijn, ende die Heere zeynt u dese ziec-te toe, tot een voor Bode, dat ghy u wijsselijck be-reyden sout, om te comen tot de eeuwighe salig-heyt. Daerom wilt u herte te breden stellen, endenbsp;wilt van de noot een deucht maken. Ende latennbsp;die Heere zijn liefste wille met u doen, soo sal u ge-naede geschieden, eude suit met Gods gratie naenbsp;dit verganckelycke leven comen tot die Hemelschenbsp;bruyloft, die ons die Heere Jesus door zyn doodtnbsp;bereyt heeft den geen die salich sterven. S. Pau-lus seyt, dat het lyden van dese werelt voor niet tenbsp;achten is, by de toecoemde glorie, die ons ver-openbaert zal worden,

Hoe datmen behoort lytsamich te wesen in zyn sieckte.

DAerom behoort een Christen verduldig

ende patientig te wesen in zijn ziecte ende lyden, ende sal dencken dat nae lyden zal comen eewigh ver-blyden. Christus zelfs heeft willen lyden, ende also ingaen in zyn eygen glorie, ende ooc Maria endenbsp;die Apostelen ende alle Gods liefste vrienden, zijn doornbsp;veel lydens ende tribulatie tot die eewige salicheytnbsp;gecomen. Het verduldich lijden, reynicht ende zuy-vert den menschen van zonden, ende daerom ist beternbsp;hier een weynich tijts geleden, dan hier namaels

L iii nbsp;nbsp;nbsp;in der

[scan 166]

166 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe.

in der eeuwigheyt sender verlichtenisse van pijn oft smerte. Ende hierom soo bad S. Augustyn, endenbsp;meer ander heylige menschen seggende, Heere brantnbsp;hier, snijt hier, en laet my hier lyden, maer spaerdtnbsp;my namaels in der eewicheyt, ende wilt my dochnbsp;goede verduldigheyt geven. Dus zo moeter geleden ende gestreden zyn, zullen wy hier namaels innbsp;breden zyn, want heeft Christus onverdient soonbsp;veel voor ons geleden om te gaen in zyn eygen glorie, wy moeten oock way lyden om te comen totnbsp;die eeuwige zalicheyt. Daerom weest wel te vre-den, ende weest getroost in den Heere, ende hebt eennbsp;vast betrouwen dat die Heer u wel haest uyt u lijden trecken sal, ende brengen u tot die eeuwige zalicheyt. En looft ende danekt God den Heere in unbsp;lyden met den heylighen Propheet Job, seggende: hebben wy 't goet van den Heere ontfanghen?nbsp;waerom souden wy 't quaet niet mede ontfangen?

God gaf, God nam, die name des Heeren moedt zijn gebenedijt.

Een versterekinghe int H. Christen ghe-

loove voor den Siecken,

ENde want een Kersten-mensche diewils aenO

gevochten wert, van zijn heylige Kersten ge-loove in zijn uyterste. So machmen niet beter doen dan bidden God den Heere om een stère ende onver-winnelijck geloove in alle aenvechtinge des boosenbsp;Geests, ende settende alle ongeloovicheyt aen d'eennbsp;zijde, sullen vastelic gelooven dat die heylige Chrinbsp;sten Catholycke Kercke gelooft, twelc is een Ca-lomne ende een firmament des waerheyts, tegennbsp;weicke die poorten der Hellen niet en vermogen.

Die in dit Christen geloove salich sterft, wort mede deelachtich alle de verdiensten ons Salichmakers

Jesu

Voor den Crancken.

Jesu Christi, ende der heyliger nnenschen, wantse al te samen Lidmaten zijn onder 't hooft Christusnbsp;Jesus. Ende dit Christen Gheloove is gevestichtnbsp;met het Bloet der Martelaren, ende met Teecke-nen ende Miraculen, die Godt die Heere door ditnbsp;geloove heeft laten geschieden. In dit gheloovenbsp;zijn onse voor Ouderen Salich gestorven. Endenbsp;sonder Geloove mach niemant Salich worden,nbsp;want de Schriftuere secht, dattet onmogelyck isnbsp;sonder geloove, Godt te behaghen, want die nietnbsp;gelooft, is verdoemt. In dit gheloove en magh-men niet gronderen, want het gaet alle menschennbsp;verstant te boven. Maer het is ghenoech dat wynbsp;simpelyck ghelooven dat die heylige Kercke ghe-looft, ende in dat geloove begeeren te leven ende tenbsp;sterven. Ende t'is seer goet dat een zieck of crancnbsp;mensche, dickwils leeft zijn heylige Christen Geloove, ende God den Heere om gratie bid, dat hynbsp;hem stercken wil in zyn heylige gheloove, tot dennbsp;uytsterften eynde syns levens toe.

Hoe dat een Sieck mensche behoort te hebben leetwesen van zyn zonden.

NAdemael dat God die Heere, ende sonden mal-canderen contrari zijn gelijc als vier en water, soo en mach niemant die gratie Gods genieten, of hynbsp;moet een leetwesen hebben, van sijn sonden die hynbsp;gedaen heeft, dat hy die hooge Mt. Gods, dicwilsnbsp;soo schandelijc vertoornt heeft liegen, bedrie-ghen, hooveerdicheyt, gulsigheyt, traecheyt, endenbsp;zijn even naesten verongelyct heeft. Dit moet eennbsp;mensche uyt die gront zyns herten leet wesen, hynbsp;sal zijn sonden Biechten ende beteren, soo hy bestnbsp;mach, en dan sal hem God die Heere in ghenaden

L iiii nbsp;nbsp;nbsp;ontfan-

[scan 168]

168 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

ontfangen, ende sal u niet ontganghen na dat ghy zijt, maer nae dat ghy geern wesen sount, want alnbsp;had ghy de aldersnootste Sondaer geweest, endenbsp;dat die sonden u hertelick leet waren ende haddenbsp;een opset gemaect, God den Heere nimmermeernbsp;met sonden te vertoornen: maer den Heere altijtnbsp;ghetrouwelick te dienen ende aen|te hanghen, soonbsp;soude suicken mensche heylich ende vroom sterven,nbsp;want God die Heere soude aensien zyn goede willenbsp;daer hy nu rechte voort in waer, ende niet zijn quaetnbsp;leven daer hy in geleest hadde, want salich zyn dienbsp;menschen, die van een goede wille zijn. Ende indenbsp;Helle sal niet barnen dan een quade opstinate wil.

Een sieck mensche behoort te vergeven 't gheen dat hem misdaen is.

VOort sal een zieck mensche weten, begheert hy

van God den Heere genade ende vergiffenisse van zijn sonden, zo moet hy oock vergeten, ende vergeven het ongelijc dat hem een ander gedaen heeft,nbsp;want niemant wil God zijn sonden vergeven, dienbsp;niet eerst zijn even mensche vergeeft die tegens hemnbsp;misdaen heeft, want ist sake dat ghy den menschennbsp;haer misdaden vergeeft, zo zal u Hemelschen Vadernbsp;u ooc vergeven die sonden die ghy tegens hem gedaen hebt, want met de selfde mate daer een mensche mede uyt meet, zal hy in ghemeten worden.nbsp;Daerom so lesen wy int Vader ons, ende vergeeftnbsp;ons onse schulden, als wy vergeven onse schuldenaren: Men leeft int H. Euangelie, dat die ongenadige schuldenaer, dien alle zijn schuit quijt geschou-wen was, zijn even mensche niet willende barmher-ticheyt bewijsen als hem geschiet was, worden innbsp;den Kercker geworpen, tegens den weicken die Heer

sprack

voor den Crancken.

sprack. Ghy boose knecht, ic heb al u schulden quijt geschouwen, behoort ghy u ooc niet te ontfermennbsp;over u mede knecht, als ick uwer ontfermt hebbe.

Daerom beminde vrient stelt alle pertijschap uyt u herte, enc/e bit den Heere voor den geen die tegensnbsp;u misdaen hebben, gelijc als Christus selfs heeft ge-daen aen den Cruyce, biddende voor den geen dienbsp;hem cruysten, enc/e S. Steven bad voor den geen dienbsp;hem steenichde. Maer ist sake dat ghy zelfs tegennbsp;een ander misdaen hebt, so latet u leet wesen, endenbsp;cont ghy het by brengen, so bidt om vergiffenisse,nbsp;ende hoe dattet dan gaet, so hebdy daer in voldaen.

Hoe de siecke persoon behoort eenighe Aelmoessen te doen.

AEngesien dat God die Heer wonderlijck zeer

bemoruwt wert door Aelmoesen, enc/e werken van barmhertigheyt, also dat die Heere zelfs zeyt,nbsp;dat hy niet een cop cout waters (in zijnen name gegeven) zal ongeloont laten. Enc/e in den dage des oordeels, zullen die barmhertige gestelt worden aendenbsp;rechterbant Christi, en zullen besitten 'tRijcke dernbsp;Hemelen, enc/e die onbarmhertige, aen zijn slinckernbsp;hant. So behoort een Christen mensche na zijn ver-moghen eenige wercken van barmhertigheyt tenbsp;doen, bysonder als hy ziec ende cranc is, om Godtnbsp;den Heere daer mede te versoenen, enc/e om die gratienbsp;Gods te genieten, want die Aelmoessen doen dienbsp;sonden uyt, gelyc het water dat Vyer, enc/e suit daernbsp;door vercrijgen eenen Saligen uytganck uyt ditnbsp;leven, ende eenen blyden inganc tot den eeuwigennbsp;leven, door die grondeloose barmhertigheyt Gods,nbsp;oft belieftet den Heere uytstellinge van een langernbsp;leven, enc/e gesontheyt des lichaems, soo 't salich is.

L V nbsp;nbsp;nbsp;Daerom

[scan 170]

170 nbsp;nbsp;nbsp;Een verrroostinghe

Daerom hebdy veel soo geeft veel, en hebdy wey-nich, so geeft weynich, want God die Heere sal niet sien op u gifte: nnaer op u goet herte, ende hebdynbsp;niet nnet alien te geven, so geeft een goede wille, oftnbsp;eenige geestelijcke Aelmoesse, doet eenighe goedenbsp;vermaninge aen u huysgesin, oft den geen die u be-soecken, vermaentse tot vrede of tot volstandicheytnbsp;int heylige Christen geloove, oft bit voor u Oversten, ende dit zijn die beste Aelmoessen diemen doennbsp;mach. Enofe denct vry dattet niet ongeloont sal blijven, maer God die Heere sal't vergelden overvloe-dich inden Hemel. Daerom wilt wel doen, ende verlost u sonden met Aelmoessen, ende die Heere sal u-wer ontfermen, want wat ghy den Armen men-schen doet ofte geeft, dat doet ghy ende gheeft ghynbsp;God selven. Ende die Heere seyt ooc Luc. xij. Gheeftnbsp;een Aelmoesse ende siet het sal u al reyn wesen.

Hoe die Siecke bidden sal.

NAdermale die Heere Jesus Christus also her-

telijcken ons noot aen hem, in last, in noodt, sieckte of krancheyt, huipe ende bystant te versoec-ken, seggende: komt tot my, al die daer belast endenbsp;beladen zijt, ick sal u ontlasten, soo en kan een siecknbsp;mensche niet beter doen, dan keeren hem tot denbsp;Fonteyne der genaden, ende bidden met devotie eennbsp;vyerich Gebedt om vergiffeuisse der sonden, endnbsp;ooc om stercheyt in zijn heylich Christen gheloovenbsp;om een salighen uytganck ende een blijden ingancnbsp;tot den eeuwigen leven. Somen leeft van den Co-ninck Ezechias, de weicke biddende in zijn krancnbsp;bedde met tranen, heeft hier mede den Heere ver-soent, ende heeft vercregen berlanginge zijns levens:nbsp;so me heeft die boose Coninc Manasses door tgebet

van

Voor den Crancken.

van Godt den Heere vercreghen, vergiffenisse van zijn sonden, hoe veel te meer behooren Christenennbsp;te bidden om gratie encfe ghenade, en sullen verhoortnbsp;worden. Soo ons Christus selfs belooft heeft, seg-gende: Bidt en ghy suit verkrijghen, klopt en ghynbsp;suit inghelaten worden, soeckt en ghy suit vinden,nbsp;maer wy moeten niet vergeten te bidden den He-melschen Vader door Jesum Christum onsen Heere, door zijn verdienstelijcke Passie ende Lijden, ennbsp;door sijn heylige Bloet, ende sijn heylige Naem, endenbsp;door den doodt dien hy voor ons gheleden heeft,nbsp;want die Heere heeft geseyt, wat ghy den Vadernbsp;bidden suit in mijnen naem, dat suit ghy verkrijgen. Maer ist saecken dat ghy niet bidden en cont,nbsp;soo spreeckt eenige corte ghebedekens dickwijls, sonbsp;als hier nae volcht, oft so als ghy best cont, seggen-de, OJesu Davids Soone, ontfermt u mijnder.

O gebenedijde Jesus Soone vande levende God weest my arme sondige mensche genadich. Straftnbsp;my niet Heere in uwe gramschap, noch en doet mynbsp;niet nae mijn sonden: maer nae u grondeloosenbsp;barmherticheyt doet ghenade ende geen recht.

O Heere wit met u dienaer niet int recht treden, ende segt dicwils met S. Steven. Heere ontfanght mijnen gheest. Oft bidt met Christo soo hy badt aen den Cruyce, seggende: Innbsp;uwen handen Heere beveel ick mijnen geest.

Item groet somtijts die wonden ons Salichma-kers Jesu Christi, ende leeft dan des Heeren Ghe-bedt, ende segt ooc dickwils, O gebenedyde Heere Jesu Christi, wast alle mijn sonden af in u heyligenbsp;tranen, ende in u dierbaer precioose bloet, dat ghynbsp;voor mijn uytgestort hebt, tot vergiffenisse onsernbsp;sonden.

Seght ooc dickwils, O soete Jesu door u almogende

[scan 172]

172 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

gende goetheyt, vergeeft my alle mijne sonden, en-de herbercht my, ende verberght my nu, ende in de ure mijns doots in u heylige open wonden.

Roept met den Propheet David: O Heere (ghe-lijck een Herte dat moede ghejaecht is, dorst ende verlanght nae den water Fonteynen,) alsoo dorstnbsp;ende verlangt mijn siele tot u o mijn God. O Heere ghy hebt ghebroocken mijn banden,, ick sal unbsp;offeren een Hostie des lofsanghs, ende ick sal aenOnbsp;roepen den name des Heeren.

Dese drie naervolghende Ghebedekens zyn seer krachtich, en daerom salse een siek men-sche dickwils lesen.

O mijn Heere mijn God, i ben die aldersnoot-ste mensche, die ghy uyt u Vaderlijcke goetheyt geschapen hebt tot uwer glorie.

O mijn Heere mijn Godt ic ben die aldersnoot-ste sondaer daer ghy u heyligh bloet voor uyt gestort hebt op den goeden Vrydach aen den boome des heylighen Cruys.

O mijne Heere mijn Godt, ic ben de aldsterbooste mensche, die ghy door u onuytspreeckelijcke barm-herticheyt in der eeuwicheyt meught behouden.

Hier naer volghen Ghebedekens van't Lyden Christi.

O Lieve Heere Jesu Christi, ic danck u van het

onbegrijpelijcke lijden, dat ghy geleden hebt op den berch van Oliveten doet ghy van be-nautheyt des herten ende onuytsprekelijcke liefdenbsp;swete water ende bloet. lek bidde u lieve Heere doornbsp;dese groote noot, ende door u heylighe gebeden datnbsp;ghy my vergeven wilt alle mijne sonden, ende brengen tot dat eeuwige leven, Amen

O lieve Heere Jesu Christi ick daneke u, van u

H. ghe-

Voor den Crancken.

H. gevanckenisse encfe strenge geeselinge. Ic bidde u lieve Heer door u verdiensten, dat ghy my genadichnbsp;wilt wesen, nu ende in de ure nnijns doots, Amen.

lek daneke u alderliefste Heerejesu Christi, van u bloedich bespoghen aenschijn, ende van denbsp;valsche beschuldinge die sy over u gedaen hebben,nbsp;lek bidde u lieve Heer door al dat lijden, dat ghynbsp;u minnelijck aenschijn mijn arme ziele vriendelijcnbsp;wilt toonen in de ure mijns doots, Amen.

lek daneke, ick glorificere ende gebenedy u al-dergoedertierenste Heere, ter eeren die doornen Croon daer u ghebenedyde Conineklijeke hooftnbsp;mede gekroont is geweest. O lieve Heere vergeeft my dat ick u heylige gaven, ende mijn sinnennbsp;misbruyckt hebbe, ende weest mijns genadich, nunbsp;ende in de ure mijns doots, Amen.

O lieve Heerejesu Christi, eeuwighe wijsheyt des Vaders, gelooft ende gedanekt soo moet ghynbsp;wesen in der eeuwicheyt, van dat onschuldich oordeel dat Pilatus over u gaf. lek bidde u lievenbsp;Heer, dat ghy my in de ure mijns doots een genadich Oordeel gheven wilt over mijn arme ziele,

Amen.

Alderliefste Heerejesu Christi eeuwige woort des Vaders, gebenedijt soo moet ghy wesen in dernbsp;eeuwicheyt, om alle die smert ende pijne die ghy omnbsp;mijn salicheyt wille leet, doen ghy so swaerlijck unbsp;heylich Cruys droecht. lek bidde u door dese pijn-licke gangh, dat ghy mijn arme ziele wilt te huipenbsp;komen, wanneer zy de duystere onbekende weghnbsp;sal moeten passeren, als zy uyt 't lichaem geschey-den sal zijn, Amen.

Ic daneke, ick glorificere ende ghebenedy u lieve Heere Jesu Christi van alle die smerten ende pijnen,nbsp;die ghy voor my geleden hebt, aen den H. Cruyce.

lek

[scan 174]

174 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

lek bidde u alleen nninnelijeke Heere, dat ghy dat hooge misterium ende verdienste dijns H. Cruys,nbsp;ende lijdens wilt offeren uwen Hemelschen Vader,nbsp;voor alle mijn sonden. Ende dat ghy uwen ontschul-dighen bitteren doodt setten wilt, tusschen u recht-veerdich oordeel, ende mijn arme sondige siele, nu,nbsp;ende inder ure mijnder doot, Amen.

lek daneke, ie glorificere ende ick gebenedye u lieve Heere Jesu Christe, dat ghy om mynent wille drie uren lane naect ende bebloet hebt gehangennbsp;aenden H. Cruys, doornagelt in handen ende voeten, in soo grooten noot, dat Hemel en Aerde daernbsp;mede beweeght worden. Ie bid u lieve Heere doornbsp;al dat lijden, dat ghy my wilt verleenen eenen sa-ligen uytganck, ende eenen vrolijeken inganghnbsp;tot u eeuwige glorie, Amen.

O Heere ick bidde u door de bitterheyt dijns lijdens die ghy leet aen den Cruyce, bysonder doen u edelste Siele scheyden uyt u ghebenedijde licha-me, ontfermt u over mijn arme siele, alsse sal scheyden uyt den lichame', ende brenghtse tot den eeuwigen leven, AMEN.

Aldersoetste Heere jesu Christi om die eere ende kracht van u aller gebenedijtste Passie, ghebiet dat ick ontfangen moet werden, onder dat ghetalnbsp;dijner uytverkoren, Amen.

Achter dese ghebedekens machmen eic reyse Ie sen het Vader ons, of des Heeren gebedt.

Vermaninge van bidden.

VOorts salmen niet vergheten die Euangheli-

sche gebeden dickwils met devotie te spreken, Daerom roept oock met den Publicaen, Heere,nbsp;weest my sondaer ghenaedich, Ende blijft

oock

Voor den Crancken.

oock volstandich roepende nnet het Cananeetsche vrouken, O Davids soone ontfermt u mijner. Of,

O Heere helpt my, staet my by in dese noot.

Voorts onder alle ghebeden salmen dickwils ende principael lesen des Heeren gebet, die Engel-sche groetenisse, 't gheloof, die seven Psalmen, dienbsp;guide Letanie.

Item ene mensche die sieck en kranck is, ende gaeren soude bidden, ende hy heeft geen devotie,nbsp;ende hy mach niet bidden, die sal weten dat zijnnbsp;zieckte ende lijden voor hem bit, oock soo mach hynbsp;ander luyden voor hem laten bidden.

Item als een mensche denckt in zijn Sieckte op het lijden Christi, zo wert hy deelachtich het lijdennbsp;Christi ende als een mensche, gelooft dat die hey-lige Kercke gelooft, ende blijft in de gemeynschapnbsp;der heylighen, zoo is hy deelachtich het leven endenbsp;verdiensten aller goeder menschen, die zijn of co-men sullen.

Ende ist sake dat ghy gaeren u sondighe leven beschreyen zout, ende ghy en kont niet schreyen.nbsp;Voor die Tranen die ghy niet en hebt, so offert oot-moedich God den Hemelschen Vader die Tranennbsp;ws Bruydegoms, ende moechdy ooc niet knielen,nbsp;van sieckten, zoo offert God den Vader het oot-moedich knielen, ende het bidden zijns Soons.

Hoe die Siecke een devote persoon behoort ghestadich by hem te hebben.

OOck zoo ist prijselijck ende zeer goet dat een

cranc mensche by hem heeft eenich devoot, ende Godtvreesende persoone, die den zieckennbsp;kan vertroosten, vermaenen, verstercken, ende in alles bystant kan doen, ende in tijts besorghe, dat die

siecke

Voor den Crancken.

siecke die gherechten van de heylige Kercke nnach ontfangen, ende die hem gestadich vermaent van'tnbsp;geen dat de salicheyt aengaet, ende den siecke prin-cipaelijck is versterckende, in't geen daer hy meestnbsp;in getemteert wort, hem vermanende, dat hy geennbsp;temtatie en concentere: MAer dat hy vast vertrouwen sal op die oneyndelijcke barmhertigheyt endenbsp;goetheyt Gods. Men sal den crancke mensche innbsp;zijn verscheyden van't aertrijck crachtige Gebe-dekens voor leesen, als zijn Vader ons, Weest gegroet, het Geloove, die Passie ons Heeren, oft dienbsp;gulden Letanie, ende ooc salmen andere goede men-schen laten bidden voor den siecken, ende al doennbsp;darmen weet te doen, om een salighe sterfdach tenbsp;hebben, want het daer altemael aen hanght.

Int verscheyden van een siecke mensche uyt den lichame.

ALsmen nu merckt dat die siecke persoone soo

cranc wert, dat ziele ende lichaem wille schey-den van malcanderen, soo behoortmen soo veel te vieriger ende te hertelycker te bidden door den stervende menschen, ende men sal dan het geloovenbsp;bidden of eenige anderegoede gebedekens als hiernbsp;nae volght.

O Christen ziele, scheyt uyt dese bedruckte werelt.

In de name des Vaders die u geschapen heeft.

In de name des Soons die u verlost heeft.

In de name des heylihen Geests, die u heylich ghemaeckt heeft, Amen.

O Heerejesu Christi die ons verlost hebt met u

dierbaer bloet, maeckt u Dienaers ziele deel-achtich uwer heyligher mensch-weerdinge, uwer Passie, uwer verrijsenisse ende Hemelvaert, maectse

deel

Voor den Crancken.

se deelachtich, O Heere uwer heyliger Sacrannen-ten, en aller gebeden ende goede wercken die daer geschieden in u heylige kercke, desgelijcx alle gebe-nedijdingen, verdiensten ende blyschappen uwernbsp;uytvercoren die u behaegt hebben van't begin desnbsp;werelts, ende verleent hem dat hy met desen alleennbsp;voor u aenschijn in der eeuwigheyt verblijde, Amen.

Hoemen den doot niet al te seer schromen en sal.

VOort nademael de Doot seer schromelijc ende

vreesselijcken is, zo behoort hem een Christen mensche daer inne te vertroosten. Dat die doot nunbsp;so vreeselijcken niet en is, alsse plach te zijn, wantnbsp;Christus Jesus heeft door zijn bitteren doot dennbsp;doot verwonnen ende t'ondergebracht, waer af datnbsp;nu die doot in de heylige Schriftuere een slaep ge-noemt wort, want die lichaemen der overledenen,nbsp;slapen nu een wijl tijts in der aerden, maer sullennbsp;naderhant wederom glorioselick verrijsen, ende sullen dan in der eeuwicheyt met Christo Jesu innbsp;vreuchden leven, der ghener die salich ghestorvennbsp;zijn, daer onder dat wy oock onse kennisse sullennbsp;vinden, waer mede wy hier opter aerden gheleeftnbsp;hebben. Want gelijck als Christus Jesus ons aller hooft voor ons gestorven ende begraven is, endenbsp;wederom verresen is ten derden dage van der dootnbsp;tot een nieu lichamen die in Christo gherust zyn, sullen mede wederom verrijsen ten jongsten dage innbsp;een nieuwicheydt des levens, ende sullen alsoo metnbsp;Godt den Heere regneeren in der eeuwicheydt, innbsp;eeuwige vreuchde ende blijtschappe, die onbegrijpe-lijcken groot sal zijn. Die noyt ooge ghesien heeft,

M nbsp;nbsp;nbsp;noch

[scan 178]

178 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

noch oore gehoort en heeft, noch herte begrijpen en can, dat God bereyt zijn uytvercoren, die hem liefnbsp;hebbende zijn als ons God die Heere (die de waer-heyt is) belooft heeft Matthei int xij. Cap. Dienbsp;rechtveerdigen sullen blincken als die Sonne, intnbsp;rijcke mijns Vaders.

Joan int v. Cap. Voorwaer segghe ick u, die mijn woort hoort ende ghelofot die my ghesondennbsp;heeft, die heeft dat eeuwighe leven, ende sal nietnbsp;comen in de verdoemenisse: maer zal over gaennbsp;van den doot tot den leven.

Johan int vj. Dat is die wille mijns Vaders die my ghesonden heeft, dat alle die deSone zietnbsp;ende gelooft in hem, al hebbende 'teeuwighenbsp;leven, ende ick sal hem verwecken ten Jongh-sten daghe.

Johan int viij. Voorwaer, voorwaer seg ick u lieden. 1st dat yemant mijn woort sal gehoudennbsp;hebben, hy sal die doot niet sien in der eeywicheyt.

Want die gerust zijn in Christo Jesu, sullen we-deromme verrijsen, gelijc als Coren dat in de aer-de geseyt wort ende der verrot, ende daer na wederom schoon ende fraey, met nieu loof is uytspruy-tende, soo mede sal ons vergaende lichaem uyt die aerde verrijsen, met verganckelyck of broos sootnbsp;nu is: maer schoon, lustich, sterck, snel, onsterffe-lijck int eeuwighe leven.

Want God die Heere is almachtich, die ons van niet geschapen heeft, sal ons wederom doen verrijsen, ghelyck als hy Lazarus van der doot verweetnbsp;heeft, die al stanek ende begraven was, ende viernbsp;dagen doot gheweest hadde, want Christus is dienbsp;verrijsenisse ende dat leven die in hem gelooft (alnbsp;waer hy doot,) soo sal hy leven.

Het gheloove van de verrijssenisse des vleesch

(als

voor den Crancken.

(als wy in onse Credo lesen) is alzoo troostelijc, dat S. Job in zijn meeste lijden, hem selven met dienbsp;verrijsenisse vertroosten, want als hy al zijn goetnbsp;verloeren hadde, zijn huysen verbrant waren, zijnnbsp;Schapen, Ossen, Kemelen benomen waren, endenbsp;zijn lichame vol zweeren was, dat hy zittendenbsp;op een meshope, met een potscherve die etter vannbsp;zijn lijve schrapten, doen wasser noch een dinghnbsp;dat zijn herte allermeest vertroosten, dat was dienbsp;verrijsenisse der dooden als hy zeyde, job int 19.

Ic weet dat mijn verlosser leeft, ende ten jongh-sten dage zal ick vander aerde verrijsen, ende ick sal wederom becingelt werden met myn vel, endenbsp;in mijn vleesche zal ick God zien, den weicken icknbsp;zelven zien zal, en myn oogen zullen hem aenschou-wen, ick selve, ende geen ander, dese Sententie legnbsp;ick in mijn herte, ende ick wilde wel datse uytge-houden ware in een Steenrootse, oft in een lodennbsp;plate: 1st saecke dan dat S. job hen zoo zeer verblijde in de verrijsenisse der dooden, hoe veel tenbsp;meer behooren wy Christenen ons te verblyden,nbsp;die al ongelijck meer versekertheyt hebben van denbsp;verrijsenisse, want ons Hooft Christus jesus isnbsp;verresen. Soo zullen oock mede die lidtmatennbsp;Christi verrijsen in glorie.

Tot een vertroostinge zeyt S. Paulus aldus I. Tess. 4. Broeders ick wil dat ghy zult weten vannbsp;den gheen die ontslapen zijn, op dat ghy u niet ennbsp;bedroeft gelyc die ander die geen hoope en hebben,nbsp;want is zake dat wy gelooven dat Christus ghe-storven is, ende wederom verresen, also sal God dienbsp;ontslapen zijn door jesum met hem brengen, endenbsp;also sullen wy altyt met den Heere wesen, daeromnbsp;vertroost malcanderen in dese woorden Christinbsp;jesu onsen Heere.

Noch

[scan 180]

180 nbsp;nbsp;nbsp;Een Vertroostinge

Noch seyt S. Paulus 2. Cor. 5. Broeders wy weten al ist sake dat onse aertsche wooninghe vannbsp;die Tabernakel vergaen sal, soo sullen wy nochtans een nieuwe wooninghe van God ontfangen,nbsp;die niet met die hant gemaeckt is: maer die eeu-wigh dueren sal in den Hemel.

Jegens een benaude Consciëntie.

NU mochte yemant segghen, ick soude wel gerust zyn te sterven om in der eeuwigheyt met God den Heere te leven, maer mijn consciëntie isnbsp;niet gherust, ick heb niet geleeft als ic behoordennbsp;te leven: en daerom ben ick vervaert te sterven.nbsp;Dees mensche sal weten datter niemant door izjnenbsp;eyghen selfs verdienste mach salich worden: maernbsp;door die verdiensten Christi jesu, van zijn heyligenbsp;bittere passie ende lijdens.

Ende dese verdiensten ons Salichmakers Christi Jesu is soo groot, dat een droppelken bloedts meer verdient heeft, dan alle die sonden des we-relts verbeurt hebben, soo behoort dan een sondichnbsp;mensche in zijn cranckheyt te dencken, ende hemnbsp;selven te vertroosten, waerom wil ick cleynmoe-dich wesen, die Heere heeft niet alleen een droppelken bloes uytgestort ('tweick ghenoech soude zijnnbsp;tot voldoeninghe van al des werelts sonden) maernbsp;hy heeft alle zijn bloedt voor ons uytghestort, dienbsp;Soone Gods heeft voor my voldaen, waer voornbsp;wil ick dan vreesen, hy is het Lam Gods, die daernbsp;wech neemt die sonden des werelts.

Johan 3. Soo lief heeft God die werelt ghe-hadt, dat hy zijn eenighe Soone daer voor gegeven heeft, op dat al die in hem ghelooven niet verloeren en gae: maer hebben dat Eeuwige Leven.

Matthei

Voor den Crancken.

Mattheu xi. Comt tot nny al die belast ende beladen zijt, ick sal u ontladen, met dit woordeken al-soo roept ende noot onse Heere alle menschen, ende begeert niemant buyten te fluyten, die zijn genadenbsp;ende barmherticheyt is begeerende.

Daerom sal niemant wanhoepen, al hadde hy alle die sonden des werelts ghedaen, want meernbsp;is God barmherticheyt dan yemants boosheyt:nbsp;maer niemandt sal daer op sondighen, maer alsnbsp;een mensche in stervens noot is, dan sal hy denc-ken dat Ezechiel seyt. In wat ure dat de Son-daer sucht, soo sal hy ghesont werden. S. leronimusnbsp;seyt, dat Judas meer gesondicht heeft, dat hynbsp;hem selven door disperatie verhingh, dan dat hynbsp;den Soone Godtsjesum Christum verradennbsp;heeft. Seer troostelick is oock het Euangeliumnbsp;van den verloeren Soone, die weicken alle zijnnbsp;goet onnuttelicken voor ghebracht hebbende, endenbsp;daer nae tot armoede ghecomen zijnde, ende zijnnbsp;schuit bekennende, is terstont van zijn Vader innbsp;ghenade ontfanghen.

I. Johan. 1st datter yemandt sondicht, soo hebben wy een voorsprake by den Vader der recht-veerdighen Jesum Christum, hy is de versoeninge voor onse sonden, ende niet alleen voor onsen, maernbsp;oock voor die gheheele werelt. S. Barnardus seyt,nbsp;wie soude niet getogen werden tot een salige hope,nbsp;als hy aenmerckt die ghedaente ons Heeren Jesunbsp;Christi aen den cruyce, sijn hooft neder gheneychtnbsp;om te verhoeren, zijn mondt om te kussen, zijn armen uytgereckt om te omhelsen, zijn doorgravennbsp;handen om te geven, sijn open zijde om leif te hebben, ende om te herberghen, zijn geheele uyt ghe-reckte lichaem, om u geheel u salicheyt te gheven,

Daerom sal niemant cleynmoedig wesen, maer

M iij nbsp;nbsp;nbsp;sa

[scan 182]

182 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

sal aennaercken die barmherticheyt Gods in ver-scheyden exempelen. In S. Peter den Heere ver-sakende, in S. Paulus de heylige Kercke vervol-ghende, in S. Mattheus een Publicaen. In Zacheus een Prince der Publicanen. In Marianbsp;Magdalena een openbaer Sondersse. Int Vrou-ken in overspel ghevonden. In de Moordenaernbsp;aen de rechterhandt Christi. Dees altesaem zijnnbsp;van den Heere in ghenaden ontfanghen, daeromnbsp;betrout den Heere toe, hy sal u zijn Hemelrijcknbsp;schencken.

Tot den goet gunstigen Leser, een cort relaes.

GOethertige vrienden, God die Heer laet V.

L. 'tsamen welvaren. Om deur Gods gratie in gesontheyt te leven, so dunckt my dattetnbsp;niet quaet en is, maer seer goet datmen hetnbsp;bloet altemet purgeert, 'tweick gequamelyc geschietnbsp;Somers alst heet weer is, duer't weeren, datmen dannbsp;yet doet daermen dapper ende wel af zweeten machnbsp;'t weick bequamelyc sal geschiede deur wandelen, totnbsp;zweetens toe, ende t'swinters: deur purgheringhenbsp;van de coude, heldere Noort-ooste winden diet bloetnbsp;suyveren, alsmen die selfde deur de leden laet treckennbsp;alsmen gaet wandelen. Oock ist niet ongeraden altemet

Voor den Crancken

met eens die voeten te wasschen, in water daer Byvoet ende Camillen in gesoden zyn met wat suers daer bynbsp;ghedaen, ende datmen altemet een teugh cout Putwater drinckt. Want dat ververscht een mensche seer, ennbsp;datmen dickwils die handen wasschen ende 't hooftnbsp;selden. Voort die reste bevelent altemael onse lievennbsp;Heere ende bevelen hem die sorge voor ons ziel endenbsp;lichaem, ende bidden hem dickwils om zyn Godlyc-ke gratie om van hem te verwerven een eerlyck levennbsp;ende een saligh sterven. Tweick wel sal gheschien istnbsp;sake dat wy dickwils onsen sterfdach en het strenghenbsp;Oordeel Gods voor oogen hebben, en dat wy daer-om ons beste doen om dit corte eyndeken levensnbsp;in deughden over te brenghen, levende als sterf-felyck, ende arbeydende als onsterffelyck, soo eennbsp;goet Christen mensche schuldich is te leven, nie-mandt veronghelyckende, maer doende een andernbsp;soo als dat wy wilden ons gheschieden, wesen-de een strenghe oordelaer over ons eyghen selfs sey-ten ende misdaden, ende barmhertich ende goedertieren teghens ons eude onsen naesten ende vierighnbsp;in liefde tot Godt den Heere, onse wille altydtnbsp;ghelyck settende in de wille Gods soo macht onsnbsp;niet qualyck gaen. Voorts als wy erghent gaennbsp;soo sullen wy met verwonderen Gods wercken aen-mercken, ende oeffenen ons zelven alsoo in deugh-delycke ghepeynsen, als wy die schoone Sonne-schyn sien, soo zullen wy hier by bedeneken datnbsp;ter een God is nochtans drie verscheyden persoenen, die al regheert en stiert nae zyn welbehae-ghen, die nemmermeer goet ongheloont en laet bly-ven noch quaet onghestraft, niet terstont maer op ge-leghender tyt, hy verleent der Winter ende Somer,nbsp;op dat wy daer by souden bedeneken datter is een Hel

M iiij nbsp;nbsp;nbsp;ende

[scan 184]

184 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

ende Hemel, tot een vertroostinghe van den goeden ende tot straffinge van de quade menschen, maer datnbsp;suldy weten van den Heylighen Apostel Paulus dat alnbsp;die gheen die Godvruchtich willen leven in dese we-relt die moeten vervolginge lyden veel aenstoots hebbende. Soo van den Duyvel ons erf vyant, als van denbsp;werelt ende ons eygen vieesch, hier moeten wy onsnbsp;vroom teghens stellen, die Duyvel verwintmen deurnbsp;die cracht des heylighen Cruys ende devotigh over-dencken het leven ende't lyden ons salichmakers le-su Christi, die werelt verwintmen alsmen quaet ghe-schelschap schout,die in doolinghen levens of een quaetnbsp;leven leyden, ende datmen met den goeden verkeert,nbsp;het vieesch verwintmen deur soberheyt ende stren-gicheyt over ons selven. Maer men moet in als dis-scretie gebruycken op dat wy niet bedrogen worden,nbsp;ende daer by gestadich God den Heere om gratie bidden dat hy ons victorie wil verleenen over al onsnbsp;Vyanden. Ende schicken ons daer by te oeffenen indenbsp;wercken van barmherticheyt, geestelyck ende weer-lyck, soo dat wy met die goede Samaritaen Christusnbsp;lesus onser verlosserende Salichmaker niemants el-lendicheyts onghetroost verby en gaen, ist niet met-ter daet later te minsten wesen met een goede wille.

Soo dat wy mogen ryck worden in barmherticheyt, niet hebbende ende alle dinghen besittende, wesentenbsp;arm ende nochtans veel menschen ryck maeckende,nbsp;niet preutelende maer met een vrolyck gemoet, wantnbsp;een vrolyck gever bemint God die Heere, wy sullennbsp;dencken doen wy wat goets wy woeckeren die Heere, 't is ons profyt ende salicheyt, wy sullen goet doennbsp;die ons quaet doen, gebenedyen die ons vermaledyen,nbsp;lief hebben die ons haten, ende bidden voor alle menschen, ende niemant geen quaet herte dragen, so dat-ter met ons vrede is over alle die werelt, Ende blyven

vast

Voor den Crancken.

vast gesondeert int oude Catholycke gheloof, soo sa ons God die Heere hier tytelyck gebenedyen dat wynbsp;eerlycken ons nootdrusticheydt mogen winnen endenbsp;met een gerustige Consciëntie salich mogen sterven,nbsp;ende comen nae dit ellendich leven tot die vreuchtnbsp;ende blyschap des eeuwigen levens, door onsen Salichnbsp;maker lesum Christum, die daer benedyt met den Vader ende den heylighen Gheest in der eeuwigheydt.nbsp;Amen.

Remedie ende Medicamenten, diendende om veelderhande sieckten ende kranckheden te ghenesen.

Voor-hooft pyne.

HEt is een ghemeen regel om hooft pijn

te genesen, datmen sal sober eeten en droncken, ende schicken hem stil te houden, ende veel te slapen, ende binden onder die voeten warm witte broot.

Voor-hooft pyn die van hitten komt.

GOrgelt met cout put water ende een weynich Azijns, dit seytmen dat goet is voor heetenbsp;hooft pijn.

Oft neemt Roosewater met een weynich Roos-

M V nbsp;nbsp;nbsp;eeck

[scan 186]

186 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

eec trect dit op nriet u neusgaten, ende doet water aen een doecxken ende riecter aen, dit zal die pijn slissennbsp;en doen vergaen. Dat zelfde doet ooc Camfer aennbsp;rieckende, gheneest heete hooft pijn.

Item strijckt het voorhooft met Roossalf ende binter een doeck voor, soo zuldy haest baet vindennbsp;met Gods gratie.

Voor coude hooft pyn.

STrijckt het voorhooft met olie van Amandelen,

of olie van Camillen, dit is goet voor coude hooft pijn. Item Anijs saet gegeten op een beetgen boter en broot, en daer een goede teuge warm botertnbsp;bier of wijn op ghedroncken, dit gheneest hooftnbsp;sweer, comende van coude ofte winden.

Om 't hooft te suyveren

BEet wortel gesneden, ende in de Neus gestreken

zuyvert die Herssenen, ofte Coolsop in de Neus opghetrocken suyvert het hooft.

Neemt Peper ende cnaut die met Razijnen, dit doet veel vuylicheyts uytspouwen.

Om slape te maken

LAtouwe gestooten gegeten of salaet daer af ge-

maect, dat doet een mensche wel slapen ende rusten Item Rogge meel pap gegeten, doet wel slapen.

Om de memorie te verstercken.

BUglossa oft Tongh cruyt ghestamt, en daer

Wijn op gegoten, ende dit gedroncken maeckt een goede memorie, 't selfde doet Hoedersop daernbsp;broot in gheweyckt en gegeeten. Item Confili denbsp;Greyn in Wijn gheleyt, dese Wijn ghedronckennbsp;sterckt de memorie, verheucht het herte ende doetnbsp;een mensche wel rusten.

Om

Voor den Crancken.

Om't hooft te purgeren HEt Sap van Anagastis in de Neus gedaen,

maeckt verniesinge, ende reynicht het hooft van quade vochticheden.

Item Mageleyn gepulveriseert, in de Neus ghedaen, suyvert, verwarmt het hooft.

Item Mostaert gecaut in de mont, purgeert die Herssenen, ende treckt uyt den hoofde taye voch-ticheyt.

Voor hetten der Ooghen.

NEemt Regenwater en siedet met witte broodt,

dit waterken vercoelt ende versaft de Ooghen alsmen daer mede wascht, 't selfde doet oock Rooswater mede ghewasschen.

Voor duysterheyt der Ooghen.

VEnckel water mede gewasschen verclaert het

ghesichte ofte Oogen, Troost water cant selfde doen mede gewasschen zijnde.

Voor vlecken in de ooghen.

ALuyn in water gesmoldten d'oogen mede gewasschen, verdrijft die vlecken van der oogen. Item neemt het sap van Schelwortel ende siedet met heunich ende schuymtet claerkens, dit innbsp;d'ooghen gedaen, neemt wech het dicke vlies dernbsp;ooghen, ende men wasschet met wat Vrouwennbsp;soek voort smerten.

Phrenesi te ghenesen.

Die hier ghebrec af heeft, salmen wel purgee-

ren met Pruym cruyt, ende binden voor't voorhooft, Rooswater met een weynig Rooseec ende wit van Eye, ende men sal't hol der voeten en der handennbsp;vrijven met sout enefe Eec, ende geven den Patient te

drinc-

[scan 188]

188 nbsp;nbsp;nbsp;Een Vertroostinghe

drincken, Kerre nneick ghesoden met Suerick.

Om slape te maecken.

SAImen bier en broot geven, en doender in twee

loot Syroope van Mancobs bollen, ende maken een voetbad, daer in gesoden zijn Wilgen bladen,nbsp;Wijngaerts bladen, met twee of drie Mancopsnbsp;bollen, ende wasschen daer in voeten, en handen endenbsp;‘t voorhooft, ende slapen des hoofts, ende houwennbsp;den Patient stil ende doncker.

Voor een quade memorie.

ALs die mensche slaperich is, ende veel voch-

ticheyt loopt uyt den Neuse ende verghetelick is, die sal smorghens geconfijte Genber eeten, endenbsp;besighen veel Mostaert ende gorgelen dickwils.

Teghen Swaermoedicheyt.

Die hier ghebreck af heeft, sol altemet een goede teuge Wijns drincken met wat Pimpernel water, of Buglos water gemengt, of die bladerennbsp;die, dit verheucht het herte. Daer by salmen eennbsp;vrolicken moet draghen ende verkeeren met vrolicnbsp;geselschap, ende nemen purgatie in van Senebla-den ende doen laten, so salt wel gaen belieftet dennbsp;Heere.

Voor de vallende sieckte.

NEemt Pyretrum Wortelkens ghepulverieert

met Honich vermenght, ende genutticht veer-thien daghen vervolghens, dit geneest de vallende Siecte, maer men moet daer by maken Veniesin-ge ende vrijvinge neerwaerts aen, tot het selfdenbsp;dient ooc gepulveriseert Hartshooren ingenomen.

Item Thymus aen geroken is goet.

Popelsie.

Voor den Crancken.

Popelsie te ghenesen.

BEverwijn gheroken geneest dese sieckte, ende men moet het gantsche lichaem neerwaertsnbsp;aen vryven ende maken cooringe met olie, sonbsp;sal met Gods gratie helpen.

Lammicheyt ghenesen.

Hier toe dient Driakel ingenomen met goede Mede, encfe datmen maect veniesinge ende cooringe ende vrijvinge van de lamme Leden.

Wat den ooren goet is.

OLie van bitter Amandelen met een stucxken

Catoens in de Ooren gesteken, geneest van doovicheyt, ende doot den wormen, ende be-ledt het suysen der Ooren.

Voor tantsweer.

MOerbaye bladen in Regenwater gesoden,

en daer by gedaen een weynichsken Azijns versaft den Tantsweer, alsmen daer medenbsp;gorghelt ende den mont spoelt.

Den Huyghe der keelen genesen.

NEemt Azijn maeckt die warm en gorghelt

daer mede. Dit wilmen seggen doet den Huyghe vergaen, of soete Meick ghecookt met wat Salie, mede gegortelt helpt wel.

Pleuris te ghenesen.

NEemt olie van soete Amandel, die versch uyt-

geperst is een half lepelken, ende drinct het in met een Malvesaye, so sal de pijne vergaen.

Voor den hoest.

MEn sal nemen een hantvol Ysop, ende een half

vierendeel Vijgen, ende snijden die in stucken

sieden

[scan 190]

190 nbsp;nbsp;nbsp;Een vertroostinghe

siedent nriet cleyn bier, hier af gedroncken versaft den Hoest. Hier toe besichtmen oock gheconfijte A-lantwortel of drop Soethout.

Als die Lever verhit is.

Hier tegens salmen in nemen met wat biers,

Syroop van Vyoletten diemen in den Apteec te coop vint, en strijckent uytwendich met Roosnbsp;sa If.

Om flaeuherticheyt te ghenesen.

Hiertoe salmen nemen geconfijte Gengbaer,

en besigen die altemet, ofte Caneel gesoden in water ende deur gedaen zijnde, menget met wijn,nbsp;dit versterckt het flauwe herte.

Voor een quade Maghe.

ALsem Wijn is goet gedroncken voor een quade Mage, of Galligaen aen grove stucken gesneden ende in Wijn gheleyt, daer af ghedroncken helpt de Maghe.

Watersuchticheyt ghenesen.

EEt alle dagen een Bakelaer of twee, ende drinc-

ter een teuge goede fransche Wijn op, dit helpt den Watersuchtighen.

Item oude rijnsche Wijn met olie van d'Olijf warm in ghedroncken, met Coninginne poer isnbsp;seer goet.

Om die Geelsucht te genesen.

OM dese zieckte te genesen, zalmen Schelcruyt

doen in zyn drancke, ende drincken daer af, dit is goet voor die Geelsucht. Tot het selfde dientnbsp;Robarber, of wat Saffraen gebesicht.

Voor

Voor den Crancken

Voor de wormen.

Hiertoe neemtmen in Wormcruyt, alsmen in den Apteec coopt, of conserve van Alsem, of Rey-nevaer-saet, of bitter Amandelen gegeten, ende o-lie daer van op den buyck gestreecken, of Ceutau-rea gesoden met bier, en daer af gedroncken helptnbsp;wel om Wormen te losen, ofte lange Rasynen gegeten helpt de kinderen.

Colicompas ghenesen.

NEemt Camillen, maeckse heet met Wijn, en

deur gedaen zynde, drincktet heet inne, dit is goet voor Colicompas, tot het selfde dient Anijs-saet gebesicht ende Ight een sacxken met warmnbsp;sout op die zeere plaetse, dit doet die pijn slissen.

Crauwagie te ghenesen.

NEemt Boter en Zeep, smeert daer die Crauwagie mede, ende wasschet af met warm Regenwater, ende strijct met olie van Walsche Noten, tot het zelfde dient Hoolwortel, Bakelaer, Al-luyn, Azyn, Peper, Zwavel, met oude Boter ghe-soden, ende onder een geroert, ende daer mede ge-smeert, dese salve geneest Crauwagie.

Voor Peste.

EEr ghy uyt gaet, so spoelt u mondt met water

ende Eeck, ende swelcht een neuts dop vol in, ende strijckt wat onder u neus, ende aen de slaepnbsp;des hoofts, ende doet wat aen een doecxken endenbsp;rieckter altemet aen.

Voor de Peste, neemt in een half Romerken Gout-bloem Eec met een versch doyrken van eennbsp;Hennen Ey, met een vierendeel-loodts Dria-

kel

[scan 192]

192 Vertroostinge voor den Crancken.

kei om te zweeten. Dit is een goede remedie voor die Peste met Godts gratie.

voor den Steen

SMelt Gomme van kersseboom in Wijn en drinckt-se in met wat olie van soete Amandelen, dit helpt voor den Steen: of neemt Pairetari waternbsp;met Syroop van Ysop een weynichsken, dit is goetnbsp;voort Graveel,

Coortse ghenesen

VOor een quade Coortse salmen Cardobenedict

zieden in cleyn bier, ende drinckt daer af, ofte Cardobenedict water gedroncken dienter wel toe.

Tot 'tselfde dient Centaurea op die selfde manie re gebruyckt, of neemt een roemerken Gouts bloemnbsp;eeck, doeter in wat Veneetsche Drieakel, drincktnbsp;dit laeu eer die coortse aen comt. Dit is een goedenbsp;remedie.

FINIS