DE GROENE STRAAL

PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE WIS- ENnbsp;NATUURKUNDE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT. OP GEZAG VAN DENnbsp;RECTOR-MAGNIFICUS Dr. A. NOORDTZIJ.nbsp;HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DERnbsp;GODGELEERDHEID, VOLGENS BESLUIT VANnbsp;DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGENnbsp;DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DERnbsp;WIS- EN NATUURKUNDE TE VERDEDIGENnbsp;OP MAANDAG 27 SEPTEMBER 1926, DESnbsp;NAMIDDAGS TE 4 UUR. DOOR

PIETER FEENSTRA KUIPER

GEBOREN TE MEPPEL

BIBLIOTHEEK DER RIJKSUNIVERSITEITnbsp;UTRECHT.

C. DE BOER JR. - HELDER

r*

BIBLIOTHEEK DER RIJKSUNIVERSITEITnbsp;UTRECHT.

AAN MIJNE MOEDER.

Door verschillende omstandigheden verschijnt dit proefschrift geruimen tijd na het beëindigen mijner academische studieën.

Ik wil echter deze gelegenheid aangrijpen om alsnog U, hoog-leeraren in de faculteit der wis- en natuurkunde aan de Leidsche Universiteit, mijn dank te betuigen voor het genoten onderwijs.

Specialen dank betuig ik U, hooggeleerde de Sitter; terwijl ik met weemoed gedenk de overleden hoogleeraren Zeeman, Kuenennbsp;en E. F. van de Sande Bakhuijzen, die allen mij hunne specialenbsp;belangstelling getoond hebben.

Bovenal echter dank ik U, hooggeleerde Nijland, hooggeachte promotor, voor Uwe bijzondere hulp en steun. Gij hebt mij, dienbsp;toch niet Uw leerling was, toen ik in moeilijke omstandighedennbsp;tot U kwam, door het verschaffen van gegevens en door voortdurende vriendelijke raad en hulp tot een erkentelijkheid gestemd,nbsp;die zich moeilijk in enkele woorden laat uitdrukken.

Moge ik in de gelegenheid zijn U nog later mijn dankbaarheid te toonen.

Ook U, hooggeleerde van Everdingen, breng ik mijn hartelijken dank voor de voortdurende hulp, die U mij verschaft heeft; zoowelnbsp;voor het beschikbaar stellen van de gegevens op het Koninklijknbsp;Meteorologisch Instituut aanwezig, als ook voor het doorzien vannbsp;mijn werk. Vele belangrijke aanwijzingen en wenken dank ik U.

Ook de directeuren en het personeel van het Koninklijk Meteorologisch Instituut dank ik voor hunne hulp.

De vriendelijke wijze waarop gij, geachte collega Klapmeijer, de teekeningen voor mij hebt uitgevoerd, stemt mij tot grootcnbsp;erkentelijkheid.

INHOUD.

Hoofdstuk 1. Inleidend Overzicht.

§ 1. Inleiding...........

Historisch overzicht.......

Conclusies van Mulder......

Overzicht der gebruikte waarnemingen Lijst 1. Gegevens van verschillende waarnemers met bij-behoorende metereologische gegevensnbsp;Lijst 2. Overige waarnemingen van waarnemers uit lijst

Lijst 3. Overige waarnemingen.......

Lijst 4. Waarnemingen van Havinga. ....

Lijst 5. Later bekend geworden waarnemingen enz. Hoofdstuk 2. Atmosferische Straalbreking ....

§ 5. Inleiding. Theorie van Julius. Onderzoek van Danjon Theoretische Beschouwing. Berekening van Emdennbsp;De praktijk der refractie. Pijl van het segmentnbsp;Spiegeling. Beschouwingen van Wegener .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Toepassing op de waarnemingen......

Hoofdstuk 3. Verstrooiing en Absorptie van Licht in de

Atmosfeer..............

§ 10. Inleiding. Absorptie........

§ 11. Diffuse verspreiding. Theorie van Rayleigh § 12. Het „scherp begrensdequot; segment. Aanloopen van he

segment..............

Lijst van absolute vochtigheden.......

Hoofdstuk 4. Het werk van Havinga. Slotoverzicht

§ 13. Algemeene opmerkingen.......

§ 14. De afsnijdingen..........

§ 15. Slotoverzicht...........

Cr- '-gt;gt;»

HOOFDSTUK I.

Inleidend Overzicht. De Waarnemingen.

§ 1. Inleiding.

Met de woorden „de groene straalquot; wordt aangeduid het verschijnsel, dat de allerlaatste stralen, die de ondergaande zon uitzendt en ook de allereerste stralen, die wij ontvangen van de opgaande zon, groen gekleurd zijn.

Het verschijnsel is hoogstwaarschijnlijk al in oude tijden bekend geweest: William Groff [Bull, de l’Inst. Eg. H9 en 360 (1898)]nbsp;meent verband te moeten leggen tusschen de groene kleur van denbsp;scheidende zon en de rol, die deze kleur speelt in de symbolischenbsp;voorstellingen betreffende den dood bij de oude Egyptenaren. Hijnbsp;zegt: ,,Donc en s’appuyant sur ces faits, nous croyons, qu’on doitnbsp;„reconnaitre, que les representations du soleil dans l’horizon sur lanbsp;„stéle, gravée et peinte il y a cinq mille ans a été peinte en vert (etnbsp;..bleu) d’après l’observation du phénomène, que Ie soleil a sonnbsp;„coucher ou a son lever sur Ie désert est de cette couleur (ou denbsp;„ces couleurs), ainsi croyons nous, on peut revendiquer en faveurnbsp;„de l'Egypte la plus ancicnnc attestation de l’observation d'unnbsp;„phénomène naturel ou astronomique, conservé sur un monumentnbsp;„astronomique. celle du soleil vertquot;. Ook J. Of ford [N. 75 342nbsp;(1907) en E. M. 85 34 (1907) ] deelt interessante feiten uit de oud-Egyptische kuituur mede. Hij schrijft: ,,Now, during the nocturnalnbsp;,.voyage, the solar orb was said to be a disc of Mafkait, which wasnbsp;,,the title of a green coloured mineral and so the sun was considerednbsp;,,from sunset to sunrise to he coloured green. Sometimes just nsnbsp;„the last part of the sun's disc vanishes, its colour changes fromnbsp;,.green to blue, and also after it has disappeared the sky near thenbsp;,,horizon is often green, whilst toward the zenith it is blue. Thisnbsp;,,was alluded to in ancient Egyptian writings, where sometimes itnbsp;„is said that at sunrise or sunset the sun's rays were of Tahen, anbsp;..blue metal, the title of which is often used in reference to the bluenbsp;.,of the sky. The setting being green, therefore Osiris, the god ofnbsp;„the dead, was on the monuments and representations of him, when

1

„referred to in this quality, painted green, as were the other „funerary divinities, such as Sekar, the form of the dead Ptah,nbsp;„which was that of a mummy with face and hands painted greennbsp;,,and dark blue. The splendid coffins of the high priests of Ammonnbsp;„all the decorative tableaus of which are painted, frequently depictnbsp;„the green sun, and deities such as Anubis, god of the funerarynbsp;„journey, Isis, Nephtys, and Osiris are coloured green”.

Toch heeft men eeuwen lang weinig aandacht besteed aan het verschijnsel en eerst het verschijnen van den fantastischen romannbsp;van Jules Verne: „Le Rayon Vert”, (Paris 1882), heeft meer denbsp;algemeene aandacht er op gevestigd. Verne beschrijft de reis vannbsp;een Schotsch meisje naar de westkust van Schotland, waar zij hooptnbsp;den groenen straal te zullen zien. Hij, die zoo gelukkig was, hemnbsp;waar te nemen, zoo zeide een oude Schotsche legende, kon zich innbsp;gevoelskwesties nooit meer vergissen. Het verschijnsel zelf schildertnbsp;Verne aldus: „Avez vous quelquefois observé le solcil, qui senbsp;„couche sur un horizon de mer? Oui, sans doute! L'avez-vous suivinbsp;,,jusqu’au moment oü, la partie supérieure de son disque effleurantnbsp;,,la ligne d’eau, il va disparaitre? C'est trés probable. Mais aveznbsp;,,vous remarqué le phénomène, qui se produit a l’instant précis ounbsp;..l’astre radieux lance son dernier rayon, si le ciel, dégagé de brumesnbsp;,,est alors d’une pureté parfaite? Non, peut-être. Eh bien, la pre-,,mière fois, que vous trouverez l'occasion — elle se présente trésnbsp;,,rarement — de faire cette observation, ce ne sera pas comme onnbsp;,,pourrait le croire, un rayon rouge, qui viendra frapper la rétine denbsp;„votre oeil, ce sera un rayon ,,vcrt”, mais d’un vert merveilleux,nbsp;„d'un vert, qu’aucun peintre ne peut obtenir sur sa palette, d'unnbsp;,,vert, dont la nature ni dans la teinte si variée des végétaux, ninbsp;,,dans la couleur des mers les plus limpides n’a jamais reproduit lanbsp;„nuance! S’il y a du vert dans le Paradis, ce ne peut être que cenbsp;„vert la, qui est sans doute le vrai vert de respérance!”

Sindsdien zijn er talloqze — meest zeer korte — publicaties en beschrijvingen van waarnemingen van het verschijnsel in allerleinbsp;periodieken en wetenschappelijke tijdschriften verschenen, terwijlnbsp;het na 1902 een aangenaam tijdverdrijf werd bij de zeelieden omnbsp;den groenen straal te bespieden. Het verschijnen van een artikelnbsp;in „De Zee” (1902) van de hand van A. A. Nijland is, als eennbsp;bijzonder belangrijk punt direct te vermelden. Dit artikel spoordenbsp;de zeevarenden aan, hun waarnemingen onder bijvoeging van zooveel mogelijk gegevens, schriftelijk vast te leggen en in te leveren.nbsp;Ter voorlichting werd een aan het artikel gelijkluidende handleiding

aan de scheepsjournalen toegevoegd. Talrijke zeevaarders gaven aan dezen oproep gehoor en onder de leiding van het Kon. Ned.nbsp;Meteorologisch Instituut de Bilt, kwam een uitgebreide reeks waarnemingen bijeen, die gesorteerd en aan prof. Nijland toegezondennbsp;werd.

De aanwezigheid van dit materiaal maakte, dat ik direct over een groot aantal gegevens kon beschikken, zoodat daarmede denbsp;opzet van dit werk belangrijk vereenvoudigd werd. Ik kom dadelijknbsp;op dit materiaal nader terug.

Het geven van een historisch overzicht — dat dan bij het jaar 1870 ongeveer zou moeten aanvangen — is overbodig gewordennbsp;door de uitgave van het werkje van Dr. M. E. Mulder, emeritusnbsp;hoogleeraar in de oogheelkunde, getiteld: The ,,green Rayquot; ornbsp;„green Flash” (rayon vert) at rising and setting of the sun (Dennbsp;Haag, 1922). In dit geschrift is een vrij volledig overzicht gegevennbsp;van hetgeen er aan belangrijke kwesties uit de litteratuur te halennbsp;viel. Ik kan mij dus bepalen tot enkele aanvullingen, die in ditnbsp;hoofdstuk gegeven zullen worden. Mulder geeft aan, dat hijzelf innbsp;Juli 1907 te Ilfracombe aan het kanaal van Bristol een waarnemingnbsp;deed van den groenen straal en trachtte een plausibele theorie voornbsp;het verschijnsel op te stellen. Toen hem dit niet gelukte, liet hij denbsp;zaak rusten tot 1913; een artikel in Kosmos (1913) van den werf-inspccteur Welznig bracht hem tot het besluit, de reeds gepubliceerde litteratuur zorgvuldig na te gaan. De zonderlinge verklaringen, die zelfs aanhang vonden bij astronomisch geschoolde geleerden, wilde hij trachten te weerleggen en zoo tevens een voornbsp;hemzelven bevredigend inzicht verkrijgen.

Hij schrijft: „In the hope of making an end to this and because „otherwise the trouble which I had taken to investigate as far nsnbsp;„possible the litterature would have been useless, I resolved to treatnbsp;,,this subject more historically and to quote such articles, as containnbsp;,,anything new or interesting, either entirely or in part. By thisnbsp;„means the reader gets a better idea of the peculiar way in whichnbsp;„our knowledge, concerning the green ray, has developed and isnbsp;,,still developing and the task of those, who wish to further studynbsp;, this subject, will be greatly facilitatedquot;.

Inderdaad is het werk door Mulder verricht mij van groot nut geweest. Het tijdroovende doorzoeken van tallooze periodieken isnbsp;mij daardoor grootcndeels bespaard gebleven, hoewel een aanvullend onderzoek niet overbodig bleek, zooals uit de bijgevoegdenbsp;litteratuurlijst is te zien. Naast het boekje van Mulder verdient

verder de aandacht te vallen op een artikel van W. J. Fisher, verschenen in Popular Astronomy 29 (1921) en getiteld: „Low sun phenomena”. De bijzonder uitgebreide litteratuurlijst, die Fishernbsp;bij zijn artikel geeft, is mij van groot nut geweest. Er is maar éénnbsp;bezwaar, ze wemelt van drukfouten. De achter dit werkje gegevennbsp;litteratuuropgave is dus uit deze gegevens voortgevloeid en doornbsp;mij gecompleteerd.

§ 2. Historisch overzicht.

Ter aanvulling van hetgeen Mulder in zijn werkje gegeven heeft, wil ik enkele belangrijke punten nader bespreken. Mulder schreefnbsp;zijn boekje met het denkbeeld zelf nader inzicht te verkrijgen in denbsp;verklaring van het verschijnsel. Maar al gauw wordt zijn geschriftnbsp;een bestrijding van enkele verklarende theorieën, die — hoewelnbsp;telkens weersproken — voor en na weer in de litteratuur opdoken.nbsp;Het is wel merkwaardig, dat een verschijnsel als de groene straal,nbsp;waarvan de hoofdzakelijke verklaring toch voor de hand moetnbsp;liggen voor physisch ontwikkelde waarnemers, tot zulke onnoozelenbsp;verklaringen heeft gevoerd; ik moet echter toegeven dat de detailsnbsp;van het verschijnsel moeilijkheden met zich brengen, die een naderenbsp;bestudeering overwaard waren.

Om te beginnen wil ik een artikel citeeren, dat klaarblijkelijk aan de aandacht van Mulder is ontsnapt en dat toch een vrij volledignbsp;en juist overzicht geeft over het te bespreken verschijnsel. W. J.nbsp;Fisher haalt het aan, als een der meest juiste, hoewel het verdernbsp;nergens in de omvangrijke en verspreide litteratuur vermeld wordt.nbsp;Het bedoelde artikel is van Winstanley [N. 9 20 (1873)]. Nadatnbsp;Winstanley heeft meegedeeld, dat Joule met den groenen straalnbsp;bekend is door eigen waarnemingen, gaat hij voort: „During thenbsp;„past eighteen months the writer from his residence in Blackpoolnbsp;„has had frequent opportunities of observing the setting sun andnbsp;„has noticed the phenomenon of the final coloured ray certainlynbsp;,,more than fifty times. To the naked eye its appearance has gener-,,ally been that of a green spark of large size and great intensity,nbsp;,,very well similar to one of the effects seen when the sun shinesnbsp;,,upon a well cut diamond. The colour however, is by no meansnbsp;„constant, being often, as in the case of Mr. Baxendell’s observation,nbsp;,.bluish green, and at times, as mentioned by Dr. Joule, quite blue.nbsp;,,The period of its duration too is likewise variable. Sometimes itnbsp;„lasts but naif a second, ordinarily perhaps a second and a quarternbsp;„and occasionally as much as two seconds and a half. When

„examined with the aid of a telescope it becomes evident that the „green ray results at a certain stage of the solar obscuration, for itnbsp;..begins at the points of the cusps of the visible segment of the sun,nbsp;„and when the ,.setting” is nearly complete, extends from bothnbsp;,.cusps to the central space between, where it produces the momen-„tary and intense spark of coloured light visible to the unaided eye.nbsp;..From the facts of the green cusps being rounded, I apprehendnbsp;..that irradiation contributes to the apparent magnitude of what isnbsp;..seen. The range of colour too, as seen in the telescope is morenbsp;,.varied and the duration of the whole phenomenon is more extend-,,ed, than when the observation is made only with the naked eye.nbsp;,,Respecting the increasing range of colours seen when the pheno-..menon is seen with telescopic aid, I may mention that on the 28thnbsp;,,of June the sea was calm and the sky quite cloudless at the settingnbsp;,,of the sun. Of the final coloured rays (a power of) Fifteen diame-,,ters showed the first to be a full and splendid yellow, which wasnbsp;,,speedily followed by the usual green, and then for a second and anbsp;..half by a full and perfect blue. Respecting the increased durationnbsp;,.of colour, I have found that when the atmosphere is sufficientlynbsp;,,favourable to allow a power of sixty diameters being employednbsp;..with a three inch object glass, the green effect is seen at that partnbsp;. of the sun’s limb in contact with the horizon even when one halfnbsp;..of the sun is still unset, and of course from then till final disap-..pearance. The different colours seen together with the order ofnbsp;,.their appearance, are suggestive of the prismatic action of thenbsp;„atmosphere as the cause of their production and the interceptionnbsp;,,of the horizon or the cloud as the cause of their separation. As-„suming the correctness of this view, it becomes evident that annbsp;,,artificial horizon would prove equally efficacious in separatingnbsp;..the coloured bands, and also that if employed during an inspectionnbsp;„of the sun’s lower limb, the least refrangible end of the spectrumnbsp;„would be disclosed. By projecting a large image of the sun into anbsp;„darkened room I was enabled to get the whole of the spectrumnbsp;,.produced by the prismatic action of the atmosphere in a verynbsp;„satisfactory manner, in this case a semicircular diaphragm wasnbsp;„used, so placed that its straight edge divided the field of view innbsp;„equal parts, from one which it was obscured the light, diaphragmnbsp;„was placed in the focus of the eyepiece and by rotating it everynbsp;..portion of the sun’s limb could be in turn examined, and that toonbsp;..in the center of the field, so as to be equally subjected to thenbsp;„minimum of the peculiarities of the instrument. When the sun’s

„lower limb was allowed to descend into the field of view the first „rays were intensely red. After a momentary duration they gavenbsp;„place in succession to orange, yellow and green which were thennbsp;„lost in the ordinary refulgence of the sun. The upper limb gavenbsp;„green, blue and finally purple which latter colour I have thus farnbsp;„never seen upon the natural horizon, I apprehend that the resultsnbsp;,,here given sufficiently prove that atmospheric refraction is thenbsp;,,cause of the coloured rays seen at the moment of the sun’s depart-,,ure below the horizon.”

Wij kunnen dus hoogstwaarschijnlijk de prioriteit van deze juiste verklaring aan Winstanley toewijzen. Daarom is het temeernbsp;eigenaardig naast deze juiste redeneering de twee foutieve betoogennbsp;te plaatsen, die nog in den loop der tijden naar voren kwamen. Denbsp;eerste luidt aldus: „Als de zon in zee verdwijnt zullen hare laatstenbsp;stralen een zekere laag zeewater passeeren en daardoor groen gekleurd schijnen”. Deze redeneering, door Jules Verne reeds aangegeven naast de andere, die ik hieronder noemen zal, wordt aangehaald door Welznig (zie boven).

Het is natuurlijk voldoende erop te wijzen, dat het verschijnsel boven land is waargenomen, om deze verklaring alle kracht te ontnemen.

Iets uitvoeriger zullen wij moeten zijn over de tweede veel verbreide meening, dat de groene straal een physiologisch verschijnsel zou zijn: éen nabeeld op het netvlies gevormd door de fel roodenbsp;stralen der dalende zon. De bewering is herhaaldelijk uitgesproken,nbsp;zelfs door mannen van het vak, en Mulder richt zich dan ook innbsp;zijn boekje voornamelijk tegen deze uiting. Hij wijst er terecht op,nbsp;dat ten eerste de groene straal herhaaldelijk is waargenomen bijnbsp;zonsopgang, wanneer dus van voorafgaande vermoeiing van hetnbsp;netvlies geen sprake kan zijn en dat ten tweede het verschijnsel zichnbsp;dan het best vertoont, als de zon niet rood maar geel, oranje ofnbsp;schitterend wit ondergaat. Het is waarschijnlijk voornamelijk tenbsp;wijten aan oppervlakkig onderzoek en weinig kennis van de gepubliceerde litteratuur, dat deze stelling telkens opnieuw uitgesprokennbsp;werd. Aanhangers er van waren: Trèves, Abbate Pacha, Guebhart,nbsp;W. H, Pickering, Keatly Moore, Cann Lippincott, Kühl, Kritzinger,nbsp;Porter, Guillaume (men zie de litteratuurlijst).

Eigenaardig allereerst is de hardnekkige houding van A, C. Cann Lippincott. Naar aanleiding van een vraag om opheldering doornbsp;admiraal Maclear in Symons’ Meteorological Magazine 227 (1905)nbsp;gedaan, ontstond er in het 41e deel van dit tijdschrift een uitvoerige

gedachtenwisseling. Niettegenstaande toen A. A. Rambaut en C. F. Whitmell op overtuigende wijze den spectralen oorsprong vannbsp;den groenen straal aantoonden, bleef Cann Lippincott zijn standpuntnbsp;handhaven, zoodat op het laatst de uitgever zijn ergernis niet meernbsp;verbergen kon. Verder moeten wij nog even de artikelen van Kühlnbsp;en Porter releveeren, die beiden met proeven de juistheid van hunnbsp;meening trachten aan te toonen. Kühl schrijft [J.A.G. 345 (1910)]:nbsp;„Zur Prüfung, ob ein genügend starke Nachbildererscheinung beinbsp;„einem Sonnenuntergange überhaupt in Erscheinung tritt, und wienbsp;„sie verlauft, steilte ich im Herbste 1909 eine kurze Reihe einfachernbsp;„Versuche an. Zwei Bogen Papier, der eine blaugrünlich, den Him-,,melsgrund darstellend, der andere dunkelgrau, die Meeresflache,nbsp;„wurden an einer Wand so befestigt, dass der „Himmelsgrund”nbsp;„betrachtlich über die ,,Meeresflache” hervorragte, Eine Reihe vonnbsp;„Modellsonnen (gelb, orange, zinnober und karmin) wurden aufnbsp;,,Pappleisten geklebt und durch einfaches hinunterziehen der Schei-,,ben über den „Himmelsgrundquot; unter die Meeresflache wurde dernbsp;,,Sonnenuntergang nachgeahmt. Es ergab sich: Bei gleichförmignbsp;„langsamen Untergange zeigt sich ein Nachbildererscheinung sehrnbsp;,,schwer und nicht sonderling auffallend. Wird dagegen durch leisenbsp;„Zitterbewegung der untergehende Modellsonne die wechselndenbsp;„Refraction nachgeahmt, so treten Nachbildererscheinungen vonnbsp;„überraschender Lichtstarke auf. Im einzeln ergibt ein gclbc Sonnenbsp;„blaues Nachbild, eine orangefarbene ein blaugrünes, eine karmin-„rothe ein intensiv grünes Nachbild. Am weitaus besten gclangcnnbsp;„die Versuche im letztcn Falie. Der Vcrlauf der Erscheinung warnbsp;„folgcnder: Am oberen Sonncnrande zeigt sich plötzlich ein intensivnbsp;„grüncr Streifen, bis das ganze (in Wirklichkeit verschwundcne)nbsp;„Segment intensiv grün leuchtet — in einigen Fallen (plötzlichesnbsp;„Vcrschwindcn des Ictzten Segmcntes) ist mit cincm Schlagc dasnbsp;„ganze Segment grün. Das Bild wachst eincn Moment, wird lang-„.sam flacher und erwcckt dadurch den Anschein, alsob das letztenbsp;„Sonnensegment in grüncr Farbe untergehe — dabei verlangen esnbsp;„sich langs des Horizontes und zerfliesst schlieslich als grunc Licht-„linie im Horizonte. Kurz es reproducierte sich die eingangs zitiertenbsp;„Beobachtung in allen Einzclheitcn. Auch Pickering's Bcobachtungnbsp;,,eines Blauen Strahlcs lasst sich durch diese Versuche reprodu-,,eieren (gelbe oder orangefarbene Sonne)”.

Hier is nog bij te voegen, dat Kühl, verbonden aan het observatorium te München, beweert, dat de groene rand van de zon bij lagen stand nog nooit door een kijker is waargenomen. Mulder

bestrijdt uitvoerig bovenvermeld betoog. In het kort zij hier gewezen op deze twee zeer belangrijke punten, die de stelling van Kühl wel definitief bestrijden: Ie. dat een planeet (Venus) of denbsp;maan ook den groenen straal bij het ondergaan vertoonen, terwijlnbsp;hun licht veel te zwak is, om physiologische nawerking te veroorzaken: 2e. dat de groene straal zich ook vertoont bij zonsopkomst.nbsp;Ik geloof, dat deze feiten een verder betoog overbodig overbodignbsp;maken. Het is misschien te veel eer bewezen aan deze zonderlingenbsp;verklaringen, maar waar velen, o. a. zeeofficieren nog aan hare juistheid gelooven, moest deze opmerking wel gemaakt worden. Het isnbsp;inderdaad bedenkelijk hoe oppervlakkig deze evidente feiten genegeerd worden door de reeds genoemde waarnemers. En de zaaknbsp;wordt nog erger, als men leest hoe Kritzinger (de redacteur vannbsp;Sirius, die het geheel met Kühl eens is) tegen Riem optreedt, dienbsp;een waarneming van den groenen straal op Gotland deed. Riemnbsp;gebruikte daarbij een binocle van 6-malige vergrooting met eennbsp;oculair van 5 mM. en wordt nu ernstig onderhouden over het gevaarnbsp;van een dergelijke waarneming voor liedeil, die niet geleerd hebbennbsp;met zeer sterke lichtbronnen om te gaan. Galilei”, zoo zegt Kritzinger, ,,is reeds blind geworden door ondoordachte zonnewaar-neming!” De experimenten van Porter zijn in wezen dezelfde alsnbsp;die van Kühl en kunnen dus verder buiten beschouwing blijven.

§ 3. Conclusies van Mulder.

Mulder komt tot de conclusie, dat er drie verschijnselen zijn, die onder den naam „groene straal” worden aangeduid. Ie. De groenenbsp;rand, die door de spectrale werking van de atmosfeer optreedt ennbsp;die — gewoonlijk alleen met een telescoop — reeds eenigen tijdnbsp;voor zonsondergang te zien is. 2e. Het ópschietende groene ofnbsp;blauwe straaltje op het oogenblik, dat de zon ondergaat, gelijkendnbsp;op het licht van een vuurtoren even beneden den horizon en dienbsp;waarschijnlijk den naam van het verschijnsel heeft veroorzaakt. Ditnbsp;neemt Mulder tenminste aan; Jules Verne spreekt van den laatstennbsp;lichtstraal, dien de zon ons toezendt, 3. Het groen gekleurde —nbsp;met het bloote oog zichtbare — segment, dat zich een of meernbsp;seconden voor het verdwijnen van de zon vertoont.

Ad 1, De gekleurde rand is gewoonlijk maar heel kort goed zichtbaar en vertoont zich, als de zon bijna onder is in den vormnbsp;van een segment, waarvan de punten groen gekleurd zijn. Hetnbsp;middenstuk van den groenen rand is dan door het witte licht daaronder nog niet te zien. Naarmate het roode licht verdwijnt, wordt

het groen meer zichtbaar, zoodat het schijnt alsof het groen van de kanten af naar het midden schuift, De kleur van den rand kannbsp;zeer verschillend zijn en wisselen van geel, groen, blauwgroen,nbsp;blauw tot violet. Dit is een kwestie van diffuse verspreiding in denbsp;atmosfeer en deze hangt weer samen met de refractie, die wij dusnbsp;ook nader zullen moeten nagaan. Men zie fig. 8 in hoofdstuk III.

Ad 2. Meer moeilijkheden biedt het ópschietende groene straaltje, dat met zonsondergang zich vertoont en dat gewoonlijknbsp;met het bloote oog kan worden waargenomen. Mulder zegt hiervan:nbsp;„So long therefore, as a part of the sun’s disc remains above thenbsp;,.horizon, or perhaps when the strong yellow rays can no longernbsp;„reach us, then the whole or part of the spectrum will becomenbsp;,,suddenly visible, probably not all the colours at once, but first thenbsp;„green, then the less strong blue and finally the weak violet part,nbsp;„this rapid succession of visibility probably explains the strangenbsp;,.phenomenon, that the ray seems to shoot upwardsquot;.

Ad 3. De derde vorm, een segment, dat een of meer seconden groen blijft, en met het bloote oog zichtbaar is, dient ook nader tenbsp;worden verklaard. Het ontstaat uit den zichtbaar geworden groenennbsp;rand, zooals ik in het volgende hoop te kunnen aantoonen.

§ 4. Overzicht der gebruikte waarnemingen.

Lang voor Mulder zijne beschouwingen publiceerde, was Nijland begonnen aandacht voor het verschijnsel te vragen. Zijn artikel innbsp;,,De Zeequot; had een verhoogde activiteit 'tengevolge van onze zeevaarders en er was reeds veel materiaal bijeengebracht, grooten-deels met behulp van het Kon. Ned. Meteorologisch Instituut, toennbsp;bovenstaande beschouwing verscheen. De collectie waarnemingen,nbsp;die prof. Nijland zoo vriendelijk was mij af te staan voor dit geschrift, is uitgebreider dan de geheele reeks tot nu toe bekendenbsp;waarnemingen en veelal ook nauwkeuriger in omschrijving en toelichting. Er werd bij alle scheepsjournalen een handleiding gevoegdnbsp;tot het doen van astronomische waarnemingen, waarin een tientalnbsp;vragen werden gesteld.

Deze vragen betroffen: Ie. Datum en tijd van waarneming. 2e. Of de kim geheel of gedeeltelijk vrij was. 3e. Of de zon achternbsp;land of achter zee verdween. 4e. Lengte en breedte van de waarne-mingsplaats, 5e, Of en hoelang de groene straal werd gezien. 6e.nbsp;Vorm en grootte. 7e. Kleur (waarvoor een kleurenschaal die vannbsp;geel tot donkerblauw liep met de nummers I—10 werd gebruikt).nbsp;8e. De bewolking in de nabijheid der zon. 9e. De kleur van het zee-

10

water. lOe. Bijzonderheden, speciaal of een uitschietende groene lichtbundel werd waargenomen ’¦). Een aantal waarnemers voegdennbsp;een opgave der atmosferische omstandigheden bij hunne waarneming, waardoor deze belangrijk in waarde steeg. Het totaal bedraagtnbsp;ongeveer 500 waarnemingen, die natuurlijk in verschillend stadiumnbsp;van volledigheid verkeeren.

Behalve dit materiaal, waarvan men in de achter dit hoofdstuk toegevoegde lijst een overzicht vindt, is er een bijzonder mooie reeksnbsp;van waarnemingen, gedaan door den heer E. Havinga, Ie officiernbsp;bij den Rott. Lloyd. De heer Havinga heeft op 10 achtereenvolgendenbsp;reizen naar Indië en terug alle zonsondergangen, die eenigszins innbsp;aanmerking kwamen, geobserveerd. In het tijdvak 12 Juli 1902 totnbsp;21 October 1905 heeft hij 303 waarnemingen van het verschijnselnbsp;bijeengebracht. Zijn observaties munten uit door een uitvoerigenbsp;beschrijving en een keurige teekening, alsmede door raededeelingnbsp;van een groot aantal details, die óf nooit, óf slechts een enkele maalnbsp;waren waargenomen. Ofschoon helaas opgaven omtrent den duurnbsp;van het verschijnsel en de atmosferische omstandigheden meestalnbsp;ontbreken, heeft dit materiaal rijke gelegenheid geboden, om dennbsp;groenen straal in de details te onderzoeken.

Ik zal in een afzonderlijk hoofdstuk het onderzoek van Havinga nader behandelen, maar merk alvast op, dat het voortdurend waarnemen Havinga een routine verschaft heeft, die geen enkele waarnemer voor hem bezat en dat dit, met de groote uitgebreidheid aannbsp;waarnemingsmateriaal het geheel een waarde verschaft, veel grooternbsp;dan eenige reeks, die reeds bekend was, bezat. Voor het overzichtnbsp;volgt achter dit hoofdstuk ook van laatstgenoemde waarnemingennbsp;een lijst, aangevuld door de opgaven der vochtigheid, die ik uit denbsp;journalen overnam.

Aan de hier toegevoegde lijsten moeten nog enkele opmerkingen voorafgaan. De vochtigheidstoestand van de lucht werd gewoonlijknbsp;bepaald met den psychrometer en de stand van drogen en nattennbsp;thermometer werd gegeven. Hieruit werd de relatieve en de absolute vochtigheid bepaald, de eerste in procenten, de tweede in mM.nbsp;In de lijsten konden natuurlijk geen teekeningen opgenomen wordennbsp;en ik bepaalde mij daarom tot de omschrijving van de gegevennbsp;schets. Langere reeksen waarnemingen werden verricht door:nbsp;Soomer, Holman, Loos, Fischer, Sorgdrager, Breijer en Jager. Denbsp;waarde van de schattingen van den duur van het verschijnsel is

’) Klaarblijkelijk werd toen ter tijd niet vermoed, dat de vochtigheid een rol speelde, anders waren opgaven hieromtrent gevraagd.

11

natuurlijk niet zeer hoog. In 't algemeen zijn de waarnemers niet getraind in het schatten van korte tijdsverloopen. De gemaaktenbsp;fouten zullen dus zeker groot zijn, aan één of enkele waarnemingennbsp;van die soort is toch eigenlijk geen waarde toe te kennen. Alleennbsp;wanneer men reeksen van eenige honderden waarnemingen beschouwt, begint de daaruit afgeleide conclusie wat ondergrond tenbsp;krijgen; des te meer is het vreemd te noemen, dat vroegere schrijvers uit enkele gegevens reeds vergaande conclusies trokken. Waarschijnlijk zal de neiging om het tijdsverloop te lang te schatten, over-heerschen; dit is waarschijnlijk een van de redenen, dat de praktijknbsp;niet geheel met de theorie overeenstemt, zooals wij nader zullen zien.

In de lijsten zijn de volgende afkortingen gebruikt: O = op- of ondergang, T = tijd. Vocht. = vochtigheidstoestand. Rel. = relatief, Abs. = absoluut. Tl, = temperatuur van de lucht, Tz. = temperatuur van de zee, K = kim, KI. = kleur, m en a = morgen ennbsp;avond, 1, w, z = land, wolk, zee, g = groen, Ig = lichtgroen,nbsp;hg = heldergroen, bg = blauwgroen, b = blauw, v = violet. Denbsp;geschatte tijd is in seconden, de vochtigheidstoestand in procentennbsp;en in mM. spanning, de temperatuur in graden Celsius. Zuiderbreedte en Westerlengte zijn cursief gedrukt.

De lijsten omvatten:

1. nbsp;nbsp;nbsp;Gegevens van verschillende waarnemers, die meteorologischenbsp;opgaven bijvoegden.

2. nbsp;nbsp;nbsp;Aanvullende gegevens van dezelfde waarnemers zonder verdere gegevens.

3. nbsp;nbsp;nbsp;Overige waarnemingen, gerangschikt naar de waarnemers.

4. nbsp;nbsp;nbsp;Waarnemingen van Havinga.

5. nbsp;nbsp;nbsp;Waarnemingen uit de litteratuur, mededeelingen en groenenbsp;straal van Venus en de Maan.

In totaal 745 waarnemingen, waarbij de groene straal gezien werd: Havinga deed 254 waarnemingen met positieven uitslag.

AL,

1= LIJST. Gegevens van verschillende waarnemers met bijbehoorende

meteorologische gegevens

'5

2^ LIJST. Overige waarnemingen van de waarnemers uit lijst 1’ zonder meteorologische gegevens.

/r