Jit nbsp;nbsp;nbsp;U-OL.^^

^ ^

' f ^ Pu^-^-

/�pp'^- /f

UTRECHTS

UNIVERSITEITS

MUSEUM

No.^-Z- j 3

' ■ nbsp;nbsp;nbsp;^ ''^' i-.^-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

B. NIEUWENTYT

REGT GEBRUIK

DER

W E R E L T

BESCHOUWINGEN.

VERKLARING

DER

TYTEL-PRENr

I^Jat�ur-kunde onbefchroomt door �tonbetwift�lyk waak, Der On derytodin-s, pronkt hier veiligh op �t Altaar.

Sy ligt den Philofooph, die door figh felfs bedrogen

Op fyn Verbeelding ruft, den blind-doek van fyn oogei�.,

�tVeelvuldigh konft-tuigh, dat beneden haar omringt,

ILeert , hoe �tregt onderfoek der dingen dieper dringt In ware wond�ren van Natuurs verborgentheden;

D^n�t vleyende Verstant �t bloot Dbnkbeelt of de Reden Die als EiRVarenth eit ontbreekt, hoe trotsalleennbsp;Rykin�gedagten fyn en arm in faak�lyk he�n.

Sy wyft met d�^andre hand; waar ymand met vertrouwen-En eerbied �theerlyk ligt derW a ar heit kan befchouwen. Ter wyl een Sterke Geest, die �t onderfoek veragt,,

Op defen gl^ns vergrimt, ih�^t duift�re van fyn nagt.

Een ftraal der God heit vergefelfchapt defe kennis Der fchepfelen , in fpyt der ftoutfte Heilig-fehennisnbsp;Engt; toont in �t groot H e e l - a l , �t onloochenbare merknbsp;Des Sprekers in fyn Woort.,, des Makers in fyn Werk.

o NiB OOJgt;

HET

REGT GEBRUIK

DER

WERELT

BESCHOUWINGEN,

ter overtuiginge van

ONGODIST^f�

EN

O N G E L O V I G g N

AAN G E T O O N T, door

Bernard Nieuwentyt, M, D,

Afef kofure Platen.

DEN DERDEN DRUK.

4

Utrechts Universiteits Museum

VAN HET

P R I V I L E G I E.

De staaten- van hollandt ende westvrieslandt,

doen te weten: Alfoo ons vertoont is by Joannes Pauli, Burger en Boekverkoper binnen Amfterdam, hoe dat by hem gedrukt was, feker Boek genaamt Het recht gebrmk der W^ereldhefchouwmgen ter overtuiginge van Ongodijlen, en Ongelovigen, aangetoont door. 'Bernard^ Nieuvjentyt, in Quarto met f laten-, waar toe door hemnbsp;feer fwaare onkoften aangewent waren, dogh beducht fynde , dat mogelyk ymandnbsp;hier te lande �t felve Boek �t fy in �t geheel ofte ten deele tot deffelfs grootefchade,ennbsp;nadeel mochte willen nadrukken, lbo keert den Suppliant lich tot ons, verfoeken-de hem te willen begunftigen met een Privilegie foo voor lich felfs, als fyne a�ienbsp;verkrygendc voor den tyt van vyftien achter een volgende Jaren,om �t felve Boek alleen hier te lande te mogemdrukken, uytgeven, ende verkopen in fodanigen formaatnbsp;ende taaie, als den Suppliant het voor lich het raadfaamfte foude vinden, op feekerenbsp;grotepoenedaar toe tellatueren. Soo ill, dat ijvy defaake,ende�t verfoek voorfchreve overgemerkt hebbende, ende genegen weiende ter bede van den Suppliant uyt onfe rechtenbsp;wetenfchap, fouveraine macht, ende authoriteyt den felven Suppliant geconfenteert, ge-accordeert ende geodlroyeert hebben , confenteren , accorderen , ende oftroyerennbsp;hem mids delen, dat hy gedurende den tyt van vyftien eerfl: achter een volgendeJarennbsp;het voorfi. Boek gtuzamt Het recht gebruik der iVereldbejchouwtngen ter overtuiginge vannbsp;Ongodijien en Ongelovigen, aangetoont door Bernard Nieuwentyt in Quarto met flaaten,nbsp;binnen de voorfz. onfen landen alleen fal moogen drukken, doen drukken, uitge-yen, ende verkopen ; verbiedende daarom allen, ende een ygelyken het felve Boeknbsp;in �t geheel ofte ten deele te drukken, naar te drukken, te doen naardrukken, tenbsp;verhandelen ofte verkopen, ofte elders naargedrnkt binnen den felven onfen landenbsp;te brengen , uit te geeven, ofte verhandelen en verkopen, op verbeurte van alle de naar-gedrukte, ing�brachte, verhandelde ofte verkoghte Exemplaren, ende een boete vannbsp;drie duifent guldens daar en booven te verbeuren, te appliceeren een derde part voornbsp;deii Officier , die de Calange doen fal, �en derde part voor den Armen der plaatl�nbsp;daar het Cafus voorvallen fal , ende het refterende derde part voor den Suppliant,nbsp;ende dat telkens en foo menigmaal, als defelve fullen werden achterhaald; alles in diennbsp;verftande nogtans dat wy den Suppliant met deefen onfen �ftroye alleen willende gratificeren tot verhoedinge van fyne fchaade door het naardrukken van het voorfz.nbsp;Boek, daar door in geenigen delen verftaan den inhouden van dien te authoriferennbsp;ofte te advoueren, ende veel min het felve onder onfe protexie, ende befchermin-ge eenigh meerder Crediet. aaniien, ofte reputatie te geeven, nemaar den Suppliantnbsp;in Gas daar inne iets onbehoorlyks foude influeren, alle het felve tot fynen lallennbsp;fal gehouden weefen te verantwoorden , tot dien einden wel expreffelyk begeeren-de, dat by aldien hy defen onfen O�troye voor het felve Boek fal willen llellen,nbsp;daar van geen geabrevieerde , ofte gecontra'eerde mentie fal mogen maakeh ; ne-maar gehouden weefen , het felve Oftroy in �t geheel , ende fonder eenige omif-fie, daar voor te drukken ofte doen drukken , ende dat hy gehouden fal fyn eennbsp;Exemplaar van het voorfz. Boek gebonden en wel geconditioneert te brengen in de

* nbsp;nbsp;nbsp;Bi-

AAN DEN

L E S E R.

[Et ooghmerk, waar mede defe Befcheuwlif \gen gefchreven fyn, is om Ongodiflen vannbsp;de Wysheit, Magt en Goedheic van harennbsp;' GODT, den aanbiddelyken Maker en Beftier-der van het Geheel-Al; en Ongelovigen^ die wel eenennbsp;Godt, dogh geenhnts het gefagh der H. Schriften erkennen, van deBovenmenfchelykeafkomftderSCHRIFTU-RE te overtuigen : en dus aanhaar beide hetregtgebruiknbsp;der Werelt-Befchouwmgen

De wyfe, die wy om dit te betogen gebruikt hebben, is enkel uit de hedensdaagfche Nacuur-kundige waarnemingen en biykeiyke ondervindingen gcnomeu j fondernbsp;dat wy ons vaneenigeblooteonderftellingen tot dien eindenbsp;bedient hebben. Dewyl men dogh in Natuur-Kundige fakennbsp;geen meerder grond om wel te redeneerenheeft, als mennbsp;ondervindelyk betoonen kan. Men fie daar over de fchriftennbsp;en het voorbeelt van de Koninklyke Academi�n en Soci�teiten, en der voornaamfte Wis-kundigen na.

Waarom ik de Afetaphy//ea met andere hier toe niet gebruikt hebbe, kan uit nbsp;nbsp;nbsp;�. Z7. gefien werden.

Terwyl ik dit fchreef, quam my het boek van den

Aarts-'

aan d e n l e s e r.

Aartshljfchop van Kamer^k ter han.dj en onder het fa-menftellen van defe Voor-reden dat van de Heer in het Frans overgefet fynde : en werdeik berigt, (dewylnbsp;ik die tale niet verfta) dat ook de Heer Derhamo'^nbsp;gelyke gronden in het Engels hetaanwefen vaneenGodtnbsp;in het brede betoogt heeft. Het was my aangenaam tenbsp;fien en te vernemen, dat by foo groote Mannen defe be-wys-maniere, die ik altyd voor de kragtigfte gehoudennbsp;hadde, ook voor goed gekeuit wierde. Welke na allesnbsp;wat daar over gelchreven is, nogh een overvloet vannbsp;ftoffen om de volmaaktheden van den grooten Scheppernbsp;van alles aan ongelukkige Philofophen te doen hen, ook'nbsp;aan de laatfte nakomelingfchap overlaten fah.

De maniere om de Goddehjkloeh van het H. Woord nit nataurlyke verfchynfelen aan te toonen , welke wynbsp;hier aan U v��rhellen, weet ik niet dat oit op defe wy-fe daar toe aangewent is. ik hoope egter dat defelve vannbsp;vrugt by 'Ongodtjien en Ongelovigen welen fal j om datnbsp;defe gewoon fyn meeh: alle in de Natuur-kunde hgh tenbsp;oeffenen.

De algemeene betoog-wyfe van defe beide, werd 'm het voor berigtnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2^,30,31. breder aangetoont.

Ik hebbe in het Nederduits gefchreven om ook aan myne Vaderlanders dienftigh te kunnen fyn; infbnder*nbsp;heit dewyl der heiver Tale ook tot het fchryven van veelnbsp;Atheiftifche boeken misbruikt werd.

De order die gehouden is kan uit defummieren eenig-fints,afgenomen werden: hoewel ik my aan diein deNa-tuur-kunde by veele gevolgt werd, nice heer nauw be. paalt hebbe,.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Die

AAN DEN LES er;

Die dit werk om de daar ih aangeh^alde hedensdaag-Iche ondervindingen voor een ondervmdelyy Natuur-kun-^ de Tullen willen leien, gelieven figli aan de overtuigingennbsp;niet te ftooten j dewyl men geen voornemen hadde omnbsp;een enkele Ph'yfica te befchryven, maar om dwalendenbsp;te regt te brengen,* en Tyn gedagten op defe vvyl�ein denbsp;Natuur-kunde te leiden aan yder nut kan fyn.

GeoelFende Mathematkt � nbsp;nbsp;nbsp;mii^chien oordee-

len , dat ik de ondervindelyke betogingen (gelyk die van de. kragt der 'opteren en van de wet der hoogte in denbsp;Vloei-floffen enz.) meer wiskundigh behoorde voorge-ftelt, of die faken alleen Tonder bevvyTen bygebragt tenbsp;hebben ,� om dus met minder omllagh en fonder lbo veelnbsp;figuren het Telfde belluit daar uit op te kunnen maken.nbsp;Maar deTe gelieven te weeten, dat ik de betogingen loonbsp;veel ray mogelyk was, uit ondervindingen, en niet (gelyk de Wis-kundigen doen) uit een gefielde Natuur-wet,nbsp;by gevolgen alleen afgeleidt hebbe, om ook aanToodani-ge, die in de Mathefis niet ofweinigh ervaren lyn , Verftaan-baar te welen.Ontrent het laatfte was ik in het eerfle van de-Telfde gedagten met haar, en hadde het ganfehe Werknbsp;fonder bewyfen (waar van men de gronden dogh by Wiskundigen vinden kan) en fonder figuren opgemaakt. Doghnbsp;wyl Teker geleert Heer en daar na andere my geliefdennbsp;te gemoed te voeren , dat ik op defe wyfe by veele Tou-de fchynen,meer het geen ongelooffelyk als dat waar was,innbsp;fommige gevallen te befchryven j en dat �er in foogroo-te Taken daarom ten minften Too veel bewys van nodennbsp;was, als tot bevefliginge van de waarheit van het geTei-

^ nbsp;nbsp;nbsp;� de

AAN DEN leser;

de konde dienen; hebbe ik dit opgevolgt. �t Geen ook die reden geweeft is, waarom dit geheele Werk op meeftnbsp;alle plaatfen moetende vermeerdert en verandert werden ,nbsp;eenige jaren later in het ligt gekomen is; nadien mynenbsp;andere befigheden my een dagelyks beletfel gaven.

Die eenen Godt en den Goddelyken ooifprongh der H. Schriften met grond erkennen, fullen hier proef-be-wyfen van hare belydenilTen vinden; en diefwakker fyn,nbsp;foo ik hoope, tegen verfbekingen ontrent dele waarhc!-den gefterkc werden,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i

Dogh eer ik defe Aanfpraak eindige, moet ik UL nogk dit verfoeken, ongelukkige Philofophen^ onfekere Tw^f-felaars y Ongelovigen y en beklagelyke Efpr'its I^arts,nbsp;voor wie dit werk voornamelyk gefchreven is j dat gynbsp;dogh niet foo (eer met fcherpfinnig als wel met een ern-ftigh verftand en behoorlyk ontfagh voor foo gewigtighnbsp;een onderfoek tot het lefen gelieft te komen ^ en nietnbsp;foo leer te letten wat fwarigheden gy tegen eenige byfon-derheden foudt kunnen maken,als weI,of�er nicts onder foonbsp;veel bygebragte faken is, dat � van de volmaakthedennbsp;van uwen Maker en het gefagh van Syn Woord kan o-vertuigen. Indien gy de eerfte wegh inflaat, kunnendenbsp;bondigfte bevvyfen U fonder overredingh laten; en ingevalle gy U op de laatfte wyfe gedraagt, kan een ee^nbsp;nige fake met ernft en een leerfaam gemoed overdagtnbsp;fynde, (onder den l�gen Godts) een dwalende tot beternbsp;gedagten brengen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

De nbsp;nbsp;nbsp;wyfe, die tot de betogingen in defen alleen

gebruilct. is, kome � niet onvolmaakt voor j als of

de-

AAN DEN LESER.'

defelve Uwe gevoelens niet regt wederleide. Maar ver* gelyk defe by Uwe gronden; en oordeeld felfs of eennbsp;bewys, dat uit fekere en fakelyke ondervindingen ge-baalt is (gelyk in defen gefchiet) niet meer overredendnbsp;moet fyn, als het geen op bloote denkbeelden gegrondnbsp;is; welke men fonder eenige fakelyke ervarentheit tenbsp;kunnen bybrengen , na fyn believen tot denkbeelden vannbsp;waarlyk beftaande faken ftelt: en dat Uwe Philofbphienbsp;alleen op dit laatlle ruft, fult gy felfs weeten. Ook fynnbsp;'er reeds voorname mannen geweeft, die de mis-rede-neeringen van Ongodiften, en de valfche niet alleen,nbsp;maar ook verfchrikkelyke gevolgen uit hare gevoelensnbsp;vloeijende, bredelyk aangetoont hebben. Het welke bynbsp;haar kan na gefien werden.

Indien �er yets onder dit alles mogte fyn, waar in ik na uw oordeel gemift, en de eigenfchappender natuurly-ke verfchynfelen niet regt na uwe gedagten mogte getroffen hebben , flaat die bylbndere plaatfe over; gy fultnbsp;dit van alle het andere niet kannen f�ggcn. E� ingCVallc

maar een eenigh bewys by U bondigh moet gehouden werden, onder foo veele dk hier by gebragt fyn, en waarnbsp;van de verdere Be/chouwwgenciernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;� (e�fs ecu

nogh veel grooter meenigte verfchaffen kan ; fal dit en* kele alleen magtigh fyn om yder, die redelyk oordeelt,,nbsp;van fynen Godt, en de hooge afkomft van fyn Woord-te overreeden , dewyl eene goede betoginge foo vaft be--wyft, als- veele,- hoewel meerder de overtuiginge ver-fterken.

.Laat ook de in defe Befchouwingen aangehaalde Schrif-

\ nbsp;nbsp;nbsp;EllUlgt;

AAN DEN LESER.

tuur-texten U dit allcsni'etongelefendoenverwerpen,ge-lyk veele van U defelve in een gefchrift ontmoetende de gewoonte hebben : dewyl der felver Goddelykheit in defennbsp;niet onderftelt, maar bewefen werd; en eenige dienen om denbsp;wysheit en doordringende Natuur-kenniflfe van haren In-gever aan te toonen; dogh andere ook om � te doennbsp;hen, dat geen menfche hoe wys, geen bedrieger hoenbsp;loos hy magh geweeft fyn, het fy dan om redenen van Politie of andere, oit magtigh is geweeft om in die tydennbsp;foodanige dingen voort te brengen , als men in defelvenbsp;befchreven vind. Op dat gy daar uit felfs moogt afnemen , van wie het moet afgekomen fyn.

Laat U ook dit Boek niet hatelyk voorkomen, dewyl niet alleen den Tytel U toont, maar ik U ook met alle opregtigheit verfekeren kan, dat het niet met denbsp;minfte haat en veragtinge U , maar met een hert-rakende medelyden over uwen ongelukkigen toeftandt,nbsp;alleen Ur overtutginge van � gefchreven is. En dit isnbsp;de reeden, waarom ik U meeft in alle gemaakte beflui-ten felfs Regter gemaakt hebbe. En verfoeke ik daaromnbsp;hier alleen, dat gy dogh (onder dat beklagelyk voornemen,nbsp;van met veele Efprhs Forts Godt te willen erkennen,nbsp;dit oordeel t�elkens velt, als het aan U geftelt werd.

Een van beiden fonder dat ymand een derde ftellen kan, is immers ontegenfprekelyk waar j of dat volgensnbsp;Uw gevoelen alles in de Wereldt by geval, of door geennbsp;verftand beftierd werdende en nootfakelyke wetten toegaat;nbsp;en dat d�r Chriftenen Bybel een (amenftel is van bedriegers welke enkel haar voordeelen beoogt hebben:of anders,

dat

AAN DEN LE SER.

dat dit H. WoordvaneenenGodt ingegeven is, die de Wereld beftiert, en van die Schepfelen welke Hy met ver-ftand begaafc heeft, eens rekeningh afvorderen fal, hoe fy het lelve gebruikt hebben. Denkt dat wat �er U aannbsp;gelegen is in defenniet bedrogen te werden, waar van�nbsp;geluk-of rampfaligheit in alle eeuwigheden afhangt. Etinbsp;Oordeel felfs, indien het alleen foo waar is, dat een wy-fen Godt de Wereld en U gemaakt heeft ,� als het waarnbsp;is dat een Horologie of ander welgemaakt Konft-werknbsp;fynen verftandigen Maker bewyft; of gy ernftigh op ditnbsp;all�s denkende voor uwe eigen gevoelens niet moet lid-deren. En dewyl het fakelyk,en nietblotelykdenk-beel-dighis, dat hier in verfchil ftaat en onderfogt moet werden ; of het voor � niet nootfakelyk is de faken felfs,nbsp;en niet alleen uwe bloote, en enkel om de Atheifteryenbsp;voor te ftaan, geformeerde denkbeelden te onderfoeken.nbsp;Hier toe fyn defe Befchouwingen gefchreven. Den Al-magtigen Godt die alleen overreeden kan, raakedef�ennbsp;andere fakelyke bewyfen, waar van de geheele Wereld^nbsp;vol is, kragtigh op uwe verftandcn cn gemoederen.

VOO R-B E R I G T

TOT DE VOLGENDE

WERELD BESCHOUWINGEN.

�. I. nbsp;nbsp;nbsp;At�er oyt ecnige menfchen, die haar verftant niet ge

heel verloren hadden, foo dwaas fouden geweeft zyn, dat zy een Eeuwigh en uit zyn eigen kragt beftaandcnbsp;wefen, fouden geloochent, en ftaande gehouden hebben,datter oyt een volkomen niet,fonder dat�er Schepper of Scheplel was, foude geweeft zyn, is niet welnbsp;gclooffelyki felfsdevoornaamfteonder de Oude, ennbsp;Spinoza onder de Hedensdaegfche, hoewel fy met regt onder de Ongodiften geilek werden, hebben een eeuwigh wefen erkent.

Het groote verfchil dan tuffehen defe, en die eenen Godt erkennen en vrefen, en is niet of�er een foodanigh Wefen is, dat van alle eeuwigheituytfigh felfs beftaan heeft j het welk fy alle, immers foo vcele my bekent zyn,toe-

A nbsp;nbsp;nbsp;ftaan:

2 nbsp;nbsp;nbsp;VOO R-B E R I G T.

Haan: maar of dit eeuwigh Wefen, ook TVys^ Machtig en Goedertieren is, cn na het welbehagen, van fynen wille alles tot fekere einden gemaakt heeft,nbsp;en nogh beftiert.

Het is wel waar, dat defc ongelukkige, deflelfs magt eenigfints fouden kunnen toeftcmmen , alleen, om dat fy foo grote gevaartens, met foo ondenkelyfc fnclle bewegingen, in den Hemel dagelyks met hare oogen fien voort gevoertnbsp;werden; enfoudenfyookdeffelfs goedertierenheitmiffehienerkennen, wanneernbsp;fy felfs dit woort mogen uytleggen, en �.ckgoedertierenheytYmdL\tVJtkvu�-ken mogen toefchryven aen de geluldcige Eygenfehappen der faken; daar innbsp;geholpen werdende door haar eygen verllant, het welk fy menen maghtighnbsp;tezyn,, om het meelde, dat haar in de werelt ontmoet, voor haar ten nutte tenbsp;kunnen maken, en tot haar nootlakelykheden en vermaak te doen dienen�nbsp;Maar bcfwacrlyk fallen zy, behoudens hare gronden engcruftheyt, kunnennbsp;toeftaan, dat dit Eeuwige Wefenis, en alles nazyn welbehagen doet jnbsp;vermits dit volkomen overHaat en Hrydig is, foo wel tegen een los geval,,nbsp;als tegen alle onbewufte natuur of nootlots wetten: ook is dit den eenigennbsp;gront van haar gedurige ongeruflheyt en fchrik j als die, indien dit Welennbsp;if^yi is, en weet dat men het fclve lafterlyk van fyne volmaaktheden tragt te-beroven,, ligtelyk kunnenbe�uytcn, wat haar deel enverwagtingeeenmaalnbsp;wefen moet.

Dat dit ook de oude vrage in devoorledeneeeuwcnalgeweeftisjkanmea afnemen, uyt het opfchrift, van het geen Cicero daar over gefchreven heeft:nbsp;alwaar de redentwiftingen van de daar ingevoerdenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;niet foo feerzya

over de Wefentlykheyt van �en God, (een foodanigh Eeuwigh wefen daar door verftaan zynde) als wel de N AlfU RA D EO RU My of van welkenbsp;nature defe Godtheyt was.

Indien ymant van zyn jonkheyt af nu foo gelukkig geweeftis, dathymet �vertuyginge van Godsaanbiddelykevolmaaktheden,denl�lvenaltytvoorfy-aen vrymagtigen Heer, zynen Maker en Onderhouder erkent en gc-eert heeft,nbsp;ial het aan hem milTchien vremt voorkomen, dat�er menfehen kunnen gevonden werden, die een eeuwigh wefen, of eenen Godt indeflelfs aanwefent-fteyt erkennende, hem egter kunnen aanmerken, als van alle de voorgenoera-de eygenfehappen ontbloot zynde. Dat egter en de voorledene cn de tegenwoordige tyden een menigte van fodanigebeklagelyke verllandcn uyt gelevercnbsp;hebben, is al te wcreltkundigh, om met de hillorien der fclver dit boek tenbsp;vergrooten. Ditfeggen wy hierallecnlyk, dat defe volgendebefchouwingeanbsp;tot dien eynde geright zyn, om, foo het mogelyk is, dele ongelukkige tot beter gedagten te brengen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;f

�, Z'., Op dat wy dan tot dit groot ooghmerk den reghtenwegh mogen in-flaan;; fchynt het nootlakelyk eerll met ernft naa.^c fpeuren, welke de wa-�!e oorfaken mogen wefen ,. waar doorveeleinfoe^mplaligeenverkeerdege-dagixn.van dit gedugt en eeuwigh Opperwefen gallen fyny en dat men

dcl�

VOO R-B E R I G

defe wetende, bequame hulpmiddelen daar tegen tragte te vinden.

Men gelieve egter niet te denken, dat wy met alle die uytvoerigheid, waar mede defe ftofFe foude kunnen verhandelt wqrden, alhier van de felve fullennbsp;fprcken. Het fal ons genoeg fyn alleen foodanigeoorCiken van de Hedensdaag-fe Ongodifterye by te brengen j welke aan ons by ervarenheitgeblekenfyn,nbsp;in veele van defe onfalige redeneerders plaatfe te hebben: en daarby diemid-delen voor te ftellen, welke de felve ondervindinge ons geleert heeft, metnbsp;Vrugt en fegen, tegen dit beklaagelyk quaad in fommige gebruikt te wefen:nbsp;latende andere oorfaken, van welke nogh, behalven de aangehaalde, menigvuldige kunnen fyn, overig om hier by te doen, aan foodanige, die van dcnbsp;felve de droevige uitwerkfelen, of in haar felfs, of in andere ondervindelyknbsp;beproeft of gefien hebben.

�. 3. De eerfte oorzaak dan, en die wel meell in allevannature gevonden wert, is veeltyds een drift van een te verre gaande en verkeerde eigenliefde.

Door defe gaat hare begeerte alleenlyk daar toe, dat fy aan hare genegent-heden mogen voldoen, en aan niemand onderworpen fyn of indien fy dit laat-fte niet kunnen ontgaan, dat defe dog geen ander mogte wefen, als die hare vleeflchelyke driften goed keurde. Waarom, horende, dat�ereenGodtis,dicnbsp;Regtveerdig en Heilig isj die van haar in alles wil gehoorfaamt fyn, en eennbsp;Schepfel, het welk hem weigert in erkentenifle te houden, fekerlyk ftraffennbsp;lal; wenfchen fy buiten fyne magt te fyn.

Dit fet haar aan om hare oren, voor alles, dat haar van foodanig eenen Godt overtuigen kan, te fluiten; en dewyl haar confcientie, in weerwil van alle ha-re pogingen, aan haar geen rufte laat, dringt dit haar onophoudelyk om be-wysreedenen te foeken; waar door fy het tegendeel aanfigeenigfintsfoudennbsp;kunnen wys maken; om alfoo de laftige neepen van defe gedurigtegenfpre-kende gewifle te kunnen ontvlugten. Om defe reden heeft het blinde Heidendom gelykformige driften, als fy felfs gevoelden, aan hare Goden toenbsp;gefchreven: en verhert dat de felve in dronkenfehappen, hoereryen, over�nbsp;fpelen, en nog erger ongeregeltheden vermaak fchepten.

Om geen verder bewys van dit gefeide op te foeken; laat elk, die ooit foo ?erre ellendig is geweeft, dat hy redenen voorgedaan en gefogt heeft, wel-dienen konden, om dc kennelykheit van de deugden van fyne Scheppernbsp;benevelen en uit te wifTchen, by fig felfs gaan en onderfoeken :nbsp;^ len het geene by de Chriftenen voor Gods Woord aangenomen wert, ennbsp;aai m fynen wille vervat is, aan hem tocliet, in dit leven fyne driften onban-ig volgen; en beloofde hem dit vermaak in eeuwigheid te doen genie-r ^ r 1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t bewyfen foude tragten op te fpeuren ,

1 f'* nbsp;nbsp;nbsp;anderen te betogen, dat�ereen Godt, en

en Bybel lyn geopenbaarde woort is; als hy nu poogt fig felfs en anderen wys emaaken, dat ditvalfchis. Aan ydernatuurlykmenfche is dog ingeboren eennbsp;itgeftrekte begeerte om gelukkig te fyn. Denkt hy dit in de kennifle van

A i nbsp;nbsp;nbsp;een

4 nbsp;nbsp;nbsp;VOO R-B E R I G T.

een Godt te Tullen vinden j Tal fynebetragtinge daar henen gaan*, maarfiende, dat door de erkentenifle van een Heiligh Opper Heer, hy volgens dit woortnbsp;verpligt werd, fyne fondigc veymaken te verloochenen �, Tal hy wenfehen, datnbsp;^erfoodanig een Godt niet en ware; fchoon hy fulx fwygt, om voor hetnbsp;geen hy waarlyk is, dat is voor een ongelukkig Atheift, by andere menfehennbsp;niet gehouden te werden.

Ik beroepc my, ontrent de waarheit van dit gefeide, op die geene felfsj welke oit in defe onfekerheit en droevige verwarringen geleeft, en ondertuf-fchen hare pal�ien. Too veel fulx Tonder ftraffe van de wereltlykenRegter, ennbsp;Tonder verlies van haar eer en goet gefchieden konde, opgevolgt hebbende,nbsp;daar na tot beter gedagten gekomen fyn. GetuigenilTen van foodanige by tenbsp;brengen, die na hare bekeeringe, dit openhartig beleden hebben, is niet no-digh i hoewel ik dit foude kunnen doen.

�.4. Dewyl nu defe gantfchedwalinge niet anders is, als een haar wegh dependen drift, die niet den minden fchyn van reden ten grond heeft} werden van defe foort verfcheidene te regtgebragt} als Godt (die in allen defen, als Op-per-oorfaak, moet erkent werden) deaangewende middelen gelieft te fegenen.nbsp;Welke behalven het aanwas der jaren, het welk de driftige woeftheden dernbsp;jonkheit dikwils doet bezadigen, ook fomtydsdaarinbeftaan-, dat men haarnbsp;brenge tot eenregt en verftandig letten, op Godswy3heit,magt,engoedt-heit i welke hg in de befchouwinge der werelt en de regeringe van alles aannbsp;yder, die niet moetwillens blint wil bly ven, op veelvuldige wyfen onloochenbaar vertoonen. Infonderheit, dat men haar doe fien haar eigen en aller menfehen vergankelylf heit, ende de ydelheid van al het gene fy met den naam vannbsp;vermaak gewoon fyn te noemen} dogh wel voornamentlyk den ongelukkigennbsp;flant, waar in het ganfche menfehendom figh bevinden foude, ingevallcamp;fsnbsp;na haare gedagten de wereld of door een los geval, of door onverftandige noot-wetren beftiert \yierde. Eindelyk hoe veifchrikkelyk alles aan haar moetnbsp;voorkomen } indien hare beklagelyke opinie (beter naam kan men daar aan nietnbsp;geven, om dat fy van niemand kan bewefen werden) geheel valfchis. Doosnbsp;welke confideratien, een minder agtinge van het tegenwoordige , en een vree-fe voor het toekomende in haar verwekt werd} die de voorige driften tegengaande de felvc tot meerder bedaartheit, en haar tot nadenken doet komen.nbsp;Het welke laatfte in veele alleen genoegfaam geweeftis, om haar van gedagten te doen veranderen.

�. y. De tweede oorfaak vanOngodiftery, \s-ten andere driftvan verkeerde Eerfugty die mede uit de felve grond van Eigenliefde voortkomt door welkefom-migBy eem tot het voorftaan van foo rampfalige gevoelens vervallen fyndoy f^hnbsp;inbeelden y dat fy daarom by de meufehen voor dosrfigtiger en groter verftandan be-�oren. gehouden te werdenen aan mallcandercn daarom den naam van Efpritsnbsp;Farts of fterke Geeften gewoon fyn te geven y willende daar door quanfuis vertoo-jacrij, foodanige te wefen, die ligh door geen y dele vrees, of blaas met boonen

(ge-

VOO R-B E R I G T. nbsp;nbsp;nbsp;f

(gelyk fy die noemen) met het gemeene, en niet beter wetende volk, als kinderen, laten vervaart maken.

Dit is een van de hoogtte trappen, waar toede Atheifterycfleigerenkan} hoger fchynt fy niet te. kunnen klimmen: om dat defecensfoo verre gekomennbsp;fynde, niet alleen alle oveituigingcn verwerpen 5 maar foo lange defe paffie ennbsp;verkeerde eerfugt duurt, die nootfakelyk gedwongen fyn te verwerpen,'ennbsp;dus volkomen ongeneeflelyk te willen blyven. Want daardeeerftefoorte vannbsp;Ongodifteryc, die alleen op het genot van vermaken gegrond is, inftiltekannbsp;tegen gegaan werden 5 foo ras eenige overredingc van het tegendeel begint vannbsp;nadruk te fyn: heeft defe laatfte, boven dien nogh dit beletl�l om weggenomen te kunnen werden j dat die de fclve voorgeftaan hebben, indien fy vannbsp;andere gedagten wierden, vrel�n de eere van een alles te bovengaande wysheitnbsp;en onvertfaagtheit, en haar ingebeelde agtinge te fullen verliefen. Soo datnbsp;fy voortaan, by die haar kennen, voor ongelladige en lafhartige niet alleen,nbsp;maai- ook voor verwarde verftanden denken te fullen moeten doorgaan: vermits het gemeenlyk by defe gewaande � Geeft en de gewoonte is, van alle,nbsp;die hare dwalingen beginnen te fien en de lelve te verlaten, opdefewyf�ver-agtelyk te fpreken. Nu hoe veel de vrefe van Ideinagtinge by fommige ver-magh, die ligh eenigfints genereus wanen te fyn, leert in veele gevallen de da-gelykfe ondervindingej foo verre felfs, dat men dit ongelukkig foort van men-fchen, meermalen in verlchrikkelyke lafteringen heeft lien uitberften j allecn-lyk om een bewys van haar meerder doorligtigheit en onvervaartheit te geven,nbsp;cn in dat nadenken by niemand te vervallen, dat fy tegen haar confeientiefpre �nbsp;ken en hare vrefe ontveinl�n,

�. 6. Tegen defe die felfs niet willen overtuigt fyn, hebbe ik felden eenige menfchelyke middelen, met vrugt fien gebruiken: nadien ditnbsp;theifteryc meeften tyt met een groot onverltand gepaait gaatj cn dele ellendige felden daar toe kunnen gebragt werden, dat fy CenS regt letten op hetnbsp;gene haar te gemoete wortgevoertgt; gewoon fynde, de befte en kragtigfte-bewyfen niet anders, als met veragtinge, en dikwilsalleen met eenfehimpi-ge lagh te beantwoorden gt; als quanfuis voor een grooterverftantgeentegen-redenen waardig fynde. Immers, welke ook de oorfaken van defe boven allenbsp;uitmuntende hartnekkigheit en onbekeerlykheit fyn mogen, het is blyke-lyk j dat een verfchrikkelyk oordeel van een foo onweerdiglyk gelafterdennbsp;Godt op haar legt; en voor foo veel menuitdeomftandigheden dikwilsvre-fen moet, ten einde toe op haar verblyft: foo dat�er weinig vanteregtege-bragt Werden, tenfy het den barmhertigen Godt gelieve figh haarder tenbsp;ontfermen, en de felve tot onbegrypelyke mirakelen van fyne genade tenbsp;maken.

Onder defe heb ik�er een gekent, die van een vriend geraden werdendc (dwyl hy tegen andere bewyfen verh-art fcheentefyn) opfighfelfs, fynkiel,,nbsp;cn lichaam, en al het gene hy in de werelt rontom fighfaghgefchieden,ern~

A 3 nbsp;nbsp;nbsp;ftelyfe.

VOO R-B E R I G T.

llelyk te letten �, daar door begon te fien, dat het niet wel mogelyk was te geloven, dat hy felfs en dit alles fonder eenige wysheit gemaakt was en be-Itiert wierde. Soo dat hy ontrent veertien dagen voor fynendood, defenfy-nen vriend voor defen gegeven raad bedankte, enfyne voorigerampfaligege-dagten met een vloed van de alderbitterile tranen verfoeyende, dien Godt,nbsp;welke hy in al fyn leven niet hadde willen erkennen, tot fyn einde toe omnbsp;vergiffenilTe badt j lovende op het laatfte deffelfs ondenkelyk groote barmher-tigheit i waar door hy, op foodanigh een affchuwelyk, en niet anders, dan fy-nen toorn en wraake verdienende fchepfel, met oogenvan genade hadde gelieven neder te fien. Andere weet ik van defe foorte, dat op een ongelukkige wyfe door haar eigen toedoen in het water, door felfs ingenomen vergilF,nbsp;en op haar bedde, in de naarfie wanhopen, haar leven geeindigthebben.

�. 7. By dele gelegenthcit van het flerven der Ongodiften, kan ik niet nalaten hier aan te halen, het geen van Spinoza, en ook, voor foo veel ik heb-be kunnen vernemen, met waarheit gefegt wert: namelyk, dat by in eenig-heit en een groote ftilheit fonder uiterlyke tekens van ongeruftheit te tonen, fyn leven geeindigt heeft. Dit wete ik, dat eerft aan eenige fwakke Godt-vrugtige met veel bevremdinge voorgekomen is jom dat fy wel geheel anderenbsp;en feer vreeflelyke werkingen Godts ontrent fyne loochenaars of gefien of ge-hoort hadden. En ten anderen dat dit aan de volgers van defen Spinoza gele-gentheit gegeven heeft, om daar uit te oordeelen, dat lyn gevoelen foo ongegrond niet geweefl; is.

Om aan defe beiden te antwoorden, gelieven de eerfte figh te erin-neren, dat Godt,als vrymagtigh werkende, niet altytallefonden foo blykelyk in dit leven ftraft.

En de laatfte, indien fy in fyne fchriften ervaren fyn, fullen daar uit kunnen af nemen, dat Spinoza niet foo feer voor een verftandig redeneerder, als wel voor foodanig een Ongodift te houden is) die het fy met, het fy tegennbsp;overtuigingen, de Atheifterye enkel wildeaaanhangenj om dat del�lvehemnbsp;na fyne gedagten, met meer vrolykheit konde doen leven.

Men gelieve niet te denken, dat ik dit uit drift tegen hemfchryve,maar alleen fyne eigene woorden in den XXXIV. brief aan JV. V. Blyenberghmx.cnbsp;fien. Alwaar hy eerft fegt, dat hy de Heilige Schrift niet verftaat, en gan-fchelyk ruft op het geene het verftant hem aanwyftj en daar na (in plaatlcnbsp;van de fekerheit daar van te bewyfen, het geen een waar Philofooph in defen gepaft zoude hebben,) op eene volkomentlyk aan ymand, die na waarheit foekt, onwaardige wyfe dus voortgaat j En indien het geen, dat ik alreenbsp;lt;van het natuurlyk verfiand hehbe, eens valfch bevonden wierd, foo maakt hetmynbsp;egter gelukkig, tervoyl ik P geniet, en myn leven niet met tranen en fugten, maarnbsp;gerufielyk, blydelyk, en vrolyk doorbreng 8cc. Of nu defe woorden een waarheid foekend Philofooph bewyfen, of een halfterrigen Ongodift, die om fynnbsp;Vrolykheit niet te verliefen niet wil overtuigt fyn, kunnen verftandige oordeelen.

VOO R-B E R I G T. nbsp;nbsp;nbsp;7

deelen. Nu dat Godt een hartnekkigen Lafteraar foo verre kan laten verval--len, dat hy eindelyk na langen tyt daar in volhart te hebben, fo lange volkomen blint blyft, tot de tegenwoordig fynde Wrake Godts aan hem de 00-gen opent, lal niemant kunnen tegen fpreken.

tweeden., is het ook feker, dat om niet ontrull te werden, hy met memant op fyn fiek-en doodbeddeeenigeredenwiflelingen,overdenftaatdernbsp;menfchen loa dit leven, en de l�kerheitofonfekerheit van fyne gevoelens heeftnbsp;willen houden5 het geen ook weinigh na regte overtuiginge vaneen waar-agtige Philolbphie gelykt. Want fchoon fyn verft-ant door de kragt van denbsp;fiekte alfoo verfwakt mogt geweefl: fyn, dat hy niet op alle tegenwerpingen,nbsp;om die reden, na fyn genoegen foude hebben kunnen antwoorden j was hetnbsp;egter waar, volgens fyne eigene gronden, dathydaaromnafyndoodnieton-gelukkiger foude geweefl; fyn: maar alleen, dat hy figh niet langer metnbsp;de eere van tmfterker Geeft als andere te fyn j foude hebben kunnen vleyennbsp;cn behagen.

Eindelyk, moet ik hier by voegen, dat een van fyn alderbyfonderfte vrienden en Leerlingen aan my van naby in myne jonkheit is bekent geweeft, die fyne gedagten altyt aangchangenhaddejcndefelvemetfeerveelfcherpfinnig-heit, vermits hy in verftand uitflak , wanneer�er vryheit was, gewoon wasnbsp;ftaande te houden: welke in fyne fiekte na het voorbeeld van fyn Meefier fighnbsp;langen tyd ftil gehouden hebbende, eindelyk in defe verfchrikkelyke woorden uitberftede, dat hy nu geloofde al wat hy te �voren geloochend hadde, doghnbsp;dat het nu te laat was om genade te hoopen. Welk erbermlyk uiteinde feker geleerdt Heer, aan my met alle omftandigheden geliefde bekent te maken; dewyl hy f�ide te weten, dat ik, defen na allen fchyn ongelukkigennbsp;over veel jaren in fyne gevoelens gekent hebbende, fynafflerven horende, nietnbsp;konde nalaten begerign te fyn om de wyle daar van te vernemen.

Of nu na dit alles overdagt te hebben, het uiteinde van Spinoza ceni-gen grond van gerullheit, aan fyne beklagelyke navolgers geven kan , fal ik aan haar felfs, indien fy fonder pafiie oordeelen willen, overlaten.

�. 8. Een derde oorfaak van defe erbarmelyke gevoelens fchynt infommige een enkele onwetenheit te fyn.

Soo fynder my ontmoet,dienoit haarverllanttothetnafpeurcnvaneenige ^ken geoeffent hebbende, hare genegentheden in alles opvolgden , fo veelnbsp;haar gelegentheit, die geringh genoegh was, toe liet j. en gevraagt fynde,nbsp;wat fy van de wereld en haren oorfprongh dagten,. een Godt, die defelvenbsp;hadde , volmondigh loochenden.

Van dit foort is my eene voorgekomen, die na lange jaren aan dronken-ichap ten uiterften overgegeven te fyn , in defen verderffelyken waan fyn onwetend en genoegfaam beeftelyk leven door gebragt hebbende, indiegedag-fyn geflorven is: immers voor foo veel aan die fyn uiterlle by gewoonten my fulx berigt hebben, konde blyken,.

VOO R-B E R I G T.

Belialvcn dcfe, is my nogh een ander, die men ook met regt onder de onwetende ftcllen kan, bejegent}welkeuiterlykganfch gereguleerten ingetogen levende, egter, als hy meende by foodanige te fpreken, door welke fyn gevoelen niet al te rugtbaar fouden werden, niet fchroomde regt uit te feggen, datnbsp;alles uit de Nature (dit was lyne uitdrukkinge) foo was, als het is} en wanneer men met hem wat nader fprak, geen andere reden bybragt, als dat ditnbsp;hem foodanigh toefcheen, en hy het anders niet kondebegry pen rvertoonen-de egter in defe dikke duifternifle van onkunde, nogh een fekere grootsheit,nbsp;als of fyn verftand verder reikte, als dat van anderen.

�. p. Om defe te regt te brengen} de wyl de befte Metaphyfifche Argumenten op haar geen kragt doen, nadien fy defelve niet begrypen, en geen moeite daar toe luften aan te wenden: fchynt my niet dienftiger, als haar foodanige bewyfen voor te houden} die alleen in de gemeene ondervindingen, van het geen yder voor fyn oogen fiet, haargrondhebben. En weet ik, dat defenbsp;laatfte, welke anders niet ligtelyk gewoon was eenigefwakheitoftwyfi�lin-ge ontrent fyn gevoelen te laten blyken, daar door gedwongen wierdetebc-kennen, dat hy in defen tot ongeruftheit gebragt was.

�. lo. De vierde oorfaakwim. Ongod\�.tryQ^ voor foo veel my door opmer-kinge en ervarentheit kenbaar geworden is, fpruit in andere, \iit een alt e groten inbeeldinge van wys te fyn} en het al te blindelyk voor waarheit aannemen, van het geen fy uit haar verftand of denkbeelden gevooon fyn af te leiden. Welkenbsp;fy foo wel ontrent de Goddclyke Eigenfehappen, als ontrent het minfte ver-fchynfel in de fchcpfelen, kortom niets uitgefondert, in alles tot een onfeilbare regelmaat van mogelykheit cn onmogclykhcit, waarheit en valsheit,nbsp;goet en quaat, met een groote trotsheit gewoon fyn te ftellen.

Dit is de fchadelykfte foorte van allen. Eerftelyk.^ om�amp;tiy loochenen, alles wat fy niet begrypen} en daarom alle Goddelyke openbaringe (die haar be-gryp te boven gaat) by haar verworpen en gcnoegfaam befpot werd. ften anderen j om dat defe de meefte bequaamheit hebben, om hare dvvalinge met fpitsvinnige redeneringen voor te ftaan} en de kragt van de argumenten, dienbsp;tegen haar gebruikt werden, te ontwyken; waar van fy flgh aanftonts bedienen, foorasymand, die haar tegenfpreckt, maar in de minfte onvoorfigtigcnbsp;of dubbelfinnigc uitdrukkinge vervalt, �ften derden.^ omdatveelevandefe, innbsp;haren ommegan^h een uiterlykenfchynvanborgerlykheitenfedelykheit ver-toonende, by onervarene; fomtyts een fekere agtinge verkrygen} die aan on-vafte aanhoorders gevaarelyk is. Te meer, nadien verfcheidene van defelve,nbsp;de beginfelen van Euclides.^ de Algebra., en andere alleen fpeculative delen dernbsp;Mathefis geXeerthehhende, daar door by onwetende voor groote Wiskundige gehouden werden} welke egter aan haar niet meerder toekomt, als dcnbsp;naam van een groot Philofooph aan ymant, die niet anders als de Logicanbsp;verftaat; nadien men, in defe, of denkbeeldige wetenfehappen, leernbsp;geoefFent kan fyn} en egter ontrent het gene wefentlyk is en gelchict, ofnbsp;gantfeh gene of ten minften een feer kleine kenniffe hebben.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Men

VOO R-B E R I G T. nbsp;nbsp;nbsp;p

Men gelieve hier uit niet te befluiten, dat defe Heerlyke Studi�n uit figh felfs, dcfc ongelukkige tot foo verkeerde gedagten fouden leidenj die in veel gevallen,nbsp;de waaragtige wegen openen, om de anderfints geheel onnafpeurlyke wysheidnbsp;Godts, indefcheplelen aan te toonen. In tegendeel fyn defelve feer nut,tennbsp;fy een verkeerde opgeblafentheit, waar door men meent alles te weten, defe halve Philofophen tot het misbruik der felve vervoerde; en andere met veelnbsp;'yaanwiisheid deden veragten, die juill haar v�rllant tothetonderlbekenvannbsp;linien en grootheden niet aangelegt hebben: hoewel fy het felve ontrent andere voorwerpen met veel oordeel wyfl�lyk gebruiken.

�. II. Dus bevint men tegen woordigh, dat om felfs Atheiftifche fchriften voor onbet wiftelyke waarheden te doen doorgaan, derfelver Autheurende gedaante van wiskonftige betogingen daar aan hebben tragten te geeven. Eennbsp;voornaam v�orbeelr fietmen in het Boek van B. de Spinoza �, het welk ooknbsp;daarom by veele ongelukkige foo veel naams verkregen heeft; overmits dienbsp;de Mathefis niet regt verdaan; uit den uiterlyken toeftel van de faken tenbsp;behandelen, denken, dat het geene daar in gefegt wert, uit regte wiskundigenbsp;redeneringen volgt.

Miflchien fal numaals gelegentheit gegeven werden, om de misdag daar in begaan wat meer uitvoerighlyk te doen lien, door de aldaar genoemde betogingen met die van ware Mathematici te vergelyken.

�m�er alhier een woort in het voorby gaan van te zeggen :

/. Twee voorwerpen fynder, ontrent welke de Mathematici lig beligh houden; namelyk denkbeelden, die ly alleen als denkbeelden aanmerken.nbsp;F n ten anderen, foodanige, die fy voor denkbeelden der waarlyk bellaandenbsp;faken houden.

Dat is om klaarder te fpreken.

De Mathematici redeneren of alleen ontrent hare denkbeelden; of anders ontrent faken, welke bulten hare denkbeelden wefentlyk beftaan.

II. De eerfle maniere liet men in dcGeometria Speculativa-^ gelykdebegin-felen van Euclides., de Jlgebra amp;c. alwaar men een punt begrypt, alsyetsdat geen delen heeft; een linie, als een lengte fonder breedte; en foo voort.nbsp;Soo onderfoekt men hier ook grootheden, die meer als drie dimenlien hebben. amp;c. welke alle een yder weet, dat alleen fekere wyfen van onfc bestippen fyn, fonder dat ly buiten de felve eenigc wcfentlykheit hebben.

De tweede maniere liet men, in de j4fironomia.f Optica amp;c; alwaar ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^i-iitcn onfe denkbeelden beftaan, onderfogt werden.

T\ f. '� .^^gtont van de eerfte redeneringen, behalven de Axiomata.^ fyn de epnitien, xvelke fy hare denkbeelden befchryven; fonder ligh te bekommeren , of�er yets in de faken wefentlyk is, dat op defelve paft; waai vannbsp;Itrax voorbeelden gegeven zyn. En foo is het by haar een waarheit, dat dcnbsp;due hoeken in een driehoek, gelyk aan tweeregtenfyn;alwarcnalledir!gennbsp;ront en geen eenen driehoek wefentlyk in de werelt.

B nbsp;nbsp;nbsp;V. Dc

V O O R-B BRIG T.,

De katAe maniere van haai' redeneren heeft fyncngroi^f in de ervarent-heit en ondervindinge, die fyfelfsofandere, diegeloofwaardighfyn, vandc faken hebben, welke buiten hare denkbeelden beftaan, engecnlHitsiaharenbsp;begrippen alleen. Soo ftelt een goet fterrekundige ten gront van fyne we-tenlchap, het geen hy, of andere die hy gelooft, byerrarentheitondervon^nbsp;den hebben: namentlyk, dat�erecnenaartktoot,eenefonne, eene metoogennbsp;figtbare mane; vyf planeten, waar van eenigc omloopers hebben, en eennbsp;groote menigte vafle Herren waarlyk fyn: dogh geenlints fyn begrip ennbsp;verbeeldinge, waar door hy een werelt van een andere gedaante aan figh foudenbsp;kunnen voorftellen j by voorheek, mettienfonnen, hondert manen, duifentnbsp;planeten en feer weinige vake fterren. Van welke ingebeelde werelt hy eg-ter veele betogingen foude kunnen makonj die na de eerfte manier van redeneren wel wiskundigh waar, dogh tot de kkenfelfstoegepakfynde, volkomen yalfch foude wefen.

Die nu Spinoza gelefen heeft en verftaat, weet dat hy alleen fyne denkbeelden en verftand ten grond van alles ftelt, het geen hier derhalven geen verder bewys van noden heeft. Waar uit aan yder blyken kan, dat hynbsp;die maniere van waarheden te vinden, verkeerdelyk op wefentlyke faken toepaft j van welke ware wiskundige figh noit, als enkel ontrent hare denlcbeel-:nbsp;den, bedienen. Waaromme den ganfehen reex van foo veel voorftellen, ertnbsp;foo genaamde betogingen, in het Boek van Spinoza (fchoon hy al bondighnbsp;uit defc gronden redeneerde, waar van egter het tegendeel in veele gevallennbsp;bewefen kan werden) aan niemant yetwes anders toonen kan, dan alleen de ei-genfehappen van die verbeeldingen en begrippen j welke defen ongelukkigennbsp;Autheur in figh felfs geformeert heeft: londer dat ymant daar door van de laken felfs yets meerder kan befluiten, als een Aftronomus foude kunnennbsp;doen, wanneer hy fyne verbeeldinge wilde houdenvoor de ware gefteltbeit dernbsp;Hemelen.

II. Soo dat uit defe misgreep alleen, de onvafthelt van alle de Redeneringen van Spinoza met eenen op llagh te fien is j en hoeweinigh fyne manier van bewyfen met die van de regte Mathematici overeenkomt.

12. Dogh orn na defen aftred weder voort te gaan. Dewyledefe ongelukkige Philofop hen lbo veel aan haar verftand toefchryven, en alle fcherp-llnnigheit gewoon fyn in te fpannen, om de kragt van alle Metaphyfifchc argumenten, fchoon fy al op goede raifonnementen lleuncn, te kunnen te-

fengaan; is het eenigfte, dat ik oit geilen hebbe van vrugt te wefen, om aar dien yerderff�lyken trots van alles te begrypen, te ontnemen j en van denbsp;kleiuheit van haar verftant te overtuigen, {�t geen tot haarbekeeringevoor-naraelyk nodigh is) dit infonderheit ge weeft j dat men haarin eenChymifchnbsp;Laboratorium bretrge, of een andere piaatfe, daar men gewoon is Phyfi'lche ennbsp;niet aan yder bekende experimenten te doenj en haar te vragen, indien ditnbsp;of dat gcfchiede, wat fy volgens haary erftant en denkbeelden louden meine.n,

daar

V o o R-B E R I G T. nbsp;nbsp;nbsp;u

daar uit te moeten volgen? Waar in mi��ende, en contrarieexperimenteaan haar getoont wordende, geen uitvlugtenvan eenighgewigtoverighblyven,nbsp;om de bekentenifle te kunnen ontworftelen, dat haar v�rftantfighfeerwei-nigh tot wefentlykc kxken uitftrekt. Om niettefpreekenvan fodanige experimenten, die men aan haar kan doen fien, indien fy niet tegen de alder-klaarfte begrippen van de befte redeneerders aanloopen, dat l'y ten minftennbsp;tot noch toe, defelve te boven gaan. En ingevalle fy felfs in de onftervin-delyke Natuurknnde ervaren fy n, moet men haar verfoeken de wyfe van alles,nbsp;dat fy fien gefchieden, fonder vooroordeel te willen befchouwen; en te denken , of de raagt en wysheit des Makers cn Beftierders daar in foo onbe-twiftelyk niet te bemerken is, als het verftant en konft vaneenig konftenaarnbsp;in het werk, dat hy gemaakt heeft.

Tck foude hierexcmpelenkunnenbybrengen; waar in defe middelen, (wanneer veele andere langen ty t te vergeefs aangewent waren,) alleen gefegeiit fyn geweefti ten fy de aangelegentheid der fake ons in defen langh genoegh opgehouden hadde.

� I Boven defe gemelde vier oorfaken, fyn my ook andere aanleidingen tot Ongodifterye voorgekomen; welke wel niet foo eigentlyk als de voorige,nbsp;onder de oorfaaken van defelve getelt kunnen werden j maar die egter aan ver-fcheidene een trap daar toe verftrekt, cn haar, foo niet altyt tot looche-ningc, ten minften tot twyftelingen aan de hoogfte waarheden, gebragtnbsp;hebben.

De eerfte dan van defe foorte, fyn de Vooroor declen-, waar van fommige met ons geboren werden, ofuit verflaaftheit aan onfc uitcrlyke finnen haren oorfpronknbsp;hebben. Soo verheelt men figh (om een voorbeclt te geven) de fonne, nietnbsp;grooter als een tafelbort of kleine fchoteljen fyne afftant van ons leer klein te lyn.nbsp;Op defelve wyfe komen ons de planeten als gering en veragtelyk in groot-heit voor. Dit inonsgeprentlyndegecftaanleidingeomvandegrootewerkennbsp;Godts met te weinigh ontfag te denken j nadien fy ons op defe wyfe voorkomende, weinigh magt fchynen van noden te hebben, om gemaakt en ge-regeert te werden: daar indien men de werelt in fyn onmetelyke uitgeftrekt-heit, de fonne als een vyerkloot van foo vcrfchrlkkelyk een grootheit, ennbsp;de planeten, waarvan eenige, duifenden van malen den aartkloot fouden kunnennbsp;bevatten, na hare ware geftalte aanmerkte j defelve ons geheel andere �gc.rnbsp;^gten fouden doen maken, en reden geven, om ons over de gedugtenbsp;i^^�S*^^theit des aanbiddelyken Makers en Beftierders verwondert te doen

Een ander Vooroordeel, dat ons te weinigh wysheit en beftieringe inde figt-oare wereft doet bemerken, is dat, alwaar wy niets licharaelyksofgeenbe-weginge fien, gewoon fyn te oordeelen, dat�er ook niets, en geen bewegingc vvaanyk is. Want denkende, dat het geen in ruft is, altyt wel in ruft bly-ven fi�, fonder dat daar toe yets anders vereifcht werd, komt ons alles te vo-

B a nbsp;nbsp;nbsp;ren.

VOO R-B E R I G T.

ren, als of�er geen magt nogh beftieringe daar in van noden was. �t Geen ons fagtjes leit, om de Goddelykc voorfienigheit in defe �iken en plaatfen,nbsp;of geheel niet 5 of immers fecr weinigh re erkennen. Soo beelden ligh veelenbsp;in, dat in een kamer, die vol ligt en Ingtis, alles ftil en ruitende, en by gevolge, dat�er geen niagt, om ons voor ongeval te bewaren, aldaar nodig is.nbsp;Dogh indien men aan haar dede fien het ongelooftelyk geweld van de lugt,nbsp;die haar omringt; en ten fy een hoogcrwysheit en beftieringe delTelfswoeltenbsp;kragten, door een geduurigetegenkragt breidelde, die haar ineen oogenbliknbsp;vei bryfelen foude; en men haar dede begrypen de gruwfttme bewegingen desnbsp;ligrs; het welke, indien het aan geen wetten gebonden was, waardoor hetnbsp;figh van een verfpreit, den ganfehen aartkloot in weinigh minuten tyds in denbsp;alderverteerenfte vlammen foude fetten; wiekantwyfteien, indien hy eenig-ftnts redelyk is.^ dat defe daar door reden fouden vinden, om de grootheit,nbsp;wysheit en magt van een Godt te danken en te verheerlyken; die alleennbsp;haar in alle defe gevaren bewaart, en belet op foo ellendige wyfen om tenbsp;komen.

�. 14. Om van defe nbsp;nbsp;nbsp;genefen te werden; leert ons het gefeide,

dat het nodigh is, dat men de ware geftalte der faken ondervindelyk tragte te onderfocken, en fyne verbeeldinge daar na regt te vormen,, door de be-Wvl�n, welke ons een ontegenfprekelyJce ervarentheit leert, dikwils te overdenken ; het geen ons meenighmalen de Mogentheif des grooten Regeerders als met handen fal doen taften, indien men maar op de felve behoorlyknbsp;merkt en let.

� ly. Het twede van defe laatftefoorte, datwelinvelegelegentheden van een goeden en nodigen dienft is, maar onvoorfigtigh gebruikt fynde veelenbsp;verftanden bedorven en aanleidinge tot vallen gegeeven heeft, is een�verkeerde mmiere van Philofephsrenj. of liever, van de Natuurkunde aan ymant te onder-�wyfen.

Tor defe brenge ik eerfi dat foort van boeken , welke wel met geenquaat oogmerk gefchreven fyn; maar die eigt;ter, indien men hare fchryvers gelovennbsp;wil, van het ganfehe gebouw des wcrelts, van fyn geheel famcnftel, vannbsp;alle fyne figtbare en onfigtbare deelcn , niets uitgefondert, ondernemen eennbsp;regt begrip te geven; toonende na hare wylemet foo veel verfekertheit, alsnbsp;of de makers defer boeken,tegenwoordigh en geheirafchryvers waren geweeft,nbsp;d�e Godt de wereld fchiep, hoe alles geilek is, bewogen en onderhoudennbsp;wert;- en (�t geenmy dikwils verwondert heeft, datik hetvananderfintsver-llandige Heeren lag gefchieden) felfs, hoe alles in den beginne geworden is,nbsp;het gene tuflehen den omtrek des Herren Hemels en delTclfs middelpunt gevonden wert.

Indien nu iemand foo ongelukkiglyk vervalt, dat hy , het geene in dele boeken gefegt wert, voor de regte waarheit begint te houden; hoe kan hetnbsp;anders lyn? of hy moet denken, dat, om dit Heerlyke Hcel-Alinfyncierly-

kc

V o o R-B E R I G T.

ke Ordrc te brengen en te bewaren, niet meei'wyshcitvan noden is geweeft, als defen Autheur van dit boek gehadt heeft. En hoe verre dit veele jongenbsp;en weelderige verhanden van de verw�nderingh en aanbiddinge van Godtsnbsp;oneindige wysheit met der tyt kan afleiden, fallen veele ligt kunnen oordee-len, en eenige weren het by ondervindinge.

�� 'rot defe verkeerde wyfe van fynegedagten te leiden behoort ook ir//e Tnaniere ^ voigens welke men uit eene onder [Ie Hinga' alle verfchynfelen der Nature wilnbsp;afleiden. Hoe veel aanleidinge nu defe imaginaire maniere van Philofopherennbsp;geeft (wanneer men defclve eens voor de ware begint te houden) omtotonbe-tamelyke gedagten van Gods albeftierende voorfienigheit te vervallen, is nietnbsp;moeyelyk tetoonen: vermits foramigc verhanden, bevindende, dat het haarnbsp;meer arbeit koft, een voorname Mathematifchepropofitieteverhaan, of eennbsp;Algebra'aifche quehie te ontbinden gt; als figh de oorlakenen werkingen, vannbsp;al wat tot de hgtbaare wereld behoort, volgens defe onderhcllinge te verbeelden; komt haar het groote werk van al het gefchapenevoor ,als geinak-kelyker te begrypen, dan fommige uitvindingen vanquot;Wiskonhenaars. Waarnbsp;uit dan een hil gevolgh allenxkens voortfpruit, dat tot de Ordonnanti�n desnbsp;Hemels en deraardenminderwijsheitisvereifchtgeweeh, als veele menfehenjnbsp;welke fy voor groote Mathematici houden, befitten; weshalvenaan haardennbsp;gedugten Schepper in fyne wysheit foo feer verwondcrlyk ook niet voorkomt.nbsp;En is dit verlies van fchuldige eerbiedt en agtinge voor den grooten Makernbsp;van alles; meermalen den eerhen heen van aanboot geweeh; waar over eeni-gc, die my bekent fyn geweeh, eerh gehruykelt, en daar na gevallen fyn.

Die in defen doolhof dwalen fyn gewoon yverighaarbehtcdoen,om ilgh felfs nogh verder te verwarren; en tegen alle overtuigingen van contrarie experimenten hare onderhcllingen, foo veel mogelyk is, ftaande te houden ;nbsp;nadien het aan haar een hil genoegen geeft, figh rc kunnen wys maken, dat,nbsp;ionder foo veel moeite en koften aan ervaringen te moetcnbcfteden, hare on-llerhellinge aan haar tot een ware fleutel verftrekken kan, vandeverborgen-fte geheimen der nature. En om in geen twyffelinge daar ontrentgebragttenbsp;werden, uit defe aanmerkinge, dat�er meer als een Hypothefts kan bequaamnbsp;fyn, om defelve efteften daar uit af te leiden, gelyk inde Ahronomie en andere gevallen kennelyk is; fyn veele gewoon defen grontregel te hellen: Datnbsp;onder ft diinge daarom vnligh voor de mee ft ware kan gehouden worden omdatnbsp;Jy de eenvoudighfte �s. Welk bewys ontrent van defelve kragt is, als ofymantnbsp;^^�^'^i�wyfer in een kamer fiende omgaan, wilde oordeelenregt bewefen tenbsp;nebben, dat defelve door een gewigt en niet door een Veer bewogen wierdc,nbsp;jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;het eenvoudighe voorquam.

is defe Hypothetifche Philofophie daarom te fchadelyker, om dat fy nootlakelyk vereifobt, (het geen wederom niet fonder een al te gering gevoe-leii van de werken des grooten Scheppers, en gevolgelyk ook van Hem felfsnbsp;gefchieden kan.) dat men figh inbeeide een grondige kenniflc te hebben van

B 3 nbsp;nbsp;nbsp;alles gt;

VOO R-B E R I G T.

alles, imtTicrsvan het voornaamfte ^ dat�er in de Nature gefchiet:.mdlen yder fig felven volftrektclyk voor dwaas foucic moeten houden, indien hy ligh wildenbsp;vermeten een onder ftelUnge te vinden, die bequaamv;as om redenen van ver-fchyni�len te geven, welke aan hem geheel onbekent waren; overmitsver-anderingh in de verfchynlelen, ook verandcringh in de Hypothells nootlakely knbsp;medebrengt.

Om uit defe verwarringe te geraken, is meer arbeit van noden, alsymant, die het noit befogt heeft, milTchien denken foude: infonderheit, indien wynbsp;eenigfints verre in defe lludien gevordert fyn. Een yder, die het oit ondervonden heeft, weet, hoeverdrietighhetis, een onderftellinge te moeten verlaten; welke men lange Jaren voor waar gehouden en aangehangen heeft ,nbsp;daar men foo veel nagten over geftudcert, foo veel papier over befchreven,nbsp;foo veel meditati�n over gehadt, foo veel boeken over geleien heeft; en waarnbsp;door men ligh inbedde by na ten top van alle wysheit of gekomen te fyn, oftennbsp;minllenhaall te fallen komen. En die een voorheek hier van wil lien, gelieve denbsp;Voorreeden van de Anatomie der Herflenen van de Heer/i^i/Z^^rnatelefen.

�. 17. Om dan door defe manisre, van uit onderftellingen alleen te Philofo-pheren, niet verleit te werden, iseerftnodigh; dat men aan defe fpeculative ftudien niet al te veel hange, hoe feerfyonsookdoor devrugtbaarheitderfel-ver onderrtellingen en de vertoninge van de grootheit van onsyerllant, ftil-fwygende vleyen; maar dat men figh tot dadelyke experimenten begeve, nietnbsp;de gedagten van menfehen, maar de faken inde Naturefelfsonderfoekendc.nbsp;Hetwelkdekleinheitvan onfe kennifl� in ontelbare gevallen fal doen blyken,nbsp;en ons van de magt en wysheit des aanbiddely ken Makers, op een geheel andere en veel nadrukkelyker wyfe, overreden en tonen , hoe groot het on-derfcheit is, tullchen yets te weten by ondervindinge, en yets te gilfen by onderftellinge.

�.18. Het andere, waar van men figh voor de quade gevolgen van defe foorten van ftudien in veiligheit ftellen kan, is, wanneer men na fakenge-vraagt wert, welke voor ons niet klaar genoegh fyn, ruftigh en fonder Ichaam-te defelve te beantwoorden met een Nefcio of ik vjeet het niet-, geenfints hunkerende , om door defe of gene onfekere of onbewefen Hypothefis daar van reden te willen geven; op dat men fyn agtbaarheit moge bewaren. Dit befchermtnbsp;ons, dat de natuurlyke h�og-gcvoelentheit van ons eigen verftant, geen fintnbsp;aan ons in de bogen werpe; en is het ware middel om ons needrigh van opsnbsp;fclvcn te doen denken, en de werken des groote Scheppers met verwonderingnbsp;te befchouwen.

Ik weet wel, hoe moeyelyk ymant, die eenige opinie van den roem van fyn geleertheit heeft, en defe ftudien aanhangt, daar toe te bewegen is, dat hynbsp;ront uit foude \i^htxit\tt\yetsnuttenveeten-, temeer,dewyldeeeneofdeanderenbsp;onderftellinge aan hem altytfchynt een weg open te laten, waar door hy dit ant-woort ontvlugt�n kan, Dogh die figh anderfints ftilfwygende daar aan mogt

floten,

V o OR-B E R I G'T. nbsp;nbsp;nbsp;r^-

iloten, indien hy waarlyk gelecrt is, falcgter wel willen toeftaan, dat�erook een gekeft niet'weten [ermUtum nefcir�) gevonden wertj namelykinymand,dienbsp;cerlt wetende, wat veele groote verllanden van qen faak feggen, nogtansnbsp;ondervindelyk kan aan tonen, dat defe gedagten voor geen waatli�it te houden fyn j en f�lfs daar over gevraagt fynde, fonder cenige agterhoudentheitnbsp;fyne onwetenheit bekent. Het welk aan niemant tot nadeel van de.igtinge,nbsp;die hy door fyne geleerthcit verkregen heeft, van ee.nigh verftandigh inen-fchekantoegerekentworden; en ondertuffehendievrugtgeeft, datinenheclnbsp;anders, als veele ongelukkige Ongodiften, die dooreentegrootenw aan vannbsp;alles te weten ge^^allcn fyn, de Goddelyke wysheit, die in de verfchvnfelcnnbsp;der Werelt uitblinkt, verre boven de 1'yne liet en erkent te gaan.

�. ifgt;. Uit dit alles gelieve egter niemant te oordeelcn, datwy het maken van onderftellingen voor geheel onnut houden; nadien fy bchoorlyk gebruikt fynde, in veel gevallen van een inerkelyken dienft fyn; nietalleen., omdatfyd�nbsp;gedagten van een ondcrfocker dikwils wat beter bepalen, en dcfel v� beletten alnbsp;te wildt te fwerven; maarookvoornamelyk,omdatfy vaneenbyfonderenut-tigheit fyn, om jonge verftanden te leiden, en aan defelve een voorbeelt tenbsp;geven, hoe fy daar na uitnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;moeten redcnecren; als het maar met

die voorfigtigheit gefchiet, dat men haar leere tullchen defe entuffehen onderftellingen het behoorlyk onderfcheit te maken. Waarom figh van dcfelvc te bedienen voor lbodanige Heeren piyflelyk is, welkers pHgt cn oogmerknbsp;vereifcht de Jonkheit in de cours van ftudien te beftieren; maar fulx gedaannbsp;Nverdende by andere, die het formeren van jonge verftanden tot haar laftcnbsp;niet hebben, alleen om de grootheit van haar geleerthelt te toonen, fchynt bynbsp;niemant, als die meer begeerigh is om de gedagten van defe fchry vers, als denbsp;waarheit van de faken te weten , - (indien ik myn oordeel hier mereerbiedig-loggen magh) veel goetkeuringe te kunnen vinden.

- y ets anUera ovei-ga, kan ik nict nalatcn hicrby te voegen; dat on-

' nbsp;nbsp;nbsp;�� niet alleen het Geheel-

VOO R-B E R I G T.

meineu fouden een veel eenvoudiger,en daarom veel waaragtiger onderftellinge, daar ontrent te kunnen uitdenken j en andere figh fouden inbeelden, onbe-tvviftelyk te kunnen tonen, datymant, die de ware maniere voor aannemelyknbsp;onderftelde, fonder grond fprak �, nadien dcfelve vereifcht, dat een menfeh loonbsp;veel maanden, als een Vifch in het water, in�s moeders lichaam moet leven.nbsp;Het geen fy fouden geloven by baarblykelyke ervarentheit te kunnen weder-leggen overmits niemant eenige weinige minuten in het water fonder te derven duren kan. Die dit met my overdenkt oordeele hier uit, hoe weinighnbsp;men op bloote, fchoon anders fcherplinnigh uitgedagte, ondcrltellingen bouwen kan.

�. zo. lek wete niet, of (om weder onfen draat te hervatten) ick defen gront-regcl, 'welke by eenige aangenomen en voorgllaan weit, namelyk; dat men in de Philofophi� op geen Eind-Oorfaketi of voorgenomen oogmerken agt moet geven ^nbsp;ook voor een Jerde afgefonderde am�eidinge tot ongelukkige gedagten nemen j of anderfints by de verkeerde manieren van Philofopheren dellen moet.

Ick befchuldige alhier die Philofophen niet, welke feggen, dat in de Natuurkunde, alwaar men onderfoekt, hoe alles is, werkt, en bewogen weit, de befchouwinge van Eind-oorfaken eigentlyk geen pkatfc heeft} en da gecr-nc toe, als men vraagt hoegefchiet dit'i Dat men verkeerdelyk antwoort,/�?nbsp;dat einde gefchiet dit. Maar dit is egter waar, dat defe regel dus onbepaalde-lyk opgenomen fynde , fommige tot een ruw begrip leit, dat alles fonder oogmerk gemaakt is, en een los geval of onbewude oorfaken in de wereltnbsp;plaatshebben. Immers, dat d.c vnxgQ waarom yets gefchiet, o? tot wat eindenbsp;yets dienfiigh d,- als aan groote verdanden onweerdigh, uit de gantfehePhi-lofophie niet behoort gebannen te werden gt; fchoon men al toe daat, dat dienbsp;eigentlyk tot dat deel van de Phyf.ca niet behoort, het welk de werkendenbsp;oorfikcn befchout j fal, foo ik gelove, by yder toegedaan wmidenj die oitnbsp;in het onderfoeken der natuurlykc faken met vermaak de gebruiken der fel-ver gefien heeft, en den dienft, die fy aan het Geheel-Al, en aan de men-fchen doen.

Het is wel waar, dat in de hedensdaagfche Philofophi�, dit niet affondcr-lyk van andere faken geleert wert j maar gelyk in de Pneumatica de eigenfehap. pen der gecdelyke wefens, in de Phyftca die der lichamelyke, in de Mecha-de be wegingen, in de Aftronomiahctgccadit Hemelligten fmdcOpticahttnbsp;geen het ligt en gefigt aangaat, verhandelt wert; komt het my voor, en icknbsp;mcenc niet fonder reden, indien men in een ander byfonder deel figh bevly-tigde, om de oogmerken en wyfe einden des Scheppers, uit de gefieltenis dernbsp;ftken, en hare gebiuiken aan te toonen j dito. �de. Scopologiaoioogmerks-kundenbsp;een van de alderverhevenfte deden derPhilofophiefoudeuitmakenjenbequaamnbsp;fyn niet alleen om veel, anderfints Godt vergetene menfehen van haar verplig-tinge enfchuldige dankbaarheit aan haren grooten Maker te kunnen overtuigen: maar ook om die in het uitvinden van nieuwe gebruiken, felfs van lang

be-

VOOR-BERIGT.

�Sekende (aken, neerftigh en gelukkigh fyn geweeft, by de nakomellngfchap vermaart te maken. Soo fict men dat Harveus in het vinden van den omloopnbsp;lt;Jesbloets, een noit te voren bekent gebruik van het hart, van aderen ennbsp;�'A.gii�.cien'^MalpighiHS vcrfcheidene van de deelen der dieren en planten j .Sore/-lus een van de werktuigen der bewegingen uitgevonden hebbende , daarnbsp;door by het volgende gcflagte haaren naam met veel eer hebben doen ge-lt;ienken.

���2.1. Hoe veel nu het ondervindelyk onderfoekder fchepfelen dient,om de qua-de gevolgen, van delen onvoorligtigh opgenomen lyndc grontregel, te kunnen inyden, toonen ons de naukeurigfte onderfoekers van delen tyt, infonderheidnbsp;dc Anatomici; die de oogmerken toe de laken dus gemaakt lyn, of hai enbsp;gebruiken, uitdrukkelyk gewoon fyn by alle de befchryvingen derfelver tenbsp;voegen �, en menighmalen ligh uit dien grond in den lof der wysheit en goe-dertierenheit des Formeerders uitlaten gt; waar van by de te voren met eerbiedtnbsp;genoemde, Harveus^Malpighius^ Borellus en een menigte van feer veed andere doorlugtigc voorbeelden te vinden fyn.

�. Zi. Voor hex. vierde van de laatllgenoemde foorte, het welke in ligh felfs wel niet altyt de Godtloocheningh mede brengt, maar dat cgterveeleon-gevoehgh daar toe geleid, immers belet heeft, om van de gewigtigfte enGod-delyke waarheden overtuigt te werden j kan men Hellen , de foo menighvul-welke,fonder dat fy nogh een einde hebben, over defelve ge-

voert fyn.

Dit behoeft men niet te bewyfen,aan die de oude eil hedendaagfene onee-nigheden onder de Philofophen bekent fyn-, welke, fchoon fy al wederlijdts de volmaaktheden Godts tegen de Atheillen tragten te befchermen, egter o-ver en weder, eenigc van malkanders daar toe by gebragtenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

fyilx niet bewyfende, verwerpen. Door welke geduurigc vei fchulenthcden, uifondei'lieid als Hgli ook lieviglicdcn daai' in mengen tUviCncn gclccrdc Hcc-ren, de onvafte tot verdere twyffelingh gebragti en aan de Godtloochenaarsnbsp;te veel voet gegeven weit, om met eenigenfchynftaandete houden, dat alles,nbsp;wat hier van gefeit en gelooft wert, de behoorlyke fekerheit niet heeft.

�. 13. Om aan defe difputen niet onderworpen te wefen , en die der fyn, te eindigen-, foude men hier wel een middel kunnen voorftellen, het welkenbsp;daar toe bequaam foude wefen j dat is met ernll het onderfock aan te vangen,nbsp;waar in het regte kenteken van de waarheit of valsheit van een voorllel ofnbsp;Emndatie beftaat. Want als men in dit eenige overeen gekomen was,nbsp;foude men van een propofitie, fonder verder difputen, altyt met zekerheitnbsp;kunnen weten, indien fy het regte kenteken van waarheit hadde, dat fy waarnbsp;was gt; contrarie tekens hebbende, dat fy valsj en de tekens wederfyds noghnbsp;duifter fynde, dat fy nogh twyffelagtigh en onfeker was.

Dogh nadien het meer te wenlchcn , als te verwagten is , dat onder de Philofophen , het verfchil over de kentekenen van waarheit oit in die

G nbsp;nbsp;nbsp;ver-

VOOR-BERIGT.

vereifchte volkomentheit fal afgedaan veerden} is het befte middel, datmy oitr om difputen te myden of te eindigen, voorgekomen is, foodanige bewyfennbsp;van de waarheit of valsheit van een voorftel te gebmilcen j die met foo Teernbsp;in raifonnementen, als wel in onloochenbare ondervindingen haren grond hebben j wanneer fulks gefchieden kan.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

In dit gefeide moet men feer beveftigt werden , nadien men in de heden-daagfche Natuurkunde daar van een blykelyke preuve heeft. Overmits aan yder bekent is, immers alle de verftandigfte daar in overeenkomen dat omnbsp;t^an de waarheit der ftellingen in defe wctenfchap verfekcrt te fyn, men de-fclve met experimenten bewefen moet fien. En heeft men bevonden, dat denbsp;ondervindingen voor de ecnigfte kentekenen van waarheid , in defe laat-fte eeuw, by de grootfte verhanden aangenomen fynde , ook feer veel'dif-puten ten einde fyn gebragt; en dat�er feer weinige in de natuurkunde opnbsp;nieuw voorkomen, welke niet haaft door nader ondeiwindingen beliegt werden. Soo is al het verfchil, of het bloed omloopt of nietj �f het water in denbsp;pompen opryft door perflinge van de lugt, of om dat de Natuur geen ledigenbsp;plaatfe lydenkan^ en feer veel andere, daar te voren foo langh over gereden-twift is, dooi ontegenlprekelyke ervaringen volkomen weggenomen} en denbsp;waarheit van het eeifte, en daarom de valsheit van het andere, oogenlchvnlvknbsp;getoontj en nadien het lopen of ftilftaan van de fon, door geen ondervindenbsp;lyk bewys nogh heeft kunnen bepaalt werden, blyft dit (immerstotnoghtoe)nbsp;by de voomaamfte fterrekundige onder de onfekere faken getelt Waar vmnbsp;hier na breder onder hetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ waarvan

�. Z4. Eer ik van de difputen afga , vinde ik my verpligt om aan die Heeren, m welkers magt het is dit misbruik te verbeteren (indien dit boeknbsp;oit de eer mogte hebben van door ymand van defelve gelefen te werden) vetsnbsp;rnet alle eerbied voor te ftellen: het welke wel toteengoet einde , en opfeher-pinge der verhanden, op eenigc Academi�n ingeftelt en gebruikelyk fvnd^nbsp;egter aan vcele een groote aanleidinge, om ontrent de gewigtigfte waarhedennbsp;te ftruikelen , gegeven heeft j ende daar in beftaat, lat menlildaar met foonbsp;weinigh ontkigh en ootmoedigheit m publyke disputen , dikwils dlt;? ofnbsp;Godt hoort redentwiften , als van de alderydelfte Entia rationis o� her[fenver-fierfeh; ftende fomtyts het eene Corollarium van dengrooten Godt van Hemelnbsp;en Aarde} en een ander in de naaft volgende regel De Vacuo oi de fhatiisnbsp;imaginariis fpreken; over welke beide, fonder eenigh onderfcheit van �^bienbsp;digheit voor en, na malkander fomtyts gedifputeert wort. Op defe wyfo ver-valt^enongevoehgh, in een gruwfame gewoonte van den Vreeftelvken name Godts ontelbare malen, fonder hetminfte ontlagh, ydelvkte gebruikennbsp;en dat Alderheerlykft en aanbiddelyk Wefen, het lelk^men fonfer ontroe-nnge noitbehoorde ingedagten te nemen, veel minder te noemen, alleen totnbsp;een voorwerp van meermalen dertele fpeculatien te doen ftrekken. Hoe veelnbsp;quaat dit nu in fommige veroorfaakt heeft, fullen die geene ftghkunnenerin-

neren.

VOOR-BERIGT. nbsp;nbsp;nbsp;ip

neren, welke ondervonden hebben, hoe veel de natuurlyke klcinagtinge, die yder tegen alle reden van het Goddelyke in figh bevint, daar door vermeerdert weit.

Ik laate aan die Heeren, aan welke het opfight over Academi�n toeveitrouwt is, een. middel tot voorkominge van defe misbruiken na derfelver hoge wys-heit te beramen; alleenlyk aan Haar Edelheden met nedrigh refpedt in conll-deratie gevende, of niet het gewigt van defe groote fake hoognodigh ver-eifcht? Eerfi^ dat men belette, dat den gedugten en alleen aanbiddelykcnnbsp;Godt voortaan meerder tot een middel ftrekke, om alleen jonge verftanden tenbsp;oeflfenen, en tot ftoff� van diiputen te dienen: van welke de Philofophie buiten dit meer als genoegfaam Vol is. 'Een anderen-^ dat de waarheden, welkenbsp;men van Godt en fyne volmaaktheden, mAt Metaphyftca en Pneumatka aan denbsp;Jeugt onderwyft, niet meer in openbare difputen; maar alleen in byfonderenbsp;Collegien, en wel, gelyk in de Godtgeleertheit gefcliiet, na eeil tot Godtnbsp;uitgeltort gebedt, met die behoorlyke ootmoedigheit cnontfigh, Welke mennbsp;aan foo Grooten Heer van alles fchuldigh is, verhandelt werden. Te meernbsp;dewyl het meeft'jonge lieden lyn, in welke de verdorventheden van verdantnbsp;en driften, figh op het kragtigfte doen gevoelen, die om dit ondervvys tenbsp;horen gefonden werden. Op welke wyfe foude fchynen te hoopen te fyn,nbsp;dat dit gevaar, anderfints door defe oneerbiedige manier van difputerenin denbsp;jeugt wortelen fchietende, foude kunnen voorgekomeri werden gt; en ydernbsp;door de Godvrugtige voorbeelden van hare Heeren onderwyfers, en eerbiedige behandelingen defer faken, mogte ondei-vindeil , dat ook geleerde Heeren Godt vrefen: welkers tegendeel by Veele Atheifterljomhaartegenfpreken-de confeientie te ftillen, voor waar gehouden weit.

�. zy. Behalven dit vooreng�leide is�er rtogh yets,het geen de menfehen wel niet tot een volftrekte Godtloocheningh aanfet; maar egter veele belet een Godtnbsp;in fyne werken te fien: Too dat niet weinige daat door, ontrent defe hoog-wigtige Taak als onagtfaam, ten minften onovertuigt henen leven. En dit is,nbsp;een natuurlyke traagheid., om op de faken., in welke des Makers volmaakthedenuit~nbsp;Hinken, met een behoorlyke aandagt te letten.

Wy fyn alle begeerigh om onfe weetgierigheit te voldoen; en daarom alle faken, welke wy voor wonderen agten, om dat de wyfe op welke fy ge-fchieden ons onbekent is, meer van naby te befchouwen; en dikwils derfelver oorfaken na te fpeuren. Als�er eens een Comeet verfchynt, Parhelia ofnbsp;Byfonneri figh vertonen, de fonne of mane eclipfeert; met hoe veel nau-keurigheitwert dit van verftandige en onverftandige aangefchouwt ? en egternbsp;fienwy dagelyksde fonne opgaan,de maan enfterrenfigh vertoonen, de veldennbsp;en bomen hare bloemen en vrugten dragen , de menfehen en dieren voort-teelen, en duifent andere wonderen meer ; en blyven even koel ontrent ditnbsp;alles, fonder yetwes genoegfaam daar van met eenige gevoelige opmerkingenbsp;te befchouwen, of onfe gedagten over de eerfte oorfaak en Autheur daar vannbsp;te laten gaan.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;C znbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Men

VOOR-BERIG

Men fchynt te moeten vaft ftellen, dat het dikwils herhaalde gefigt van elke in figh (elfs verwonderlyke faak, een foo veel fterker aandoeninge in ons foude moeten verwekken gt; en wy Ijevinden veeltyds het tegendeel. Dat ditnbsp;in onwetende plaats'heeft:, is foo groot een wonder niet; maar beklagelyk,nbsp;dat defe onoplettentheit ook meermalen in foodanige gevonden wert, die'hetnbsp;aan geen verftant ontbreekt, en die voor Philofophen willen gehoudennbsp;werden.

En foude men dit nogh kunnen toegeven, aan die de kennifle van een God of de ware oorftak van alles niet veel gewoon fyn te agten;, maar dat andere,nbsp;in dit point foo onagtfaam fyn, aan welke dit onderfoekfoogewigtighvoorkomt, dat het haar niet toe en laat daar van te fwygcn, en by de minfte ge-Icgentheit geduurigh dwingt daar over te raifonneeren, (foo dat ik meermalen de twvffelingen, daar fommige in waren of geweeft waren, daar doornbsp;ontdekt hebbe gefien) is een fake, die aan yder verwonderlyk moet voorkomen.

Men gelieve aan de waarheit van dit gefeide niet te tWyflFelen; nadien�er my bekent fyn, die eertyts foo onoplettende, -cn ontrent de werken van den.nbsp;Grooten Maker van alles, ganfeh ongevoeligh geweeft fynde, daar na tot-meerder opmerkinge gebragt,over haar felfs verbaart geftaan hebben; dat dienbsp;felve faken, welke haar nu een wyfen Formeerder en Magtigen Befl:ierder,alsnbsp;met handen deden taften, aan haar te vooren foo langh bekent warengeweeft;nbsp;dat fy die menighmalen in hare ftudien overdagt, by anderen daar van gele-fen, en met verfcheidene daar van gefproken hadden, fonder nogtans daarnbsp;door op die tyt tot een Godt opgeleit geweeft te lyn, en de miilfte overtuigingcnbsp;daar van gevoelt te hebben.

Indien de gewoonte daar oorfaak van is ^ die, omdat wy foo veel'wonderen dagelyks ficn, ons daar ontrent fonder indruk doet blyven; kan men niet anders-feggcn,als dat men door defe gewoo�te volkomen blind werd,en geheel ongevoeligh.

� 26. Het ecnige natuurlyke middel , dat ik oit gefien hebbe van vrugt, te fyn , om ons op alles oplettender te maken, is fightebegeventothetveel-viildigh doen van.nieuwe ondervindingen; welke onst�elkens als yet� ongewoons voorkomende, ons daar door gelcgentheit geven, om op de wysheit,magcnbsp;en goetheid van die dit alles foodanigh beftiert, met verwonderingh te merken. Infonderheit, indien (het geen hier ook nodigh is) wy ons, tegen on-fc natuurlyke traagheit aan, pogen te gewennen, om defe opmerkinge by hetnbsp;nemen van onfe ervareniflen gedurigh te voegen.

Het is hier de plaatfe niet, om een andere en de ware oorfaak van defe blint-heit by te voegen; waar door wy de fchepfelen dagclyles fonder eenige aandoeninge, en de volmaaktheden des Scheppers in defelve nimmermeer fien;, namentlyk de algemeene verdorventheit van alle menfcheii; om dat defe niet,nbsp;als door gebeden en de genade Gods felfs, en gccnfintsdoor natuurlyke middelen

VOOR-BERIGT.

delen te boven gekomen weit. Van welkelaatfte wy hier voornamelyk voorgenomen hadden te fpreken.

�. 27. Uit al het gene nu gefegtis, fal kunnen afgenomen werden, dat het naukeurigh en ondervindelyk waarnemen, van het geen men in de werelt liet,nbsp;een beproeft middel is, niet alleen om foo veel oorlaken en aanleidfelen totnbsp;Atheifterye tegen te gaan; maar ook om een Godt in fyne volmaakthedennbsp;uit deffclfs werken te leeren kennen. En gelieve niemant vremt te vinden,nbsp;dat ik my van defen wegh in �t Volgende, en niet van een ander foort van argumenten , welke men gemeenlyk Metaphyfifche noemt, bediene.

De redenen, die my hier toe bewogen hebben, fyn defe:

Eerftelyk^om. dat veele geleerde Heeren,op een Metaphyfifche wyre,dat is foodanigh eene, die op de raifonnementen fteunt, uitvoerighlyk de Ongodif-ten wederlegt hebben. Waarom de bewyfen van die foorteinderfelverfchrif-ten in veel overvloed kunnen gevonden werden. �

Ten anderen, om dat my de ondervindinge, en ommegangh met fommige van defe ongelukkige Philofophen, geleert heeft, dat de befchouwingen van denbsp;werken Godts, als men haar daar toe brengen konde, eenige vandefelvevannbsp;gedagten heeft doen veranderen, die Jaren langh tegen andere bewyfen verhard gebleven waren j om dat de fcherpfinnigheit van haar verftant, aan haarnbsp;altyt reden van difputen tegen Metaphyfifche bewyfen fcheen te kunnen ver-fchaflf�n, en fy daar dooronovertuigt bleven.

Eindelyk fill defe wyfe, foo niet by volftrckte Ongodiflen , ten minften by onvafte en twyffelende verftanden, die nogh foo verre niet vervallen fyn, datnbsp;fy de Goddelykheit van de H. Schrifture volkomen derven looclienen, ooknbsp;voor kragtig- gehouden worden; om dat Godt felfs in fyn woort figh niet vannbsp;konftiglyk uitgedagte , en daarom geflepen verftanden vereifchende Philofo-phifche raifonnementen, tot het bewyfen van fyne aanbiddclyke volmaakthedennbsp;gelieft te bedienen j maar ten meeftcr tyd, enkel langs defen effenen en voornbsp;yder gebaanden \vegTi,d�Dr fyne werken, de menfchen Van defelve wil overtuigen : openbarende daar in fyne liefde en gunfte tot haar; dat, niet tegen-ftraandc defe werken door de groote wonderen, diefybehelfen, aandefcherp-finnigfte redeneerden in veel gevallen magtigh zyn te doen bekennen, dat fynbsp;maar tot de uyterfte einden fyner wegen en een klein ftuksken der fiike hebbennbsp;kunnen komen5 egter een yder, en felfs de alderfwakfte in verftant, alleennbsp;fyne oogen heeft om hoge te heffen, om ontegenfprekelyk overredet te wer^nbsp;den van een Aanbiddelyken Maker en Beftierder van alles j fonder daar toe eenige menfchelyke Philofophie verder van noden te hebben.

�. 28. Aan ditgefeide ka�v het Woord Godts op veelvuldige plaatfcn getui-geniffe geven.

Soo hoort men Paulus een bewys van Godts eeuwige jlunwefentheit of kragt, Waar door hyuit figh felfs beftaat , uit de fch�pfelen nemen : Ront: 1. 20.nbsp;Want fyne onfienlyke dingen worden van de Scheppinge der werelt aan^ uyt de

VOOR-BERIG

Schepfelen verft aan en doorften, heide fyn eeuwige Kragt en Goddelykheit.

Opdefelve wyfe, na dat in den CIV. Pfalm in verfcheidene veri�n de wef*� l;cnGodts,opeen Iioogdravenden en zielroerenden trant, verhaalt fyni wertnbsp;Godts Wysheit uit defelve bewefenwr^ 24. Hoe groot fyn uwe werken lt;^0 Hee-re, gy hehtfe alle met wysheit gemaakt.

Soo gebiedt den Godt des Hemels om fyne Magt te fien, geen argumenten uit het dicpfte der Philofophie op te foeken j maar alleen de oogen tot fync werken op te heffen. Jefaice XL: z6. Heft uwe Oogen om hoogeennbsp;fiet wie defe dingen gefchapen heeft j die in getale haar heyr voortbrengt j die fe ahnbsp;Ie by name roept van wegen de grootheit fyner kragten j en om dat hy fterk van ver~nbsp;mogen is, daar word'er niet een gemift.

Ook wert insgelyks fyne goedertierenheit uit fyne daden in CVII. Pfalm aangetoont. En liet men (om niet meer aan te halen) den Almagtigen felfs, omnbsp;fyne alles overtreffende Heerlykhcit by yder te doen erkennen, XXXVHLnbsp;XXXIX. XL. en XLI�een bewys van fyne werken alleen genomen fynde gebruiken : Manende in veelplaatfen van fyn H. Woort de menfchenop hetalderna-drukkelykfte aan,om infbnderheit op defe wyfe fyne volmaaktheden in fyne werken te befchouwen. Soo hoort men Pfalm CFlI. 43 , den Geeft Godts na eennbsp;omftandigh verhaal van fyne daden , eindelyk dit befluit maken: Wie is wys ?nbsp;Die neme defe dingen waar', en dat fe verftandelykletten op de goedertierenheden desnbsp;Heer en. Waar uit met alle klaarheit blykt, dat tot dit ver fandighletten geennbsp;verflerde onderflellingen, maar oenwaarnemen der dingeniti�s^ het geen alleennbsp;door ondervindinge daar van gefchieden kan, vereifcht wert. Waarom mennbsp;de naam van waarnemingen (in het Latyn Ohfervationes) ook nogh te defernbsp;lyd gewoon is te geven, aan het geene aan ymant by ervarentheit bekentnbsp;wert.

En gaat felfs defe aa'nmaninge om Godt uit fyne werken te kennen foo verre , dat die fulx niet in agt neemt, voor onvernuftigh en dwaas gehouden wert. Pfalm CVII: 6, 7. d Heere hoe grooot fynuwe werken! feer diepe fyn uwe ge-dagten. Een onvernuftigh man en weet daar nietnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nogh een dwaas en nserftaat

dit felve niet. Waarom ook het niet onderfoeken der felver, door den Geeft Godts, onder de oorfaken der Atheifterye geftelt wert, Pfalm X.y^, De Godt-ioofe en onderfoekt niet.y alle fyne gedagten fyn dader geen Godt en is.

�. ip. Nu foude men na dit alles begrepen t� hebben j tot de Befchouwin-gen der werelt, en der volmaaktheden Godts in deffelfs famenftel, deelen en bewegingen uitftralende, kunnen overgaan5 ten fy hetgene volgt nogh fcheennbsp;te vereifchen, dat men te vooren toonde, op hoedanigh een maniere, uit denbsp;ftgtbare werelt ^ en�t geen men in defelve fiet gefchieden, een bewys kan opgemaakt Worden, waar door men geruft en verfekert kan fyn; Eerf, dat�ernbsp;een Godt, dat is, een Wys, Magdgh en Goedertieren Maker en Beftierdernbsp;van alles is. En ten anderen, dat den Bybel (fyn geopenbaarde woort) van eennbsp;boven-menfehelyk en Goddelyke afkomft is.

VOOR-BERIGT. nbsp;nbsp;nbsp;^5

Om een Bewys-maniere van het eerfle ter prcuve teftellcn, fal ik fonder my in enigen verderen omflagh van diepfinnige fpeculatien, na de wyfb van fbm-mige Philofbphen, in te laten, aan een yder, wie hyook wef�n magh, ver-fbekenj dat hy, met een bedaart gemoet, fyne driften en vooroordeelen af-leggende, by figh felfs in flilte gelieve te gaan nederfittcn, en met ernft nanbsp;te denken j Eerji'.

Indien hy fagh dat

I- Niet eene, maar f�er veele,

2.. En;verfcheidene,

3. nbsp;nbsp;nbsp;Van alles, en dat meer is, van haar felfs geheel onbewufte faken,

4. nbsp;nbsp;nbsp;Yder dikwilsop een byfondere maniere,

y. Dogh egter, geduurighlyk onveranderlyk, en na den felven regel,

6. nbsp;nbsp;nbsp;Niet eenmaal, maar in een menigte van gevallen en tyden, werken ennbsp;bewogen werden j

7. nbsp;nbsp;nbsp;En fonder dat een eenige van die alle, def� bcweginge aan figh felfs geven kan,

8. nbsp;nbsp;nbsp;Ook fonder dat fy uit figh felven dus kunnen te famen komen, eenuit-werkfel buiten haar eigen kenniffe voortbrengen j

p. Het welke, als alleen eenige weinige, of dikw�s maar een eenige van defelve ontbrak,, of niet in die volmaaktheit, of wel geheel niet foude kunnennbsp;voorgebragt werden;

�o. Schoon het felve uitwerkfel in figh felfs , van een grooten dicnft en nuttigheit, en dikwils van een feer gewigtigh gebruik is:

Of hy anders fouden kunnen oordeelen, als dat alle defe faken tot dat einde gemaakt, en met dat ooghmerk te famen gebragt war�n, om, het geen men door haar fiet gefchieden, uit te werken?

En ten anderen. nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, r

Indien dit eerfte waar is; dewyl def� faken in figh felfs van alles onwetende en onkundigh fyn; of niet yder moet toeftaan, dat defe alle door een wys en figh des verftaande Maker, voort en te famen gebragt fyn, die ditnbsp;einde daar door beoogt heeft ? En of ymant figh foude kunnen wys maken ,nbsp;dat in dit alles alleen een los geval, of andere oorfaken, en figh onbewuftenbsp;natuurwetten, die fonder verfiant werken, plaatfe gehadt hebben; en defenbsp;faken in al haar omftandigheden en bewegingen tot dit einde hebben kunnennbsp;beftieren ?

, Om hier van op een klaarder, en niet min fekerc wyfe, overredet te werden; laat ons het geene ftrax in het gemeen, en eeniglints in het afgetrok-kene voorgeftelt is, tot yets by fondcrs toe paffen, en onderftellen: dat in het midden van fandige duinen, of op een andere eenfame en woefte plaatfe, daarnbsp;weinigh raenfchen gewoon fyn te komen, ymant een Sak-Horologie vint,nbsp;het welke de uuren, minuten en dagh der maand aanwy ft. Dit examinerendenbsp;fiet hy, dat foo verfcheidene radertjes en rontfels,net met hare tanden op den

ar.�

VOOR-BERIG

anderen paffen �, en dat de eene niet kunnen bewogen werden, fonder ook dc andere en het geheele werk te doen voortgaan. Hy bevind verder, dat defe,nbsp;raderen ,van vergult koper gemaakt fyn , waar door het roeften beletnbsp;wert 5 dat de veer van ftaal is, die uit eenigh ander metaal beftaande, tot ditnbsp;gebruik foo bequaam niet folide fyn dat boven de wyfer een helder glas ge-plaatft is jalwaar,indien eenige andere niet doorfchynende ftoffe defe plaatfenbsp;vervulde, dcfelve aan hem het ongemak foude geven,van t�elkens,om de wyfernbsp;te zien, hetHorologie te moeten openen. Buiten dit alles verneemt hy in hetnbsp;felve een gaatje; en regt daar over een vierkant fpilletje j aan dit Horologienbsp;fiet hy ook een fleuteltje hangen,het geen uit tweeftukjes, regthoekighopnbsp;malkander ftaande fimen geftelt is j waar van elk einde een vierkante hollig-heit heeft; foodanigh dat de eene juift paft op het fpilletje , dat onder hetnbsp;gefeide gaatje ftaat; en dat, als hy met dit fleuteltje dit fpilletje omdrait, dcnbsp;kettingh opgewonden en de veer gefpannen wert: waar door het werk, hetnbsp;welk anders ftilftaan foude, in fyn loop continueert. De andere vierkantenbsp;holligheit aan het einde van het fleuteltje, vint hy te paffen op een ander asje ; het welke daar door of dus of anders omgedrait fynde, den wyfer fneldernbsp;of trager doet omgaan. Aan het ander einde van dit fleuteltje is een plat hant-vatfeltje, het geen daar in kunnende drajen, aan hem het gemak geeft, dat,nbsp;als hy het opwint, hy niet t�elkensfyne vingeren behoeft te vervatten. Voortsnbsp;merkt hy, als�er yets in de raderen, rontfels, veer, of yets anders ontbrak, ofnbsp;alleen anders gemaakt was, dat dc reft by na fonder gebruik en onnut fyn, ennbsp;het gehele Horologie niet wyfen foude.

Nu is de vrage , om hier uit een foort van demonftratie op te maken. �er/^, of ymant figh foude kunnen verbeelden, dat dit Horologie niet ondernbsp;andere oogmerken , waar toe het miflehien meerder foude kunnen dienen,nbsp;ook tot dat einde gemaakt was, op dat het de uuren, minuten, en dagh dernbsp;maand foude aanwyfen ? En anderen; 'of hy de minfte ongeruftheit foudenbsp;vinden ? om voor de waarheit aan te nemen , dat het felve van eenen ver-ftandigen Werkmeefter, tot dit einde geformeert en famen geftelt was; dienbsp;als hy het rhaakte, felfs wifte, dat,, en tot wat einde hy het maakte.

Eindelyk^ of hy ook magtigh is om aan figh wys te kunnen maken? dat dit Horologie met alle fyne byfonderheden, en de nette gefchiktheit, groot-heit en figure van foo veel deelen om de uuren te wyfen, alleen door een losnbsp;geval, hetwelk foo ligt dus als anders , en ibnder eenige regel of beftieringenbsp;werkt, (ynwefen en maakfcl verkregen heeft.

Of anderfints, of hy nogh denken foude kunnen voor verftandigh te kunnen doorgaan ? Indien hy dit Horologie op een eenfame plaatfe gevonden hebbende, feide vaftelyk te geloven, dat niet een verftandigh konftenaar het felve gemaakt en delTelfs delen met oordeel by een gebragt hadde; maar dat�er een onverftandige, dogh nootfakelyke, natuurwet in het Heel-Al figh bevont,nbsp;welke al hetgeen, waar uit het Horologie beftaat, en elk van die menigvuldige

faken

VOOR-BERIGT.

taken, in fyn gepaftheit tot dit gebruik van uuren te wyfen gefcbikt en in die be-hoorlyke geftelthelt te famen gebragt hadde : en quot;VVel infonderheit, dat dele natuumct, niet alleen onbewuft en onwetende was, van alles dat fy dede ofnbsp;te wege bragt j maar ook dat geen wefen, dat eenige wysheit of verftandnbsp;hadde, die wet of in den beginne ingeftelt en vooitgebragt �, ofinhetiamen-ftellen van dit Horologie defelve eenigfints, en in het minfte beftiert hadde,nbsp;om Van al de verfcheidene ftukken, een Machine, die de uuren bequaam wasnbsp;�ian te wyfen, te maken.

Ik verfoeke noghmaal een yder, die eenige aangelegentheit meent^te hebben in te weten, of�er een God is, dat hy dit in ftilheit enernft aan figh fel-ve gelieve te vragen, en te denken, wat ymand,die fonder driften en vooroor-deelen is, daar op foude en behoorde te antwoorden?

Wy hebben dit alhier wat breder behandelt, op dat als meninhetvolgcn-de ons van onbewufle oorlaken, onverlfandige noodwetten, onwetende natuurwetten , amp;c. fal horen fpreken, men altyd gedenken mag, dat wy daar door fodanige, als boven befchreven fyn, verdaan 5 namelyk, die niet alleennbsp;in figh felfs geen bewuftheit hebben (dat niemand ligt fal weigeren toe te liaan)nbsp;maar ook die, fonder eenige bellierende wysheit van ymand, haar beginnbsp;verkregen hebben, en al hare werkingen uitregten. Het geen te voren alnbsp;gefegt is het voorname verfchil te fyn tuflehen ongelukkige Ongodiften ,nbsp;en die eenen Godt erkennen, liefhebben, en vrefen gt; welke niet alleen allesnbsp;na fyn welbehagen gemaakt heeft, maar ook na fynen wille vrymagtigh regeert en onderhoud.

Men gelieve ook niet te denken, dat defe vrage alleen op een Horologie, als yets bylbnders toepaflelyk isj nadien defelve ontrent alle konftwerken,nbsp;met gelyke nadruk kan gefchieden. En is het onnodigh daar toe in andeienbsp;voorbeelden, van Molens, Schepen, Sluil�n, Huii�n, Schildeiyen, en watnbsp;dies meer is, brcedtfprakeiyk te toonen, dat elk van haar de wysheit enver-lland van fynen Maker bewyft.

Om ook door die uitvlugt, dat dit foorte van bewys de Mathematifehe forme niet en heeft (gelyk my wel vootgekomen is) in fyne toeflemminge niet opgehouden te werden 5 behalven dat men ligtelyk de uiterlyke manierc Vannbsp;quot;Wiskundige betogingen hier in foude kunnen opvolgen j laateen goed Mathematicus, (die van de eerlle rangh niet uitgefondert) lyne gedagten met opmer-kinge vellen op het maakfel van een Horologie, op het fainenllel van hetnbsp;Stadthuis van Amllerdam, en duifent andere door konll gemaakte werken:nbsp;en indien hy de opfigtelykheit van haar delen op malkander, en den dienll,nbsp;die fy daar door aan de menfehen doen, te regt en in den gront begrypt j ennbsp;daar by figh te binnen brengt, dat niets van al het gene, waaruit fybellaan,nbsp;eenig verftand of de alderminlle wetenfehap heeft; laat hy figh hier opregte-lyk verklaren j of hy niet foo ontwyffelyk,metfoo veel geruftheit enverfekert-heit overtuigt is , dat defe alle niet by geval of door onbewufte oorlaken voort-

D nbsp;nbsp;nbsp;gekomen

V O O R - B E R I G Tr.

gekomen, maar door figh des verftaande Konftenaars, Archire�ten of Inge-* nieurs gemaakt fyn gt; als hy door een demonftratie van Euclides overreedt is 5.nbsp;van het gene de propofitie fegt. Selfs ingevalle hy fyn leven tegen dit Stadthuis, ofdeflelfs waardye, gedwongen wierde by weddenfchap te fctten, (�tnbsp;geen anders geen proportie heeft) eli aan te nemen, te feegen, welk van beide waar wasj of dat het felve gevalligh, immers fonder heftier van eenigewe-tenfchapin al fyn delen by een gekomen j of dat het van een verftandighnbsp;Bouwmeefter met ooghmerk om dienft te doen gemaakt was j ibude hy welnbsp;ecnige fwarigheit maken om het laatfte te derven vaftftellen ?

Kan men dan foo overtuigende bewyfen in de fakenfelfsvindende, daarfoo geruft niet op fyn, als op die men wiskundige noemt? Hoewel fy inomftan-digheden wat van den anderen vcrfchilleni En wie foude kunnen geloven?nbsp;Dat yemand (wyhy ook fy) opregtelyk Iprekende, en dit alles verftaande,nbsp;fonder tegenfpreken van fyn gewiife, foude kunnen feggen, alleen om dat ditnbsp;bygebragte bewys de Wiskonftige forme niet en hadde, dat het aan hem e-ven aannemelyk voorquam, dat dit Horologie, of dit Stadthuis by geval ofnbsp;door eenige nootfakelykheit van natuurwetten, die nogh door een verftandi-ghe magt ingeftelt waren, nogh onderhouden worden, iamen gegroeitj alsnbsp;dat fy, door konft van menlchen, die met oordeel en oogmerk gewerkt hebben, gemaakt waren 5 , en dat hy niet en fagh nogh gevoelde, waarom hy hetnbsp;cene niet foo waarfchynelyk foude houden, als het andere. Indien�er nu alnbsp;foodanigh eenen mogte gevonden werden j ik twyffele niet, of al wie re-delyk is, foude oordeelen, dat hy tegen fyn eigen overtuiginge (prak..

Om nu eindelyk,. het geene foo verre van dit bewys gefegt is, tot het gene wy voorgenomen hebben, namelyk de betoginge van eenen Wyfen, Mag-tigen en Goedertieren Godt toepaflelyk te maken. Indien men dan met foo veel (om niet te l�ggen, met veel.meerder) l�kerheit en overtuiginge uit hetnbsp;faraenftel der fienlyke werelt, en�t geen men daar in liet gebeuren, kan bewyfen, dat��r een Godt en groot Formeerder is,, die defelve met Wysheic gemaakt heeft i als menuit het maakfel van een Horologie, of van het Stadthuis van i^fterdam, endedienften, die defelve doen, een yder, die metnbsp;redelykheit en billykheit oordeelt, kan overtuigen, dat defe beide een verftandigh werkmeefter gehadt hebben, die haar toebereidt en gebouwt heeft.

Het geen wy in de volgende Befchouwingen, met devereifchtcldaarheit,

verhoopen te doen.,

Late ik aan al die ongelukkige, welke tot nogh toe van de volmaaktheden hares Aanbiddelyken Makers niet hebben kunnen, of willen overreedt werden, felfs te oordeelen i of fy niet, in defe gedagten fynde, ook in de alder-gevaarlykfte dwalinge geleeft, en reden hebben om te vrel�n, dat fy , foonbsp;lange het aldervreeffelykfte en volmaakfte Wefen veragt, geloochent, enge-laftert hebbende, eenmaal dell�lfs regtveerdige wrake fuUen gevoelen j ten warenbsp;fy ligh van defe Ongodifterye, en te regt genoemde Goddeloosheit bekeeren: en

gevolglyk

VOOR-B ERIG

gevolgelyk, of het niet hooghtyt is, om de werken, waar in defen Godt wil gefogt, gevonden en gekent wefen, inernftiger befchouwingete nemenj ofnbsp;het Hem mogte gelieven hare oogen te openen, om den alderheerlykften Schepper in (yne fchepf�len te kunnen fien.

�. ?o. Andere bewys manieren,die om de ongegrontheit der beginfelen van deic waarlyk beklagens waardige redeneerders aan te toonen, in eenige byfondercnbsp;voorvallen in het volgende gebruikt worden, fullen wy om dit voorberigtnbsp;pist te langh maken, hier niet alle ophalen. Die defelve op fommige plaat-len vint, gelieve op andere, alwaar hy fe denkt van kragt te wefen (fchoon fynbsp;kortheitshalven aldaar niet bygebragt fyn) figh daarvan te dienen, cn die,nbsp;tot fyn meerder overtuiginge en geruilheit, felfs toe te pafl�n.

Om�er een voorbeeld van te geven: indien hy van het geen men van dieren, planten, van het geftel des Hemels, en wat dies meer is, gei�gt heeft, nietnbsp;genoegh geraakt, nogh overreedt wertgt; gelieve hy figh felfs voor teftellen,nbsp;dat hy defe in het klein na gemaakt fiet, en dat fe, hoe wel onvergelykelyknbsp;meer onvolmaakt, eenige werkingen van denatuuriykenabootfen. Om watnbsp;klaarder voor eenige te fpreken, hy verbeelde figh, dat hy een houten paait,nbsp;door raderwerk, fiet lopen j een houten vogel vliegen (gelyk men in Hifto-rien dit verhaalt vint gt;) of hy ftelle figh voor, dat hy in een kleine Machinenbsp;een vergulden kloot fiet, die de fonne vertoontgt; en andere kleine bollen,nbsp;die, gelyk de planeten, rontom del�lve loopen: en hy vrage dan figh felfs,nbsp;of hy ook van figh foude kunnen verkrygen, dat hy integenwoordigheitvannbsp;verftandige menfchen foude durven feggen, dat hem alle defe faken voorqua-men, als door geval, of figh van alles onbewufte natuur-wetten dus famenge-groeit fynde en of hy geen r�den heeft om te geloven, dat hy ook by onwetende met groot regt over dit gevoelen foude belagt werden En daar nanbsp;gelieve hy felfs te oordeelen, met hoe veel minder gronc, hy van de ware,nbsp;natuurlyke, en in alles onUenkelyk volmaakter fakcn , dlC dagclylcs indewe-

relt aan hem en alle menfchen voorkomen , fodanige , van alle verftandige ver-fchillende gedagten voed.

Ik hebbe dit in het volgende niet overal aangedr�ngert, daar het miffchien wel dienft foude hebben kunnen doen, om dewyl dit werk reets groot ge-poegh is, het felve niet te verre uit te doen lopen: maar hebbe egter geoor-deelt, dat het van myn pligt was, dit hier by te voegenden aan een Atheift,nbsp;die dit leeft of anders de faken in de werelt met ernft befchout, delen raadt tenbsp;geven i nadien ik het meermalen b�vonden hebbe van vrugt, en een bequaamnbsp;middel geWeeft te fyn, �m'fodanige, die anders op difputen al vry afgeregtnbsp;waren , tot �en foort van te rugge wykinge, en voor 'een tyt tot ftylfwygennbsp;te brengen.

�. 51. Het tweede tiu, het geene, eer wy tot de befchouwingen der werelt felfs overgaan, nogh vereifcht wierde alhier ter onderfoek voor geftelt te werden, isfekere bewys-manierej die wy hierna in eenige gevallen fullen aan-

D z nbsp;nbsp;nbsp;dringen

VOOR-BERIGT.

dringen, om te toonen, dat den Bybel (foo by de Chrillenen genoemt) doot een Ser groote en meer als menfchelyke wysheit gefchreven, en van eenGod-dclyk gefagh en af komft is.

Om hier ycts in het gemeen van te feggen, dew}d ontrent bylonderheden in het volgende gefprokenfal worden: verfoekeik, die dit leeft, metaandagtnbsp;in opmerkinge te nemen. :

Indien hem een boek voorkomt, het welk om voorname redenen, by anderen, en onder die by feerveele, aan welke hy den roem van feerverftandigh te lyn niet weigeren kan te geven , voor Goddelyk gehouden wertj en hy ii^nbsp;het lefen en onderfoeken van het felve bevint;

Eerftelyk^ dat dit boek van natuurlyke faken, hoewel met een ander oogh-merk en alleen in het voorby handelende, meermalen foodanige hoedanigheden daar van by brengt gt; die niet als aan voorname , wyfe en emrene natuurkundige bekent fyn.

Of hy niet moet befluiten, in opligt van dit gefeide, dat dit Boek met een voorname wysheit gefchreven is ?

�Een anderen, indien hy daarenboven nogh door ontegenfprckelyke preuven overtuigt wert, dat dit Boek met de alderklaarfte woorden, fekere eigcnfchap-pen van natuurlyke faken voorfteltj welke op die tyt, als het befchreven is,nbsp;(immers foo veel ons uit alle gedenkfchriften blykcn.kan) aan geen levendighnbsp;menfche bekent geweeft fyn^ nogh bygebrek van-de daar toe vereifehte werktuigen, bekent hebben kunnen wefen} om welke reden fy , eerfl na veel eeuwen, aan de alderneerftlgde onderfoekers hebben kunnen openbaar werden:nbsp;ofhy ook eenigen twyffel daar a;m kan liaan, dat dit boek met een veel meerdere, dan menfchelyke wysheit, befchreven moet fyn ?

En dit moetende toegeftaan werden, van wie kan men het redelyker wyfe agten afgedaalt te fyn,, dan van den Alwetenden Schepper van alles? Aan wie alleen bekent is geweeft, het geene in die tydctt voor het ganfche men-fchendom nogh verborgen was.

En ingevalle men dit laatfte nogh kragtigcr wil beveftigt fien, kan men voor het derde daar by voegen: dat men dit Boek op eenige plaatfen yets uit-drukkelyk liet feggen, van de palen der menfchelyke kennifte in het toekomende j waarvan de waarheit niet andere, als aan het volgende nageflagte, kon-de blyken, en tot nogh toe,felfs.tegen het vermoeden van de aldergelecrtftenbsp;aan, gebleken is.

Nu dit fynde, gelyk het l�lve hier na getoont fal worden, kanookymant, die geen Godt is, den uitval der faken, by een duidelyke voorl�gginge, totnbsp;na veele eeuwen bepalen ? en fulks door dit woort gefchiedeadc, moet nietnbsp;yder erkennen, dat het van geen andere dan Goddelyke oorfpronk kan fyn ?

Wat uitvlugten nu, (gelyk men die op alles maken kan) hier tegen inge-bragt mogen werden; indien ymant alleen oordeelt, dat�er hem aangelegen is.te weten, of dipfchrift voor Goddelyk, dan of het voor een uitvindinge

der

VOOR-BERIGT.

der .nienfchen met regt moet gehouden worden: laat ik aan hem l�lfstcdcn-ken, of dit voorgaande bewj^s niet van die nadruk aan hem behoort voor te komen? dat het ten minften hem de moeite weerdigh moetwefen, dekragtnbsp;van andere bewyfen, welke men by een menigte geleerde fchryvers in over-vloet vint, met ernft te overwegen. Het geen ikgelovevanniemantte kunnen gefchieden, fonder van de Goddelykheit van dit fchrift overredet te moeten worden: indien anderfints het quaat niet ten vollen overhembefloten,ennbsp;het aan hem onmogelyk is, ook in het ligt van den alderhelderften dagh, hetnbsp;alderminfte te kunnen fien, of gewaar werden.

�. 32. Ik foude het geen wy lbo aanftonds van de verwonderlykc wysheit, die in de H : Schriften uitblinkt,gefegt hebben,met groote reden in veel gevallen tegen den Alcoran der Mahometanen hebben kunnen aandringen. Ennbsp;dewyl de Goddelykheit van een fchrift ook daar in gehen wert, dat het vannbsp;natuurlyke faken fprekende , derfclver foodanige eigenfehappen met klarenbsp;woorden te kennen geeft, die ten tyde als het gelchreven wierde aan geennbsp;fterffelyk menfche bekent konden fyn 5 foude men alhier hebben kunnen aantonnen, hoe heldere ftralen en ontegenfpre.kelyke bewyfen van deflehs boven-menfchely ke {if komfte, in den Bybelder Chriftenen, in f�o grooten menigte gevonden worden, die men in den Alcoran, ook als die van de geftelteniffedernbsp;werelt fpreekt, te vergeefs foude Toeken.

Dogh vermits wy niet lbo leer tegen Mahometanen, als in het gemeen ter overtuiginge van Ongodiften en ongeloovigen fchryven, hebbe ik gedagt,nbsp;dat het genoegh foude fyn, dit hier alleen met een woord aangeroert te hebben , fonder het felve telkens in het vervolgh aan te dringen-.

Indien egter een Chriften, van twyftelagtigheden over de Goddelykheit van hetH; Woort, in vergelykinge van defen Alcoran mogte verfogt wc en,nbsp;om dat foo veel duifenden van Turken cn Perfenen defelve voor een Godde-iyk li�elc houden j en hy de kragtigo bewyfen 5 WcIkC by (jOUtgeiCerdcn tCnbsp;vinden fyn, of niet en weet, of aan figh fells met volkomen overtuiginge nietnbsp;kan voorftellen j falhy alhier ook uit de befchouwinge der werelt, van denbsp;waarheit van fyn belydenifle overreedt kunnen werden j indien het den Groten Ingever der H: Schrifture, op defe fyne onderfoekingen, fchynfel en legen fal gelieven te geven. Waarom ik dan de tocpallinge van het geene opnbsp;lyne plaatfe hier toe dienende fal gefeitwerden, aan die dit leeft, en de lelvenbsp;voor hem nodigh agt, fal overlaten.

��33- Om dan nu eindelyk al ditgefeide tot fynooghmerk te brengen, en van de volmaaktheden Godts en het Goddelyk gefagh van fyn woort, eennbsp;yeder, dieredelyk is, te overtuigen, is derhalvcn alleen dit voorname o-verigh:

Eerfl, dat men tragte te doen blyken, dat in de fienlyke werelt, of liever in dat weinige, het welke ons in defelve tot nogh toe met volkomen feker-heit by ondervindinge bekent is, foo veel wysheit, foo veel magt, fob veel

D 3 nbsp;nbsp;nbsp;goct-

30 nbsp;nbsp;nbsp;VOOR-BERIGT.

goedheit, en verwonderlyke beoogde einden figh opdoen; dathetaldergro�c^ llekonil-ftuk, het welk door menfchen toedoen oit gemaaktis, niet in de al-derminfte vergelykinge daar by kan gebragt werden.

En ten anderen ^ dat men in overredende voorbeelden de onloochenbare waarheit poogt te doen hen, van het geene van de H: Schrifture in het evennbsp;voorgaande gei�gt is.

Ik weet wel, dat een Ongodift tegen dit laatfte in fommige gevallen kan inbrengen: datnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ten tyde, als den Bybel befchreven is, de Verrege~

xigten^ en Mtcrofcopia al in gebruik fyn geweeft, en mogelyktot�ogrooten^ indien niet grootervolmaaktheit gebragt waren, als ly in defetyden bekomennbsp;hebben. Soo dat Ty het bewys, het welk wy uit de later Uitvindingen vannbsp;defelve op eenige plaatl�n genomen hebben, daar door fullen tragten te ont-wyken.

Om hier op met een woord te antwoorden, gelieve defe figh voor te Hellen.

Eer ft ^ dat, fchoon men Aftronomifche obfemitien van feer oude tyden, en ook daar nevens de befchryvinge van veel daar toe gebruilcte werktuigennbsp;heeft, men egter geen gewagh van defe Verregefigten ^ar in vint; nogh ooknbsp;dat by de Oude Natuur-Onderfoekers de Kkingefigten oit genoemt fyn.

Een anderen^ dat van defe beide de Uitvinders, die in de voorgaande eeu-we geleeft hebben, by alle wiskundige bekent fyn: fonder datymantuit alle gedenkfchriften eenige, die Ouder fyn , heeft kunnen aantoonen.

Een derden-, of fy kunnen geloven, dat de Oude yiftronomi en Phyfid , indien ly kennifle gebadt hadden van het geen daar na door defe gefigt-tuigen ondervonden is, haar gebrekkelyk en veeltyds verkeert begrip van faken,nbsp;aan de Nakomelingen louden hebben willen nalaten.

Eindelyk,^ het gene hier wel van het grootfte gewigt is, gelieven fy dogh ernftelyk te overwegen j of fy voorfigtigh genoegh fyn in een laak, daar eennbsp;gelukkige of eindeloos ramplalige Eeuwigheit aanhangt, tot een fteunfel vannbsp;hare gevoelens yets te nemen, het welke alleen op eenmijjfchienof mogelykge-gront is, en daarenboven alle het geene uit de Hiftorien blyken kan, tegennbsp;figh heeft.

lek hebbe nodigh geoordeelt diteens voor af te laten gaan, om niet ver-pligt te fyn het felve overal te herhalen , alwaar gelegentheit daai'toe figh aanbieden foude.

t B�-

1. BESCHOUWING E.

Van de Ydelheit van al het Wereltfche.

�. i./^Mdaneen begin te maken, en niet alleen ymant, die nogh twyffelt (hy fy dan onder het uiterlyke Chriftendom gerekent, of niet.) maar felfsnbsp;ccn beklagelyk en havtnekkigh Godtloochenaar, eer wy verder gaan, te o-vertuigen van devolftrektenootfdtelykheit, die der is omvandealdergewig-tigfte waarheden regt verfekcrt te fynj en de millagen, welke men tot noghnbsp;toe ontrent defelve begaan heeft, te verbeteren: gelieve elk van defe figh felfsnbsp;in opfigt van de faken, die hem de ondervindinge leert dagelyks rontom hemnbsp;te gebeuren , met een aandagtigen ernft te befchouwen, en fyn eigene gewif-fe te vragen, of (om fonder vooroordeelen en vleyerye daar op te antwoorden) hy ligh niet bevint in defe wereld te (yn, en Ibnder dat het door fyn toedoen gefchiet, of dat hy het in fyn magt heeft te beletten, nu gelukkigh,nbsp;gefont en fterk, dan ongelukkigh, fiek, en pynelyk te wefen? Of niet dennbsp;eenen dagh, fonder dat hy daar eenigh feggen in heeft, den anderen volgt?nbsp;In welke hem verfcheidene dingen, fommige met, fommige tegen fyne wilnbsp;en finnelykheit ontmoeten : hoewel hy m ligh een gcduutlge begeerte gevoelt , die alle fyne betragtingen beftiert, om het goede deelagtigh te mogen fyn,en het quade van hem af te kunnen weren: het welk hem fomtyts gelukt gt; en fomtyts door ontmoetingen, die hy niet voorkomen kan, ganfehnbsp;anders uitvalt, als hy beoogt of gewenfeht hadde.

Of hy niet bemerkt, dat het geene hem overkomt hy met andere menfehen gemeen heeft ? Maar voornamelyk, of hy niet liet, dat dagelyks veele menfehennbsp;llerven,en dat�er zeer weinigh rekeningh op de dood fchynen te maken,immersnbsp;foo langh fy gefont fyn ? hoewel de fiekten en ongemakken, die haar wegnemen, dikwils weinige weken, fomtyts v/einige dagen, ja uren van noden-hebben, om haar van Iterke en gefonde menfehen in doode te veranderen.nbsp;�.z.Vorder, of hy niet gelykallemenfchen,ookin defelve onfekerheit leeft,.nbsp;wanneer de doot hem felfs treffen fal ? immers, als een jaar ten einde is gelopen, fiet hy dat yeele,die in het begin dedelfs Icvendigh en gefont waren,,nbsp;en waar van fommige fterk er fchenen, dan hy is, even als of fy uit het groot

V

I. BESCHOUWING E.

getal van alle menfchen, met voordagt uitgekipt waren, al begraven fyn: en dat niemant eenige ordre of wet tot nogh toe heeft kunnen uitvinden, waarnbsp;door men foude kunnen vaft Hellen, dat dele of die aan de doot eerft onderworpen lal fyn, ten fy milTchien eenige ftok-oude of dootkranken j waar vannbsp;men wel kan leggen, dat haar doot niet verre is^ maar ook blyft dit waar,nbsp;dat hy niet en kan weten , hoe na fy ook aan haar einde mogen fchynen tenbsp;fyn, of hy fclfs haar niet voorgaan en de eerfte ftervende wefen fal. Soo datnbsp;ydcr gedwongen is toe te Haan, dat fyn einde na by kan fyn, foo wel alsnbsp;van die gene, welke hy geilen heeft voor hem geftorven te wefen, en dienbsp;gefont fynde foo weinigh daar van wiften , als hy tegenwoordigh van fynnbsp;Iterven weet.

�. 3. Dewyl nu de doot aan yder foo feker, en de tyt foo onfeker is; nadien de felve ons van het gebruik en genot van al het geene, dat in de werelt is, berooft; moet niet ymant, die dit alles aanmerkt overtuigt fyn van denbsp;grote ydelheit, die in hem folfs, en in al het wereltfche ten opligt van hem,nbsp;gevonden wert? vermits hy nogh voordeel, nogh vermaak daar van kan genieten, als zoo langh hy leeft j en hoe langh, of hoe kort dit lerv'en durennbsp;fol, weet hy niet. Dit weet hy, als hy tot eenige jaren gekomen is , dat hetnbsp;niet feer langh fal fyn j en tot hogen ouderdom te komen , indien hy allesnbsp;regt befeft, kan hy niet feggen dat feer wenfehelyk is, alfoo de felve hemnbsp;by na, als een andere doot, van alles berooft j fy beneemt hem de voetennbsp;om te gaan, de ogen om te flen, de oren om te horen , de tanden om tenbsp;cetenj en foo wert hy nog levende allenskens uit de verkeeringe der menfchennbsp;uitgefloten, en genoegfaam een levend lyk.

�. 4. Indien men nu by dit alles dede, dat ymant, die langh leeft niet alleen, aan de fwakheden des ouderdoms, maar dikwils aan feer droevige qua-len van fiekten en pynen onderworpen is j waar van eenige of geheel of by na ongenceflyk fyn; by voorbeelt, indien een teringe hem uitgemergelt ennbsp;kragteloos rnaakte; -een onhelpelyke jigt pynigde ; een fteen in de blaas quel-de j een kankei eus gefwel verteerde 5 een vallende lickte fomtyts in het vyer,nbsp;fomtyts in het water dede vallen j om van duil�nt andere jammeren niet tenbsp;{preken, die hy vreefen moetj om dat hy de felve aan foo veel andere menfchen liet overkomen: foude hy niet haaft de tyt beleven ? dat hy veel redennbsp;foude kunnen hebben , om te v.mnfchen, dat een barmhertige dood hem vannbsp;dit alles en van fyn ellendigen ouderdom mogte verloflen.

En ingevalle men nu al Helde, het geen byna aan niemant gebeurt, dat de qualen des ouderdoms het leven aan hem niet verdrietigh maakten, en fynnbsp;verHant en kragten, foo langh felfs, als de werelt Haat, gelyk in fyne jonk-heitjby hem blevenj wanneer hy alles met bedaartheit aanmerkt,moet defennbsp;Hant, ik laat Haan, dat hy, gelyk veele foude mcinen, wenfehelyk foudenbsp;fyn, hem byna onder de aldeivreellelykHe voorkomen. W'ant indiennbsp;fyn Vaderlant door Aardbevingen , Watervloeden, of door den Oorlogh

ver-

Van dg Tde�heid van al het TVereltfchil

verv/oeft wierde j kan hy niet ontgaan met alle anderen, ongelukkig en arm te worden. En hoe veel paren verdrietigen arbeits waren �er niet vannbsp;noden, om foo veel weder te vergaderen, dat hy eenigh gemak in fyn volgende leven, daar van foude kunnen hebben? en dit al weder met moeitenbsp;verkregen hebbende, moefte hy, die foo lange foude leven als den Aartklootnbsp;ftaat, niet altyt weder met veel fchroom te gemoet fien , dat hy dit ver-kregene, op defelve , of miflehien nogh ellendiger wyfe , weder verhelennbsp;ibude? ten minften als de werelt aan die veranderingen onderworpen bleef,nbsp;�Vvelke alle Hiftorien ons leren, dat hgh van alle tyden in deflclfs omwentelingen vertoont hebben. Hoe weinigh Republyken fynder geweeft , dienbsp;cenige eeuwen hebben ftant gehouden, en daar de inwoondens niet uit hetnbsp;haarc verjaagt of verdelgt lyn ? en in tegendeel hoe veele fynder op te tellen,nbsp;die fchoon tot een groten trap van grootheit opgeklommen fynde, egter in denbsp;uiterfte verwoeftingen hare einde gevonden hebben? foo dat felfs dit lange ennbsp;gefonde leven niet dan een ellendige omfwervinge voor hem foude fyn j innbsp;welke nauwelyks het eene quaat voorby , of het volgende weder te vreefennbsp;foude wefen.

En defe ongevallen, al mede aan hem niet overkomende, (�t geen niet te denken was) welke vermaken fynder in de werelt, die duurfaam fyn ? foo datnbsp;hy niet anders befluiten kan, als dat het gene aan hem, nieuw fynde, aangenaam en lieffelyk was, of door een langduurigh genot (gelyk alles door denbsp;gewoonte wert) eerft onverfchilligh, en daar naa oirfmakelyk foude werden jnbsp;of, op het beft genomen, door de onftanrvaftigheit, welke men in alle fakennbsp;befpeurt, hem haaft verlaten foude. Hadde hy een Vrouw, Kinderen, ennbsp;goede Vrienden, die de drie aldervcrheugelykfte faken der werelt fyn-, fynbsp;fouden alle voor hem ftervenjen hy ten eiken male die hartklemmende droel-heit onderworpen wefon, van het gene aan hem het aldeidierbaarfte Was,nbsp;quot;Weder te moeten rtiifl�n ^ Bleven iy langh in het leven j konden (y 3,11e ri\n3pennbsp;van een hogen oud^dom onderhevigh fynde, aan hem niet anders, dan gedurige voorwerpen van medelyden, en daarom van droefheit fyn. Immer?nbsp;alle dertigh of veertigh,ten langften alle vyftigh jaren,foude hy een ganfehnbsp;nieuwe,en daarom voor hem een geheel vreemde werelt beleven 5 en genoot-faakt fyn telkens met andere menfehen kennis en gemeenfehap te maken, ofnbsp;met onbekende te moeten omgaan: welkers genegentheden hy genootfiaktnbsp;joude fyn te onderfoekeu, en op nieuws te leren kennen, om de fyne daar na,nbsp;t ly met lief, �t fy met leet, te leren buigen} indien hy eenigh gemak ennbsp;Vnentfehap van haar wilde genieten, en niet als een weerbarftigh humeurnbsp;van yder verftoten werden. En fchoon hy al eehige kinderen hadde gehadnbsp;en nu nogh felfs een menigte van nakomelingen , wat vrientfehap en liefdenbsp;konde hy figh van defe alle beloven ? dewelke,fchoon van hem nederdalende,nbsp;hem egter niet, als in een feer verren graat van maagfehap, beftaan fouden;nbsp;vermits de ervarentheit leert, hoe ras alle bloetverwantfchap na eenige ge-

E nbsp;nbsp;nbsp;boortens

54 nbsp;nbsp;nbsp;I. B E S C H O U W I N G .

boortens vervreemt.En menighmalen hebbe ik wel gedagt, indien Adam, on-f�r aller Vader, eens weder ter werclt quam, om eenige eeuwen hier te leven i of hy by ymant van fyne nafaten, wel met eenige vrientfchap ontfan-gen foude werden? infonderheit, wanneer hy fyn regt, het geen hem alleen Heer en eigenaar van alles maakt, wilde gebruiken; foude niet de meefte,nbsp;lbo niet een yder meinen,dat haar ongelyk gefchiede,en banghfien,alshybynbsp;haar fyn verblyf wilde nemen? Indien nu de eerbiedigheit en liefde , die elknbsp;met foo veel reden aan hem fchuldigh is, foo veel niet foude kunnen doen,nbsp;dat fe een vader onder fyn nagellagte foude kunnen gclukkigh maken 5 watnbsp;was�er in foo grooten, hoewel Herken en gefonden ouderdom voor ymant anders te wagten? die niet als een Vader, maar als een verre en alle rekeninghnbsp;van maagfchap te boven gaande bloedverwant, of felfs als een vreemde by denbsp;meefte moeft aangemerkt worden.

�. y. Nadien dan felfs een langh en gefont leven, het geen anders het al-derwenfchelykftc op aarden fchynt te wefen, foo ydel voor een menfche is, dat hy niet gclukkigh daar door gemaakt kan worden �, Iaat ymant, die aannbsp;de volmaaktheden van een Godt twyffelt, of del�lveloochent, fynegedagtennbsp;verder laten'gaan, en Hens Eerft^ hoe verfchrikkelyk alles daarenboven voornbsp;hem foude moeten lyn, ook dan, wanneer hy volgens fyne ellendige Philo-fophie geen Godt te ontfien haddej en alles of door een los geval, of reden-loofe, en figli van alles onbewufte nootfakelyke oorfaken beftiert wierde.

Immers fal hy op defe gronden moeten toeftaaiij indienhyongelukkigh is, dat hy niet als by geval daar van verloft kan werden j is hy gclukkigh, de-wyl de oorlaak daar van gevalligh is, en niet en weet, wat fy doet, moet hynbsp;in een geduurige vreefe leven, dat elk ogenblik dit geval veranderen fal. Ennbsp;om alle byfonderheden,die dit kunnen bewyfen, niet op te halen} wat is�ernbsp;in de wereld, van-het welke hy het minfte geluk of voorfpoet, meteenigennbsp;grond van een redelyke hoope, wagten kan, en waar in hy eenige genegent-heit of liefde tot hem oit kan ftellen te wefen, hoe hy figh ook magh gedragen ?nbsp;en fonder van ymant gelieft te wefen , kan het leven niet als ellendigh fyn. Isnbsp;ymant een Vorft, die andere regeert gt; moet hy niet fchrikken te denken, datnbsp;het alleen gevalligh is dat men hem gehoorfaamt? Is hy een borger, die onder een ander leeft j moet hy niet Adderen? als hem voorkomt, dat het alken by geval is, foo het niet gefchiet 5 en egter yder fonder andere ftraffe,nbsp;als van eene grooter menfchelyke magt te vrefen, fyn goederen magh roven 5nbsp;fyne Huifen verbranden gt; fyne Vrouwe en Dogteren verkragtenj fyn Soonennbsp;in flavernye vervoeren, of vermoorden j en fyne Kinderen, indien fy by geval quaadaardigh worden, fonder haar gemoet te belwaren, indien hy langhnbsp;leeft, hem om de erlfenille mogen vergeven. En dewyl�er dogh in geennbsp;faak, als men dit vaft Helt, eenige regeeringe of voorfienigheit is, en hetnbsp;geval, als geval, foo. wel het eene als het andere ten allen tyde kan ver-�orlalcen, moet hy niet beven, als hy de aarde aanfiet? die foo alles van her

geval

Van de Tdelheid �van al het Were�tfche.

gevaUfhangt, foo aanftonts onder hem kan beginnen te branden, figh openen , en hem verfwelgen �, als hy de lugt aanfiet, moet hy niet denken, dat het alleen gevallighis, dat niet alle delTelfs gruwfame tempeeften figh ftraxnbsp;openbaren, de donder hem niet verplette, de blixem hem niet verteere, dennbsp;regen fyn gewas, en de wint allefynebefittingennietverwoefte? En om nietnbsp;alles hier in het byfonder op te halen, moet niet al het figtbare voor hem totnbsp;een reden van eene nare fchrik en de aldei;benautfte vrefe voor een alle oogen-blik aanftaanden ondergang verftrekken ?

Te vergeefs ook fal hy tragten, alle defe benautheden met die gedagtente ontvlugten, indien hy geen los geval, maar een bnverftandigh nootlot ftelt,nbsp;dat volgens noodfakelyke wetten het Heel-Al beftiert: want dewyl hy volgens defe onderftelde wetten, veel tegens malkanderen aanlopende werkingennbsp;in de natuure fiet gebeuren gt; wyl hy de wind nu fiet ftil fyti, dan ftormen jnbsp;np na het Noorden, dan na het Suiden wajen j en Zee ebben en vloeijen} nunbsp;een brandende hitte, dan een ftrengc koude gewaar wertgt; en ontallyke andere; moet hy niet bekennen, fchoon hy dit alles ftelt by nootfakelykheitnbsp;voort te komen, dat het felve aan hem, die niet en weet wanneer een contrarie werkinge, ook volgens defe felve wetten,, ligh vertoonen fal, imrnersnbsp;foo vervaarlyk moet voorkomen, als het geval felfs? van wfelk geval ftrax nietsnbsp;gefegtis, het geen hy niet van de verftandeloofe noodwetten, met defelvcnbsp;fchrik te vrefen heeft.

�. 6. Eindelyk, laat hy ons opregtelyk fcggen, oFm aanmeikinge van al dit gefeide, hy de foodanige niet ondenkelyk gelukkiger moet noemen; dicnbsp;overtuigt lyn,dat ly van een aanbiddelyken Malter fyn ;wienswysheit haar totnbsp;lbo verwonderlyk een famenftel gemaakt heeft; wiens magt foo veel van hetnbsp;gefchapene tot haar onderhout en verquikkinge doet dienen gt; dic aan aar enbsp;bequaamheit geeft, om dit alles met vermaak en dankbaaiheit te kunnen genieten j die wys en magtigK tyndc, haar bcwarcn Icao, en goedertieren fyn-de haar bewaren wil, dat fonder fyn welbehagen, geen van de voorige qua-len haar overkomen; foo dat, als hy met haar is, niets tegen haar kan fyn; dienbsp;boven het goet, dat hy in de nature over haar uitftort, aan haar fyn woordnbsp;bekent maakt; en om haar van twyffelingen te bewaren, onwederfprekelykcnbsp;tekens van dellblfs Goddelyke af komft daar in gelegt heeft; die daar in fy-nen wille openbaart, volgens welke hy van haar gefogt, gedient, gedankt,nbsp;geprefcn, en aangebeden wil fyn; diefyniiefde, welkealleverftand te bovennbsp;gaat, daar in aan haar betuigt; en haar belooft ook na de dood eeuwigh ge-�uklaligh te maken.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_

�.7. Dewyl nu geen Ongodift lal kunnen ontkennen , indien hy fyn eigene gronden niet wil verloochenen, dat fy hem ongelukkighmaken.

niet tegenftaande hy een meen^te van andere,

E z

I. BESCHOUWINGE.

twyf�elen kan, het tegendeel fiet ftaande houden, egter alle moeiten aanwend, om figh wys te maken, dat�er geen Godt en is. En of daarom den Schryver van het I. Vers van den XIF. Pfalm, den foodanige niet metnbsp;veel redennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;noemt ? die, Ichoon fyn gevoelen nimmer kan bewefen wer

den, egter met fyn hert en genegentheden alle kragten infpant, om figh el-lendigh te maken, en in een Haat vol jammers en fchriks, dat is, in die van een Atheift, te werpen.

Ik foude ten bewys van de waarheit van dit gefeide , hier kunnen bydoen, dat ik een van defe ellendige, wiens verftant tot alles bequaam fcheen, be-halven tot eenen Godt te erkennen, dit ongeluk van fynen ftaat, in Vryheitnbsp;tegens my op de alderhartbrekenfte wyfe hebben horen beklagen, fonder egter, foo veel my bekent is, tot andere gedagten oit gekomen te fyn. Ennbsp;kan ik niet nalaten alhier te feggen,datdit verhaal mynoghl�lfs in dit fchry ven,nbsp;foo lange na fyn overlyden, ontroert.

Immers om voort te gaan, indien ymant figh felft regt bemint, en alleen hoort, dat het by veele voor een onbetwiftelyke waaihcit gehouden wert,nbsp;dat�er een wys, magtigh en goedertieren Maker van het Heel-Al is: welkenbsp;alle die hem foeken te kennen, te dienen, en lief te hebben, in tyt en eeu-wigheit gelukkigh, en fyne loochenaars en veragters rampfaligh kan doeanbsp;fyn j fal hy al feer verre vervallen moeten wefen, ingevalle hy het van de al-deruiterfte noodfakclykheit niet en oordeelt, de kragt van die bewyfen tenbsp;onderfoekenj op welke foo veel verllandige figh in leven en doodt vertrouwen.

�. 8. Inhoope dan, dat�er onder die ongelukkige,nogh cenige zullen gevonden werden i die om uit defe droevige onfekerheden te geraken (want feker-heit heeft noit een Ongodift van fyn erbarmelyk gevoelen gehadt) het haren arbeit weerdigh lullen agten te fyn, de betogingen daar toe llrekkende met ernftnbsp;te overwegen i verfoeken wy aan de l�lve,dat fy met ons tot de volgende be-fchouwingen willen overgaan, of het den Grooten Godt des Hemels en dernbsp;Aarde mogte gelieven ( daar wy Hem van herten voor haar om bidden) hare oog�n te openen, om fyne ontfachelyke en beminnelyke volmaaktheden innbsp;de Heerlykheit van fyne werken met overredinge van haar gemoette kunnennbsp;fien.

11. BE-

57

II. BESCHOUWING E.

Van al het fienlyke en van Ons felfs in �t gemeen.

�� I. C^odt in den beginne aan te roepen is 'nootfakelyk.

jrfJT^fs eeuwige aanwefentheit uit de f^epfelen bewefen.

3- nbsp;nbsp;nbsp;Romein I. 20.

4- nbsp;nbsp;nbsp;Befchou winge vanfigh felfs in 't gemeen.

5- nbsp;nbsp;nbsp;Van fyn lichaam, dat aarde is.

6. Dit lichaam denkt niet.

�� I. Er wy nu tot de fake felfs komen, en uit het fienlyke der werelt Xltragten aan te toonen gt; dat in het famenftel van defelve des groten Makers wysheit, magt en goedertierenhcit, met veel meer luifter ennbsp;glans afftraalt j dan dat men de aldervernuftigfte konftwerken, dieoitdoornbsp;menfchen handen gemaakt fyn, daar by in eenige vergelykingefoudekunnennbsp;brengen: laat het niemant vreemt voorkomen, datwy in dit onderfoek, hetnbsp;welk aan veele enkel natuurlyk fchynt, het egter feggen een volkomen noot-fakelyke laak te fyn; dat wy den gedugten Schepper en Regeerder van alles,nbsp;eerft met de nedrigfte ootmoedigheit bidden i dat het hem gelieve, niet alleen ons in figh felfi duifter verftant te verligten, om fyne wonderen en volmaaktheden in fyne werken te kunnen aanfehouwen en verftaan j maar ooknbsp;dat fyne goctheit onfe herten, van alle ftrydigc paffien, en daaruit ontftaan-de redenlofe overleggingen gelieve te fuiveren: nadien het aan niemant, dienbsp;HU defc genade verkregen heeft, dat hynbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ontelbare fakenderfclvcr sanbiddc-

lyken Maker, met volkomen overturgingc van fyn gemoet, byna tallen en vinden kan, onbewuft kan wefenj dat vele van defelve aan hem te voren me-nighmalen voorgekomen, by hem verftaan en regt begrepen fyn, fonder dat ditnbsp;alles aan hem de minfte opleidinge,totde waareOpper-oorfaakderl�lver gegeven heeft. Soo dat hier uit ondervindelyk blykt, dat nogh de doorfigtigheid vannbsp;fyn verftand, nogh de faken felft, bequaam fouden geweeft fyn, om hem totnbsp;een regte befchouwinge te brengen j ingevalle geen andere hulpe buiten dele allenbsp;was. En indien een Atheill defe betuiginge vanfoodanige ,nbsp;verllandige en geloofwaardige moet houden,, alleen maar voornbsp;een hiltorifche waarheit aanneemt j fai hy ten minllen moeten toeftaan, datnbsp;m een faak van foo grooten gewigte als defe, waar aan een falige of onfaligenbsp;eeuwigheit hangt, het volgens fyne eigen gronden, aan hem niet Ichadelyk:nbsp;wefen kan, indien hy den by hemjtot nogh}toe onbekendenGodty met die vannbsp;Athenea , tot fyn hulpe aanroept.

E 3 nbsp;nbsp;nbsp;OiTii

P nbsp;nbsp;nbsp;II beschouwing �.

�. z. Om dan tot het voorgenomene over te gaan: nadien wy in het volgende alleen de bewyi�n van de volmaaktheden Godts, dat is, vaniynewys-heit, magt en goedthcit, fullen tragten, op een overtuigende wyfe, aan ongelukkige Atheiften, en twyffelcnde gemoederen voor te ftcllengt; cnnietfoo feer deflelfs Eeumge Aanwefentheit aan te toonen; dewyl dei�lvemyns wetensnbsp;by geen Ongodiften geloochent wert , die alle een Eeuwigb erkennen,nbsp;gelyk in �t voorige reedts aangehaalt is.

Indien�er egter ymant onder haar, foo blint mogte wefen, dat hy nogh twyffelde of ook dit uit de werken Godts aangetoont konde werden j fullennbsp;wy aan hem ook in defen tragten te voldoen, en een overredend bewys daarnbsp;van op dcfe plaatf� te geven, eer wy tot het andere overgaan.

Hy vrage dan aan figh felfsj indien�er geen Eeuwigh-Welen was, dat is, indien�er oit een volkomen Niet geweeft ware gt; fonder dat ofSchepper ofSchep-fdj of Yetwes, wat het ook fyn mogte, eenige wel�ntlykheit gehadt had-dej of hy niet overtuigt moet fyn, dat �er in alle eeuwigheden niet het alder-minfte foude kunnen wefentlyk geworden fyn j en dat dit Niet, in alle oneindige eeuwen, een enkel Niet foude hebben moeten blyven.

Nu dit ontegenfprekelyk fynde, volgt immers met volkomen�fekerheit j dewyl�er niet eene, maar foo veele en groote faken wefentlyk fyn j dat�er nimmer een volftrekt Niet, maar ten allen tyden yets wefentlyks, dat is een eeu-wigh wefen geweeft is, en nogh is.

Soo dat niet alleen uit defe foo wydt uitgeftrekten Hemel, enfyne onfache-lyke groote ligtcn cn lichamen, maar felfs uit het aldertederfte grasje, uit de alderveragtften ftecn, daar men op trect, uit het alderkleinfte fantje defe be-toginge onbetwiftelyk kan op gemaakt werden. Nadien, ingevalle oit een volkomen Niet geweeft was, niet het alderminfte van dit alle, in aller eeuwennbsp;eeuwigheden oit foude kunnen voorgebragt en wefentlyk geworden fyn.

�.3, Op defelve wyfefiet menden nbsp;nbsp;nbsp;aulusomGo�tsEeuwigeKragt,

waar door liy uit figh felfs van alle eeuwen beftaat, en fyne Goddelykheit, door ny V3.n sllc ichepfclcnj die een begin gebiidt hebben 5 daarom verquot;nbsp;fchilt, aan te tonen, in de reets voor aan geroerde plaatfe. Rom. /. zo fynnbsp;bewys op maken j feggende: dat defe heide van de fcheppinge der werelt aan uitnbsp;de fchepfelen verfiaan endoorfien worden: En te gelyk toonende dat metdelchep-fele'nin het gemeen te noemen, hy niets van defelve uitfondert, hoe geringhnbsp;het ook welen magh jhet welke door fyn wefentlykheit niet bequaam%, omnbsp;yder, die nogh niet geheel redenloos is, Godts Eeuwige Kragt en Goddelykheit, dat is ook onder andere van fyn Eeuwige aanwefentheitmetvoYkomennbsp;fekerheit te overreden.

�. 4. Gelyk nu defe befchouwinge van alle fchepfelen in het gemeen, op de voorfeide wyfe aan yders confeientie getuigenifl� geeft, dat�er een Eeuwignbsp;Godt is: foo fal ook een ygefyk, die figh felfs alleen in fyn famenftel belchouwt,nbsp;en let wiehy is, en waar uit hy beftaat j hoe hyhiergekomen is en onderhouden

wert.

Van al het JlenJyke^ en van ons felfs in't gemeen.

wert, daar door ook, fonder byna op eenige andere byfonderheden agt te geven, (het welk wy na delen verhoopen te doen) van de wysheit,magt,ennbsp;goedheit van defen Godt, kunnen overtuigt worden.

Die dan tot nogh toe aan foo gewigtigh een waarheit getwyff�lt, of de-felve gelpochent heeft, fla lyneoogeriengedagten, eerft, allecnopfighf�lfs: wanneer hy niet fal kunnen ontkennen, dat hy een lichaam heeft j het welknbsp;gefont fynde^ in fommige van fyne deelen, als handen, voeten,oogen amp;c. opnbsp;en na fyne wille bewogen wert: op andere deelen wederom (dat feer opmer-kelyk is) heeft defe wille in het geheel nogh eenigen magt nogh invloet: foonbsp;klopt fyn hart i fyn bloedt loopt omj fyn maagh en ingewanden bewegennbsp;figh; fyne vogten, die foo groot een deel van fyn lichaam uitmaken,' hebbennbsp;verfcheide werkingen in hem; fonder dat hy magtigh is dele bewegingen, of di-re�t voort te brengen , of te fluiten. Voorts bevint hy dat hy verllaat, wil,nbsp;redeneert, bemint, haat, vreeft, hoopt, en (met een woord, hetwelk bynbsp;vele Philolbphen in defen gebruikelyk is) dat hy denkt.

�. y. Syn lichaam nu eerfl: onderlbekende, liet hy by een gewifle eiwarent-heit, dathetfelve beftaat, uit het voedfel, dat hy gebruikt i als kraiden, gewalTen, of tarw en rogge, water, vleefch, vifch en diergelyke. Nu allenbsp;dieren nemen ook haar voedfel j �t geen, hoewel de eene wel de andere eet,nbsp;in de laatfte egter weder gewalTen en water is: wantbergftolFen, als metalen,nbsp;en diergelyke, weet men niet, dat nogh tot fpyfe van eenigh dier gebruiktnbsp;werden. En fchoon dit al was, foude egter het volgende bewysinfynkragtnbsp;verblyven.

Nu alle defe gewalTen fpruiten uit de aarde vooit, en gefait fynde fchynen haar ganfche lichaam, uit aarde en water te verkrygenj boven het geene denbsp;lugt, het ligt,en wat nogh andersmogte wefen,daar toe geeft. Welkmeng-fel van dit alle , om dat men de felve in alle vrugtbai-e �arde vint, wynbsp;kortheitshalven , hier na met de gemene naam van .Aards nOCmennbsp;fullen.

Waar uit hy dan eindelyk fal moeten belluiten, dat de ftolTe, daar fyn lichaam uit beftaat, niet anders is, als het water, dat hy in fynen drank gebruikt, en verder een veranderde Aarde i die eerft toe gewafl�n, cn daar na tot fyn lichaam wert.

Indien nu dit alles nogh aan hem niet met g�noegfame klaarheit mogte voorkomen: laat hy figh een menfche voorftellen, die te vooren vet en fwaar fynde, eenige ponden door fiekte verloren heeft. Ingevalle nu dele gefont geworden fynde, en niet anders als water en brood tot fyn voetfol gebruikende, weder fyn voorgaande fwaarheit krygtj waar is al dit vlees van daan gekomen, als van dit water en broot ? dogh infonderheit, als hy de tederheit van fyn beginfel aanmerktgt; het welk, als fyn moeder van hembevrugtwierdnbsp;nauwelykseen klein gedeelte van een loot gewigts foude hebben kunnen ophalen gt; fchoon het felve daar na, eerft door het voetfcl van fyn moeder,en vervolgens.

�I. BESCHOUWING �.

gens door Eet geen hy felCs genomen heeft, (�t geen men beide niet dan aarde ten opfigt van derfelver ftoffe noemen kan) tot een man van foo veel pondennbsp;opgegroeit is. Enfal hy dannogh kunnen twyffelen,dewylal ditvoetfelalleennbsp;uit water en aarde beftaat, dat fyn lichaam volkomen een veranderde aarde ennbsp;water in alle fyne grootheit is ?

�. 6. Dit nu ontrent fyn lichaam ondervonden hebbende, (om wat verder te gaan) indien hy figh verheelt met een ander aan tafel te fitten, om te ee-tenj foude hy ook kunnen denken? dat het brood, vleefch, vifch, bier,wynnbsp;gcc. dat op defelve aangeregt is, en gegeten fynde cerft tot fyn voetfel, ennbsp;daarna tot fyn lichaam werden falj of liever, dat een hoop aarde, waar uitnbsp;al dit voetfel voorgekomen is, (men gelieve vry de lugt en alles, waar het lichaam boven defe uit kan beftaan, hier byte doen.) de bequaamheitheeft, omnbsp;van lyne en eens anders redenen te oordeelen, en die te verftaan j of een De-tnonftratie van een propofitic van Euclides te kunnen begrypen: of ook dat denbsp;konfligfte Chymift en natuur onderfoeker, figh oit met regt foude kunnen vermeten, dat hyeenvloeyende of vaft lichaam (buiten welke twee geen derde kannbsp;getoont werden) uit dit voetfel foude kunnen doen voortkomen, het welknbsp;denken,en gelyk een menfeh doet, redeneren kan.

Nu foo verre gelove ik niet, dat ymant, die nogh eenigfints figh gelegen laat om de naam van verftandigh onder de menfehen te behouden, oit fal kunnen komen, en geruft tegens een aanftaande eeuwigheit, op dit gevoelennbsp;blyven.

�. 7. Uit dit alles dan bchoorlyk overdagt fynde, fal ymant ook een ander befluit kunnen maken ? als, dat fyn voetfel, het welk aarde en water is, fynnbsp;lichaam uitmaakt j en dat geen van defe, of alles wat daar uit ^oortgebragtnbsp;kan werden, en by gevolge ook niet fyn lichaam yets verftaan p redenerennbsp;of denken kan.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

Nogtans moet hy wel verfekert, en figh klaarlyk bewuft fyn, dat hyver-ftaat,redeneert en denkt; waarom dan dit een onwederfprekelyk bewys is, dat�er yets anders, behalven fyn lichaam in hem is, het welk verltaat, redeneert, en denkt; foo dat hy daar door foo verre aan figh felvenbekent kan fyn,nbsp;dathy uit twee verfcheidene laken beftaat; namelyk uit een lichaam dat aardenbsp;is j en uit iets anders als fyn lichaam; het welke andere, verftaat redeneert ennbsp;denkt. Dit laatfte noemt mennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en daarom weet hy, dat hy uit een Z,;-

chaam en Ziek beftaat.

�. 8. Soo verre dan wetende, wie hy is, laat eenTwyffelaarof Ongodift, met ons verder voortgaan, en tragten te onderfoeken; hoe hy hier in de we-relt gekomen is, en wie hem onderhout.

Om hier over volgens ondervindinge fyne gedagten te leiden; laat hy fierfi fclfs onderfoeken en vragen , of hy ook keure gehadt heeft, of hy h?ernbsp;wildewefen ofiiietPOf hy gefont of fiek,blint of liende,welofqualyk gefor-jneert wilde wefen ? Op dit alles en fal hy immers niet anders als Neen kunnen

ant-

Van al het Jlenlykey en van ons zelfs in V gemeen. nbsp;nbsp;nbsp;41

antwoorden. In tegendeel, laat hy figh by eigen bevindinge onderfoeken, of hy niet, fonder het minfte toedoen van figh felfs en ganfch buiten lynennbsp;wille, hier neder gefet is, foodanigh als hy isgt; fonder dat hy aan figh felfsnbsp;meer of minder gaven of voordeelen heeft kunnen geven. By gevolgenbsp;dan, moet hy overreedt fyn, dat hj niet van figh felvcn, maar van eennbsp;ander is.

Maar fal ymant, die onvaft en twyffelend is, of die aan dit gcfcidc, om geen Godt daar door te moeten erkennen, niet geerne fyne toeftemmmgenbsp;'vd geven, mifichien hier tegenwerpen j dat fyn Ouders , by manier vannbsp;Voorteelinge, de ware oorlakenfyn, dat hy figh hier bevint: het geen ternbsp;eerfter opflagh met wat fchyns voorkomt. Dogh indien hy de fake wat dieper gelieft in te fien, fill hy niet wel kunnen weigei en te geloven, dat fynenbsp;Ouders, gelyk Andere, mede uit die luft, welke alle menlchen in figh bevinden tot die daat, waar door hy het beginfcl van fyn wefen verkregen heeft,nbsp;gekomen fynj fonder de minfte fekerheit te hebben, of hy daar door voort-gebragtibuden werden of niet. En moet hy ook daarenboven niet erkennen, datnbsp;niemant van haar, ook als hy al ontfangen was, magtigh is geweeft om tenbsp;feggen, of hy man of vrouw, mismaakt of welgeftelt, foude wefen? en datnbsp;meeris, als fyn moeder, al hoogh fwanger van hem is geweeft, heeft fy,nbsp;behalven dat fy alleen konde hoopen een gefonde vrugt te dragen, felts welnbsp;geweten, wat en hoedanigh het was, dat in hare ingewanden groeide:? Janbsp;felfs, als hy reets geboren was, js het als dan aan eene van fyn Ouders welnbsp;bekent geweeft, hoe fyn lichaam geftelt was, in fyne adei en, zenuwen, vleefch,nbsp;beenderen,vogten,en andere deelen?

Indien dan dit alles fonder weten van fyn Ouders is toegegaan j indien zy felfs van fyn geheele famenft�l onkundigh geweeft fyn; hoe kan hy haar alsnbsp;de regte oorfiiak van fyn beftaan en weien aanmerken ? Kan men ymant mctnbsp;regt een konftenaar noemen, of de ware oorfaak van Cenigh WCrk, het geen

hy moet bekennen niet te weten hoe het geftelt, en tot foodanigh een werk geworden is? Maar dat vry verder gaat, die niet en wifte, of hy het maakte, als hy alles daar toe dede, wat in fyn vermogen w^as?

En dewyl hy niet kan oordeelen, dat fyn Ouders yets meerder tot hem toegebragc hebben, als andere, in welke het voorgefeideeenvolkomcnwaar-heit heeft, tot hare kinderen doen-, fill hy niet moeten toeftaan? dat uit ditnbsp;gefeide volgt, dat hy volkomen fonder fyn toedoen, en alhier geftelt is,fon-der dat hy fyne Ouders verder aanmerken kan, als die onwetende werken,nbsp;en by gevolge geen ware,maar ten uiterften alleeninftiiimenteleoorfiikenvannbsp;hem fyn.

Dogh om alle uitvlugten wegh te nemen, enonwederfprekelyktebewyi�n, dat hy van fyne Ouders, als fyne ware oorfiiken, niet kan voortgebragt fyn; laat hynbsp;figh erinneren, dat, behalven fyn lichaam, hy ook uit eene ziele beftaat; welkenbsp;te vooren al getoont is geheel van fyn lichaam ondcrfcheiden te wefen. Nu al

F nbsp;nbsp;nbsp;wat

II. B E S C H o U W I N G E.

wat van fyne Ouders tot fyne voorbrcnginge heeft kunnen gefchiedcn, (chynt alleen opfigtelyk op het lichaam te fynj en beftaat niet, als in de mededeelin-ge van een lichamelyke zaadvogt3 die dan ook uit de ftofFe van het voetfelnbsp;fyn oorfpronlc heeft; en daarom, volgens het boven getoonde, niet dan eennbsp;veranderde aarde en water is. Nu defe aarde en water, noghyetwes dat daarnbsp;uit voort kan komen, verftaan, nogh denken niet; en dit doet hy nogtansnbsp;beide; waarom hy feker genoegh fchynt overtuigt te moeten fyn, dat hy,nbsp;voor fooveel hy een menfche ,dat is ook verftaande, redeneerende, en denkende is, van fyn Ouders geenfints kan Voortgebragt lyn. En dewyl hy ook van.nbsp;figh felfs geen oorfaak is, dat hy derhalven van een ander, als hy felfs en fynenbsp;Ouders fyn, alhier geftelt moet wefen.

Ik hebbe,om in den beginne niet te fcherplinnig te redeneren,die hedens-daagfe waarnemingen voorby gegaan, welke mede brengen, dat het men-fchelyk lichaam fyn begin uit een grontformeerfel heeft; waar in de leden, als in een kluwen, op een gerolt fyn, welke daar na door het by komende voedfelnbsp;tot het fienlyke lichaam van een menfche opgevult en uitgerolt worden. De reden is,om dat het bewys,het welke wy hier be-oogen,in defelve kragt hlyh.Eerfi,,nbsp;nadien dit grontbeginfel hoe klein het, nogh onuitgerolt fynde, ook wefennbsp;mag, egter waarlyk yets lichamelyks is. Tennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fchoon men alhier deui-

terlte ftrengheit van redeneren gebruiken wilde, is het nogh nietbewefen, dat dit grontbeginfel van de volgende menfeh niet uit de vogtenvan de voorgaande Vader of Moeder of van Beide, en daarom ook uit een veranderde aardenbsp;beftaat. Ten derden^ door wat oorfaak dit grontbeginfel ook voorgebragt is,nbsp;kan niemant loochenen, dat, als het al tot een figtbaar lichaam uitgerolt is,nbsp;het felve insgelykseen lichamelyke ftoffe is en blyft. Dat nu defe redeneren ofnbsp;denken kan, fal niemant ligt ftellen, die nogh by verftandige voor wys wilnbsp;doorgaan; en gelove ik ook niet, dat oit ymant fal gevonden worden, dienbsp;ifaande fal willen houden, dat men de regte en ware oorfaak van de formatienbsp;van fyn eigen grontbeginfel,of dat van eenigh ander menfehelyk lichaam, aannbsp;fyne 'Wetenfehap of die van fyne Ouders moet toefchryven. Nu die yets onwetende doet, kan men (gelyk ftrax gefegt is) niet verder,, als de inftrumen-tele, en geenfints als de ware oorfaak daar van aanmerken; foo dat nogh wynbsp;nogh onfe ouders daarom kunnen gefegt worden de ware , dat is met wetenfehap en kennifie werkende oorfaken, van ons eigen grontbeginfel te wefen.nbsp;Waar uit volgt, indien men defe fake al ophetfcherpfinnigftebetwift, dat hetnbsp;befluit het felve met het voorige blyft, namelyk, dat wy nogh van onfe Ouders nogh van ons Selfe,als van onfe ware oorfaken,alhier geftelt fyn. Doghnbsp;dit laatfte in het voorby gaan, en om aan hartnekkige Atheiftendit grontbeginfel tot geen uitvlugt over te laten.

�, p. Nu na dit alles ondervonden te hebben, fil het met weinigh moeyte verder aan yder konnen blyken, dat, gelyk hy figh felft hier met gefteltnbsp;heeft, hy ook figh felfs hier niet onderhouden kan. Want dit fynde, foude

hy

Van cd het fienlyke, en van ons felfs in 't gemeen. nbsp;nbsp;nbsp;43

hy ten minften fynvoedfel aiin figh felfsmoeten kunnen befchikken. Nu kanhy de Sonne doen opgaan, die hetfelve uit de aarde doet voortkomen? kan hyeennbsp;druppel regen van den Hemel doen nederdalen, die het Aardryk vrugtbaarnbsp;maken,en aan hem tot drank dienen moet? kan hy aan een eenigh terwcnbsp;graan, aan het minde grasje, om hem en die dieren, welke hy tot fpyfegebruikt, te voeden, het wefen en de daar toevereifchteeigenfehappengeven?nbsp;maar, om yets meerder te feggen, als hy nu al leeftogt in overvloet hadde,nbsp;weet hy wel,op welk een wyl� defelve fyn lichaam in dant behout? en foudenbsp;hy ons kunnen feggen, waar het gene fyn lichaam herdeden lal, verblyft,nbsp;foo ras het fyn mage en darmen doorgegaan is? en op wat wyfe dit voedfelnbsp;tot bloet en andere vogten, en defe weder tot lbo verfeheiden deelen, daar fynnbsp;lichaam uit bedaat, gemaakt werden? foo dat hier wederom niet anders voornbsp;hem te beduiten valt, als dat dit alles boven fyne magt gaat, en dat hy met

figh felfs, nraar een ander hem hier onderhout.

�� lo. Soo verre dan nu uit dit voorgaande verfekert fynde, dat hynietvan figh Selfs, nogh van fyn Ouders, maar van een Ander hier gedelt is, en dat eennbsp;Ander hem hier onderhout} laat ik aan hem felfs te oordeelen, of hy metnbsp;een volkomen gerudheit leven kan} indien hy niet tragt te weeten,nbsp;hoedanigh defen Maker en Onderhouder is. Dewyl ik niet denke, datnbsp;ymant foo ongevoeligh ontrent fyn eigen geluk of ongeluk wefen kan ,nbsp;dat hydit niet, als een faak van de alderuyterde aangeleegentheid aan zalnbsp;fien.

Indien hy dan met ons dit wil tragten te onderfoeken, wat ook aan ongelukkige verdanden twyffelagtigh magh voorkomen, fal hy tenminden dit als een onbetwidelyke waarheit, moeten toedaan : dat de oorfake, waar doornbsp;hy hier gedelt is en onderhouden weit, figh van hare daden bewuft, en dienbsp;Verdaandc} of geheel onbewud is geweed. Dat is, hy moet rnet het verltan-digfte deel der werelt erkeni'ien, dat een Godt hem gemaakt hccrt5 CD Oil*

derhout} die weet, wat hy in defen gedaan heeft, en nogh dagelyks doet: of anderfints moet hy, volgens het noit bewefen gevoelen van ongelukkigenbsp;Godtloochenaars, figh tragten wys te maken, dat hy door een los,en van alles onkundigh geval, of door een noodfakelyk gevolgh van figh onbe-'vude Natuui-Wetten hier gezet is. Een van defe beide is ontwyfi�lyknbsp;quot;Waar.

buiten alle vervoeringe van van

.gt;1.4

Laat hy aan figh voorftellen, dat aan hem verfcheidene welgemaakte, t.i nu al een langen tyt wclgelopen hebbende, en noghwellopcndeHorologien,nbsp;in een kamer getoont werdenjcndan daar op figh felven vragen; of hy oir foudenbsp;kunnen denken, dat alle defelve, fonder dat eenige wysheit, van een figh des

F z

II. BESCHOUWING E.

vcrftaanden konftenaar, daar ontrent oit bellgh was geweeft, alleen, door figh van alles onbewuftc oorfaken, als een los en onwetend geval, of de ge-fcide onverdandige N at'uur-Wetten , haar wefen, en bequaamheit tot den-dienft, die fy doen,verkregen hebben? en of hy een redeneerder,die dit uitnbsp;fyn Philofophie wilde afleiden, felfs niet foiidc oordeelen aan yder, die noghnbsp;eenigfints redelyk was, ganfcli buitenfporigh te moeten voorkomen ? In-fonderheit, wanneer aan hem de maniere, op welke defe Horologien in alnbsp;hare byfondere deelen gemaakt en famen gebragt waren, uit dcrfelvcr geftelnbsp;bekent was. En in tegendeel of hy niet heel geruftelyk foude toeftaan, datnbsp;elk van die, door een verfranfligh konftenaar, met ooghmerk, om door denbsp;felve de uuren, en wat dies meer is, te doen aanwyfen, toebereit is.

Na dit alles regt overdagt te hebben, gelieve hy dan verder te gaan; en, in plaatfe van op defe Horologien, de oogen te flaan op fyn eigen geftel;nbsp;en buiten dar, op foo veel Mcnfchen, Dieren, Vogelen, Viflehen, Planten, en and�i�e wonderen der Natunre: endenken, nadien een goet uurwerknbsp;fynen verftandigen Maker ontwyffelyk bewyft, of niet in yder van defe laat-fte een onvergelykelyk grooter konftwerk figh vertoont als in het alderbeftenbsp;Horologic ? vermits het buiten alle twift volkomen feker is, dat den alder-grootften Konft-Werker in de ganfehe werelt, geen Muis, geen Mugge, geennbsp;een Plantje of Bloempje, hoe geiingh het ook fchynen magh, bequaam isnbsp;voort te brengen; in die volmaaktheden, waar medewydefelvedagelyksfiennbsp;voortgebragt te wefen. En laat hy derhalven in ftilheit figh verder onderfoe-ken, of alle fyn Atheiftifche raifonnementen, hem met een geruft gemoet ennbsp;fonder een geduurigh tegenfpreken van fyne confeientie, dit rampfaligh gevoelen kunnen doen voor waarheit houden; dat die dit alles, en ook fyn lichaam,nbsp;op foo verwonderlyk een wyfe, uit een foo onbequame ftoffe, als de aarde totnbsp;dit ooghmerk fchynt te fyn , toebereit heeft; foo verre fonder verftant ennbsp;wysheit foude geweell fyn ? dat als hy hem tot foo konftigh een famenftelnbsp;maakte, hy niet wifte, op welk een wyfe en tot wat einde hy hem maakte.

Nadien nu uit dit alles een ongelukkigh Ongodift nootfakelyk fchynt tc moeten overtuigt werden, dat fynen Maker verwonderlyk wys is; te meer,nbsp;als hy daarenboven aanmerkt, hoe weinigh dit met eenige reden overeenkomt,nbsp;dat een verftandigh, wys, en redenerend Wefen, gelyk hy felfs en allemen-fchen fyn, van een verftandelofe en figh harer werken onbewufteoorfaakkannbsp;voortgebragt fyn. Nadien daarenboven de manier , op welke hy onderhouden wert, heni fchynt te moeten doen fien,dat defe fynen Onderhouder nietnbsp;alleen wys,maar ook magtigh en goedertieren is: dcwyl defelve eene foo grote Sonne om hem toe te ligcen, een den ganfehen aartkloot omringende lugtnbsp;om tc ademen, foo veel water om fyn dorft te laven, foo veel planten en dieren om fyn honger te verfaden en hem te verquikken , en een, menigte vannbsp;andere faken tot andere gebruiken, aan hem fonder fyn toedoen mildadiglyknbsp;verfchaft; en foo verwonderlyke bcquaamheden om dit alles te kuiijien genieten

Fan al hetfienlyks^ en van ons feJfs in't gemeen. nbsp;nbsp;nbsp;4^

ten , in hem gelegt heeft : laat hy eyndclyk by figh felft overleggen, wat hem van de regtveerdigc ongenade van defen fynen Formeerder en Onderhouder , ook na fyn eygen oordeel, te vcrwagten moet fynj mdien hy voortgaat fyne wysheyt te loochenen , fyne magt niet te willen ontlien, en lymcnbsp;goedertierenheyt niet te willen daneken 5 en om in defen allen geen veiplig-tinge te moeten erkennen , lafterlyk , en genoegfaem met befpottinge vannbsp;defe Heerlyke volmaaktheden,alles aan geheel verftandclole en onwetende oor-

faken poogt toe te fchryven. nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j r r u

�� u. Het fchynt my naulyks mogelyk te wefen, dat na op defe wyfe by %h felfs, metbehoorlykenernft, al het voorige overdagt te hebben , noghnbsp;eenigh Godtloochenaar ioo beklagelyk hartnekkigh foude kunnen blyven ynbsp;dat hy nogh foude durven feggen, hier door met ontruft te fyn. En in gevalle al eemge figh foo verre aan haare verleydende driften ovemegeven mog-ten bevinden; is het niet te denken, dat fy alle foo feer alle redelykheyt verloochent fullen hebben; dat niet andere het de moeyte waardigh fullcn agten,nbsp;om met ons tot de befchouwinge van de werken des groten Scheppers m hetnbsp;volgende over te gaan : of uit foo veel aldaar aangehaalde byfonderheden ennbsp;wonderen , een eenige (dat genoegh is) mogte bequaam fyn, om aan haar,nbsp;hare dwalinge, en een overtuigend bewys van een daar in met foo veelklaar-heit uitblinkende Godtheit te doen fien._ Dit kan ik met ondervindingenbsp;feggen ;dat voornamentlyk door de overdenkmge van het geen m defe twee ecritenbsp;befchouwingen gefegt is, een ongeluckige,aan wie ik te voren m fyne gefont-heit meermalen verfogt hadde dit in ernft by figh f^s te overwegen, en dienbsp;tot feer weinigh weken voor fyn doot toe, alle die een Godt erkenden ennbsp;dienden, gewoon was, al waar hv met vryheyt konde fpreken, te belachen,nbsp;door Godts goetheit tot beter gedagten, en overtuigmge van een Godt ge-bragt is, volgens fyne aan my met eygen mont m fyne laatfte fiekte gedanenbsp;bekentenifle.

H L B E-

BESCHOUW INGE.

Van eenige byfonderheden in de Mont.

*7 Strottenhooft.

8. �vertuiginge up Toet te voren gejegde. �9, Su 'tgen, m lugtledige plaetfe.

10. nbsp;nbsp;nbsp;Selfs door Tiinderen gemaakt.

11. nbsp;nbsp;nbsp;Overtuiginge uit het te voren gefegde.

12. nbsp;nbsp;nbsp;Pfalin,. VIII. 3.

OM dan een begin'te maken.

Laat ons eerll ons eigen lichaam in fyne wonderheden befchou-wen. �t Geen,hoewel onfe meefle fpyfen,als broot,vleefch,virch, enz: vafte lichamen fyn, egter niet door defelve foo lange fy foodanigh blyven, en nietnbsp;eerft tot vogten gemaakt fyn , gevoed wert j waarom dan eerlt een middelnbsp;van noden was, om defe vafte lichamen tot vloeybare ftoffen te doen werden 5 en wel fulkc, die de bequaamheit hadden, om aan onfe lichamen, totnbsp;onderhoud te dienen.

Tot defen einde hebben wy in onfen mont Tanden ftaan , waar van de voorfte fcharp en fnydende fyn, om een gedeelte van die fpyfen, die men nemen fal, af te by ten; verftrekkende , door de rondte , die fy te famen maken, tot een gepafte maat van de grootheit der beete, die wy met het mee-fte gemak daar na kunnen kauwen ; �t geen yder kan ondervinden, als hy ly-ne beete grooter of klcindei maakt. De tweede foort fyn, die menHontstan~nbsp;den noemt, meer puntigh als fnydende, infonderheyt fehynende te dienen,nbsp;om iets dat tayer is, en niet wel door de eerfte door gefneden kan werden,nbsp;daar mede vaft te houden, en foo van den anderen te kunnen trekken.

Is hier nu geen wysheit in, die dit beoogt? waarom fyn de volgende tanden , Kiefen genaamt, niet van defelve figure ? Waarom fyn fv plat en breet, en met heuveltjes en holligheden oneffen; als om �t geen de voorftenbsp;afgebeten hebben, als ftampers, te kunnen klein maken? Tot het welke hare oneffenheden dienen, gelyk in Ibmmige molenftenen, die men, om beternbsp;te bryfelen , ook oneffen maakt. Is dit by geval, waarom ftaan de kiefennbsp;niet voor , en de tanden niet agter in de mont? �tWelk ons het afbyten ennbsp;kauwen feer moeyelyk foude maken.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Hoe komt, dat meeft alle andere beenen met een teer gevoeligh vlies om-kleet , en de tanden, foo verre fy buiten het tantvlees ftaan, daar van ontbloot fyn ? Als om dat het gebruik van defelve ons geen pyne veroorfaken foude, wanneer door het bycen dit vlies eenige drukkinge foude lyden.

�. z. Kan

Van eenige hjfonclerheden in de mont,

�. z. Kan nu iemant denken dat het fonder wysheit en oogmerk gefchiet is , wyl dogh het blote been de lugt felden fonder verdervinge verdraagt, ennbsp;een bedekkend vlies hier van geen gebruik kan fyn gt; dat de tanden met eennbsp;harde ftoflFe ( 'Email genoemt in de Hijiorie van de Franjfche yicademie^nbsp;ui. 1699, p. 48, ^ omgeven fyn? Die haar als verglaaft of Emailleert rontom,nbsp;foo verre {y aan de lugt bloot liaan gt; van welke llolFe fy berooft fynde bedorven werden. Men kan in de Tab. i. Fig. i. ook een afbeeltfel daar af hen.

linie ACFH, is het bovenlle van de beene tafelen,tuflehen welke de tanden Haan j AEC, en FGH fyn de wortels der tanden j de delen ADCBnbsp;cn FLHII vertonnen het Emailleerfel, of verglaaft, dat bellaat uit kleinenbsp;draatjes , die nevens malkanderen gefchikt fyn, en boven fomtyts famenge-voegt, doglr beneden van den anderen gefcheiden fyn y en bedekt dit verglaaft de gantfche tant, foo verre fy uit het tantvlees fteekt. MM lyn denbsp;gaatjes, daar de Zenuwen doorgaan in de wortel der tanden van jonge men-fchen j welke in oude, als in NN, toegdlocen werden; waar door dit gedeelten der Zenuwen, die anders in de tanden fyn, van de overige Zenuwenbsp;afgefcheiden werden.

Ik late nu aan verftandige oordeelenof men. door de huit der tanden. Job. XIX. zo. ook dit Emailleerfel, dat de tanden,als een huit bekleet, verftaannbsp;moet. Alwaar Job fyne uiterfte magerheit fullende befchryven, fegt; iMynnbsp;gebeente kleeft aan myne buit en aan myn vleefcb ; ende ik ben ontkomen met denbsp;buit myner tanden. quot;^Nu dat in teeringen en andere grote vermageringen, alsnbsp;felfs de huit des lichaams hartwert, en lydt, de tanden dikwUs in fommigcnbsp;nogh fpierwit en blinkende fyn,, ondervint men dagelyks: en dien volgens,nbsp;dat dit verglaaft of defe buit der tanden kan in ftaat blyven, als veele anderenbsp;delen door magerheit verteert lyn. Het geen ook daar uit blykt , om dat denbsp;Heer La Hire de Soon , aan wie men dele ontdekkinge Ichuldigh is, legt,,nbsp;waargenomen te hebben, dat her been der tanden l�lfs in Oude incnfchen, ge-lyk andere beenen,fyne kragt van wafien verheft; maar dat dit verglaaft egternbsp;ook in den ouderdom de wafdombehout. Uit al het welke dan, hetgeennbsp;Job met dit woort wil betekenen, ook openbaar fchynt te wefen.

Een Yder kan dit, met het geen andere daar over gedagt hebben, vergely-ken, en verkiefen het gene hy beft met de omftimdigheden oordeelt over een tc komen.

Immers, defe uitlegginge wettelyk zynde, dewyl het waarfchynelyk is, dat dit Emailleerfel of buit der tanden als doe niet bekent is geweelt, om datnbsp;de waarneminge daar van eerft A. 1699. voor yets nieuws aan de geleerdenbsp;Werelt isvoorgeftclt; fchynt dcfelve tot een bewys te kunnen ftrekken ,datnbsp;den Ingever van dit woort, al in die tyden, van foodanige faken heeft kennilTenbsp;gchadt, die eerft na veele jaren en eeuwen aandemenfehen by onderzoek openbaar fouden werden: En gevolgelyk, dat hy meerder als een menfche geweelt is.

Waarom fyn, de tanden, merkelyk harder, als alle andere beenderen , en

van.

III. BESCHOUWING E.

van fommige daarom voor fteenagtigh gehouden , als om dat fy door haar afflyten, tot haar dienft niet onbequaam foude werden ? En daar andere bee-ncn met de mannelyke jarcn ophouden van groeyen , waiTen defe (immersnbsp;haar verglaaft wert groter) om het gedurigh afflyten te vergoeden, tot dennbsp;hoogen ouderdom toe �t geen blykt, om dat een tant in het eene kakebeennbsp;uitgevallen fynde , de overflaande in het andere, veeltyts langer wert, alsnbsp;die nevens hem ftaan.

�. 3. Om nu alle verdere gebruiken der tanden niet op tehalen', die fyaan de fchoonheit van het aangefigt , en infonderheit aan de fprake geven, omnbsp;defelve verftaanbaar, gemakkelyk en onderfcheiden te maken.

Wie kan het maakfel der , fonder verwondert te fyn,aan{ien?die figh op foo veelvuldige wyfen bewegen 5 die een openingh tuflehen haar maken,nbsp;om het voedfel te laten doorgaan; die haar felfs weder fluiten, om de dranknbsp;en fpyfe te beletten, onder het kauwen, uit de rnont te vallen; die der men-fchen fpraak formeren, en een voornaam werktuigh fyn, waar door de kin-ders hare moeders fuigen; en nevens de tonge en wangen dienen om de fpyfe,nbsp;door het kauwen, niet kunnende onder de kiefen en tanden blyven, daar weder t�eikens onder te brengen , tot dat defelve klein gemaakt en van het quylnbsp;genoegh dooiwogtigt is.

�. 4. Is het nu ook by geval, nadien de fpyfe droogh blyvende niet als met veel moeite doorgefwolgen foude kunnen werden , dat �er in de mont foonbsp;veel ^yl-fontcinen lyn? Welkers vogt figh door ontelbare openingen, ondernbsp;het kauwen , met de fpys vermengt ; en felfs ook door lange daar toe dienende buifen, uit verre-gelegen klieren, derwaarts gebragt wert, niet alleennbsp;tot het bovengefeide einde ; maar (dat nogh meer is) om aanleidinge te geven , dat de valte fpyfe, darir mede gemengt fynde in de mont, in dc raaaghnbsp;ligter tot een voedende vogt magh gemaakt werden. Wy fullen hier vannbsp;deffelfs eigenfehap om veele laken te doen gillen , en van �t geen men verdernbsp;by de onderfoekers vinden kan, niet fpreken, om niet te langh te werden.

Kan iemant nu defe ordrc van foo veel fiken, foo net tot den dienft, wel-Ice ly doen moeten, paflende, aanfien, als van een oorftak voortgebragt, die dit alles foodanigh ordinerende, niet en wift, wat fy, nogh felfs dat fy ditnbsp;dede ? Daar elk van die foo nootfakelyk tot ons gemak, tot onfe onderhou-dinge, tot onfe gefontheit, en tot ons leven is; en is het een Godt die dit alles doet, wee! die fync volmaaktheden loochenen.

�. y. Eer wy de mont verlaten, kan ik niet voorbygaan, nogh iets daar in aan tc merken; het welk ieder, die de uitwerkfelen daar van fiet, fchynt in ver-wonderinge te moeten opneraen. Dit is het verbaaft makende geftel van dcnbsp;tonge van een menfeh. Laat hier vry alle Konftenaars ter Werelt gevraagtnbsp;werden , of iemant van haar foodanigh een Machine foude kunnen makennbsp;(op dat ik niet fegge , figh die met gedagten voorftellen) welke fonder beennbsp;of eenige leden fynde , foo ontelbare verfcheidenheden van bewegingen kan

ver-

V%n eenige lyfonderheden in de mont. nbsp;nbsp;nbsp;4P

vertoonen \ makende (igh nu langh en dun, dan weder kort en dik3 en in een ogenblik op foo veel byfondere wyfen figh roerende en vormende , dat-�er byna niets fchynt aan te gebreeken, om alles te kunnen doen in haar bewegingen, dat ymant met fyn gedagten denken kan.

Kan ymant oordeelen, dat hier toe geen verftant nogh wysheit van deflelfs Maker gebruikt is 3 die een foo wonderlyk lichaam, behalven eenige klieren ,nbsp;diehetdroogh lynde bevogtigen, alleen uit het famenvlegten van eenige fpier-draden gemaakt,en op die plaatfe geleit heeft,daaral die bewegingen haar gebruik konnen hebben '? Den hartnekkigllen en beklagelyktten Ongodilt,nbsp;denke by figh felfsj of hy met eenige ovcrredinge van de waarheit van fynnbsp;gevoelen, dit van een los geval, of fonder eenigh verftant werkende nootfa-kelyke natuurwetten kan afleiden ?

Defe tonge leit in de mont,daar het geluk uit het ftrotten hooft komende doorgaat 3 het Avelk de tonge bewogen fynde, onderfcheiden maakt 3 formerende alfoo alle talen en fpraken, waar door dit groote wonder, dat eennbsp;menfch de gedagten van fyn fiel aan een ander door dit bewegen der folvernbsp;kan bekent maken, uitgewrogt wert 3 daar foo fy op een ander geplaatfl; ofnbsp;van defe bequaamheit en geftel niet en was, de ganfche werelt in de groot-fte verwarringe foude fyn. Dit kan men fien in: die geene, welke doornbsp;dootheit, of andere ongevallen, het ongeluk hebben van haar tonge niet welnbsp;te kunnen gebruiken 3 met hoe veel moeite en fwarigheden fy haar gedagtennbsp;aan andere moeten doen verftaan. Om kort te fyn , yder kan figh gemak-kelyk verbeelden, welk een confufie het baren foude, indien alle menfehennbsp;ftom fynde, andre gebeerden moeften gebruiken om met malkanderen verbonden te tnaken, koopmanfehap te dryven of anderfints te onderhandelen:nbsp;op dat ik van het nadeel niet en Ipreeke, dat het leeren van alle wetenfehap-pen, en byna fonder ondcrfcheit,alles, wat onder de menfehen gewoon is tenbsp;gefchieden, daar door lydcn foude.

Defelve tonge legt ook op die plaatfe, daar de fpyfe en drank doorgaat3 en is boven dit alles ook een voornaam inftrument van onfc fmaak. Haddenbsp;de tonge defe eigenfohap niet, hoe veel menfehen fouden met minder lullnbsp;enplaifierhaarvoerfelnemen? en aan vele foude foo nodigh een werkverdrie-*^gt;gh vallen.

Kan ymant nu weder oordeelen, dat hy geen verpligtingh aan de wysheit en goedertierenheit van fynen Formeerder heeft? die defe tonge in de montnbsp;gelegt, en aan haar alle defe bequaamheden gegeven heeft. Heeft ymant oitnbsp;in het befte konftwerk, foo veel wonderen in deflelfs maakfel, foo veel wysheit m het felve te plaatfen, foo veel nuttigheden in delfelfs gebruik kunnennbsp;aantonnen. en kan men een verftandigh Maker uit het geftel van eei.i minder konftwerk bewyfenj hoe ongelukkigh blint moeten fy fyn? die in dit totnbsp;verbaaftmakinge toe verwonderlyk famenftel der tonge, geen wyfen, magti-gen, en goedertierenen Schepper konnen fien; en nogh ftaande willen h�u-

G nbsp;nbsp;nbsp;den)

in. BESCHOUWING E.

den, datditallcsof by geval, ten minften fondereenigewetenfchapfoodanigh toebereit is.

Om hier nu niet uitvoerighlyk te fpreken, van dien dienft dertonge, die alle menfchen in het leven bewaart, namelyk, die fy doet in de fpyfe, welke in de mont gekauwt is, agterwaaits na de keele te ftootenj fonde hetnbsp;welke het fwelgen of niet of feer bekommerlyk foude gefchieden i daar denbsp;droevige ellenden, van die door gefwellen het gebruik der felver verlorennbsp;hebben, yder van moeten overtuigen.

�. 6. Indien men nu tot deJwelg-kee�.yd-samp;r de Ipyl� de mont entonge ge-pafleert fynde ons na toeleit, overgaan, en deflelfs geftel aanmerkengt; kany-mant figh verbeelden, dat dit fonder wysheit foodanigh geordineert is, dat des flqkdarms openinge, als de tonge de fpyfe of drank derwaarts floot, opnbsp;dat het fwelgen dogh fonder moeijelykheit foude voortgaan , door drie paarnbsp;verfcheiden fpieren {Tab. /.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i.) BB, CC, DD, als een lak door fes

handen open gehouden wert agter foo veel hooger door de fpieren D D opgetrokken fynde, op dat de fpyfe, voor over de lager boord deflelfs hcenen gaande, en tegen het agterfle aanfluitende, niet foude kunnen miflen den reg-ten ingank des flokdarms te vinden. Daar foo dele fpieren hier niet waren,,nbsp;defelve van een vogtigh vlies gemaakt fynde, foude toevallen, immers aan hetnbsp;fwelgen beletfel geven.

�. 7. Maar daar in het ooghmerk en de wysheit van den Werkmeefter, als met handen getaft wert,is,als de fpyfe na de flokdarm gaat, dat fy hovendenbsp;opening der flrot pafleren moet.Nu fooyets in de flrot valt ,(het geen men noemtnbsp;in de verkeerde keel fchieten) weet elk wat benautheit fulx geeft, fynde felfsnbsp;foo het veel was, gevaar van flikken. Waarom het dan nodigh is, lal eennbsp;menfeh met gemak eten en levendigh bfyven, dat het ftrotten-hooft of fyn o-peningh in het fwelgen gefloten, en daarna ftrax om weder adem te kunnennbsp;halen, geopent wordt. Kan ymant nu foo dom fyn, dat hy dit beoogt einde des Wyfen en Goedertieren Makers niet merken kan? als hy maar de moeite doet van het bovenfte van de flrot van eenigh geflagt dier in de hant te nemen} alwaar hy fien fal, klaarder als men hem in eeneFigurevertoonen kan,nbsp;dat een krakebeentie , Epiglottis genaamt, gelegtis} �t geen van de doorge-fwolgen wordende fpys ne�r gedrukt moet worden, en alfoo de onder fighnbsp;fynde'openingh der flrot bedekken-, foo dat de fpyfe daar over, als over eennbsp;daar toe gemaakte brugge, na de flokdarm gaande, belet werdt in denbsp;flrot te vallen, en dikwils hoeften engrooter ongemakken te veroorfaken.

Nu indien dit krakebeentje dus op die openingh leggen bleef, foude den adem belet worden, en het dier flrax verflikken. Kan men dan hier wederomnbsp;geen wysheit nogh ooghmerk fien, dat defe Epiglottis alfoo gemaakt is, datnbsp;fo na het overgaan der fyyfc van felfl, gelyk een gedrukte veer weder op-fpringt, of gelyk andere willen , door fpier-velelen opgetrokken wordt?nbsp;onx indien defe wederom Ipringende kragt, door te veel gebruik eens

ver-

Van eenige hyfondsrheden in de ment, nbsp;nbsp;nbsp;f i

verflapte j altyt de paflagie van den adem, na het fwelgen, ftrax te kunnen op

�. 8. Laat ymant nu dit alles eens by malkanderen nemen, �t welk figh in fbo klein een plaatfe,alshet holle des monts is, vertoont. En ka�ihydannoghnbsp;denken, dat alle defe dingen, foo veelvuldigh in getal, foo nootPakelyk totnbsp;het leven en wehvefen van een menfch,�(onder ooghmerk van den Maker, ennbsp;by geval of door onwetende oorfaken,in(bonauwen omtrek, malkander ontmoet hebben? kan hy daar in geenwyshcit, magt, engoedertierenheitklaarnbsp;genoegh aanfchouwenj die dit einde van den menfch te onderhouden, hemnbsp;voor een fchielyke dood door (likken te bewaren, en al het geene voor ge-fegt is, beoogt heeft? laat om hier geen herhalinge van het geen eens getoontnbsp;is, te maken, hy het voorgaande nogh eens aandagtelyk herlefen, en denken, of het by ymant, die alle redeiykheit niet uitgetogen heeft, aannemfc-lyk kan (ynj daar men (�o veel dilpofitie, van (oo veel verfcheidene (aken,nbsp;om foo gewigtige einden te bereiken, gewaar wort, in een plaatfe, geennbsp;fpanne langh (ynde gt; dat dit alles door een van fy n eigen werk onwetende oorlaaknbsp;kan te wege gebragt wefen.

�. p. Eer wy hier aftreden,moet ik hieriets by voegen,�t geen foo menigh-maal het my voorgekomen is, telkens een nieuwe verwonderinge in my verwekt heeft,

De ganfche geleerde werelt weet, welken lof men met regt aan de Hee-Torricelli^ Guerike^Boyle, en andre gegeven heeft, die de eerde vinders fyn geweeft, om op den gront van Barometers door het nederfakken van quik-filver, of anders door lugtpompen, een foo genoemt Vacuum of lugtledigenbsp;plaatfe te maken, daar (bo veel natuur geheimen door ondekt fyn. En kannbsp;men dan den (onder figh over des grooten Scheppers alles bevattenck Wys-heit te verwonderen, dat hy de mont van alle mcnlchen tot een bequaamnbsp;werktuigh tocbereit heeft, om dit fcive te doen? Een klaar bcwys geeft daarnbsp;van dieAdlie, welke men fuigen noemt} en gefchiet,onder andere manieren,nbsp;als men de tonghen de lippen of tegen malkander aanlegt, of anderfints niet alsnbsp;een kleine holligheit t�lfchen de felve eerft open laat} en daarna de tonge tenbsp;rugge trekkende, of een holligheit die der niet en was, tulTchen de tonghennbsp;lippen maakt, welke dan ledigh van lugt is; of anders met het felve te rug-ge trekken der tonge of andere deelen, de holligheit, die der gelaten was,nbsp;grooter makende , aan de lugt, die figh in defelve bevint, een wydernbsp;plaat(� geeft} en al(bo haar perlfingh en tegenftant in die plaatl� vermindert. Waar door dan de vogt, daar een pyp in. (leekt, welke met lynnbsp;ander einde in defe lugt-ledige plaatle des monts uytkomt , door denbsp;uyterlyke lugt geperft fynde, en in de mondt of geen of minder te-tegenflant vindende, derwaarts opgedrongen werdt. Het felve zietnbsp;men in het opzuygen van de rook, by die geene, die tabacknbsp;bruiken.

G z nbsp;nbsp;nbsp;�. 10. Maar

III. BESCHOUWING E.

�. lo. Maar �t geen een yder niet alleen verwondert, maar veibaafl moet doen daan, is,dat dit foo konftigh maken van tcnFacuum, door ccrftgebo-ren kinderen, en felfe door foo veel domme dieren, ftrax na haar geboortenbsp;gefchiet welke alle hare moeders fuigende, daar door een begin van haar leven te onderhouden maken. Weeten defe ook, dat de lugt een uitfettendenbsp;kragt heeft ?dat fe alle dingen met foo grooten gewigt peril;dat om door dienbsp;perffinge de melk uit de boriten te doen voorkomen, men voor dcopeningennbsp;der tepels een lugtledige plaatfe moet maken ? dat die plaatfe foo digt van alle kanten moet fyn j dat, fchoon de lugt tot ademhalinge door de neusgaten gaande, door de minfte openingh kan henen dringen, egter defelvenbsp;moet belet worden in dit Facuum te komen ? nadien ftrax - het fuigen of hetnbsp;volgen van de vogt foudc ophouden ? welke dingen alle, foo men een werk-tuigh tot het fuigen bequaam fynde maken fal, moeten in agt genomen werden, en hier foo net in agt genomen fyn; hoe v/el men onkundige kinderen,nbsp;en de botfte dieren, defe konftige Machine ftrax fiet formeren, en na alle denbsp;ve]-eifchte regulen gebruiken.

�. 11. Laat nu hier de ongelukkige voorftanders van de rampfalige gevoelens van EpicurusenLucretius^ met ons dit alles inernftigeopmerkingenemen; enfien, of haren ftokregel ook hier plaatfe hebben kanj namelyk, dat allenbsp;dingen fonder een beoogt einde des Scheppers geformeert fyn, en alleen denbsp;menfehen defelve foo gemaakt vindende, daar van haar gebruik gemaakt hebben. Is het gelooflelyk,dat dit van eerft geboren kinderen, van naulyks vannbsp;hare moeders afgekomen beeften foude kunnen gefchieden? Die felfs niet eensnbsp;en weten,dat �er een lugt is, veel minder, hoe fy defelve tot dit einde foudenbsp;kunnen gebruiken. Kan cenigh menfeh, die nogh reden heeft, denkenjnbsp;dat de domfte en onwetenfte Schepfels onder alle, die leven hebben, fooda-nigh een Machine foude kunnen ftrax tot een regt gebruik aanleggen? daarnbsp;voorname verftanden, en geleerde Heeren geerne fullen bekennen moeite tenbsp;hebben moeten doen, om defelve te leeren verftaan, en wel te kunnen gebruiken. Een yder, die eene lugtpomp voor de eerftemaal van fyn leven innbsp;de handen krygt, fal daar van getuigenis kunnen geven.

En om een overredende preuve te hebben, dat de werktuigen, die tot het fuigen in kinderen en jonge dieren gemaakt fyn, van een alles overtreffendenbsp;wysheit tot dit einde voorgebragt fyn j behoeft men het verwonderlyk fpier�nbsp;geftel der lippen en tonge, dat alle uit een foort van vleesdraden gemaakt is,nbsp;niet met veel arbeit te onderfocken, of by goede jLnatomici na tc fien. Mennbsp;kan het ten genoegen, als men aan de redelykheit plaatfe geeft, in dit eeni-ge vinden;dat wyl in het fuigen de paflagie,daar den adem anderfints doorgaat, geftopt is, den aanbiddelyken Schepper en grooten Onderhouder vannbsp;al wat leeft, de neusgaten foodanigh gemaakt heeft, datfe, geduurendehetnbsp;fuigen, dienen kunnen om doortogt aan den adem te geven; op dat dit grotenbsp;werk, foo nodigh voor foo veel eerftgeboorene dieren, niet telkens foude

belet

Vin eenige byfonderheden in de mont. nbsp;nbsp;nbsp;f ^

bclet Worden. Een bewys fiet men daar van in de Minnemoeders, die wallende, dat hareri (uigeiingh van het fuigen ophoude, deOelEs neusgaten mctde hand toeiluiten; waar door den ademtogt geftuit fynde, fy om de felvc dooide mont te halen, aanftonts van fuigen adaten.

Ellendjgh blindt moet hy fyn, die in dit alles geen Hoogb-wylen Maker lien kan, wdke dit Coo groote, dit foo nodige ooghmerk, om alles wat geboren is, niet ftrax by gebrek van voetfel te laten verlooren gaan, op foonbsp;wonderlyken wyfe heeft gelieven ten einde te brengen; fclfs in die tyden,nbsp;als de ganfche maniere, op welke dit gefchiet, nogh aan alle menfchen on-bekent was. Want dat aan niemant der oude Philoiophen, (immers foo veelnbsp;Uit alle fchriften openbaar is) de ware maniere,op welke het (uigcngefchiedt,bekent is geweeft, voor dat in de voorleden Ecuwe, de eigenfchappen der lugtnbsp;ontdekt fyn, behoeft men, als al te klaar fyndc, aan vcrftandige niet meernbsp;uitvoerighlyk te betoogen.

�. iz. En kan dan nogh ymant fonder verwonderingh hen? dat in die dui-ftere tyden , wanneer de perflinge der lugt , en de wyfe , hoe men een plaatfe van defelve ontledigen kan, in een diepe onwetenheit nogh verborgennbsp;lagen, de grooten Ingever van den /^///. Pj^/rn, in het 3. Pers, (dus luidende :nbsp;uit denmond der kinc'erkens^ ender fuigelingen^ hebt gy fterkte gegrontvefl, om u-'wer tegenpartyen wille) het fuigen der kinderen niet alleen in den rangh dernbsp;grootfte Wonderen des Scheppers geftelt heeft, die in het voorga.ande ennbsp;volgende Fers opgehaalt worden, rnaar het felve ook heeft gelieven te gebruiken tot een kragtigh bewys , Otn de Loochenaars en Befpotters van de Goddelykenbsp;Regeeringe te bejehamen : Gelyk fulx de geleerde Kantekenaars met de ftraxnbsp;gefeide uitdrukkinge op de laatfte woorden deflelfs aanmerken. Nu te denken,nbsp;dat foo grooten ophefF liier van te maken heeft kunnen gefchieden van ymant,nbsp;die de werkinge van de mont der fuigelingen in defe adtie niet vcrftaajn heeft,nbsp;fchynt heel ongerymt te fyn. En nadien geen levendigh natuurlyk tnenfchcnbsp;in die tyd ter werelt was, (foo veel aan de nakomelingen blykt) die de wyfe,nbsp;op welke het fuigen gefchiet, verftontjwat kan men dan hier anders uit befluimn,nbsp;als dat den Autheur van defen Pfalm, die dit verftaan heeft (fchoon het aannbsp;den Schryver felfs, voor foo veel hy een gemeen menfche geweeft is, onbe-kent magh geweeft fyn) een meerder als menfchelykc kennill� van het geennbsp;tot fuigen vercift wierde, moeft gehadt hebben ?

Men gelieve niet te meinen, om dat den Salighmakcr der Werelt dele Matth.XXL.\6j op het Hofanna roepen der kinderen, met regt heeftnbsp;geheven toe te paflen;dat daarom het wonder in de mont der fuigelingen ftraxnbsp;aangetoont, daar door niet verftaan moet worden; nadien de Heerc Jefusnbsp;alhier op het woord Kinderen^ waar van vers if gefproken word, en niet foonbsp;(eer op dat van SnigeUngen hier by gevoegt, fchynt ge-oogc te hebben; de-wylaande eerfte alleen,en gcenfints aan de laatfte,als nogh fprakeloos fynde,nbsp;het roepen van Hofanna kan toe gefchreven worden. Soa dat,dewyl ook de-

G J* nbsp;nbsp;nbsp;fe a

^4 nbsp;nbsp;nbsp;III. B E S C H O U W I N G E.

fen text fonder bepalinge fprekende, geen maniere uitfluit, op welke Godt uit den mont der Kinderen en ( dat aanmerkelyk is ) der Suigelingen fynnbsp;fterkte kan grontveften enfynen lof toeberciden, ook die waarlyk verwonder-lyke wyfe, op welke het fuigen door de mond gefchiet,daar onder met reden fchynt tc moeten getelt worden.

Vermits het niet denkelyk is, dat ymant regt fal kunnenverftaan, hoe het Suiggn gefchiet, en daar in geen verbafende wysheit erkennen, van die (omnbsp;van de borften der moeders niet te foreken) de monden der kinderen tot hetnbsp;uitvoeren van een foo grooten Konft-Werk bequaam gemaakt heeft. Soudenbsp;ymant ook eene Machine, om een Vacuum of lugt-ledige plaatfe te makennbsp;niet uit vafte ftofFen, als Koper, Yl�r of glas (waar uit de lugt-pompen ennbsp;Barometers beftaan) maar alleen uit flappe vliefen en buigfame by een gevoegde draatjes, (welke de fpieren uitmaken) toebereid fynde, kunnen lien ditnbsp;wonderlyk werk doen, en nogh denken, dat defelve fonder eenige kcnnilTenbsp;van de Mechanica^ enkel by geval, immers fonder eenige Wysheit te famennbsp;geftelt was? Den hartnekkigllen Ongodift, fchoon felfs een groot Mathematicus fynde, ftclle figh dit werk-ftuk om op te loll�n voor j en fie of hynbsp;magtighis, met al fyn verftant yets diergelyks in die volmaaktheit, uit foonbsp;feer onbequaam daar toe fchynende ftoffen, voort te brengen. En indien ditnbsp;al op een vry onvolmaakter wyfe by hem gefehiet was, foude hy niet denken, door defe uitvindinge, ook by de grootfte Beweeg-Kundigedenlofvannbsp;verftandigh te fyn verdient te hebben? en kan hy dan figh noghoordeelenre-delyk te fyn j wanneer hy aan den Heerlyken Maker, die dit konllwerk innbsp;alle menfehen, en foo veel dieren gelegt heeft, den lof van wys te fyn, weigert te geven?

IV.

rr

IV. BESCHOUWING E.

Van den Slokdarm, Maagh, en Darmen,

�. I. T Aat ons nu voortgaan, en het verdere geftel en werk des

X-/in befchouwinge nemen j welke de Swelgpjp is, die van de keel tot de mage ftrekt.

Wanneer nu de gekauwde fpyfejdoor de tongh en wangen voort geftoten fynde,door de openingh defTehsjin het begin des Slokdarms-E Tab. i. Fig.z. gekomen isjindieii defelve door haar fwaartemoefte nederlaklcen,foude fy niet,alsnbsp;met feer veel tyt, door defe pyp, die vliesagtigh cn vogtigh fyndc aan mal-kanderen kleeft, na de mage kunnen dalen.' Te meer, wanneer de brok,nbsp;wat groot en vaft fynde,den Slokdarm ter plaatfe daar fy was,wat uitlpande,.nbsp;en onder en boven haar defelve daarom nauwer maakte j fonder hier by tenbsp;doen, dat in dieren, in welke den Slokdarm Horizontaal legt, of ook, alsnbsp;ly gras plukken, na boven gaat, het doorgefwolgene geen VOOl'tgangh in hetnbsp;geheel fbude hebben.

Om dan alle defe fwarigheden voor te komen, heeft bet den goedertieren Schepper gelieft, een fpier AA (die hier doorgefneden. vertoont en van fommi-ge voor twee gehouden wert) aldaar te leggen j welkers vefelen den Slokdarmnbsp;omringende, en figh korter makende, daar door defelve toeknypen en fluiten,,nbsp;doende alfoo de fpyfe na beneden gaan: want uit wat oorfaak het ook gelchie-den magh, het is by ondervindinge waar, dat alle fpieren des lichaams,doornbsp;het verkorten van haar fpierdraden werken.

�. 2. Kan men nu verder de wonderlyke Ordre, op welke defe pyp gemaakt is, aanfien, fonder daar in een wysheit, die het voortftoten der fpyl� na de mage beoogt heeft, te erkennen? nadien het buiten vlies E daar afgenomen , en in � ter fyden gelegt fynde (welk ter fyden leggen in defe figuurnbsp;by al de letters a verftaan moet werden) figh fpier vefelen F opdoen j die ianbsp;het lange,volgens de gehele uitgeflrektheit des Slokdarms,na benedengaanj,

eru

IV. BESCHOUWING E.

cn andere,als in G. onder haar hebben, welke rings-wyl� den Slokdarm omvatten. Laat ons nu ons verbeelden, dat defe beide, foo de in het lange ge-ftrekte F, als de in het rontloopende draden G, in figh l�lfs korter worden j foo fal men fien, dat defe laatfte ringdraden figh agter en boven de Ipyfe toe-knypende, dcfelve van boven na beneden voortlluwenj op die wyle als denbsp;worft makende Vrouwen gewoon fyn, de ftofih met de hant, die fy ook agter defelve toeknypen, voort te doen gaan. Terwyl ondertuflehen, de langsnbsp;lopende fpierdraden, figh mede korter makende, de plaatfe, dievoordebroknbsp;is daar door verwyden} op dat defelve gemakkelyker voor de famentrekkingenbsp;van de rontlopend�c vefelen foude kunnen wyken.

Dat nu defe beweginge der fpyfe na de magc dus door kragt en niet door haar fwaarte gefchier, is blykelyk; om dat in de Kinderen op het hooft ftaandc,nbsp;het doorgefwolgenc na de mage opwaarts gebragt wort. En is een yder innbsp;dit geval ten hoogften aan de Goedtheit fyns Makers verpligt j dewyl ander-fints geen menfeheyets foude kunnen leggende tot voetfel nemen: �twelk vannbsp;hoe grooten ongemak het fyn foude, infonderheit in fieken , pynlyke, beroerde, enz. men niet wyder behoeft uit te breiden.

�. 3. Een dingh fcheen�er tot de gemakkelyker doorgangh der fpyfe nogh ver-cifcht te worden, namelyk, dat defe pyp om te bequamer tot defen dienftte fyn, geduurigh gladt mogte gehouden werden: nadien de fpyfe fomtydts tenbsp;droogh zynde, defielfs beweeginge als dan met meer moeyte en trager foudenbsp;gefchieden.

Kan men nu hier in geen wysheit fien? dat om dit einde uit te werken, den felven Slokdarm een rok heeft, die vol bloet-vaten, dat is vol flagh-aderen ennbsp;aderen is, H. {Tab. i.'Fig. ^.) en onder defe een ander I, die men klieragtigenbsp;noemtgt; om dat fe vol kliertjes is, waar door een vogt, als een quyl, uit denbsp;flagh-aderen afgefcheiden wort, die de onderleggende �gt;.,f�nuwagtige genoemt,nbsp;gladt en flymerigh maakt, om bequaam te fyn tot het gefeide gebruik. Mennbsp;gelieve hier ook aan te merken, dat dcfe klieren in defen rok, ook daaromnbsp;juift tuflchqn vleefige fpierdraden geplaatll fyn, om daar door meer of mindernbsp;na vereifch Van faken, te famen gedrukt te kunnen worden, om hare vogtnbsp;uit te geven j waar toe defe laatfte rok ook met een fagte wolagtigheit (immers op fodanigh een wyfe) van binnen bekleet is, welke de gladmakendenbsp;vogt eenigfints vaft hout, en belet, dat fe niet te ras, fonder dienft te hebben gedaan, na beneden vioeje.

Defe vogt te weinigh cn de flok-darm te droogh fynde,fchyntin ons onder andre, ook dorfi te veroorfaken, en aan te maanen, dat�er vogt aldaar noo-digh is

�. 4. Kan ymant nu denken, dat al dit wonderlykgeftel van defen fweJgpyp by geval fonder eenigh einde of oogmerk in die �rdre, en bequaamheit totnbsp;fyn gebruik te famen gekomen is ? die, behalven de foo konftige werktuigennbsp;om de fpyfe te dwingen na de mage voort te gaan, het fy haar iwaarheit daar

toe

Vm den Slokdarm ^ Maaghen darmen. nbsp;nbsp;nbsp;f 7

toe helpen kan of niet, behalven de aderen, die defelve voeden, en door haar in de klieren afgefchciden vogt gladt maken, ook felfs de eigenfchap heeft,nbsp;om ons tewaarfchouwen, wanneer wy defelve behoren te bevogtigen; foo anders delfelfs Vogt, om de droogte der fpyfe, of by andere toevallen niet genocg-faam daar toe was. En indien ymandt al feide dit fonder tegenfprake vannbsp;fyn eigen gemoet te kunnen ftaande houden, waarom Ibudc hy van een pyp,nbsp;die het water van het dak in een regen-bak leid, daar in vergelykinge van ditnbsp;famenftel des Slok-darms, geen de minfte konft in te fien is, figh fchamennbsp;leggen, dat hy geloofde, dat fe by geval, en fonder tot dit einde geoidineert te fyn, op die plaatfe gegroeit was ?

�. f. Indien nu de Mage DCDT 'Tab. i. Fig. 3. foo nauw was, als de Slok-rdarm E A, of als de darmen G H H11 enz. welke beide met de Magenbsp;een en dei�lfde voortgaande pyp uit makenden de fpyfe door defe, met even veelnbsp;kragt en veerdigheit, voortgedreven wierde; was het niet mogelyk, dat defelve regttoebereit, of (gelyk men fegt) verteert, en uit een vaft lichaam innbsp;een vogtiger ftoflfe, die ons voeden kan, verandert wierde.

Kan men nu weder hier geen einde beoogende wysheit fien, dat de maagh foo veel holder is, om al de fpyfe en drank van een maal te kunnen bevatten gt;nbsp;en daarenboven van dat geftel, dat fy defelve foo ras niet toelaat door haar tenbsp;palieren j als wel in alle andere deelcn van defe groote darm-pypen Slok-darmnbsp;gefchiet?

Dus liet men, dat de fpyfe, uit defe laatfte E A in de Mage B nederdalende , belet wert voort te gaan j nadien de uitgangh des Maaghs C foo veel hooger is, als de fpyfe, die op de gront dell�lfs gelegen isj waar door fyge-nootfaakt is daar in feil te blyven, en te vertoeven j om geduurende die tytnbsp;tot een pap, die men Chylus (andere Chymus) noemt, gemaakt te worden ^ ofnbsp;(foo eenige willen) op dat uit del�lve een extraft getrokken werde.

En �t geen ik hier, fonder dit metverwondcringh aan tc tckcnen, nietvoor-by kan gaan, is, dat volgens het waarnemen van den grooten Anatomift Vn'he'^en, den fclven uitgangh C tot defe hoogte niet opgeheven wort, dannbsp;juift op die tyt, wanneer de Maagh vol is, en uitgefpannenwortj en fydaarnbsp;door kan beletten, dat de fpys niet te ras door haar henen palleert; daar ander-fints, wanneer de Maagh ledigh is, fy vry meer na benedenfakt. Kanymantnbsp;dit fien, fonder des grooten Makers oogmerk om de fpyfe eenige tyt in denbsp;mage te houden, te moeten erkennen ?

�. 6. Hetfy nu dat het verteeren der fpyfe op de eene of de andere wyfege-fchiede, tot beide was het nodigh, dat in de Mage meerder vogt figh met de Ipyfe vermengde, die defelve of doen geiden of uittrekken, of anderfints totnbsp;een vloeibare ftoffe, of Chylus, maken konde.

Kan men het nu oordeelen by geval gefchiet te fyn, dat in defe Mage fo� veelvuldige Slagh-aderen DD dd.^ en tot vei'wonderens toe, veelfenuwen uitnbsp;Een F, als een menigte takken, voortkomende, gevonden werden j diede-

H nbsp;nbsp;nbsp;fc

IV. BESCHOUWING

fc vogt en fenuw-fap, door daer toe dienende klieren daar in ftortcnj oifi te famen met de quyl, die onder liet kauwen metdefpyfe getnengtis, een nieuwnbsp;mengfel, tot het verteren der fpyfe bequaam fyndc, uit te maken ? en op datnbsp;defelve tyts genoegh daar in mogte blyven, dat des Maaghs uitganghB(?�i^.

I. iv^.4)gelykalsmetcenfluit-rpier, die defelve omringt entoeknypt, geflotennbsp;weit, en daarom niet, als met een grooter aandrangh en kragt,;kan geopentnbsp;werden.

�. 7. Defe fpyfe nueenige uren in de maagh, om verandeit te werden, verbleven hebbende, moet egter weder haren wegh vervolgen, om den dienft van het voeden aan het lichaam te kunnen doen. Kan nu ymant denken,nbsp;dat dit fonder wysheit gefchiet is, dat men in de Maagh alle den toeftelvint^nbsp;die op de befte wyfe bequaam is om fulks te bevorderen ?

I. nbsp;nbsp;nbsp;Om dat de wegh van haar gront na haar uitgangh C [Tah. i. Fig. 5) fbonbsp;lagtjes fchuin opgaat �, daar indien dele openingh foodanigh geftelt was, als dienbsp;in A, waar door de fpyfe in de Mage komt, men ligtelyk fien kan, dat denbsp;ontloffinge der felver, niet dan met feer groote moeyte, foude kunnen ge-fchieden.

II. nbsp;nbsp;nbsp;Doet hier by, dat de buitenfte vefelen der Mage, na de lengte des felft harennbsp;loop hebben j welke korter werdende in haar werkinge, de Maagh ook foonbsp;veel korter maken gt; en om meerder kragt te kunnen doen, by beide de o-peningen A en C, als ook by de gront der Mage fpieragtigh werden.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Verder {Fah. iFig- 4.) dat andere fterker vefelen D, de Maagh rings-wyfe omvatten en de eerfte kfuiflen i welke figh famentrekkende de geheelcnbsp;Mage nauwer maken.

IV. nbsp;nbsp;nbsp;Onder welke nogh een andere rangh van vefelen legt, (7^^.i. Fig. y. )nbsp;diefchuins loopen A ,en van het bovenfte der Mage tot delfelfs gront figh uit-ftrekken. Soo dat fe in die fchuinheit door haar werkinge korter wordende,nbsp;te gelyk deflelfs gront na boven, en het einde M fchuinsna het begin N toenbsp;trekken.

Laat ymant nu figh verbeelden, dat hy (Fab. i Fig. 3) dele Mage CT, die met een vogt, als een dikke bry, gevult is, in de hand heeft j en dat defelvenbsp;in defe ftant, ten opfigt van de hoogte van fyn-uitgangh C moet blyven jnbsp;foude hy om defe ftoft� door defe openinghC te doen uitgaan, wel gepafternbsp;middelen kunnen bedenken? als eerft de openingh A toe te fluiten j en daar-'nbsp;na de Mage, met de gront na het opperfte toe te knypen, nauwer te maken jnbsp;'en verder defelve in de lengte van C na A na malkander toe te drukken j waarnbsp;door de ingefloten ftoffe,, tegen het linker einde T van de maagh aan ftuiten-�de, nootfakelyk d��r het regter, daar de openingh C is, foude mo�ten uitge-perft worden.

Hoe byfonderlyk nu de fterke fpier-vefelen B [Fab. i. Fig. y.) daar toe dienen, is blykclyk, Eerft ^ om dat fy de linker openingh des Maags I, omringende, defelve daar door juift op die tyt, als de fpyfe door de andere openingh

Fan de Slokdarm j Maaien Darmen nbsp;nbsp;nbsp;j�p

ningh K uitgedrukt wert, toefluiten j op dat de Chyl niet weder door de Slokdarm IPj na de keel opwaarts gedrongen werde. Ten anderen^ om datnbsp;dele draden langs B loopende, in de regter uitgangh K des Maags ingeplantnbsp;worden} en defelve, als fy korter worden, na figh trekken j ook met defenbsp;eene werkinge, te gelyk en de Maagh van M na N korter makende, en denbsp;eene openingh I fluitende, en de andere K eenighfints verwydende: Ido datnbsp;het niet mogelyk is, dat de Chyl, wanneer alle defe gefeide fpierdraden ennbsp;vel�lcn verkort werden, en haar werk doen , door de opening KK niet uitnbsp;en berfte.

Hoe komt het nu, foo dit alles by geval gemaakt was, dat defe fpier-dra-den der Mage foo verfcheiden loop hebben, met die van den Slokdarm , en die van het gedarmte, het welk hier na fal volgen ? en hoe komt, dat elk foonbsp;net op debequaamfte manier tot fyn regt gebruik, en tot den vereiften dienfl:nbsp;gepall is? kan men yets gevallighs van dit wondere draad-geftel geloven?nbsp;waarom derft men lulx niet feggen van de fchikkinge van de touwen, die omnbsp;een Heiblok op te halen gebruikt worden? daar dogh in vergelykinge van ditnbsp;feer weinigh wysheit in befpeurt weit.

�. 8. Boven dit alles, hebben tot het wel verteercn van eenige fpyl�n, fom-mige menfchen dikwils fcherpe dingen van noden j en fyn veel Medicamenten ook van die natuurgt; gelyk Afyn , Verjuis, Limnenfap, Moftart, Peperwortel , en meeft alle Speccryen , alle de fouten , als het gemecne , de vlugtige en andere; welke alle fcherp, en nogtans in fommige gelegenthedennbsp;feer nootfakelyk fyn. Nu nadien de Maagh vliesagtigh, en de vliefen feer ge-voeligh fyn, was�er gevaar, dat del�lve door defe fcherphedcn ofpynlyk, ofnbsp;tot braken en andere onordentelykebewegingen mogte aangel�t worden. Kannbsp;men dan ook hier fonder dankbaarheit en verwonderinge fien, dat het dennbsp;Goedertieren Schepper gelieft heeft, daar tegen na fyne Wysheit forge tenbsp;dragen, en het binnenfle der Mage en Darmen met een dikke en taycflymte

bekleden? die defelve voor het byten der fcherpe ftolFen befchermtj en welke, op dat ditflym van het doorgaande voctfel niet ftrax foude wegh ge-veegt worden, van kleine vefeltjes, die op het binnenfle der Maagh, gelyk de fyde vefelen in fluweel, regtftandigh ftaan, vaft gehouden wert.

Kan ymant nu, het geene hier van de Maagh gefegt is (hoewel ik, in voornemen om niet te langh te fyn, niet alles ophale) by malkander voegende, onovertuigt blyven, dat een Grooten Maker, die fyne Wysheit en Goeder-tierenheit aan de menfchen betoonen wilde, dit alles foo ordentelyk heeftnbsp;voortgebragt ? En foude hy met geruflheit defen geheelen toeflel aan on-verflandige oorfaaken kunnen toefchryven ? te meer , dewyl yets van,defe ontbrekende , feer droevige ongemakken, ja de doodt zelfs, ftontte vol-gen.

�. p: En om nogh yets van de Maagh te feggen, �t geen het ooghmerk van deflelfs Maker klaarlyk fchynt aan te wyfen �, fyn wy niet verfchuldigt den

H i nbsp;nbsp;nbsp;felven

IV. BESCHOUWING E.

felven daar voor infonderheit te danken, dat hy in dit geftel , �t welk tot (bo veel nodige gebruiken dient, daar en boven nogh defe eigenfchap heeft gelieven te leggen? dat het felve aan ons, Aoor Atn Honger te doen gevoelen,nbsp;kan bekent maken, dat wy weder nieuw voetfel en verfterkinge van nodennbsp;hebben. Sonder defe waarfchuwinge foude men dit dickwils niet gewaar worden,voor dat wy reeds door flauwte ten delen fwak, enonbequaarnnbsp;gemaakt waren.

Ellendigh blint fchynt hy te moeten fyn, die in dit alles geen Goeden en Wyfen Maker erkennen kan, en aan wie het aannemelyk voor kan komen , dat alle defe faken van foo veel aangelegentheit, en foo ordentelyk totnbsp;haar einde bequaam gemaakt, dooreen los geval, of redenlofe oorfaak foudeilnbsp;voort gekomen fyi^, en haar konftige fchikkinge verkregen hebben.

�. 10. Laat ons nu met de fpyfe tot het Gedarmte overgaan. Om welkers geftel te wceten, kan men Tab. i. Tig. z. de pyp , welke aldaar dennbsp;Slok-darm vertoont, nu voor een Darm aanmerken. Dewyl deflelfs vliefennbsp;en rokken met die der darmen in het meefte overeenkomen j gelyk ook def-felfs beweginge, waar door fy het geen in haar is voortftuwen. Om welkenbsp;redenen wy bet felve hier niet weder fullen herhalen.

Defe groote gebruiken heeft den darm-pyp gt; 1. dat fe �t geen bequaam is om te voeden van het onnutte fcheid,en in de mclk-aderenuitperft. II. datfenbsp;het geen van het voetfel overblyft na den Endeldarm toebrengt, om na buiten uitgeworpen te tverden.

Om nu van het laatfte eerft te fpreken, behoeft men na de befchryvinge des Slok-darms, niet te feggen , dat dit ook door in het langh geftrekte en rings-wys loopende vefelen gefchiet ; die ook hier, als fy figh intrekkende korter worden, een voortftuwendebeweginge maken, welke men motus feriflaUnbsp;ticus noemt.

�. II. Hoedanigh nu defe darmen in het lichaam geplaatft fyn, ftetmen in de IIIFig. Tab. 1.

Indien nu defen darmpyp kort was, foud�er gevaar fyn,dat de ChyJuso�het voedende fap der fpyfen, met het onnutte ook ten grooten deele foude uitgeworpen werden. Is het dan fonder oogmerk des Makers, dat defelve in foonbsp;veel bogten omgeflingert weit, dat fe bynafes-malendc lengte van een menfehnbsp;kan bereikenPen infonderheit,dat niet tegenftaande alle dekeeren, die fedoet,nbsp;defelve foodanigh aan de rant van het Scheyl vaftgemaakt isj dat het nietmo-gelyk is, dat Ie �f om haar lengte verwarren kan, of eenigen draai kry gen jnbsp;waar door de wegh aan �t geen daar doorgaat, geflopt foude werden : gelyknbsp;men Tab. i. Tig- 6. liet, daar de letters G G het Scheyl of Mefenterium,nbsp;en LL den darm-buis, die daar aan gehegt is, dogh beide uitgefpannenfynde,nbsp;vertonnen.

Kan rtu ymant ook hier fonder verwonderingh aanfien, dat in dit vlies (�t geen alleen plat en rondt fyndc, te groot foude moeten fyn, om in den Buik

ge-

yan de Slokdarm ^ Madghy en:Darmen.

gcmakkelyk bevat te werden, indien het in fyn omtrek defe groote lengte der darmen foudevaft houden.) foo verwonderlyk een manier tot dit einde van dennbsp;Hoog Wyfen maker gebruikt isPnamelyk met het felve aan den rant, op de wy-fe,als men de hals-lobben in oude tyden alhier plcegh te doen, op en nederwaartsnbsp;te buigen: van het welkede V 1.Figuur Tah.I. een voorbeeltin het deel dernbsp;darms P QR S kangefien worden; en te regt in de II Figuur van de XVIII. tafelnbsp;van Ferheyen in den gelobden rant BB van dit uitgefpannen Scheyl-, waar toenbsp;� wy 1 om de figuren niet te veel te vermenighvuldigen, ymant, die nieusgie-righ is om dit in fyn waren ftandt te fien, verfenden. Hier door is het, dat dit felve,nbsp;fchoon het niet meer als ontrent twee fpannen middellyns of breedte heeft, innbsp;een menfeh van een middelmatige grootheit, egter door defe bogten en {lingers foo veel lengte verkrygt, dat het aan den foo veel langer darm-pyp eenge-noegfame plaats kan verfchafi�n om daar aan gehegt te werden.

Indien dit werk-ftuk {froblema) aan een groot en ervaren Mathematicus voorgeftelt wierde; foude hy niet meinen eenige eer verdient te h�bben, alsnbsp;hy het op defe wyfe opgeloft hadde? En kan nu ymant figh imagineren,nbsp;dat dit by geval of fonder wysheit alfoo gemaakt is ?

�. ii. Dewy-i nu van defe fpyfe, in het gedarmte, geduurigh de voedende vogten affeheiden, en door openingen,dic in der felver vliefen fyn, na buiten gaan, ( gelyk men hier na nogh frl aantoonen) foo fchynt niet wel te kunnen ontgaan w�rden, dat het overgeblevene van defelvc fpyfe, daar door droger geworden fynde, in defen pyp belet werde met het felve gemak fyn weghte vervolgen. Om defe fwarigheit dan weder wegh te nemen, heelt het dennbsp;Aanbiddelyken Formeerder gelieft, verfcheide klieren in het gedarmte tenbsp;plaatfenj uit dewelke een vogt fypelt, die de excrementen bevogtigtgt; be-halven de andere, die uit de klierige rok van het gedarmte fclfs komenr-de, dcfelve flibberigh en gladt en foo tot haren dienll: bekwaam maakt.

Is nu dit niet tot dit einde gefchict.? Waarom fyn defe klieren kleinder en minder in de dunne darmen OHH 11 (Tab. i. Fig. ^.) die naall aan de Magenbsp;fyn? alwaar het geen in defelve is, nogh veel Chyl en Vogt by figh heeft.nbsp;En waarom fyn defelve na het einde van defe dunne darmen meerder gt; als omnbsp;dat de ftoffe alhier, door het affeheiden des Chyls drooger geworden fynde,nbsp;meerder vogt van noden heeft, om foo vloeibaar te blyven, en op dat hetnbsp;geen van de Chyl daar in nogh overigh was, daar uit foude kunnen gedruktnbsp;worden? egt;en gelyk in d� Apotheken, als men lap uit kruiden, die eenigh-fintsdrooghfyn, wilperfi�n, men een andere vogt onder het llampen daar bynbsp;doet; die llrekt om het fap, het welk anders om fyn weinigheit niet foudenbsp;willen volgen, te voorfchyn te brengen. Eindelyk, waarom fyn dele klierennbsp;in defe dikke darmen, M N N N O, die verft van de mage af iyn, en daar denbsp;, uit te werpen ftoffe nu meeft van alle hare chyleufe fippigheit ontbloot is, denbsp;grootfte van allen j als om dat aldaar, om fe niet te hart te doen werden, denbsp;meefte vogtigheit van noden is?

IV. BESCHOUWING E,

�. 13. Op dat ik niet en fpreke van de rimpels derdunnc darmen, dienende om de verteerde fpyi�n , die de Chyl nogh by figh hebben, niet te ras voor-by de openingen, door welke de Chyl fyneii wegh moet nemen, te laten voorbygaanj nogh van de groote 'i�vula of Schot-deur K, aan het einde defer dunne darmen} belettende dat de ftolfe, die nu byna van geen meerder gebruik is, niet weder te rugge kan keeren. Waarom fyn de dikke darmennbsp;wyder en met foo veel afgefonderde plaatfen verflen ? als om dat het onnuttenbsp;daar by malkander kan vergadert worden, en een menfche niet al te dikwilsnbsp;gedwongen fy figh daar van te ontlaften. �

Kan men nu in defen endeldarm O P niet fien, dat fe tot afgangh gemaakt is ? waarom gaat fe regt uit na beneden ? foo het niet is, op dat de excrementen met geen bogten en kromtens in het uitwerpen, fouden belemmertnbsp;worden.

Is dit alles met dit ooghmerk niet gemaakt? 'waarom legter een ronde fluit-fpier P, die als een ringh defen darm toeknypt, aan het einde ? dewelke de onreine dcelen belet ten allen tyde uitgedrukt te worden, doordefegedurighnbsp;voortlluwende beweginge of Motus Periflahicus der darmen. En dewyl innbsp;veel afgangen, als de ftoffe hart is, den endeldarm OP nederwaarts finkt ennbsp;geperft wort} kan men niet fien, dat om dit te verhoeden de twee fpierennbsp;Q_P, QJ* daar geftelt lyn ? die den fluit-fpier en den cndel-narm, infonder-heit na een fwaren afgangh te rugge kunnen trekken} en in haar vleefige draden korter wordende, defelve wederom hooge doen ryfen.

�. 14. En nadien nu de voortlluwende bewmginge der darmen, niet kragh-tigh genoegh fomtyts foude wefen, om alleen lynde de uitwerpfelfs na buiten te dwingen} moet men niet dc alles overtreffende wysheit des Makers hier innbsp;aanbidden ? die nevens het middelrift het ganfehe dekfel des buiks tot een hulpmiddel daar toe, op foo vcrwonderlyk een wyfe gemaakt heeft} waar doornbsp;men dele kragt van uitperllen onvergelykelyker kan grooter maken} wanneernbsp;dit in eenige gevallen vereifcht wert.

Hier toe ismen gewoon eerft fynen adem flerk in te halen, het welk doende, het middel rift, even boven de Maagh leggende, alle de ingewanden na beneden peril met foo veel kragt} dat, wanneer men figh niet willens daarnbsp;tegen fet, den ganfehen buik daar van opryll, om dat de darmen daar doornbsp;digter op malkanderemgedrongen werden. Indicnnudefetefamengeperlle darmen , die, vermits boven de plaatl� aan haar benomen wert, na buiten in den buiknbsp;uitpuilen, weder door de nu uitgefpannen dekfelen des buiks, met een llerke kragtnbsp;vanrontom, na binnen konnen geperll werden} is het aan yder klaar, dat defelve van alle kanten, behalven beneden, alwaar den Endel-darm open is,metnbsp;foo veel gewelt benaauwt fynde, het geen in den Endel-darm is, doordelTelfsnbsp;openingh moet uitgedrongen werden.

Hoe wonderlyk nu defe ftmendrukkende kragt, door de fpieren, die de dekfelen des buiks uitmaken, uitgewrogt wert, is aan yder die het geitel derfel-verweet, openbaar. nbsp;nbsp;nbsp;Om

Van de Slokdarm^ Maagh^ en Darmen. nbsp;nbsp;nbsp;6^

Om hier van eenigh begrip te geven, op dat wy hier niet {preken van de gewoone dckfelfs, die den buik met veel andere deelen gemeen heeft, (Ta^,nbsp;z. Fig. !�) A het oppervel, B het vel, C het vet, D het vleefagtigedek-fel: {iet men dat het buitenfte deiTelfs beflaat wederfyts j /. uit een fpierGv welkersnbsp;draden fchuin neder gaan,van de wervelbenen der lendenen tot de wi tte linie KICjnbsp;die van het bor (t-been tot het fchaam-been, door de navel L nederwaarts loopt,nbsp;en van een fterk en peesagtigh famenllel is, om door het gewelt der wederfyts tegen malkander aantrekkende fpieren niet verbrooken te werden. Denbsp;fpier van dcfelve naam en foort, tot de andere fyde behoorende is in O opge-flagenj om�t geen daar onder is te doen fien. 11. Uit een ander paar fpieren,nbsp;onder defe leggende, welkers draden van de wervelbeenen fchuins opwaartsnbsp;na def�lve witte linie KK lopende, die van de eerfte fpieren kruiden. Ge-lyk M aan de eene fyde, onder een gedeelte van de eerde fpier, die opgeligtnbsp;is, alhier gefien wertgt; en aan de andere {yde P, alwaar defclve geheel afge-fcheiden en overgedagen is. IIL uit een paar fpieren dat onder defeive legt,nbsp;(als V aan de regter fyde) welkers draden regt dwars, en niet ichuins, ooknbsp;van de wervelbeenen tot aan de witte linie KK gedrekt fyn ; de dwars-fpiernbsp;van de linker fyde is door de boven leggende fpieren niet figtbaar in defe figure , men noemt fe de dwarjfe.

Laat ons nu ons verbeelden, dat defe twee onderde dwarlTe fpieren als V, den buik rontom omringen, en op defe wys eenen pyp uitmaken, welke denbsp;darmen omvat j en verder, dat alle de draden, waar uit fy bedaan korter werden. Soo is blykelyk, dat defe pyp daar door van minder omtrek, en daarom:nbsp;nauwer werden moet j en alfbo de daar in omvatte ingewanden van alle kanten te famen gedrukt worden.

Dogh nadien defe fpieren niet alleen tot ontlaftinge van dc darmen dienen, maar mede van de blaas, en {elfs in de vrouwen, ook van de lyf-moedei'jnbsp;waarom (y in het foo gewigtigh werk van baren aan haar van groot gebruiknbsp;fyn: was het nodigh, dat defe drukkinge met een feer gfoote kragt moeftenbsp;gefchieden: waar toe den Wyfen Formeerder het ander paar fpieren, (waarvan M eene is) op de dwarjfe geplaatll heeft gt; welkers draden ichuin van onder na boven gaande (als gefegl is) en in de witte linie KK eindigende, wanneer fy werken en korter worden, den buik insgelyks vernauwen j maar ooknbsp;met een (gelyk de Mathematici weten) door hare van onder na boven firek-kene fchumigheit, de ganfche witte linie KK eenighfints na beneden trekken. Om nu het ongemak, dat hier uit voortkomen foude, te verhoedenj,nbsp;loopen de draden van de boven op defe leggende fpiei-en G, met een regtenbsp;contrarie fchuinte van boven na beneden j die ook wederom met een nieuwenbsp;kragt niet alleen de buik nauwer maken, maar ook door defe tegenloopendenbsp;fchuinigheit de witte linie KK weder na boven trekken.

�. ly. Indien nu elk paar van defe laatfbeyr^a)'�^ fpieren,metgelykekragt op dc witte linie wrogten, en de felve door het eene paar foo veel opwaarts,

al*

64 nbsp;nbsp;nbsp;IV. B E S C H O U W I N G E.

als doorliet ander nederwaarts getrokken wierde, fouden fy in defen malkander balanceren, en defe witte linie K K in fyn plaati� blyven, fonder opwaarts of nederwaarts te gaan. Maar dewyl defe laatfte en buytenfte neergaande fpieren G veel grooter en fterker fyn, als de onder haar leggende M; foo moet volgen, als fy te gelyk werken om den buyk te ontledigen,nbsp;dat door defe overwigt van kragt, defe pees of witte linie K K altyt watnbsp;na boven foude getrokken werden.

Kan het nu by geval toe gekomen fyn? dat men onder aan het fchaambecn. een paar fpieren vint, als S en T, (waar van de laatfte T hier afgefchei-den, en buiten fyn plaats na beneden hangende vertoont wert. ) Welkenbsp;men Pyramidale noemt van haar figure j en waar van de pees alleen langs denbsp;witte linie tot K of ontrent tot de navel na boven gaat �, foo dat {quot; of fy ooknbsp;yets anders doen, laat ik aan de verfcheide gedagten der Jnatomici.) immersnbsp;aan yeder blykelyk is, dat fy in S korter en haar pees daarom na benedennbsp;getrokken werdende, de witte linie, waar aan dele pees verknogt is, ooknbsp;na beneden'volgen moet j en daarom defe Pyramidale fchynen te ftrekken,nbsp;tot een tegenwigt van die kragt, met welke de neergaande fchuyne fpieren Gnbsp;de opgaande fchuyne M overtreffen j en waar doornbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de Pyramidalen

de witte linie opwaarts foude bewogen werden. Dit wert beveiligt, om dat in veel lichamen men alleen eene, en juift altyt geen twee van defe Pyramidale fpieren beyint: dewyl een die groot genoegh is defen gefeiden dienftnbsp;volkomen doen kan. Gelyk de felve ook niet nodig fyn,wanneer de op ennbsp;neergaande fchuine fpieren in kragt niet verfchillen, het welk fomtyts waargenomen wert.

�. i6. Maar boven dit alles fcheen nogh dit ongemak over te blyven j dat den buyk met foo groten gewelt alleen van .ter fyden, door defe fpierennbsp;nauwer werdende gemaakt, de ingewanden hier door foo wel op als nederwaarts geperft fouden werden, en tc veel kragt ook na boven tegen het mid-delrift doen j foo dat het buygzame geftel der krakebenen opwaarts foude ge-ligt werden: waar door het uitdringen, van het geen na beneden moet ge-loft werden, foude vermindert werden. Om dit voor te komen j op dat aannbsp;dit grote werk niets mogte ontbreken, fchynt de alles doordringende wys-heit des Heerlykcn Makers twee andere fpieren ^Q_Q^, de genoemt,nbsp;by Saan het fchaambeen gehegt te hebSen, zoodanigh dat ook hare anderenbsp;einden by Y. Y. aan en ontrent het borft-been vaft fyn. Waaromme defenbsp;in haare vefelen of draden korter wordende de ribben met hare krakebeenennbsp;(die in het borftbeen eindigen ) na beneden trekken j waar door fy nietnbsp;alleen de plaatfen, daar het neergebogen middelrift aan gehegt is, vaft houden; maar ook defelve beletten door het fterk perffen van de ingewandennbsp;tegen dit middelrift, opwaarts te buygen;, wanneer defe door de vooifeidenbsp;omringende fpieren des buiks na onder en boven gedrongen werden.

Ook fiet men in defe regte fpieren nbsp;nbsp;nbsp;3 of4 dwarfle witte pefen R R R

lopen

Vtn de Slok'dam, Maagh, en Darmen. nbsp;nbsp;nbsp;6f

lopen j die eiken regten fpier daaroni in vier andere (meeften tyt) deylen, welke na malkanderen volgen; op dat hier door defe fpieren met mindernbsp;�Verkorten en na proportie met minder op te fwellen, en fonder een grotennbsp;bult te maken, haar werk mogten doenj �tgeen anders, indiende vleesdra-den van het fchaam-been tot h�t borft-been figh uitftrekten, met meer ongemak en Wangeftake foude moeten^gefchieden.

De andere gebruiken, die de ontlcders aan defe regte en de Pyramidale^^ic-ren toefchryven,kan yder by haaf nafien, en overwegen. Wy fyn hierreets langh gen�egh g�weeft.

�. 17. Kan nu ymandt figh op eenige wyfen tevreden keilen, als hy kaande hout, dat dit alles gevalligh en fonder wysheit gemaakt is ? En moet een yder, die dit verkaat, hier geen beoogt einde en een wyf� uitvoeringc daarnbsp;vanerkennen? laat hylyne oogen verder kaan, �tab. z. Fig. i. op de gemaakte openingen als I, die in drie paar ipreren gevonden worden} waar door bynbsp;de liekeneen pyp W henen gaat, door welke in de Mannen de faat-vaten ennbsp;in de Vrouwen de ronde banden des lyfmoeders doorgaan. Syn defe tot foonbsp;nodigh een gebruik by geval geworden ?

�. 18. Om nogh iets anders hier by te voegen, het geene my fchynt niet alleen een twyffelend gemoed te kunnen geruk keilen, maar felfs een hart-nekkigh Atheik te moeten overreden. Laat elk die van defe ongelukkige is,nbsp;by figh felfs in ernkige bedenkinge nemen, dat in die groote lengte van dennbsp;darm-buis, van de Maagh tot den Endel-darm toe, niemant de toeknypingennbsp;en wringingen derfelve kan cenigfints fagter of harder doen gaan} foo dat allenbsp;defe bewegingen, waar door �t geen in het gedarmte is, voortgewrongennbsp;wort, ganfeh buiten het gebied van fyne wille fyn: �t geen foo het in het on-derke Van den Endel-darm ook plaats hadde} de menfehen noit ontrent denbsp;ontloflinge van haar natuurlyke onreinigheden fouden kunnen eenigc magtnbsp;oeffenenj om deielve, daar het de cerbaarheit vereike, Op tehouden, enop

fyn tydt te laten gefchieden. En kan hy dan nogh twyffelen, of�er een Godt is, die alles met een Goedertieren en Wys Ooghmerk gemaakt heeft} wanneer hy liet, kat den Endel-darm alleen onder alle het geheele Darm-gekcl,nbsp;fenuwen uit het rugge-mergh ontfangt} immers dat alleen deflelfs bewegin-geaan onfe wil onderworpen is, om foo veel onaangenaamheden, die andersnbsp;voor geen menfche te myden fouden fyn, te kunnen voorkomen ? Kan y-mant in dit alles geen Wys, geen Magtigh, geen Goedertieren Maker, dienbsp;figh infonderheit in ditlaatke, by na takelyk vertoont, erkennen? Wat kannbsp;men anders, als fyn ongeluk beklagen?

V. BE-

V. BESCHOUWING E,

Van de Melk-vaten: en Chyl-voerder-

hebben; kat ons nu weder te rugge na de Mage keeren, om voort te fien, welke wegen onfen Goedertieren Onderhouder voor het voedende fap of Chylus, dat uit de ipyfe voortgekomen is, heeft gelieven te bereiden } om het felve verder, tot herftellinge van het verval onfes lichaams,nbsp;bcquaam te maken. .

Om nu niet op te halen het konftigh geftelvan de Gal-hlaas\ endepypen, die, daar uit en uit de lever voortkomende,, geduurigh een groote quantiteitnbsp;Galle, met het voetfel, dat uit de Maagh komt, doen famen komen; in-fonderheit foo meenighmalen, met het inhalen des adems, het middelrift ne-dergaande de lever, en de daar in leggende Gal-blaas drukt, en de Gallenbsp;door een pyp, die van def� blaas tot het gedarmte reikt, in het felve doet uit-loopen. Om ook hier niets te feggen van het fap , dat uit de buis van hetnbsp;Pancreas, (een groote klier onder de Mage leggende) komt, en figh vier ofnbsp;vyf vingeren beneden den uitgangh der mage, meelt door defelve openingh,nbsp;als die van de Gal-blaas, met de uitgeftorte galle vermengt. Om hier ook.nbsp;niet te onderfoeken de gebruiken van defe beide; of fy namelyk te famen dienen , om de Chyl van de uitwerpfelcn tefcheiden; of defelve door de bitter-heit der galle van verdervinge te bewaren; om die vloeibaarder te maken;nbsp;om hare'anderlints onmengbare deelen, als vette enwateragtige-, toteengoetnbsp;men^fel te brengen; om de bitterheit van deeene door het andere wegh tenbsp;nemen; of tot andere faken, welke dagelyks op nieuw door verder nafpeu-ringe van haar afgeleit worden; dewyl de menfchelyke kennis dit nogh nietnbsp;volkomen buiten difputen heeft kunnen Hellen; fullen wy ons alleenlyk aannbsp;�t geen men eenigfints met fekerheit kan befluiten, tragten te houden; alsnbsp;meer dan overvloedigh genoegkam fynde, om de volmaaktheden van onfennbsp;Maker te bewyfen:Terwyl het tot nogh toe onfekere, voor ons een geduurighnbsp;voorwerp van onderfoek en verwonderinge over fyne foo verre boven de onfenbsp;uitftekende wysheit., blyft.

Laat

Vm de Melk-vdien en Chyhoerder.

�. z. Laat oiis dan vooitgaan.

Indien nu de pyp van het gedarmte, gelyk de Slokdarm en Mage, in hare vliefen, nergens openingen hadde; moeit het voedende Lp, met het onnuttenbsp;daar doorgaande, tc gelyk uitgeworpen worden, en den menfcheuitteerendenbsp;en by gebrek van voetfel derven. Kan men nu denken , dit ook by gevalnbsp;te fyn? dat om dit voorte komen Tab.I. Fig. 6. in hetfcheyl GG,bchalvendenbsp;bloet-vaten II, en de fenuwen m, m, die door het f�lve loopcn, ooknbsp;een ander Ibort van leer nauwe buisjes 11 gelegt fyn j welke, als een dier innbsp;langen tyd niet gegeten heeft, figh geheel onfigtbaar, maar het felve wei-tiigh uuren na het eeten geopent fynde, gelyk adertjes vol witte (toffe, alsnbsp;melk, vertoonen j waar van m�n haar ook de naam van Mclk-aderen of Melkvaten, (Kafa lasted) gegeven heeft. Dc(� pypjesfyn open in de darmen LLdienbsp;door de bewegingen, waar door (y toegeknepen werden, en �t geen in haarnbsp;is voortwringen, ook het dunde van de (pyfe of bereide Chyl in dele Melk-aderen, onder de gedaante van een witte melk uitperden: welke dan cerd,nbsp;(in honden, volgens welke defe figure door de H' Ferheyen geteekent is) nanbsp;een groote klier K, dogh in menfehen na verfcheide andere kleinder klierennbsp;haren wegh nemen �, dewyl volgens den felven Ferheyen in de menfehen defenbsp;groote klier niet gevonden weit. Die de aftekeningh van het Mefenteriumnbsp;van een menfeh wil fien, gelieve in de XVIII Tafel van den felven Autheur,nbsp;de II. Figuur en de Letters , welke de klieren in het felve aanwyfen , nanbsp;te daan.

V'^an^defe klieren, alfoo men over haar gebruik nogh niet volkomen overeen heeft kunnen komen, fullen wy daarom ook niet feggen. Alleen weet men,nbsp;dat defe Chyl door de verder gaande Melk-vaten, n, Tah. i. Fig. 6. van defe klier komende in een wyde vergader-plaats O geftort wert j a.an welkeorit-fangh-plaatfc des Chyls in het latyn den na.am van Receptacudum Chjli of denbsp;Gyl-bak, en Cifierna dat is de Regen-hak by andere gegeven is.

�. 3. Men moet hier weder onthouden, dat in defe figure, den loop der vaten gelyk fyin honden gevonden weit, afgetekent is; om dat fy in menfehen, dewyl men die foo ras na haar doodt felden opent, ook feer feldendaarom ge-toont kan worden. Die egter een regte befchryvinge van defe deelen, foo-danighals fy in een menfche fyn, gelieft te fienj kandefelve vinden in de Aki.nbsp;Lips:pag. fy. A�. 1699.getrokken uit een Engels fchrift vanG: Cowper, in�tnbsp;byfonder hier in van defe verfchillende; I. dat de groote ontfangh-bak van denbsp;Chyl, alhier onder de letter O afgebeelt, in de menfehen uit drie groote py-pen en deelen beftaat, II. datter meerder en verlcheiden kettingh-fchakels,nbsp;gelyk hier een in/ getekent is, infie pyp O/, die opwaarts loopt ennbsp;der of Duhlus 'thoraciem geheten wert, in de menfehen gevonden worden. Rohault maakt ook gewagh van eene, die in een menfche gevonden is.

�. 4. Om weder onfen draad te hervatten :

I 2, nbsp;nbsp;nbsp;lil

V. BESCHOUWING E.

In defe Chylbak O, mengt llgh dit voorgaande voedfel met een andere vogt, water of wey, lympha genoemt; welke na fyn dienft aan het lichaamnbsp;gedaan te ]x�lt;ohtr\^ �ooxdc Water-vaten,qq^{yafa}ymphatica) gedui'igdemaartsnbsp;gebragtwert. Waar na dele Chyl en Lympha tc (�Amtn opwaarts haren wegnbsp;vervolgen, door de buik en borft, langs het ruggebeen uit de Chylbak O,nbsp;door den Chylvoerder rr, en eindelyk in in dcvena fuhclavia o? onderjleu-tel-hecnige ader uitkomcnj welke ader dus genoemt wert, om dat fy- onder het fleutel-becn gelegen is.

In defelve loopt het wederkeerende bloet van- u m x gt; en van daar door X jB, de neergaande holle ader genoemt, na het-hert A; waar heen de Chylusnbsp;en Lympha^ ligh met het bloedt in u vermengende, door ded�lfs droom ooknbsp;gebragt, en voort met het felve door het ganfche lichaam, om het felve tenbsp;voeden, omgevoert wei'den.

Kan nu alle defen toeftel van foo veel buifen van de Melk-vaten //, den Chylbak O, en dei��lfs Voerder rr- aan ymant 'voorkomen, als by gevalnbsp;foo geworden lynde? is het fonder ooghmerk, dat de Water-vaten , ennbsp;tit figh in de wee laatfte ontladen, om een geduurigen droom temaken,nbsp;die deChyl met meer gemak na het bloedt inde ader ax voeren kan ? van welknbsp;alles foo iets ontbreekt, dcmenfche van fyn dierbare leven drax gevaar loopt.nbsp;Is het fonder wysheit, dat den Schepper in de menfchen den Chylbak O ,nbsp;die in honden en ook andere dieren maar een. en groot is heeft gelieven in drienbsp;pypen te verdoelenop dat in het overeinde gaan der folver,degroote menigte der vogt, het vlies, het welk den bak 0-uitmaakt, en boven gedagtentee-der is, niet ligtelyk foude doen berflen.

Indien dit alles iemandt nogh niet en mogte overtuigen ; laat hy ophetgeeneftraksvan defchotdeurtjes volgenfal,letten j�tgeen alsmetdehandnbsp;o,p . een Magtigen , en tot verbaad maken, toe - Verdandigen-Scheppernbsp;wyfen fal.

�. f. Dogh eer wy daar toekomen, en van dele voor aan getoonde Melkvaten [vafa laSlea) tot iets anders oveitredcnj fullen wy hier in het voorby gaan aanmerken, dat defelve van cenen Gafpar ^felUus eerd in de voorledennbsp;eeuwe in den Jare 1622 ondekt fyn: fonder dat men eenigh teken heeft, datnbsp;fe te VQoren by eenigh menfeh waar genomen waren: alleen dat eenen Era-defelve fchynt by geval gefien te hebben, fonder egter haar eigen-fchappen en gebruik te weeten., En kan dan ymandt fonder verwonderingenbsp;deplaatfe lefen, waar in den geed Godts foo veel eeuwen te vooren daar vannbsp;foo uitdrukkelyk gefproken heeft? Joh, XXL 23 , 24, Defe flerft m de kragtnbsp;fyner volkomenheit ^ daar hy ganfeh ftille en geruft was y fym Melk-vaten warm^nbsp;vol melks^ en het mergh fyner be enen was bevogtigt.

Dat nu hier om niets naders als om defe Melk-buifjes //, ftah, I. Fig. 6. gedagt moet werden, is volgens het gevoelen van verfcheidc uitleggers, bynbsp;Ffilus aangehaalt, feer aannemelyk. Die hpewel ly van defe Melk^vaten

foils.

V%n de Melk-vaten en Chyl-voerder. nbsp;nbsp;nbsp;6p

/�l6 geen byrondere kennifle fchynen gehadt te hebben, egter ftellen, dat men door het woordt, Melk-valen vertaalt, niet die vaten verflaan moet,nbsp;waar in de Melk van Schapen, Koeyen, en andere dieren vergadert wordt jnbsp;maar eenige Ingewanden of deelen binnen in een menfeh fynde.

Boven het welke defc uitlegginge ook daar in fyngront fchynt te kunnen

hebben.

I. Dewyl het woord, dat hier Mdk uitdrukt, by andere anders gelefen wort; wanneer het een woort geeftdat Feitigheit betekent, of bet vette,nbsp;enwel foodanigh ccx\ Vettigjoeit ^ die uit het beihe en keurlykfte vanhetvoed-felbeftaat. Soo \^zxx.h.ctXc\vc Deuteron: XXXU. 14. overgefet met to wi-te dernkren van tarwe. Genef: LXd. 18. het vette des �anisom te eeten. Pfahnnbsp;LXXXI. 17. en CXLVU.xa^.^ het vette der tarwe. Dat nu defe laatfte lefin-ge van Cheeleh of het vette voor Chaalaab of Melk niet fondergrontis,blyktnbsp;om dat de Gonfonanten in beide defelve fyn, en de, Vocalen der Hebreennbsp;by vecle van weinigh gefagh gehouden worden : waarom, dewyl veel By-bels fonder defe vocalen, of pundfcen, (foo men fc noemt) gedrukt fyn, de Ic-finge op beide defe wyfen kan gefchieden;, en over fulks, dit by malkandernbsp;nemende , de aangetrokken plaats defe fin foude hebben : fyne ingewanden,.,nbsp;en wel die Melk-vaten genoemt werden, waven vol van een vet voedfel, dat Melk-agtlgh of Melkgelyk is. Kan nu de witte Ghylus in fyn Melk-vaten lynde klaarder befchreeven werden ? Waar by nogh komt, dat in defe tydt veele meernbsp;nen, dat defe Chyl de eigen ftoffe des Melks is; �t geen wy, als nogh nietnbsp;volkomen bewefen fynde,, hier nietbetwiften nogh vafl Hellen.

Tl. Dewyl hier gefproken wert, van ymant, dieilerft, gefont fynde, en in fyn volkomen kragt, of volgens de Hebreen, in de kragt fyner volkornenheit.nbsp;Nu is yder, wiens Melk-vaten vol van dit melkagtige vette of voetl�l fyn, .nbsp;aan te merken in defen Haat te, wefen; nadien het een teken is, dat hy fris

werkinge

V. B E S C M o U \V I N G E.

Ik ktchet gefagh engeleertheit van alle voorname Uitleggers alkicr in volle agtingc. Maar ddeUitlegginge van ymand toegeftemt fynde, dewylnbsp;fy aan foo veel eigenfchappen voldoet, fal hy dan ook kunnen loochenen,,nbsp;dat dit H. Woord,� fynenl aller menfchen wetenfchap in die tyden overtref-fenden , en daarom waarlyk fynen Goddelyken Ingever in defen vertoont ?nbsp;Want dat nogh taal nogh teken in de Hiftorien te vinden is, waar uit mennbsp;foude kunnen afnemen, dat ten tyde van Job by eenigh Onderfoeker, defcnbsp;Melk-vaten bekent geweeftfyn, in dit haar gebruik, is by yder openbaar,nbsp;die de Oudheden eenigfints onderfogt heeft: veel minder dan, dat eenighnbsp;menfche iets als doe met foo veel natuurlyke verwen foude hebben kunnennbsp;afmalen, het geen eerll in de laatft voorleden eeuwe, aan de Werelt bekentnbsp;geworden is. En boven dit alles, kan ymand,fonder een wonderlykbeftiernbsp;van de Voorfienigheit daar in te befchouwen, alhier aanmerken, dat dit H.nbsp;Woord aan defe buisjes, foo veel honderden van jaren, voor haar ontdek-kinge, juift defelve naam van Melk-vaten gegeven heeft? Waar mede denbsp;de volgende Anatomici daar na defelve, buiten twylfel fonder in het min-fte op defen text te denken, genoemt hebben. Waardoor foo niet on-twyifelyk, ten minften voor den grootften Twyffelaar hecfeerwaarfchynelyknbsp;moet wefen, dat aan den grooten Autheur van dit Woord, defeuitvindingenbsp;der navolgende eeuwen, tot de minlle eigenfehappen, en tot de namen toe,nbsp;die als dan gebruikt fouden werden, bekent geweelf is. Het welk ik nietnbsp;gelove, dat y mant, die eenigfints redelyk is, aan de magt van eenigh menfche oit fal kunnen toe fchryven.

�. 6 Om dan weder ter lake te komen. Kan men niet oogenfchynelyk een vaft voornemen fien, om de Chyl na het bloct, en het hert te doen gaan?nbsp;dewyl anders fcheen te moeten volgen, dat, Tab. I. Fig. 6. defe met denbsp;Lympha in den Chyl-voerder rr, door het overeinde gaan der menfchen,nbsp;na beneden fouden fikken, opToo wonderlyk een wyfe daar tegen voorfiennbsp;isi namelyk, met Valvula of Schot deurtjes in defe pyp te maken �, die fighnbsp;openen door de Chyl, alsfy van O na u opwaarts, en alfoo den regte weghnbsp;gaatgt; en door defelve gefloten werden, als fy te rugge en na beneden foudenbsp;willen dalen i even gelyk men in de fluis-deuren fiet, dewelke het water vannbsp;de eene fyde komende, fonder moeite open doet j dogh van de andere fydenbsp;daar tegen aan vloeyende figh felven de wegh flopt jen grooter geweld doende, defelve valler toefluit.

En dewyl in de Melk-vaten // en Watcr-vaten yy, defelve vrees is, dat de vogt daar in fynde door fyn fwaarte te rugge foude keeren jnbsp;werden in defe beide ook op de felve wyfe gelykformige fchot-deurtjesnbsp;gevonden.

Onder defe watervaten moet men den Ghylvoerder rr felfs rekenen j nadien hy altyt van dit water ook vol is, wanneer geen Chyl figh daarnbsp;onder mengtj en als boven gefegt is, ook fyne fchotdeurtjes heeft, welke

Van de Me�h-vafen en Chyl-voerder. nbsp;nbsp;nbsp;jt

in hare forme Tah. IL Fig. 2. eenighfints te fien fyn by ce, cc^ en door de vogt van a na d lopende kunnen (gelyk fluis-deuren) opengedaan, maar indien defe vogt van d na a te rugge liep, daar door louden gellooten worden.

�. 7. Indien men nu in aanmerkinge neemt, dat defe buis feer teeder is, waarom hy ook van het Ribbe-vlies, {Pleura) bedekt word} dat hy ook vannbsp;genoegfame fpier-vcfelen, om fyn begrepen vogt na den eifch voort te Huwen, ontbloot is, welke tot dien einde in de darmen en flag-aderen gevonden worden} dat egter den voortgangh van defe vogt foonootfakelyktothetnbsp;leven is, dat dit laatfte fonder die haalt een einde fouden hebben : moet mennbsp;figh niet weder op nieuws over de Wysheit des grooten Makers verwonderen,. die in dit geval een byfondere maniere heeft gelieven te gebruiken, omnbsp;defe vogt opwaarts te dringen? doende '�ah. /. Fig. 6 tot dien einde de groo-te flagh-ader C nevens defelve loopen, de tulTen-ribbige ac , gelyk ook denbsp;Nier-llagh-ader D, boven op en dwars over defelve plaatfende} welkenbsp;door het ingedrongen bloet, met eiken pols-llagh opfwellende, defe pyp telkens drukken} waarom delTelfs vogt, door defe fchot-deurtjes belet wordende te rugge te gaan, nootfakelyk voorwaarts en na boven geperft moet werden. Waar toe ook de peefen des middel-rifts, die in het ademhalen opgetrokken worden, en defe pyp ook drukken, fchynen veel hulp te geven.

Siet men nu hier niet, dewyl de beweginge op defe wyfe gefchiet, hoe nodigh defe Valvullt;� fyn? nadien de drukkinge de vogt fonder defe Ichot-deurtjes foo wel na beneden, als na boven foude doen gaan. Ook blykt het,nbsp;waarom defelve foo digt by malkander gelegen fyn} en in meerder getal alsnbsp;in de aderen, alhier vereift en ook gevonden worden} namelyk, op dat denbsp;vogt te rugge willende loopen, ftrax foude gefluit worden j daarhy anders,nbsp;indien de pyp tuffehen v^nceFalvula feer langh was, defelve, orahaarteder-heit en lengte,ligt foo verre door dele drukkinge foude doen Opfwellen,datnbsp;daar door, boven het gevaar van breeken, de voortgangh der vogt te tragernbsp;foude fyn.

�. 8 Hier by komt nogh een ander,en hoe wel de faakklein fchynt, een verwondcrens-waardige blyk van de Goddelykc Wysheitj namelyk dat de-fen Chyl-voerder rr fyn vogt hyu \n^tVgnafubclavia.iUxdeflelfs o-peningh met een vlieligh en half maans wyfe klapje bedektis. Het geen eerflnbsp;belet, dat hetbloet uit defe ader �X niet in Dudlusthorackus rr nederloopt.nbsp;En ten anderen oorfaak is , dat dit vliesje juift na de fyde van x, werwaartsnbsp;het bloed loopt, alleen open fynde, daar door de Cbylus hier uitkomende,nbsp;flrax met de Aroom van het felve voortgedreven wert: daar, foo het na de andere fyde open was, het bloed door fyn flerkeloop in defe buisrr indringen,,nbsp;en alfoo den Chyl belettende voort te gaan, den menfehe foude doen flerven.

Ik kan niet nalaten, dit laatfle in de Tab. 11. Fig. a. welke uit den nauw-keurigen nbsp;nbsp;nbsp;genomen is, alhier, te vertoonen.. d b^ c.a. Is hier den

Chylf

72 nbsp;nbsp;nbsp;V. BESCHOUWING E.

Chyl-voerder; cc de Valvulie of Schotdeurtjesj welke daarom te figthaar-der fyn, om dat de Chyl met de vinger van d na b te rugge geftreken fyn-detegen defefchotdeurtjes aan, de pyp by defelve doetfwellcn; terwylhec deel ledigh is. Maar�t geen voornamelyk in defe Figure aan te mer-ten llaat,is.het kleine half-maans-wyfe klap-vUesje-Z , het welk deopeninghnbsp;h van den Chyl-voerder, in de Fena fubclaviaf foodanigh bedekt; dat hetnbsp;bloet van � na^ , en voort na het hert vloeyende belet wert in de Chyl-buisnbsp;da te dringen; en egter aan de Chyl en Lympha van a na h lopende, oenen vryen uitgangh toelaat. e Is de ftrot-ader, welkers bloet vanboven innbsp;de ader fg ftortende, dit klap-vliesje i foo veel nodiger maakt.

�. p. Behoeft men nu meerder bewys van de aanbiddelyke Wysheit des Scheppers, als het geen nu ftraks getoont is ? en kan ymant foo verre vervallen , dat hy dit alles aan het geval of onredelyke oorlaken foude toefchry-ven.^ en foo dit elk niet tot dat einde gemaakt is, om hetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Lympha

opwaarts na het bloet te brengen, en de menfch in het leven te behouden,; Waarom fyn de Schotdcurtjes daar.^ waarom fyn fy alle na defelve lyde o-pen? foo dat, indien onder foo meenighvuldige een eenige mifte fyn werknbsp;te doen, het leven ftrax een einde foude nemen. Noghmaal; kan ymandnbsp;dit alles aan een geval alleen oordeelen te hangen ? waarom kan hy het vannbsp;geen Sluis-deuren, in molens, of op andere plaatfen fynde, geloven? wantnbsp;ikdenkeniet, dat ymant van een fchut-lluis, die egter maar het geftelnbsp;van twee van defe Fdvul^ heeft, dit foude derven ftaande houden, dat fenbsp;fonder wetenfchap gemaakt was; ik late ftaan, foo hy een famenftel van bynbsp;na ontelbare fluifen agter den anderen fagh volgen, en te famcn tot een gemeen gebruik dienen, gelyk in defe pypen gefchiet.

f. 10. Na dit alles, indien men ernftigh denkt; dat aan het geftel vanlbo teeder een buis, als de Chyl-voerder ad Lab. II. Fig. t is, aan het ontftel-len van foo kleine en niet min tedere Falvuϣ cc\ aan het doorbuigen na denbsp;verkeerde fyde van defe fchotdeurtjes, die alleen van een dun en vogtigh,nbsp;dat is, eenflapvliesjc gemaakt fyn; infonderheit aan foo een in hetoogenic-tigh werk-tmgje, als h�t klap-vliesje i is, bet welk de opcningh h desnbsp;Chyl-voerders, daar hy in de ader fg ingcplant is, bedekt; dat cindelyknbsp;niet aan de ontfteltenilfe van alle defe te famcn, maar van elk van defe foonbsp;kleine, en in het uiterlyk aanfien veragtelyke deeltjes ons foo dierbare levennbsp;hangt; en foo maar een van defe allen manqueerde in fyn werk tedoen, datnbsp;foo groots, foo hoog-gevoelend een dier, als dc menfch is, ftraxaandevcr-rottinge foude overgegeven worden; moet yder niet bekennen, dat hy opnbsp;een verfchrikkelyke en Vreejfelyke wyfe gemaakt is? en hebben wy onfengroten Onderhouder niet dagelyks, met de alderdankbaarfte erkentenifle te ontmoeten? dat hy foo tedere, en tot ons leven foo volftrektelyk nootfakelykenbsp;inftrumenten foo lange heeft gelieven in ftant te bewaren. Soo dat dennbsp;Pfalm-Sangcr Ifraels met groote reden gefegt heeft, F [alm. CXXXlX. 14.

^ Ik

V%n de Melk-vaten^ en Chyl-merder.

lek hove u, om dat ick^ op een heel vreejjelyke wyfe ^ 'wonderhaarlyk gemaackt �hen.

Meermalen is my defe fpreek-wys voorgekomen, als een hooghdravende en Rethorifche manier van (preken : want het menfchelyk lichaam in fynnbsp;uiterJyk en aan yder/blykelyk geftel, in fyn kragtige fpieren, harde beenderen, valleingewanden, taijepelen, banden en vliefen, enz.aangemerkt fyiade, fchynt wel foo heel vreeflelyk boven andere natuurlyke dingen niet gemaakt telyn. Maar op defe even te vooren aangehaalde faken, en op andere die nogh hierna fullen aangeroert worden lettende, en overwegendenbsp;haar nootfakelykheit tot het leven, die in dele veel grooter is, als inde mee-He andere van ouds bekende valte deelen, heeft my dit defe kragtige uit-drukkinge voor geenfints grooter, als waarlyk de faak felfsverdiende, doennbsp;aanfienj en daaren-boven de Goddelykheitvandit Woort nietduiftcraange-toont: nadien het felve ook in die tyden van defe faken, die cerll: voorwei-nigh jaren fyn ondekt geworden, met foo veel nadruk fpreekendc, een y-der moet overtuigen, dat dcfelve aan den Ingever van dit Woord al moeten bekent geweeft fyn, doe zy nogh voor alle menfehen verborgennbsp;waren.

Laat ook niemand vreemd vinden, dat den Geeft Gods hier den lof aan Godt in dit geval foo plegtelyk toefchryftj nadien geen tweede oor-faken,nogh onfc eigen of anderermenfehen kennilTe of konft, in het onderhouden van defe foo tedere deelen in haar bequaamheit en ftant, het alder-minfte kunnen toebrengen.

Een ygelyk weet, hoe nodigh dit alles, niet by gevolgh, maar uit figh felfs is, om een menfeh of dier te doen leven. En wie is�er onder alle denbsp;Mcdecyn-meeftcrs derwerelt, welkers kennilTe foo verre doordringt, dat Ienbsp;de tekenen van de onfteltenifle defer deelen, aan ymandleeren kan? niet eennbsp;iffer, myns wetens, die in de geneeskunde, van der l�lver herftellinge oitnbsp;yets gefproken heeft gt; of (om verder te gaan) miflehien oit yets, dat vanee-nigh nut is, daar ontrent fal kunnen uitdenkken. Indien een eenige van denbsp;klapvliefcn des Chyl-voerders figh niet konde openen, en den menfehedoornbsp;vermageringe dede ftervenj wat middel is�er in eenigh fchryver te vinden,nbsp;waar door eenige redelyke hoope van genefinge fouden kunnen gegeven worden? Js dat niet op een vreejjelyke heel vreeffelyke wyfe gemaakt te lyn,nbsp;fodanigh gemaakt te fyn, dat de tederfte deelen, die ligtft kunnen ontfteknbsp;worden, indien het gefchiet, onherftelbaarfyn, en een onvermydelykedoodnbsp;nafighflepen? waar by nogh komt, dat men noit kan weten, of defelvcnbsp;in gevaar fyn van ontftelt te fullen worden j om foo het mogelyk was, noghnbsp;in tyds te kunnen tragten het felve voor te komen. Is het niet wonderhaar-hk gemaakt te lyn? (om hier foo veel faken over te flaan, waar van elders gc-Iproken wert)dat men foo kleine,foo fwakke,foo tedere werktuigjes,alsdefe/^^/-^uJte fyn, haren dienft 60,70,80 Jaaren fonder verlieten of onbequaara re w�r-

K nbsp;nbsp;nbsp;den

V. B E S C H o U W I N G E.

den, fiet continneeren ? Daar niemand, aan wie haar krank geitel bcwuft is, tenfyhydefe ondervindingen in oude Menfchenfagh, foudederven valtnbsp;flellen, dat fy in haar gebruik lbo veel maanden fonder onllelt te werden ,nbsp;fbuden kunnen volduren.

Hoe menighmalen hebben Horologien, Molens, en andere bewegendo konft-werken, een meefter van noden, die fe herltellen moet? en moet ditnbsp;dan een yder niet leeren, dat een groot Beftierder dit allesinfyne vereiltebe-quaamheit onderhout? daar immers alle Schepfelen, alle de ervarende Medi-cyn-mcelters,de geleerdfte Philofophen,de verftandiglteKonlt-werkers nietnbsp;het alderminite toe kunnen doen. En kan ymant nalaten figh van de uiter-lle onredelykheit te befchuldigen, diefoogrooten en gewigtigen werk, alsnbsp;het leven van alle Dieren en Menfchen is, door foo veragte middelen uit-aevoert fiendc, egter volhart in dit alles aan een geval, of verftandelofe oor-laak toetelchryven? En wetende hoe grooten weldaat daar door in hemfelfsnbsp;alle dagengefchiet, daar over hy moet bekennen, noit eenige beltieringe,.nbsp;en dat meer is, niet het minde gevoelen daar van te hebben, moet hy fighnbsp;l�lfs niet ftratbaar en ondankbaar oordeelen, wanneer hy foo gocdertierenennbsp;Weldoender niet alleen niet en dankt, maar felfsinalledefe wonderen weigert,,nbsp;als eenige wysheit hebbende te erkennen?

IS

VI. BESCHOUWINGE.

Van het Hert.

� I. T Aar ons nu wat verder voortgaan, en het voedfel met het bloed JL/gemengt fynde, na het Hert volgen: in wiens maakfel foo veelnbsp;verwonderlykc dingen te famen komen, dat het fchynt, dat niemant, alsnbsp;een feer ongelukkige of hartnekkige, de famenftellinge van het felve fiendenbsp;en begrypende, kan nalaten overtuigt te fyn van de wysheit des grootennbsp;Formeerders j en van het einde, dat hy figh daar in voorgellclt heeft, omnbsp;het bloed voort te ftuwen: (offer ook andere gebruikenfyn van het hart, be-twiftc ik hier niet) op dat het door defe beweeginge fynen omloop door dcnbsp;longh, en door een andere buis na alle deelcn deslichaams, volbragt, enopnbsp;verfcheiden plaatfen tot verfcheiden gebruiken gedient hebbende, weder tenbsp;rugge na het begin {yns omloops, dat is na het Hen, en Longe, keerennbsp;foude.

�. 2,. Dit hert dan (om ter fake tc komen) heeft tWCe holligheden, doof een dik vlceffigh tuffchen-fchot van malkander afgefcheiden-, �t geen yder^nbsp;als hy de moeite nemen wil, van dat van een geflagt dier dwars door tefny-den, fien kan. Het is Tab. 11. Fig. 3. boven by A dik, beneden by B veelnbsp;dunder,gelyk een ftompe verkeerde Pyramide jen het hangt vaft aan fyne a-^nbsp;deren en flag'aderen EFGHIj E is de holle ader, waar door hel bloednbsp;van boven j F waardoor het van onderen in de regte holligheit des hartsnbsp;komt) G is de Longh-flagh-ader, waardoor het uit defe holligheit in dcnbsp;longh gaatj en H is de longs-ader, waar door het felve bloet weder uit dcnbsp;longh na de linker holligheit des Herts keert; uit dewelke het door degro-te flagh-adcr I {Aorta) na alle deelcn des lichaams gevoert wert; C is hetnbsp;regter Oortje {Auricula) van het hart; daar in het bloed uit E en F inkomt,nbsp;eer het in de regter holligheit valt: Dis de linker Auricula^ welke aan dcnbsp;linker holligheit den felven dienft doet, KK fyn de Kroon-aderen^ die hetnbsp;hert voeden en van bloet verfien.

Ka nbsp;nbsp;nbsp;� 3 Maar

VI. BESCHOUWING

�, ^. Maar hier fchcen nu gevaar te fyn, dat het. bloed in de holle ader van, boven in E, en van onder in F op malkander by het hert aanloopende, hetnbsp;nederdalende in E, door fyn fwaarheit geholpen fynde, en daarom meerdernbsp;kragt hebbende, foude beletten, dat het andere, �t geen van F opkomendenbsp;daar tegen aanloopt, fyn ftroom kon vervolgen; en alfoo den omloop desnbsp;bloeds, en met defelve het leven daar door niet alleen belemmert foude wer--den , maar haaft een einde verkrygen.

Om defe ongemakken, die anders foo gevaarlyk fouden fyn, voorte koo-men, vint men, dat tuffchen defe twee aderen E en F,,we]kc7a�. //. in AA beide op gefneden vertoont werden, een hoogte B van het onderleg-gcnde vet gemaakt is; op welke het bloed uit E van boven komende fluit,nbsp;en waardoor aan het felvealfoo de wegh na het regter Oortje C van hetnbsp;hert gewefen wert: dewyl het bloed uit F van onderen opkomende, doornbsp;defelve hoogte B van den tegen-loop des nederkomenden bloeds bcvryt, ooknbsp;genoodfiiakt wert fyn cours ter fydcn uit na het hert te nemen.

Laat ons hier aanmerken; dat defe hoogte B in een menfcb, in welke,als hy ftaat, het bovenllebloed inEregt nederwaarts llroomt, veel grooter is,nbsp;als in Honden, Paarden, OfTen en foodanige Dieren; waar in de bewegingenbsp;van het bloed in EF wederfyts alleen Horizontaal is , en daarom met foo on-gelyken kragt niet op malkander aandringt.

Nogh eens;

Hoe Freejfelykiyn wy gemaakt? en kan ymant fonder fchrik aan fien, datgelykons lieveleven,inden Chyl-voerderaan foo teedereklap-vliesjes,het-fclve alhier aan foo klein een heuveltje, als B is, volflrektelyk hangt? Indien hier geen oogmerk des aanbiddelyken Makers is; waarom is dit bultjenbsp;juift op die plaatfe? waarom in een menfeh grooter, daar het grooter wefervnbsp;moefle, om de overwigt van kragt in het neerdalende bloed; en kleindernbsp;in, die foort van dieren, daar het kleinder fynde den felven dienft kondenbsp;doen ?

�. 4. Behalvendit, fcheen de loop van het bloed, diegeduurigh isdoor defe aderen A A, te vereifchen; dat het een andere verblyf-plaats hadde alsnbsp;het hert, gedurende de tyd , in welke het hert figh toetrekkende figh vannbsp;bloed ontlall, en de fchotdeurtjes van de openingh der regter holligheicnbsp;(waar van hier na) gefloten fyn; op dat het daar in middelerwyl mogte vergadert, en als de fchotdeurtjes weder open gaan, gefwint in het hert uitge-flort worden; waar toe aan het hert dit oortje Caan de regter fyde dient, ennbsp;Daan de linker fyde,r^i^.///.F/^.3 .welke,terwyl de pafTagie door de fchotdeurtjesnbsp;geflopt is,door het toelopende bloed vol worden,en op een wonderlykewy-fe pelen en werk-tuigen hebben , waar door elk figh, als het tyd is, veerdighnbsp;kan toe trekken, en dit bloed, om geen tyt te verliefen, fchielyk in de regter en linker holligheit des herts uit werpen.

�. y. Het bloed nu daar in gekomen fynde, wanneer het hert figh gelyk als

lo�

I

Van het Hert.

los laat en open weit, (of hier toe ook een kragt van het hert vercifcht werd, betwifte ik nu niet) trekt figh het felve fchielyk en met een groote kragtnbsp;weder tot malkander j foo dat de fyden van defe regter holligheit, door delenbsp;toedrukkinge den anderen naderende, en de onder en boven einde dell�lfs ooknbsp;na malkander toe getrokken wordende, dele ganfche holligheit byna tot nietnbsp;toegeknepen werdj waarom het bloed met een groote fnelhcit daar uit in denbsp;longh moet Ipringen door deLongs-flagh-aderG,7(?^. ILnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;verder door de

longs-ader H na de linker holligheit van het hert, nadat het door delongh is verfpreitis geweeft, voort gaan.

Men kan van defe werkinge des hert.$ een grof begrip maken} als men figh een blaas verheelt, die vol water is, en waar in boven twee ronde gatennbsp;fyn j van welke de cene, als de blaas toegeknepen wert, met een klap gefloten werd; en de andere alleen open blyft. Indien nu in defe blaas fchielyknbsp;en met een geweldige kragt, de fyden na malkander, en tegelyk hetonder-fle na het bovenfte deel toegedrukt werd, en foo dat in een oogenblik of innbsp;de tyd van een pols-flagh, byna de ganfche holligheit des felfs geheel weggenomen wert; kan yinant ligtelyk figh voorftellen, met hoe grooten fnel-heit het water uit defe blaas door defe overgelaten openingh fpringen moet.nbsp;En dit is in het ruw de wyfe,op welke het bloed uit de regter holligheit vannbsp;het Hert in de Longh uit gedrongen wert.

�. 6. Om nu defe foo fterke en fchielyketoeknypinge des Herts uitte werken, loopen de fpier-vefelen, welke het hert uitmaken, foovcrwonderlyk, en foo eigen aan dit oogmerk ; dat die niet moetwilligh blint, of andersnbsp;rampfaligh genoegh is, hier in de hand van een Wyfen en dit beoogendennbsp;Schepper nootfakelykfchynt te moeten befpeuren. Dat dit immer niet fondernbsp;gront gefegr is, fal aan yder klaar genoegblyken, die op dcrfelver loopnbsp;gelieft te letten.

Soo liet men eerft 7algt;, IJ. Fig. f. de fpier-draden A en B van boven Ichuins cn na beneden dalen ; en behalven defe weder andere Gen D ,die kruiflinghsnbsp;aan de eerfte lopen. Defe beide fchuinc draden, korter werdende in haar be-weginge, kan men merken, dat de holligheden van het hert moeten nauwernbsp;maken, en te gelyk fyn punt en boven einde eenigfints na malkander toe trekken. Behalven defe fynder andere, die boven defe leggen, regt opwaartsnbsp;gaande vefelen, Tab. II. Fig. 6. welke alleen tot de regter holligheit behoren; die figh intrekkende, defclve ook van onder na boven korter maken.nbsp;Maar den loop der felver, die in de linker holligheit het felve doen, is, totnbsp;verbaaft makens toe wonderbaarlyk; welke vefelen A, B, Tab. II- Fig. jnbsp;vanboven na beneden wederfijts gaande, met een omflagh de punt G van hetnbsp;hyrt omvatten; en korter word�nde defelve opwaarts na A trekken. Defenbsp;draaden onder aan de punt wat uitgefpreidt zynde vertonnen figh, alsnbsp;II. Ftg. 8.

Om nu het tocknypen van ter fyden van de fchuinc Ipierdraaden te

K 3 nbsp;nbsp;nbsp;hulp

VI. BESCHOUWING E.

hulp te komen, fiet men een ftreek vefelen ACB , Tah. II. Fig. 9. onder de fchuine lopen, welke het hart byna dwars omringende en haar intrekkende daar toe dienft doen. Soo dat hier in veel faken ontrent een gelyk-for-migh fpiergeftcl is, als boven by de fpieren des buiks aangewefenis, die de-felvc famen drukken. Menfiedit alles breder in het kleine, doghdoorwrog-te gefchrift van Lowerus.

Laat nu ymand, die dit verftaat, by figh felfs met aandagt overleggen; of hem als gelooflyk kan voorkomen, dat foo verfcheiden rangen van fpier-draden, te famen foo grooten gcwelt doende, als bynbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nagefien kan

werden, en alle tot het einde dienende, waar toe het hert alleen fchyntgemaakt te fyn, dat is om het ontfangen bloed, door de toeknypinge van het hert, daar uit in de aangehegte flagh-aderen te perflen, fonder wysheit ofnbsp;beoogt einde dievvonderlyke fchikkinge kunnen verkregen hebben? en ofnbsp;men dit alles aan een geval of onwetende oorfaken kan toe fchryven?

Dewyl nu in het ganfche hert tot nogh toe geen andere fpieren ondekt fyn, als die het famen trekken, en fyn holligheden nauwer maken j het mennbsp;geen wysheit ook hier in ? dat dcffelfs eens ingetrokken fpier-draden niet innbsp;die ftant verblyvenj maar ftrax figh weder felfs los latende de hollighedennbsp;openen, om het volgende bloed in defelve weder te ontfangen uit de aderen :nbsp;opdat het felve, doorbet weder famen trekken van het hert,op nieuws na denbsp;longhen anderedeelen,foo langh het leven duurt, vooregefondenfoudeworden-

�. 7. Ik latenu, in het voorby gaan, aan verftandigeoordeelcn; ofdoor dit mengiel van foo veiTcheidentlyk lopende fpier-draden, (het welke mennbsp;ten meefte dele de ganfche ftoffe van het Hert, en ook de vleefche Wandenynbsp;die beide de holligheden formeeren, en als door een tuflehen-wandt of muurnbsp;van malkander fcheiden, fiet uit maken) ook verftaan moeten werden, denbsp;Wandendeshcrten,'^2t�\rv^nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cap. IV. v. ip. in

defc woorden:� myn Ingeivant! myn Ingewant! Ik hehbe harens weey � Wan~ den mynes herten! Myn herte maakt getier in my.ik en kan nietfwygenywantgymynfielenbsp;hoort het geluid der bafuine en het krygs-gefchrei.

Dc reden welke dit eenighfints waarfchynelyk maakt, fchynt defe te kunnen wefen; namelyk dat de Propheet, alhier een tot het hoogfte gaande gemoets ontroeringe en fchrik vertoonende, over die deelen meeft in fynenbsp;uitroepinge klaagt, welke in die gevallen gewoon fyn het meefte te lyden,nbsp;en het fterkfte figh te bewegen. Soo weet een ygelyk, die debewegingennbsp;des lichaams yerftaat, dat in groote paffien, en infonderheit in verfchrikkin-gen,die deelen meeft onordentclyk bewogen worden,welke van de fenuwen vannbsp;het at 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

voorl

faakt, fal gefegt werden.

Nu defc deelen fyn eerft en voornamelyk, de inge�wanden�.t^.hxxdfs^ en die

van

I

Van het Hert.

van de borft gt; of anders de ingewanden in het gemeen: welke in verrukkende ontftelling^J�) gewoon fyn door fchielyke lamentrekkingen (Cc�'y^/^f^ge-feet) en andere onordentelyke bewegingen, als bevingen en kloppingen en dkrgelyke beroert te werden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

De eerfte, die de buik aangaan, fehynt den Propheet uit te drukken dooide woorden: Ik hebbe harens we�y vermits defe infonderheit in convulfien van de ingewanden en andere deelen des buiks beftaan j foo dat een fchriknbsp;defelve veroorfakende, ook aan ymant een benautheit en roeringe doet gevoelen, gelykende na defe harens we�n, en alleen in oorfaak met defelve verrnbsp;fchillcnde, en in eenige andere omllandigheden, die enkel aan het barennbsp;eigen fyn.

De andere onordentelyke of convuljive beweginge van de ingewanden der borft, vertoont figh in defe uitdrukkinge, myn herte maakt getier in my ^ ofnbsp;beweegt figh met gedruis y en woelt in my, nadien het woort Hamah alhier doornbsp;getiermaken verduitft,ook defe vertalingen lydtjgeiyk in het Lexicon van Coc-eejusy de Concordantie van TrommiuSy en by Robbertfion te fien is; welkelaat-fte het overfet met het woord Lumu�tuari, dat op een kragtige wyfe onordentelyke bewegingen fegt.

Nu dcwyl alle de bewegingen van defe en fecr blykelyk die van het hert,, gefchieden door de fpieren delfelfs-, en de Propheet over het geen de wandennbsp;van het hert lyden foo bitter en uitdrukkelyk klaagt j fehynt het klaar te lyn,nbsp;(om dat defe uit foodanige fpieren alleen beftaan) dat door de hier genoemdenbsp;wanden des herten y defe hert-fpieren, die als wanden deftelfs holligheden ennbsp;kameren formeeren en bepalen, met regt moeten verftaan werden.

Het is waar, dat groote uitleggers, door defe wanden des herten do. pracor-diay of de ribben met hare fpieren en vliefen, ook in het gemeen alles wat de holligheden des borft uitmaakt, en voor foo veel ook het hert omringt,,nbsp;verftaan. �t Geen ik met veel eeibiedr in fyn waarde late j te meer, omdut.nbsp;men exempelen heeft,dat in fware hartkloppingen defe deelen wel fomtyts veelnbsp;geleden hebben j als fynde daar door (foo men fegt,) wel ribben uit hare plaatfcnbsp;gebragt.

Dogh gelieven defe Heeren in opmerkinge te nemen.

/. Dat defe uiterlyke deelen, meer eigentlyk, wanden der borfi o?vtsndt'[-felfs holligheit, als wanden des herten^ fchynen genoemt te moeten werden j. van welke laatfte egter hier met eigen name gefproken wert.

II. nbsp;nbsp;nbsp;Dat in defe Ichrikken en gemoets ontroeringen altyd wel Het hert ennbsp;anderemaar felden de ribben, immers de laatfte noit foo gevoc-ligh, nogh foo onordentelyk, en foo feer tegen de wil van die het lyd, be-W�gen werden.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Dat den Propheet in het begin , tweemaal met foo veel nadrufc;nbsp;cn kragtover fyn, ingewand uitroepende , in het navolgende, denbsp;voornaamfte lydingen, die door een fchrik in defelve. veroorfaakt werden

fchynu

VI. BESCHOUWING E.

fchynt uitdrukkelyk te noemen. Soo dat defe klagtc alleen op de ingewand den,van buik en borft, en geenfints, immers niet foo fcer �ver een komendenbsp;in alle omftandigheden, op de borft fclfs, en de wanden diedehollighcit desnbsp;felfs formceren, fchynt toegepaft te kunnen worden.

TF'. Ten minften, indien ymant door de uitdrukkinge van ivanden des herten in dit geval, de Ribben en tuflehen-ribbige fpieren met hare vliefen gelieft te verftaanj fchynt het egter, dat men de fpieren desherten^ foowel als defe voorigc ook door defelve woorden met reden kan agten aangewefen tcnbsp;werden. Tc meer, om dat het geen door defe Hert-fpierennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;wert,

by voorname Ontleders , defelve nbsp;nbsp;nbsp;wanden des herten draagt. Men

lie Ph. Verheyen^ (om geen andere op te halen) in debefchryvinge van ds 4, pig. in de XIF.^ en de 10 Fig. in de XF.Fafef ook pag. 248 in O�lavo-, daarnbsp;hy defelve Parietes, eygentlyk wanden beduidende, noemt. Soo dat mennbsp;alhier, de eigene betekenifle van het woorc houdende, de plaatfeindefenlinnbsp;verftaan kan.

Dogh om weder voort te gaan.

�. 8. Nu was in het gebruik van dit Hert, nogh een andere fwarigheit overigh} namelyk, dewyl elke holligheit twee openingen heeft, eene waarnbsp;door het bloed daar in komt, en een andere waar door het daar uit moetnbsp;gaanj fcheen te moeten volgen, dat het hart foo veerdigh en kragtigh toegeknepen fynde, het bloed door beide foude uitfpringen; en foo weder tennbsp;dcele tc rugge gaan, door die openingh, waar door het in defe holligheitnbsp;gekomen was.

Om het welk te beletten figh hier weder het wyf�vermogendesverwonder-lyken Makers openbaart} die tot dien einde hier weder een ander foort van Schot-deuren of Vtlvul^e (om hare driehoekige Figure ook myteragtige genoemt.)nbsp;heeft gelieven te ftellen, in die beide plaatfenofaderen,doorwelkehetblocdnbsp;in het hert valt} welke, als het Hert figh famendrukt, en het bloet na denbsp;openingh , in welkers omkringh defe Valvulue geplaatft lyn, toegeperftnbsp;wort, vaft en digt toegefloten worden. Defe Schot-deurtjes ( �t geen mennbsp;op defe Voorfigtigheit des Scheppers denkende, niet wel fonder on troeringh.nbsp;kan aanfchouwen)fietmenmet feerveel pees-draden,die feer fterk fyn,aandcnbsp;wanden van de holligheden' vaftgehegttewefen }om deFa/w/^,alsfy toe gefloten fyn,als foo veel ketens en touwen, tegen te houden} op dat hetgewdtnbsp;\ geen het bloed, dat uit gedrongen wert, op haar doet, defelve met for-cere, en na de andere fyde doende uitbuigen, alfoo weder openingh alhiernbsp;aan het bloet geve: nadien fy alleen van flappe vliefen en niet van been ofnbsp;andere harde ftoft-e gemaakt fyn.

Welke Pees-draden ook daarenboven nogh defe opmerkclyke gebruiken hebben: Eerjl, dat als het Hert na fyn toeknypen, weder figh los latendenbsp;langer wert, en by gevolge de opwaarts gcligte wanden van het hert wedernbsp;na beneden gaanj defelve Pees-draden dan, vermits fy aan defe wanden vaft

fyn,

Van hei Hert. nbsp;nbsp;nbsp;8 �

fyn, dere {chotdcurtjes weder open trekken (gelyk men de deuren van fom-mige fluifen met touwen doet) orn een vryen doorgangh voor het weder inkomende bloed te maken. Ten anderen., dat dcfe peesdraden foodanigh aan eenige uitfteekfeltjes van de wanden van het hert, en felfs aan haar tegenover lyde vaft gehegt fyn; dat fe in flaat fyn om te beletten, dat defe ichot-deurtjes figh vlak en rakende op de wanden van het hert, als fy opengaan,nbsp;nederleggen ; aldus te wege brengende, dat defelvc beneden altyd eeni-gen afftand van de fyden van het hert behouden, opdat het bloed inliet toe-knypen van de holligheit, tegen defe fchotdeurtjes altyd van onderen foude 'nbsp;kunnen aanperfleh, en defelve aldus opwaarts ligten, om haar openingh tenbsp;fluiten.

�. p. Ik hebbc het voornaamfte van defe faken alleenlyk woordelyk hier geilek fonder Figuren daar by te doen; om dat ik by de aldernaukeurigkenbsp;yinatomkinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de belle en nctll na het origineel gemaakte Figuren,

om de veelheit van het geen daar in waar te nemen is, niet bequaam fyn om veel ligt te geven aanyrnant, die dit alles noit in een hert van een diernbsp;geilen heeft; maar meer Iludie vereilTchen om verllaan te werden, als hetnbsp;lien van de gefteltenilTe van een hert fclfs; die hier van ondervindingc gelieftnbsp;te hebben, kan figh van de 4. Figuur in de XIF. Fafel van de Heer V�erbejentnbsp;en van de i. Fig. in de V. Fafel van dc Heer Lower bedienen.

Indien verder eenigh bekent konll-werk te vinden ware, �t geen met de werkinge van het hert eenige gdyk-formigheit hadde; foude defielfs geflclnbsp;alhier te befchryven, miflchien eenige klaarheit kunnen toebrengen; maarnbsp;nogh pompen, nogh geen foort van fpuiten, felfs de hedcnsdaagfe brand-fpuiten, fchoon fy in het fluiten en openen vau haar klappen, eenigfints hetnbsp;hert fchynen na te bootfen, nogh iets, dat men weet tot noch toe door konltnbsp;voortgebragt te fyn, is op verre na bequaam, om de wysheit, waar medenbsp;dele wonderlyke Machine van het hert geformecrt is, eeniger Wyfete vertonen. Soude men dan dit groote werk-Huk kunnen denken by geval dusgeworden te fyn? Daar niemant dit van defe andere konft-werken foude dervennbsp;llaande houden.

Menighmalen is my dit gefeide befchouwende weder in gedagten gekomen, diC heel vreejfelyke m�a.nievop welke wy gemaakt fyn; waar van te voren nu in twee andere gevallen gefproken is: namely k, indien een van defe fehot-deurtjes ontflelt wierde, en onbequaam, om fyn werk te doen; fclfs foodie kleine peesdraden, die fc vall houden en open trekken, of braken, of alleennbsp;een weinigh te langh of te kort waren of wierden; fouden defe deurtjes nietnbsp;kunnen gefloten worden; als niet konnende op malkander komen, wanneer defenbsp;draden te kort; of niet konnende by malkander blyven, en na de andere lyde door de kragt van het bloed moetende doorbuigen, als de pefente langhnbsp;Waren. Soo dat aan elk van defe fchotdeurtjes niet alleen, maar ook (datnbsp;Verfchrikkelyk is) van de v'erfcheiden lengte van defe peesdraatjes, het leven

L nbsp;nbsp;nbsp;van

VI. BESCHOUWING E.

van Too konftigh een werk-ftuk als de menfchc is, van Koningen (elfs en Vorften, van groote en kleine volftrcktelyk afhangt.

�. 10. Dit nu van de openingen, waar door het bloed in beide de holligheden van het hert komt, geleid lyndej was�er nogh te vrefen, wanneer het bloed uit de regter holligheit in de Longs-llagh-ader en uit de linker innbsp;de groote Slag-ader geperll; was, dat als het hert weder figh opende ennbsp;de kragt van uitperflen ophielde, het bloed dan weder door fyn fwaarheitnbsp;te rugge, na de holligheden van het hert, foude fakken, waar uit het gekomen was, en alfoo de circulatie belettende, ftraks de dood veroorfaa-ken.

Dogh hier, heeft de Goedertierenheit des Heerlyken Makers , forge voor gelieven te dragen, door in het begin van defe beide Slagh-aderen weder andere Schotdeurtjes te ftelleni welke een regt contrarie werk doen,nbsp;als de voorgaande; foo dat gelyk de eerfte toegedaan werden , door hetnbsp;bloed, dat opwaarts uit het hert tragt te gaanj defc door het gene, dat aldaar na het hert te rugge nederfakt, gefloten werden: en daar de eerfte doornbsp;het inftromende bloed geopent werden, gefchietfulx in defe door het uit-Ipringendc bloed.

Om dit figh te kunnen verbeelden, is Tab.II. 'Fig. lo. aa het geopende gedeelte van de linker holligheit des herts, c vertoont de in de lengte opgefne-den groote fiagh-ader, bbb^ de drie halfmaanswyfe fchotdeurtjes, die figh door het we�rkerende bloed fluiten. Men fietfehier in �t plat leggen en uitgefpreit,nbsp;daar fe anderiinrs de ronde openinghvan de flagh-ader vervullen, fyn hiernbsp;de driehoekige fchotdeurtjes of myterwyje^ waar van te voren gefproken isnbsp;ter wederfijds omgeflagen, op dat men de andere bbb beter foude kunnennbsp;hen} en aan defe^fiet men de peesdraden^ nogh hangende, welkers einden gg alhier van de wanden van het hert afgefneden vertoont werden; waaraan fy anders, gelyk boven gefegt is, in haar natuurlyken ftand vaft gehegtnbsp;fyn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

Hoedanigh defe klapvliesjes bbb door het te rug gedrongen bloed figh. fchikken, en den Slagh-ader fluiten; kan men Tab. II. Fig. 11. onder de letters C C C fien; �t geen ook gebeurt, als men in de flagh-ader A blaaft. BBnbsp;fyn de Kroon-flagh-adcren, die het hert voeden, en haar bloed derwaartsnbsp;brengen} welkers openingen in de groote Slagh-ader in de fab.IlFig. lo.nbsp;met de letters even boven dei�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;aangewefen worden.

�. 11. Al het gene men verwonderlyk in het hert waarnemen kan, foude te veel fyn, om alhier naukeurigh te onderfocken. Soo fiet men, om veelnbsp;andere over te flaan, infonderheit in de regter holligheit, dwarlTe pefen ofnbsp;fpicren; die de fyden des herts famen houdende, beletten, dat fe door hetnbsp;invallende bloed niet te verre opgelj^annen werden; en verftrekkenalfoo tornbsp;een maat van �t geen ten elke male in haar moet geftort werden: ook dienen fy om defe fyden in het toetrekken na malkander te doen naderen. Soo

liet

Vm het Hert. nbsp;nbsp;nbsp;8j

fiet men ook dat de linker holligheit, als men het hert dwars doorfnyt , met veel fterker fpieren en wanden omringt is, als de regter; om dat defe laatftenbsp;het bloet alleen door de longh moet doen gaanj dat een korte wegh is, innbsp;vergclykinge van die verheit, tot welke de linker holligheit het bloed, �tnbsp;geen fy uit figh dringt, of alleen, of met hulp der Slagh-adercn, moetbren-genj welke figh niet alleen tot de uiterfle teenen, en afgelegenfte plaatfen,nbsp;maar ook felfs wederom te rugge tot het hert toe iiitflrekt. Kan men in ditnbsp;alles geen oogmerk van den Formeerder fien, foo is men wegens fyne blind-heit te beklag en.

Immers moet yder figh niet verwonderen, die een fagt vleesagtigh werk-tuigh, foo veel fnclheit aan het bloed liet geven, om foo grooten omloop lbo veerdigh te volbrengen ?

�. iz. Die nu twyffelt of de toeknypinge van het hert ook een genoegfamc oorfaak daar van fyn kan, (om geen wiskonflige demonftratien hier by tcnbsp;voegen) kan Tien, hoe grooten kragt en fnelheit de famendrukkinge vannbsp;twee lichamen te weegh kan brengen j -als hy een kerfie fteentje, tulTen dcnbsp;duim en voorftc vinger houdende, defelve fchielyk famendrukt: wanneer hetnbsp;met meer fnelheit, als ymant die het noit gefien heeft geloven foude, daarnbsp;uit vliegt. Een diergelyk voorbeeld heeft men, als men fyn hant vol natte kleinbsp;neemt j en defelve, gelijk in het hert gefchiet, fchielyk toeknypt: wanneernbsp;men fien fal met hoe grooten veert defelve over al waar ly openingh vint,nbsp;tufichen de vingers uitberft. Het welk, nu veeltyds door vyf palTages, (drienbsp;tuflehen de vingers en twee onder en boven de hand) gefchiedende,indien�ernbsp;ook maar een openingh was, en de hand in defelve tyd toegedaan wierde,nbsp;met vyfmaal grooter fnelheit foude gefchieden: Of men kan hetfelve op eennbsp;feer gelykende wyfe fien, in het voortftoten van een vogt, in die maniernbsp;van doen , welke by de tabak-rookers veel gebruikelyk is, en qaatten ge-noemt wordj wanneer ly het qnyl met een groote gefwinthcid uit dc mondnbsp;doen fpuiten, met het felve cerll in een befloten holligheit tuflehen de tonghnbsp;cn lippen te bevatten, en daarna door de tongh tegen de lippen aan te ftoo-ten, defe holligheit weg tc nemen, en foo de quyl na buiten te dringen.nbsp;Meer andere foude men kunnen bybrengen, maar defe fullcn genoeg fyn omnbsp;het gefeide ceniger wyfe te toonen.

� 15. Men gelieve hier nu by tc doen, dat dit hert in een vliefigc fak, gcnocmt bewaart ligt .� welke uit fyne kliertjes, (fiet hier vannbsp;Bergerus ^Malpighius ^ amp;c.) eenvogt uitlatende, het hert daar door gedurigh.nbsp;glad en bequaam houdt tot fyne gedurigekragtigebewegingenj belettende,nbsp;dat defl�lfsDuitenfte vlies wegens droogte eenige rimpels verkryge, de daarnbsp;aan palende fpier-vcfelen haar vereifte vogtigheit verliefcn, cn foo dit groote werk-tuigh in fyn foo nodigen dienfi belemmert weide.

�. 14. Om nu niet meer te feggenj indien men dit hert in alle fyne voren verhaalde omftandigheden bcfchouwt , foude een orgelukkigh Philo-

L z nbsp;nbsp;nbsp;fooph,

84 nbsp;nbsp;nbsp;VI. BESCHOUWING E.

fooph , fclfs den hartnekkigften en quaataardigften Atheift, kier infighfelfs kunnen geruft ftellen, als hy ftaande hielt, dat dit alles fonder wysheit, fonder eenigh oogmerk, door �gh van alles onbewufte oorfaken gegroeit was ?nbsp;nadien het aan hem niet onbckent kan fyn, dat hy byallemenfchen, en buiten twyffel ook by figh felfs voor ganfch onredelyk foude moeten doorgaan,nbsp;in gevalle hy maar derfde feggen, dat een enkele brand-fpuit, die op ver nanbsp;met de konft,waarmede het hert famen geftelt is,niet te vergelyken is,foo-danigh een oorlpronk en geen verftandigh meefter gehad hadde. Laat hynbsp;nu hier by doen, dat een ander defe Machine gemaakt heeft, en een andernbsp;� die beweegti foo dat dit alles in fyn lichaam niet alleen buiten fyn wil, maarnbsp;fclfs buiten fyn weten en gevoelen gefchietj en kan hy dan nogh niet lien,nbsp;dat fyn foo dierbaar, foo koftelyk leven van een ander onderhouden wert,dienbsp;fulx met foo veel wysheit doet? Hoe is het voor ymant te begrypen ? daarnbsp;defe beweginge van het hert, volgens de rekeningh van den voornamen wis-konftenaar Borellus^ in elke pols-llagh meer kragt moet doen, als vereiftnbsp;werd om een tegenftant van eenige duifent ponden te overwinnen j dat het meernbsp;als tweeduifent maal in een uur dit uit kan voerenj fonder in fo,60,70 Ja-ren oit, het fy wy ftapen of waken, eenige ruft te hebben. En infonderheit,nbsp;daar onfe andere fpieren, na een veel minder arbeid, en foratyds maar vannbsp;eenen dagh, foo leer vermoeit en onmagtigh kunnen worden,dat in defpic-ren van dit kleine hert in foo veel Jaren fulx noit gefchiet? en fal dan foonbsp;grooten faak, door foo wonderlykc werktuigen, op foo eenverbaaftmaken-de wyfe te wege gebragt, eenyder, die redelyk is, niet moeten doen metnbsp;fekerheit belluicen, dat cen alle menfchelyke overtreffende wysheit en magtnbsp;ligh daar vertoont: Hoe kan men anders, als foo men fyn hartnekkigheitnbsp;niet kan befchuldigen, ligh over dcfeondenkelykeonverftandigheitverwon-deren?

Immers kan niemand loochenen,dat, volgens het gene wy itraks getoont hebben, foo menighmalen wy onfe hand opdeborft leggen, en daar ons hertnbsp;voelen liaan , een yder gedwongen is of met of tegen fyn wil te bekennen jnbsp;dat defe beweginge, in ons, fonder ons toedoen, en gevolgelyk door eennbsp;ander gewrogt wert. En dewyl wy daarenboven, in het voorgaande geftclnbsp;van het hert en meerder deelcn gelien hebben, da,t deefen Beweger en Maker wysis,enons leven aan defe door fyne magtveroorfaaktebewegingenge-heelyk hangt: moet na dit alles regt overdagt te hebben, een fodanige metnbsp;beven, die defen Magtigen Wyfen en Goedertieren Onderhouder van fynnbsp;leven, niet alleenlyk weigert fyne dankbaarheit te betooneni maar open-baarlyk hem derft lafteren, en alle defe deugden en volmaaktheden loochenen?

yii BE,

i

VIL BESCHOUWINGE.

Van het Adem halen.

� 1. TT Et fal ymand, die het voorige gelefcn heeft, nogh bekent fyn j JTxdat �Tab. II. Fig. 3. het bloed uit de aderen E en F in de regternbsp;holligheit van het hert komende, door een andere G (welke men de Longs-Jlagh-ader noemt) in de Longh , door het famentrekken van het hert, ingedrongen fynde, door een andere H weder in de linker holligheit uit geftortnbsp;Word.

Of het bloed nu van defe eene pyp in de andere onmiddelyk overgaat; dan of het de blaasagtige ftoffe der longe felfs pafleert, betwiften wy hier niet 4nbsp;dit is waar, dat dc ingeademde lugt in de Longh, daar dit bloet in is, loO�nbsp;langh het leven duurt, indringt en weder uitgelaten weit. En welk fynnbsp;gebruik ook wefen magh, het is foo groot, dat geen menfehe, fonderItraxnbsp;te fterven, defelve voor een ganfeh korten tyd milTen kanj en blykelyk, datnbsp;de werk-tuigenom defe lugt inde Longh te doen komen, feer konftelylcnbsp;gemaakt fyn.

�-i. Die hieraan twyfFclt,laathy vaneen geflagtlam of ander dier,deLongh en Strot in de hand nemen, en letten. I. dat de bovenile openingh derStrot ,mct eerinbsp;klein krake-beentje {Epiglottis genaamt) bedekt kan worden; als de fpylenanbsp;de Slok-darm gaat, die daar agter gelegen, en waar van ook te voorennbsp;yets gefegt is, i/.Dat daar de takken der llrot, die figh in de Longh verfpreiden ,nbsp;krakebenigh enrontfyn, om altyd open te kunnen blyven; egter de ftrotnbsp;felfs, daar.fyop de Slok-darm ligt, van voren, om geen door-togt aan de Lugt tenbsp;Weigerenj door fync krakebeenen alleen een gedeelte van eenronduitraaakt;

L 3 nbsp;nbsp;nbsp;en

VIL BESCHOUWING E,

en van agteren vlicsagtigh is, om iiKdien het harde krake-been ook aldaar voortgingh, de Slok-darm niet te perflen, en den doorgangh van de fpyfenbsp;te belemmeren. III. Hoe wonderly k een famen-ftel gegeven is aan de lugt-py pennbsp;A^'Tab.n.Fig. iz.of rakken der Strotjdie overalin deLonghingaandetuf-fchen de twee bloed-vaten BE en CE gelegen fynj waar van BE aan hetnbsp;bloed, dat in de longh ingaat, en CE aan dat weder uit de felve na de linkernbsp;holligheit van het hert toegaat, tot een doorgangh dient. Het felve het mennbsp;in. dele fyd-takjes geduurigh te gebeuren j in welke de bloed-vaten alhiernbsp;kleinder en de lugt-pypjes in het midden van defc leggende, afgefneden vertoont werden'

� 3. Dogh indien ergens in het lichaam forge moefte gedragen werden, fcheen het alhier te fyn , om defe pyp, welke foo langh wy leven, hetnbsp;fy wy waken of flapen, van een geduurige wint van inkomende en uitgaande lugt doorgewaait werd, niet te droogh daar door te doen werden. Sietnbsp;men dan hier geen ooghmerk in? dat den alles-wetenden Maker defelve,nbsp;niet alleen met een klieragtigh vlies, waar uit geduurigh eenige vogt fypelt,nbsp;van binnen bekleet heeft j cn om de ftrot-pyp felfs te bevogtigen, behalvennbsp;de klieren,die men jpnandeUn noemt,nogh twee andere Fhyroidea genaamt,nbsp;van een merkelyke grootte tot dit gebruik daar heeft gelieven te pla-atfenjnbsp;maar ook boven dit, om fyn voorgenomen einde klaarder te toonen, aan alle plaatfen, daar de lugt*ader in takken verdeelt wertganfchaanfienlyke klieren heeft gelieven te leggen, tot bevogtigingh der felver. Of fy ook anderenbsp;gebruiken boven defe hebben onderfoeken wy hier niet. Ende om dat denbsp;(het krakebeentje, �t welk de openingh der ftrot dekt) door hetnbsp;gedurigh heen en weder doorgaan der daar tegen aan ftotende lugt by na on-ixiogelyk fchynt vogtigh te kunnen gehouden werden gt; en droogh fynde nietnbsp;foo bequaam tot fynen foo gewigtigen dienft foude W'cfen : Kan ymand fonder verwondcringh aanfien, dat deffelfs Hoogh-Wyfen Ordineerder dit kra-kebcentje, boven foo veel andere, met kliertjes om het te bevogtigen, ondernbsp;cn boven voorfien heeft?

� 4 Om nu niet te fpreken van de verdeelingc der ftrot, in foo veel kra-kebeenige ringen j van de vliefen en fpicr-vcfelen, daar fe mede aan malkan-deren gehegt worden j van het wonderlyk geftcl des ftrotten-hoofts, het welk uit foo veel krakebeentjes famen gettelt is, en van veertien fpieren bewogen wort: op dat door dit alles de ftrot en fyn openingh, op verfcheidennbsp;wyl'en, langer en korter, wyder en nauwer gemaakt fynde, deftemme daarnbsp;door geformeert fouefe werden, en grover of fynder klinken. Welke faaknbsp;nu het voorwerp van de onderfoekinge van eenige grootc Natuur-Befchou-wers geworden fynde,fullen wy hier alleen by het ademhalen verblyvenj cnnbsp;ymand, die nogh aan de wysheit van fynen Maker twyffelt, alleen vragen,nbsp;of hy de werk-tuigen, welke behalven de longe, daar toe dienen, foudenbsp;kunnen geloven fonder verftandt en oogmerk by den anderen gekomen te fyn?

infonderheit

Vin het Adem-halen. nbsp;nbsp;nbsp;^7

infonderhcit als men hem aantoonde, hoewel tot een ademhalinge het mid-delrift alleen genoegfaam is, dat egter, op dat dogh dit noodfakelyke werk niet ligt mogte belet worden, tot defc adem-halinge ontrent hondert ver-fcheiden Tpieren kunnen dienfl: doen. En hoe ligt den adem ook mag fchy-nen te gaan, dat in een groote ademinge, (als men alle fpieren, die daar toenbsp;kunnen gebruikt werden, te werk fielt) eer den adem ingehaalt en uitgedreven is, dit groot getal haar kragt daar toe befleet heeft.

By de Anatomici is dit kenbaar genoegh , en om een kleine fchets daar van te geven: in het inhalen des adems werden om de ribben en borfl-beernbsp;op te ligten, en de ruimte der borfl grooter te maken, te werk geftclt,aannbsp;de cene fyde een Subclavius^ elf intercofiales externi^ elf Levatores Cojia-Tum^ en nogh de Serratus anticus minor.) dc Serratus anticusmajor^ deSerra~nbsp;tuspofticusfuperior) en dtCervicalis defcendens Diemerbroekii: behalven drie,nbsp;�zzrom gemene genoemt, om dat fe ook andere bewegingen doen, namelyknbsp;de Pe�ioraliS) Scalenus en Levator Scapulie. Welke te famen 30 fpieren,ennbsp;foo veelc van de andere fydedaai by gerekent fyndc, over het geheel 60 fpieren uitmaken j die in de in-ademingh alleen werken, als wy alles doen watnbsp;wy kunnen.

Tot de uitademingh dienen ook aan elke fyde 19 fpieren, als elf Intercof-tales interni) de Lriangularis, de Sacrolumbus en de Serratus pofticus inferior y en met defc ook vyf gemene, namelyk de fpieren des buiks. Indien men dannbsp;die ip van de andere fyde hier by doet , fullen in de uit-ademingh 38 fpierennbsp;gebruikt werden: welke by de bovenfte 60 geaddeert, te famen een getalnbsp;van p8 uitmaken. Doet hier nu by het Middelrifty fynde het voornaamftenbsp;werk-tuigh van defe allen: welke volgens het feggen van den grooten Ana^nbsp;tomicus L �. Ferheyennix.X'^ee oi {foo het fchynt) uit drie fpieren bcilaat, �tnbsp;geenwy hier nictbetwiflen. En fullen op defe wyf�, eer een groote ademhalinge volgens al ons vermogen gcfchiet is, 100 fpieren ten minften tot ditnbsp;cenige werk gebruikt fyn. Defe aanmerkinge vint men aangetekentindeyfffi*nbsp;van Leipfig , Anno 1707 van I. G. Pauli over van Horne.

Ik fal nu wederom vragen, of defe ordonnantie ook aan ymand kan voorkomen, als by geval, of fonder verftant gemaakt te fyn, daar foo veel fpieren van foo verfcheiden loop van vefelen, toe kunnen dienen? en of ymand kan denken, dat dit groote famcnflcl, fonder het oogmerk van de meni'chennbsp;te doen ademen kan voortgebragt fyn? elk ga allecnlyk in flilte by figh i�l-ve, befchouwe dit ernftigh, en onderfocke, of hy ook met eenige redenennbsp;daar aan kan twyffelen.

� y. Maar indien dit gefeide foo verwonderens waardigh aan ymand moet voorkomen j fal hy niet met verbaaflheit de wysheit des grooten Albcftier-ders moeten aanbidden? als hy liet, dat alle de werk-tuigen, hoe konlhghnbsp;fy ook tot het ademhalen, gemaakt mogen fyn, geheel te vergeefs, en nietnbsp;van het aldcrminlle gebruik fouden wefenj indien de menfehen en alle a-

dem

VIL BESCHOUWING E.

dcm-halende dieren jpiet van een ftoffe, gelyk de lugt is, omringt Waren j Welke infyne deelen,ondcrandere eigenfehappen een uitfettendeofveerige kragt {Fisnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;benevenseene fwaarheit, heeft die defelvewerkfaamen veerdiger

maakt, waar door, foo ras de borft door het werk der voorgefeide fpieren wy-dergemaaktwert,defelugtaanftondsinde ilrot enlonghinberft. Van welkeci-genfehapder lugt,(die wy alhieronderftcllen) indcllelfsbefchouwinge hierna �'breder fal gefproken, en by ondervindinge getoont werden , dat in een lugtnbsp;van defe uitfettende kragt maar ten deele ontbloot fynde, by na alle dierennbsp;ftraks bevonden werden te ft erven.

� 6. Om egter alhier cenigh begrip van het adem-halen tegeven, ishetno-digh dit volgende voor af te toonen : namelyk, I. wanneer de plaatfe, in welke eenige lugt befloten is , wyder wert gemaakt; dat defe lugt, nu eennbsp;grooter plaatfe vervullende, in haar uitfettende kragt fwakker wert, //. foonbsp;defe verlwakte lugt , op eenige wyfe, met een andere, die fterker is ,nbsp;gemcenfehap heeft , en fy beide op malkander kunnen werken ; dat dcnbsp;llerkerlugt in de vcrwyderde plaatfe, waar in de fwakker lugt is, terft�nt fal indringen.

� 7. Om dit beide by gelykenifle te fien, behoeft men alleenlyk figli een blaasbalk , AEF, Tab. lil. Fig. I. te verbeelden : waar in men weet, datnbsp;niet anders behoeft te gefchieden, om de lugt door de mont A of pypA Bnbsp;daar in te doen komen j als dat men de fyden ED en FG van malkander afnbsp;trekt, en alfoo dc ruimte EDGE wyder maakt: waarom de lugt, die indenbsp;felve was, verfwakt werdende, en niet magtigh fynde om de buiten lugtnbsp;(met welke fy door de pyp AB gemcenfehap heeft) te balanceren, de laatftenbsp;nu de fterkfte fynde, door haar uitfettende kragt in de blaasbalk door de pypnbsp;A B in gedreven wert.

Het felve foude gefchieden gt; wanneer men figh voorftelde, dat aan de pyp AB , een blaas BC binnen in den blaasbalk vaft gebonden was; wanneernbsp;de ruimte K grooter gemaakt werdende: de lugt aldaar ook tc fwak foude werden om de lugt, die door de pyp A B het hol van de blaas BC vervult , tegen te ftaan : waarom defe blaas door die fterker indringende buitenlugt moetnbsp;uitgefpannen en opgeblafen werden.

Indien men nu, defe pyp AB als de ftrot, dc blaas B C als de longh, het ruim des blaasbalks EDGF, als dat van de borft aanmerkt; fal men de reden ften, waarom de lugt door de ftrot in dc longh, die gelyk defe blaas aan dc-felve hanght, indringt; wanneer men door het middclrift neder te drukken, ennbsp;door de andere fpieren dc borft wyder en ruimer maakt.

Die nu gelieft te fien, dat de longh aan de ftrot hangende, ook door de lugt kan opgeblafen werden ; behoeft maar de moeite te nemen van in dcnbsp;ftrot van een eerftgeflagt dier met kragt te blafcn;als wanneer hy de longnbsp;door defe wint, gelyk een daar aan hangende blaas, fal fien opfwellen.

� 8. Ik hebbe dit in het ruwe hier nedergeftelt omymant, die geen ge-

legent-

Van het A^em-halen. nbsp;nbsp;nbsp;Sp

legenthelt heeft van cen lugtpomp te gebruiken, daar van ecnige bevattingc te doen krygcn ; maar die van dit voorname , en tot de onderfockingen vannbsp;de werken des grooten Scheppers, foo nuttige werktuigh gedient is, kannbsp;figh het felve op een veel klaarder en ondcrfcheidener wyfe doen vei-

toonen.

Laat op het glas OPF , Tab. lil. Fig. z. op de lugtpomp ftaande, het delcfel op met fijn wafch gelegt wordengt; het welk een pypje A N B heeft,nbsp;dat door deflelfs middelpunt gaat, en met een kraantje in N verfien is; datnbsp;nu open is, en toe kan gedrait werden. Onder dit dekfel is aan het uiterftenbsp;van het pypje AN, een ander BC gefchroeft} het welk met fyn einde innbsp;lt;ie Lugt-pyp van een flukje longh D gefloken, en defe longh om het felvcnbsp;vaft toegebonden is.

Wanneer nu de Hamper LM der liigt pomp, in IK of foo verre inne-waarts Haat, als mogelyk isj fiet men dat de longh D in een ruimte E hangr, welke figh niet verder als van O P t�t 1K uitflrekt; als de Kraan G H opennbsp;fiaatj in welke ruimte de daar in fynde lugt befloten is. Het kraantje in Nnbsp;dan toegedaan hebbende, trekt de ftamper te rugge van IK tot LM j foonbsp;is de ruimte, waar in de befloten lugt is, van IK tol L M grooter als te voren, en de lugt figh uitfettende vervult die beide j waarom defelve veel vannbsp;lyn uitfettende kragt verheft: �t geen blyken fal, als men het Kraantje Nnbsp;weder open maakt i wanneer de buiten lugt door de pyp AB in het ftukjenbsp;longh D indringt, en het felve opblaaftj om dat defe van haar uitfettendenbsp;kragt niets verloren hebbende, de longh D fterker uitwaarts kan perflen,nbsp;als de befloten lugt in E, die defelve inwaarts perft, omfyiifwakheitkante-genftaan.

Dat dit waar is fal blyken j om dat, als men den ftamper LM weder inwaarts tot IK, en de befloten lugt weder in cen nauwer plaats brengt} de-felvc in E figh weder fterker uirfttten fal, en de longh D meerder perlT�ll en daarom kleinder doen werden} doende de lugt, die in defelve W'as, we-derdoor depypBA nabuiten gaan:en fal men met deftamper eerft vanIK nanbsp;LMjCn dan weder te rugge tebrengen,telkensalsdebcflotenholligheit grooternbsp;wert, de longh fien oplwellen en de lugt van buiten daar inkomen} en alsnbsp;menfc kleinder maakt, de longh ook kleinder en de lugt daar uitgedrevennbsp;worden. Het welke als men de pyp AB voor de ftrot, de ruimte O PKInbsp;voor de borftjfinden ftamper LM voor het middel-rift neemt, eengrootege-lyk-formigheit met het ademhalen heeft en alleen daar in verfchilt, dat daarnbsp;de ruimte, in welke de longh hangt, in de borft ook door hare fpieren ennbsp;door andere werktuigen grooter en kleinder gemaakt wert, het felve alhiernbsp;in de lugt-pomp alleen door de fuiger gefchiet.

Dienu ofte veel moeite agt, of niet wel gelegentheit heeft, om een ftukje longh van een klein dier hier toe te gebruiken} kan figh van een le-digh blaasje D aan het felve pypje B C gebonden fynde bedienen, �t Geen

M nbsp;nbsp;nbsp;alles

50 nbsp;nbsp;nbsp;VIL BESCHOUWING E.

alles leer aangenaam en gemakkelyk vertoont. Soo dat met den draiboom van de lugt-pomp een halven flag heen cn weder om te drajen, men het blaasjenbsp;vol lugt en weder ledigh maken kan.

�. p. Indien nu ymant met fyn oogen ook wil fien, met welk een kragt, cn op welk een wyfe de lugt, als de ruimte der borft grooter gemaakt is, innbsp;de longc dringt j die gelieve in plaatfe van de longh of blaasje, een kleinnbsp;flesje van een once, of diergelyke, vol water fynde, aan het pypje BC tenbsp;bindeni foo dat dit pypje foo verre het mogelyk is, in het water kome: daarnbsp;na de kraan N toe te doen jen de ruimte alsvooren tot L M,methetterug-ge trekken van den Hamper, grooter te maken5 eindelyk in defen ftant hetnbsp;kraantje N te openen j wanneer hy fien fal, dat de lugt van buiten, diedoornbsp;fyn fterker uitfettende kragt innewaarts berfi, het water met feer veel kragtnbsp;en op defelve manieren beroeren fal �, gelyk door ymand de mond in Afctten-de, en door de pyp AC in het felve water na fyn magt blafcnde,gefchiedennbsp;foude.

�. 10. Indien ymand nu figh verheelt, dat de lugt op defe wyfe, by forme van een foo fterk geblaas, door de neusgaten of de mond in de longein-gevoert wert) moet hy niet overtuigt fyn, dat den geeft Gods by Caj?. XXVII. i. de regte eigenfehap van het ademen op het aldernet-fte uitgedrukt heeft ? wanneer hy hem van fynen adem fprekende, dezenbsp;woorden doet gebruiken: Soo lange als mynen adem in myfalfyn.^ en het geblaas Godts in myneneufeIXm men figh hier genoegfaam over de wysheit van dennbsp;Ingever van dit woord verwonderen? dieinfooduiftere tyden,als n�gh niets vannbsp;de uitfettende kragt der lugt aan eenigh menfche bekent was, den ademnbsp;niet alleen een Geblaasmaar foo nadrukkelyk een Geblaas Godts heeft gelieven te noemen } en de felve van zynen adem, die in hem was, te onder-fcheiden.

Om nu hier ook niet te feggen, dat (Genes: II. 7) Godt in des eerflen mtn-fches neusgaten gehlafen hadde den adem des levens', dewyl Job hier niet foo feer van het begin des levens aller menfehen fchynt te fpreeken: hoewel andersnbsp;dit ook hier toe foude kunnen gebragt werden. Weet een ygelyk dienbsp;hier in ervaren is, ten ware de buiten-lugt door de magt Godts in dienbsp;ftaat geduurigh gehouden wierde, dat fe door haar fwaarheit en uitfettende kragt figh altyt na alle kanten tragt uit te breiden j dat fchoon den menfche alle fyne kragt daar aan te koft leide, en fyn borft ten uiterften ruimnbsp;maakte, in feer vele gevallen niet de minfte lugt of adem,die hem in het leven foude kunnen houden, in fyne longe foude komen: en dat daarom ooknbsp;van dit laatfte de menfche niet meer oorfaakis, als hy die een deur open doet,nbsp;tegen welke een ander aandringt, oorfaak kan geheten werden, van het innbsp;huis komen van de laatfte 5 het welk blykelyk is, als defe geen kraghtnbsp;gebruikte, om door de geopende deur te gaan, dat geenfints gefchieden foude.nbsp;^V'aarom dan, dewyl het geblaas der lugt in fyn ingaan in de longh alleen van

dc

Van het Adem-haJen.

de veerige kragt derfelverlugt door de fwaarheit aangefet, en defe van niemand als van Godt afhangt, de inademingli met reght het Geblaas ^ niet der men-fchen, maar genoemt wert.

�. II. En om by ondervindinge te toonen, dat wy in dit feggen niet tc verregaan: en te doen fienaan yder, fchoon men een ruimte grooter maakt,nbsp;gelyk in de borft in her ademhalen gefchied, of felfs fchoon men een ruimtenbsp;maakt, daar fy nieten wasj gelyk in een fpuit, wiens damper men optrekt } dat�er egtcr gevallen fyn, in welke foo defe ftoflfcn, die anders innbsp;defe fpuit opryfen , geen uitfettendc of elaflique delen in figh hebben,nbsp;of op andere wyfe bewogen en geperft worden, fy geenfins in defe ledige ruimte fullen ingaan om de felve te vervullen. Laat ymandmaar deoogennbsp;flaan, op die kleine Machine F Hl Tab. IIL Fig. 3. welke by de lugt-pom-pen ordinaris verkogt wert, en hy fal fien, indien men in het fpuicje AB,nbsp;door het optrekken des dampers FA, een ledige ruimte maakt j wanneernbsp;men eerd de lugt by G, uit de glafen klok HBI, door de lugt-pomp uitgelaten heeft} dat het water} in het glaasje DE, waar in de pyp BC vannbsp;het fpuicje deekt�, die inC open is, geenfins daar door op Cal ryfen,noghdenbsp;ledige plaats in de fpuit (als gewoonlyk gefchiet) vervullen} dewyl het water DE in figh felfs niet merkelyk veerigh of uitfettende is, en van geen ander uitfettend lichaam geraakt wert} �t geen in defe omdandigheit daar toenbsp;vereid was. Waar uit niet dniderlyk af te nemen is, �t geen wy van den a-dem gefegt hebben, namelyk, dat fchoon ruimte in de borft wiertgemaaktnbsp;Om in te ademen, in veel gevallen geen lugt, als fy gelyk het water niet e-ladicq nogh ook fwaar was, daarin foude komen. Vv(clk alles daar doornbsp;nogh meer blykelyk is} dat, foo ras men de lugt weder in de klokH IB inlaat, defelvedoor fyne uitfettende kragt het water in DE perflende, hetnbsp;felve ftrax na de gemaakte ruimte in AB, door de pyp BC (in welke, omnbsp;dat geen lugt daar nu in is, geen tegenftant is) doet op ryfen.

�. 12. Die dan dit voorgaande alles regt verftaat, en daar uit weet hoe bet ademhalen gefchiet} moet die niet op een ganfeh byfondere wyfe overtuigt lyn, dat den Adem een eigentlyke Gifte Gods is; en wel op een volkomen gelyke wyfe, als van een bedelaar, die yets ontfangt van een ander,nbsp;die het aan hem van de menfehen genoten wert? Want gelyk defenbsp;fyne hant open doet, en ledigh vertoont om yets te ontfiingcn, verwagten-de tot het den Gever gelieve daar iets in te leggen, om dcflelfs ledigheit tenbsp;vervullen} fonder dat hy felfs yets meerder daar toe doen kan: alfoo ook allenbsp;dieren, en felfs de foo groot van figh gevoelende menfehen, kunnen maarnbsp;alleen haar borft opendoen en defelve ledigh aan den groeten Gever des Ademsnbsp;vertonnen} fyndeook, gelyk den bedelaar, gedwongen te wagten, tot hetnbsp;den Aanbiddelyken Onderhouder van alles, in wiens hand volgens het feggennbsp;van den �f. Daniel Cap. V. 1500k der Koningen Adem is., behage defelvenbsp;longc,met lyn lugt, door middel van baar uitfettende kragt te vervullen} het

M 2 nbsp;nbsp;nbsp;welke

9Z nbsp;nbsp;nbsp;V I I. B E S C H O U W I N G E,

welke alleen van des Scheppers Magt afhangt, en waar toe de magtigfte onder de menfchen niet het minde kan doen. Is�er dan ook een kragtigeruit-drukkinge by ymand te bedenken, als die den H. Paulus in dit geval gebruikt?nbsp;u^�lor. XVII. if -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.fdatGodt aan allen het Uven^ en den ademden alle din

gen NB. geeft. Welke maniere van feggen men ook vint JeJaiie ^XLII. f- die-den volkcydat [op der aarden] /r, den adem geeft.

�. 13. Laat hier nu dat hoveerdige en trotfe dier, het welk men Menfche noemt, eens met aandagt op figh felfs letten en fien, of hy ook eenigennbsp;uitvlugt kan vinden j waar door hy figh foude kunnen bevryden van te moe--ten erkennen, hoe opgeblafen hy ook wefen magh, dat hy genootfaakt is,nbsp;als de geringde Bedelaarineiken adem,dien hy inhaalt, aan fynen Scheppernbsp;fyn armoede te vertoonen, en fyn onmagt om figh een minute in het levennbsp;te behouden : op dat het Hem dogh mogte gelieven, fyne geopende en ledige Bord en Longe, met een verfche, goede , en gefonde lugt te begif-tipen, en alfoo van oogenblik tot oogenblik hem in het leven tc bewaren.nbsp;En kan dan ymant defe nietigheit van hem felfs en fyne af hankelykheit in eiken adem van fynen grooten Onderhouder, en de foo veel duifenden jamil-lioenen malen, op welke defen bermhertigen Gever aan hem den adem ennbsp;daarin het foo dierbare leven, geduurende foo veel jaren, goetwillighlyknbsp;gegeven heeft, met eenige aandagt befchouwen, en nogh aan dien goedertieren Weldoender niet alleen ondankbaar blyvenj maar felfs alle fyne foonbsp;aanbiddelyke, foo feer hem vcrpligtende deugden en volmaaktheden loochenen, en was het mogelyk hem geheel vernietigen? Wat fal men van defenbsp;onbedenkelyke, ja foo onredelykc en Godtloofegedagtcn anders kunnen feg

heit, om een genoten weldaat te willen erkennen, nogh in figh heeft, verfoei jelyk moeten fyn.

�. 14. Dit nu alles van de in-ademinge gefegt fynde, kan ik niet nalaten hier by te doenj dat het my meermalen met veel eerbied en verwonderinghnbsp;voorgekomen is, dat den H. Job in de vooraangehaalde plaatfeXXVlI.nbsp;3. even voor het geblaas in fyne neufe., het welke hy aan Godt toerchryft,ooknbsp;van een anderen adem fpreekt, die hy fynen adem noemt. S 00 lange als mjnennbsp;adem in my fal fn. Het geen ons reden geeft om te denken, dat in defe woorden op de uit-ademinge en in het byfonder op de lugt, die reets in de lon^enbsp;ingegaan is, gefien wort. Eerflom dat de lugt in de longe in-geademtnbsp;fynde, �t fyne kan genoemt werden j dewylfe niet alleen, gelyk alle anderenbsp;dingen, die wy van Godt ontfangen, maar felfs op een byfondere wyfe,,nbsp;fonder eigen toedoen aan hem. gegeven \s. Een anderen.^ fchynt het gefeidenbsp;daar uit eenigfints klaarder te fyn j om dat hy hier niet van een geblaas, dat eennbsp;voortgangh des lugts betekent, maar vaneen adem die in hem �fpreekt �, �t geennbsp;niet beter, als van de in de longe reets ingeademde en daar in fynde lugtnbsp;verftaan fchynt te kunnen werden j welke hy ook daarom te regtT^w^adem

noemt

I

Van het ^dem-halen. nbsp;nbsp;nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^5

aoemt, om dat het aan fynen wille fchynt te ftaan dcfelve daar in te houden,of we * der uit te dryven-, fonder dat foo feer daar toe, gelyk tot het inademen,eennbsp;andere kragtj die van hem foo oogenfchynelyk niet af enhanght, vereifl:nbsp;wert.

�. if- Ingevalle men nu alle defe aangehaaldcplaatfen by malkander neemrgt; moet niet yder bekennen, dat den Autheur van dit woord, hier na denetflenbsp;ondervindingen van de keurigfte Natutir-Onderfoekers fpreekt ? moet hynbsp;niet toeftaan, foo hy eenigfints in de fchriften van de Ouden ervaren is, datnbsp;hier de nieuwfte ontdekkingen van onfen tyt blykelyk met de vinger aangc-wefen werden? dewyl niemant van de Oude,, de in-ademingh met regt eennbsp;Geblaas heeft kunnen noemen j als aan welke de ware oorfiak daar van, ofnbsp;de uitfettende kragt der lugt nogh volkomen onbekent was. En ook niemantnbsp;van haar daarom dit ware onderrcheit,tuffchen de lugt die in-geademtwert,nbsp;en tufichen die nu in-geademt is, en weder ftaat om uit-gcademt te worden,nbsp;heeft kunnen maken j welke daarom ook geen reden hebben gchadt,omaannbsp;de eerlte de naam van een Geblaas en een Gifte Gor/rr ,en aan de laatfte die vannbsp;desmenfchen adem^die in hem is te kunnen geven..

Indien dit alles nu aldus gefchreven, en in een tyt gefchrevcn is gt; in wcE ke het buiten alle twifl is, dat der menfchen kenniiTe tot alle defe dingennbsp;ligh nogh niet uirgellrekt heeft; kan yraant giet reden weigeren, dit gefchriftnbsp;aan te nemen, als iets, dat van een wysheit en kennilTe der natuurlyke'faken,nbsp;die alle menfchelyke te bovengaan, fynen ooiTprongh heeft?

�. i6. Hoedanigh nu het nut is, dat defe adcmhalinge, waar van wy de wyfe, op welke fygefchiet, tot nogh toe verhandelt hebben,aan demcnl'chcnnbsp;geeft, fullen wy hier niet breder, onderfoeken: dewyl de geleerdfte Natuur-Befchouwers nogh niet geheel daar in over een komen, of fy dient toenbsp;verkoelinge van het bloed;, of om het felve alleen door de nauwe pypjesdernbsp;longegcmakkelyker tedoen doorgaan, en foo aan het bloed een beter mengfelnbsp;te geven; of eindelyk, om een lalpeteragtigen geeft uit de lugt aan het felvenbsp;in de longe mede te deilen; �t geen veele afnemen, om dat het bloed uit eennbsp;ader op in water gefmolten filpeter fpringende, fyn bruine couleur in eennbsp;glinfterende rode verandert; cn een wey vanfigh laat foo helder als water,nbsp;hoe wel egter ftoffelyk voedfel genoegh bevattende: gelyk men met eenigenbsp;droppen fure geeft van falpeter, of fterk-wat.er, daar by te doen vernemennbsp;kan; dewelke uit defe wey een fpier-witte wrongel doet affeheiden. Defenbsp;eigenfehap nu heeft het flag-aderlyk bloed insgelyks, dat bruin is , eer hetnbsp;in de longh gekomen is; dogh na defelve doorgegaan , en daar in de wer-kinge des lugts (welke die ook fyn magh) geleden te hebben, een helderenbsp;Tode couleur in de linker holligheit des herts en verder in de flag-aderep vertoont. En�t geen nogh tot meerder waarfchynlykheit by fommigeaange-merkt wert; is, dat de lugt falpeteragtigh fynde, over al waar fy opeennbsp;bloed ftaat j dat bruin uit de ader gekomen in een kom gcftolt is, het

M 3 nbsp;nbsp;nbsp;felve.'

VIL BESCHOUW�NGE.

felve insgelyks blinkende rood maakt } en een verwe geeft, na die volkomen gelykende, welke het door by doen van gefmolten falpeter bekomt. Dit alles laten wy om de veelvuldige difputen hier over aan de tyd en de on-dekkingen van volgende eeuwen, om ondervindelyk te kunnen bepalen,nbsp;welke van de voorgefeide nuttigheden, of welke andere de regte is, die mennbsp;ftellen moet, dat het bloed van de lugt ontfangt.

Dit is egter buiten twift, en waar, dat de in-ademingh der lugt van foo grooten aangelegentheit is, dat niemant defelve langh fonder fterven miflennbsp;kan: en dat ons hert en ganfche ader-gcflel door den Al-wyfen Maker foo-danigh geformeert is3 dat ons ganfche bloed, ettelyke malen in een uurnbsp;de longh palTeert , en aldaar aan de werkinge der lugt bloot gefteltnbsp;wert.

�. 17. Hoe veel nu, behalven deflelfsuitfettendekragt en fwaarheitaande welgeflcltheit der lugt gelegen is, om menfehen en dieren in het leven tenbsp;behouden, fict men in die tyden3 tils de lugt bedorven fynde, peftilentialenbsp;fickten veroorfaakt, enVorften en Onderfaten, grooteen kleine, totduifd�l-den toe door defelve wegh rukt. En geliev� niemant defe foorten van allenbsp;menfehen treffende fiektenaan yets anders toe te {chryven3 nadien defelve aan alle hooge en laage ftants-perfoonen gemeen fynde, ook een gemene oorfaakver-eiffehenj welke niet anders als in de lugt, die aan allen gemeen is, gevonden kan werden. Een fchrikkelyk exempel van defe peftilentiale vergiftin-ge der lugt, heeft den vermaarden ProfeJJor L. Schacht in de laatfte peft-tydnbsp;tot Leiden getoont;namelyk met een emmer vol water een nagt langh,fclfsnbsp;in huis, te latenftaan5 wanneer des morgens figh een uit de lugt gevallenenbsp;Room, met veel verfcheiden couleuren vertoonde5 welke met het boven-fte water fagjes meteen lepel afgefchept, en aan een hond re drinken gegevennbsp;fynde, defelve binnen weinigh uuren dede fterven. En heeft ook de fchade�.nbsp;lykhcit van een bedorven lugt, preuven in overvloed uit die droevige ondervindingen, waar door men foo meenighmalen gezien heeft, dat menfehennbsp;ineen lugt, waar in fy gewoon waren te leven, op een ellendige wyfe verflikt en geftorven fyn, als fy met den rook van glimmende dove kolen vergiftigt was.

�. 18. Het gevoelen nu, dat de lugt in-geademt fynde, yets in de Longc laat, (waar en wat het ook wefen magh) en niet weder met defelve geftelt-heit daar uitkomt, fchynt ook eenige waarfchynelykheit te ontfangen, uit feke-re ondervindinge, die ik onder myn aantekeningen van den Jare' i6pf vin-de3 welke fchynt gelooffelyk te maken, dat de lugt dat foort van deelen innbsp;de Longh laat verblyven, door welke fy te vooren de, vlammen onderhielde. Men kan hier over de � p van de XXII Befchouwinge van het Vyer, nanbsp;fien3 alwaar dit Experiment in fyn omftandigheden te lefen is. Behalvennbsp;dit vind men in de Memorien van de Franfche Academie Jnno 1707 pag\nbsp;213 een aanmerkinge van de Heer Hombergh-, in welke fyn E fegt, dat y-

mant

Van het Adsm-halen.

mant figh in een plaats bevindende, daar een fterke reuk is van clye van Therebintyn , en daar na fyn water makende, gewaar werden fal, datnbsp;het defelve violette reuk heeft,als of hy Therebintyn ingenomen hadde.De-wyl nu de delen van defe Therebintyn olye niet anders in fyn lichaam gekomen fchynen te fyn,als door ademhalinge;en het uit de reuk van het waternbsp;ganfch waarfchynelyk is, dat fy eerft met het bloed gemengt fyn geweeft;nbsp;befluit defe Heer daar uit, dat de lugt eenige delen in de longe,by het bloednbsp;laat. Dogh het is hier de tyd niet, oiri �t geen nogh onfeker by veele gehouden wert, te bepalen-

�. lp. Kan nu ymant na dit alles begrepen te hebben,nogh niet fien,hoc fecr fyn waarde leven in de hand van een ander is? en hoe veel wy aan fynenbsp;goedheit voor de continuatie van het felve verpligt fyn onfe dankbaarheit tenbsp;toonen? die foo groot een lugt-zee, waar in demenfchen als vitTchen leven,nbsp;in die flaat onderhout;dat fe bequaam is om aan het ganfche menfehelyk ge-flagt, en foo veel dieren dien gvooten dienfttedoen, van haar in het leven tenbsp;behouden, en ter ademingh te flrekken. Kan ook eenigemenfchelykehulpnbsp;defelve herftellen, als fy bedorven, en aan ryke enarmedoodelyk is? En foonbsp;alles by geval, en fonder voorforge van een Magtigh en Goedertierennbsp;Regeerder gefchiet; waarom is in foo veel duifenden van Jaren onder foo veelnbsp;veranderingen, die fy door ftormen en blixem-vyeren lydt; die fy doornbsp;foo veel vergiftige dampen, als in defelve, uit onderaartfche bergh-holen,nbsp;uit verrotte dingen en op foo veel andere wyfen uitwafemen, moet ondernbsp;gaan,nogh niet eene geweeft, die haar de geftcltheit,waar door fy allesnbsp;in het leven bewaart, heeft doen verliefen ? Dewyl foo het alles gevalligh is ennbsp;geen verflandige beflieringe heeft, het een foo ligt gelchieden kan,als hetnbsp;andere.

Dogh van defe en andere eigenfchappen der lugt fal hier na met voordagt, pp

lyn plaatfe gefproken werden.

Ondcrtuflchen laat een yder, die figh aan de kennifTe van fyn Maker en Onderhouder yets laat gelegen fyn, dit alles, dat van de adem-halinge ge-fegt is, met ernft herdenken; en figh felfs in fl�te afvragen, of hykanooi--deelen met reden te handelenals hy fegt, dat het aan hem aannemelyknbsp;voorkomt, dat defe lugt ook niet tot dien einde onder andere gemaakt 'is,nbsp;om al wat ademt, in het leven te behouden?nadien defelve alleen, en nietsnbsp;ter wereld anders de daar toe vereifte hoedanigheden heeft. Gelyk ook datnbsp;al het verbaailmakend fpier-geftel van deborft op die wyfc gevalligh kan geworden fyn, fonder dat het groote einde van de lugt in en uit te ademen,,nbsp;daar doorbe-oogtwas;daar foo eengroot getal van fpieren in foo een wonderly-ke Ordre gefchikt fynde, dit oogmerk alleen, en by na niets anders bequaamnbsp;fyn uit te voeren. Kan hy geloven, dat de longh lender verftant gemaakt,,nbsp;en in de borlt op de getoonde wyfe geplaatlt is? daar foo fy een andernbsp;geftcl hadde� alle de eigenfchappen der lugt, alle de fchikkingen van loo

fpieren,

p6 nbsp;nbsp;nbsp;VII. B E S C H O U W I N G E.

fpieren, die nu tot dit werk dienen, ganfch vergeefs fouden fytl^cn dengan-fchen Aartkloot ftraks ontvolkt wefen. Souden foo veel ribben en krake-bec-nen die de borft uitmaken,foo veelfpierendie fe bewegen, het middel-riften de longh infoo kleinen plaatfe by geval malkanderen gevonden hebben, ennbsp;de lugt fonder eenigh voornemen, dit alles omringen; daar een van allennbsp;ontbrekende, het groote werk der ademhalinge, en met het felvc hetlevennbsp;van alle menfchen en dieren flrax op foude houden ? Kan foodanigh ymandnbsp;denken, daar foo veel en foo verfcheiden faken tot een einde famenloopen,nbsp;dat defelve niet met dat voornemen, op dat fy malkanderen daar toe dienen fouden, gemaakt fyn? Die figh fchamen foude als hy een konftigh flotnbsp;van een geld-kift fagh met een fleutel, die het felve alleen kon openen,nbsp;om by eenige verftandige menfchen te feggen,dat hy geloofde, dat defebeide in dit opfigt tot malkander, door een figh des verltaande Werk-meefternbsp;niet gemaakt, maar by geval en fonder eenigh overlegh alfoo geworden waren j en dat fy gevalligh of noodfakelyk, egter fonder wysheit, malkanderennbsp;ontmoet hadden. Ellendige menfchen! die na foo veel en foo heerlyk eennbsp;verftand betoonende wonderen in de fchepfelen, en in haar felfs dagelyx tcnbsp;fien, nogh in foo ongelukkige gedagten blyven kunnen.

VIII. BE-

VUL BESCHOUWINGE.

Van het Ader-geftel.

�. i.TTEt voorgaande fcheen meer als genoegfaam te fyn, niet alleen X J. om een twyfFelende te regt te brengen, maar felfs ook om het alderhardnek kigfte ongeloof, daar van te overreden, dat ons lighaameenenwy-fen Maker moer gebade hebben} en dat niet minder, als aatl een lofleengC-vallige, of figh felfs onbewufte oorfake deflelfs oorfprongh kan toegefchre-ven worden. Indien eg ter nogh ymand overigh was, die of door niet welnbsp;op het gefeide gelet te hebben, figh van dit alles nogh ongeraakt, en daarom onovertuigt gevoelde} of fchoon dit alles verftaan hebbende, nogh weigerde fyn toellemminge tot het daar uit gemaakt befluit te geven} laat hynbsp;met ons nogh een trede verder gaan, en lien, ofhy fonder tegenfpreeken vannbsp;fyn eigen confcien�e, hetverwonderlyk ,entotfoo veel oogmerken dienendenbsp;gcftel van de pypen, door welke het bloed omgevoert word, kanbefchou-wen } en nogh denken , dat den Formeerder van het felve met regt foo-danigh een by hem kan gehouden worden, die dit makende, geen einde fighnbsp;voorgeftelt hadde, waarom hy dit maakte} en die niet en w ifte, wat hy felfsnbsp;Was, of wat hy gemaakt hadde.

Want indien een ongelukkigh (felfs een wreveligh en hartnekkigh) God-

N nbsp;nbsp;nbsp;loochenaar

VIII. BESCHOUWING

loochenaar alleen maar fighbevint foo verre overtuigt te fyn, dat hy het flrax gefeide, tegen de beginfelen der overredinge, die hem ook in lyn weerwilnbsp;fomtyds boe weinigh het ook fyn magh ontroeren, niet en derft met gcruft-heit van fyn gemoet ftaande houden j en alleen figh op foodanigc tyden ge-nootfaakt vint, om by figh fclfs te denken, dat het wel eenigfintsgelooffe-lyk fchynt, dat fyn lichaam met wysheit gemaakt is j fynder geen fubtilitei-ten meer van noden, om hem foo verre te brengen, dat hy fidderen moet,nbsp;denkende dat hy foo Wyfen, foo Magtigen, foo Goedertierenen Maker,in wiensnbsp;hand hy volkomen is, niet alleen tegen foo groote bewyfen aan, niet heeftnbsp;willen erkennen, maar felfs tot nogh toe foo lafterlyk geloochent heeft j ennbsp;fyn eigen geweten fal hem de ftraffe , die hy te vreefen heeft, haaftfchrikke-lyk genoegh voorftellen, zonder eenige verdere redeneringe van noden tenbsp;hebben.

�. z. Op dat hy dan verfekert moge werden van de onredelykheit van fyn gevoelen*, laat hy met ons in ernftige overweginge nemen, ofhet te denken is, dat de buis I, T�ab.II. Fig.'^.'^c�kc�atvi Aorta^Arteriamagnao�grote Slag-ader noemt, fonder verftant en oogmerk fyn forme gekregen heeft,nbsp;foo als iy F�ah. III. Fig.^. vertoont wert uit P. Verheyen^ in de byibnderenbsp;gedaante, die fy in een menfche heeft.

Boven andere wonderen, die wy hier niet aanraken, weet men dat�er niet een eenigh deel des lichaams nogh bekent isj of men bevint, dat het bloed doornbsp;de takken van def� groote flagh-ader daar heenen gevoert wert totvoedinge,nbsp;beweginge, ook wel affcheidinge van andere noodige vogten, en meerder gebruiken. Sal ook ymandt dit ganfche Slagh-ader-geftel dan kunnen deneken by gevallige of figh van alles onbewuftc oorfaken dus gewordennbsp;te fyn ?

Om nu van defe Figuur, die anders aan onervarene wat verwart foudc fchynen, in het ruw eenigh begrip te geven j laat ons hier het begin A Onbsp;van defe Slagh-ader ons verbeelden, als by O van het hert afgefneden fyndejnbsp;foo (al men fien , dat uit defelve \gt;y a a twee kleine Slag-adertjes,nbsp;ren genoemt, na het hert figh wenden 5 die wat grootcr met de letters BB af-gebeeltfyn, Fah. II. Fig. ii.

Dan eenigfints regt op gaande Fah. IIL Fig.A^. fiet men uit defe buis, de Carotides hb fpruiten, welkers pols-flagh men met de vinger ter fyden denbsp;(Irot voelen kan j defe verder in het voorby gaan eenige takken aan de ftrot, ennbsp;naby gelegen deelen gegeven hebbende, fcheiden figh elk in twee takken,nbsp;waar van de eene ee na binnen in het hoofd, na het dikke Herfen-vlies, denbsp;Slym-klier, de oogen, het binnenfte van het oor, en na de Herfenennbsp;gaat} en de andere tak dd., na de deelen, welke het hooft van buitennbsp;uytmakenj en is mede die, welke men in de flaap van hethoofd voeltbewe-gen.

Wyders fiet men, daar defe groote Slagh-ader by A figh begint te krommen.

V%n het Ader-gefiel.

men om in de linker fyde na beneden te gaan dat�er wederfyds twee groo* te takken D en L figh vertoonen, Subclavite geheten j welke gclyk in F, innbsp;twee groote takken weder gedeelt worden, waar van de eene by de elleboog hnbsp;fchynt IS, eindigen, en de andere, E aan de verderen arm, en de ganfehehantnbsp;tot het uiterlle der vingeren toe, bloed verfchaft. Doch voor defe verdelin-gein F, Laat defe Subchvia. verfcheiden takken uit fighj als na beneden dennbsp;tak die na de borften ,en:gt;?, die door fynfyd-takkendebovenfte/a^ri^^w-r/i'^z^e uitmaakt: verder gaan na boven toe de Cervkales cc ^ ^�trs p'ertebra-genoemt} welker fyd-takken in �in een anderen gemeenen buis ^ , dienbsp;langs de rugge-graat,kettingswyfe na beneden loopt, haar bloed uitftorten;nbsp;eindclyk gaan defe Fertebrales na de herflenen. Om nu van alle de kleine takken , ^ na de fpieren van den hals., o en ^ na het fchouderblad van buitennbsp;en van binnen, en al die men uit de Slagh-aderen van den arm fiet uit komen, niette fpreken.

De groote Slagh-ader figh nu in B en C na beneden wendende, (alwaar weder defelve letters tot aanwyfinge gebruikt werden) geeft eerft de Bronchia^nbsp;lis die de longh fchynt te voeden j defe volgen deonderftetuflehen-ribbi-ge f^-,die hier dwars en afgefneden uit defelve komen j en daar onder,fomtyts wederfyds, een tak na het middelrift d'y onder welke de Caliaca �voortkoratinbsp;die figh in twee takken verdeelt, waar van de regte na de maagh, na hetnbsp;net, na het pancreas, na de eerfte darm by de maagh, na de galblaas en lever gaat 5 en de linker na eenige kleine takken aan de maagh, het net ennbsp;het pancreas gegeven te hebben , met fyn grootfte gedeelte in de miltnbsp;eindigt.

Onder defe Caliacauit de groote Slagh-ader,debovenfteil/^ra/V^? �, in het fcheil na de dunne darmen lopende, gelyk de Slagh-ader u ondernbsp;na de dikke darmen doet.

SS Syn die na de nieren, en/'/ die na de lenden gaan } W fyn dc faad-flagh-aders.

Na alle defe takken deelt figh de ganfche groote Slagh-ader in w in twee groote takken, die men Iliad noemt; welke na de onderfte ingewanden desnbsp;buiks, als blaas ,de lyfmoeder, en andere teeldeelen, denendel-darm, enz.nbsp;takken gefonden te hebben, aan beide de fyden verder na de beenen gaan, totnbsp;de tiiterfte einden der teenen toegt; ontrent op die wyfe als de oxel-ader by Fnbsp;na de armen doet.

�. 3. Gelyk nu defe groote Slag-ader na alle deelen des lichaams fyne takken fent, kan men denken , by geval te fyn , dat niet een van defe, hoe klein fy fyn mogen , gevonden wert; voor voor welke niet weder eennbsp;ader-tak gemaakt is , die het bloed, het welk door de Slagh-ader vannbsp;het hert na de deelen gevoert is, weder van defe delen te rugge na het hertnbsp;brengt ?

Laat dan ycmandt, die hier eenigh begrip van begeert te hebben, de 00-

N z nbsp;nbsp;nbsp;gen

VIII. BESCHOUWING E.

gen (laan op de 'Tah.III.Fig.f. en fien hoe in fyn lichaatn defe aderen loo-pen, die het bloed na fyn gedane dienften weder na het hert voeren. Soo dat het geen in de vierde Figure (om een voorbeeld of twee te geven) door denbsp;^rteria Subclavia D na de uiterfte einden der vingeren in 7.8. p. heenen gebragtnbsp;is, weder in kleine takjes der aderen, als NN in �e vyfde Figurenbsp;word} waar door het door Q^, O, M, G, weder te rugge loopt} ennbsp;door een grooten buis E, (die men Fena Subclmior noemt) na de holle ader Cnbsp;gebragt, en foo voort door de opcningh A weder in het hert geftort werd.nbsp;Welk hert men moet begrypen, dat hier ook by de openingh A, van defenbsp;Ader afgefneden is, en daarom hier niet vertoont wert.

Soo fiet men ook hier de ftrot-aderen Fig- f. iV?najugulares) dd,ee^en de Fer-tebrales ff, welke het bloed, dat i%.4-door de Slagh-aderen en rr, (aldaar Carotides en Fertcbrales, genaamt) in het hoofd en andere deelen gebragt was, weder te rugge voeren en als vooren (iv^.f) door defelve holle ader Gnbsp;na het hert in A de wegh wyfen.

Op defelve wyfe moet men begrypen, dat het bloed, *t geen door de flag-ader T {Fig- 4.) na beneden gevoert, en (gelyk in den arm) tot de einden der teenen doorgedrongen is, aldaar eerft in kleyne adertjes, om het te rugnbsp;te brengen , ontfangen wert} en verder door de ader IG, y.langsE,B,nbsp;(die de benedenfte Holle-ader, of wel de Opgaande, om dat het bloed daarnbsp;door opwaarts gaat,genoemt wert) in A komende in het hert uitgeftort werd.nbsp;De aderen, die uit de voeten opwaarts komen fyn hier, gelyk ook denbsp;Slagh-aderen,die het bloet derwaarts brengen, niet vertoont in de figure om de-fclve niet te groot te maken} en fyn ook onder en boven defelve wys-letters.

�. 4. En foo voort in alle Aderen en Slagh-aderenfigh het gefeide verbeeldende , kan ymant denken, dat dit groote Slagh-ader-en Ader-geftel, fonder verftant gemaakt is} en dat fy niet elk, tot' haar byfonder oogmerk van het bloed heen en weder te rugh te voeren, alfoo geformeert fyn? die ditnbsp;nogh ftaande derft houden} waar mede fal hy overtuigt kunnen werden? Ennbsp;laat hy figh felven vragen, of hy in een fontein-werk de leidingen van het water fiende, (die op het duifenfte deel foo veel konft niet bevatten, als defenbsp;leidingen van het bloed)� wel foude derven feggen, dat hy waarlyk geloofdenbsp;dat fy fonder eenige wysheit of voornemen , fonder een meellers overlegh ,nbsp;�foodanigh gefchikt waren} en of hy dit doende nogh foude kunnen denken,nbsp;dat hy by eenigh verftandigh menfeh voor redelyk foude gehouden werden?nbsp;Een Atheift fal al feer moeten verblint fyn, indien hy na defe twee figurennbsp;gefien, en figh dit Buis-gefl;el,dat foo wonderlyk op malkanderpalljvoor-geifelt te hebben, nogh ftaande kan houden, dat des Makers wysheitnbsp;en ooghmerk daar door niet bewefen wert. Hy herdenke by figh felfs,nbsp;of dit waar is of niet.

�. y. �p dat dan een onervarene, van alles dat hier ontrent boven ge-fegt is, en van den omloop des bloeds eenigh famen-hangende begrip moge

for-

Vanhet Ader-geflel. nbsp;nbsp;nbsp;lOI

formeren; laat hy figh verbeelden dat in de Tab. II. Fig. 3. de pypen of aderen E en F defelve fyn, die in de Ttb. III. Fig. f. met Cen B vertoont werden i waar door het bloed van onderen en van boven in deregterhollighcit vanhctnbsp;hert komt j uit weike het door de pyp G Tab. II. Fig. 5. weder uitgaat , innbsp;dc longKj en van daar door een andere ader H in de linker holligheit vannbsp;het hert geftort wertj welke twee buifen H en G in de Tab. II. Ftg. iz-.nbsp;door CE en BE, die alryd een lugt-pyp der longe A Etuflchen haar beidennbsp;bevatten, te voren vertoont fynj eindelyk ftelle hy figh voor, dathetbloeCnbsp;uit defe linker holligheit door het toeknypen des herts uitgewrongen werdnbsp;in de groote Slagh-ader I Tab. II. Fig. 3. die gelyk fy in haar takken voortgaat in de Tab. III. Fig. 4 ftrax vertoont is.

Soo dat hier door de wegh van de foo vermaarden omloop des bloets, ee-nigfints aan ymant, die dit in agt genomen heeft, kanblyken; bet welke uit het hert door de Slagh-aderen na de deelen gaande, door deaderen weder na het hert keert. En als dan delongh, tuflchcn beide de holligheden desnbsp;herts,doorgegaan lynde, weder door de groote Slagh-ader den felven weghnbsp;begint.

Van defe beweginge (al figh yder wel te regt kunnen verl�keren} die om hier geen andere bewyfen, die menigvuldig fyn, op te halen, oit door eennbsp;vergroot glas in de ftaart vaneen Aal delTelis loop waar genomen heeft; Ennbsp;de groote fnelheit daar van fal hy niet fonder verwonderingh kunnen aanfchou-wenj indien hem oyt het fpringen van het bloed uit een gequetfte Slagh-ader'nbsp;voorkomt.

�. 6. Om nu verder te onderfoeken,hoe dikwils hetbloedinhetlichaam: van een menfch fynen omloop op een dagh volbrengt; laat ons I. met den grotennbsp;Harveus vaft Hellen, dat de linker holligheit van het hert, ontrent tweenbsp;oneen bloets bevatten kan; hoe wel den naukeurigen Lo-werus def�lve dik-wils gi'ooter bevonden heeft.

II. nbsp;nbsp;nbsp;Dat in elke toeknypinge van het hert,de(� holligheit genoegfaam geheel le-digh gemaakt wert-, en derhalven t�elkens twee oneen bloets in de groote'nbsp;Slagh-ader ingedrongen werden: die daar door opfwellende, den pols-flaghnbsp;veroorfaakt.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Indien men nu onderftelt, dat defe pols-flagh de tyt van een feconde vannbsp;een uur, (andere ftellen defe tyd vry minder) van noden heeft, ofeenfeftig-fte deel van een minutej het welk yder in figh fclfs kan waarnemen, ennbsp;tegenwoordigh by veele dus gemakshalv'en genomen wert} fullen alle urennbsp;3600 pols-flagen gefchiedeuj en daarom' tweemaal foo veel,dat is 7100 on--een in een uur door het hert gaan gt;

ir. Welke dan te famen 600 ponden bloeds (met de Medicyns elk pond van iz oneen nemende) fullen maken, die in een uur het hertnbsp;pafleeren.

F�. Nu is het gemeen gevoelen van de Amtomid-i dat een menfch feP

101 nbsp;nbsp;nbsp;VIII. BESCHOUW INGE.

den meerder bloed als 14 van defe ponden, en minder als if in fyn lichaam heeft} maar hier met Lotverus, het felveop ip defer ponden nemende, blyktnbsp;het dat het ganfche bloed in een uure 14 malen door het hert fal gaan, datnbsp;is yy� malen in een etmaal van 24 uren.

Indien men nu met Liflerus, Ach, dzt in een minute 75 of in een uur 45-00 pols-flagen gefchieden, en dat het roode bloed, het welk door het hertnbsp;fyn omloop doet, (andere vogten, als gal, fpogh amp;c. die daar afgefcheidennbsp;worden , en niet omlopen, uitgefondert fynde) alleen 7 ponden , gelyknbsp;fommlge willen, bedraagt} fal het felve alle uurenruim 80 malen door het hertnbsp;pafleren , nemende het pont alhier voor 16 oneen} en voor la, gelyknbsp;boven, meer als 100 malen: dit is waar, hoe veel verfchil daar in magh welen, dat het feer veele malen gefchiet.

�. 7. Laat nu een ongclukkigh .Godtloochenaar eens by hgh felfs neder gaan fitten, en fyn gedagten op defe verbaaftmakende fnelheit vellen} Iaatnbsp;hy denken hoe groot de kragt van het hert en Slagh-aderen moet fyn, dienbsp;foo fnellen llroom van fyn bloed, fyn leven langhgedurende, in hem veroor-faaken} laat hy figh de gepallheit van foo ontelbare kleine takjes der Aderennbsp;en Slagh-aderen voorllellen, door welke het vloeit} en waargenomen hebbende de ongevallen, die een menfeh overkomen, als defen omloop gefluitnbsp;wert, felfs in de kleinfle takjes-, en infonderheit, dat dit alles fonder eenigcnbsp;magt van fyn wil, en felfs fonder fyn gevoelen of weten in hem gefchiet} laatnbsp;hy figh felfs vragen, of hy met een toeftemmend gemoed kan flaande houden, dat dit ganiche geftel van hert, longh, aderen en flagh-aderen geennbsp;wyfen Werk-meefler gehadt heeft? en of dit bloed 40, yo, 60 en meer ja-ren lang foo veel duifenden vanmalen kan omgevoert, en door foo nauwe buisjes fonder oit flil te Haan, kan voortgedreven worden,fonder dat een Mag-tigh en Goedertieren Bellierder dit alles regeert, en hem buiten alle hulpnbsp;van eenigh werkend ichepfel in het leven behoud.

�. 8. Ontelbare byfonderheden (laan v/y over om niet te langh te fyn} die een Magtigh, Wys en Goedertieren Godt, ook aan de blindfte menlch fou-de kunnen aantonnen: eenige weinige fullen wy tot verder overtuiginge vannbsp;defe beklagelyke Philofophen ophalen.

I. Snyt eens een Slagh-ader en ader in fyn lengte open} en fiet met hoe veel order de openingen in beide gemaakt fyn} waar door uit de eerfte hetnbsp;bloed in de daar uitfpruitende takken uitgaat} en in de laatfte, uit defl�lfsnbsp;takken, in de ader ontfangen wert.

�. p. //. Infonderheit is het te denken, dat het by geval toe gekomen is, dat de Slagh-aderen wyder by het hert fyn} en na de delengaande, allengs-kens nauwer, en in kleinder takken verdeelt worden? op dat het bloed,metnbsp;foo Herken voortgangh uit het hert komende,defyd-takken nietvoorby fou-den loopen, en fyn wegh alleen in de wyde vervolgen} waar door de ter fy-den leggende delen, van haar voedend bloed niet genoegh voorfien wordende.

Van het jider ge ft el. _ nbsp;nbsp;nbsp;loj

de, verdorren fouden. Want alleen door dit nauwer werden der Slagh-ade-ren gefchiet het, dat het bloed uit het hert voortkomende, �t geene in de Slagh-ader is, om plaatfe daar in te vinden, voortll;ootgt; het welk door denbsp;engrens van de uiterfte takken niet kunnende foo ras palTeeren , rontom tegen de fyden des flagh-aders aanperftj en defelve opfpannende, foo dat daarnbsp;door de Poh-ftagh veroorfaakt wert, in de fyd-takken met meerder kragt indringt, als of de Slagh-ader over al defelve, of in het vervolgh een meerdernbsp;wydte hadde, als in fyn begin.

En moet niet yder bekennen, dat des grooten Makers oogwit in defe o-peningen, die in de Slagh-aderen fyn, en waar uit hare fyd-takken fpruiten, als met handen by na getaft kan worden? die het geen den netten Anatomiftnbsp;Loiverus waargenomen heeft, in de Tab. HL Figuur 6. befchout. Alwaarnbsp;in �^c^dc groote Slagh-ader uit het hert by o komende, endedaar uit voort-fpruitendetakken^,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;deCervicalesenOxel-Jlagh-aderxa.'ek.tndie^vertoont

werden. Nu als het bloed van o door h cn c na. d gedreven wert, foudehet om de wytheit des flagh-aders, defe takken voor by vloeijen j immers min-derbloed, als van noden is, daar in geperfl: worden j waarom dan den groten Formeerder in c befeyden hare openingenfoodanighuitftekendehoogtensnbsp;geftelt heeft, dat fy het bloed van o voor by c na i vloeyende, eenigfints innbsp;fyn voortgangh fluiten, en den wegh na defe takken doen inflaan. Kan ooknbsp;ymant dit ooghmerk alhier mede loochenen? endenken, dat dit alles fonder voornemen gefchiet is? Waarom wert dan dit in alle andere takkenfoo-danigh niet gevonden, daar het foo nodigh niet en is ?

�. 10. IIL Maar fchoon het uitgaande bloed, door het aanftuwen van het hert, wel een behoorlyke fnelheit verkrygt j fcheen�er egter gevaar, dat hetnbsp;hert figh los latende om nieuw bloed te ontfangen, twee fchadelyke dingennbsp;gebeuren fouden ; namelyk eerftdat als dan het bloed weder te ruggeinhetnbsp;hert foude takken door fyn fwaarheit, /e� t'weeden^ dat dc VOOrtlluWCnde

kragt of het toeknypen van het hert ophoudende, den omloop des bloeds dan ook ftil foude liaan.

Hoe het eerfte door Vdlvulte of fchot-deurtjes voor gekomen wert, is te vooren, daar men van defelve gefproken heeft, getoont. En wat het tweede belangt ; kan ymand nu denken dat dit by geval of fonder voorgenomen eindenbsp;gefchiet is ? dat in de Slagh-ader felfs, daar fy eenige grootheit hebben, denbsp;vliefen, die fe uitraaken, omtrent gelyk inde Slok-darm gefegt is, behal-ven A Tab. IH. Pig. j. den rok, daar debloed-vaten tot haar voedinge en fe-nuwen infonderheit doorlopen V cn B daar veel kliertjes in fyn, nogh een anderen rok C hebben, die van veel op malkander leggende rings wyfefpiervel�-len beflaat} en onder delen de vierde D, die vliesagtig,cnmetregtuiteninsnbsp;het langhloopende vefelen voorfien is, welke by het hert dikker en gelyk als-vleefliger fyn.

Wanneer na de Slagh-ader, door het bloed, uit het hert Icomende, vervult;

Vin. BESCHOUWING E.

vult isjop dat deflelfs loop niet op foude houden,trekken defe rontlopende vlcefl-ge draden figh felven toe jen maken daar door den Slagh-ader van alle kanten nauwer j foo dat het bloed niet te rugge na het hert kunnende wyken, omnbsp;dat l^ah. II. Fig. 11. de fchotdeurtjes het felve boven het hert tegen houden,nbsp;nootlakelyk voor en fydwaarts uit moet berlten; waar door op defe wyf�dennbsp;omloop van het bloed, ook terweyl het hert figh open doet, en het bloednbsp;niet Voorfloten kan, fonder eenige ophoudinge geduurigh gemaakt wert.

Toont niet alle defen toeftel der werktuigen,die de Slagh-aderen uitmaken, ^at fc een verftandigh, en tot fyne wyfe einden alles bequaammakendenWerk-meeller gehadt hebben ?

�� I I. IF. Boven dit alles, nadien defe Slagh-aderen door ons geheel lichaam figh verfpreiden, ent�elkens op elke toeknypinge van het hert met foo kragtigh een geweld opgefpannen werden jen foo fterke kloppingen, als mennbsp;uit de polflen gewaar word, nagt en dagh veroorfaken j wie kan begrypen,nbsp;hoe het bykomt, dat wy noit eenige van defelve door ons gevoel gewaarnbsp;werden, als wy gefont fynj niet tegenftaande fy figh, op foo veelplaacfen,nbsp;aan een opgeleide vinger foo kragtigh doen gevoelen?

Het is waar, dat fommige voor een regel Hellen: De confuetis nonjudicat anima j dat is, onfe ftel oordeelt niet, van het geen men gewoon is, Dogh indiennbsp;dit waar was, moell onfe fiel foo weinigh van onfekunnenoor-deelen, als van de Pols-jlagen-, dewyl de eerfte foo gewoon aan ons is, alsnbsp;de laatlle: en egter bevind men, fchoon men dikwils fonder gedagten daarnbsp;op te maken ademhaalt, dat men daar oplettende, den loop van de lugt innbsp;onfen mond, neusgaten, ftrot en Jonge gevoelen kanj en uit het werkfelfsnbsp;weten, dat men ademhaalt: daar noghtans in tegendeel een gefont menfche,nbsp;hy lette foo veel op den fiagh vaij fyn Hert,en kloppinge vanfynSlagh-aderen, als hy wil en kan, het minlle daar van niet fal gewaar worden,

Is dan hier in op een byfondere wyfe, de wysheit en goedheit van onl�n grooten Maker niet openbaar? die om onfen aandagt, welke wy op anderenbsp;faken hebben, door dit geduurigh geklop niette turbeeren, aan ons geennbsp;gevoel daar van heeft gelieven te geven. En fchoon een Atheift dit hier uitnbsp;niet fien en kan, ten minfte fal ymand die eenen God erkent, hier uit leren, dat het fyn pligt is, fyn aandagt op fynen Schepper en deflelfs werkennbsp;te vellen j die op dat defelve door de geduurige beweginge der Slagh-aderennbsp;niet geduurigh louden afgetrokken werden , dit wonder in hem gelegcnbsp;heeft.

Ook en kan nieraant dit aan eenige llof�elykc eigenfehap der Slagh-aderen felfs toe fchryvenj nadien, als in koontfen of door andere oorfaken hare ve-felen llerker, als na gewoonte, door het bloed uitgefpannen werden, eennbsp;yder defe kloppingen met ongemak telkens gewaar word. Het felve bevintnbsp;men, wanneer inlbnderheit in grootc alteratien en verfchrikkingen, derfel-ver rings-wyfe fpicr-draden, nauwer als behoord , op een krampigeraaniere

werden

Van het Adn-gefteh nbsp;nbsp;nbsp;tof

werden toegeknepen, door de onordentelyke beroeringen van de fenuw-vogten, welke de Slagh-aderen bewegen j foo dat defe buyfen enger geworden fynde,het ge\velt,�t geen fy van het bloed, dat uitbet hert komt, ly-den, meer als gewoonelyk gevoelt werd. Dit weten die gene, welke de klagten van fommige vrouwen gehoort hebben, die (gelyk men f�gt) aan op-en op het minfte voorval fchieiykeonftelteniffen onderworpen fyn-de, hare Slagh-aderen meermalen door haar ganfehe lichaam voelen kloppen.

�� tz. En fchynt dit ook de reden te fyn, dat den H :'Joh Cap. XXX. 17. na te vooren vers iy,i5,en 17 fyne verfchrikkingen en lichaamelykequa--len opgehaalt te hebben, dit voorname teken en groote uitwerkfel van fynenbsp;ziels ontroeringen, daar op in defe woorden laat volgen; en mynepols-aderennbsp;en ruften niet', want ten fy hier door verftaan wierde, dat door defeontftel-teniffen, hy het geklop fyner Slagh-aderen buiten gewooRte gevoelde, omnbsp;te voren gegeven redenenj fchynt dit niet wefentlyks toe te kunnen brengen, omnbsp;fyn cngclukkigen ftaat uit te drukken; dewyl anderfints in allegefondemen-fchen, foo langh fy leven, de Pols-aderen niet en ruften.

Indien men hier nu by doet, dat het woord {gnorekim) hier Pols-aderen vertaalt, ook Senwwen betekent, als by Buxtorftus te fien is; blykt hier uitnbsp;de hooge wysheit des Ingevers van dit befchrevene woord; die hier ook denbsp;oorfake van dit. onruftigh gevoel der Pols-aderen in het (clve woort begrypt:nbsp;nadien, gelyk in de laatfte jarenby de geneeskundige waargenomen is, denbsp;fenuwen de oorfaak van defe beweginge en toetrekkinge der Slagh-aderennbsp;fyn: gelyk ftraks al eens gefegt is.

�. 13. Ik weet niet of het nut is hier by te doen , dat de famentrekkinge der Slagh-aderen, en andere delen in ons lichaam, dooreenverfchrikkinge,nbsp;ook eenigfints fchynt beveftigt te worden: om dat in groote en hert rakende ontfteltenifl�n , meernaalen een koud cn nat fweet OVCl' hct gchecle lichaam uitbreekt dat bekent is van het famen trekken der klieren, die in denbsp;huid fyn , en daarom hare vogten uitgeven , foo fchielyk voort te komen.nbsp;En indien�er in eenige van defe kliertjes, of foo eenige willen kliftertjes, hai-ren ingeplant fyn, kunnen fy niet anders, als door de toeknypinge der fel-ver over einde ryfen: gelyk men in defe gevallen door fchrikin figh felvcn,nbsp;en ook in getergde en ontftelde dieren waarnemen kan. Soo ftet men, alsnbsp;ymant het einde van een pen , in een lolTe en nier nauw toegeflotene handnbsp;houd, dat defelve wel op fyde kan leggen; maar als de hand fterk toegenepen word, dat het geen buiten de hand is, over einde ryft.

Of nu dit de eenige oorfaak is van dit opryfen des hairs, dan offer ook yets aan de vogten, die het hair voeden moet toegefchreven werden, on-derfoeken wy hier niet. Dit fcheint egter te volgen, dat de woorden vannbsp;Eliphaz denTemaniter., Job. IV. if.foo niet geheel, immers ten dele, haar ver?nbsp;klaringe hier uit kunnen hebben; als hy fullende degrootheit vanfynen fchrik

O nbsp;nbsp;nbsp;iiitdruk-

VIII. BES C-H O U W I N G E.

uitdrukken j in hem door een nagt-gefigte veroorfaakt, legt J Hy de de bet hair mynes vleefches te berge ryfen. Daar mede beduidende de grootefamentrek-kinge, die defe fchrik in fyn lichaam, en felfs in de uiterfte knobbeltjes, daar het haar ingewortelt is, veroorfaakte. Dogh dit in het voorbynbsp;gaan.

�. 14. Soo het nu niet en is door de wysheit des Scheppers, dat�cr geen deel in het lichaam is, tot welk het bloed niet komen, en waar hetnbsp;niet van daan te rugge vloeyen kanj waarom is het dan, dat de Slagh-adcrcnnbsp;met Slagh-aderen, en Aderen met Aderen, 'foo dikwils famen komen, ennbsp;haar bloed in malkander Horten? op dat, indien een van alle door affny-dinge, verftoppinge ofanderfints onbequaam wierde, het bloed een anderennbsp;weg, na of van defelve plaats foude kunnen nemen.

�1. if. VI. Twee dingen ontrent den loop-des bloeds door fyne vaten kan � men nogh aanmerken. Waar in niet minder, als in het vorige, des aanbidde-lyken Formeerders Wysheit middag-klaar uitblinkt.

Het Eerfte is, datter uit den kragtigen en foo fnellen loop des blocdsindc Slagh-aderen, die eenige grootheit hebben, fcheen te vrel�n te fyn, datd�nbsp;veert deflelfs te groot foude wefen om tot voedfel van de buifen , door hetnbsp;welke het foo gefwint voort gedreven wert, te kunnen ftrekken. Kan mentnbsp;dan foi�der verwonderinge aanfehouweti ? dat om dit voor te komen, heSnbsp;den grooter Maker-gelieft heeft de Slagh-aderen, ter plaatfe daar fy defennbsp;dienft van voedinge doen moeten, in een ondenkelyke menigte, van foonbsp;nauwe en ten uiterften enge pypjes te verdeeleni welke de Anatoraici omnbsp;haarkleinheit vafa capillaria of vafa minima., gewoon fyn te noemeni dat isnbsp;raten, die als een hair dun, feer klein, of de klcinfte fyn, en daarom onder denbsp;Slagh-aderen Tab: III. Fig. niet konden afgebeeld werden: op dat door hetnbsp;fchuren tegen defe engtens, en het kleven aan de kanten van foo nauwe buisjes, het bloed fagcer voortgaan foude, ter plaatfe daar fulx vereiil wierdj ter-wyl het geen dooi' een weinigh wyder vaatjes vloeit, mct meerder fnelheitnbsp;tynen loop na de' aderen vervolgt.

�. 1(5. Dat nu een vogt met delclvckragtvoortgedrevenlynde, doornau-we buifen langhfamer loopt, als door v/yde, om de gefcide reden, weten de fonteinmakers gt; welke haar pypjes, door welke fy het water leiden, foo nauw*nbsp;foude kunnen maken jdat,door het kleven des waters aan derfclver kan ten,de uit-*nbsp;fpringende ftraal water bp verre tot de hoogte, die door wyder pypen geleidnbsp;fynde bereikt, niet opryfen fo�de. En foo ymand hier aan nogh mogtetwyf-felen , kan hy door dit volgende feer ligte experiment daar oogenfchynlyk.nbsp;van verfekdrt werden..

Hy neme drie glafe pypen E, F, G, van verfcheiden wy dten, . IV. Fig. r. Van die wy gebruikt hebben, foo ik in mynaantekeningen vinde, Was de eene E,,nbsp;�cn nauwen hals van een gebroken Thermometer,die met brandewyn wyft j denbsp;tweede Fhadde wat meerder wydte, ontrent als de pyp van een Barometer,

' nbsp;nbsp;nbsp;Qf

Vanhet Ader-gejlel. nbsp;nbsp;nbsp;lo^

of als de fchagt van een pen j in de derde G kon een vinger van een man in-geftoken werden. Hy binde daar na om elk van defe een draat je in H, K, M, lbo dat hare deelen Hl,KL, MN, foo net mogclyk is,dcfelvelangteheb-bcnj en dat,als defelve in een hoog fuiker-glas A B C D, h�t welke toe A Bnbsp;vol water is, geftoken fyn, haaronderfte einden I,L,N,byna dogh nietnbsp;geheel, tot den bodem DG raken j als de draatjes H, K, M, m�t het boven vlak des water gelyk fyn. .Wanneer hy nu defe pypen met den vingernbsp;in E, Fj G toeftoptj en defelve ledig, of liver vol lugt fynde, regt nederwaarts tot hare omgebonden draatjes toe, een voor een in het waternbsp;fteekt, en den vinger als dan fchielyk daar af ligt j fal hy in de naufte pyp E,nbsp;het water tot even, en nauwlyks merkelyk boven H, ofhet vlak des buitennbsp;Waters lien opryl�n: daar in de pyp F, het felve Water in Oj en in de pypnbsp;G nogh hooger tot P toe oplpringt. Nu weten de Hydrojlatici ^ dat gcly-ke delen van het water, in het horizontaal vlak QR, dat onder de drie o-peningen der pypen I, L, N, doorgaat, leggende metgelykekragtnabo-ven geperft worden gt; en daarom dat de minder kragt, die hetinhetopryfennbsp;in de naufte pypen betoont, aan de meerder engheit derfelver alleen moet toenbsp;gefchreven worden.

Of nu de kromheit en hoeken, die defe takjes der Slag-adercn maken, of ook hare menighvuldigheit, foo dat fc te famen genomen fynde, om haarnbsp;vcelheit een meerder wydte hebben, als de grootc Slagh-ader alleen, yetsnbsp;tot den trager loop van het bloed doen, fullen wy hier niet verder on-derfoeken.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

�. 17. FIL Het fweede is: Indien nu het bloed j dat door wat wyder buifen fncllyk voortloopt in de Slagh-adcren, defe groote gefwintHeit behielt ooknbsp;in de Aderen, door welke het te rugge na het hert gevoert werti dat dit eennbsp;gevaar foude veroorfaken , van ^het hert met te veel bloeds te overftromenjnbsp;en fyn reghter hoiiighcit lbo feer te vervullen, dat dcfe belet foude Werdennbsp;figh felfs genoegfaam te konnen toeknypen.

Om nu defe fchadelykcveerdigheit alhier weder voor te komen, kan ymand '

een wyfer middel uitvinden, als defe Aderen, door welke het van de deelen na het hert loopt,sedurigh wyder en wyda' te doen werden?gely k 2quot;%b.lll. Fig.^. tenbsp;fien is; regt anders als in de Slag-aderen,dic,gelyk Tab. III. Fig. 4. toont, van hetnbsp;hert na haar einden toe, volgens den loop van het bloed gedurigh nauwer werden.

Dat nu een vogt uit een nauwer buis in een wyder komende, in defelve tyt minder lengte afleid, dat is langfamer voortloopt, is, fonder een experimentnbsp;daar byfonder toe te geven, aan yder klaar genoegh: foo hy egcer wil hetnbsp;felve ondervindelyk fien, Iaat hy een fpuit, die met water gevult is, met fynnbsp;opening in een emmer, die ook tot eenigc hoogte vol water isj ftekenjnbsp;en het water uit de fpuit met veel fnelheit doen fpringen; en hy fa] bevinden, dat het water in den emmer in defelve tyd maar tot een feer kleinenbsp;hoogte fal opryfenj fchoon dat in de fpuit was, in die tyd de geheelelengte

O z nbsp;nbsp;nbsp;der

VII�. BESCHOUV/INGE.

der fpuit nederwaarts gedaalt is; waar uit blylrt, dat het feire Water in dc nauwe fpuit met veel meer fnelheit,als in den emmer die wyderis,bewogennbsp;is. Dogh hier van is om deflelfs klaarheit niet alleen genoegh, maar reetste

veel gefegt. nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

�. i8. VIII- Maat dewyl nu het bloed in defeaderen7^1^. III. F;^-f-fagquot; ter voortgaande, door fyn fwaarte, immers in diegene, welke h :i ugt nanbsp;boven voeren, foude tragten neder te fakken; en alfoo in langepypen, de-fen fagter loop met veel kragt tegenftaan: Het men hier niet wederom de bynbsp;fonder figh vertoonende voorforge des Makers? die in defe aderen Schot-deurtjes, fomtytseen,als Ayl�ab. IF. Fig- a.fomtytstweebyeen,alsBB,ge-legt heeft; dienende om, als het bloed te rugh wil loopen, het felve te fluiten , en te beletten, dat het door fyn fwaarte het volgende niet te veel neder-drukke, en in fyn loop belette.

Is dit by geval en fonder voornemen? waarom fyn fy in de aderen, daar fy dienft kunnen doen, en niet in de Slagh-aderen, daar fy niet van n�dennbsp;waren en fchadelyk fyn fouden ?

�. ip. IF. Een dingh fal ik nogh hier by voegen, en daar mede een eind van defe aanmerkingen maken; die men anders, gelyk die het verflaannbsp;genoegfaara weten, tot een ongelyk grootcr getal foude kunnen doen op-rylen.

Kan eenigh rcdelyk menfeh oordeelen, dat den groten Maker geen oogmerk gehadt heeft, of dat het by geval gefchiet is, dat in de Slagh-aderen, daar het bloed meer kragts van doen hadde, om tot de nauwe engtens vannbsp;haar uiterfle takken te kunnen indringen, de fpie^vefelendiefetoeknypen,nbsp;feer fterk fyn; en in het tegendeel in de aderen, die gedurigh wyder worden , en daar te grooten fnelheit en toeknypinge fchadelyk foude fyn,defelvenbsp;op verre na nogh foo fterk, nogh foo veelvuldigh gevonden werden. Maarnbsp;�t geen een gedugten en hooghwyfen Formeerder, als met handen doet taf-ten , is dat in de Poort-ader {Fena portF) defelve fpier-vefelen weder llerkernbsp;als in de andere Aderen, hoewel minder als in de Slagh-aderen, fyn; omnbsp;dat defe dc eenigfte onder alk de aderen des lichaams is, welkers rakken irxnbsp;de lever ingaande in haren voortgangh nauwer werden; waarom fy meernbsp;kragt als andere aderen vereift, om gelyk de Shgh-adcren, het bloed in dcnbsp;nauwe engtens en de klieren des levers te doen voort gaan.

�. zo. Indicn nu iemant, dit laat lie en het geen alleen van dit ader-gellel des lichaams gefegt is, om van het andere niet tefpreken, onderfogt en verflaan heeft; kan hy nogh twyffelen, of fyn lichaam met wysheit gemaaktnbsp;is ? En fchynt het uit defen allen niet klaar genoegh, dat om overtuigt tcnbsp;fyn, datter een Godt is, men (als hy het gelieft tefegenen); nier andersbehoeft te doen, als fyne werken tot de minfle vefeltjes toe te onderfoeken?nbsp;quot;Welk onderfoek na te laten en tc veragten, een ongetwyffelde oorfaakis,

dat foo veele in het midden van foo blinkende ftralen van Godts wysheit, nogh

Vmhet Ader-gejleh nbsp;nbsp;nbsp;'�Ojj.

in het duiftcr-wandelen. Ik weet wel, dat by trotfe Atheiden alledefeaanmerkingen van weinigh gewigt lullen geagt werden te wefen j als verre beneden haar hooge fpeculatien, en aan, die de beginfelen der genees-kunde alleen geleert hebben, genoegfaam bekent fynde: maar ook weet ick,dat hoenbsp;nietigh fy aan defe hooggevoelende verflanden mogen fchynen, het aannbsp;haar niet mogelyk is te denken, veel minder te tonen, dat fy alle haar forme by geval gekregen hebben.

�� ii. Om dan verdere byfonderheden het bloet en aderen betreffende, waar in wy nu reets ovcrvloedigh genoeghgeweeftfyn, overteflaan,fchyntnbsp;onfen draat in het vervolgh ons nu tot de gebruiken van dit bloet, en vannbsp;fyn beweginge te leiden.

Drie fynder infonderheit, die men weet, dat van het bloet onder anderen of geheel of ten deelc afhangen

I. De affeheidinge van foo verfcheiden yogten �, die of tot het lichaam no-digh fyn, of anders aitgeworpen moeten werden.

z. De voedinge des lichaams.

De beweginge derfpieren.

Terwyl wy nu in defe order van het eerfle fpreken-, gelieve niemant tC' denken, dat wy dc verfcheidene gevoelens van veel geleerde mannen hiernbsp;fullen op haleni re vreden fynde den uitterlyken toellel van eenige, foonbsp;ver fy bekent is, aan te toonea: nadien de menfehen tot nogb toe nietnbsp;magtigh fyn geweefl;,, tot �t geen hier toe behoort, door te dringen: ooknbsp;dit alles alhier af te willen handelen, was verre buiten ons beftek en magenbsp;te willen gaair. De ruwe optellinge en dc nuttighei; van defe afgefcheidennbsp;vogten, faltot ons oogmerk meer als genoegfitam fyn, om een twyffelendnbsp;gemoet te overtuigen, dat hy van een �odt vol wysheit engpedertierenheitnbsp;geformeerc is. En kan dan ieraant nogh aan onkundige oorfaken, die felfsnbsp;niet en weten, hoe fy, oft dat fy werken, toefchryverij dat doOf foo won-�nbsp;derlyke werktuigen, als boven gemelt fyn, een bloet en moeder-vogt rufte-loos omgevoert wert, door' het ganfehe lichaem ; om op foo veel plaatfennbsp;flolte tot het foo nodigh affeheiden van foo een menigte verfcheiden vogtennbsp;te geven? wat fal hy dan niet kunnen tegen alle billykhe'rt vaft ilellen..

�. zz. Om nu de Lympha , die op foo veel plaatfen j dc Gal, die in de: lever afgefcheiden weit �, het fap uit het Pancreas en ontelbare andere klieren , in de mage en darmen , oogen, neus, ooren., mont, en andre decleninbsp;leggende, voor by te gaanj dewyl ontrent defelve en haar grootllc gebruiken nogh veel veri'chillen fyn j kan hy flen, dat in de Herfl�enen een foonbsp;magtige en gceflryke vogt gefiiort wert, die tot foo veel en foo grote dienftenynbsp;door de fenuwen na alle deelen des lichaams voortgaat gt; en de grootllcnbsp;oorfaak van alle onfe bewegingen isj dat de fweetgaten van. de huit, eonbsp;door den adem een onifigtbaren damp geduurigh (fal den menfche gefoncnbsp;blyven} in foo grooten menigten en veelheit uitwafemt, dal den netten

O 5 nbsp;nbsp;nbsp;rim

VIII. B E S C H O U W INGE.

yius die bevonden beeft, eiken dagh alle de andere grover en figtbare ont* laltigen te fatnen genomen lyndc, tc boven te gaan ? en kan hy dan nogh denken, dat dit alleen fonder oogmerk, en van onbewufte oorfaken dusdanighnbsp;-toebereit is.^

Kan iemant geloven,dat het fonder voornemen van �en groot Onderhouder, om het menfchelyk geflagt op de aarde in hun kinderen te doen over-blyven, gefchiet is, dat het zaad tot de voorteelinge der felver, van het bloet afgefcheiden wert} en dat de melk uit der vrouwen borftenvoorkomt,nbsp;om de tedere fuigelingen te voeden ? kan iemant de fchikkingen van denbsp;water-loopen, als het bloet figh van fyn fouten in de nieren affeheit, metnbsp;aandagt aanfien, cn den aanbiddelyken Maker in dit alles niet befchouwen?

�. 2}. En op dat al dit gefeide niet voor een Rethorifche verheffinge en grootfpreken by eenige mogte doorgaan: laat ons, om in dit weynige eennbsp;preuve te geven, den toeftel, die tot dele drie laatfte vogten in de vafte delen gemaakt is, wat nader in fien: fonder het groote wonder, waar door elk van defonbsp;vogten fyn eigenfehap verkrygt,hetwelktotnoghtoeonderdegeheyraenvannbsp;den Groten Schepper bewaart wert, alhier dieper te onderfoeken.

Om dan hier van eenig begrip aan ongeoeffende te geven. Men verbeelde figh Tal/. IV. Fig. 3. dat het bloet van D na �, door de groote flagh-adernbsp;D u van het hert nederdaalt j cn om dat defelve flaghader by �, en in de verdere voortgaande takken geduerigh nauwer wert, dat dit bloet gedwongen is,nbsp;in de fydtakken uit te berflenj waarom het ook door een van de felveF,nanbsp;de nier B, fynen loop moet nemen i alwaar het fyn foutigheden van figh gelaten hebbende, door de nier-ader W wederom keert j om door C, langhsnbsp;de holle ader, weder opwaarts na het hert fynen wegh te nemen.

In defe nier, welkers binnen-geftel Fab. IV. Fig. 4. getoont werr, fohynt de vogt, die de TJrina uitmaakt, in de buitenfte klieragtige fubftantienbsp;AA afgefcheiden te werden. Siet men nu hier in niet verder het wonder-lyk uitwerken van het oogmerk des Aanbiddelyke Makers? die de felvenbsp;door foo nauwe buisjes BB doet nederfakken, welke figh in een foort vannbsp;tepeltjes {Caruncula papillares) te famen vergaderende, defe wateragtigenbsp;ftoffe met haare fouten laten nederdruppen in wat groter vliefige buisjesnbsp;ccc-y welke het geen ly ontfangen weder loffen, meermalen in twee gr�tenbsp;ruimtensi die dan famen komende eene groooten C uitmaken, het bekkennbsp;{pelvis) genoerat-, door welkers openingh defe vogt verder in de pyp Dnbsp;{Ureter of pisleider genaamt) nederdaalt j waar toe defe met het bekken tenbsp;famen gevoegteen volkomen tregter en fyn pyp verheelt j die by YY Fab.nbsp;IV. Fig. 3. in de blaas H ingeplant fynde , aan eiken fyde een buis GYnbsp;maak, om het geen in haar is, daar henen te geleiden.

Twee faken fchenen hier nogh vereifl tc werden, Eerft dat de Urina in de blaas fynde konde na buiten gedreven werden, en het ander, dat dit,nbsp;om alle onreinigheit voor te komen, niet gedurig en fonder wille van dennbsp;menfeh gefchieden nfogte.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Kan

l^an het jider-geJieL\ r nbsp;nbsp;nbsp;UI

Kan yraant nu foo verre komen, dat hyfoude kunnen denken, dat het fonder eenige wetenfohap gefchiet is, dat de blaas ook fpier-vefelen heeft,nbsp;die hem toetrekken, en het water na buiten perlTen} behalven de fpierennbsp;des buiksj die hem drukken kunnen gt; en infonderheit, dat fchoon de blaasnbsp;te famen getrokken fynde, �t geen daar in is . na alle kanten fchynt tenbsp;moeten'uitberfte'n, men de felye egterdoo gemaakt bevint, dat defe.vogtnbsp;geenfints weder door,de openingeii by YY, waar door fy uit de �riteres. Gnbsp;in de felve gekomen was , te rugge kan gaanj maar .alken de daar tocgcor'snbsp;dineerde wegh na buiten leidende moet houd,en?

Soo (iet men , dat men den blaas H � door een van fyn pisleiders G Y, kan opblaafen gt; dogh door de pyp, waar door de Urina uitloopt, vol wintnbsp;geblafen fynde,.weten de kinderen, dat de l�lve door de openingen des pis�nbsp;leiders geen lugt uitlaat.

Ea wat het Hneede- aangaat} .Het men, dat ooicom het lekken van dele Vogt te beletten, de blaas met een Itcrke {ktiefpier by fyn uitgangh verfiennbsp;is, die de f�lve fluit, tot fe voor een grootcr kragt, als men figh ontlafter�:nbsp;wil, gedwongen is te wyken, en de vogt te laten doorvloeijen.

Doet hier by,, op dat dit affcheidfel, datraeeftaltyt foutendikwilsfcherp is: het binnenfte vlies der blaafe, dat feer gevoeligh is, niet en foudebytetrnbsp;en pyn -veroorfaken} dat den � goederti�renen Reforger van alles, het felvenbsp;met een foort van een taje vogt, van binnen daar tegen heeft laten befcher�nbsp;men.

Laat uit dit alles,den hartnekkigften Atheifl: felfs de conclufle opmaken y, of hy een wys en goedertieren Godt en Formeerder erkennen moet of niet.

�. Z4. De felve wysheit en gefchiktheit der faken tot hare einden, foude men, in de pypen der quyl-klieren , infonderheit in �t geitel van de leiders der galle uitdeleverendegal-blaasnahetgedarmtejeninandercplaatlen,nbsp;daar vogten van het bloed algcfche�deh werden, kunnen tOOnCli.

' En die alleen in het vrouwen borft.i, fah. IV. Tig. y. daar de buitenftr dekfels afgenomen fyn, de kliertjes A A.fret, in welken de melk afgefchei-den wert�, en de pypjes -daar ze in vloeit en tot gebruik bewaartnbsp;wert, om door de tepel C, waar in fy open fyn en eindigen, te fyner tytnbsp;gefogen te kunnen werden: kan die denken, dat dit eenigedeel, om uitnbsp;all� andere geen bewys te nemen, geen Maker gehadt heeft, die het totnbsp;foo riodigh een dienft, als het .aan alle menfehen inhaare jonkheit doet, ge�nbsp;formeert heeft lnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

g. zf. Op dat nu een'ygelyk verder magh'overtuigt fyn, dat, al wat in; ens lichaam is, tot fekere einden met wysheit gefchikt is} dewyl defe felvenbsp;Tah. IV. Tig. 5. ons daar toe dienen kan. Laat men in agt nemen.

I. D^t de zaad-flag-aders PP:-Wederfyds; uit den :groten flag-ader D fpruitend�, elk na. de tefticu� of ballen van een man nederdailen} om uitnbsp;t�t blged dat fy.�voereti:*.. de ftoffe ,- die fy tot hetzaad geven ,, aldaar van lig,

� - nbsp;nbsp;nbsp;te

iiz nbsp;nbsp;nbsp;VIII. B E S C H O U W I N G E.

te laten. Het overige nu des bloeds wort van de nbsp;nbsp;nbsp;te ruggena het hert

gcbragt, door twee aderen hier O en rr gctekent: met hoeveelbuigingenen keeren defe na boven lopen, kan men aan de linker fyde in o o ficn, alwaar fy uitgefprek vertoont werden j terwyl de flagh-ader P regt uit na beneden gaat in een menfch; gelyk P. Verheijen aanmerkt.

En op dat yder raogte llen, dat de wysheit des Makers fightothecminfte uitftrekt,behoeft hy alleen hier in aanmerkinge tc nemen j dat meeften tyt,nbsp;de llag-aderen P P- onmiddelyk uit de groten llag^ader D � fpruitenj maarnbsp;dat de daar toe behorende aderen O en �, niet beide,maar alleen de regtcrnbsp;O, in de holle ader C u figh ontlail �, terwyl de linker �, in de nier-ader Wnbsp;ingeplant wertj om dat, als fy haar weg na de holle ader C u nam, het tenbsp;vrefen was, dat door het gedurigh geklop van de grote flag-ader, (overnbsp;welke fy als dan nootfakelyk moeke henen gaan, gelyk in de figuur blykt )nbsp;den loop van haar bloed in elke oplwellinge des fiagh-aders ioiide tegengehouden werden; foo dat door deze leidlnge van het bloed uit � na W , ennbsp;van W na C, (die anders lopende gelyk in O, korter konde fyn,) dit ongemak, door de alles beforgende voorfienigheit voorgekomen vvert gt; ennbsp;kragtelyk bewefen, dat de felve in foo kleine faken, als het lopen van delenbsp;aders is, haar regeringe heeft. .

II. nbsp;nbsp;nbsp;Dat om het zaad, van het bloed in dc tejiiculf afgcCcheiden, na fynnbsp;geordineerde plaatfcn te brengen, twee pypen RR offaad-leiders [yafa de-ferentia) van de tefticuU opwaarts gaan j waar door het felve in de faad-blaas-jes, die ter fyden agter de blaas in X X vertoont werden, gebragt fynde,nbsp;tot den tyt des gebruiks bewaart W�rt.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Dat de uitgangh van defe faad-blaasjes met kleine kliertjes geflopt is,nbsp;die het beletten van felfs uit te fygen, en als de uitwerpingen van noden is,nbsp;geen beletfel geven.

If^. Dat in elk der liefTeii een byfonder daar toe dienende pyp, van het vlies, dat de buik binnen bekleet, (pmVo�^�'a';?�) gemaakt wort j waarnbsp;door de faad vaten O P na beneden, en de faad-Ieiders RR na boven doorgaan, gelyk tefien is Tab. II. Fig. i. by W W.

infonderheit dat om te beletten, dat het gedarmte daar indringende geen darm-breuk make, defe pypen in een menfche met een vlies bedekt worden j daar in honden, die niet regt op gaan, gelyk de menfehen, en daaromnbsp;foo veel gevaar daar van niet hebben, fonder cenigh dekfel dcfelve volkomen open fyn.

�. z6. Geheele boeken fynder gefchreven, om de byfonderheden van defe delen alleen aan te toonen j wy fullen niet verder gaan en alleen aan eennbsp;yder die dit leeft en verftaat, overlaten figh felfs t�onderfoekengt; of hy denken kan, dat in dit alles, �t geen van het faad, de blaas en borften gefegtnbsp;is 5 geen wysh�k van een Formeerder heeft plaatfe gehad ? en of het aan-aeraelyk is, ^at onder duifenden van verfcheideaheden,die,indien het alles gcval-

ligh

Van het Ader-gefteU nbsp;nbsp;nbsp;115

ligh of fonder vcrflant (amen gekomen was, hier even ligt Ibude hebben kunnen voorvallen, juiftdefe alleen tevoorfchein gekomen lyn, welke in ditnbsp;alles rot foo groote en nodige oogmerken , foo gepaft een gefchiktheit heb-^nbsp;ben? Elftiidigh blint en beklagelyk fchynen my foodanige te fyn j welke hiernbsp;in geen Goddelyke en alles tot fyn wyfe einde beftierende handt kunnen fienjnbsp;en ongelukkigh genoegh fyn om ftaande te houden (of fy daar van na gc-nioede fpreken, laat ik aan haar) dat al defen foo wonderlyken en foo net totnbsp;fyne gebruiken gefchikten toeftel, van oorfaken is voortgekomen, die niet ennbsp;wiften wat fy deden. Soude ymand de water-bakken en buifen van een fontein, fyn kranen, fyn kommen , en verder geftel fiende , ook twyftelen ofnbsp;defelvc een verftandigh Maker gehad hadde ? wat fal men dan van dusdanigenbsp;feggen? die een foo veel grooter konft-ftuk befchouwende, nogh voortgaannbsp;in des Werk- meefters Wysheit, en, (konden fy) deflclfs Wefen te loochenen.

Ik kan niet laten ook alhier een woort tot fommige anderePhilofophen te fpreken, en aan te merken j wyl, gelyk ftraks getoont is '�ah.IV.Ftg. 3,denbsp;zaad-aderen n in de linker fyde de kortfte en eenvoudigfte wegh niet ennbsp;neemt na de holle Ader C gelyk die in de regter fyde in O lt;loet j maarnbsp;een orawegh makende figh.eerft in de Nier-ader W inplant en ontloft : datnbsp;men te vergeefs die onderftellingen ftelt de meeftewaarheit te hebben, welke aan ons fchynen de eenvoudigfte te fyn , en alles op de kortfte wyfe uitnbsp;te rigten nadien�cr onbekende redenen kunnen wefen, gelyk hier de gele-gentheit van den grooten Slagh-ader D �, waarom den alderwyften Bouw-meefter, om ook te gelyk aan andere fyne einden te voldoen , gelieft af tenbsp;wyken van het gene anderlints korter en eenvoudiger foude wefen , om datnbsp;eene einde te bereiken.

�. 27. Nu was het tyd om tot de andere gebruiken dcsbloeds over tegaan, namentlyk de voedinge en hewegingc. Dogh nadien de wegen des grooten Scheppers, nogh tot defe tyd toe genocgfaam alhier oitnalpeurlyk bly-ven voor de menfehen ; en felfs den toeftel van derfelver vafte deelen nognbsp;niet volkomen bekent en feer vol difputen is-, agten wy het veiliger daar vannbsp;hier te fwygen,als gillingen en onfekerhedenof ftellingen, die nogh niecge-noegfaam by alle verftandige aangenomen fyn , hoe waarfchynlyk fy wefennbsp;mogen, met voordagt voor te ftellen. Den aanbiddelykenGodt heeft lIghnbsp;dogh in ontelbare andere faken , waar van de fekerheit niet kan in twyff�lnbsp;getrokken werden, aan yder die hem foekt, niet onbetuigt gelaten.

�. z8. Ondertufl'chen is uit het voren gefeideeenighlintsblykelykj met hoe groot een regt den Schepper in de H. Schrifture van de voorttelinge fprekende,nbsp;fegtdat de kinderen uit de lendenen der Vaderen voortkomen Gen: XXXV.nbsp;11. Koningen fulhn uit mve lendenen voortkomen. I. Kon: VIII- i p, en z. Chron:nbsp;VI. p. Uwen foonedie uit uwe lendenen voortkomen fal. Nadien lab. IV.Fig.nbsp;3. de laad-aderen P P uit den algemeenen ftroom des bloeds in- den grootennbsp;Slagh-ader D ligh in de lendenen en onder de Nieren A en B affonderen �,

P

VIII. B E S C H O U W I N G E.

om alfoo de ftoffe des' faads, welke fy met haar voeren , na de daar toegc-fchikte plaatfe re brengen, om aldaar afgefcheiden te worden. Bchalveti dat �iC. Heer Ferheyen fegt in mannen en vrouwen een merkelyke Ader en Slagader (hier met pp getekent) waargenomen te hebben j die uit het onderllenbsp;deel der nieren uitkomende figh by de faad-vatcn voegde.

Defe fpreekwyfe heeft fyne volkomen klaarheit eerft verkregen, federt de groote ontdekkinge van den omloop des bloeds en toont met hoe net eennbsp;kennis dit woort van defchepfelen fpreekt, felfs in die tyden, wanneer noghnbsp;foo weinigh voortgangh in de kennifl� van de lichamen der dieren gemaaktnbsp;was; immers fonder te weten, dat het bloed door de Slagh-aderen O en Pnbsp;omliep, was�er niemant die met eenige reden, de voorttelinge uit de lendenen kon afleiden. Dat nu defe in die tyden aan geen Philoibphen of Geneeskundigen bekent geweeft is, fchynt al te klaar om alhier bewyfen daarnbsp;van by te brengen. Kan dan ook ymand denken, dat dit woort, het welknbsp;het felve foo uitdrukkelyk fegt, van eenigh menfche fynen oorfpronk hebbennbsp;kan? en foo al ymant hier op eenige vitteryen fogt temaken, lalhy tenmin-ften niet kunnen ontkennen, dat het felve met volkomen kennilTe van fakennbsp;alhier fpreekt, en defelve na waarheit befchryft.

IX. BE-

Ilf

IX. B ES CHOUWINGE.

Van de Zenuwen, en kortelyk van de Water-vaten, Klieren, en

Vliefen.

�. i.tjY de voorfeide affeheidinge der vogten van hei bloed, was het igt; wel de regte tyd geweeft , om die van dc Hcrflen-en zenuw-vogten, als een foort daar van, kortelyk te verhandelen, dogh in opfigt op hetnbsp;oogmerk dat wy alhier hebben,is het foo gewigtigh gebruik derfelver, hetnbsp;foo verwonderens waardige maakfel van het ganfche Zenuw-geftel, �t welknbsp;aan dele vogt, (gelyk de Slagh-aderen aan het bloed) tot builen dient onanbsp;door te pafleeren, veel te groot om alleen in het voorby gaanaangemcrkt tC

werden, fonder yets in het by fonder daar van te feggen.

Om dan een ongelukkigh Philofooph van de Volmaaktheden, en de wy-fe Oogmerken van fynen Maker te overtuigen, fchynt�er niet meer vereift te werden, als hem daar toe te bewegen j dat hy de nafpeuringen en waarnemingen der Jnatomiciinfonderheit van deHetYenWilliftus cnFieuJfemnbsp;na fla �, en van den famen-hangh van dit wonder-geftel, van de ontelbarenbsp;menigte van zenuw-takjes, waar van niet een fonder eengrootenootfakelyknbsp;heit tot den dienft van het lichaam gemaakt is, een net begrip tragte te kry-gen. En dit gefchiet fynde, voor foo veel het tot defetyd toe,aandemen-lchen uit haar genomen ondervindingen mogelykisjfchoonnogheenige,ja vele faken niet volkomen bekent fyn, fchynt egter genoegfaam te fullenwefennbsp;om een yder, die nogh eenigfints na de Waarheit zoekt, en niet hart-nekkighlyk weigert overreed te werden, de wysheit van fynen Formeerder te doen erkennen.

P z nbsp;nbsp;nbsp;Om

IX. BESCHOUWING E.

Om hier yets van te toonenjkat hem de oogen o'^Tab.lV.Fig.6. flaanjcn denken foo elk van defe fyne takjes fyndienftdoe^en fommigefoodanig een dienft,metnbsp;welkers ophoiidinge het leven ophoud j of defe op het oogh van een onervarene foo verwarde, dogh in fighfelfsfoo wel geordineerde mengelingh,nbsp;waar van nogtans niet een, ja niet het minfte fpruitje fonder gebruik is, bynbsp;geval kan geworden fyn. Die nogh meer reden van overtuigingh begeert, kan de gro�te Figuren van de Heerna fien.

Latende nu de verdere byfonderheden, die hier by gcvoegtfouden kunnen werden, over, aan de Iludien van die�t geen de voorfcide Schryvers daar vannbsp;gefeit hebben, fullen gelieven na te hen; (lillen wy alleen eenige weinigenbsp;faken, om niet te langh te fyn in opmerkinge nemen.

�. z. vanouds is wel bekent geweeft, dat alle de zenuwen een (bort van buifen moef�en fyn j waar door fekere ftoffe van de herll�nen in de fpiefennbsp;nederdalende, of een volllrekte, of een mede oorfaak was van der (elver be-weginge: om dat een Zenuw afgefneden, verdopt, of anderfints hier toenbsp;onbekw'aam fynde, de fpier, daar defelve na toe loopt, tegen alle pogingen aan, fonder eenige beweginge blyft.

Defe doffe is by allen wel vloeibaar, maar by eenige onder de gedaante van een wint, of geed begrepen v tw di-iaxoTa dierlyke Geeflen [Spiritus jfni~nbsp;maks) genoemtj die met een groote. fnelheit door de zenuwen, alsecnblix-era gelooft wjerden voort te vliegen j vermits men anders de onbedenkelykenbsp;veerdighe.it der bewegingen, die men in de dieren det, in die tyd niet welnbsp;konde met een traagh voortlopende vogt over een brengen. Op defen grontnbsp;wierden Valvulf of Schot-deurtjes in de fpieren, en veel andere faken ondcr-delt} welke g�cdryk genoegh waaren, indien fe met een, waarheits genoeghnbsp;gehad hadden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_ .

Dogh defe gedagten lyn weder in twyffel getrokken j als eerfi^ de Chy-mifche experimenten ten vollen betoonden j dat tot veerdige en gew�ldige bewegingen, niet akyd een (oo (eer vlugtigedoffe nodigh was. Soo (aghnbsp;men door defe, dat olye van koperrood, en zout van wyndeen, waar vannbsp;het eerde weinigh , en het andere by na geen vlugheit hadde, te famen gegoten, een geweldige en Ichielyke opbruifinge maakten. Soo leerde ooknbsp;de ondervindinge, dat de falpeter, fwavel en kolen, die men onder foofeernbsp;vlugtige niet tellen kan, in het buskruit te famen gemengt, bewegingennbsp;veroorfaakten, die in veerdigheit en gewelt nogh geen gclyk gevonden hebben. Soo bewees ook het glas van Antimonie, dat een doffe die foo vadnbsp;of weinigh vlugh is, dat fe foo langen tyd (als aan de Chymici bekent is)nbsp;een (eer derk vuur heeft kunnen uitdaan, bequaam is om foo grote roeringen en trekkingen in het men(chelyk lichaam te wege te brengen j ennbsp;felfs in foo klein een quantiteit, dat die het ondervonden hebben dit voor eennbsp;wonder moeten aan(iengt; behalven dat vecle andere de beweginge der fpierennbsp;uit Hydroflatifche gronden afleiden; welke dan ook foo grooten vlugtigheitnbsp;m de zenuw-lappen niet behoeven te dellen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ifen

Fan de ZeHuWen^ Water-vaten^ enz.

^en anderen-, de loop der zenuwen door de Anatomic! meer bekent wordende, bevonden de PraSlici., uit de klagtenvan de lydersj dat het waar-fchynelyk was, dat een langfaam bewogen ftofFedoordefelvevloeidej�tgeen eenigfints fcheen meerder gelooflykheit te krygen, als men fagh, hoe wei-nigh bekwaamheit de vogtige ftolFe, waar uit de herflenen en zenuwen gemaakt fyn, vertoonde, om aan yets, �t geen als een wint, met foo onden-kelyk een fnelheit daar door wayen moefte, een vryen doorgangh te geven.

�. 3. Dogh infonderheit fcheenen de ondervindingen, daar na genomen door de Heeren Bellims en Malpighius-, buiten gifUngetellellen; dat�ereennbsp;taeje vogt [fuccus nerveus of zenuw-fap genaamt,in tegenftellinge vanded�/f-ritus animales of dierlyke Geefien) door de zenuwen liep.

Want indien men aan een, nogh een weinigh levendigh , of evengeftor-ven dier de borlf opfnyt, en de zenuw van het middelrift met de vingers van de eene hant toedrukt j foo dat �er van de herflenen niets na het raiddel-rift:nbsp;door defe buis neder kan dalen: en men nu verder langs het deel defer zenu-we, het welk tuflehen de perfende vinger en het middel-rift is, de vingersnbsp;van de andere hand doet met een drukkinge voortgaan, foo dat �t geen in denbsp;felve beflocen is, na het middel-rift voortgedreven wert; fal men Hen datnbsp;het felve fyn nagelaten bewegingen weder hervat: tot dat dit einde der ze-nuwe ledigh gemaakt fyndevaniyn zenuw-fap, defe beweging volkomen ophoud.

Indien men egter nu de eerde vingers ook los laat, en een nieuwe door-togt geeft aan �t geen van de herflenen komtj fal men na eenigen tyd bevinden, dat men dit zenuw-fap als te vooren, weder na het middel-riftvoort-ftrykende, het felve op nieuw fal doen bewegen. Siet hier van ook dc H'. Bergeruspag. z6o. En op dat men eenigen vallengrontfoudehebben,dat

het geen in de zenuwen is, van de natuur van CCn VOgt^ GD tilGt VSn CCll

geeft of wint is 5 heeft den grooten Onderfoeker M: Malpighhis, de eerllc getoont; hoe men de einden der groote zenuwen, die in de ftaarten der Qflennbsp;lopen, drukkende, defelve voor de vinger kan doen opfwellenj en een ope-ningh gemaakt hebbende een taje vogt, als therebinthyn daar uit perlTemnbsp;Welk Experiment van den Heer Bergerus meermalen na gevolgt en op defenbsp;wyfe bevonden fynde, het gefeide ganfeh aannemelyk maakt, en buiten alle twyflfel ftelt.

�. 4. Ik vrage nu aan ymand, die dit verftaat, wie hy ook lyn magh j of het aan hem kan gelooffelyk voorkomen, dat het alleen gevalligh of fondernbsp;verftant te wege gebragt is j dat een vogt, die in de herlTenen van het bloednbsp;fcheid, door foo veel en ontelbare kanalen en pypen, na by na elk deelnbsp;van het lichaam geleid wert, om daar eenige beweginge vereift wert,defelve te veroorfaken? Om hier van de giftinge der fpyion, devoedingejcnfoo.nbsp;veel andere gebruiken, die den loop van dit zenuw-fap nootfakelyk makeni

P 3 nbsp;nbsp;nbsp;\nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' niet

BESCHOUWING E.

niet te fprekenj is het fonder oogmerk, dat defe vogt eenfoo Wonderlykc eigcnfchap heeft, (meerder kan men hier nogh met geen fekerheit van leggen) dat fe bekwaam is om met het bloed der Slagh-aderen dele bewegingennbsp;in de fpieren te doen gefchieden ?

Want dat dit bloed hier ook feer veel toe doet, blyktuithet Experiment van de Heer Bartholinus j waar door men liet, dat een lidt lbo wel lam en fonder beweginge wert, als men de Slagh-ader toebindende, het bloed belet innbsp;de fpieren re komenj dan Wanneer men lulks aan de zenu we doet.Enfoudcymantnbsp;dit niet in een, maar in alle menfehen en dieren op eenfoo verbaaft-makendenbsp;wyfe kunnen fien gebeuren, en foo veel wonderen daar door gefchieden,alsnbsp;de bewegingen der dieren , in haar gaan, fwemmen, vliegen, in de roeringen van baar Hert, Slagh-aderen, Maagh en Darmen, en foo veel andere delen, die tot haar onderhout en voorttelingen dienen, in een ontelbare menigte vertoonenPen dan nogh dit alles aan een losgeval en onvcrllandigeoor-faken toe fchryven, fonder te denken, dat hy by alle verftandige voor blind,nbsp;of onredelyk en hartnekkig foude moeten doorgaan?

�� f. Om hier nu met een woort yets anders tuflehen te voegen : is dit ten minften onbet widely k waar, en by veelvuldige ondervindingen bekent}nbsp;dat zenuwen afgefneden of toegebonden of anderlints verdopt fynde, de delen na welke haar vogt anders henen moede vloeyen, buiten daat lyn omnbsp;haar vereide diend te kunnen doen: welke, foo men fe herdeden wil,denbsp;zenuwen weder moeten geopent, en defe verdoppingen ofbeletfelen in defel-ve weggenomen weiden.

Menighmalen fyn my derhalven, de woorden F'//. 34.van denaan-biddelyken Zalighmaker der Werelt, in het genefen van een doven en dom-men oihefwaarlyk fprekenden uitgefproken, voorgekomen , als op de verdoppingen fiende, die in de zenuwen tot het gehoor en beweginge der fpraak-delen dienende, in dit geval fchenen te wefen: wanneer hy alleen feggendc Epphatah of wort geopent aan dien ellendigen lyn gehoor en fprake geliefdenbsp;weder te geven. Toonende met het felve dat aan hem, als den Scheppernbsp;van alles, het innigde gedel der zenuwen,infonderheit degemeenfehap,dienbsp;de gehoor-zenuwen met andere hebben,welke na de tongh en andere fpierennbsp;loopen die de fpraak formeeren, (waar van hier na draks nogh yets gefegtnbsp;fal werden) en ook de oorfaak van defe fware quale, grondigh entothetbin-nenlle toe volkomen bekent was. Dat nu de verdoppingen in de zenuwennbsp;boven andere fwaar fyn om te genefen, weten alle, die defelve oit behandelt hebben. Waarom defe wonderlyke herdellinge foo veel kragtiger kon-de dienen, om de Aanfehouwers van de Godelyke Magt van delen grootennbsp;Genees-Heer te overtuigen} fchoon hy by allen voor ymant .i wiens

den wierde.

�. 6 Laat nu verder yder by figh fcifs overleggen

Vm de Zenwwen, Water^vaten, enz. nbsp;nbsp;nbsp;np

des Makers, om den menfchc tot alle vereifte noodwendigheden vol-maaktelyk toe te ruften, figh hier niet blykelyk in vertoont.

I. Dat, (om maar eenige weinige ftaaltjes aan te halen) de gehoor-zenuwen ook takken geven na de fpieren, die het oor bewegen j op dat als het ge-luit ons door de gehoor-zenuwen waarfchout, ftrax de andere werk-tuigen in ftaat mogen fyn, om het oor op te regten, en beter te kunnen luifteren;nbsp;�t geen men in het opregten der ooren in veel dieren, als men haar roept,nbsp;gewaar werden kan. Om defe redenen gaan ook takken na de oogen, omnbsp;op het gehoor van yets ongewoons ftrax rontom te kunnen fien 5 en ook alsnbsp;�er antwoord, of hulproepinge van noden fyn, fonder vertoevinge gereer tenbsp;kunnen wefenj waar toe defelve gehoor-zenuwe, met die van het vyfdenbsp;paar, en de delen die de fpraak formecren, geraeenfchap heeft.

�. 7. II Dat de zenuwen j die tot de fmaak dienen, en het f. en 6. paar volgens Willijius uit maken , om alle werk-tuigen , die tot het kauwen ver-eift worden, op de aandoeninge der fmaak, Icvendigh en gereet te houden,nbsp;ook takken aan haar fenden j gelyk mede na de neus en oogen, om op denbsp;fpyfe, die men tot figh nemen lal, met reuk en gefigt te kunnen letten. Datnbsp;eindelyk, als defe voorige alle in adtie fyn, op dat�er dogh niets ontbrekennbsp;foude, andere takken na de quyl-klieren toegaan , om dele vogtinovervloetnbsp;by der hant te hebben, en onder het kauwen en fmaken, de mont en keelnbsp;te bevogtigen.

�. 8. Ill Kan yraant fonder verbaaftheit aanfien, dat zenuwen, die uit defelve ftoffe gemaakt fchyucn, en uit defelve fpys en drank onderhoudennbsp;werden, foo verfcheidentlyk haren dienft kunnen uitvoeren? dat de eerfte,nbsp;die uit het rugge merg,�t welk uit de voor-herflenen komt, haaroorfpronknbsp;hebben, in het veroorlaken van haar beweginge, in armen, beenen, enz.nbsp;volkomen na onfen wille luifteren} en volgens deiTelfs begeeite de fpierennbsp;doen werken, oF van naar wericingc ophouden. Ociar dc andere 5 die uit de

agter-herflenen {Cerehellum) haaren oorfpronk hebben, fonder datonfe Ziel daar over eenigh gebiedt heeft, onophouddyk en rufteloos voortgaan metnbsp;de deelen, na welke fy toegaan, foo langh het leeven duurt, te bewe-gen.

�� 9. Een kleine preuve fullen wy hier ^ab.lV.Fig.6. doen fien, die ons alleen yets weinighs daar van toonen kan om hare kleinheit. A B is de dwalende zenuwe,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;genoemt by de Oude, om dat fe na foo veel dee

len ftrekt , by Williftus het agtfte paar. Waar van A de bovenftc zenuwknoop , en B de. volgende vertoont. Na eenige affetfels aan de fpieren van den Slok-darm en den hals, gaat uit Aeentaklt;?nahetbovenftedcr/rojf. UitBnbsp;komen verfcheidene, die figh na het //er?,fyn omringend vWes{Pericardium)nbsp;en de oortjens en bloed vaten delTelfs ftrekken,en nogh eene die grooter is C,nbsp;welke na de Hert-zenuw knoop F toe gaat. Uit defe knoop B Tpruit ook denbsp;wederkerende zenuwe D in de regter fyde, en E uit de zenuw-ftamfelfsaannbsp;de linker fyde, die de Jtrot bewegen,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Be..

�i� nbsp;nbsp;nbsp;IX. B E S C H o U W I N G E.

Bchalven defe komt in c een grootetak na de Lon^-ader nbsp;nbsp;nbsp;Hert \x\

en uit defe Hert-zenuw-knoop F, komt een tak e na �lCLongs-Jlagh-ader cn feer veele � na het hert.

Verder k�men uit defe zenuw veel fpruiten^ na de Longh .ftndiC Aderen tn Slagh-aderen en Lugt-pypen in de felve, en eenige h na de Slok-darm.

Eindelyk deelt figh defe zenu we wederfyds in twee takken G en Hj welke daar na weder /amen komende, in I in de Maagh een feer groote en ontelbarenbsp;menigte van takken verfpreidenj en na eenige fpruiten na de zenuw-knopennbsp;in de buik leggende gefon den te hebben, aldaar voor foo veel men heeft kunnen nafpeuren, eindigen.

Het vyfde en fesde paar der zenuwen (f, en 6, getekent) waar van het cerfle byna alle delen des aangefigts en des monts met zenuwen voorfict,nbsp;maken door haar uitgefonden takken een groote zenuwej welke men gewoon isnbsp;(hoewel niet feer eigentlyk) de .tujjchen-rihhige iintercoflalis) te noemen; delenbsp;na een knoop boven in i gemaakt, �n uit die een tak na de Jluit-fpier dernbsp;Slok-darm gefonden te hebben, gaat voort na een twede knoop K j die in dennbsp;hals legt, en eenige vefclen k na de Slok-darm en Strot uit figh gelaten heb-bendcjverder groote takken L na de hert-zenuw-knoop F fend. Wyders defe ze-nuwe een derden knoop in N gemaakt hebbende,gaat nederwaarts door de borft,nbsp;daar eenige zenuwen �, �, uit de rugge graat in defelveingcplant werden j ennbsp;in den buik komende, fend twee groote takken PP na beneden j die in S,nbsp;T, V, u andere knopen maken, en daar uit zenuwen aan al de ingewandennbsp;des buiks geven, gelyk rr hier na de darmen gaan.

Om een einde hier te makenjniet een ingewand is �erin de borft,nogh buikjhet welk Van defe twee zenuwen, die hier befchreven fyn, (de dwalende en tu(fchen~nbsp;ribbige) geen takken ontfangt. Alwie defelve tot het minftc toe befchrevennbsp;cn afgetekent wil fien, kan het voorname werk van de Heeren IVilUs ofnbsp;Vieujens nafien; welkers figuren van tak tot tak, met de loop der zenuwennbsp;in een lichaam, voor het uitgeven, felfs door een ander daar toe verfogt grootnbsp;Anatomicus, vergeleken} en na het openen van meer als 400 lichamen innbsp;!� jaren tyds, eerft gemeen gemaakt fyn.

Ontelbare aanmerkingen foude men hier kunnen maken,over elke leidin-ge van defe zenuwen, over haar in-plantingen in malkander, over de ver-fcheiden delen, die van del�lve takken haar zenuwen ontfangen} over de knopen, die men in haar vintj welke uit den famenloop van veel zenuwennbsp;van verfcheiden oorfpronk beftaan} gelyk in F, die te gelyk van de fpruitennbsp;van het dwalende en tujfchen-ribbige paar gemaakt is j op dat het hert, �tnbsp;geen daar door bewogen wort, foo eenige zenuwen onbekwaam wierden,nbsp;door de andere zyn toevloedt van zenuw-zap ontfangen mogte. En omnbsp;niet meer te feggen, kan ymand ook dele fchikkinge oordeelen fonder eenige wysheit gefeWer re fyn l

�, I o. Een dingh kan ik niet nalaten nogh te vragen, aan ymand, die foo ongeluk-

fan de Zenuwen, Water-gt;vaten, enz.

lukkigh is, dat hy uit dit alles fynes Makers Wysheit niet heeft kunnen Ie-ren kennen} namelyk, of hy fonder beven daar aan denken kan, dat al dit groote famenftel van defe dwalende tujfchen-ribbige zenuwen, die fyn hert,nbsp;longh, aderen, inaagh, darmen, lever, nieren, en verder alles, wat totnbsp;onderhout van fyn foo dierbare leven behoort, bewegen, ganfch bulten fynnbsp;wil en toedoen werkt? en dat aan hem by na alleen het gebied over de zenuwen, die tot fyn uiterlyke daden dienen, overgelaten isj fonder dat hy innbsp;ftaat is, om die zenuwen, waar door hy leeft, een oogenblik in haar wcr-kinge te doen volharden. Soude hier den alderhartnekkiglle Godtlooche-naar, den alderllerkften Geeft ( U Effrit Ie plus fort, gelyk fy figh noemen) eeni-gen uitvlugtvoor fyn ongerufte confcientie kunnen vinden, om defelve wysnbsp;te maken, dat hy niet volkomen in de hand van een ander is, van wie fynnbsp;leven ten allen tyden afhangt ? daar hy by oiidervindinge moet bekennen,nbsp;dat alle bewegingen, die daar toe dienen, fonder en buiten fyn wil, doornbsp;zenuwen, welkers werldnge hy nogh diredt ftuiten , nogh voort kan doennbsp;gaan, in hem gewrogt werden.

Indien nu defen grooten Beweger, Wys en Magtigh isgt; �t geen alleen uit den loop en werkingen der zenuwen, uit haar fchikkingen tot haredien-ften, uit de noodfakelykhelt tot ons leven en onderhoud, onwederfprekelyknbsp;fchynt; kan hy, fonder dat een koude fchrik fyne leden bevangt, daar .aannbsp;gedenken^ dat hy alles aan een geval , of yets dat fonder Wysheit en Weten-fchap is, toefchryvende, aldus fynen gedugten Maker, foo veel in hem is,nbsp;van fyne volmaaktheden berooft, en was het mogelyk Hem met voeten ver-treet? moet hem fyn eigen gewifle niet voorfeggen, dat hy defe Magt, welke volkomen eens anders is, en die hy tot onderhoudinge van fyn wefen foonbsp;nootlakelyk bevint , eenmaal regtveerdighlyk tot fynerampfaligheirenftrafi�nbsp;fal ondervinden ? waar van hem foo weinigh eenigh Schepfel, of hy f�lfsnbsp;lal kunnen verlofl�n , als hy nu bekwaam is fyne dood VOOl' tC komCn, Wanneer het defen grooten Onderhouder gelieven mogte , de machine fyns lic-haams niet verder in haar beweginge te laten voortgaan j en de zenuwen,nbsp;die alleen door fyne handt haar werkinge doen, daar van te doen ophouden.

�. II. Veel beter hadde den Geeft Gods dk aan den H. fob doen begry-pen} als hy om de dood wenfehende, Cap. fl. pgt;. in defe woorden figh uic-drukte: Ende dat het Godt geliefde dat hy my verbryfelde, en op wat wyfe? Liete fyne hand los, en een einde met my maakte. Siet men hier niet een vol-ftrektc belydenifie, dat alles, waar aan ons leven hangt, alleen en onmidde-lyk de werkinge des Alraagiigen ten oorfaak heeft ? die defe beweginge ennbsp;de daar toe dienende zenuwen , daar wy ftraks van gefproken hebben,nbsp;als met fyne handt, onderfteunt en vaft hout gt; foo datter om een ein-maken niet anders , als het loslaten der felve , vcreifcht

Kan

nz- nbsp;nbsp;nbsp;IX.. B E S C H � U W I N G E.

Kan ook de grootfte Philofooph, en Anatomicus figh oit korter, krag-tiger en met meer waarheit uitdrukken, ontrent de oorfaak van dele bewegingen, die hem'doen leven , als in dcfe woorden gcfchiet is ?

�. iz. Hoe veel gelukkiger is dan foodanigh een! die uit debefcbouwin-gc van �t geen uit het geftel van fyne zenuwen volgen moet , fi-g-h fo� verreP heeft leeren kennen gt; dat hy ondervindelyk overtuigt is, dat fynen Goeder-'nbsp;tieren Formeerder, alle zenuwen, welke tot fyns lichaams onderhoud, tot het'nbsp;bewegen van iyn hert, longh, maagh, enz, tot den omloop en affcheidin-'nbsp;ge van fyn vogten en verdere levens noodwendigheden dienen, dooreennbsp;onmiddelyke kragt, en niet alleen fonder fyn wil, maar felfs buiten fyn weten,nbsp;cn buiten fyn gewaarwordinge en gevoelen, doet tot dit einde werken? ennbsp;die verder waargenomen hebbende, hoe veel zenuwen aan hem door desnbsp;grooten Scheppers wyfe ordonantie overgelaten fyn, om andere leden daarnbsp;door na het gebiedt van fynen wille te bewegen, figh verpligt oordeelt,nbsp;om defe alleenlyk tot verheerlykinge van fynen Aanbiddelyken Maker tc'nbsp;gebruiken ?

En hoe veel gerufter'(om dit nogh eens te herhalen, dewyl het noit ge-noegh overdagt kan werden.) moet foodanigh een defe fyn eigen gefteltheit, fyn leven, en fyn dood, die hy fiet volkomen in de hand van defen Godt tenbsp;fyn, kunnen aanwerken ? wanneer hy uit het eene foort van zenuwen, waarnbsp;door hy leeft, en die buiten fyn magt alleen van fynen Onderhouder bewogen worden, fyne gedurige afhankelykheit leert jen door de andere, die ee-nigfints in hare werkingen aan fynen wille hangen, fynen pligt van dienftnbsp;en dankbaarheit aan fynen grooten Heer tragt te volvoeren} als ter contrarie , wanneer hv tegen alle defe bewyfen, die op foo onwederfpreekelyk een'nbsp;maniere toonen, dat�er een Godt is^ tegen alle defeoverredingenaan,inhctnbsp;eene des grooten Scheppers Magt, oVer �t geen hy gemaakt en tot nogh toe'nbsp;onmiddelyk onderhouden heeft , onbefchaamdelyk loochent : en in het andere, fyn tonge, en andere leden, in plaatfe van die tot eere van foo Heer-lyk een Godt te gebruiken, tot fyne veragtinge lafterlyk befteet. Och,nbsp;dat een beklageiyk Ongodifl:, dit dogh te reght verftaan en bedenkennbsp;mogte!

�. 13. Eh kan dit alles ymand niet overreden, om de oogmerken van een W yfenen Goeden Maker in het g�ftel der zenuwen te fienjfoo gelieve hy dan denbsp;oogen'op de Tah.IV.Fig.-j.x.e liaan*, Welke wy tot defen einde alleen hier hebben laten aftekenen 3 en het middel-rift vertoont.

Om nu defielfs'rontlopende fpier A A , en een andere B, deflelfs peesag-tigh gedeelte C, de doorgangh van den Slok-darm D, en voor de holle a-der E, ook deflelfs bloed-vaten die het voeden, G, H, I, hier niet aan te merken j �waar van anderfints om het voornemen en'wyle uitwerkinge d�snbsp;grooten Formeerders te toonen , yder, die derfelver gebruiken verhaat,nbsp;meerder kan feggen, Soudc ymand foo blind en ongelukkigh gevonden kunnen

de Zenuwen^ Wamp;ter-vaten^ enz.

nen werden? die wetende hoe noodfakelyk het is, dat dit ons middel-riftna onfe wil in lyn bewegingen luiftere, wanneer een buiten-gewoone adem-halinge, in fingen, in fpreken en in andere gevallen vereift wort, hier het;nbsp;dat twee zenuwen KK, fpruitende uit de nek-zenuwen (die uit het rugge-mergh konaen) en daarom onder die aan onfen wil onderworpen fyn behoo-rende, aan dit middelrifc daar toe gegeven fyn. En daarenboven overtuigtnbsp;fynde, dat het niet min nodigh is, dat het groote werk van onfe adem'ha-liiige, altyd,en ook felfs in den flaap, lynen voortgangh hebbe'j enhoeon-gemakkelyk het wefenfoude, dat als wy waken, en onfe aandagt op andere faaken geveftigt houden, men telkens gedwongen foude fyn om op hetnbsp;haleu van onfen adem te letten, en alfoo geduurigh onl� gedagten derwaartsnbsp;te wenden, en van het voorgaande af te keerenj foude hy, fonder dit goedertieren voornemen des Makers te moeten erkennen kunnen fien} dat tweenbsp;andere zenuwen LL aan het middel-rift gegeven fynj die het felve (gelyk denbsp;Darmen, Hert, enz:) fonder ons toedoen, wanneer wy felfs daarom nietnbsp;denken, in fyn beweginge doen volharden j en daar toe uit de tujfchen-rihhi-ge, die hier toe gemaakt fyn, haren oorfpronk hebben?

�. 14. Het felve liet men, bchalven in andere deelen, ook in den Endeldarm j die een beweginge uit figh .felfs, en fonder onfen wil van noden had-de, om �t geen indel�lve is voort te fetten} en nogh een andere, die opon-f� wil volgt, om ten tyde van ontloflinge ons daar van met meerderkragtte kunnen bedienen.

De woorden van den naukeurigen AnatomicusP.^ffi/(fye� fyn daar ontrent aanmerkelyk, feggende.' De darmen hebben onder anderen haar zenuwen vannbsp;de groote zenuwe knoop, in het fche�, en dienen alle tot bewegingen, die buiten onfennbsp;wil gefchieden, (Eundfiones involuntaria:) maar den Endeldarm, en-waarfchyn-lyk puk het deel des kronkel-darms, V 'welk naaf d0ar aanpaalt, heeft ook Zenuwen uit het onderfle �van hgt rugge-mergh, door welkers h�lpe WJ de Ontlaaiimennbsp;des buiks met onfen wil (voluntari�) bevorderen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'' *

Kan ymand denken, dat dit alles by geval, fonder voornemen vaneenigh en fonder wysheit dus gelchikt is? Welk een konft-werk foude het

rx. B E S C H o U V/ I N G E.

fullen wy hier niet nader onderfoeken, en die fulks begeeren te doen, tot het tweede werk van de H' Fieujfens, wyfen. Ten minllen is dit waar,,datnbsp;men defe Water-vaten byna uit alle deelen der dieren, (de herflenen, daarnbsp;men nogh aan twyfelt, daarom uirgefondert) fiet voortkomen: gelyk ooknbsp;dat de loop van haar vogt in qq van de deelen l'ah.I. Fig.�.m de du�usTho-raceus O rr en foo na de Vena: Subclavia ux, en op andere plaatfenregt nanbsp;de aderen gaatj dat fy ontelbare fchotdcurtjcs hebben, om het teruggegaannbsp;van de vogt te beletten; en foo als geknoopte kettingkjes fighvertoonen^finbsp;dat fe in haar loop veel klieren aan doen, of ook uit fommige voortkomen.nbsp;Die hier afeenige verbeeldinge wil tragten te verkrygen, bede �eFab. IF. Fig.%.nbsp;die vertoont, hoe dele Water-vaten LLL enz. uit de Nieren BB , en vannbsp;andere deelen des lichaam.s komende, met de Klieren F , G, H, I, K gc-meenfchap hebben, en fighdn de ontfangplaatfe des Chyls D ontlailen; omnbsp;haar vogt verder door den Chyl-voerder E, (die hier afgefneden vertoont-weit) na het bloed te brengen; en ondertulTchen, als boven al gefek is, totnbsp;een ftroom , die de Chyl voortvoeren kan, te dienen.

Hoe veel nu nogh onbekent maghfyn ontrent den waaren oorfpronk defer buifen ;, dewyl de meefte ondervindingen in dieren gedaan fyn, en volgensnbsp;defelve afgebeeld worden, nadien feer felden gelegentheit is, om menfehennbsp;foo kort na haar dood te openen, dat defe vaten (die flrax onfigtbaar fyn)nbsp;trogh kunnen gefien werden; waarom voorname o-ntleders der felvcrloopnbsp;met het opfpuiten van een daar toe bereit Quik-filver hebben tragten te vervolgen. Ten minften is dit waar, dat al haar vogt flgh in het aderlykebloetnbsp;ontlaft , en den ft.raks gefeiden dienll aan de Chyl doet; waarom het feker-genoegh fchynt., dat onder redelyke menichen, die na billykheit oordelen,nbsp;weinigh. fullen gevonden werden, die eenigfints twyfFelen, of fy ook ditnbsp;ganfche foo teder en foo nodigh buis-geftel, aan een onwetende oorfaak, ofnbsp;aan een.wys Formeerder fullen moeten toefchryven.

�. i6. Het Klier-geftel^ als in voorname laken nogh te veel vcrfchillenon-derwo,rpen,llaan wy hier over;het welke miflehienaan de Nakomelingen nogh nieuwe middelen, om hares Formeerders Wysheit aan ongelovige te kunnen toonen, verlchaffen fil. Het fchynt ten minften met geen los geval,nbsp;of onverftandinge oorfaak over een te komen; dat defelv'e tot foo veel affehei-dingen .van vogten, foo niet tot alle, gebruikt werden; en dat dit tot noghnbsp;toe onbekende wonder in haar gefchiet; dat een bloed, het welk van weinigh fraaak is, door de bloed-vaten daar gebragt werdende, de daar afge-fcheidene vogt met foo verfcheide fmaken en eigenfehappen uit defe klierennbsp;te voorlchyn komt. Soo is het geen in de nieren fcheid, fout; gelyk ook de-tranen en fweet, die uit de klieren der oogen en die van de huitvoortvloe-jen; uit de lever komt een bittere gal; uit de klieren der vrouwe borften,nbsp;een foete Mglkj, uyt d.e Qnyl*klieren, een onfmakelyk Q.nyl, en fop .

�vftpiti.

Van de Zenuwen^ Water-vaten, ehz.

Nil weet yder, dat een van defen allen ophoudende, fware fiekten cn fomtys de dood na figh fleept: en dat fe meeft alle, hoe verfcheidcn ly ooknbsp;wcfen mogen, tot een gefont leven nodigh fyn. Kan ymant dan dcfe foonbsp;konftryke werk-tuigen, als gevalligh en fonder eenigh oogmerk gemaaktnbsp;aanmerken ^ En leeren ook de zenuwen en flag aderen, die na defelvebloednbsp;en zcnuw-{ap toevoeren j of figh daar in ontladen j de aderen en watervaten , die het bloed en lympha, of't geen daar van affcheid uit Haar te rug-ge brengen j en de in foo veele reets gevondene byfondere buifen, die aannbsp;3e afgefcheiden vogt na de plaatfe, daar fy dicnfl doen kan, tot een weghnbsp;verftrekken, niet overvloedelyk} dar fy tot een byfonder einde geformeert,nbsp;en juift op die plaatfen, daar fy van gebruik kunnen wefen, gelegt fyn ? tenbsp;meer, dewyl de Ontleders ondervinden, (fiet Vieujfens innbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Z38) dat,

fchoon fy weinigh beweginge en gevoel hebben, egter in opfigt van haaf grootheit, meer zenuwen in defelve famen komen , als in eenigh ander deelnbsp;van het lichaam.

�. 17. Veel foudc men hier van de nbsp;nbsp;nbsp;kunnen feggen, dat tot ons voor

genomen einde kragtelyk foude dienen j indien men alle de hedensdaagfche ontdekkingen, die als nogh in haar geboorte fchynen te ilaan, en harenbsp;volkomenheit nogh niet bereikt hebben, hier wilde voorftellen. Dit is^nbsp;waar.

Dat fe haar gebruik hebben, /. om eenige delen te bekleden} gelykmen in de borfl: van de Pleura^ in den buik van het Peritoneum fi�t gefchieden,nbsp;JI. Om vaten en builen te formeren, als in de Bloed- en Water-vaten en denbsp;Darmen te fien is, IIL Om eenige deelen aan malkander te hegten} foo,nbsp;werden door het Schyl de darmen aan malkanderen en fy alle te famen aannbsp;de rugge vafl: gehegt. IV. Om holligheden in meei-der delen te fcheiden j,nbsp;foo fcheit het Mediajlinum de borfl: in twee ruimtens gt; waar toe men Ook denbsp;vliefige klap-vliesjes in het Hert, Aderen, W^ater-vatcn, en dicrgelykenbsp;brengen kan. Om nu niet te feggen, dat fe V. by veele voor de regte Werk-vnbsp;tuigen van het gevoel, en miffehien der andere uiterlyke finnen , gehouden,nbsp;werden j is 'txxtnVI. nogh een grooter dienfl: die fy doen} namelyk, dat;nbsp;veele van haar uit vefelen beflaan , die door haar toeknypinge , wanneer fynbsp;buifen of andere holligheden maken, bequaam fyn om het geen in defevfie-fen befloten is, voort te doen gaaiij dit fiet men in de Mage, de Darmen,,nbsp;de Blafe, de Slagh-aderen en andere.

�. 18. D�l� bequaamheit toont de H' Pdcchionusdat men volgens A-natomifche en Pradlifche obfervatien reden heeft, om aan het dikke herfen-vlies ook toe te eigenen, die de voortftuwingen van de afgefcheiden vogt in de herfl�nen , na de zenuwen, aan het f�lve toefchryft. En dewylquot;�nbsp;dit vlies alle de zenuw-takken, hoe menigh fy ook fyn mogen, rontom als �.nbsp;een buis, bekleet-, is het by hem feer aannemelyk, dat door een lamen-trek-kinge van deflelfs vefelen (gelykformigh aan de Motusperijlalticus, die iade-

Q.3,

IX. BESCHOUWING E.

darmen gefchiet) het zenuw-fap in de zenuwen voortgedrongen Wert.. Ik late defe Taak overig aan een nader ondcrfoek} dogh foo men hier yets volgens waarfchynelykheit feggen magh,fchynt het, dat, tenfyyetsdiergclyksnbsp;den voortgangh van het zenuw-iap veroorfaakte, men dele kragt niet welnbsp;van de beweginge des herts, alleen foude kunnen afleiden: vermits de ftofFe,nbsp;daar het riigge-mergh en de zenuwen uit beftaan, aan een taejeentherebin-tynagtige vogtigheit (dusdanigh ondervint fenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;niet ligt een genoeg

yeerdigen doorgangh fchynt te kunnen toelaten. 'T�enandenn^ fcheen het te moeten volgen, indien het hert alleen of ten grooten dele oorfaak vande-ifen voortgangh des zenuw-faps was, dat eenzenuwe toegebonden lynde (ge-lyk de Slagh-aderen en Aderen doen) tegen de band moeite opfweUen,�t geennbsp;veele, die dit befogt hebben, klagen, dat niet gefchiet. Maar indien denbsp;toeknypinge van het harde herflen-vlies, het welk de zenuwen omvat, fonder merkelyke hulpe van het hert, alleen door fynetoetrekkinge defe vogtnbsp;voortperftj fal het yder bekent fyn, dat het geloofFelyk is, dat defe Motusnbsp;perijialticus o?voortftuwende bewegingehet knypen van een nauwenbantnbsp;gedwongen foude werden llil te liaan 5 waar op dan , �t geen men bevint,nbsp;volgen foudei namelyk, dat de zenuwen tegen den bant, niet foude kunnen door de voortgeperlle vogt opfwellen en uitgefet werden.

Ik foude hier tot nader opheldcringh eenigc Pradtifche gevallen kunnen bydoenj die fonder dat men defe beweginge in de zenuw-vliefen Itelde,nbsp;onverllaanbaar fcheenen �, en egter op defe gront in haar genefinge behandelt werdende, door den Zegen des Almagtigen, als verfcheiden anderenbsp;middelen te vergeefs aangewent waren, een gew.enften uitflagh gehadt hebben. Dogh van defe faken te fpreken is hier ter plaatle de tyd nietj een y-der overlcgge maar by fighfelven, of hy de bekende en on wederfprekelyke gebruiken der vliefen fiende, van de wysheit v.an fynen Schepper niet overreednbsp;moet werden.

�. ip. Om �er yets van te feggen j dewyl het nodig was lot het onderhoud van ons leven, dat het bloed en zenuw-fap door het lichaam na alle delen en weder te rugge gevoert wierde j was het ook nodigh, dat daar toe buifen, als de Slagh-aderen, Aderen, Z,enuwcn, en Water-vaten gefor-meert wiejden: maar dewyl boven dit, het lichaam bewogen moeite werden, en daarom in fyne leden buigen moeite en hoeken maken; fclieen hetnbsp;vereilt te werden,dat deie py pen te gely k buigfaam moeiten fyn; op dat by voorheek , de Slagh-aderen in den arm en hand foo wel voor een door-gangh aan hetnbsp;bloed konden veritrekken, wanneer men den Arm in den Elleboogh buigende, en fyne Handt, door het buigen van de Vingers in alle haare Leden tot een Vuilt forrnecrende, defe Slagh-adei'cn f90 veel hoekennbsp;en bogten verkrygen; dan .wanneer men den Arm en Handt rechtnbsp;uititekende, defe pypen oock in een byna rechte linie uitgeftrecktnbsp;leggen.

Laat

Van de Zenuwen ^ V^ater-vaten, enz. nbsp;nbsp;nbsp;127

Laat ni�cen yder figh felverr vragen, als hy ditgefeidemoefte obferveren, en pyperi tot alle defe gebruiken bequaam fynde uitvinden 5 of hy wel denken-foude, dat het genoeghfoudewefen, niet anders hier in waar te nemen, als het'

geen een lofle en onverftandigc oorfaak mede bragt ? En of in tegendeel de groot-fte Konftenaar niet veel overleghs� en Iludie foude moeten aanwenden, om alle defe einden te gelyk te bereiken? En foude hy dan, fiende defe pypen,nbsp;van foo digte en fterke vliefen gemaakt, en dat fc op alle wyfen buigende,nbsp;niet alleen egter haar dienft, als buifen, kunnen doen; maar ook bequaamnbsp;fyn, om �t geen fy omvatten gedurigh voort te perll�n, nogh kunnen voornbsp;aannemelyk houden, dat defelve by geval en fonder verftant gemaakt waren? En felfs niet moeten toeftaan, dat fyn onredelykheit ligh hier onwe-derfprekelyk toonde? als die moetende bekennen, dat totdeuitvindingedernbsp;felvcr een groote wysheit vereift wierde, nogtans wanneer hy fe op de bellenbsp;wyfe uitgevondenen gemaakt Het, hartnekkighlyk ftaande houd, dat ditnbsp;alles fonder wysheit gefchiet is.

Andere aanmerkingen ontrent defe vliefen en klieren Haan wy hier over, als reets langh genoegh geweell fynde, gelyk ook al het gene men verdernbsp;van een menigte andere faken, als de Ligamenten oi^ die de been-,nbsp;deren aan malkander hegten, van het,vet, van het vel,en fynoppervlies,ennbsp;foo voort hier foude kupnen by yoegen. Die gelieft te onderfoeken, hetnbsp;geen daar van ontdekt is, fal oorfaak genoegh vinden om de wysheit ennbsp;goedheit van fynen Schepper te verhecrlyken; indien hy niet geheel in eennbsp;verkeerden lin overgegeven is.

X. BE-

��I zij.

X. B E S C H O U W I N G E.

Van de Spieren.

INdien nu (dat egter voor die alEet getoonde welbegrepen heeft,niet te denken is.) het voorgaande nogh niet genoegfaam by yernandtnbsp;fcheen te fyn, om hem van de groote oogmerken fyns Makers, en deflelfsnbsp;alderwyfte maniere van die uit te voeren, ten vollen te ov'ertuigen , fchyntnbsp;ten minften defe groote waarheit buiten alle bereik van twyfFelingen gefteltnbsp;te worden , door het enkel onderfoeken van het meer als verwonderlyk fa-menftel der fpieren des menfehelyken lichaamsj die de werk-tuigen van bynbsp;na alle deflelfs bewegingen fyn. En ingevalle yemand, haar inplantinge ofnbsp;vafthegtingc aan de beenen, (die ook foo net gefchikt fyn om leden en gewrigten te maken, door welke de beweginge onbelemmcrt voort kan gaan)nbsp;haar wonderlyk maakfel, en de kragt van het verbaaflr-makend gewclt, dienbsp;in haar gelegt is, uit hoe tedere draatjes fy ook mogen beftaan, en anderenbsp;faken met een verllandigh oogh befchouwt �, kan hy met eenige reden nalaten, in dit alles den Hand van een Grooten, Magtigen, Wyfen en Goedennbsp;Schepper te erkennen? te meer, nadien hy daar in de grootite Philofopbennbsp;en Wis-konftenaars tot voorgangers heeft j welke het lien van dele wonde-en het onderfoeken van de wysheit, die daar in uitblinkt, meermalen

Vtn de Spieren. nbsp;nbsp;nbsp;i zp

�. z. Om nu niet te vragen, of ymand, die derfelvergeftcleenigllntsver-ftaat , foude kunnen geloven, dat de Tongh, en Spieren, die de handen van een menfeh bewegen, (om van nier meer tefpreken) fonder oogmerk, en fondernbsp;wysheit, alleen by geval gemaakt, en dat alle die foo nodige en nuttige dien-ften, die fy aan het menlchelyk geflaet doen, alleen vanonverftandigeoor-faken afgedaalt fyn ?

Soude yraant wel kunnen denken , dat des Groten Formeerders Magt en Goedheit figh foo verre foude uitgelfrekt hebben j dat de Spieren tot de voeten behoorende in een menfehe, bequaam fyn om defelve, in de plaats vannbsp;handen, te kunnen doen dienen^

Hoe vreemt dit ook fchynt, heeft men het egter by ondervindinge onlangs kunnen fien in ymand, die fonder Armen geboren fynde, men de voeten totnbsp;genoegfaam alles fag gebruiken} en onder andere eenitaliaanfeh fchrlft metnbsp;defelve fchryven, met foo veel nettigheit en veerdigheit, als men van eennbsp;goed Schryver verwagten konde �, om nu van feer veel andere bewegingennbsp;niet te fpreken, als verfchicten van Speel-kaarten en Speelcn met defelve, ennbsp;foodanige in een groot getal, die men, als fy met handen gefchiet waren,nbsp;niet foude kunnen nalaten, feer konftige te noemen. Indien nu de Spierennbsp;die de Voeten bewegen, van geen bekwaam maakfel daartoe waren, falnie-mant konnen ontkennen, dat dit alles door de voeten niet foude kunnennbsp;uitgewrogt werden. En leert derhalven ook de minfte billykheit niet aannbsp;een yder} dat hy fiendehet vervvonderlyk Konll-werk van foodanige leden,nbsp;die wy niet, als tot fteunfel van ons lichaam, tot gaan, lopen en anderenbsp;geringe dienllen gewoon fyn te gebruiken, verpligt is, om fynen Maker tenbsp;danken} die het geftel van onfe Spieren van foo veel meer nuttigheden gemaakt heeft, als yraant, en ook de grootfte Philofophen, oyt fouden hebben willen geloven, ten fy de ondervindinge folfs die aan yder hadde doennbsp;fien.

�. X. Om egter een weinig nader de geftelteniflc der Spieren te onder-foeken,en in eenigheaanmerkingen des Aanbiddelyken Makers overvloeyen-de wysheit te doen fien} laat ons dtTab. F. Fig. i. z. 3. befchouweii} die een fchets van het uiterlyck gellel van fommige Spieren vertonnen}nbsp;welcke de groote en voorname Werk-tuigen van alle des menfehen be-wegingen fyn, en waar door fy alleen hare kragt, defelve zy dan groot ofnbsp;klein, kunnen oclfenen.

I. Een Spier dan (om hier niet te fpreken van fyn Slag-ader, Ader, Ze-nuwe, en Water-vaten} welke hier 71?^. F. Fig. z. 'mahchj malkander gebonden vertoont werden) beftaat uit een menigte vleesagtige draden B, e-venwydigh meeft aan malkander l�pende, en die onderen boven aan een taeynbsp;en pecs-agtigh lichaam A en C valt gehegt fyn.

Dwars over defe vlees-agtige vefelen B gaan andere als EF} die ook pecs-agtig , zenuw-agtigh of vlics-agtigh , immers hoe dun fy mogen wefen,

R nbsp;nbsp;nbsp;ook

X. B E S C H O U W I N G E.

ook ganfcli taeien niet ligt te breken, en met de vleefige draden ordentelyk als door een geweven fyn.

Indien nu de pees A, wiens vefelen hier wat van den anderen gefcheiden vertoont werden, aan een been dat onbewegelykgt; en de andereG, aan eennbsp;dat bewegelyk is, en oin fyn gewrigt drajende volgen kan, vaft gehegtis-,nbsp;en daar na elk van defe fpier-draden B dooy een kragt, welke die ook fynnbsp;inagh, korter gemaakt wert; is het blykelyk, dat de pees C het been dat volgen kan, en waar aan hy vaft gemaakt is, na de andere pees A toe fal trekken, en alfoo een lidt, of gewrigt, dat tuffchen A en C is, doen buigen.

By de Anatoraici is men gewoon, de pees A , die aan het onbeweeglyk been vaft gehegt is, waar na toe de bewegingen gefchiet, Het Hoeft desnbsp;fpiers i en de andere C , die vaft is aan het deel dat bewogen weft, l}enbsp;Staart�y en de vleefige draden B met de dwarfl'e vefelen FE, Den Buik vannbsp;de fpicr te noemen.

�. 4. II. Hier uit blykt,hoe meerder draden in Bof de Buik van de Spier fyn, die korter wordende trekken, hoe fterker fyn werkinge moet fyn: hetnbsp;welk men ook foodanigh bevint te wef�n.

�. f. III. Om dat nu, als een Spier een groot gewelt moet doen, hyook eengroote menigte van draden B van noden heeft} die hem in de dikte f�crnbsp;fouden doen aanwaflen, en alfoo de plaatfe wegh nemen, waar in anderenbsp;Spieren, tot andere gebruycken dienende,, fouden kunnen gehuisveft worden.

Kan dan ymant fonder verwonderinge aanichouwen de alder-konftigfte maniere , welke den Wyfen en Goedertieren Schepper heeft gelieven tenbsp;gebruiken, om veel meer beweeg-draden in defclve plaatfe te leggen, en d�nnbsp;Spier foo veel fterker te maken,fonder egter veel meer ruimte van noden tenbsp;hebben, om defe draden te plaatfen? Namelyk, als men een foort van Spieren, tot fterker bewegingen moetende dienen, als anders de wydte, dief�nbsp;bevatten fal, wel foude toelaten , op defe wyfe als Tab. V. Fig. i. gemaaktnbsp;fiet. In welke ABC des Spiers Hooft of Pees is gt; in A onbeweegelyk vaftnbsp;fynde, en in defe figuur als van een gefneden vertoont wertj E,D is denbsp;Staart of andere Pees , die het lidt na hem trekt; tuflehen defe beide fietnbsp;men twee konftige rangen van Spier-draden, als F en G; vaft fynde aan hetnbsp;Hooft ABC, en met een dwarslopende fchuinte in de Staart-pces ED iri-geplant; waar uit blykt, dat dele Spier-vefelen F en G met kragt verkortnbsp;werdendcjde Pees EDen het been, dat aan defelve vaft i� en volgen kan,nbsp;na A moet getrokken werden.

Hebbende dit voordeel boven die even te voren Tab. V. Fig^ i. vertoont is ; dat alhier, Tah. F. Fig. z. veel meer Spier-draden als F, G, in defelvenbsp;ruimte kunnen te werk geftelt werden, als fy op defe wyfe fchuins en ee-nigftnts dwars lopen, dan wanneer fy, gelyk in de vorige i. Figure alleennbsp;gelyk-wydigh regt uit geftrekt waren..

�. 6. Nogh

Van de Spieren, nbsp;nbsp;nbsp;j ^ j

�. 6. Nogh fiet men in de tab. V. Fig. 5. dat defe fpier-draden in fom-mige gevallen, veel meerder op een wonderlyke wyfe verdubbelt werden j daar A het Hooft, en B de Staart des Spiers isj welke laatfte B door tweenbsp;pees-agtige takken na A toe ftrckkende, gelegentheit geeft,datter een veelnbsp;grooter getal vleefige vefelen, in foo net een order geplaatll kunnen werden : foo dat de vefelen C en D aan G A H of het Hooft des Spiers, datnbsp;onbewegelyk geflelt wort, vaft gehegt fynde , wanneer fy in haar lengtenbsp;door een kragt verkort werden,elk haren tak F,en defe twee takken F en Fnbsp;den Staart-peesB en �t geen daar aan vaft fynde volgen kan, na A toe trekken. Het welke, indien het door regt uit loopende \'efelen van A tot B,nbsp;als in de Fab. V. Fig. i. moefte gefchieden, door het groote getal derfclver,nbsp;een Spier foude uit maken, welke byna foo veel dikte daar en boven foudenbsp;moeten hebben, als defe fpicr Fob. V. Fig. 5 lengte heeft. Indien hier noghnbsp;yetwes overbly ven mogte, dat niet genoegfaam verklaart was: kan de volgende betogingc van. de kragt der Spieren �. 18. nagefien werden.

Sal nu eenigh redelyk menfeh kunnen oordeelen, dat dit alles by geval of door onwetende oorfaken tot foo groote einden foo net gefchikt is ^ en kannbsp;hy hier geen Wysheit des Makers fien? die niet, als hy voor wysfelfs wilde gehouden werden, foude derven loochenen, dat het toeftel van een grootnbsp;Hey-blok, daar veel menfehen met touwen aantrekken j metverftantgeor-dineert was.

�. 7. IV. Om tot grooter overtuiginge maar een eenige aanmerkinge op fommige fpieren, die de vingers buigen, te maken 5 laat ons Fab. F. Fig. 4.nbsp;den fpier A B bfchouwen i die met fyn hooft-pees, ontrent den ellebooghnbsp;K vaft gehegt is, en welkers beweegh-draden of vleefige vefelen, van Bnbsp;na A figh uirftrekkende in C den ftaart-pees maken gt; die in vier deden be-ftaande, een rak na elk van de uiterfle leden der vingeren gevende j in dc-felvc by D ingcpiant wert. Nu als de vleefige draden AB koi'ter wcrdcnnbsp;dewyl de fpier K onbeweeglyk is, kan men ligtelyk fien, dat de derde ledennbsp;der vingeren D, D, D, D, daar door na B toegetrokken werden, en allenbsp;de vingers figh buigen: te meer , als men daar by onderftelt, dat de fpiernbsp;GF (die hier uit fyn plaats vertoont wert, en boven op AB ligt) ook in fynnbsp;draden F G korter wert, en door fyn vier peefen G E het twede lid der viernbsp;vingeren voorwaarts over trekt.

Laat nu een yder fig felven vragen, ofhy denken kan, dat het buiten oogmerk en by geval, of fonder eenigh verftant des Makers kan by gekomen fyn? Eerjl^ dat defe fpieren A B en GF, die de uiterfte leden der vingeren buigen, foo verre buiten de hand felfs na boven in den arm geplaatrtnbsp;fyn, en egter met haar lange pefen GD en GE tot defe leden, die fy bewegen moeten, reiken} nadien, indien fy in de hand gelegen waren, defelvenbsp;tot het naukeurigh behandelen van faken, feer onbequaam foude werden:nbsp;Vermits defe fpieren, die veel kragt moeten doen, ook veel vlees-draden

R 2 nbsp;nbsp;nbsp;moeten

Ijl nbsp;nbsp;nbsp;X. B E S C H o U W 1 N G E.

moeten hebben: welke, wanneer fy werken en korter worden, de hand tot een groote dikte van vlees fouden moeten doen opfwellen.

Want dat defe en andere fpieren, als de beweegh-vefclen A� ingekort worden, ook te gelyk een meerder dickte verkrygen, kan yder gewaarnbsp;worden} als hy de legter hand Iterk toedoende} en tot een vuift makende,nbsp;met de linker hand, den regter arm beneden den elleboog omvat} wanneernbsp;hy de daar leggende fpieren merkelyk lal voelen opfwellen. Welkedickte,nbsp;ingevalle die van foo groote fpieren in de hand leggende gedurigh gemaaktnbsp;wierde, ieder kan weten, dat in veel faken den dienll defer hand veelfoudenbsp;belemmeren.

'Ten anderen of hy niet bekennen moet, dat dit boven alle werkingen van een los geval, of een onverftandige oorftak gaat ? dat de pefen G E van denbsp;fpier FG in E een foort van poorten en openingen maken} waar door denbsp;pefen C D van de fpier A B, als het eene touwtje door het oog van eennbsp;ander, doorgaan} om defe laatfte in foo menighvuldige beweginge , alsnbsp;de vingers in veel gevallen doen, te beletten} dat fe door verplaatl�nge ofnbsp;andcrlints fouden kunnen ontftelt, immers, de beweginge door al de nevensnbsp;een, of op malkander leggende pefen niet foo onfeker en los foudc we-fen.

^en derden-) ora dat de fpier A B ligh intrekkende, gevaar foude wefen, dat de pefen CD, die over alle de gewrigten van de vingers gaan, door hetnbsp;buigen der fclver innewaarts daar af fouden wyken, en het vel te feer uit-foannende, ongmakken veroorfaken. Kan ymant fien, dat elk van defe pelen , als van een vliesagtige en feer llerke fcheede omringt is} die haar fonder eenigh beletl�l aan haar beweginge te geven, vaft aan de beenen vannbsp;de vingers doet blyven} fonder de wysheit en voornemens des Grooten Makers daarin re erkennen.^ Om nu niet te fpreken van dien grooten bant, e-ven boven de hand, die als een ring de arm aldaar omvat, en te gelyk allenbsp;de pefen van defe fpieren, die na de uiterfte vingers gaan, te famen bind,nbsp;en belet, dat fe in groote buigingen figh niet te verre van haar plaatfe vcrvvy-deren.

�. 8. Op feer veelvuldige andere en verbaaftmakende wyfen vertoont figh de Heerlykheit Godts in de lichamen der dieren en menfehen tot foo, veelvuldige bewegingen toe te ruften.

Om nogh eenige preuven daar van te fieii} fchynt �er voor ymand, die tragt van de grootfte en gewigtigfte waarhcit,en van de volmaaktheden vannbsp;fynen aanbiddelyken Formeerder overtuigt te fyn, niet meer nodigh te wefen, als dat hy de Werk-tuigen, daartoe dienende, wat naderonderfoeke.nbsp;Ten welke einde het voor onervarene wat klaarheit fchynt te fullen geven,nbsp;foo wy alhier het generaal geftel der gewrigten in het ruwe cerft vertoonen jnbsp;latende de byfonderheden daar van , tot die plaatfe, daar wy yets van denbsp;beenderen fullen feggen.

Dc

Vm de Spieren.

De gewrigten dan in een menfch, dienende om de bewegingen tiiffchen twee beenen C G E en IB 'Tah. V- Fig. f. te doen gefchieden, Tyn in hetnbsp;gemeen van dit maakfel: dat in het eene CG E, een grooter of- kleinder hol-lighcit C D E gevonden wcrt, waar in het uitfteckfel C D EF, ofI van hetnbsp;ander been geveftigh isj foodanigh dat fy beide in malkander palTen, cnbe-Av�gen kunnen werden. Indien nu dit uitfteekfel CDEFA , bolront ofnbsp;fpliiErifch fynde, volkomen in de holligheit C DE paftj is het ligt te fien,nbsp;dat het been BA werwaarts men wil, dat is op en nederwaarts en na de reg-ter en linker fyde bewogen kan worden. Maar foo het uitfteekfel I nietbol-tontis, maar cylindrifch of gelyk een ronde ftok, opeengemccnedraybanknbsp;gedrait, en dan in fyn holligheit paftj blykt het dat het been B A wel opwaarts en nederwaarts, dogh niet na de fy'den kan bewogen werden.

Een gelykformige beweginge aan de eerfte, liet men in de fchouder en heupcj en de andere in de elleboogh en knye, eenige kleine omftandighe-den uitgefondert, die de fake in den gront niet veranderen, maar tot anderenbsp;verbeteringen dienen.

Kan nu den beften Ingenieur, een gewrigt op een andere wyfe famen-ftellen, waar mede met loo veel gemak en foo weinig gevaar van door ordinaire bewegingen ontftelt te worden, foo grooten geweld kan gefchieden? Immers weet men, foo het eene been met een fcherpe punt op het andernbsp;draidci dat het eenige kragt doende, in veel gevallen ftraks fyn fteunfelfoudcnbsp;miflenj en de punt ligt gevaar lopen van gebroken, of ontleedt te werden.nbsp;Ook was het op defe wyfe onmogelyk , dat een been van eenige dikte, metnbsp;een andei-, foude kunnen een foo fcherpen hoek maken, als den elleboogh met den armpyp �, nogh en foude het een op het ander niet kunnennbsp;nederleggcn op die wyie, als men den ganfehen arm na beneden op de fydenbsp;des lichaams en na boven op de fyde des hoofts, figh fiet evenwydighaan denbsp;lengte van een mcntch nederleggcn. In andere gedaanten Van SSWrigten

behalven die men in de dieren vint, fal men lien dat andere ongevallen figh opdoen.

Om alle defe ongemakken dan te verhoeden, hoe kan men veiliger wegFt inflaan ? als Tab. V� Fig- f. de beweginge der twee beenderen te doen gefchieden, niet om een uiterfte punt der felver, dat feer ligt foude kunnennbsp;breken of onftelt werden gt; maar om een middel punt I, �t geen men fighnbsp;verbeelden moet in het midden van het bolront uitfteekfel C D E F A van hetnbsp;been A B te fyn; of indien het felve cylindrifch is; om de linie die door denbsp;lengte deffelfs in het midden gaat, en waar vanIhet uiterfte punt isj ge-lyk menfulks in onfe gewrigten fiet gefchieden.

�. p. Ik ben in defe een weinigh breder getveeftj om , feo oyt dit Boek in handen van foo ongelukkigh een Philofooph mogte komen , die van denbsp;Wysheit van fyn Maker uit fyn geitel nogh niet overreed heeft kunnen werden , hier door hem op te wekken, dat hy fyn verftand , fyn natuurkunde,

R I nbsp;nbsp;nbsp;fyn

X. B E S C H O U W I N G E.

fyn wiskunde cn wat gaven van geleertheit hy meerder mogtc hebben j te werk ftellej dat hy alle, die hy kent bekwaam hier toe te fyn, te hulpenbsp;nemej en fie, of hy buyten defe gewrigt-geftellen, ook een eenigh andernbsp;uitvinden kan, dat van foo veel dienft en foo weinigh gevaar is ,als het geennbsp;hy in figh felfs gemaakt het gt; en wanneer hy de moeite neemt van grootcnbsp;W iskunftcnaars (by voorbeeldnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;IX.) daar over na te lien , lalhy.be-

vinden, dat defe hier in de wysheit des Makers erkent. Ingevalle hy dan nogh door dit alles niet overreed kan werden, en voortgaat te denken, datnbsp;foodanigh een maakfel,�t geen nogh hoor fyne, nogh door aller menfchennbsp;wysheit op gene maniere kan verbetert worden,als het tot dien einde dienen lal,en het geen van de groolle Mathematici voor een aldcrwyll gewrogtnbsp;gehouden wert, nogtans fonder eenigh verllant, of by geval fyn wefen verkregen heeft 5 wie kan de oorfaak van defe rampfalige gedagten aan yets anders tocfchryven? als, of aan fyn omwetenheit, waar door hy het niet ver-ftaatj of aan een vei borgen en verfchrikkelyk oordeel, waar door fyne ge-dugten Maker, nu moede fynde,om van fyn Schepfelfoolangh lbolallerlykenbsp;gedagten te verdragen, hem, in foo groot een ligt, nogtans in fyne ellendige blintheit laat volharden.

�. lo. Om voort te gaan.

Laat ABen FG twee beenen fyn, tab. V. Fig.6:xamp; famen gevoegt, en in A F een gewrigt makende j indien men nu het been A B in A H wil buigen, en daar toe gebruiken alleen het korter worden en trekken van den fpiernbsp;D R E, die in D onbeweeglyk vall is gt; gelyk men de onderlle pypen desnbsp;arms, door het buigen in het lidt van den ellebpogh, na de bovenfte arm-pyp of fchouder beweegt. Laat ons eerll Hellen, dat de pees van defe.fpiernbsp;ingeplant fy in E, of digt by de hand in het uiterfte van het been ABj foonbsp;fal men dele twee beenen, alsdefpier DE korter wert, wel in het lidt, bynbsp;A F doen buigen: maar het been A B in A H gebragt lynde, fal figh in ditnbsp;geval de fpier D E tot de kortheit van M D moeten intrekken. Dogh foonbsp;men voorgaat, om door defelve fpier, het deel H nogh verdernaD te doennbsp;naderen, foude de ganfche fpier DE, die nu eerll in DM verkort was, bynbsp;na fyne geheele lengte verliefen, en als een kloot by de fchouder D op eennbsp;gepakt worden. Behalven dat, als het been A B in A H opgerefen was, hetnbsp;vel foo ruim foude moeten fyn j dat het den ganfchen driehoek A H D weder-fydts konde bedekken: indien anders de fpier niet bloot en los van den arm,nbsp;gelyk fy in defe figuur vertoont wert, foude werden.

Wanneer nu fulks op veel plaatfen in het lichaam gefchiedc , en ook in andere fpieren, die grooter cn op defen wyfe in de beenen ingeplant fynde,nbsp;nogh meer ruimte van het vel vereifchen foudenj en te gelyk grooter bulten maken, op die plaatlen, daar fy door haar verkorten, in een gepakt louden fynj fomoefte in elke beweginge het lichaam door defe bulten en uitfpan-ningen van het yel fyne figure verliefen: en als de fclve weder ophielt, en

de

Vandf Spieren.

d� fpieren in haar lengte uit geftrekt wierden, foude met een volgen, dat een foo ruim vel,als fakken vol rimpels, rontom het lichaam foude hangen jnbsp;om daar na in de beweginge figh weder genoegfaam uit te kunnen geven.

H�t is wel waar, dat defe manier van inplantige, om de fchoonheit van het heerlyk geftel van een menfchelyk lichaam foo veel niet te benadelen,nbsp;fchynt te kunnen voorby gegaan, en by R een bant of ligament geleit werden j die de afwykinge des fpiers van het been befetten foude. Soo dat hetnbsp;lichaam der fpier felfs als dan niet verder als tot D R reikende, een langenbsp;pees ER figh alleen tot E foude uitftrekken, en door den bant R aan hetnbsp;gewrigt ook in de buiginge verknogt blyven, gelyk in de fpieren Tah. V.nbsp;Fig. 4. getoont is te gefchiedenj alwaar een byfondere nootfakelykheitnbsp;daar toe was, namelyk , om de handt niet met te veel vleefch te vullen

Maar in dit geval kan ook niet gcloochent werden, dat foo alle de pefen aan deuitterfte einden E van debeenen AB Tab. F. Fig. 6. geveftigt waren,nbsp;datfy, fchoon door den bant R nedergchouden, egter om hare lengte, eennbsp;veel grooter gedeelte van het lichaam maken , en meer plaatfe beflaan fou-den, als fy nu in de lichaamen der menfehen doen; het geen niet alleennbsp;onnodigh fyn, maar ook de plaafe vanyets anders benemen foude.

Om nu niet te feggen, dat in defe faraenftellinge, de pees R E of cvenwydigh aan beide de beenen GF en AB lopende, of in E een fcer nauwen offeher-pen hoek met het been A B makende, in het begin foo lang dien hoek foonbsp;klein blyft, fchoon metgroote kragt getrokken, egterweinighgeweltfoude kunnen doen, om het been op te ligten.

Dat dit in de fchuinc trekkingen foodanigh toegaat, weten de J\Fech^idy ook is het ligt te ondervinden, ��ah. V^Fig.j- Iho aan een hef-bo�m B C,nbsp;die in C om een bout draejen kan , een kragt A volgens de Ichuinelinie B Anbsp;trekt i dat defelvc den hef-boom, daar een gewigt D aanhangt, foogemak-kelyk niet fal kunnen opligtenj als wanneer defe kragt met een mindernbsp;fchuinte volgens de linie BE, den hef-boom en �t gewigt na boven trekt.nbsp;Waarom Tab.F.Fig.6, den fpier, met den hoek DMC op het been innbsp;H werkende, met de felvc kragt, miflehien 8 a 10 maal meer geweldtnbsp;fal doen, als in den beginne met den hoek DECj dat beide fecrongemak-kelyk foude fyn.

Met hoe veel meer voordeel dan heeft het den grooten Formeerder der menfehen gelieft defe inplantinge der pefen in de beenen te ordineren ?nbsp;als foodanigh fynde, dat daar door alle defe ongemakken niet alleennbsp;voorgekomen, maar ook de ruimtens, die andersquot; door de overvloedigenbsp;lengtens van foo verre uitgeftreckte Peefen bdlagen zouden wefenj metnbsp;groot gemak tot plaatfingh van andere delen, die tot meerder gebruiken �nbsp;dienen, kunnen befteet werden.

Tot

X. BESCHOUW INGE.

Tot defen einde heeft het fyne wysheit gelieft, in de uiterfte einden der beenen kleine hoogtens tcleggen; en daar door defelve aldaar fterker en dikker te maken, en de pefen van de fpieren by of in defe hoogtens der benen,nbsp;of na by de gewrigten in te planten op defewyfe:

Laat weder AB en FG , 1�ah. V.Fig.%. twee benen fyn, een gewrigt in A F K makende, dat om het punt C bewegelyk is j foo dat fy beide by harenbsp;einde in 1 K AF bultigh, en dikker fyn als hare pypen. Den fpier nu D Enbsp;K I fiet men, dat inl, digt by de grooihe bult des beens BA ingeplant is jnbsp;foo dat defelve om de hoogte KI, als een touw om een katrol loopt �, omnbsp;een grove gelykenilTe te geven.

�. II. �n defe maniere nu behoeft men niet veel moeiten om te toonen, dat alle de voorgemelde ongemakken weggenomen worden , vermits denbsp;pees by C Fab V.Fig.6 .zn niet by E ingeplant fynde,als fy naDverkort wert,geennbsp;driehoek als M CD kan maken 5 en daarom ookfoogrootenfakvanhetvel totnbsp;haar beweginge niet vereift. Fen anderen, de fpier DE KI, Fab.V.Fig.'di.nbsp;in of by de dikte van het been ingeplant fynde , om het uiterlle B van hetnbsp;been AB een groote beweginge, als van B tot M, te doen maken, behoeftnbsp;alleen het punt I een feer kleine boogs lengte na Kte doen drayen j waaromnbsp;ook de fpier feer weinigh nodigh heeft ingekort te werden} foo dat in defennbsp;delTclls ganfehe lengte niet in een kloot op malkander behoeft gepakt te we-fen} waar door terwyl defe fpier door defe kleine verkortinge alleen een weinigh dikker Word, het lichaam niets van fyn figure en fchoonheit verheft;nbsp;daar anders als hy (gelyk Fah. V. Fig. 6.) in het uiterfte einde des beens,nbsp;by E ingeveft was, het zelve lichaam, foo dit over al dusdanig gelchiedc, omnbsp;beide dele redenen leer m onftreus foude werden. Fen derden fiet men hier ook, datnbsp;de ganfehe lengte Fob. V. Fig.'�. van I tot B vry blyft, fonder van de peesnbsp;van defe fpier D E KI behagen te werden} en alfoo plaatfe laat voor anderenbsp;delen, die van verder dienft kunnen fyn. Fen vierden weten deWis-kon-ftenaars, dat de fpier in K, daar hy van den been-knoop F AIK affeheit,nbsp;lyn kragt doende, op de wyfe van een touw om een katrol } de linie KC,nbsp;die van het middel-punt G tot K figh uitftrekt, om de rontheit van dennbsp;felve been-knop, altyt ontrent even langh is} en daarom als de fpier metnbsp;gelyke kragt ingetrokken wert, doet fe in het opligten van het been ABnbsp;voortgaande, altyd ontrent het felve geweld} waar in om de verandcringhnbsp;van de Ichuinte der hoeken, te voorenbyJ�;^. V. d-en 7. een groote on-gelykheit getoont is te fyn.

�. 11. Het is wel waar, dat de fpier DK nbsp;nbsp;nbsp;8. aan een korter hef

booms arm C K, en een gewigt daar tegen aan een langer C B werkende, de fpiers kragt loo veel grooter moet fyn, als die van het gewigt} en dat het tegen de menfchelyke gewoonte fchyntteftryden,datroen werktuigen maakt, om met een grooter kragt een kleinder op te ligten; nadiennbsp;haar uitgevonden Mechanica'vci al haar beweegh-tuigen, alsbalancen, hefbomen ,

Van de spieren. nbsp;nbsp;nbsp;'137

boomen, catrollen, raderen, fchuine vlaktens , fchroeven of vyfels, �cc. een contrarie ooghmerk fchynt te hebben j naraelyk, ommetecnkleiiidernbsp;kragt een grooter gewigt te bewegen j het welk fy daarom aan den kleinftennbsp;arm hangen.

Maar ook fal niemant kunnen ontkennen : my?, dat in de beweginge der fpieren alle de ongemakken, die te voren fyn opgehaalt, doordefege-fteltenilTe, die een grooter kraght in de fpieren vcreift, vermydt werden.

Sden anderendat in de gemeene Mechanifche werk-tulgen, daar een groter gewigt met een kleinder kragt opgeligt wert, debewegingevanhetge-\vigtaltyt veel minder fnelheit heeft, als die van de trekkende kragt; en dat als men met meerder fnelheit het felve gewigewil opheffen, men de kragt,nbsp;-om de minfte omOagh te maken, aan een kleinder arm moet doen werken,nbsp;en defelve als dan na proportie vermeerderen, alleen in grootheit, fonder datnbsp;het nodigh is deffelfs fnelheit op een byfondere wyi� veel in dit geval ook tenbsp;vergrooten, �t geen anders vereift foude werden.

�. 13. In het welke foo ymanc nogh eenige duifterheit mogt hebben; laat hy figh inbeelden, dat de fpier DKI Sdah. V. Fig. 8. door fyn kragt,dennbsp;been-knop KI A F doet omroilen van V tot K; foo fal in de felve tydt hetnbsp;punt B, tot M opgeheven fyn, en daarom foo veel meer fnelheit hebben,nbsp;als het punt V of 1, daar de kragt des fpiers op werkt; als deboogh BM ofnbsp;denarm BC malen langer is, alsdeboogh KVofdenarmKCjenlaldefpiernbsp;felfs daarom niet als feer weinigh ingekort wefen ; gelyk aan yder die ditnbsp;overweegt, blykelyk is.

�. 14. Kannuymand, die in eenige billy kheit oordeelt, hier niet fien, dat veel minder , als dat de groote kragt der fpieren, die in haar beweginge opnbsp;defe wyfe vereift wert, tot nadeel van de wysheit des Scheppers te duidennbsp;�iS5 dat in tegendeel een oorCaak van danltbaarheit aan ydei�, die tedclylc IS,

^eeft; dat het den Goedertieren Formeerder heeft gelieft, met het vermeerderen van der fpieren kragt, defelve foo fagtjes in haar felfs met foo weinige inkoitinge re doen werken; en ondertuflehen daar door de bewegingen der leden, die fy roeren met een foo ongelyk grooter veerdigheit te doennbsp;gefchieden? En kan een ongelukkigh Atheift dit nogh al voor geen w;ysheitnbsp;en goedertierenheit aanften , en alles aan onverftandige ofgevalligeoorfakennbsp;toefchryven? gewill'clyk fal hem een yder, die onpartydigh oordeelt, of voornbsp;quaadwiUigh, of voor fteekeblint moeten houden.

Veel meerder fchynt door dit alles een tot nogh toe door twyffelingen om-geflingert verftant, onwederfprekelyk overreedt te moeten werden; niet alleen, dat hier toe eens Makers wysheit nodigh was, maar dat ook eennbsp;magt, ja felts een aller menfehen overtreffende en Goddelykemagt fighhiernbsp;in met de alderhelderfte ftralen kenbaar maakt.

�. ly. Vra�gh een Godcloochenaar , vraagh een Twyffelende, vraagh

S nbsp;nbsp;nbsp;een

ijg nbsp;nbsp;nbsp;X. B E S C H o U V/ I N G E.

een groot Wis-konftenaar en Philofooph, vraaghalle menfchen fonder on-derfcheit, en laat fe ons feggen, op wat wyfe in die foo teere draatjes der fpieren, die het vlees der menfchen en dieren uitmaken, een middel kangc-legt werden; waar door fy ligh inkortende een foo verbaaftmakendegeweldnbsp;kunnen doen, als men haar in haar bewegingen fict uitvoeren.

En niemant meene, dat wy hier in by grootfprekinge ons uitlaten, om verwonderingh te verwekken; want

Eerfi^ foude ymand kunnen geloven, indien het by den grooten Wis-konftenaar Borellus %. LXXXVII en LXXXVIlIen CXXVII nietgetoonc was, wanneer een menfeh een gewigt van by na 2,00 ^, dat aan een touwnbsp;agter in den mond over de kiefen hangt, met de mond opligt, (�tgeenfom-mige volgens fyn feggen tot 500 ffi toe gedaan hebben) dat de wederfydfenbsp;{pieren de Temporalis en de MaJJeter, daar men mede kauwt en die dit werknbsp;doen, een kragt moeten oefFenen van meer als vyftien duifentponden?

Ten tiveden-i kan ymand fonder verbaaftheit aanfien, Tab. F- p. alseen gewigt R van tg, aan den elleboogh B van denarm A B, door een menfehnbsp;(gelyk Borel� ondervonden heeft) opgehouderi wert in evenwigt, dat hetnbsp;niet en valle; dat de fpier Deltoides genaamt D C, die alleen den arm A B opligt in defe geftalte, een kragt doet van meer als feftigh duifent ponden? Sietnbsp;hier van Borelli �. CXXIV in het einde.

denderden., indien den elleboogh regtnederhangende,ymant aan het derde of uiterfte lidt van fyn duim een gewigt van 2,0 ponden ophout; moet het ymancnbsp;met geen ontfettingh voor komen, dat de fpier, die den duim buigt en het gewigt hier draagt, een kragt doet van ontrent drieduifentponden.Dietwyf-felt kan .Soreffi �. LXXXVl en CXXVl na fien.

Maar die ten vierden fiet, dat de Mufcu� glutai^ die famen het meefte deel van het bil maken, en het felve om de knop van het heupe-been na ag-teren doen bewegen, een kragt doen van meer als driemaal hondertduifentnbsp;ponden; wanneer fy, als de heupe en het fcheen-been beide waterpas gehouden werden, een gewigt alleen van 6 y pond (volgens het experiment van^o-rellus ) aan de hiel regt uit fonder vallen ophouden; laat ik noghmaal feggen, foonbsp;ymand ditfieten verftaat,en weet,dat fulks niet verre vande waarheit is, ofhynbsp;nogh fonder om geen Verftandigh en Magtigh ja Goddelyk Maker te denken dit alles aen figh felven kan voorftellen } liet Borelli �. CXXV.

Soo men ten vyfden hier by doet, dat rekenende te famen dekragtenvan de fpieren , die een menfeh doet, als hy �p de voeten ftaande opfpringt,ofnbsp;twee voeten hoog drebbelt (gelyk men het noemt) dat de fpieren; die daarnbsp;toe werken , als een man ifo pond fwaar is, meer als 2000 maal meer kragtnbsp;moeten dpen, dat is een van 300000 ponden. Borellus rekent �. CLXX Vnbsp;nogh meerder.

En ten fesden., dat het hert in elkeflagh of toeknypinge, waar doorbet felve het bloed tot buiten de flag-aderen in de aderen voortlet, een kragt

doet

Van de Spieren. nbsp;nbsp;nbsp;15 p

doet van meer als rooooo ponden. {Borelli � LXXXVI. p. ii.)

Wy hebben hier liever met ronde getallen willen fpreken, als de juiftc uitrekeningh van Burellidie over al grooter is, opvolgen, otn in fooeennbsp;tot verbaallmakens toe verwondcrlyke Taak, geen knibbelen over kleinigheden onderworpen te fyn.

�. 16. Immers,foo defekragtder fpieren alvry minder nogh ware, moet niet yder hier door egter ontfet wefen, en de Goddelyke kragtfyns Makersnbsp;in figh felven gewaar werden? fiende fulke groote faken met foo veel fagtig-fieit, door het vlees van dieren, dat foo teer is, in foo klein een plaatfealsnbsp;de fpieren beflaan,uit voeren, en al die geweldige kragten foo net dienen totnbsp;bare einden j fiende fyne wysheit daar toe fchikkingen ineen menfehelyk lichaam maken j de gewrigten formeren} gedurige olye en water fonteinennbsp;doen vloeyen, die haar tot de bewegingen glad houden (waar van hier na)nbsp;boven dit alles fiende foodanigh een gedugt gewelt in veele fpieren, aan denbsp;wille van den menfeh gehoorzamen gt; dat is, na dcfelvegefchieden en ophouden, en andere, die fyn leven onderhouden, buiten fyn wil voortgaan} daarenboven ondervindende, dat in de fpieren felfs, fchoon ftil fynde, een bewegende of haar felfs korter makende kragc gelegt is,die door een andere tegenwerkende , foodanigh gebalanceert weit, fonder de vermoeyinge der men-fchen, dat haar lichaam in fyn nette geftaltc blyft; gelyk men bevint, ooknbsp;aan de mond, die door twee tegen malkander aantrekkende fpieren, regr.nbsp;midden in het aangefigt gehouden weit: het gene blykt om dat de eenenbsp;by beroerte kragteloos geworden lynde, de andere de mond na fyne fydenbsp;toetrekt, en het aangefigt van fyn regelmatige fchoonheitberooft.

Kan om dit te befluiten, ymand dit alles aan een geval en werker toelchry-ven, die niet wifte, dat hy yets maakte alshy dit maakte? en moet hem de groote kragt, die de fpieren oeffenen, niet tot een Almagtig Maker op-leiden? en de beftierlnge diaar van tot fyn wysheitj engoedhcit? Cnkanliy

het by na onuitfprekelyk gewelt, dat fyn lichaam foude doen, als alle fpieren die bekwaam daar toe waren, te gelyk haar kragt deden, aanmerken5 en niet verbaall fyn, dat fulks in fyn lichaam plaats kan hebben?

Die nogh door dit alles geen Godtheit in fyns felfs befchouwinge kan gewaar worden �, wat fal men van foo ongclukkigh, foo rampfaligh een men-fche kunnen feggen ?

�� 17. Terwyl ik dit fchryve, komt my van fekergeleert Heer te vooren, dat het gefeide van de kragt der fpieren, aan alle lefers niet foo feerverwonder-lyk, als wel ganfeh ongeloofi�lyk moet voorkomen: dewyl het niet ligt fonder nader onden igtinge by ymand fal kunnen aangenomen werden j dat eennbsp;geweld van foo veel duifenden, ja hondert duifenden ponden door een menfehelyk lichaam, en wel infonderheit door het vlees deflelfs kan uitgevoertnbsp;werden. En om aan geen verkeerde Philofophen occafie te geven van tenbsp;denken dat wy hier meer yets ongemeens, als yets dat waar is hebben trag-

ten

140 nbsp;nbsp;nbsp;X. B E S C H O U W I N G E.

ten te f�ggen ; dat het daarom feer nodigh was, eenigfintsdengrontvandk gefeide te toonen: dat het wel waar was, dat ikdetwyfFelendetotde Heernbsp;en fyn geleert werk verfonden haddej maar dat fulks niet wel, alsnbsp;van ervarene Mathematici kon gelefen en verftaan werden ;,nu dat onder die,nbsp;als ly de N atuure onderfoeken, ook fomtyts verfcheiden oneenigheden waren jnbsp;waar door een ongelukkigh Atheift de kragt van dit heldere bewys vaneennbsp;Groot, Magcigh, Wys en Goedertieren Maker foude kunnentragten,omnbsp;lyn confcientie in rulle te houden, te ontwyken.

En derhalven , foo het gevoeglyk gefchieden konde, het alhier van groot nut foude wefen; indien men dele foo veeler menfchen geloof te bovengaande kragt der fpieren koude tonen, uit foodanige grondenj die van eenver-ftandigh lefer, fchoon anders foo verre in de wiskonll niet ervaren, kondsnbsp;begrepen werden.

Dit is dan het gene my verpligt heeft, dele korte digrelEe (welke tot een klaarder verllant van het geen de Heer Borelli daar ontrent gevondennbsp;heeft, voor minder ervarene dienen kan) hier in te voegen jen de grootheitnbsp;van dit geweld der fpieren foo klaar het my mogelyk geweell is,aan yder te doennbsp;hen. Latende de Mechanifche gronden , die wy hier toe nemen , en welkenbsp;by de Mathematici een volkomen fekerheit hebben, aan yder over, om der-felver waarheit by ondervindinge te onderfoeken j fonder de aan veele verdrietige en voor veele andere on verllaanbare wiskonftige demonllratien hier bynbsp;te doen. Alleen vereilTchende dat yraant die dit leeft,, boven de kenniflenbsp;van eenige weinige en gemeene Mechanifche werktuigen, het gebruik dernbsp;Sinus tafelen, en het uitrekenen van platte regthoekige driehoeken (ook maarnbsp;een weinig) verllaat: het welk met goed onderwys by ymand, die verftan-digh is, in een week en minder tyd genoegfaam kan geleert werden: in^-dien hy raoght denken, dat dit groote en overtuigende bewys van de volmaaktheden fyns Scheppers voor hem defc moeite waardig was. Ingevalle egternbsp;ymand weinigh genegentheyt daar toe heeft, kan hy defe betoginge voor.nbsp;by, en tot het volgende overgaan..

K O R-

141

KORTE BETOGING E

Van de

KRAGT DER SPIEREN.

�. iS. I. /^M dan van de grootekragt derfelver,van trap tot trap,eenigfintseen Vy klaar begrip aan ymand te geven; laat �Tab FI.Fig. i. de fpier 1Cnbsp;D Q P den Deltoides fyn; waar van te vooren �. ly gefproken is,die den elleboogh opligt.

X. Defe is volgens Bore///�. LXXXII, een Itraalagtige fpier of van verfcheiden penvormige fpiereiT, als HZQL en G V P Wte famen gefet. (Siet beneden iy4)

3. nbsp;nbsp;nbsp;Laat ons nu gemaks en klaarheitshalven alhier, onder�ellen , dat defen fpier uitnbsp;defe twee penvotmige fpieren alleen beftaat.

4. nbsp;nbsp;nbsp;Hoe men de kragt berekenen moet, wanneer de fpier uit meerder pen-vormige,nbsp;als twee famen geftelt is, fal hier na met een woord aangeroert werden.

y. Defe fpieren werden pen-vormige genoemt; om dat in GVPW de bewege-lyke pees DGP, wederfyds een groote meenigte van vleefige beweeg-draden, als GVPW in �gh ingeplant heeft, die alle, gelyk de veer-vefelen van een pen,nbsp;evenwydigh aan malkander lopen,en aan de andere pees V PW, dieonbewegelyknbsp;is, en niet volgen kan , vatl gehegt fyn.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Wanneer nu defe vleefige beweegh'draden,geyk G V en GW,in V enWvallennbsp;onbeweeglyk fynde, elk door een kragt, welkedieook fyn magh, korter gemaaktnbsp;werden, en tc famen het punt G na N opwaarts trekken;

7. nbsp;nbsp;nbsp;En ook op defelve wyfe in de andere pen-vormige fpier HZQL het punt H na

O opgetrokken wert, door het inkorten van alle de 2yds beweegh-draden, gelyk HZ en HL;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

8. nbsp;nbsp;nbsp;Siet inen dat de punten tl en G, of liever de pcien x) H CH DG, �iaOctl ]Sf

opgehaalt werdende, het punt D en daar mede de pees K.D regt na X noodfake-lyk volgen moet, en opgetrokken werden. nbsp;nbsp;nbsp;^ nuuaiaKe

9. nbsp;nbsp;nbsp;Immers, iudien de kragten, welke de punten H en G opwaarts na Q en P trek^nbsp;ken, en ook de fchuinheden of hoeken HDX en GDX gelyk fyn; het geen wynbsp;hier Hellen dusdanigh te wefen.- gelyk ook in de vorige kragten der fpier-velelen,nbsp;als G V , en G W , en HZ, en H L, enz., als mede in hare fchuinheden of hoeken N G M, N G R, en O H L, O HZ die defe en alle andere draden met harenbsp;bewegelyke pefen H Q en GP maken.

*0-^^'^^^Hshalven fuUen wy defe hoeken HDX en GDX, als ook V GN, ea WGN, en in de andere fpier ZH� en LHO, die de dire�lien derfchuintrek-kende kragten DG of DH met de dire�lie der regt opwaarts trekkende kragt.nbsp;D X; cn de fpier-velelen GV, GW of HZ,HL met haar bewegelyke pefennbsp;GP en HQ maken, voortaan Hoeken der fchuinheit noemen.

II. Om nu voort te gaan, laat B den elleboogh fyn, daar het gewigt T aanhangt;, BI A den bovenflen armpyp; KEF A defl�lfs beenknop, die in de holte EF oinnbsp;delfelfs centrum C in den fchouder draejen kan; en eindelyk , laat den peesnbsp;D KI in dit been in 1 ingeplant fynde, in K den been-knop op het uiterile raken;

S 3 nbsp;nbsp;nbsp;IX. Soo

,41 nbsp;nbsp;nbsp;KORTE BETOGINGE

12,. Soo fal aan yder blykeii, als den pees DKI (8) na X volgens de linie KX opgetrokken wert, dat het ganfche been 1B A om het centrum C fal moeten drae-jen, en K na � en B na bewogen;en daar door het gewigt T door het trekkennbsp;van de twee penvormige fpieren opgeligt werden.

13. nbsp;nbsp;nbsp;Dit is dan weder een korte befchryvinge van de werkinge van den fpier Dehoidesnbsp;genoemf. als hy het gewigt T, aan den clleboogh B hangende, opligt; of lievernbsp;in evenwigt ophout.

14. nbsp;nbsp;nbsp;Om nu de kragt van defen fpier te onderfoeken; laat ons van het gewigt T beginnen en opwaarts na de fpier gaan.

ly. Dit gewigt T dan (om een aanvangh te maken) bevint Borelli � LXXXIV te wegen niet minder als yy pond; hetwelk (het gewigt den arm daar onder gere-kent fynde,) aan den elleboogh hangende kan opgehouden werden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

16. nbsp;nbsp;nbsp;Nu dewyl het gewigt T den armpyp BAI nederwaarts; en den pees IK D doornbsp;de kragt des fpiers DQP, den felven opwaarts trekt:

17. nbsp;nbsp;nbsp;Is ligttefien, en tevoren ook aaiige merkt, dat hier defe twee kragten, gelykaannbsp;een hef-boom of hoekige balance BGK, tegen malkander aanwerken.

18. nbsp;nbsp;nbsp;Ook iiet men, dat de armen van defen hef-boom, BCenKC, vanfeerongelykenbsp;lengten fyn.

19. nbsp;nbsp;nbsp;Nu�weet yder, dat een gewigt, als hier?, trekkende met een touw ?rDK, aannbsp;den kleinften arm CK, veel grooter moet fyn, als het gewigt T; het welk aannbsp;den grootrten arm C B w'erkt, indien fy malkander in evenwigt fallen houden.

20. nbsp;nbsp;nbsp;En daarom fiet men dat door defe ongelyk-armige balance BGK, de kragt vannbsp;de fpier DQP, die den arm K G trekt in plaatfe van het gewigt t , grooter moetnbsp;fyn als de kragt der fwaarheit van het gewigt T of van yy pond. (ly)

21. nbsp;nbsp;nbsp;Om nu te toonen, hoe veel grooter defe kragt des fpiers moet fyn, als dit gewigt , is in de Mechanica of beweegh-kunde defen regel bekent : Indien aannbsp;een balance van ongelyke armen in C draejende (die of reght uit Icght, Tab. VI.nbsp;Fig. 2. o�Tub. VI. Fig. 3. een hoek in C maakt) twee gewigten T en ? trekken,nbsp;elk regthoekigh in K en B aan haren byfonderen balans-arm; moet om een evenwigt te maken, het gewigt ?, dat aan den kortften arm KG trekt, foo veel malennbsp;grooter fyn, als het gewigt T, dat aan den langflen arm werkt; Als den langdennbsp;arm BC malen langer is, als den korden arm KG.

22. nbsp;nbsp;nbsp;Een yder die twyffelt, kan dit met het maken van foodanige balancen ofhef-bo-men ondervinden: als hy de fwaarte der armen felfs, foodanig onder het gewigtnbsp;brengt; dat hy met de Wis-konftenaars defelve kan aanmerken , als geen fwaarheit hebbende.

23. nbsp;nbsp;nbsp;Stellende nu defen regel (21) waar te fyn, gelyk fy is; vint Borelli by meetin-ge � LXXXIV, de lengten van den elleboogh BC Tab. VL Fig. i. van B, daarnbsp;het gewigt T aan hangt, tot C het midden van den been-knop, (welkelengte Bnbsp;C alhier den langden balans-arm uitmaakt) 14 malen foo langh te wefen, als Knbsp;C de halve dikte van den felven been-knop K�FA; welke halve dikte den kort-flen arm defer balance is.

24. nbsp;nbsp;nbsp;Waarom dan volgens den Regel (21) de pees K D aan den kortden arm KGnbsp;trekkende, 14 malen foo veel kragt moet doen, als het gewigt T fwaar is, indiennbsp;alles in evenwigt blyven fal.

Nu dit gewigt T weegt volgens (ly) en de ondervindinge van Borelli yy pond; foo is dan de kragt , vvaar mede de pees KD , om dit in evenwigt te houden,nbsp;door de fpier of het gewigt t opwaarts moet getrokken werden, gelyk aan 14 malen yy of eens 770 pond.

2y. En dus fiet men dan , hoe veel de kragt, die de fpier DQP doen moet, het

ge-

%n de Kmgt der Spiereft.

gewigt T dat�y oplight, moet overtreffen; alleen uit hoofde vandenhef-bootn B C K, om dat fy aan deflelfs konden arm K C trekt.

26. nbsp;nbsp;nbsp;En indien men de pees KD verlengde tot in r, en om de aldaar fynde catro-l nanbsp;beneden tot m t liet lopen; dat het gewigt t, het geen men van noden foude hebben om een evenwigt met T te maken, 770 pond foude moeten wegen.

27. nbsp;nbsp;nbsp;Dogh indien men defekragt van 770 ponden; nu niet door een gewigt r, dat volgens ^ regte linie KDr werkt;maar door twee andere kragten, die fchuins volgens pG en DH werken, wilde uitvoeren: gelyk men fiet, dat defe twee penvormige fpieren HZQ L en G V P W in dit famenlfel doen,door hare bewege-lykepefen DQen DP.

28. nbsp;nbsp;nbsp;Soo is klaar ^ dat elk van defetwee pen-vormige fpieren HZQL en GVPWnbsp;de helft van defe 770, dat is gSy pond, moet opligten, om dat foo de kragten,,nbsp;als ook de hoeken der fchw.nte H D X en GDX (ro) van elke pen-yormige fpier,nbsp;onderftelt werden gelyk aan malkander te fyn.

29. nbsp;nbsp;nbsp;En foo doet figh hier in dit fpier-geftel weder een andere Machine op, of lievernbsp;een-touw gewigt; het geen ons verder leren fal, dat den peji-vormige fpieren ,001nbsp;hare fchuine trekkingen, elk meer kragt, als van 38.; pond moeten doen ; of te-famen meer als 770pond, welke fy met een regte trekkinge konden ophouden.. '

Ook fal men hier uit flen, hoe veel defe kragten om haar fchuynheit moeten vergroot werden; als den koek der fchuinheit X D G of XDH bekent is.

30. nbsp;nbsp;nbsp;Om dit te weten, laat Tab.Vl.Ftg./^. een gewigt K van 770 pond, aan een touwnbsp;KDr hangen, dat om de catrol r loopt, en waar aan een ander gelyk gewigt tnbsp;van 770 pond hangt, het welk het eerde K kan ophouden.

3t. Indien men nu dit gewigt t wilde wegnemen; en het gewigt K in evenwigt ophouden, door twee andere gewigten P en Q; welkers touwen P �DenQi'I)oi� de catrollen b en n loopende, beide aan een touw KD in D vaft gehegt fyn,ennbsp;met D X dehoeken �D Xen �DX maken.

32. nbsp;nbsp;nbsp;Soo is blykelyk, als de gewigten P en Q even fwaar, en de hoeken van hare-fchuinten (10) GDX en ^ DX gelyk fyn; dat fy elk de helft van het gewigt K�nbsp;of van 770. pond, dat is 385' pond , fullen moeten opligten

33. nbsp;nbsp;nbsp;Het welk (28) al aangemerkt is, met dit onderfcheid alleen, dat de kragten van de

pen-vormige fpieren, alhier door twee gewigten P en Q afgebeeld werden, om te meer verflaanbaar te fyn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i .

34. nbsp;nbsp;nbsp;Hu is in de JVlechanicu weder een andere bekende waarhcit:

Indien twee gelyk fware gewigten P en Q, een derde gewigt K, met het hier Tub. FI.Fig,-^. vertoonde en (31) befchreven touw-gellel in evenwigt houden;nbsp;dat elk van del� twee gewigten P en Q foo veel malen fwaarder moet fyn, als,nbsp;de helft van K , of als 385- pond:

Als de linie D G malen langer is, als D X.

Sf. Hier by'in agt nemende; dat de reden (of opfigtelyke grootheit tot malkande-ren) der linien DG en DX gevonden wert, als men in de voortgetrokken K D; een punt na believen neemt, als X; en men uit het felve de linie XGnbsp;trekt, fbodanigh dat den hoek DXG reght, of (gelyk men fegt) in de winkel

fy*

36. Om dan te weten, hoe veel malen de gewigten P en Q elk grooter fyn, als. de helft van K, of als 38y pond; behoeft men alleen te onderfoeken, hoeveelnbsp;malen D G grooter is als D X.

�37. Dit vint men, wanneer, boven dat men weet, dat den hoek D GX winkel-reght is, ntett ook den boek der fchuynte GDX in fyne grootheidt bekend heeft,

38. Waasr

144 nbsp;nbsp;nbsp;K O R T E B E T O G I N G E

aS. Waar na een linie dx �Tab. FL F'�g- 5'. believen langh nemende Csf) en ge-noegfaam, om die door een palier in delen (gelyk dit voorbeeld mede brengt) �te kunnen deilen; men uit x een linie ;v�2 trekt, een regten hoek dxm met dxnbsp;makende- en uit d een andere linie dn., die xm in ^Inyt, en metnAt�1 den bekenden h�ek der fchuinte maakt.

39. nbsp;nbsp;nbsp;Wanneer men de linie dg met defelve openingh des palTers meeten kan; enfien,nbsp;hoe veel foodanige deelen (waar van 385- in dit exempel de liuie uitmaken)nbsp;in defelve linie dg begrepen werden; en men lal vinden, dat dele laatlle deelennbsp;van omrent 441 in dit geval lullen welen.

40. nbsp;nbsp;nbsp;Soa weet men dan, dat dx ftaat tot dg', oiTab. VI.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DX tot DG Haat;

als 385- tot 442.

�n volgens den Regel (34) dat het gewigt P of Q , elk ook van 442 pond fal moeten fyn; en daarom de helft van K, fynde 385- pond, foo veel te bovennbsp;gaan.

En dit is de wyfe op welke ymand die geen Mathefis verftaat, figh in delen kaa

. behelpen. nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. �nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

41. nbsp;nbsp;nbsp;Doch die alleen in de cerfle beginfelen delTelfs eeriiglints ervaren is, en in dere-

� keningh der platte regthoekige driehoeken maar yets gedaan heeft; fal fonder

dit lalligh meeten, of maken van eenen nieuwen gelykformigen driehoek dxg Tab VI. tig. 5. daar toe de Sinus Tafelen (dus in �t gemeen genoemt) metnbsp;lbo veel gcmack kunnen gebruyken; als of de linie DX Tab, FI. tig. 4.nbsp;in locooooo doelen met de paffer waarlyk verdeeldt was; of in foo-veel minder als men wil , indien men foo grooten nauwkeurigheit niet nodigh oordeelde.

42. nbsp;nbsp;nbsp;Want foekende in defe Tafelen den fny-lyn olSecans van foo veel graden, alsnbsp;den hoek der fchuinte GDX begrypt; fal men het getal der deelen vinden, welkenbsp;de linie DG als dan fullen uit maken,

43. nbsp;nbsp;nbsp;En defe locooooo dan met dit gevonden getal der fny-lyn vergelykende, falnbsp;men d.e proportie van DX tot DG hebben; of weten hoe veel malen DG groo-ter is, als DX; en hoe veel malen het gewigt P grootex is, als de helft van hetnbsp;gewigt K.

�11 defen regel vindem: nbsp;nbsp;nbsp;,

44. nbsp;nbsp;nbsp;Gelyk den radius, of looooooo ftaat tot den fny-lyn van den hoek der fchuintenbsp;GDX:

Alfoo ftaat DX tot DG, of (36) de helft van het gewigt K tot het gewigt P.

4y. Om dit nu tot ons geval t�huis te brengen, vine Borelli � LXXXII de fchuinteii van de pefen DG en HD Tab. FI. Fig. x. op de pees KDX, dat is de hoekennbsp;X D G en X D H elk van 30 graden.: defer graden �iy-Iyn is uit de voorfeide tafelen 115-47005'.

4�. Nadien nu defe getallen voor het gemak te groot fyn, en een rekeningh, aisdefe, foo veel naukeurigheit niet vereifcht; kan men, om egter da proportie genoegh-faam uit te drukken, van defe twee getallen loojooo,00 en-i 151470,05 foo veelnbsp;letteren van agteren affnyden, als men denkt tot fyn gemak te dienen. En ingevalle men vyf der felver wegh neemt, fal de proportie uit gedrukt werden innbsp;de getallen van 100 en 115: welke laatlle voor DG komen foude, als men DXnbsp;in 100 delen gedeelt hadde.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

47. Dit laatlle dan hier nemende, is volgens (34)

100 Of den radius, tot 115 of fny-lyn van 30 graden, of DX, tot GD gelyk 385 ponden, of de helft van het regt opgetrokkenegewigt K , tot 442 pond, of het fchuin trekkende gewigt P T^ab. FI. Fig. 4.

48. Nu

V%n de Kragt der Spieren. nbsp;nbsp;nbsp;I4jlt;

4$- Nu dit gev/igt P� ^^eld af de kragt van de pen-vormige fpier G V P W, Tak VI. Fig. I. die dan in dit geval van 441 ponden fyn moet.

49. t'n dus men hoe veel de fpiers kragt, die te voren (14 en 25-) om de kort-heit van den balans-arm vergroot was, nu verder om de fchuinheit van defe trek-kinge volgens DG, weder moet vergroot werden, namelyk van 385 tot 44zponden,

jo. Soo dat, indien men de pees DP tot in s verlengde, en om een aldaar fyndeca-trol dede loopen; een gewigt ^ van 44Z pond aldaar foude moeten gehangen werden, en ook een van defelve grootheit de pees D Q foude moeten trekken, om alfoo te famen 884 pond uitmakende, de pees D K door haare fchuine trekkingennbsp;met een kragt van 770 ponden, volgens de diredlie DX, reght opwaarts te trekken.

Maar indien men nu als voren het gewigt q weder wilde wegh nemen, en de pees DG volgens de diredlie DP met defelve kragt van 44a pond opwaartsnbsp;bewegen ; dogh weder door middel van twee fchuius werkende kragten volgensnbsp;G V en G W.

fz. Siet men hier weder het felve touw-gewigt, als (19 SiLC.)Tab.VI,Fig.^.vertooat is , en van defelve eigenfchappen in alles.

5'3, �n volgt (gelyk gz en 33) dat de kragten volgens G V en GW Tak VI. Fig, 1. werkende, elk de helft van 44Z, dat is zzi ponden, moeten opligten.

54. Als mede, dat de kragt volgens G W werkende, om dit te doen, foo veel malen gro�ter moet fyn als, zzi ponden, of de helft van het gewigt, q: als G W malen langer is als GS , flellende (als 35') den Hoek GS W weder reght tenbsp;fyn.

jy. Welker beide GS en GW proportie gevonden wett, als daarenboven den hoek der fchuinte SGW bekent is, op defelve wyfe als van (35' tot 44) aangewefennbsp;is.

56. Dat is door defeii regel (als 44} gelyk den radius of 100,000 tot fny-lyn van den hoek der fchuinte SGW, alfoo GS tot GW;of(34) alfoo de helft vannbsp;44Z of zzi ponden tot de kragt, die volgens G W werken moet.

S7- Om nu in dit geval de grootheit van defe laatde kragt te foeken; vint Borelli � LXXXII, dat den hoek der fchuinheit SGW, die de trekkende vleeichige fpier-draden G W met haren bewegelyken pees G P maken, yan 8 graden is;nbsp;cn deflelfs fBy-Iyn f tweenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;van agtvrvn afthydcndC,} Uit de XafcfS bWft

lOOpSz. nbsp;nbsp;nbsp;^

58. En daarom (volgens 47)

Gelyk 100000 of den radius (laat tot den fny-lyn van 8 graden of 100982: Alfoo een kragt van zzi ponden, die regt uit trekt, tot zz3 ponden ;of de kragt jnbsp;die fchuins volgens GW trekkende, defe zzi ponden volgens de direSie GSnbsp;regt op kan ligten.

5-9. 80b doet dan de vleefchige fpier-draat GW een kragt van 223 ponden ia dit geval; als fy alleen werkt, en de pen-vormigc fpier GVPw niet meerder als defe eenige vleelTchige beweegh-draadt , gelyk GW, aan defe fydenbsp;hadde.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

60. Dit laatde fullen wy om te beter by onervarene verdaan te werden , alhier on-derftellen; en daarna kortelyk aantoonen, hoe men dit te paffe brengen kan, als �cr in elke helft GP W van de penvormige fpier GVPW foo veel vleefljge trek-vefelen fyn, als men goed vint daar te ftellen.

�l. Ondertuffchen, dewyi �er by defe onderdellinge twee pen-vormige fpieren fyn, als G V P W en H Z Q L, die defen grooten fpier of den Deltoides D Q P uytma-

T nbsp;nbsp;nbsp;ken;

'146 nbsp;nbsp;nbsp;K o R T E B E T o G t N G �

ken ; en dewyl elke pen-vormige fpier twee fyden heeft , die (volgens yp) �lk een kragt van 223 ponden doen, en te fainen eenj/an ,^46 ponden; dat dan denbsp;kragt is van eenen gehelen pen-vornrligen fpier G V P W.

62. nbsp;nbsp;nbsp;Soo liet men dat defen gehelennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uit twee van defe Pen-vormige fpieren, ofuit

vier halve fyden derfelver'beltaande, foo uit kragt van den hefboom BCK(25-)als uit kragt van de eer�e fchuine trekkingen der pelen DH en D G (49) en eindelyknbsp;uit kragt van defe twede fchuine trekkingen der fpier vefelen, als GV, GW,nbsp;en HZ, H L, een kragt moet doen van 4 malen 223 of van 892 ponden.

Soo dat, als in plaatfe van de kragt van elke vleefchige draat, gelyk GW, een gewigt p van 223 ponden aan elk van defelve hingh; defe vier foodanige gewig-ten defelve kragt fouden doen, als de vier fyden van de twee pen-vormige fpieren ; en daar' door het gewigt quot;T aan den elleboogh B hangende in evenwigt houden.

63. nbsp;nbsp;nbsp;Om nu verder over te gaan tot een groote vermeerdering der kragt der fpieren, uit het maakfel der vleefchige beweegh-draden, GV, GW, ZH, ZL, amp;c.nbsp;en het verder geitel der fpieren fpruitende,

64. nbsp;nbsp;nbsp;Bevind men na alle mogelyk enderfoek defe fpier-draden W G Tah. VII. Fig.^ r.nbsp;te bellaan uit verfcheiden kleine holle, of in het lange leggende deeltjes A, B, C,,nbsp;D, E, die, gelyk hier, in een regte linie iritgeftrekt fynde, defelve, als fy buiten beweginge fyn , a)s hier in WG, ifitmaken.

�y. Indien nu defen vleefch draat WG in W onbewegelyk fynde, een gewigt, als X, aan hem hangende fal opligten; bevind men dat den felven, d��r een kiagtnbsp;(welke die ook fyn magh) opfwelt in dikte en vermindert in lengte.

� Soo dat de deelen A, B, C, D, E, verwydert werdende, de figure a, b, c, d, e, verkrygende, de lengte des fpier-draats WG in, wg,verkort,en alfoohetnbsp;gewigt T tot in,t, opgetrokken wert.

66. nbsp;nbsp;nbsp;Dit opfwellen der fpier-draden , die het Hphaam des fpiersuitmaken, bevint mennbsp;hand-taltelyk, als een fpier werkt en korteft wert, in veel plaatfen en bewegingen onfes lichaams. Men omvatte met de eene hand, den anderen arm even beneden den elleboog , en doe de vingeren van de andere hand open en toe metnbsp;eenige kragt; en men fal de fpieren in den arm voelen fwcllen en korter werden. Gelyk ook wanneer men de kiefen fterk op malkander bydt, en de handnbsp;legt op het kakebeen na agteren toe; wanneer men de fpier, die werkt, aldaarnbsp;foo merkelyk fal voelen opfwellen,dat niemand aan het geleide eenigen twyffelnbsp;fal behoeven te flaan.

67. nbsp;nbsp;nbsp;Of nu de figuur van defe lange delen of holligheden ABCDE, ront wert, alsnbsp;in a,b,C,d,e, dan of men fe veiligh als vierkantigh kan aanmerken, als \n abcnbsp;de, om hare kragten uit te rekenen met andere; laten wy hier over, als tegen-woordigh buiten ons oogmerk fynde.

68. nbsp;nbsp;nbsp;Gelyk wy dan ook hier niet onderloeken, op welke wyfe, of door welke oor-faken de holligheden ABC amp;c. dikker worden, of ook, hoe defe deelen de vor-me van abc, amp;c. verkrygen. Waar ontrent wy aan elk fyne gedagten laten;nbsp;tot dat de ware wyfe volkomentlyk en onbetwillelyk aangeto^t is.

69. nbsp;nbsp;nbsp;Dit is waar, daar het alhier op aankomt, dat eiken vleefchigen fpier-draat, alsnbsp;WG uit een mei igte van kleine werk-tuigen. als A, B, C ,D, � ,bcltaat ;die elk innbsp;�t byfonder, als�er beweginge gefchiet, dikker en korter werden.

70 V/elk laatfte boven ondervindelyk (66) is aangeioont. Dogh om te doen fien, dat Tab, Vil. -Fis;. 2., defe kleine werk-tulgjes a, h, c, d, e, f, g, h, i, k,

amp;c. in eiken draat a p, die dikker en korter wert, feer veel in getal, en elk van, amp;en.uitftekende kleinbeit fyn.

71. Laat

Vin de Kragt der Spieren. nbsp;nbsp;nbsp;147

71. nbsp;nbsp;nbsp;Laat ons fteileil, Tah. Vip Fig.^. dat ae een hollen fpier-draat is; die eerft totnbsp;e toe uitgeftrekt fynde, de lengte ae heeft; aan welkers pees een gewigty in e-venwigt hangt, het welk, als ae tot ingekort wert,van q tot/gt; opgeligt wert,

72. nbsp;nbsp;nbsp;Dit kan gefchieden, als defen fpier-draat ae maar uit eene Mactiine bcftaat,nbsp;welke l�g^t tot a d inkortende foo veel dikker wert, en de-figure abed ver-krygt.

73. nbsp;nbsp;nbsp;Dogh dat dit in de fake geen plaatfe heeft, blykt;

�Eety�, om dat de dikte bc, wanneer de Machine ae foo langh is, ongelyb grootcr foude moeten fyn , als men inde fpieren, die verkort werden, bevint.

7lt;j. Want indien een dubbele fpier-draad a e twee duimen lang was, en defelve door opfwellen in een rond abde veranderde; foude defen omtrek abde van viernbsp;duimen moeten fyn; en deffelfs dikte of diameter b c meer als van 1^ duim: gelyknbsp;die gene weten, aan welke bekent is, dat den omtrek van een 9irkel is tot iynennbsp;diameter na genoegh, als 22 tot 7.

7S- Wy hebben hier een langhwerpigh vlak voor denuitgeftrekten,eneen^irkelvoor den opgefwollen fpier-draat, liever genomen; als een holle pyp en kloot, daar fynbsp;meerder gelykheit mede hebben, om voor yder verftaanbaarder te fyn.

76. nbsp;nbsp;nbsp;Ten anderen., indien den ganfchen fpier-draadt uit een eenige Machine als abdenbsp;bellont, en men defelve in bc doorfneed, foude de trekkende kragt van defennbsp;gehelen fpier-draad buiten ftaat fyn om te werken, en figh na a toe te rugge tenbsp;kunnen trekken: ten minften, indien de trekkinge door vervullinge van denbsp;Machine , of opfpanninge door een figh uytfettende en daar in beflotene ftof-fe gefchiede; welke werkeloosheit ineen doorgefneden fpier niet ondervondennbsp;wert.

77. nbsp;nbsp;nbsp;Indien nu de fpier-draad uit twee Machines akgm tnghdi htQ.ont', foude alsnbsp;defelve 'm be door g van een gefneden wierd, wel de eerfte Machine na a en denbsp;andere na trekken, als nu beide van malkander los gemaakt wefende,

78. nbsp;nbsp;nbsp;Maar dewyl fulx in yfgefchiedende, het deel als doorgefneden fynde,nbsp;figh niet na a foude kunnen trekken, om van de al te groote dikte km m niet weder te fpreken, loopt dit ook tegen de ondervindinge aan.

79- Welke leert, dat Tab. VIL Fig. 2. wanneer de fpier-draat doorgefneden werd, by b of^ of k of/, of waar het anders wefen magh, elk deel /igh te rugge nanbsp;fyn pees, daar het aan vafl is, dat is -aa. a en p, toetrekt; by voorbeeldt, alS denbsp;fnede by p gerchiet, trchriten ae iviaciifiics van a tot/figh na lt;?; en die vail g totnbsp;l nap; en dus fiet men, dat hier door de fnede, die eenige fpier-draden door-fnyt, merkelyk wyder wert, als het mes, daar fy door gefchiet is.

80. nbsp;nbsp;nbsp;Waar uit men dan befluken kan, dat �er aan weder fyde van d� plaatfe daar denbsp;fnede gefchiet is, het fy by gbk., of elders nogh eenige Machines altyd overighnbsp;blyven; die ongequeft, en bequaam fyn , om figh te verkorten, en den Vleefch-draad na figh te trekken.

81. nbsp;nbsp;nbsp;Want indien �er aan eene fyde, g�ene die geheel en on-door-fneden warennbsp;overbleven , fouden fy in geen ftaat fyn, om �t geen haar doet opfwellen,nbsp;in figh te behouden, en daar door den vleefch-draad aan die fyde na fyn peesnbsp;toe te trekken.

gi. Nu dewyl het by na niet mogelyk is, een vlees-draat, foo na aan a of aanp ,als by m � gt; door te fnyden; dat de ondervindinge niet doet fien, dat de weder-fydfe ftukken figh te rugge elk na fyne kant toetrekken.

83. Volgt dan hoe kleinen ftuk, als a of /men van den fpier-draat aan eene fyde affnyd; dat, vermits her figh te rugge trekt, het altyd eenige of ten minften eenenbsp;ongefchondene Machine in figh begrypt,

T 2 nbsp;nbsp;nbsp;S4. En

t48 nbsp;nbsp;nbsp;KORTEBETOGINGE

84. En gevolgelyk is het hier uit klaar af te nemen, dat de Machines, waar uit de fpieiv draden beftaan, elk altyd kleinder als het afgelneden �ukjen moeten fyn; en daarom Van een verwonderlyke kleinheit wefen.

Sj'. Waar uit dan met eene volgt, dat haar getal in elke fpier-draad, als hy van ee-nige lengte is, fSer groot moet fyn.

86. nbsp;nbsp;nbsp;De Heer Borelli � CXV (by wlen men de bewyfen van kleinheit en veelheitnbsp;defer werk-tuigjes kan na fien) fielt, nadien elke vleefchlge vefel dunder is, alsnbsp;cenigh vrouwen-hair, dat elke holligheit, als A, B, C, D, E, ��ab. FIL Fig.

. I. die opfwellende, een Machine maakt, alsa, b, c, d, e , overfulx ooknau-wer moet fyn, als dit vrouwen hair.

87. nbsp;nbsp;nbsp;Indien fy nu foo langh als breed fyn, fal elke fpier-draat in fyn lengte foo veelnbsp;Machines hebben; als defe lengte de breedte van een hair of fpiervefel, malennbsp;bevatten kan.

88. nbsp;nbsp;nbsp;Nu volgens de metinge van den felven Borelli � CXV maken yo fpier-draden,nbsp;nevens malkander gelegt, geen eenen duim in hare breedte uit.

89. nbsp;nbsp;nbsp;En foude volgens defe rekeningh, dan in de lengte van eiken duim van een fpiervefel, yo van defe Machines gaan.

90. nbsp;nbsp;nbsp;Dogh om voorfigtigh te fyn, en niet te veel aan figh te nemen, field defennbsp;Autheur, dat �er alleen 20 Machines in eiken duim vaneen fpier-vefel begrepennbsp;werden.

91. nbsp;nbsp;nbsp;Het geen wy ook met hem Gillen onderftellen, om dat als dan ook alle Machine 2| malen foo langh kan fyn als fy breed is; indien ymand dit 100 gevoegelykernbsp;of nootfakelyker mogte oordelen te wefen.

92. nbsp;nbsp;nbsp;�m dan nu weder tot de kragt der fpieren te treden; toont figh nu alhier in elke fpier-vefel, een nieuw werk-tuigh van dit volgende geftel; namelyk:

Eerjl , fiet men , Tab. VU. Fig.i. een groote Machine WG , beftaande uit veele andere, die kleinder fyn, als A, B, C, D, E, amp;c.

Ten anderen., foodanigh gemaakt fynde , dat elke kleine Machine A of B door een byfondere kragt, of ront, of ruits-wyfe of anderfints verkort, of uiigefpan-nen wert, als in a of b amp;c. of wel in a of h amp;c.; en tot het opheffen van het ge-wigtT het fyne toebrengt.

Ten derden, ook dat fy aan malkander gevoegt fynde, ma, b, c, d, e, amp;c, malkander kunnen helpen in dit gew'gt T op te heffen.

Ten quot;vierden, wanneer defe Machine uitmeer of weiniger kleine als a,b,c, amp;c., beftaat, die in defen te gelyk werken; het gewigt T in defelve tyt tot meernbsp;of minder hoogte opgeheven, en daarom met meer of minder fnelheit bewogennbsp;wert: hy voorbeeld, indien �er tien-malen meer kleine en figh verkortende Machines fyn ; dat het gewigt T in defelve tyd tot tien malen meer hoogte, dat isnbsp;met tien maal meerder fnelheit fal opgevoert werden.

93. nbsp;nbsp;nbsp;Alle defe eigenfehappen, foo nodigh en dienftigh tot de beweginge der fpieren,nbsp;welke uit dit gefiel volgen, en by de Mechanici op een andere maniere bewelennbsp;werden, lullen wy alhier in een ontrent gelykformige Machine, tragten aan tenbsp;toonen ; welke onder andere, die de beweegh-kunde kan uitleveren, alhier totnbsp;de meefte klaarheit fchynt te fullen ftrekken.

94 Laat ons tot dien einde het katrol-gewigt nbsp;nbsp;nbsp;N^'4-aan ons voorflellen,

waar in een gewigt t aan een touw hangt; het welk om de catrolien i a, i a See, en 1 b , 2 � amp;c. omgeleit fynde, op de wyfe als in de figuur te fien is, aan eennbsp;fpyker in d eindigt.

Voorts laat aan elke catrol beneden, \ b, ^b, ^b, a^b , een gelyk gewigt, als h, m, n, gehangen werden, die alle te famen na beneden trekkende, het

ge-

Vm de Kragt der Spieren.

gewigt T, het welke daar door opwaarts moet bewogen werden , in evenwigt houden,

95:. In dit catrol-gewigt flet men nu al hetfelvedat (91) vandefpier-vefelen gefegtis; namelyk dat dit ganfche werk-tuigh, beftaat uit veel kleine Machines , die doornbsp;haar kragt elk het fyne tot het opligten van het gewigt t toebrengen, en te famennbsp;gevoegt lynde, malkander daar in helpen.

96. Want indien men het touw van t door i a tn i h loi m e toe leidt, en aldaar een fpyker ftelt; heeft men eene Machine, die door de kragt_g-werkt, enropligt.nbsp;En ingevalle men voor den fpyker e een catrol 2 a ftelt, en het touw om de ca-trollen 2. a c\\ z b verder geleit fynde, in � aan een fpyker vaft maakt; is dit denbsp;twede Machine, die door de kragt ^ werkt, en by deeerftegevoegt,diehclptomnbsp;het gewigt t op op te ligten.

97quot; Indien men defe Machines en gewigten vermenighvuldigt, leidende dit touw al Wederom verder, door 3 0 en 3 ^ tot , en van daar door 4 a en 4 ^ tot

d, nbsp;nbsp;nbsp;en foo voort , aan eJl� een byfondere kragt of gewigt, als �?, �, hangende,nbsp;die fe na beneden trekt:

Sal men hier een groote Machine uit'alle defe kleine te famen gefteltjGen, waar in de drie eerfte faken (92) uitgedrukt , en (py) herhaalt, te vindennbsp;fyn.

98. nbsp;nbsp;nbsp;Ook fiet men, dat de vierde (92) befchreven, en daar het in defen meeft op aannbsp;komt, hier plaatfe heeft; namelyk,hoe meer kleine Machines en byfonderekrag-ten in defe groote Machine fyn, met hoe meer fnelheit het gewigtrfalopgevoertnbsp;werden.

99. nbsp;nbsp;nbsp;Dit is by yder, fonder veel omflagh van demonftraticn ligt na eenige aandagt tenbsp;begrypen: want indien g alleen werkt aan de eerfte Machine, die in e eindigt, (pd)nbsp;en men het middel-punt van de catrol i b\ eerft in r fynde, van r tot 1 � na beneden trekt, de lengte van i b, r in een bepaalde tyd van een pols-flagh, eennbsp;feconde, of diergelyke; fal het gewigt t in TT opryfen in defelve tyd, de lengtenbsp;van t T; die gelyk is aan tweemaal i b, r.

Om dat de catrol 1 b dus uit r in i ^ nederdalende , het ganfche touw i i b,

e, nbsp;nbsp;nbsp;door de catrol i a geloopen is; het geen men fiet, dat aan elke van defwee

fyden t a, i b, en J b, e, de lengte van 1 b, r heeft, cn daarom het dubbelt van

lb,r is. nbsp;nbsp;nbsp;.

jfoo veel touw, nbsp;nbsp;nbsp;�I� ofitrol * lOOpt ^ ITlOCt hetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;V^n ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1

in lengte opryfen, en by gevolg de lengte van tweemaal i b r.

100. nbsp;nbsp;nbsp;Indien men nu de twede Machine, die met fyn touw aan een fpyker in � eindigt, daar by voegt, met fyn byfondere kragt h, (96) is ligt af te nemen, alsnbsp;beide de kragten ^ en ^ werken, om de twee catrollen i b en zh uit r en r, dienbsp;boven fyn, defelve lengte van i r, of (die gelyk aan malkander fynj nanbsp;beneden te trekken; dat in dit geval viermaal de lengte j ^,r, door den catrol innbsp;defen tyd gelopen is, gelyk uit de vier touwen A, B, C, D, gefien kan werden, en by gevolge, dar het gewigt t tot T viermaal foo hoogh, als r, innbsp;defelve tyd moet opgeheven fyn.

lOi- Ingevalle men dan defe Machines en kragten m, n, h.c, meerder vermenigvuldigt; en alle de gewigten in de tyd van een pols-flagh te gelyk nedergetrokken werden; kan men lien, dat telkens na de meerder menigte der Machines ennbsp;kragten; het gewigt t tot meerder hoogte in defelve tyd, en daarom met meerder fnelheit moet opgeheven werden.

En dus is het geen (92,) voor het vierde van de fpier-vefelen gefegt is, in defe^ Machine aangetoonr.

� nbsp;nbsp;nbsp;T 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loz Na�

KORTE BETOG�NGE

102. Nadien nu dit catrol-geftel op defe wyfe werkt, weten de Meehatiici dat het d� volgende eigenfchappeti heeft ;

Eerfl^ dat , fehoon men de'byfondere kleine Machines, en daar aan werkende kragten h,m, w, meerder in getale neemt, men egter geen grooter ge-wigt,als/of T, in evenwigt.houden kan, of opligten.

7e� tvjeden , maar dat daar door alleen de Ihelheit, daar het gewigt t mede op-geligt wert, foo veel grooter gemaakt weft.

Ten derden, waar uit volgt, indien duilent Machines en kragten, z\s dit gewigt T in evenwigt ophielden; dat eene eenige, als^ alleen het felve, foonbsp;wel als die alle, ook in evenwigt foude kunnen houden.

Te� vierden, gelyk ook in tegendeel, indien het gewigt T van de eenige kragt en Machine van g in evenwigt kan opgehouden werden, dat looo diergelykenbsp;Machines en kragten, in dit ge�el geen meerder gewigt, als defe eenige T fou-den kunnen evenaren.

Maar alleen dat defe tot looo malen vermenighvuldigde kragten en Machines dit gewigt T, en niet meerder, tot lOOO maal meer hoogte indefelve tyd, datnbsp;is looo maal fnclder fouden opligten.

Gelyk ook het getal van defe kragten ^ m, n, amp;c. vermindert lynde, het gewigt T daarom niet foude moeten vermindert werden, om een evenwigt te maken ; maar alleen in defelve tyd tot foo veel minder hoogte als r T, dat is, metnbsp;.minder fnelheit, opgevoert werden.

Ten Tyfden, dat dit catrol-geftel boven veel andere Machines defe byfondere eigenfchappen heeft ; dat , om het gewigt t met meerder fnelheit te doen op-ryfen , men niet van noden heeft, alhier gelyk in andere dikwils vereifcht wertnbsp;de fnelheit van de gewigten m, n, na beneden grooter te maken; maarnbsp;-alleen het getal van defe gewigten en Machines te vermenigvuldigen, latendenbsp;elks fnelheit defelve blyven.

Ten fesden, dat om de grootheit der kragt van de geheele Machine, of van alle de kleine Machines te famen, te weten; men (nadien elke byfondere kragt gelyk aan elke andere geftelt wert) alleen de kragt van elke kleine Machine foonbsp;veel malen te nemen heeft, als fer kleine Machines fyn, die het gehele catrol-gewigt uitmaken.

303. Indieii nu ymand dit catrol- en touw-gedel Tab. VII. Fig, 4. niet wel met het maakfel der fpier-vefelen Tab. VIL Fig. !, getoont, konde overeenbrengen, hoenbsp;wel dit juift niet nodigh is, als men maar weet, dat de groote eigenfchappennbsp;(92 en 102) opgetek overeenkomen: die kan defe gehelenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tab. VIL Fig.

4. om fyn verbeeldinge te hulp te komen, begrypen als de helft , of de eene fy-de van een fpier-vefel.

En om defelve in fyn geheel te vertoonen , figh verbeelden, dat twee van dele catrol-gewigten (niet met de catrollen, gelyk ftrax water-pas leggende, maat wederfyds op de wyfe van de Tab. VIL Fig, y. op en nederwaarts ftrekkende)nbsp;aan malkander gevoegt fyn; en het gewigt tt of TT te famen opligten, doornbsp;de kragten^, h, m, n, die aan wederfyden de touwen uitwaarts trekken.

Welke kragten alhier v�lkomen het felve gefien werden te doen , het geen door andere kragten fouden gefchieden, die van binnen in de kleine Machinesnbsp;werkende, de touwen d, 4^, 4�, wederfyds van r na4�, of van binnen nanbsp;buiten uitfetten; gdyk vele niet fonder groat oordelen, in de fpier-vefelen tenbsp;gebeuren.

En dus fal men in defe dubbele Machine, een ruwe affehaduwinge fien van �een volkomen fpier-vefel,

Waw

Van ds Kragt der Spieren. nbsp;nbsp;nbsp;r fi

Want ftelientJe, dat de- catrollen 4 nbsp;nbsp;nbsp;3 ^, 2 i elk wederfyds tot in rrrr

innewaarts gebragt fyn, mei het gewigt TT in tt neder te trekken ; foo dat de catrollen aan elke fyde, namelyk i a, 2 tz, 3^,4 met de andere inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3^,4^ ,in

eene geineine regte lyn d Q figh bevinden; fal men in QQ den fpier-draat, als hy in het langh uitgeftrekt is en niet en werkt, -afgebeelt lien; en elke ruimte dd RH, RRSS, SSBB., BBQQ een werkelol'e Machine daar- van ver-

loonen.

Maar als nu de fyde d R wederfyds uitgeftrekt is tot dDK, fal de ruimte �/DRRDi^ een opgefwollcn en ('door dien het touw, daar het gewigt T T aanhangt, foo vee! met dit uitfetten opgetrokken, en beneden verkort wert, eennbsp;werkende en verkorte kleine Machine cenigfints doen lien ; eneengrofbegrip vannbsp;die der fpier-vefelen kunnen geven.

XO4. Om dat nu in dit dubbele catrol-gewigt, en ook in eiken fpier-draat, defelve. eigenfchappen (102) opgetelt plaatfe hebben, kan men ook het fesde aldaar aaii-gemerkt op de vefeltn der fpieren toepaflen,

loy. Namelyk, dat om de kragt van een vleefchige fpier-vefel Tab. VII. Vg. i. m't te rekenen , men volgens het llrax geleide, de kragt van een Machine in defennbsp;fpier-vetel, met het getal van alle delfelfs kleine Machines moet multipliceren.

106. nbsp;nbsp;nbsp;Nu heeft Burelli �. CXXIT. gemeten , dat elk der vlecs-draden van den �e/-loides Tab. VI. Fig. 1., als GW, de lengte van twee duimen heeft.

107. nbsp;nbsp;nbsp;En elke duim volgens (90) bevat een getal van 20. kleina Machines, van v/el-ke hier vyf in GW, ten voorbeelt afgetekent fyn-; foo bevat dan den ganfehennbsp;fpier-draat GW 40 derfelver.

108. nbsp;nbsp;nbsp;Van defe kan elke Machine GM (yp) een kragt van 223 ponden in het ophouden van het gewigt T van yy ponden aan den elleboog.hangende, uitwerken. Vermits (102 en 104)'eene eenige Machine als GM in het maken vaneennbsp;evenwigt foo veel doen kan, als.alle de veertigh.

109. nbsp;nbsp;nbsp;Soo dat, wanneer men de kragt van 223. ponden, of van eene Machine, met.

het getal der, kleine Machines, of met 40 multipliceert�, men de kragt bekomt van den geheelen fpier-draat GW; die. dan is van 40 malen 223. of van 892-0nbsp;ponden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. .r 2

I I o. Nu dewyl Tab. VI. Fig. i . defen DehoUc-shy onderltellinge vjer fyden Vnn tWCC pCn-vormige fpieren G V p cn H z L heeft; waar van elke fyde (als G P W) door ee-nen fpier-vefel GW in defen geprefenteert wert; foo moet men om dekraat van den gehelen Dehoides te hebben,.defe 8920 (10.9) viermalen nemen, hetnbsp;welk een kragt fal maken van 3y68o ponden.

111. Hoe wel nu dit een kragt in defen fpier bewyft, welke milTchien aan yder, die de demonftraiie niet begrypt, op.geloofelyk foude voorkomen; endittotons-oogmerk meer als genoegh was, fallen wy egter de gronden, op welke de Hquot;quot;..nbsp;Bor^//,�defe kragt nogh verdubbelt, hier by voegen. Welke defe fyn :

JJ2. Het is by de Mechanici bekent; indien een touw KT, aan welkers eene einde men een gewigt VI. tig.6. als K gehangen heeft , met fyn ander einde aan een fpykerin T vaft gebonden, en aldaar onbewegelyk is, dat hetgewelt, dat ditnbsp;touw T K lydt, lbo groot is, in dit gewigt Kalleen op defewyfe op te houden, als oi:nbsp;het tweemaal defwaarte van K droegh.

��3. Dit is af te neemen ;omdat deSpyker T foo veel doet in het ophouden van het gewigt-K, als of er aan het felve touw K.T om de catrol r gelegt fvnde, een ander gewigt als � van gelykefwaarte als K, gehangen was; nadien dit laafde K fooweldoordefpy-ker.j als door het andere gewigt��, in evenwigt en lUl gehouden wert,

ii4,Diec

15-2 nbsp;nbsp;nbsp;KORTE BETOGTNGE

I14. Die hier van breeder betogingen wilfien,kan den felven/^.Bsr^ffiinfynboekvan de beweginge der dieren, in het 1. deel het X, Capittel na liaan; het is ons ge-noegh dit alleen verllaanbaar, fop veel mogelykis, voor die in de wis-kundenbsp;niet leer ervaren fyn, voorgeftelt te hebben.

iiy. Om dit nu tot de fpieren Fl. tig. i. over te brengen; ishetuithetvoor-gefeide blykelyk, dat delelve een foort van touW'gewigt vertonnen; waar van de eene einden, namelyk van de fpier-vefelen GV, G w, ZH, HL, gehegtnbsp;fyn aan de pefen VPW en ZQL, die onbeweegelyk aan benen, gelyk aannbsp;fpykers, figh vaft houden: terwyl de andere, en bevv'egelyke einden van defe fpier-vefelen , GV, GW, ZH, HL (6i) elk een kragtdoen, ineen gewigt reghtnbsp;op te ligten van 223, of defe vier te famen van 892 ponden.

116. nbsp;nbsp;nbsp;Indien men nu dele kragt volgens (112) verdubbeld, fal de kragr, die defennbsp;Deltoides in het geftel van elk van defe fpierdraden doet, 446; en die defel-ve in alle vier doet. 1784 ponden bedragen; buiten de vermeerderisge , waar vannbsp;wy ( 63 ) en in de volgende gefproken hebben.

117. nbsp;nbsp;nbsp;En dewyl men tot nogh toe eiken fpier-draat onderftclt heeft , in dit geval uitnbsp;eene Machine G M te btftaan ; en overmits volgens ( 102 , en IG4 ) defe eenenbsp;Machine foo veel gewigts in evenwigt kan ophouden , als alle de 40 Machinesnbsp;van den ganfchen fpier-draat G W: fal blyken, nadien elke Machine defelfdekragtnbsp;doet, dat om de gehele kragt van den gehelen Deltoides of van de vier fpierdra-den GW, G V , en HZ , HL in eene fomme te hebben , men dit getal 1784nbsp;met het getal der Machines of 40 multiplicerende bevinden fal, defelve 713�0nbsp;ponden te bedragen ; volgens 102 en 104.)

118. nbsp;nbsp;nbsp;Om nu de kragt van de fpieren G/utai genaamt, daar ecn gewigt aan de hielnbsp;hangende mede opgeligt wert, in het kort te toonen uit de voorige gronden;nbsp;kan defelve T�ab. FI. fig. 1. ook eenigfints dienen.

119. nbsp;nbsp;nbsp;Defe fyn volgens Borelli $ LXXXlll ook van' pen-vormige famen geflelt.

120. nbsp;nbsp;nbsp;Laat nu 13 de hiele, d de knye, KEF A den bovenften been knop vanhetdye-been fyn; foo is het gewigt T, dat aan d�n hiel B opgehouden kan werden, volgens Borelli �. LXXXV , van �y ponden.

121. nbsp;nbsp;nbsp;En ter felver plaatfe liet men, dat de lengte van het fcheen-en dye-been tenbsp;famen of BC de halve dikte van den been-knop KG 31 malen begrypt.

122. nbsp;nbsp;nbsp;Soo�moet dan, indien de pees DKI een evenwigt met het gewigt T makennbsp;fal, defelve pees opwaarts na X getrokken werden met een kragt van 31 malennbsp;�y, dat is van 201 y ponden.

1,23. Indien dit nu door twee andere pefen DH en DG gefchieden fal, vermits elk de helft dragen moet;^ en fy elk fchuins op de diredtie DX trekken; fal denbsp;kragt, daar DH of DG dus fchuins mede opgetrokken wert, de helft van 20ij'nbsp;of looyi foo veel moeten te boven gaan, als DG malen grooter is als DX.

124 Nu om dit te onderfoeken, fegt Borelli �. LXXXlll dat de hoeken derfchuin-te XDG en XDH elk fyn 45- graden._

jjy. En daarom volgens dedrichoeks rekeninge vyf letteren agter afgefneden hebben-quot;^de, gelyk den radius loo tot fny-lyn van 43 graden 141;

Alfoo 1007A tot 1420 ponden.

126. nbsp;nbsp;nbsp;Soo dat de pefen DG en DH elk om haar fchuinte met een kragt van 1420nbsp;ponden, volgens DP en DQ moeten opgetrokken werden; als fy KD volgensnbsp;de diredie KX te famen fullen ophouden.

127. nbsp;nbsp;nbsp;Als men nu dit in DG weder met twee fchuine fpier-draden GW en GVwilnbsp;doen; moet elk de helft van 1420 of liever 710 ponden regt opligten volgensnbsp;GP.

128. Maar

Van de Kragt der Spieren .

Ii8. Maar om lt;lat fy fchuins trekken, moet de kragt, die volgens GW trekt, foo veelmalen grooter fyn, als G W malen grooter is als GS.

129. nbsp;nbsp;nbsp;Nu volgess Borelli is den hoek deler fchuinte WGS, �. LXXXIII. ook vannbsp;8 graden.

130. nbsp;nbsp;nbsp;En derhalveti om reden als boven (y8).

Gelyk den radius 100000 tot fny-lyn van 8 graden 100981:

Alfoo 710 tot 7l�f3 ponden.

131. nbsp;nbsp;nbsp;welk dan elke fpier-draad, GW, die alhier de gehele cene fyde G F Wnbsp;defes pen-vormigen fpiers reprefenteert, in dit geval moet opligten.

132. nbsp;nbsp;nbsp;Maar defe fpier-draden, als GW, fyn volgens Borelli metinge , gerullelyk opnbsp;de lengte van drie duimen te nemen �. CXXV: waarom elk uit 60 kleine Machines beftaat.

133. nbsp;nbsp;nbsp;Soo dat over lulks de kragt, die ftrax (130) gevonden is, �o malen moet vermeerdert werden.

134. nbsp;nbsp;nbsp;Die dan 60 malen yi�f�Of 43014 bedraagt; welke defeeene fp�er-draat GW,nbsp;die de gehele eene fyde des pen-vormigen fpiers alhier onderftelt wert te vervatten, opligt.

135'. nbsp;nbsp;nbsp;men alhier ftelt, dat den fpier DQP uit twee van defe pen-vormige

G W P V en HG Q Z beftaat, en elk van defe twee fyden heeft; foofullendefe vier fyden famen een generale kragt doen van vier maal 43014 of 172056 poa*nbsp;den.

136. nbsp;nbsp;nbsp;Maat dewyl defe fpier aan de eene fyde door fyn onbewegelyke pees, aan eennbsp;been, als aan een fpyker, vaft gehcgt, en alleen aan fyn ander einde bewegelyknbsp;is, en een gewigt draagt j moet defe kragt verdubbeld werden .-nadien het faWn-ftel der fpier daar door in figh felfs even veel uit Haat, of de defelve aan de andere fyde een gelyk gewigt droegh.

137. nbsp;nbsp;nbsp;Waarom dan nu defe groote kragt des fpiers lyzoy� dubbeld genomen fyndenbsp;men 3441x2 ponden verkrygt, die de kragt van de MuJcuU glutcei in haar volko-menheit uitdrukken.

138. nbsp;nbsp;nbsp;Enditfal, foo wy meenen, genoegh fyn_, om een grof begrip defer faken te ver-krygen; die naukeuriger alles verhandelt wil fien, kan het boek van de HeerBa-relit na lefen. In dit laatfte voorbeeld hebben wy korter geweeft , en de redenen van de werkingen na gelaten daar by te voegen ; om niet het gene in de

Dehoides getoont is, oihicr woordciyk wcuer te moctcn herhalen. Het fal onk niet nodigh fyn hier by te doen, fchoon ymant yets, dat wy hier ten grondnbsp;gefteit hebben, al wilde tegen fpreken ; en vitteryen foeken op dejuidheit dernbsp;getallen; dat het egter onwederfprekelyk is,dat defe fpieren een verbaaftmakendenbsp;en gelyk boven gefegt is, voor die de betoginge niet verftaat, een ongeloofFc-lyke kragt doen,-

J39. Wy fouden defe betoginge van de Kr^gt der fpieren hier by kunnen laten beruf-ten; ten fy eenige in de Beweeg-kunde niet ervaren fynde (voor welke wy voor-namelyk dit fchryven) nogh door eenige fwarigheden miflehien fouden kunnen belet werden, hare toeltemminge tot het geleide met volkomen geruflheit te geven : w-elke wy hier by wyfe van Aanmerkingen fullen tragten wegh tenbsp;nemen.

140. Het nbsp;nbsp;nbsp;waar in milTchien ymant fwarigheit mogte maken, fs, dat wy in

dtT'ab.Fi. P�g. I. een eenigen fpier-draat GW voor ontelbare andere, die de ganfche fyde van een pen-vormige fpier GWP uiimaken , genomen hebben-welk ook dikwils niet alleen uit twee vlakke fyden , als GWP en G V P be-^nbsp;�aat , maar waar van de vlees-draden in cen meenigte uit elk punt als G,

V nbsp;nbsp;nbsp;ge^

�f4 nbsp;nbsp;nbsp;KORTE BETOGINGE

gelyk uit den top van een omgekeerden kegel GVW , figh verfpreiden; het welk uit alle punten, als G, N, amp;c. van de middel-pees GP gefchiedendenbsp;defe vlees draden geen vlakken, maar een volkomen lichaam of SoUdummi-maken.

141. nbsp;nbsp;nbsp;Om hier op te antwoorden, en te doen fien, dat defe onderftellinge, welke

wy alleen gemak s-hal ven , om beter verftaanbaar tefyn, alhier gebruikt hebben de betoginge, nogh de grootheit van des fpiers kragt niet verandert: en dat alles het felve foude blyven ; fchoon men de rekening, in plaats van op tweenbsp;fpier-draden GW, GV, op een groote menigte andere opfigtelyk gemaaktnbsp;hadde.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Gelieve die dit leeft, eerft te letten; gelyk wy voor de twee fyden des*fpiers G P W en G P V �(het fy defelve lichamelyk of plat fyn) alleen twee fpier-ve-felen GW en GV genomen hebben;'dat wy ook alfoo de helft van de kragtnbsp;des gehelen Spiers GVPW aan elk van defe twee fpier-draaden toegefchre-ven hebben; als (61 3 alwaar de kragt van den vleefchigen draat GW, die(5-93nbsp;op 223 ponden gevonden was, verdubbeld fyndetot44�, de kragt van den gehelen fpier GVPW gegeven heeft, en foo voort in het gehele vervolgh diennbsp;gront gehouden is.

142. nbsp;nbsp;nbsp;Dat nu de kragt van de fpier in alles defelfde foude bevonden werden, indiennbsp;men dit gewelt niet door twee als GW en GV, maar door ontelbare fpier-draden in het ruim GVPW vervat, ftelde te gefchieden; kan dus by rekc-ningh , voor onervarene blyken. D� 'Wis-kunde betoont dit op een andere wyfe.nbsp;Laat Tab- FII, Fig. 6. een gewigt D (ais (48) Tab, Fl. Fig. 4.) van 442 ponden'nbsp;aan een touw ��S, door een ander gelyk gewigt y opgehouden werden, omnbsp;den catrol S. Nu wil m.en dit gewigt q wegh doen, en het felve gewigt D,nbsp;in evenwigc houden, door een meenigte andere khuins trekkende touwen innbsp;G, A, P valt geknoopt fynde, yder een gewigt m, h,, g^ p, n, amp;c. totdefennbsp;emde dragende.

Indieti rt^n nu defe fchikkinge der touwen aldus begrypt, dat�er 100 punflen fyn, als G, A, P, in dc lengte van dit touw GO, aan welke de fchuin trekkende touwen, GW, GQ, AB, AE, amp;c. van gebonden fyn.

En verder, dat om elk punt, als G, of, A, of P amp;c. geen tweetouwen, gelyk hier in G en A, maar 10 touwen in het ronde ftaan, en trekken; gelyk h%r in P vier der felver afgebeeld fyn , P V, PT, P H, P R.

Eindelyk Iaat men ftellen, dat de gewigten g, h, w, �, 0, elk aan den an-^ren geljk tyii; en dat de hoeken der fchuinten, als MGN, BAP, RPO, TPU, EAP,QGN, die yder fchuin trekkende touw met G O maakt, elknbsp;ook gelyk-, en van agt graden fyn.

Men wil weeten, hoe groot de gewigten, die fchuins trekken, ^, nbsp;nbsp;nbsp;^

/), moeten fyn. En hoe veel haar kragt te famen moet doen, om dit gewigt D in evenw^gt op te houden ?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

143. nbsp;nbsp;nbsp;Om dit te vinden, is het blykelyk , dat (volgens defe onderftellinge) het gewigt D van 1000 verfcheidengelyk fw'are gewigten opgeligt wert: (142) vermits aan elk punt als P, tien derfelver fchuins trekken, en defe punten, als P,^nbsp;onderllelt vverdeii too in getal te fyn.

144 D�rhalven fil elk kl�in gewigt g o'i h o� m amp;c. een duifenfte deel van het ge-vvigt D opligten ; of volgens (142) een fwaarte van pond, enfulxdoen, volgens de regt opgaande linie G�.

145-. Maar dewyl fy fchuins trekken, fal �lk gewigt als ???, foo veel malen fwaarder moeten fyn, ais van D of alsifij; als de linie MG raaien langer is als N G.

146, Nu

V%n de Kragt der Spieren. nbsp;nbsp;nbsp;� j-j-

�4lt;S. Nu om dat den hotk-der fchuinte N S M , in elk, volgens 'BoreJU (57) 15 van 8 graden, en daarom volgens (�8) als GN 100000 is , dan GM. loopSz falnbsp;wefen, volgt dat werkende na proportie, gelyk GN flaat tot GM, alToo ooknbsp;ftaat tot _

147. nbsp;nbsp;nbsp;Soo dat elk klein gewigt,als w, een fwaarte moet hebben van 4115 pond, hetnbsp;geen het eerde is, dat men (142) onderfoeken wilde,

148. nbsp;nbsp;nbsp;Nu is het verder klaar genoegh, dat om te weten, boe veel kragt alle defcnbsp;kleine gewigten te famen moeten doen, om D of 441 ponden in dele fchuintenbsp;op te ligten; men niet anders behoeft te doen ; als de kragt van een als m of

met het getal van alle de kleine gewigten, dat is met 1000 te m.ultipH-ceeren ; wanneer voor haar aller fwaarte, weder fal komen 446 pon* den.

149. nbsp;nbsp;nbsp;Nu onder alle defe gewigten en touwen kunnen alle de kragten en fpicr-vefe-ien van een pen-vormige fpier GVP W, T^ah. FL tig. 1. vertoont w'crden.

I�O. Die daarom volgens defe ftellinge van 1000 vefelen, juilt van defclve groot-heit van 446 pondengevonden wert j als defelve te vojen, wanneer men niet meer als twee ipier-vefelen GW en G V, in den fpier G V PW onderftelt hadde te wefen, (61) gevonden is.

lyi. En kan hier uit aan ydtr na een weinigh opmerkrnge blyken, het geen wy (141) geft^gt hebben ; dat fchoon het getal der fpier-vefelen, die een Ipier uit-maken 100000, of 1000,000, of anders foo groot genomen wert, als ytnandnbsp;wil, men in defen altyd by uitrekeningh defelve gemeene kragt van de fpier falnbsp;verkrygen.

lyz. Indien men nu een fpier , Tah. Fl. Fig. i. niet uit twee pen-vormige fpieren G VP W en HZQL , die aan tw'ee pefen H D en GD trekken, alleen fteltnbsp;te beilaan, maar in tegendeel dat veel meerder van defe pen-vornrige op gely-ke wyfe in dennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;begrepen werden; fal yder ligtelyk fien, dat de reke-

ningh van de kragt derfelver, op de voorfeide jnaniere, die nu te vooren , en ook in defe aanmerkinge op de fpier-vefelen gefchiet is, gemaakt werden-de , men insgelyks defelve kragt van den grooten fpier daar uit verkrygennbsp;fal.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

�y3. En dus is defe tegenwerpinge volkomgn weggenomen, die met reden hier tegen l'cheen gedaan te kunnen werden; waar �ilt;]or .^mmige ^mogten deilkcn, aat het niet aannemdyK waS, Cat iwcc fpicr-VClClen ^ VV Cll G V . Cllc cJc hclftnbsp;van 446 pond foude kunnen dragen: vermits dit alleen onderftelt is om metnbsp;meer gemak de gehele kragt van den fpier te kunnen uit rekenen ; en het defelve uitkomft geeft, als of men in den fpier een millioen vefelen onderftelt hadde te wefen, gelyk fy �er waarlyk feer veel en miffehien feer veel duifendennbsp;fyn.

Immers hoedanigh defe fpieren geformeert fyn, dat fomtyds verfcheidentlykj's, fal def� wyfe tot een voorheeft kunnen ftrekken, om derfelver kragt,uit te rekenen.

j �4. Ondertuffehen is de aanbiddelyke Wysheit des grooten Formeerders ook itifon-derheit kennel yk, uit de groote menigte der fpier-draden, en byfondere pen-vormige Mufculen , welke fy fomtyds formeeren. Tot een bewys van dit laatfte gelieve men Ta6. F. Fig. 10. na te fien; alwaar hetgeftel van den Deltoides, foonbsp;defelve van de Ht S(e�oin fyn Ed Myologia, ofSpiers-befchryvinge algetekent is,nbsp;geilen wert.

Waar uit blykt , dat defelve uit 12 enkele fpieren, dat is uit 6 wederfyts pen-YQrmige beftaat; en men kan figh de menigte der Ipiervcfel verbeelden,

V 2 nbsp;nbsp;nbsp;als

betoginge

als men (�gh voorfteJd, dat de ledige en witte piaatfen boven en beneden ook vol vleefchige draden fyn; gelyk den Autheur in deflelfs befchryvinge Paginanbsp;5�3 fegt: welkers kragt na defe form, als fy SS pond (gelyk ly) aan den elle-boogh hangende ophoud, om de meerder inplantingen der fchuine trekkingennbsp;der pefen in en op malkander, ten minden niet minder, als de gefeide wefcnnbsp;kan. Wy hebben defelve op de wyfe van de Pab. PL Fig. vvillen vertoonen;nbsp;om dat de rekeningh van Borelli daar toe met meerder gemak voor onervarenenbsp;in de beweegh-kunde, konde toepad�lyk gemaakt werden,nbsp;lyy. Om nu verder het gebruik van defe veelvuldige fpier-draden , en daar in hetnbsp;verwonderlyk oogmerk des Wyfen Makers te den, behoeft men alleen te merken, (om by de Tab. VI, Fig. i. te blyven) dat de twee fpier-draden GW ennbsp;GV, elk 223 ponden, {S9) bevonden lyn in evenwigt op te houden; dat is tenbsp;famen 446 ponden, als fy beiden den geheelen pen-vormigen fpierG VP W vervangen.

Indien men nu (lelt, dat defen fpier geen twee, maar, (143 amp;c.) 1000 vefe-len heeft, fal elk van een pond, dat is nogh geen half pond te dragen hebben.

En indien het getal der vefelen grooterwas,nogh veel minder; gelyk ook, indien de pen-vormige fpieren van den waren Deltoides Tab. V. Fig. 10. in plaat(e van defe twee (volgens 15-4) fes in getal waren, fal eiken fpier mar f van 446nbsp;of nogh geen lyo ponden , en de daar in onderftelde 1000 vleefchige vefelen elknbsp;niet meer als nriB of Is van een pond tot fyn lalt hebben,nbsp;iSS. Wie kan nu denken, dat ymant dit fpier-geftel foude kunnen met verftant be-fchouwen, en de overgroote Wysheit van den Formeerder der fpieren, daar innbsp;niet erkennen? die de pefen derfelver taey genoegh gemaakt hebbende, opdatnbsp;het geweld, het geen hy voorgenomen hadde, door de fpieren uit te werken,nbsp;niet telkens defelve foude doen breken; en om aan de tederheit der fpier-vefelen tenbsp;gemoed te komen, een foo groote menigte der felver daar toe heeft doen dienen;nbsp;dat elk niet dan een klein gewigt, het welk na derfelver kragt en geftel gepropor-tioneert was, te dragen heeft.

lyy- Welk gewigt feer veel minder fal fyn, als defe (lyy) gevondene ?� van een pond; indien de fpicr-vefelen in het gehele lichaam van eiken pen-vormigennbsp;fpier, veel meerder fyn, als de 1000 die wy (lyy) onderftelt hebben , in defelve

te wefen.

Het was om defe reden de moeite weerdigh, om het getal derfelver foo na doenlyk was, na te vorfchen, voor ymand die daar toe in menfchelyke lichamen gelegentheit heeft; dogh dat het feer groot is, kan uit het vlees van dieren argenomen werden, en uit de onderfoekinge van Borellus, die�. CXV. fegt,nbsp;dat vyftigh nevens den andere geleide vlees-draden, geen eenen duim kunnennbsp;uitmaken.

lyS. Ten anderen, fal ook de verwonderingh ophouden; hoe Tab. VI. Fig. t. men heeft kunnen onderftellen , dat een eenige kleine Machine , als G M van dennbsp;fpier-draat GW, nevens eene diergelyke van den anderen fpier-draat GV, eennbsp;gewigt van 446 ponden op kan houden:

Nadien uit het voorfeide bekent is; vermits elke Machine , als GM , niet meer .als haren fpier-draat GW dragen moet; dat fy met feer wynig, en on-gelyk veel minder, als of ontrent twee en een half once belaft fal fyn.nbsp;lyp. Ten derden, fd het ook foo onaannemelyk niet voorkomen; dat de kleinenbsp;Machines, die een fpier-draat uitmaken, als A, B, C, D, E, Tab, VIL Fig, i.nbsp;wanneer elk van defe in a, b, c, d, e, verkort is, aan het gewigt T, dat aan

den

Van de Kragt det Speren, nbsp;nbsp;nbsp;lyy

den fpier-draat hangt, foo grooten fnelheit in het bewegen geven kunnen; vermits een yder, van een fpier-draat, die fonder gewigt ligh verkort, dat ligt fal toeftaan; en door het vorige, hetgewigt, dat daar door waarlykopgeligtwert, foonbsp;klein is, dat het geen twyffelingen daar over veroorfaken kan ; nadien men nunbsp;al getoont heeft, dat het groot gewigt van 223 ponden , het welk eenige fwaa-righeit konde maken, en (yp) aan eenen fpier-draad toegefchreven wert, enkel by onderftellinge en gemaks-halven dus gevonden is, fonder de ware reke-ningh daar door te benadelen,

160. nbsp;nbsp;nbsp;Dewyl nu te voren (109) de fpier-kragt door de menigte van defe kleinenbsp;Machines foo feer vermeerdert is, en egter defpier daarom niet een pond meer-�isr aan den clleboogh opligt ; maar defe alleen dienen om de beweginge metnbsp;meer fnelheit te doen gefchieden:

Sal het aan ymand, die de wetten der beweegh-kunde niet verflaat, miiTchien eenigfints twyffelagtigh voorkomen; of men de kragt van defpier al met regtnbsp;daar mede vermeerdert heeft; nadien het opgeligte gewigt niet vergroot wert.nbsp;Maar defe gelieven te weten, dat een meerder fnelheit in dc beweginge vannbsp;een gewigt te maken, foo wel een meerder wefentlyke kragt yereilt; als eennbsp;meerder gewigt met defelve fnelheit op te iigten ; dat by de Wis-kundige bekent is.

En uit het catrol-geftel Tah. VIL Fg, 4. fal dit. ook kunnen blyken; daar het vermeerderen, van de fnelheit, waar mede het gewigt T opgevoert wert, telkens meerder kragt en nieuwe gewigten vereifcht , als w , w , of diergelyke.nbsp;Men fie daar over na het vyj'de (101) aangemerkt.

161, nbsp;nbsp;nbsp;Dat dit ook in andere beweegh-kundige Werk-tuigen plaatfe heeft, kan ligte-lyk ondervonden werden, en is by alle mechanici kennelyk: Want laat een Balance of Hef-boom in A B fyn. Tab. VI. Fig. 7. in D drajende ; waar van denbsp;armen AD en DB gelyk fyn , gelyk ook de gewigten A en B; foo weet y-der, dat den Hef-boom AB, in den llant MK gedraic fynde, hetgewigt A dennbsp;boogh AM , en B den boogh B K in defelve tyd afgeloopen heeft; en dat fy ,nbsp;om dat de boogen even groot fyn, ook even fnel bewogen fyn geweeft.

Nu is ook blykelyk, als men het gewigt B, driemaal foo groot, of door twee gelyke fwaartens G en H verfwaart fynde, wil in evenwigt houden , dat mennbsp;het gewigt A ook driemaal grooter moet maken, of de even fware gewigten fc.

en K daar by doen.

Gelyk mede , indien men B met driemaal meer fnelheit wil bewegen moet men het van B tot G brengen, foo dat DC driemaal foo langh fy%ls DB-waarom als^de Machine drait, en A den boogh AM befchryft, het gewigt�nbsp;C den boogh C L in defelve tyd befchryveu fal; die drie-maal foo groot isnbsp;als AM; en daarom�met drie-maal meer fnelheit door het gewigt C afgelopen wert.

Nu om dit gewigt in C in evenwigt te houden, wanneer het drie-maal foo fnel, als in B fynde, bewogen foude werden, weet men, en kan yder bevinden, dat het gewigt A, foo wel drie-maal foo groot moet genomen, of metnbsp;E en F vermeerdert werden; als tevooren, wanneer het een drie-voudigh gewigt van B , of B, G, H, moefle opligten, fonder de fnelheidt te veranderen.

Waar uit dan de (160) gemaakte twaarigheit zal weggenomen wefen.

162 Ik moet hier, eer ik eindige, aan ervarene ATa/iiiew�AA vergiffenilTe verfoeken; dat ik in defe Betoginge van de Kragt der fpieren , infonderheit in de oploflirigenbsp;van eenige door onkundige van de Mechanica gemaakte fwarigheden , foo breed

V 3 nbsp;nbsp;nbsp;ge-

K O R T E B E T O G I N G E

geweeft ben ; het geen aan geleerde Heeren met regt fal vervelen; maar il hope, dat defelve defe , voor haar waarlyk te grooten omllagh , lia hare be-leeftheden ten goeden Tullen h�uden; indien fy gelieven te denken, dat dit alles voor geen voorname Wiskundigen gelchreven is, welke dit onderwys niet yan noden hebben ; maar alleen voor foodanige, die wienigh in 6.^ Mathefn gg.nbsp;oefFent fynde , niet gewoon fyn een menigte van Lemmata of voorbewyfennbsp;eeril tc lefen, voor dat het wefentlyke der fake volgt; en om een faak van defe nature te verdaan, wat meer uitbreidinge van ftyl en befchryvinge vereifchen;nbsp;aan welke ik daarom gelove, dat defe manier klaarder voor fal komen; immers dit is myn oogmerk in defen geweeft.

En indien ymand dit alles uitvoeriglyker wil betoogt en verhandelt fien, kan hy het door-wrogte werk , tie Motu Animalium van den grooten Wis-konftenaarnbsp;Borellf daar over na lefen; wiens gronden en waarnemingen wy hier gebruikt,nbsp;en wiens betogingen wy hier gecragt hebben, aan die anders wetnigh in Mathe-matifche ftudien ervaren fyn, op een gemakkelyke en korte wyfe, verftaanbaarnbsp;te maken.

, Emde de Betoginge van de Kragt der Spieren�

�, 19. Om

Vm de Spieren nbsp;nbsp;nbsp;I

�. 19. Om dan dit alles tot het ooghmerk,, waar toe wy het gefchreven hebben toe te pal^n,

/. Daar defe Tpieren foo wonderlyk tot het volbrengen van de bewegingen die fy doen, gefchiktfynj in opligt van hare pefen, en gewrigten der beenderen.

//. Daar, op dat de tedere vlees-draden, door het gewelt dat fy doen, niet van een gefcheurt mogten werden, de fpieren uit een foo ontelbare menigtenbsp;dei'felver geformeert fyn �, dat elk naulyks vets, en niet als een feer klein gedeelte van een gewigt te dragen, of op te houden heeft.

III. Daar fy elk uit foo veel kleine Machines gemaakt fynj die alleen dienen , op dat fy, het geen fy doen, met een groote veerdigheit en fnelheit fouden Icunnen doen j het geen wy in de bewegingen van vingers entongh, en innbsp;foo veel andere gevallen, met groote reden verwonderen.

JF�. Daar onder een foo ontelbai-e menigte der vlees-draden, die foo klein �fyn , dat fy geen vrouwen hair in dikte kunnen ophalen, niet een eenigeion-der verwarringe, verkeerdelyk geplaatft kan fyn.

Soude ook ymant dit geftel en werkingedeferfpierenregtverftaandc,fonder het tegenfpreken van fyn gewiffe in figh gewaar te werden, het felve kunnen oordeelen, fonder eenige wysheit of verftant dus gemaakt te fyn?nbsp;En hy fchynt my al leer verre van alle redelykheit te moeten ontbloot we-fen, die van een Wind-as en andere Werk-tuigen, welke by Timmerliedennbsp;dagelyks gebruikt werden, figh foude fchamen te denken, (indien hy nietnbsp;belagt foude Willen werden) dat fy by een los geval of van lighfelfs en vannbsp;�tgeen fy deden, geheel onbewufte oorlaaken haar famen-llcl gekregen,ennbsp;tot haar gebruiken gefchikt waren 5 en egter van dit fpier-geftel, om fyn A-theifterye te onderfteunenj^dit figh niet onfiet te feggen. Beklagefyk Ongo-diftendom! Het welke, op dat die het lelve aanhangeu, geen Wyle, janbsp;Wonderenden �oo erootenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ciei'en in haar cigcnC liclltmrn UOCllclc CxodC

gedwongen fouden fyn in defe fyne werken te erkennen,foo onbillyke,on-redelyke , en van alle verftandige verfchillende en verfoeide faken nootfake-lyk moet ftaande houden. Want dat het geen door de fpieren gefchiet met groot regt onder wonderen moet geteltwerden, engenoeghfaani ongeloofFe-lyk voorkomen, aan die de vorige betogingen niet verftaatj fal daar uit kunnen afgenomen werden j om dat de draden vandeneenigenfpier (Z)r/#02V�)nbsp;volgens het gene �.18(110) getoont is, foo verbaafend een gewelt magtigh fynnbsp;te doen,en waarlyk foo veel doen,in het voorige gevafials offy alle aan den eenennbsp;arm van een gelyk-armigc balance te gelyk werkende, den anderen arm,nbsp;welkers fchaal met fyn ingefette gewigt ^y�So ponden fwaar was , in evennbsp;wigt hielden; en een weinigh fwaarte, al was die maar van een once of minder,nbsp;daar afgenomen fynde, een loofchromelykefwaarheit fouden kunnen opligten.

Boven dit fiet men (�. 18. van i ii tot 117) dat dcfefeiwevlees-cnfpier-vefc-ien, hoe teeder fy ook fchynen, te famen genomen fynde, foodanigh een vaftig-

hcip

��o nbsp;nbsp;nbsp;X. B E S C H o U W I N G E.

heit van geftelt hebben, dat indien wederfydts ditgrootegewlgtvan jytfBd ponden aan haar alle gehangen wierde, fy door defe beide of door 713�0nbsp;ponden niet en foude kunnen van een gefcheurt worden.

Een Ongodift gelieve dit te overdenken, en ook het gebruik, dat de fpie-ren in een inenfche ondervonden werden te hebben en dan lelfs te oordelen , ot hy nogh gerullelyk kan loochenen, dat fynen Aanbiddelyken Maker Magtigh en VVys is?

Na dit alles, kan nogh ymant verder fonder verftomt te ftaan, over des Scheppers wonderen i�gh voorftellen, dat al het vlees, �t welk aan dieren ennbsp;menlchen is, en bevonden were verre het meefte gedeelte van haar lichaamnbsp;uit temaken, alleen uit defe vefelen en beweegh-draden beftaat ? die elk,nbsp;hoe teer en dun fy ook fyn, haar bepaalt gebruik hebben j en in welkers foonbsp;menighvuldige ftrekkingenen fchikkingen, in fooveelverfcheidenfpicren,nbsp;men foo veel verfcheiden oogmerken des Wyfen Makers, als met lynenbsp;handen tallen kan } �t geen foo het fchynt, magtigh moet fyn, omdealder-domfte (f90 niet met een de hartnekkigfte) daar van met volkomen overtui-gingh te overreden, dat defe grootenFormeerder inhetfooverfcheidentlyknbsp;leiden van defe fpier-draden , de foo menighvuldige bewegingen, diefy doen,nbsp;ten ooghmerk gehaat heeft: en daarom dat hier geen geval of onredelyke oor-faak inhetminftc, felfsnietinhetfchikken van een cenigh foo teder en fynnbsp;vlees-draatje kan plaatfegehadt hebben. Een Ongodift, (op dat ik dit noghnbsp;eens herhale) hoe beklagelyk en hartnekkigh hyook wefenmagh, leereditnbsp;getoonde eerft regt begrypen j en overlegge dan in ftilheit by figh fclven,nbsp;wat een redelyk menfeh daar uit befluiten moet.

�. zo. Die hier eenigh begrip van wil maken, befiede?�^. VIII.Fig. i. en Z. alwaar den verfcheiden loop van dele fpi�'-ve(elen afgebeeld, en metnbsp;cenen klaarlyk vertoont wert, hoe defe draden korter werdende, het deel,nbsp;dat volgen kan en in welke fy ingeplant fyn, na haar andere einde, dat aan on-bevveeglyke benen vaft gehegt is, moeten toe trekken j en aldus elk lyne bc-weginge in een menfeh veroorfaken.

Om dat dan in eenigc weinige te doen lien:

- Is het klaar, dat de Deltoides A, Tab. VIIL F/g. i. wiens draden boven op den fchouder C onbevvecgelyk, en aan den arm-pyp,drajcndc aan het lidcnbsp;des fchouders , in D onbeweeglyk vaft gehegt fyn, den arm, als hier, na beneden fal laten hangen , als hy niet werkt, en alle fyne draden op het langftenbsp;uitgeftrekt fyn. Maar foo defe draden tulTchen C en D met eenige kragtnbsp;korter werden gemaakt, gelyk men in B op den anderen fchouder Hen kan,nbsp;dat als dan den arm gelyk in B E, moet opgeheven werden. Syninnerlyknbsp;en verwondcrlyk konft-geftel hebben wy boven getoont.

De PeBoralis K alhier ook met het eene einde fyner draden in F in het borft-been onbeweeglyk j en met haar andere ookinD, indenbewecglykennbsp;arm-pyp ingcplant lyndcj blykt het, foo defe draden ook korter werden,

dat

Van de spieren. quot; nbsp;nbsp;nbsp;*

dat fy den arm �m het fchouder gewrigt drajcnde, voof-waarts na dc borft moeten trekken.

In dc nbsp;nbsp;nbsp;dorji A, A ^ Tah. VUL Fig. i. aan wederfyden, indien men den

loop van bare vefelen befchout, doen defelve fien, dat fy den arm na agteren en na beneden trekken, waarom hy by veele den naatn van Ani-Scalptor of Aan-krau'wer heeft.

Van de Gafirocnemii BB, die in dc kult van het been gelegt, en boven ontrent de knye vaftfynde,met haar andere einde door een Iterke pees C aannbsp;het hiel-been verknogt fyn, fiet men,dat de draden regt nederwaarts lopen;nbsp;waarom defelve korter werdende, het Hiel-been agterwaans en opwaartsnbsp;bewogen,en de voet nederwaartsmoetuitgelfoken werden. Menligtehethiel-been op, en legge de hand op de kuit van dat been, en men fal defe fpierennbsp;voelen opfwellen, en korter in een gedrongen werden.

Dit fy in defe exempelen genoegh, om ymant uit den loop van defe getekende fpier-draden een ruw begrip van de bewegingen der fpieren, die defelve uitmaken, te geven.

�. 21. Dit wonder-geftel van de fpieren, fcheen my te groot, om niet door defe twee Figuuren 7^2^. Fill. Fig. i. enz. eenmenfeh, gelykhyvannbsp;voren en agteren gcftelt is, aan het gefigt van een onervarene in de Anatomie, uitnbsp;de Hr. Browne, tot defen einde te vertoonen j en feer dienftigh om gelegentheicnbsp;aan alle tvvyffelende Philofopen te geven, om figh felfs te vragen, of eennbsp;werk-ftuk als ons lichaam (dat uit foo veel verfcheiden, en foo verwonder-lyke Machines als�cr fpieren in hetfclve fyn, en welke alle tot een byfon-der nodigh gebruik dienen, famen geftclt is) ook by hem kan gedagt worden, fonder verftant, en alleen by geval gegroeit te fyn?

En dat meer is, of fy niet een doorgrondende Wysheit hier in moeten

erkennen? daar foo veel duifcnden der duifenden .van diaatjes, elk tot fyn

einde, fyn bequamc plaats cn maaKici moctcn hebben j dat dit alles met loo veel order, in een vogt van een ey (waar uit dogh de meefte, foo niet allenbsp;dieren voortkomen) fyn ftellinge en gedaante heeft verkregen. En voor!nbsp;namely k, betuigt dit geen verftant van den Formeerder? dat dit niet in een,nbsp;(Het welk miflehien een Ongodift, hoe wel met geen reden, foude feggennbsp;gevalligh te fyn, als hy het dogh foo wilde ftaande houden) maar in foonbsp;veel millioenen voorwerpen met foo netten ordre gefchiet?

�.22. Meermalen heeft my ontfachelyk gefcheenen dc doorgrondende ken-nifl'e, wi^aarmcde den Geeft des Almagtigcn in fyn Woord van fyne ichepfelen doetfpreken, onder andere, ook infonderheit Fjaim CXXXIX. ly. daarnbsp;' men dit volgende leeft: Myn gebeente was veor Uniet verholen, als ik in het verborgene gemaakt lengende a�seenBerduurfelgewrogt ben. In het welke een volmaakte befchryvingh der gedaante, die de Spieren met malkander vertoonen , fchynt begrepen te fyn j wanneer van een BorduurJel alhier ge-fproken wert.

X nbsp;nbsp;nbsp;Laat

X�z. nbsp;nbsp;nbsp;X. B E S C H o U W I N G E.

Laat ymant, die hier aan twyffelt, noghmaalde oogen opdcfelaatflcFiguren 'Tab. Fin. Fig. I. en flaan} en oordeclen, of fy niet volkomen een Borduur-werk op de befte wyfe vertonnen? en of�er ook een gepafter uit-drukkingc om defc fpieren af te beelden kan gevonden werden, als in defennbsp;hetwoort Rukkamti te gebruiken? �t geen hier vertaalt wert: Ik ben als eennbsp;Bordmrfel gewrogt, en in kragt betekent, Ik hen met de naaide tot een Bor-duurfelgemaakt. Nadien, hoe hoewel de Hebreen meer woorden hebben, dienbsp;Borduren kunnen overgefet werden, egter dit grontwoord Rakam een lbonbsp;danigh borduuren, dat nnet de naaide gefchiet, betekent. Siet hier van denbsp;Woorde-Boeken van Bmtorfius en Coceejus., die het met Jeupingere vertalen.

Die nu de moeite neemt van een Borduurfel, dat met de naaide gemaakt is, naukeurigh te beften fal bevinden, dat het uit veel op het ooge cven-wydigc, nevens malkander leggende en op verfcheiden plaatfcn na verfcheidennbsp;oorden figh uitftrekkende draden beftaat gt; even op defelvewyfe,alsmen indefenbsp;Figuren, in de daar in afgetekende fpieren liet. Soo datderfelver famenftclnbsp;met veel regt een Borduurfel met de naaide genaamt wert.

Maar ook kan hier uit werden afgenomen} dat in defc plaats van de fpieren onder de naam van dit Naald-Borduurfel gefproken wert} als men op de voorgaande woorden let: Myngebeente was voor U nietnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;;toonende,

dat al het oogmerk waar toe defefpierengemaakt waren, vergeefs foudelynj indien fy met het gebeente geenover een komende fchikkingh van hare fpicr-draden hadden. Vermits het aan niemand, die het vorige gelcfen en verftaannbsp;heeft, onbekent kan fyn, dat indien de fpicr-draden niet een juifte lengte ennbsp;netten cours ten opfigt van de beenderen hadden, al dit foo konftigh fpicr-geltel genoegfaam van geen gebruik foude wefen.

Dogh aldernadrukkely kft fiet men door defe fprcekwyfejdc fpieren vertoonen: als men het woord hier myn gebeente vertaalt, met Buxtorfius en na hem Rob-hertfon overfet myn kragtmyn geweld-, te meer, dcwyl dit gront-woordnbsp;hier in het een-getal gevonden wert, daar de beenen noghtans menigvuldighnbsp;(yn, en daarom meeften tydt in het veel-getal op andere plaatfen uitgedrukt

werden.

Soo dat de fin van de plaats dusdanigh foude fyn : Myn kragt ,o� het gewelf, dat in myn lichaam is, was voor u niet ver holen, als mynefpierenvan� ,gelykeen

natuurlykNaald-Borduurfel , gemaakt fyn. '

Indien men nu �gh erinnert, �t geen voren gctoontis, niet alleen, datdc fpieren de eenige Werk-tuigen van kragt in ons lichaamfyn j maarinfonder-heit figh te binnen brengt, het overgroote �n by na ongeloofi�lyk gewclt,nbsp;dat fy in een menfehe doen. Moet niet al wie redelyk en onpartydigh is,nbsp;overtuigt fyn, dat den Ingever van het Hciligh Woord, die den Koninghnbsp;David dus heeft doen fpreken, kennilfe moet gchadt hebben van beide defenbsp;faken; als men fiet met hoe veel ophef en nadruk defe woorden uitgeboe-

femt

Van de speren.

icmt werden? cn foude ymand, die nu van dit beide volkomen onderrigt is, en Godtnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loven over de wonderen, die des felven Magc en Wysheit

op een foo heerlyke wyfe in fyn lichaam en fpieren vertoonde, figh kragti-ger kunnen uitdruken? om met een te toonen, dat hy van aan hem welbekende faken fprak, als met de woorden van defen Sanger te gebruiken derlykfyn uwe werken^ ook {NB) weet het myn Jielefeerwel,myrt kragtdiegy innbsp;j'oo verbaalimakend. een gr ootheit in myne fpieren gekgt hebt., fchoon fenoghbyallenbsp;fftenfehen op die tyd in het geheef en nu nogh ten deele onbekent is^ was voor C/,nbsp;mynen Wyfen en mnbiddelyken Maker niet verholen , als gy myne fpierdraden gemaakt , en defelve als een Borduur fel met de naaide gefchikt hebt.

�. Z3. Kan nu ymant denken dat cenigh menfeh in die tyden regte ken-niff� van dele twee faken gehadt heeft ? nadien men nogh lange tyden daar na, de kragt der beweginge niet van het geftel der fpier-draden, maar vannbsp;onbekende vermogens en Facultates heeft willen afleiden: en nogh meer, de-wyl men fiet hoe verkeerden wegh de grootlle Phiiofophcn in het onderfoe-ken van de kragt der fpieren, ingeflagenfyn; die alle van gedagten fyn ge-weeft, dat den Schepper inde beweginge der Dieren Machines gebruiktenbsp;welke door een kleine kragt groote gewigten kunnen opligten. Onder de-k t.e\t Borellus iel�AriftoteksLucretiusGalemis., en ook in later tyden Gi?/-fendust meer andere} daar in tegendeel den Grootmagtigen Formeerder,nbsp;dien het aan geen kragt te geven ontbrak ,gelyk het ons menfehendoer , omnbsp;een minder gewigt op te ligten, dikwils een Machine gebruikt, die looonbsp;malen meerder kragt doet. De redenen, waarom de Goddelyke Wysheitnbsp;dit foodanigh heeft goed gevonden , om een menfche geluklcigh te maken,nbsp;fyn in het voorige, foo verre de menfchclyke onderfoekingtn tot nogh toenbsp;doorgedrongen hebben , eenigfints aangchaalt ; waar van de voornaamftenbsp;fchynt, om dc beweginge door de fpieren met de nodige fhclheit te doen ge-fchieden.

Om dan dit alles te befluiten, indien het niette geloven is, dat defe ei-gcnfchappen der fpierdraden , ten tyde als defen Pfalra befchreven is, aan cenigh menfche nogh fyn bekent ge weeft j en wanneer men egter den gan-fchen famen-hangh defer woorden daar op fiet doelen, en feer aanneraelyknbsp;maken, dat defelve niet fonder kennifle van de groote kragt, die dc, als innbsp;een Borduurfel nevens malkander leggende, fpierdraden doen, gefchreven fyn jnbsp;foude niet een billyk gemoet,en�tgeen fonder tegendiift defc faak overlegt,nbsp;redelyker wyfe moeten overtuigt werden, dat dit woort alhier yets fegt,nbsp;het welk in die tydt nogh aan al wat op Aarden leefde verborgen was,nbsp;en daarom dat het zelve van een hooger geeft, en aan wie meerder alsnbsp;aan alle menfehen bekent was, fyn afkomft moet hebben?

�. Vetfeheiden malen is my de plaatfe 'Joh. XVIIL 13. wel voor gekomen, als ook mede van de fpieren fprekende in dcl'c woorden: de Eerf-gebooren des doods frl de grendelen fyneshults'vertcsren ^f/ne grendelenfalhyvertee-

X z nbsp;nbsp;nbsp;rev.

X. B E S C H O U W I N G E.

ren. Ais kunnende defelve een feer goeden fin ontfangen, wanneer het woort Baddim^ h\t� grendelen., Exod. XXVIE 6.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;door hand-hoomen^

daar den Altaar mede opgeligt en gedragen wierde, in die betekenil�cgenomen wert, die hetdoorhet Latynlche woordverkrygen kanj waar mede het by Buxtorfius en Coccejus ook overgefet wert: en men dan het fcl-ve ook voor een foort van Hef-boom., of Hef-werk-tuigh, dznr menyets medenbsp;oplieft, alhier neemt. En foo foude de fin defer plaatfe fyn, de eerfi-gehoorennbsp;des doots, of een voorname dood,y2s^ de Hef-hoornen of Op-heffers van fynhuitnbsp;verteeren.

Nu weet een ygclyk, die de Anatomie vcrftaat, dat in eeneigentlykefin, geen andere Hef boomen of Op-heffers des huits fyn, als de fpierenj hetgeennbsp;door haar gefchiet als fy werken, en hare fpierdraden , die verkort werden,nbsp;ook dikker werden en daar door den huit opheffen.

Een yder ,'gelyk al eens te vooren gefegt is) die twyifelt, als hy fyn Hiel oplight, legge de hand op de kuit van fyn beenj of als hy fyne vingers op ennbsp;toe doet, omvatte met fyn andere hand den arm beneden den elleboogh,nbsp;ook als hy met de kiefen op malkander een fterke kragt met byten doet,nbsp;voele met de hand op fyn wangh aan het einde van het kakebeen� en hy falnbsp;in alle defe adtien, door het dik-worden van die werkende fpieren genoeg-faam overtuigt werden, dat fy Opheffers of Hef-werk-tuigen fyn, daar denbsp;huit door opgeligt wert.

Nu dewyl de fpieren in een menfche al het vlees uitmaken j foude de plaats eindelyk, dit feggen: Een ellendige dood fal de fpieren, die fyn huit opheffen, ofnbsp;fyn vleefch vertteren.

XI. BE-

l�f

XI. B ES CHOUWINGE.

Van de Beenderen.

�.i.Tj'Oe veel konft en wysheit figb nu vertoont, in het geen van Irlhet lichaam gefegt is, cn met hoe veel glans die daar in uitblinken maghi van hoe grooten nuttigheit ook de Aderen, Zenuwen, Spierennbsp;en andere deden fyn mogen j foo foude egter al dien verbaaftmakenden toe-ftcl geheel vergeefs wefen, en het ganfche lichaam, gelyk een natten lak opnbsp;rnalkandci* nederiygei-�,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5 niet in ftaaC Tyilj OITl byri'^ Cene bc*

weginge.met order te doen,nogh een voet Verre uit fyn plaats te kunnen komen i waarom het wel een feer konftigh te famen geilelden, maar egter ook een feer onnutten, feerellendigcnen medelydenswaardigenweereloofenrompnbsp;vertoonen foude: ten fy het den goedertieren Stigter gelieft hadde , hetnbsp;felve door de ilevigheit der beenderen te orgt;derfteunen,en tot fynpligt en be-dryyen bequaatn te maken.

Kan nu een ongelukkigh Atheift, dit al mede, als by geval foo geworden, aanmerken? of denken, dat def� beenen met al de wonderen,dieligh daar in veertoonen, juift op die plaatfen daar fy dienft kunnen doen, en in dienbsp;forme die vereill w�rt, fonder eenigh oogmerk des Formeerders, vaneennbsp;onverftandige oorfaak geftelt en gemaakt fyn ?

�. 2. En om hier maar eenige aanmerkingen op de beenen te maken j dewyl ontelbare , uit het geen de Jnatomici ontdekt hebben, kunnen afgeleid werden.

X 3 nbsp;nbsp;nbsp;I. Kan

XI. BESCHOUWING E.

I. nbsp;nbsp;nbsp;Kan men denken, dat �er geen wysheit gebruikt isgeweeft, als mennbsp;liet, dat de herflenen, die van foo fagt een ftofFe fyn, dat Ce ligtelyk tennbsp;kolle van het leven, van yets van buiten kunnen gequetft of gekneuft worden, om dit gevaar voor te komen, van een bekkeneel, dat hart en van beennbsp;gemaakt is, omkleet fyn?

II. nbsp;nbsp;nbsp;Dat dit bekkeneel niet uit een ccnigh hart ftuk beftaat,maar van lbonbsp;veel delen famen gcfet is, welke door een foort van tuflchen-loopendenadennbsp;vancengefcheidenfynj op dat fy in ongeboren kinderen} bewegelyk ontrentnbsp;malkander wefcn, en figh niet tegen haren uitgangh in het baren ftcllennbsp;foudeni e� alfoo menighrnalen aan Moeder en Vrugt, den dood veroorfa-ken.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Dat defc bewegelykheit, met het waflen der jarenophout, wanneernbsp;fy fchadely k foude werden �, en dc naden alleen vo�rnamclyk behoeven te dienen,nbsp;om gemeenfchap te onderhouden tuflehen de vliefen, die de herll�neu en hetnbsp;bekkeneel omvatten.

Een groot bewys liet men hier van, dewyl boven op het hoofd, daar en pyl-naad , en kroon-naat malkander kruiflen , een openingh tuflehen denbsp;beenen , en in de eerftgeboren kinderen alles met een vlies bedekt , gevonden wert: waar op men de vinger leggende, het geklop der deden, innbsp;het hooft leggende, voelen kani en die met de jaren door een vaft beenver-vult en geftopt wert.

IV. nbsp;nbsp;nbsp;Dat in het bekkeneel over al van foo vaft een fubftantie lynde, egternbsp;aan alle plaatfen, daar fulxs vercift wierdc, gaten gemaakt fyn, omhetrug-ge-mergh uit dc Herflenen en Bloed-vaten enz. door te latengaan. Infon-derheit dat men by de ooren, foo veel winkelagtige holen in lbo harde boenen , als in rotfcn,met die konft uitgehouwen Het, die vereift wort, om denbsp;wonderlyke werktuigen des gehoors in die ordre te plaatfen, daar men fenbsp;in bevint.

V. nbsp;nbsp;nbsp;Dat �er door hot opper kakebeen, een openingh gemaakt is 5 langs wel

ke de lugt door de neus in dc longe kan komen ^ londor welke geen kind gemaakkelyk fuigen, en by volwaflene felfs geen vogtofvogtieefpvfelan^hnbsp;hl de mond konde gehouden werden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;b

Om hier niet meer van te feggen, aan yder fal bekent fyn, welk een ongcmack het toebrengen foude , wanneer een menfeh alleen metnbsp;de openingh des Mondts, cn niet door de Neus konde adem halen.

Die nu verder dc moeite neemt van de beenderen des hoofts tot haar min-fte omftandigheden te befchouwenj en figh uit de Anatomie, hergebruik, welk der Onderfoekeren neerftigheit tot nu toe ontdekt heeft, daar van Iaatnbsp;iceren; on liet dat�er onder al die menigte geen uitftcekfeltje, geen hoHig-heitje, geen gaatje, foo klein is, of het heeft lyn nodigh gebruik j niet alleen tot het wei wefen en gemak, maar menigmalen felfs tot het onder-