ONDERZOEK NAAR VERSCHIJNSELEN VAN LOODVERGIETIGINGnbsp;ALS GEVOLG VAN LOODHOUDENDnbsp;DRINKWATER

J. A. G. TEN BERG

. 'V .

ONDERZOEK NAAR VERSCHIJNSELEN VAN LOODVERGIF-TIGING ALS GEVOLG VAN LOODHOUDEND DRINKWATER

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

0386 818:

ONDERZOEK NAAR VERSCHIJNSELEN VAN LOODVERGIFTIGINGnbsp;ALS GEVOLG VAN LOODHOUDENDnbsp;DRINKWATER

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEESKUNDE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VANnbsp;DEN RECTOR-MAGNIFICUS DR. H. R. KRUYT,

HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, VOLGENS BESLUIT VAN DENnbsp;SENAAT DER UNIVERSITEIT, TE VERDEDIGENnbsp;TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEITnbsp;DER GENEESKUNDE OP DINSDAG 24 JUNI 1941nbsp;DES NAMIDDAGS TE 5 UUR

DOOR

JOHANNES ADRIANUS GERARDUS TEN BERG

ARTS

GEBOREN TE UTRECHT

N.V. DEKKER amp; VAN DE VEGT

UTRECHT nbsp;nbsp;nbsp;NIJMEGEN

AAN MIJN OUDERS AAN MIJN VROUW

INHOUD

Bladz.

Voorwoord........................xi

Inleiding......................... 1

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;I.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Historisch overzicht............. 4

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;H.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Opzet van onderzoek en werkwijze......10

Opzet van; I. Drinkwateronderzoek.....10

II. Medisch onderzoek......10

Werkwijze: A. Wateronderzoek.......11

B. nbsp;nbsp;nbsp;Medischnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gezinsonderzoek. ...nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12

C. nbsp;nbsp;nbsp;Inrichting laboratorium en gebezigde methoden....... 15

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;IH.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Het drinkwateronderzoek..........27

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;IV.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Het medisch gezinsonderzoek........42

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;V.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Het massaal onderzoek op porphjrinurie ...nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;83

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;VI.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Basophiele korreling en porphyrinurie.....93

Hoofdstuk nbsp;nbsp;nbsp;VII.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De watervoorziening in de provincie Limburg . .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;99

Samenvatting en conclusies.................102

Résumé et conclusions...................107

Zusammenfassung und Schlussfolgerungen..........111

Summary and conclusions.................116

Lijst van geraadpleegde literatuur.............120

VOORWOORD.

Het gereedkomen van dit proefschrift stelt mij in de gelegenheid U, Hoogleeraren en Docenten der Geneeskundige- en Philosophischenbsp;Faculteit van de Utrechtsche Universiteit, dank te zeggen voor hetnbsp;van U genoten onderwijs.

Hooggeleerde de Langen, Hooggeachte Promotor, U in de eerste en voornaamste plaats ben ik dankbaar voor den tijd, dien ik ondernbsp;Uw leiding werkzaam mocht zijn en waarin ik mijn opleiding konnbsp;voltooien. Het voorrecht om leering te mogen putten uit Uw veelzijdige kennis der geneeskunde en Uw groote klinische gaven kan nietnbsp;hoog genoeg worden gewaardeerd. Zeer erkentelijk ben ik U voor hetnbsp;feit, dat Gij mij voor het verrichten van het medisch gedeelte van hetnbsp;onderzoek te Helden-Panningen hebt uitgekozen en dat Gij de gelegenheid hebt geschapen dit onderzoek tot onderwerp van mijn proefschrift te maken. Uw stimuleerende invloed en Uw energiek voorbeeldnbsp;deden mij het proefschrift, dat door de omstandigheden in hetnbsp;gedrang geraakte, voltooien. Speciaal zeg ik U dank voor de vele,nbsp;ook zeer persoonlijke adviezen, die ik in den loop der jaren van Unbsp;mocht ontvangen en die voor mijn verdere loopbaan richtinggevendnbsp;zullen zijn.

Zeergeleerde Lamers, het was mij een groot voorrecht mijn eerste klinische jaren bij U in het Groot Ziekengasthuis door te brengen.nbsp;Uw groot klinisch inzicht en Uw streven nieuwe methoden in Uwnbsp;kliniek spoedig ingang te doen vinden, maakten dezen tijd voor mijnbsp;zeer leerzaam. Ik ben U zeer dankbaar voor het vertrouwen, dat Unbsp;steeds in mij stelde en den steun, dien ik van U mocht ondervinden.

Zeergeleerde Grotepass, met genoegen denk ik terug aan den tijd van vriendschappelijk samenwerken te Helden-Panningen. Uw hulp ennbsp;vele kritische raadgevingen waren mij een groote steun bij de bewerking van het gemeenschappelijk verzameld materiaal; hiervoor danknbsp;ik U ten zeerste.

Zeergeleerde de Waard, Zeergeleerde Hulst en Zeergeleerde Jordan, U allen ben ik zeer veel dank verschuldigd voor het belangrijk aandeel,nbsp;dat Gij in mijn klinische vorming gehad hebt.

XII

Zeer Ervaren Janssens, in den korten tijd, dien ik in de Gestichten ,,Voorburg” en ,,Reinier van Arkel” werkzaam ben, heb ik reeds veelnbsp;sympathie van U ondervonden; dank zij Uw tegemoetkomendheidnbsp;ben ik in staat geweest dit proefschrift nu te voltooien.

Den Leden van den Gezondheidsraad ben ik zeer verplicht voor de gelegenheid, welke zij mij gaven, om het verslag van het onderzoeknbsp;te Helden-Panningen in den vorm van een dissertatie te doen verschijnen.

Zeergeleerde Timmermans, Zeergeleerde Reith en Weledelgestrenge VAN Dijk, U dank ik voor het analyseeren van de drinkwatermonsters,nbsp;waardoor het onderzoek te Helden-Panningen op zoo groote schaalnbsp;mogelijk werd. Vooral U, Zeergeleerde Reith, ben ik zeer dankbaarnbsp;voor de vele inlichtingen en raadgevingen, die ik van U mocht ontvangen.

U Edelachtbare Heer Burgemeester, Edelachtbare Heer Secretaris, Collegae, wijkverpleegsters en bevolking van Helden-Panningen,nbsp;breng ik dank voor de medewerking, die ik van U allen zoowel tijdensnbsp;als na mijn verblijf in Uw Gemeente ondervond; hierdoor werd hetnbsp;onderzoek ten zeerste gediend.

Waarde Koense, hartelijk dank voorde prettige en toegewijde medewerking aan het geheele onderzoek.

Verder gaat mijn dank uit naar allen, die op eenigerlei wijze mij bij de totstandkoming van dit proefschrift behulpzaam waren.

Den assistenten, met wie ik in den loop der jaren mocht samenwerken, ben ik voor de ondervonden vriendschap zeer dankbaar.

Zeer erkentelijk ben ik den Zusters, zoowel van het Groot Ziekengasthuis te ’s-Hertogenbosch als van het Stads- en Academisch Ziekenhuis te Utrecht, voor de aangename wijze van samenwerking.

INLEIDING

In Juni 1939 werd door den voorzitter van den gezondheidsraad, wijlen Dr. Josephus Jitta, aan prof. Dr. C. D. de Langen, hoogleeraarnbsp;in de Inwendige Geneeskunde aan de Universiteitskliniek te Utrecht,nbsp;het verzoek gericht om een medicus (internist) en een chemicus beschikbaar te stellen voor het verrichten van een uitgebreid onderzoeknbsp;in verband met het loodgehalte van het drinkwater in de gemeentenbsp;Helden-Panningen (midden-Limburg).

In den loop van het voorafgaande jaar waren verschillende monsters buis- en doorstroomingswater uit deze gemeente naar het Instituutnbsp;voor de Volksgezondheid te Utrecht gestuurd, voor onderzoek op hetnbsp;loodgehalte en deze bleken dikwijls veel lood te bevatten. Bij navraag,nbsp;door de inspecteurs van de Volksgezondheid Dr. L. A. Veeger (te Nijmegen) en H. W. J. M. Trines (te Breda) bij de huisartsen daar ternbsp;plaatse gedaan, kwam vast te staan, dat in den laatsten tijd verschillende acute lood-intoxicaties waren vastgesteld.

Het vraagstuk welk loodgehalte van het drinkwater als onschadelijk voor den mensch mag worden beschouwd, was tot nu toe nooit opnbsp;een bevredigende wijze opgelost. Wanneer men de literatuur daarvoornbsp;naslaat, ziet men, dat de verschillende schrijvers sterk uiteenloopendenbsp;waarden aangeven, varieerend tusschen 2 en 0.1 mg Pb/1.

Het probleem is niet alleen van sociaal-hygiënischen maar ook van economischen aard. Wat het eerste punt betreft was het voor hetnbsp;Instituut voor de Volksgezondheid altijd een groote moeilijkheid uit tenbsp;maken in welke gevallen het drinkwater om het loodgehalte moestnbsp;worden afgekeurd. Men nam op grond van vier in hun eindoordeelnbsp;het meest overeenkomende publicaties betreffende uitgebreide drink-wateronderzoekingen te Berlijn, Leipzig, Hamburg en Glossop (Engeland) als veilige maximale waarde aan, een loodgehalte van 0.3 mg Pb /Inbsp;van water dat gedurende 8 uur in de leiding had gestaan. (Zie Reith ennbsp;van Esveld, N.T.V.G. Dec. ’39). Economisch is het vaststellen vannbsp;de juiste maximale grens van belang in verband met den aard vannbsp;het materiaal, dat voor de fabricatie van waterleidingbuizen kannbsp;Worden gebruikt.

Op grond van al deze redenen en wegens het vermoeden dat er te Helden-Panningen tengevolge van loodhoudend drinkwater gevallennbsp;van chronische lood-intoxicatie voorkwamen werd bovengenoemdnbsp;verzoek aan Prof. Dr. C. D. de Langen gedaan.

Deze verzocht de heeren Dr. W. Grotepass (chemicus) en J. ten Berg (internist) met de hulp van den heer J. M. Koense (laboratorium-bediende) het onderzoek te Helden-Panningen op zich te nemen.

Nadat door de welwillende medewerking van den burgemeester dezer gemeente een passende ruimte beschikbaar gesteld was, werden allenbsp;voor het onderzoek noodige instrumenten en chemikalien per vrachtwagen naar deze gemeente vervoerd en kon op 1 Juli 1939 het onderzoek, dat ongeveer zes weken duurde, een aanvang nemen.

De inrichting van het laboratorium en de indeeling van het onderzoek zullen wij later uitvoerig beschrijven.

In een korte vergadering ter gemeentesecretarie van H.-P., waaraan alle geïnteresseerde instanties deelnamen, werd een beknopt plan denbsp;campagne voorgelegd en goedgekeurd.

Voordat wij op de werkwijze en de beschrijving van het onderzoek ingaan, willen wij een overzicht geven van de streek en de gemeente,nbsp;waarin het onderzoek werd ingesteld, met name van de samenstellingnbsp;der bevolking en de watervoorziening.

Helden is een gemeente in midden-Limburg, ter oppervlakte van ca. 7047 ha en een inwonertal van 7500, gelegen aan den zuidrandnbsp;van de Peel met de Randdorpen Helenaveen (gemeente Deurne),nbsp;Myel, Sevenum, Maasbree, Baarlo, Kessel, Neer en Roggel. Het ligtnbsp;ten Z.W. van Venlo, dat de naastbij gelegen stad is, op ongeveer 18 kmnbsp;afstand.

De gemeente bestaat feitelijk uit twee dorpen, n.1. Helden (dorp) en Panningen, terwijl er tevens diverse gehuchten onder ressorteeren,nbsp;waarvan de voornaamste zijn: Beringen, Grashoek, Everlo, Hub,nbsp;Egchel, Vosberg, Loo, Koningslust, Onder, Eyndt enz.

Het grondgebied der gemeente wordt in tweeën gesneden door den ca. 10 km langen provincialen weg van Kessel naar Meyel. Langsnbsp;ongeveer 6 km van dezen weg liggen de beide dorpen en verschillendenbsp;der gehuchten uitgestrekt.

De bevolking vindt haar hoofdbestaan in land en tuinbouw en is op dit gebied zeer vooruitstrevend; honderden hectaren woeste grondnbsp;werden de laatste jaren ontgonnen tot bouw- en weiland, waarbijnbsp;voor doelmatige waterafvoer werd gezorgd. Ook legt men zich op denbsp;veeteelt en de paardenfokkerij toe. De middenstand is sterk vertegenwoordigd en in een redelijk welvarenden toestand. De loop der

uitsluitend R.K. bevolking der gemeente beweegt zich ongeveer als volgt: Geboren 225, overleden 70, vestiging en vertrek gelijk, eennbsp;toename dus van 155 per jaar.

Het aantal woonhuizen bedraagt ongeveer 1250; deze liggen, behalve in de kommen, zeer verspreid over de geheele gemeente.

Een waterleiding ontbreekt geheel, zoodat men voor de w'ater-voorziening ook in de meest moderne huizen uitsluitend op pompen en putten is aangewezen.

Hoofdstuk I

HISTORISCH OVERZICHT

Loodvergiftiging kan op verschillende wijzen ontstaan.

Zoo kan lood, zij het in zeldzame gevallen, via de huid in het lichaam geraken en tot intoxicatie aanleiding geven. Veelvuldiger geschiedtnbsp;loodopname via de luchtwegen en vooral langs het maag-darmkanaalnbsp;en dan zou het lood voornamelijk in het bovenste gedeelte vannbsp;de dunne darm worden geresorbeerd.

Een van de wijzen, waarop lood in het maagdarmkanaal kan geraken, is het gebruiken van loodhoudend drinkwater. Behoudens de gevallen waar de bodem loodhoudend is, wat in Nederland nietnbsp;voorkomt, is dit lood afkomstig van de waterleidingbuizen.

Looden buizen worden al sinds den romeinschen tijd, dikwijls zonder eenig gebleken nadeelig gevolg, voor watertransport gebruikt en zenbsp;kunnen soms eeuwenlang in goede conditie blijven. Zoo bestaan hedennbsp;nog de buizen van de oude romeinsche waterleiding in Pompei. Innbsp;Cordova zijn volgens een publicatie nog buizen in gebruik dateerendnbsp;uit 850 (Moorsche bezetting), terwijl er in Echtemach ook een gedurende 300 jaar dienst gedaan heeft.

In vele gevallen echter is lood als materiaal voor waterleidingbuizen de oorzaak van loodintoxicaties geweest. Dat het gebruik van looden buizen niet ongevaarlijk is, was ook reeds in de oudheid bekend.

Waarom in het eene geval de looden buis door water wordt aangetast en in het andere geval niet, is een probleem, dat reeds velen tot meer of minder uitgebreide onderzoekingen heeft gebracht. Ooknbsp;het vaststellen van de toelaatbare hoeveelheid lood in drinkwater isnbsp;aanleiding tot veel onderzoek geweest.

Er zijn dan ook in de laatste honderd jaar vele publicaties over dit onderwerp verschenen. Het zou ons te ver voeren en het ligt buitennbsp;het bestek van dit onderzoek om hierover een samenvatting te geven.

Ingleson verwerkte in 1934 in een uitgebreid rapport voor het Department of Scientific and Industrial Research de vele gegevens ennbsp;resultaten van verschillende onderzoekers. Uit dit rapport blijkt dat

de meen ingen over de oorzaken waardoor lood in water oplost sterk uiteenloopen. Achtereenvolgens bespreekt hij de hem bekende plaatsennbsp;in Engeland, Amerika, Duitschland en Nederland, waar het drinkwater lood bleek te bevatten en de maatregelen, welke de betreffendenbsp;waterleidingmaatschappijen namen.

Wat de toelaatbare grens voor het loodgeha:lte in drinkwater betreft, blijkt uit dit rapport zeer duidelijk de groote verdeeldheid der opvattingen hierover, zooals wij ook reeds in de inleiding vermeldden.

Volgens Ingleson vindt deze verdeeldheid zijn oorzaak in het feit, dat het wateronderzoek gewoonlijk eerst volgde nadat de loodintoxi-caties waren vastgesteld, zoodat de gevonden waarden niet behoefdennbsp;te correspondeeren met de gehalten tijdens het ontstaan der vergiftigingen; ook zijn moeilijk juiste gegevens te verkrijgen over hetnbsp;individueele watergebruik.

In zijn eindconclusie over de oorzaken van het loodoplossend vermogen noemt hij een te hoog CO^ en Og gehalte van het water, de hardheid van het water en de zuurgraad, vooral met betrekking totnbsp;het water afkomstig uit veengronden.

Op den grondslag van de gegevens, die bij de schadeloosstellings-procedures voor loodvergiftigingen door drinkwater te Leipzig, na de epidemie van Juli 1930 werden verzameld, gaven Bruns en Haupt innbsp;1938 een medische en chemische samenvatting, waarin zij tevensnbsp;hun standpunt over het ontstaan van de epidemie en over het hoogstnbsp;toelaatbare loodgehalte van drinkwater uiteenzetten.

Kruse en Fischer gaven reeds in 1930 een verslag over deze epidemie van loodvergiftiging door drinkwater. De epidemie brak uit in eennbsp;wijk van nieuwgebouwde huizen, die sinds twee a drie maanden bewoond waren. De verschijnselen waren voornamelijk maagdarmstoornissen (braken, kolieken, diarrhoe, obstipatie). Eerst nadat enkelenbsp;ernstige gevallen in het ziekenhuis waren opgenomen werd de juistenbsp;diagnose; ,,loodvergiftiging” gesteld. Hierna werden nog minstens 250nbsp;klinische gevallen vastgesteld, waarbij alle of meerdere van de vijfnbsp;volgende cardinaalsymptomen zich voordeden n.1.: loodkoliek, lood-zoom, porphyrinurie, vermeerdering van basophiel gekorrelde erythro-cyten en extensorenzwakte.

Terstond na het uitbreken van de epidemie werd bij 2500 personen een onderzoek naar basophiel gekorrelde erythrocyten gedaan. Alsnbsp;pathologische grens werd hier 300 per 1.000.000 aangenomen. Sommige personen hadden vage klachten, andere geen. Bij 828 personennbsp;(33.1 %) was de basophiele korreling boven de gestelde grens; hiervan

hadden 228 personen (27.3%) een loodzoom en 76 personen (9.1%) duidelijke verschijnselen van loodintoxicatie.

Kruse meent dat de oorzaak van het uitbreken der epidemie niet gezocht moet worden in de chemische aggressiviteit van het waternbsp;t.o.v. lood, maar in onbekende, chemisch niet aantoonbare contact-substanties, die in deze periode zouden zijn opgetreden.

Bruns en Haupt daarentegen stellen het loodoplossend vermogen van het water afhankelijk van het O2 en COg gehalte en van de hardheidnbsp;van het water. Onder het CO2 gehalte wordt dan verstaan de hoeveelheid vrije CO2, die niet noodig is voor het in oplossing houden vannbsp;het CajHCOgja, d.i. hetzgn. aggressieve koolzuur. Een hard water, datnbsp;O2 en CO2 arm is, vormt om de binnenwand van de buis een beschuttende laag, die hoofdzakelijk bestaat uit CaCOg, soms gemengdnbsp;met Fe203 en [2PbC03. Pb(OH2)]. Het ontstaan van deze laagnbsp;vordert eenigen tijd, zoodat een nieuwe looden buis ook bij hardnbsp;water aanvankelijk loodhoudend water geeft (± 6 maanden).

Het loodgehalte van het water kan aan schommelingen onderhevig zijn t.g.v. wisselende hoeveelheden O2 en COj. Bij een aanmerkelijkenbsp;stijging van b.v. het CO2 gehalte kan de gevormde beschuttende laagnbsp;worden opgelost en kunnen Oj en CO2 het dan onbeschermde lood vannbsp;de pijp in oplossing doen gaan. De lengte van de buis, de temperatuurnbsp;van het water en ook electrische stroom zijn van invloed op hetnbsp;loodgehalte. Ook schijnen verschillende zouten van invloed op het loodoplossend vermogen te zijn. Ingleson, Klut, Höll, Fukunaga en Mat-subara deden hierover uitgebreide proefnemingen met gedestilleerdnbsp;water en zoutoplossingen van verschillende concentraties. Zij verkregen uiteenloopende resultaten. Het behoeft dan ook niet te verwonderen, dat Carrière en Louwe Kooymans (1940) op grond van hunnbsp;ervaringen met verschillende Nederlandsche leidingwateren tot denbsp;slotsom kwamen, dat ,,het niet mogelijk is aan de hand van de che-„mische analyse van een bepaalde watersoort conclusies te trekkennbsp;„betreffende het loodoplossend vermogen en dientengevolge over denbsp;,,al of niet toelaatbaarheid van looden buis. De hardheid van hetnbsp;,,water is, in tegenstelling met hetgeen vroeger wel werd aangenomen,nbsp;,,zeker niet doorslaggevend.” Wil men dus weten of een drinkwaternbsp;aggressief is voor lood, dan blijft er niets anders over, aldus schrijvers,nbsp;dan een proefinstallatie van looden buis aan te brengen en het loodgehalte van het water uit deze installatie op gezette tijden na te gaan.

Vóór 1930 bevatte het buiswater (het water dat gedurende den nacht in de buis had gestaan) te Leipzig gemiddeld 0.2—0.4 mg Pb/1 metnbsp;een maximum van 1.53 mg Pb/1. Bij het uitbreken van de epidemie

in de nieuwe stadswijk bevatte daar het water gemiddeld 5.3 mg Pb/1 met een maximum van 25.6 mg Pb/1. De in den loop van den dag genomen monsters bevatten gemiddeld 3.5 mg Pb/1. De 103 monstersnbsp;doorstroomingswater, na wegstroomen van twee emmers waternbsp;genomen, bevatten gemiddeld 1 mg Pb/1. In de oude woningen bevattenbsp;het water in deze periode gemiddeld 0.58 mg Pb/1; hier kwamen geennbsp;vergiftigingsverschijnselen voor.

Op grond hiervan meenen Kruse en Fischer dat een gehalte van 1 mg Pb/I geen ioodintoxicatie veroorzaakt. Als toxische grensnbsp;nemen zij 2 mg Pb/1 aan.

Bruns en met hem Bürger, Gartner, Hahn, Neisser en Reichenbach e.a. staan op het standpunt, dat het doorstroomingswater niet meernbsp;dan 0.1 mg Pb/1 mag bevatten, terwijl men voor het buiswater nietnbsp;meer dan 0.5 tot 1 mg Pb/1, maar liefst niet meer dan 0.3 mg Pb/1nbsp;mag toelaten.

In de verhandeling van Bruns en Haupt worden behalve de epidemie van Leipzig nog 16 soortgelijke epidemieën in verschillende Duitschenbsp;steden gemeld, welke na de epidemie te Dessau (1884) voorkwamen.

Stutterheim deelt mede (1920), dat te Deventer in 1914 wegens het hooge ijzergehalte van het water een ontijzeringsinstallatie werdnbsp;in gebruik genomen. Dit gaf aanleiding tot andere moeilijkheden. Hetnbsp;water bleek n.1. na eenigen tijd vrij groote hoeveelheden lood tenbsp;bevatten, hetgeen voordien nooit het geval was geweest. Hij verklaardenbsp;dit als volgt: vóór het aanbrengen van de ontijzeringsinstallatie wasnbsp;aan den binnenwand van de looden buizen een beschermende laagnbsp;ijzeroxyde ontstaan, welke nu weer verdween. De in het water aanwezige zuurstof en koolzuur konden nu op den looden buiswandnbsp;in werken en het lood oplossen. Hij adviseerde door middel van kalk-water de aggressiviteit van het water te verminderen. Nadat dit drienbsp;maanden was toegepast bevatte het buiswater 0.2—0.3 mg Pb/1;nbsp;voordien 0.6—0.9 mg Pb/1.

Wright, Sappington en Rantoul brachten in 1928 een verslag uit over een wateronderzoek in 27 steden van Massachusetts in verbandnbsp;met het veelvuldig voorkomen van loodvergiftigingen t.g.v. drinkwater. Zij onderzochten 102 watermonsters, welke loodgehaltennbsp;hadden van 4.32—O.OlmgPb/1. Deze monsters waren afkomstignbsp;van waterleidingen, wel- en bronwater. Bij 253 willekeurige personen,nbsp;die gebruik maakten van 90 van deze watervoorzieningen, werd eennbsp;onderzoek naar loodvergiftiging ingesteld. Het onderzoek bestond uitnbsp;het opnemen van de anamnese en het onderzoek naar loodzoom,nbsp;haemoglobinegehalte en het vóórkomen van basophiele korreling.

(Getallen worden hierover niet genoemd). Bij 63 personen werd op grond van het vóórkomen van een loodzoom en/of basophiele korre-ling, tegelijk met twee andere verschijnselen als hoofdpijn, buikpijn,nbsp;koliek, obstipatie of extensorenzwakte, de diagnose loodintoxicatie gesteld. Personen met alleen basophiele korreling of loodzoom en geennbsp;klachten werden niet meegeteld (in totaal 22). Voor de 63 intoxicatiesnbsp;waren 35 watervoorzieningen verantwoordelijk en het bleek, dat bijnbsp;84% daarvan het water minder dan 0.5 mg Pb/1 bevatte. Bij 89% vannbsp;de 90 onderzochte watervoorzieningen bevatte het water 0.1—0.5 mgnbsp;Pb/1 en bij de overige 0.5—2 mg Pb/1 of meer.

De loodintoxicaties, die geconstateerd werden, waren alle licht. Bij de 63 gevallen werd bij 56 basophiele korreling en bij 24 een loodzoom gevonden.

De onderzoekers geven in hun verslag de hoeveelheden lood op, die per dag werden opgenomen. Zij geven echter niet aan hoe zij dezenbsp;berekenden. Het bleek, dat bij opgenomen hoeveelheden van 0.1—1.5nbsp;mg Pb/1 per dag 20 tot 25% der personen verschijnselen van lood vergiftiging vertoonden; bij grootere hoeveelheden 50%. Of aan dezenbsp;getallen veel waarde moet worden gehecht is twijfelachtig, daar hetnbsp;aantal onderzochte personen niet zeer groot is en het bovendien aanvechtbaar is of de diagnostische gronden voldoende zijn.

Het zwaartepunt van de aggressiviteit van het water op lood ligt ook volgens hen, evenals volgens Bruns en Haupt, in de aanwezigheid van aggressieve COj. De hoeveelheid Oj, de alkaliteit en zelfsnbsp;de lengte van de buis zouden bijkomstigheden zijn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' ’

Picard (1934) vermeldt 66 gevallen van ernstige loodvergiftiging t.g.v. loodhoudend drinkwater in den loop van 10 jaar. De gevallennbsp;deden zich voor in de omgeving van Nantes, waar de bodem kalkarmnbsp;is. In alle gevallen hadden de patiënten water gebruikt uit puttennbsp;waar twee a drie maanden tevoren een looden buisleiding, welkenbsp;gedeeltelijk in de put hing en een pomp waren aangebracht. De buisleiding was gewoonlijk niet abnormaal lang. Hij zag de patiëntennbsp;in consult of bij klinische observatie wegens acute appendix-, acutenbsp;galsteen-, acute of chronische ileus-klachten en catarrhale icterus.nbsp;De bleeke gelaatskleur en een meestal smartelijk vertrokken gezicht,nbsp;gepaard aan bovengenoemde klachten en negatieve klinische ennbsp;röntgenologische bevindingen deden hem aan de mogelijkheid vannbsp;loodvergiftiging denken. In alle gevallen brachten de vermeerderingnbsp;van basophieL gekorrelde erythrocyten en het aantoonen van loodnbsp;in het water de verklaring voor het ziektebeeld. Hij wijst evenalsnbsp;vele anderen (Ingleson, Bruns enz.) op de groote moeilijkheden,

die zich voordoen bij het stellen van de diagnose loodvergiftiging veroorzaakt door loodhoudend drinkwater, daar de typische verschijnselen zooals loodzoom, verlammingen, hypertensie, enz. hierbijnbsp;veelal ontbreken. Bij zijn patiënten nam hij naast de bleeke gelaatskleur dikwijls een anaemie met subicterische sclerae, sterke vermagering en hypotonie waar. Slechts in 27 gevallen vond hij een duidelijkennbsp;loodzoom. Voor de diagnose loodvergiftiging hecht hij groote waardenbsp;aan de basophiel gekorrelde erythrocyten; volgens hem komen dezenbsp;bij loodvergiftiging steeds in vermeerderd aantal voor en hij kentnbsp;vergelijkenderwijs aan de basophiele korreling voor de loodvergiftigingnbsp;een grootere diagnostische waarde toe dan aan de reactie van Wasser-mann voor de syphilis.

De gevonden waarden varieerden van 1 basophiel gekorrelde erythrocyt per gezichtsveld tot 1 per 50 gezichtsvelden; meestalnbsp;vond hij 1 per 3 of 4 gezichtsvelden. Voor de loodgehalten van hetnbsp;water geeft hij geen getallen. Alle monsters werden genomen nadatnbsp;het water 24 uur in de buis had gestaan en het bleek dan aanzienlijke hoeveelheden lood te bevatten. Het water was kalkarm en nitraat-en nitrietrijk.

De door Picard beschreven gevallen en hun omstandigheden vertonnen veel overeenkomst met de tot vóór ons onderzoek voorgekomen gevallen te Helden-Panningen. Uit mededeelingen van de huisartsennbsp;bleek dat ook zij verschillende gevallen van schijnbare maagper-foraties, appendicitis, cholelithiasis en ileus hadden ontmoet, dienbsp;tenslotte loodvergiftigingen bleken te zijn.

Ter illustratie moge de volgende geschiedenis worden vermeld: een gezin, dat een grootere woning moest betrekken, maakte bezwarennbsp;tegen een huis waar „een vloek op rustte”, omdat de vorige bewonersnbsp;onder verschijnselen van heftige buikpijnen, waartegen niets baatnbsp;bracht, zouden zijn gestorven. Tenslotte werd deze woning tochnbsp;betrokken en binnen het jaar hadden verschillende gezinsleden minnbsp;of meer heftige buikklachten. De man, die zeer heftige pijnen had,nbsp;werd ter observatie in een ziekenhuis opgenomen. De heftigheid vannbsp;de klachten en het negatieve resultaat van het onderzoek dedennbsp;aan de mogelijkheid van loodvergiftiging denken. Inderdaad bleeknbsp;het drinkwater 13 mg Pb/1 te bevatten. Na vervanging van de loodennbsp;buis door een gegalvaniseerd ijzeren leiding verdwenen bij alle gezinsleden de klachten. Meerdere soortgelijke verhalen kwamen ons tijdensnbsp;ons onderzoek te Helden-Panningen ter oore.

Hoofdstuk II

OPZET VAN ONDERZOEK EN WERKWIJZE

Om de ons gestelde opgave, door middel van het drinkwater-onderzoek te Helden-Panningen, te trachten meer gegevens te verkrijgen omtrent de toelaatbare hoeveelheid lood in drinkwater, zetten wij ons onderzoek als volgt op;

I. Drinkwateronderzoek

Het drinkwater-onderzoek moest zoo uitgebreid mogelijk in de verschillende wijken of deelen van de gemeente geschieden.

De mogelijkheid was n.1. niet uitgesloten, dat de tot nu toe vastgestelde loodvergiftigingen door drinkwater toevallige en op zichzelf staande gevallen waren. Een andere mogelijkheid was, dat ten gevolgenbsp;van locale omstandigheden in bepaalde gedeelten van de gemeentenbsp;het water wel te veel lood bevatte, in andere gedeelten daarentegennbsp;niet. Daarnaast moesten wij er rekening mee houden, dat in alle gebieden het drinkwater volgens de huidige normen te veel lood zounbsp;kunnen bevatten en zoodoende een groot deel van de bevolkingnbsp;aan gevaar voor een chronische loodvergiftiging was blootgesteld.

Door bemiddeling van de huisartsen, groene-kruis-zusters en enkele autoriteiten van het dorp werden ons een groot aantal adressennbsp;verstrekt van gezinnen:

1. nbsp;nbsp;nbsp;waar reeds een of meer gevallen van loodvergiftiging waren vastgesteld,

2. nbsp;nbsp;nbsp;waar een of meer gezinsleden verschijnselen vertoonden, dienbsp;mogelijk door een loodvergiftiging werden veroorzaakt (eennbsp;onderzoek was hier dus noodzakelijk),

3. nbsp;nbsp;nbsp;waarvan het gezinshoofd toestemming tot drinkwateronderzoeknbsp;had gegeven.

II. Medisch onderzoek

In het bezit van deze adressen meenden wij ons doel het beste te kunnen bereiken door het medisch onderzoek, dat naast- en in aan-

11

sluiting aan- het drinkwater-onderzoek moest worden verricht, als volgt in te deelen:

Onderzoek van:

1. nbsp;nbsp;nbsp;gezinnen, waar reeds loodvergiftigingen waren vastgesteld ofnbsp;werden vermoed,

2. nbsp;nbsp;nbsp;gezinnen, waar het drinkwater veel lood bleek te bevatten,

3. nbsp;nbsp;nbsp;gezinnen, waar het drinkwater een matige hoeveelheid loodnbsp;• bevatte, doch te veel volgens de nu geldende normen,

4. nbsp;nbsp;nbsp;(zoo mogelijk) gezinnen, waar het drinkwater voldeed aan denbsp;tot nu toe gestelde eischen.

Zoo mogelijk vaststellen van de eerste pathologische veranderingen, die optreden als uiting van een chronische loodintoxica-tie, uit de gegevens, welke werden verkregen bij de onder a. genoemde onderzoekingen.

Het instellen van een onderzoek in alle gezinnen, waar het drinkwater werd onderzocht, gebruikmakende van de (het) onder h gevonden diagnostica (cum).

WERKWIJZE

A. Wateronderzoek

Zooals reeds werd vermeld, was het streven om een groot aantal putten en pompen te onderzoeken, met dien verstande dat dit zooveel mogelijk over de geheele gemeente verspreid en liefst wijks-gewijze zou geschieden.

Op deze manier zou men dan een juist beeld krijgen over den toestand van het water, wat betreft het loodgehalte in de geheelenbsp;gemeente, en tevens over mogelijke locale factoren, die van invloednbsp;zouden kunnen zijn op het lood-oplossend vermogen van het water.

Het onderzoek geschiedde als volgt:

In den loop van den dag werd bij 10—15 gezinnen toestemming gevraagd om ’s avonds de pomp af te sluiten en werd den bewonersnbsp;aangeraden een voorraad water te tappen, ’s Avonds tusschen 8 en 10nbsp;uur werden de pompen met een touw afgebonden en met een loodjenbsp;verzegeld. Den volgenden morgen tusschen 6 en 8 uur werden tweenbsp;monsters water genomen en wel een monster van het eerst-uitstroo-mende water, het z.g. buiswater, dat dan gemiddeld 10 uur in denbsp;buis had gestaan ep een tweede monster, nadat er 3 min. was doorgepompt, het z.g. doorstroomings-water. Door gebrek aan tijd warennbsp;wij niet in staat, zooals bij andere onderzoekingen (b.v. te Leipzig)

12

gebeurde, ook nog monsters gedurende den dag te nemen. Door series dagmonsters kan men een inzicht in de schommelingen van het lood-gehalte gedurende den dag verkrijgen. Dit is vooral van belang voornbsp;een eenigszins juiste bepaling van de hoeveelheid lood, die per dagnbsp;door middel van drinkwater wordt opgenomen.

Het is hier niet de plaats om in te gaan op alle problemen en moeilijkheden, die aan de bepaling van deze hoeveelheid lood zijn verbonden. Het karakter van het onderzoek liet hier bovendien geen ruimte voor. Toch willen wij enkele feiten noemen, welke ons in ditnbsp;verband gedurende het onderzoek opvielen;

In het eene gezin wordt b.v. het eerst-uitstroomende water (buiswater) gebruikt voor het zetten van thee of koffie, terwijl in een ander gezin steeds het eerste water voor wasschen wordt gebruiktnbsp;en het water voor de koffie dus doorstroomingswater is. Bij sommigennbsp;wordt veel water gebruikt, zoodat practisch den geheelen dag denbsp;pomp werkt, terwijl bij anderen een of tweemaal per dag gepomptnbsp;wordt en dus feitelijk steeds buiswater wordt verkregen.

Bij het nemen van de watermonsters werd steeds een verslag gemaakt over de soort put, de lengte en de soort van de buis, de werking van de pomp, de afwatering, den hygiënische toestand, o.a. de liggingnbsp;van den put t.o.v. mesthoop, gierput of -kelder. In de meeste gevallennbsp;werd een kleine situatie-schets gemaakt. Al deze gegevens worden innbsp;hoofdstuk III vermeld.

In enkele gevallen werd, wanneer dit wegens hygiënische omstandigheden of in verband met merkwaardige uitkomsten van het lood-onderzoek (zie vermelding in het hoofdstuk over het gezins-onderzoek) noodzakelijk was, ook een chemisch en bacteriologisch water-onderzoeknbsp;verricht. Hiervoor werden steriele monsters volgens de daarvoor geldende voorschriften door inspecteur H. Trines genomen.

De loodbepaling van de water-monsters werd in samenwerking met het Instituut voor de Volksgezondheid te Utrecht verricht.

B. Medisch gezins-onderzoek

Het gezins-onderzoek had een drieledig doel:

1. nbsp;nbsp;nbsp;een indruk te krijgen over de levenswijze en de hygiënische toestanden in de gezinnen,

2. nbsp;nbsp;nbsp;na te gaan of er nog andere bronnen waren welke een lood-intoxi-catie konden veroorzaken,

3. nbsp;nbsp;nbsp;een zoo volledig rnogelijk onderzoek in te stellen op lood vergiftigingnbsp;bij elk gezinslid.

13

ad 1. Om een algemeenen indruk te krijgen over de levenswijze en den hygienischen toestand in de gezinnen werd bij het onderzoek opnbsp;de volgende punten gelet:

op de soort woning, de inrichting en het onderhoud daarvan, op den welstand,nbsp;op de netheid en de reinheid,nbsp;op de kleeding,

op de samenstelling van de voeding. Vooral werd steeds gevraagd naar het melkgebruik, zoowel naar de hoeveelheid per gezinnbsp;als per individu per dag, daar men aanneemt dat melk de lood-resorptie in het darmkanaal bemoeilijkt.

Vanzelfsprekend werd ook het individueele watergebruik nagegaan en speciaal er op gelet of het eerst uitstroomende water door een of meer gezinsleden werd gedronken,nbsp;ad 2. Andere bronnen, waardoor een chronische loodintoxicatienbsp;kan ontstaan, zijn o.a.:

gebruik van loodhoudend vaatwerk of eetgerei, geneesmiddelen, vooral zalven (tepelzalf),

contact met loodarsenaat. Dit is een oorzaak die zeker niet uit het oog mocht worden verloren, daar in de laatste jarennbsp;in deze streek de aardappelvelden met loodarsenaat werdennbsp;bespoten ter bestrijding (voorkoming) van den coloradokever.nbsp;In de praktijk blijkt het spuiten nogal onvoorzichtig te gebeuren,nbsp;zoodat ook allerlei groenten, fruitboomen en struiken met lood-' arsenaat worden bedekt. De mogelijkheid dat langs dezen wegnbsp;een lood- of arseenvergiftiging ontstaat is dus geenszins uitgesloten. Op het gevaar dat een onvoorzichtig spuiter zelf looptnbsp;kunnen we hier niet ingaan.

ad 3. Het individueele onderzoek werd volgens onderstaand schema uitgevoerd:

I. Anamnese.

a. nbsp;nbsp;nbsp;door den persoon zelf gegeven.

b. nbsp;nbsp;nbsp;verkregen door het stellen van vragen naar klachten vannbsp;algemeenen aard of met betrekking tot bepaalde organen ofnbsp;orgaangroepen, welke klachten bij loodintoxicatie voorkomen,nbsp;zooals:

1. nbsp;nbsp;nbsp;anaemie-klachten,

2. nbsp;nbsp;nbsp;klachten over het maag-darmkanaal,nbsp;metaalsmaak in den mond,

pijnlijk, makkelijk bloedend tandvleesch, slechte eetlust.

14

darmkolieken,

obstipatie,

bloed bij de ontlasting,

3. nbsp;nbsp;nbsp;arthralgieën, bekend als loodjicht, vooral voorkomendnbsp;in het duimgewricht,

4. nbsp;nbsp;nbsp;spierkrampen, vooral van de kuitspieren,

5. nbsp;nbsp;nbsp;stoornissen van het genitaalstelsel en in de progenituur;nbsp;impotentie, menses-stoornissen, het vóórkomen van abortus,nbsp;praemature, doodgeboren of jong gestorven kinderen,

6. nbsp;nbsp;nbsp;klachten van den kant van het zenuwstelsel:nbsp;hoofdpijn,

slapeloosheid,

algemeene vermoeidheid,

pijn in armen en beenen, event, krampen,

paraesthesieën,

paralysen, extensorenzwakte,

tremor en ataxie,

epileptiforme aanvallen, vooral bij jonge kinderen,

7. nbsp;nbsp;nbsp;klachten van den kant van de zintuigen:

oogen, o.a. visus-stoornissen, oogspierverlammingen, ooren o.a. doofheid,

8. nbsp;nbsp;nbsp;asthma-aanvallen, bekend als asthma saturninum,nbsp;c. vroegere of nog bestaande ziekten,

II. Lichamelijk onderzoek. Hierbij werd gelet op:

1. nbsp;nbsp;nbsp;lichaamsbouw en voedingstoestand,

2. nbsp;nbsp;nbsp;gelaatskleur (loodcoloriet),

3. nbsp;nbsp;nbsp;anaemische verschijnselen,

4. nbsp;nbsp;nbsp;loodzoom aan het tandvleesch,

5. nbsp;nbsp;nbsp;stomatitis,

6. nbsp;nbsp;nbsp;neuritische symptomen, als extensorenzwakte, drukpijn, atro-phie, ref lexverschillen, sensibiliteitsstoornissen, ataxie, tremores,

7. nbsp;nbsp;nbsp;polsfrequentie en -spanning,

8. nbsp;nbsp;nbsp;bloeddruk,

9. nbsp;nbsp;nbsp;zoo mogelijk en noodig werden ook cor, pulmones en abdomennbsp;onderzocht.

III. Urine- en Bloedonderzoek.

De urine werd onderzocht op eiwit (nephritis saturnina), suiker en sediment. Steeds werd een qualitatief onderzoek naar por-phyrine ingesteld. In de gevallen, waar we loodintoxicatie vermoedden, werd van de 24-uurs-urine het porphyrine- en hetnbsp;loodgehalte quantitatief bepaald.

15

Het bloedonderzoek bestond uit de bepaling van; het haemoglobinegehalte zoowel in grammen als innbsp;mometer geijkt vlgs. voorschrift van de D.G.I.M.),nbsp;het aantal erythrocyten,

de doorsnee der erythrocyten vlgs. methode Schalm en Schouten, het aantal basophiel gekorrelde erythrocyten per 1000,nbsp;de samenstelling van het witte bloedbeeld,nbsp;op speciale indicatie werden bovendien de reacties van Wa ennbsp;S.G. gedaan en de bezinkingssnelheid bepaald.

Bij volwassenen werd een vena-punctie verricht van i 50 cm® ter bepaling van het porphyrine-gehalte en van het loodgehaltenbsp;van het bloed.

IV. Röntgenologisch onderzoek.

Bij kinderen onder zes jaar werden Röntgenfoto’s gemaakt van de botuiteinden voor het vaststellen van loodafzetting in denbsp;epiphyses. Gewoonlijk werden hiervoor foto’s gemaakt van denbsp;distale epiphyses van ulna en radius.

C. Inrichting van het laboratorium en gebezigde

ONDERZOEKINGSMETHODEN

Aangezien wij ons tot doel gesteld hadden een zoo volledig mogelijk medisch en chemisch onderzoek te verrichten hadden wij een goednbsp;geoutilleerd laboratorium noodig.

In het gebouw van de gemeentesecretarie, dat vroeger als postkantoor dienst deed, bevond zich een leegstaande keuken, welke wij tot dat doel mochten gebruiken. Een aangrenzende kleine kamernbsp;kon zonder veel moeite tot donkere kamer worden ingericht, terwijlnbsp;met behulp van een niet gebruikt stemhok in de tuin een betrekkelijknbsp;goede zuurkast geïmproviseerd werd.

Aan instrumenten werden naar Helden-Panningen overgebracht:

Een electrische centrifuge (3500 omwentelingen per minuut), een handcentrifuge, twee microscopen, een transportabel Röntgentoestelnbsp;(Philips-Metallix), een photometer volgens Pulfrich, een ultraviolettenbsp;lamp met filter en een toestelletje voor de meting van de gemiddeldenbsp;diameter van erythrocyten (volgens Schalm en Schouten). Bovendiennbsp;zorgden wij vanzelfsprekend voor alle andere laboratoriumbenoodigd-Iieden.

Aangezien stroomsoort en spanning in Helden-Panningen met die van Utrecht verschilden, moest eveneens voor de aanwezigheidnbsp;van gelijkrichters en transformatoren gezorgd worden. Een groot

16

bezwaar was het gebrek aan stroomend water. In het „laboratorium’' bevond zich alleen maar een eenvoudige pomp, die tot overmaatnbsp;van ramp sterk loodhoudend water leverde. Dit water was natuurlijk,nbsp;zelfs voor het reinigen van het glaswerk, absoluut ongeschikt. Omnbsp;desondanks betrouwbare resultaten te verkrijgen werden grootenbsp;hoeveelheden loodvrij, gedistilleerd water naar Helden-Panningennbsp;vervoerd. Het benoodigde water voor het kleuren van de bloed-praeparaten ten dienste van het microscopisch onderzoek werd metnbsp;de vereischte pa 6.5 door ons zelf bereid.

Hoewel op een zuinig gebruik van het loodvrije water gelet werd, moesten wekelijks nieuwe hoeveelheden uit Utrecht worden gehaald.nbsp;Het koken en verwarmen geschiedde deels met behulp van een elec-trisch waterbad, deels met een alcohol- of een butagasbrander. Innbsp;den tuin werd, zooals boven reeds kort vermeld, een eenvoudigenbsp;zuurkast geconstrueerd, waarin, beschut tegen regen, stof en wind,nbsp;op een butagas-installatie alle verasschingen van bloed en urinemonsters konden worden uitgevoerd. In de donkere kamer werd denbsp;ultraviolette lamp opgesteld en werden verder alle voorbereidingennbsp;getroffen om de Röntgenfoto’s te kunnen ontwikkelen.

Dat de inrichting van het laboratorium en de administratie zoo buitengewoon vlot verliep, hebben wij voor een groot deel te dankennbsp;aan de welwillende hulp van alle heeren van de gemeentesecretarie tenbsp;Helden-Panningen, die ons op ieder uur van den dag met raad en daadnbsp;terzijde stonden.

Analysevan het drinkwater.

Het pompwater werd in schoone, loodvrije flesschen opgevangen en in de meeste gevallen naar het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid te Utrecht opgezonden en aldaar op het loodgehalte geanalyseerd. Deze onderzoekingen werden door de heeren Dr. J. F. Reithnbsp;en Ir. C. P. van Dijk welwillend verricht. Voor dit werk en de hiermedenbsp;verbonden moeite zijn wij de bovengenoemde heeren van hartenbsp;dankbaar. De snelle, dikwijls telefonische, berichtgeving van denbsp;uitkomsten hebben ons werk in Helden-Panningen in buitengewonenbsp;mate gesteund. In bijzondere gevallen, waar door het opsturen dernbsp;watermonsters een te groot tijdverlies te vreezen was, hebben wij denbsp;analyses ter plaatse zelf verricht en later onze resultaten vergelekennbsp;met de in Utrecht verkregen uitkomsten. Hoewel de bepalingen innbsp;Utrecht titrimetrisch verricht werden, terwijl wij de absoluut-colo-rimetrische methode toepasten, stemden de onafhankelijk van elkaarnbsp;verkregen uitkomsten buitengewoon goed overeen.

17

Wij laten nu in het kort een beschrijving zoowel van de colorime-trische als ook van de titrimetrische methode volgen.

1) De door ons toegepaste absoluut-colorimetrische methode;

Het watermonster werd in een flesch opgevangen en met een kleine hoeveelheid loodvrij, gedestilleerd salpeterzuur aangezuurd omnbsp;eventueel verlies door adsorptie aan den glaswand te voorkomen.nbsp;100 cm® van dit water werden in een scheitrechter gebracht en hieraannbsp;een kleine hoeveelheid ammoniumcitraat (30%) toegevoegd om hetnbsp;neerslaan van calcium-zouten te voorkomen. (Alle hier vermelde ennbsp;verder nog te vermelden chemicaliën waren loodvrij en werden aannbsp;een voortdurende controle onderworpen.) Nu werd het water zwaknbsp;ammoniakaal gemaakt (indicator thymolblauw) en werd 3 cm®nbsp;KCN (5%) toegevoegd. Als reagens op de aanwezige hoeveelheidnbsp;lood gebruikt men een organische groene kleurstof, het z.g. diphenyl-thiocarbazon, dat onder den naam ,,Dithizon” in den handel is.nbsp;Het dithizon heeft de eigenschap met verschillende metalen eennbsp;complexe verbinding aan te gaan, waarbij de groene kleur omslaatnbsp;in rood, oranje of geel, afhankelijk van de aanwezige metaal-ionen.nbsp;Met lood-ionen reageert het dithizon onder vorming van een mooi-roode kleurstof. Door inachtneming van een bepaalde p^ en toevoeging van kaliumcyanide reageert het dithizon specifiek met denbsp;lood-ionen zonder dat de andere metalen een storenden invloednbsp;uitoefenen. Vóór het gebruik is het noodzakelijk het dithizon te zuiveren, een methode die wij hier niet willen bespreken. Het zuivere,nbsp;groene, dithizon bewaart men het best in chloroform.

Men voegt aan de loodhoudende oplossing, welke zich in de scheitrechter bevindt, een kleine hoeveelheid dithizon-oplossing in chloroform toe en schudt. Bij aanwezigheid van lood-ionen slaat de groene kleur van het dithizon na korten tijd om in rood. Om zeker te zijnnbsp;dat alle lood-ionen met het dithizon gereageerd hebben, tapt men denbsp;onderste laag (lood-dithizon-complexzout in chloroform) af en schudtnbsp;zoolang met aparte kleine hoeveelheden dithizon-oplossing, totdat denbsp;onderste laag zuiver groen blijft. Men kan er nu zeker van zijn, dat alnbsp;het lood in den vorm van de complexe verbinding uitgeschud is. Denbsp;verzamelde extracten bevatten nu nog een kleine overmaat vrij dithizon, dat men op de volgende manier gemakkelijk kan verwijderen.nbsp;Men schudt in een kleine scheitrechter de kleurstofoplossing metnbsp;verdund ammoniak, dat een kleine hoeveelheid kaliumcyanide bevat.nbsp;Het vrije dithizon gaat nu in de ammoniakale laag over, terwijl denbsp;complexe verbinding van het lood met dithizon in chloroform opgelostnbsp;blijft. De chloroformoplossing is nu mooi rood gekleurd. Door over-

18

schenken in een droge buis en filtratie door een klein filter is de chloro-form-oplossing practisch watervrij. Men spoelt het filter met weinig chloroform na en brengt de totale hoeveelheid op een bepaald volume.nbsp;De quantitatieve meting geschiedde in een Stufenphotometer volgensnbsp;Pulfrich met tusschenschakeling van het filter S 53. Met behulp vannbsp;de hieronder weergegeven empirisch gevonden curve, waaruit blijkt,nbsp;dat de verschillende verdunningen van de complexe verbinding innbsp;chloroform de wet van Beer volgen, kon de concentratie van hetnbsp;aanwezige lood berekend worden. De gemiddelde fout bedroeg bij alnbsp;onze bepalingen niet meer dan 4%. Later werden in Utrecht nognbsp;verschillende monsters drinkwater volgens dezelfde methode doornbsp;ons onderzocht.

2) Het principe der titrimetrische micro-loodbepaling met dithizon:

Bij de titrimetrische bepaling van lood met dithizon moet men over een dithizon-oplossing beschikken, waarvan de concentratienbsp;nauwkeurig bekend is. Deze stelt men vast door ijking met een stan-daard-loodoplossing. De ijking geschiedt in principe als volgt :

Men brengt in een scheitrechter een bepaalde hoeveelheid van de standaard-loodoplossing, maakt zwak ammoniakaal en voegt eennbsp;kleine hoeveelheid KCN toe, als gevolg waarvan al de lood-ionen metnbsp;het dithizon reageeren. Telkens voegt men aan de loodoplossing eennbsp;kleine hoeveelheid dithizon-oplossing in chloroform uit een buret

19

toe en schudt. Zoolang de onderste chloroformlaag zuiver rood gekleurd is, tapt men deze af en voegt opnieuw een weinig dithizon toe. Deze manipulatie wordt zoolang herhaald, totdat na schuddennbsp;de onderste laag niet meer zuiver rood, maar rood-paars gekleurdnbsp;is. Deze laatste mengkleur ontstaat, doordat de rood gekleurdenbsp;complexe verbinding van lood met dithizon met een kleine overmaat groen gekleurd, vrij dithizon gemengd is. Men weet nu datnbsp;een bepaalde hoeveelheid dithizon (af te lezen aan de buret) metnbsp;het aanwezige lood quantitatief gereageerd heeft en dat zelfs nog eennbsp;minimale hoeveelheid vrij dithizon aanwezig is. Aangezien de hoeveelheid lood bekend is, kan men berekenen met hoeveel gamma loodnbsp;b.v. één cm® van deze dithizon-oplossing correspondeert.

Zooals reeds boven vermeld, stemden de uitkomsten, die met de twee beschreven methoden werden verkregen, heel goed met elkandernbsp;overeen. De photometrische methode heeft tegenover de titrimetrischenbsp;echter het voordeel, dat de bepaling niet zoo tijdroovend is en geennbsp;dithizon-oplossing van een nauwkeurig bekende concentratie vergt.nbsp;Dit voordeel doet zich vooral dan gelden, als men de bepalingen innbsp;een primitief ingericht laboratorium moet verrichten, zooals dit bijnbsp;ons het geval was.

Onderzoek van de urine.

Alle urine-monsters werden op de belangrijkste pathologisch voorkomende bestanddeelen onderzocht. Vooreerst werd op de aanwezigheid van eiwit en suiker gelet.

Aangezien de hierop betrekking hebbende methoden van onderzoek algemeen bekend zijn, willen wij hierop niet verder ingaan. Hetnbsp;sediment werd steeds in versche urine onderzocht.

In verband met onze vraagstelling werd vooral op de aanwezigheid en de verhoogde concentratie van copro-porphyrine in de urine gelet.nbsp;Een vermeerderde porphyrine-uitscheiding in de urine is, wanneernbsp;andere oorzaken, zooals haemolytische icterus, koortsende ziekten,nbsp;pernicieuse anaemie, kachexie, idiopatische porphyrinurie en vergiftigingen met sulfonal en trional uitgesloten zijn, een belangrijkenbsp;aanwijzing voor loodvergiftiging.

Het porphyrine, dat de eigenschap heeft, om in ultraviolet licht rood te fluoresceeren, komt ook, zij het slechts in sporen, in normale urinenbsp;voor. Het aantoonen van deze kleurstof in normale urine is daaromnbsp;alleen dan mogelijk, als men grootere hoeveelheden verwerkt. Metnbsp;behulp van een reeds vroeger uitgewerkte halfquantitatieve schattingnbsp;IS het bij eenige oefening mogelijk, te beoordeelen, of het porphyrine-

20

gehalte in urine normaal, zwak, matig, sterk of zeer sterk verhoogd is. Voegt men namelijk aan 20 cm® urine eenige druppels ijsazijn en tweenbsp;cm® aether toe en schudt men de reageerbuis eenige malen heen ennbsp;weer, dan ziet men in ultraviolet licht, dat de aetherlaag fluoresceert:

a) nbsp;nbsp;nbsp;bij normale porphyrine-concentratie lichtblauw tot lichtgroen,

b) nbsp;nbsp;nbsp;bij zwakke verhooging even waarneembare roode fluorescentie,

c) nbsp;nbsp;nbsp;bij matige verhooging duidelijk roode fluorescentie,

d) nbsp;nbsp;nbsp;bij sterke verhooging sterk roode fluorescentie,

e) nbsp;nbsp;nbsp;bij zeer sterke verhooging een nog sterker roode fluorescentie.

Bovendien is in deze gevallen het porphyrine spectroscopisch aantoonbaar.

Ter afkorting geven wij de waarnemingen in ultraviolet licht achtereenvolgens weer met

a) —

-h

Deze halfquantitatieve schatting hebben wij als orienteerende voorproef toegepast. Bij een te hooge concentratie of bij twijfelachtige bevindingen werd daarna het porphyrine-gehalte nauwkeurig quan-titatief bepaald. Voor dit onderzoek moet men de beschikking hebbennbsp;over de volledige 24-uurs-urine. Bij onze onderzoekingen werdnbsp;de urine in goed sluitende Weckglazen voorzien van gummiringennbsp;opgevangen en met eenige kristallen thymol geconserveerd. Van belangnbsp;is het de urine op een koele plaats in het donker te bewaren, aangeziennbsp;het licht het porphyrine tot onbekende verbindingen afbreekt.

De in 24 uur uitgescheiden hoeveelheid urine werd gemeten en hiervan 100 cm® in een scheitrechter gebracht. Na aanzuren metnbsp;ongeveer 5 cm® ijsazijn wordt de urine drie keer met aether uitgeschud.nbsp;In azijnzuur milieu gaat het copro-porphyrine vrij gemakkelijk in denbsp;aetherlaag over. De porphyrine-houdende aether wordt vervolgensnbsp;eenige malen met een kleine hoeveelheid water geëxtraheerd om bijgemengde kleurstoffen en de overmaat azijnzuur te verwijderen. Nanbsp;deze behandeling kan men het porphyrine aan de aetherlaag onttrekkennbsp;door herhaaldelijk uitschudden met 5% zoutzuur. In de meeste gevallennbsp;is het zoutzure extract voor de quantitatieve bepaling van het copro-porphyrine geschikt. Af en toe doet zich de moeilijkheid voor, dat hetnbsp;zoutzuur verschillende kleurstoffen uit de urine meesleept. Als gevolgnbsp;hiervan fluoresceert het zoutzure extract in ultraviolet licht nietnbsp;zuiver rood. Door uitschudden met petroleumaether en tetrachloor-

21

koolstof kan men echter deze storende stoffen gemakkelijk verwijderen. De qiiantitatieve bepaling geschiedt nu in het ultraviolette licht metnbsp;behulp van een eenvoudigen colorimeter, zooals dit vroeger doornbsp;Hijmans van den Bergh en Grotepass uitvoerig beschreven werd. Alsnbsp;standaard gebruikt men oplossingen van copro-porphyrine in 5%nbsp;zoutzuur, die in dalende concentratie 10, 7, 5, 3, 2, 1 en 0.7 gammanbsp;van dit pigment bevatten. De berekening van het porphyrine-gehaltenbsp;in urine geschiedt als volgt:

Onder één eenheid porphyrine wordt verstaan de hoeveelheid van 10 gamma porphyrine in een dagportie urine. Voor de berekeningnbsp;zullen wij een willekeurig voorbeeld nemen. Als de dagportie urinenbsp;b.v. 1500 cm® bedraagt en 100 cm® in het onderzoek verwerkt wordtnbsp;dan zal bij een zoutzuurextract van 12 cm® en een kleurverhoudingnbsp;in de colorimeter van 25 bij een standaardoplossing van 5 gammanbsp;porphyrine in 10 cm® zoutzuur het gehalte copro-porphyrine, weergegeven in eenheden, zijn:

25 nbsp;nbsp;nbsp;1500nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5

E„ = — . 12. nbsp;nbsp;nbsp;= 11,25.

In normale urine-monsters vindt men over het algemeen waarden van 5 tot 20 eenheden. Waarden tusschen 20 en 30 eenheden wijzennbsp;met eenig voorbehoud op een aanwezige loodintoxicatie. V\^aardennbsp;boven 30 eenheden zijn in elk geval als pathologisch te beschouwen.

De halfquantitatieve schatting is slechts van betrekkelijke waarde, vooral bij de minder sterke concentraties in de urine, omdat de bepaling geschiedt zonder verdere zuivering van het aether-extract.

Het is daarom mogelijk, dat een zwakke fluorescentie eenigszins verzwakt kan worden door bijgemengde stoffen van onbekendennbsp;oorsprong, die in ultraviolet licht een blauwe tot groen-blauwe fluorescentie geven.

Deze fout wordt bij de quantitatieve bepaling door het hieraan Verbonden zuiveringsproces uitgeschakeld. Tengevolge hiervan is innbsp;enkele gevallen een discrepans tusschen de halfquantitatieve schattingnbsp;en de quantitatieve bepaling te constateeren. Aangezien een verhoogdnbsp;gehalte van de urine aan porphyrine niet absoluut specifiek voornbsp;loodvergiftiging is, werden voor een goede beoordeeling der verkregen resultaten in de meeste urinemonsters ook nog quantitatievenbsp;loodbepalingen verricht.

Over de toelaatbare hoeveelheid lood, die per 24 uur met de urine van gezonde personen mag worden uitgescheiden, is de meeningnbsp;van de verschillende onderzoekers verdeeld en varieeren de opgaven

22

tusschen 20 en 120 gamma. Reith en van Esveld vonden in de urine van 102 gezonde personen nooit meer dan 60 gamma lood per 24 uur.nbsp;Bij 98% van deze onderzochte menschen zelfs minder dan 50 gammanbsp;per 24 uur. Na beëindiging van ons onderzoek hebben wij bij 20nbsp;normale personen eveneens de urine quantitatief onderzocht, waarbijnbsp;nooit meer dan 40 gamma per 24 uur werd gevonden.

Wij beschouwden daarom de gehalten van 60—90 gamma als verdacht en alle daarboven gelegen waarden als pathologisch. In al deze gevallen werd zoo mogelijk het loodgehalte van het bloed bepaald.

De looduitscheiding met de urine is namelijk niet constant en is behalve van de loodopname (resorptie) ook afhankelijk van de depót-vorming in de lever, de milt, de nieren en de beenderen en bovendiennbsp;van de uitscheiding via speeksel, zweet, gal en darmepitheel. Op denbsp;depotvorming hebben voeding en ook sommige medicamenten invloed. Calcium bevordert b.v. de opstapeling van het lood in denbsp;beenderen, terwijl NH4CI (acidose) en NaHCOg (alkalose), joodkaliumnbsp;en parathyreoïdea-praeparaten het lood mobüiseeren. Het is dannbsp;ook bekend, dat lood stootsgewijs kan uitgescheiden worden en datnbsp;een patient met een loodintoxicatie periodiek een laag loodgehaltenbsp;in de urine kan vertonnen.

In tegenstelling met het onderzoek van drinkwater is de lood-bepaling in urine veel omslachtiger.

De urine (een dagportie) werd in van tevoren loodvrij gemaakte Weck-flesschen verzameld. Wij werkten bij onze bepalingen volgensnbsp;Reith en van Dijk en gebruikten alleen glaswerk en reagentia, dienbsp;met de uiterste zorg gekozen en practised loodvrij waren. Buitendiennbsp;verrichtten wij gedurende het geheele onderzoek geregeld blanco-bepalingen.

Aan een dagportie urine worden eenige cm® 4 n gedestilleerd salpeterzuur toegevoegd, om een verlies aan loodzouten door adsorptie aan den glaswand te voorkomen. Nadat de urine goed gemengd is, wordtnbsp;de hoeveelheid gemeten. Afhankelijk van de hoeveelheid wordennbsp;400—600 cm® voor de bepaling gebruikt. (Bij een dagportie van 1500nbsp;cm3 namen wij meestal 500 cm®). Men giet de voor de bepaling bestemde urine in een groot maatglas van één liter inhoud en brengtnbsp;de urine op een pjj van ongeveer 4.5 (indicator broomkresol-groen)nbsp;met behulp van ammonia. Wij volgden ook verder de methode vannbsp;Reith en van Dijk door aan de urine 10 cm® ammonium-oxalaat-oplossing van 4% toe te voegen. Onder voortdurend roeren voegtnbsp;men nu 5 cm® 10% calciumchlorideoplossing toe, waarna er een

23

neerslag van calcium-oxalaat ontstaat, dat de loodzouten volledig adsorbeert en na ongeveer 6 uren geheel bezonken is. Na dezen tijdnbsp;wordt de bovenstaande, heldere vloeistof voorzichtig verwijderd ennbsp;het neerslag geheel en al in een kwarts-kroesje gebracht. De laatstenbsp;sporen van het neerslag worden met kleine hoeveelheden salpeterzuur eveneens in de kroes gespoeld. Onder bijzondere voorzorgsmaatregelen wordt het neerslag, dat gedeeltelijk in het salpeterzuurnbsp;oploste, op een buta-gasbrander verascht.

Nadat het neerslag goed gedroogd is, wordt het gedurende eenige minuten op een hoogere temperatuur gebracht. Daarna wordennbsp;meerdere malen salpeterzuur en eenige druppels waterstofperoxydenbsp;toegevoegd en goed verhit, totdat het neerslag volkomen wit is.nbsp;Hierna wordt het residu in verdund salpeterzuur in de warmte opgelost en in zijn geheel in een kleine scheitrechter gefiltreerd.

De verdere bewerking geschiedde op dezelfde wijze, als die wij voor het onderzoek van het drinkwater hebben beschreven. Na absoluut-colorimetrische meting in de Stufenphotometer werd de gevondennbsp;uitkomst omgerekend op de geheele dagportie urine. Bij analyses innbsp;duplo bleek, dat de methode buitengewoon betrouwbaar is en datnbsp;de grootste onderlinge fout niet meer dan 5% bedroeg.

Onderzoek van het bloed.

De quantitatieve bepaling van het porphyrine-gehalte in de roode bloedlichaampjes is voor de beoordeeling, of er een loodvergiftigingnbsp;aanwezig is, van het grootste belang.

De bepaling geschiedde op de volgende wijze;

Nadat het haemoglobine-gehalte bekend is, worden b.v. 40 cm^ bloed gecentrifugeerd; het plasma wordt verwijderd en de bloedlichaampjes worden enkele malen met physiologisch water gewasschennbsp;en daarna in een mortier verwreven met een mengsel van drie deelennbsp;aethylacetaat en één deel ijsazijn, totdat er een gelijkmatige brij ontstaat. Dan wordt gefiltreerd en met 50—100 cm® van hetzelfdenbsp;mengsel goed nagewasschen. Het filtraat wordt nu in een scheitrechternbsp;gebracht en 3—4 maal met water gewasschen en herhaaldelijk metnbsp;kleine porties 5% zoutzuur uitgeschud tot negatieve fluorescentie.nbsp;Als het zoutzure extract nog sporen haematine bevat, wordt het volgens de methode van H. Fischer gezuiverd om daarna in ultravioletnbsp;licht gecolorimetreerd te worden. Volgens Hijmans van den Berghnbsp;en Grotepass verstaat men onder een eenheid (Eg);

Eg = 1/10 gamma in 10 cm® bloed met een haemoglobine-gehalte van 100%.

Bij normale menschen vindt men bij de colorimetrische meting in ultraviolet licht over het algemeen waarden, die tusschen 10 en 20nbsp;eenheden liggen. Hoogere concentraties van het proto-porphyrine innbsp;de bloedlichaampjes vindt men bij verschillende toestanden, zoo o.a.nbsp;bij patiënten met koorts, haemolytische anaemie, pernicieuze anaemienbsp;en loodvergiftiging. Zooals uit het bovenstaande blijkt moet mennbsp;zich er altijd rekenschap van geven, dat een verhoogd porphyrine-gehalte in het bloed niet absoluut specifiek voor loodvergiftiging is.

Naast de bepaling van het porphyrine-gehalte in de erythrocyten onderzochten wij in vele gevallen in welke concentraties lood in hetnbsp;bloed voorkwam. Bij onderzoek van gezonde personen werden waardennbsp;gevonden van 50 tot 60 y per 100 cm® bloed. Als pathologische grensnbsp;wordt algemeen aangenomen 100 y per 100 cm® bloed. Hoogere gehalten wijzen op een te groote loodopname.

Voor het onderzoek werd het bloed onder alle vereischte voorzorgsmaatregelen met oxalaat gemengd om het onstolbaar te houden.

Ook bij dit onderzoek willen wij er op wijzen, dat alle chemicaliën, glaswerk, punctienaalden enz. loodvrij waren en voortdurend gecontroleerd werden. Door het groote gehalte aan organische stoffennbsp;vooral eiwitten, konden wij bij deze methode de droge destructienbsp;niet toepassen.

2 of 5 cm® bloed werden in een niet te kleine Kjeldahlkolf gebracht. Wij destrueerden met 10 druppels 33% waterstofperoxyde en enkelenbsp;cm® salpeterzuur. Dit werd zoolang herhaald, totdat de destructienbsp;volledig was. Het nagenoeg kleurlooze residu werd met verdundnbsp;salpeterzuur in een scheitrechter overgespoeld. De verdere werkwijzenbsp;is identiek aan die, welke wij voor de bepaling van lood in urine toepasten.

25

Op het algemeene onderzoek van het bloed zullen wij hier niet ingaan, aangezien wij ons, wat de werkwijze betreft, aan de algemeennbsp;bekende voorschriften hielden, zooals deze in de vakliteratuur beschreven zijn. In het kort willen wij nog vermelden, dat wij bij hetnbsp;onderzoek op de aanwezigheid van basophiel gekorrelde cellen hetnbsp;bloed volgens de methode van May-Grünwald-Giemsa kleurden ennbsp;met een apart voor dit doel ingericht oculair werkten.

Een vermeerdering van het aantal basophiel gekorrelde erythrocyten komt behalve bij loodvergiftiging ook bij andere vergiftigingen voor,nbsp;alsook bij verschillende ziekten, b.v. bij pernicieuse anaemie, post-haemorrhagische anaemieën, malaria, leucaemieën.

Bij uitsluiting van deze ziekten, doet een vermeerdering van basophiel gekorrelde erythrocyten een loodvergiftiging vermoeden.

In de literatuur worden voor de basophiele korreling zeer verschillende waarden aangegeven. Schmidt spreekt al van een pathologische vermeerdering bij het voorkomen van 100 basophiele erythrocyten op 1.000.000; Lehmann: 250 per 1.000.000; Trautmann, Naegli, Fischer: 300 per 1.000.000; Seitz, Winkler en Weisbrock nemen alsnbsp;pathologische grens 500 per 1.000.000 aan en de beide laatsten beschouwen 1000 per 1.000.000 als zeer suspect voor loodvergiftiging.nbsp;Jordans daarentegen geeft aan, dat bij een vermeerdering van hetnbsp;aantal basophiel gekorrelde erythrocyten van meer dan 2—3 pernbsp;1000 aan loodvergiftiging gedacht moet worden. Anderen (o.a. Goetzl,nbsp;Teleky) geven geen getallen aan, maar maakten een schema op naarnbsp;de verdeeling van de basophiel gekorrelde erythrocyten over hetnbsp;geheele praeparaat: van enkele in het praeparaat tot meerdere pernbsp;gezichtsveld.

Door vele onderzoekers o.a. van Embden en Kleerekooper werd het vóórkomen van basophiel gekorrelde erythrocyten bij normale men-schen nagegaan en bijna zonder uitzondering met negatief resultaat.

In de positieve gevallen kon dikwijls een geregeld contact met lood worden aangetoond.

De onderzoekers, die bijna uitsluitend positieve resultaten vermeldden, gingen een mogelijk contact met lood niet na.

Oorthuys die een uitgebreid onderzoek verrichtte over het voorkomen van basophiele korreling bij verschillende ziektetoestanden, vond dit ook bij een aantal gezonde contróle-personen. Waar nadernbsp;onderzoek mogelijk was, bleek dat deze personen geregeld met loodnbsp;in aanraking kwamen.

Bij ons onderzoek werden alle praeparaten eerst globaal op het

26

voorkomen van basophiel gekorrelde erythrocyten doorzocht, daarna werd het aantal per 1000 geteld.

Waarden boven l®/oo werden op grond van de in de literatuur aangegeven grenswaarden als zeker pathologisch beschouwd.

Alle praeparaten werden steeds zoo spoedig mogelijk op dezelfde wijze gekleurd en terstond onderzocht.

Hoofdstuk III

HET DRINKWATERONDERZOEK

Het drinkwateronderzoek kon geheel volgens het door ons opgestelde werkschema, dat in Hoofdstuk II werd vermeld, worden verricht.

Zooals in de inleiding verteld werd, heeft de gemeente H.-P. geen waterleiding. De watervoorziening geschiedt door middel van puttennbsp;met pompen. Meestal heeft ieder huis zijn eigen waterput, soms hebbennbsp;twee of meer gezinnen een gezamenlijken put, met afzonderlijke pomp-aansluitingen. De pompen zijn meestal handzwengelpompen; in sommige huizen worden handzuigpers- en een enkele maal electrischenbsp;zuigperspompen aangetroffen, door middel waarvan gewoonlijk eennbsp;waterreservoir voor de huisleiding wordt gevuld.

De soort putten is zeer verschillend. In totaal werden 198 putten in het onderzoek betrokken en werd van 212 pompen zoowel het buis-als het doorstroomingswater op het loodgehalte onderzocht.

Onder de 198 putten waren 20 open en 88 gesloten gemetselde putten, 12 open en 42 gesloten betonnen ringputten, 1 geboorde gegalvaniseerde put, 10 geboorde koperen putten en 13 geboorde putten,nbsp;waarvan het materiaal niet bekend was. Van 12 putten konden wijnbsp;over den aard en het materiaal geen inlichtingen verkrijgen. Ondernbsp;de gesloten gemetselde en de gesloten betonnen ringputten zijnnbsp;samengevat de putten die met een deksel zijn afgesloten en die welkenbsp;geheel ondergrondsch liggen.

Al de verzamelde gegevens werden, om een juist en duidelijk overzicht te verkrijgen, in tabelvorm verwerkt.

Het tabellarisch verslag is opgesteld volgens de gemeentelijke indeeling in wijken. Achtereenvolgens worden vermeld: het huisnummer, de nummers van de wateranalysen, het loodgehalte van hetnbsp;buis- en van het doorstroomingswater, de soort put, de diepte vannbsp;den put, de lengte en het materiahl van de toevoerbuis, de werking van denbsp;pomp, de wijze van waterafvoer, het al of niet aanwezig zijn vannbsp;andere putten, een mesthoop, een gierput of -kelder in de omgevingnbsp;van den drinkwaterput en zoo mogelijk de afstand van dezen tot dennbsp;betrokken put.

28

In de tabellen worden de volgende afkortingen gebruikt. Bovenschrift;

B.W. = buiswater

D. W. = doorstroomingswaternbsp;dr.w.put = drinkwaterput

Algemeene afkortingen:

? nbsp;nbsp;nbsp;— waren geen gegevens van bekend

In kolom soort putten:

g.g. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gesloten gemetselde put

o.g. nbsp;nbsp;nbsp;—nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;open gemetselde put

g.r. nbsp;nbsp;nbsp;—nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gesloten betonnen ringput

o.r. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;open betonnen ringput

g.k. nbsp;nbsp;nbsp;==nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;geboord koperen put

g.v. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;geboord gegalvaniseerde put

g. ? nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;geboord, materiaal onbekend

? nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;onbekend

In kolom pomp functie:

E. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;electrische zuigperspomp

H. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;handzuigperspomp

De overige zijn handzwengelpompen.

Kolom put en mesthoop:

P.

M.

bet. nbsp;nbsp;nbsp;:

gem. nbsp;nbsp;nbsp;=

gr.afst.=

In kolom buislengte en materiaal:

K. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;koperen

Z. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gegalvaniseerd

L. nbsp;nbsp;nbsp;=nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lood

In de gevallen, waarin niet kon worden vastgesteld tot welke diepte de zuigbuis in den put reikt, is slechts de lengte van de buis van dennbsp;put tot de pomp vermeld. In de overige gevallen is in de kolom ,,Buislengte” de totale lengte genoemd, dus het gedeelte, dat in den putnbsp;hangt tezamen met het leidinggedeelte van den put tot de pomp.

Er komen gevallen voor van 2 putten onder een huisnummer, die elk een pomp hebben, doch ook van 2 pompen op een gemeen-schappelijken put; deze gevallen zijn vóór de kolom „Analyse Nrs.”nbsp;aangeduid met Pj en Pa en worden in de kolom ,,Opmerkingen”nbsp;gepreciseerd.