TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DENnbsp;WAARNEMENDEN RECTOR MAGNIFICUS L. VANnbsp;VUUREN, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEIT VANnbsp;LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, VOLGENS BESLUITnbsp;VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT TEGEN DEnbsp;BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER LETTERENnbsp;EN WIJSBEGEERTE IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP VRIJDAG 21 NOVEMBER 1941, DESnbsp;NAMIDDAGS TE 4 UUR

WILHELMUS JOHANNUS TERSTEGEN

IN BLIJDE DANKBAARHEID OPGEDRAGEN AAN MEVROUW ROLANDA VAN SEUMEREN-VAN ENGELEN. Z. G.

m ziKAKOn/A KOrVMDY/.Ygt;1 YEf;,Y: ' iY W. BrilDE Jgt;YyiLil7VKHEflgt; OLCK�;h ;(; i :�

Daar deze dissertatie de sluitsteen is van mijn academische studie, gevoel ik de behoefte om allen, die mij hierin geleid ennbsp;geholpen hebben, mijn erkentelijkheid te betuigen.

Aan U, Hooggeleerde Bolkestein, Zeer geachte Promotor, breng ik op de eerste plaats mijn oprechten dank. U hebt mij een wetenschappelijke methode van werken bijgebracht. Uw groote belangstelling en hulpvaardigheid, met den onmisbaren steun waarvan iknbsp;dit proefschrift geschreven heb, zullen mij steeds als een aangename en tot dankbaarheid stemmende herinnering bijblijven.

Uw belangstelling voor de zedelijkheid en den godsdienst der oudheid heeft aan uw colleges steeds een bijzonder cachet gegeven. De aantrekkingskracht, waarmee U deze belangrijke stofnbsp;wist te behandelen, is voor mij de doorslaggevende factor geweestnbsp;om onder uw bekwame leiding deze dissertatie te schrijven.

Wat ik van uw voor mij hoogst interessante colleges heb mogen meenemen en wat ik daarna van uw leiding bij dit proefschriftnbsp;als een geestelijke verrijking heb meegekregen, zal voor mij eennbsp;hooggeschat bezit blijven voor heel het leven.

U, Hooggeleerde Vollgraff, betuig ik mijn hartelijken dank voor uw colleges, die ik heb mogen volgen. Uw hoogstaande wetenschappelijke critiek, die wist te waardeeren of te kapittelen, waarnbsp;dit op zijn plaats was, maakte uw colleges in hooge mate leerrijk,nbsp;omdat zij aan uw collegianten een wetenschappelijke methodenbsp;van critiekbeoefening gaven. Steeds zal ik uw colleges in dankbaarheid gedenken.

Ook U, Hooggeleerde Wagenvoort, zij mijn dank voor uw leerrijke colleges, die, naast taalkundige problemen, ook rijkelijk stof van godsdienstigen aard behandelden.

Uw colleges. Hooggeleerde Franken, Gerlach Royen en Zeergeleerde Van Hoorn, hebben belangrijk tot mijn ontwikkeling bijgedragen en steeds zal ik dankbaar zijn ze te hebben gevolgd.

Naast deze Hooggeleerde Professoren wil ik ook aan J. F. van Seumeren mijn oprechte erkentelijkheid betuigen, omdat hij, innbsp;voortzetting van zijn Moeder, mij een academische vorming mogelijk gemaakt heeft. Behalve zijn finantieele steun, hebben zijn christelijke levensopvattingen een basis voor mijn wetenschappelijkenbsp;opleiding gevormd. Aan zijn op christelijken grondslag gebaseerdenbsp;idee�n, die hij zelf van zijn vrome Moeder z.g. als ook van Prof.nbsp;Dr. R. Ligtenberg O. F. M. z.g. ontving en die hij mij als een kostbaar kleinood heeft meegegeven, hoop ik in mijn toekomstig levennbsp;vorm te geven.

Ik dank den Heer J. F. van Seumeren tevens voor de leerrijke gezellig-wijsgeerige gesprekken, waaraan ik buitengewoon veelnbsp;goeds te danken heb. Mogen zijn bezielend levensidealisme en denbsp;verheven levensopvatting van zijn Moeder mij in het verderenbsp;leven tot een leidstar zijn.

Rest mij nog mijn erkentelijkheid te betuigen aan de Roomsch Katholieke Studentenvereeniging Veritas. De jarcn, dat ik lidnbsp;van Veritas geweest ben, zijn voor mij een geestelijke verrijkingnbsp;geweest en zullen voor mij steeds een aangename herinneringnbsp;blijven.

De bedoeling van deze dissertatie is een bescheiden bijdrage te leveren tot de kennis van de zedelijkheid en religie der Griekennbsp;en van den onderlingen samenhang van deze twee verschijnselen.

In deze dissertatie zijn de auteurs van den post-klassieken tijd behandeld na de IVe eeuw. De klassieke tijd, met betrekking totnbsp;dezelfde termen, is reeds in een vroegere dissertatie behandeld i),nbsp;zoodat deze beschouwd kan worden als een vervolg op de genoemde.

Wegens de omvangrijkheid van het materiaal, heb ik mij moeten beperken tot de heidensche schrijvers, de Joodsche en Christelijke auteurs heb ik achterwege moeten laten.

De auteurs zijn zooveel mogelijk in chronologische orde behandeld. De samenvatting is, ten behoeve van buitenlandsche lezers, in het Engelsch gesteld.

Bolkestein, Johanna Christina. quot;Octio? en nbsp;nbsp;nbsp;bijdrage tot de gods

Door een gelukkig toeval is ons bij Polybius in een overigens verminkt overgeleverde passage een omschrijving bewaard gebleven van wat de Grieken van zijn tijd onder dwspyjga verstonden.nbsp;In het begin van het XXXVIIe boek geeft hij een overzicht vannbsp;de verschillende meeningen, die men in Griekenland had over hetnbsp;optreden van de Romeinen tegen Carthago. Sommigen zagen daarin een voorbeeld van dcrs[37)(xoc, van TcapaffTu�vSTjfxo; en van dStxyjga.nbsp;Anderen echter betwistten dit.

�A a � p 7) [i, a g�v yap slvizi to sip -�-eoui; xal too? yove�? xal TOO? TsD-vswTa? dg,apTdvsi,v 7T�paa7t:�v87).u,a 8s Trapa tou? sv�pxou?nbsp;xai Ta? �yypdTCTOu? �goAoyta? Tcpo? tov .... too? �HiCTpio�? iTTiTEXoGgsv

---- d)v o�S�v ____TO Tcapov Iv�^ou? s�vai. 'Paipiatou?' o� ydp sic to\j?

�hsoij? out� sic, Tou? yovsic, ouS� Et? Toij? TsHvTjx�Ta? s^aptapTavEtv, o�S� ptrjv opxou? o�S� cruvDrjxa? TrapaPatvstv t6 8� �vavTtov, auTou? EyxaXsivnbsp;Tot? Kap;(r;Soviot? oti TrapapsjBvjxaCTf xat g-yjv o�Ss v�ptou? o�S� sStcptou?nbsp;ooS� T7)v dxspatav TrtoTtv dSlETSiv: �Een dcrs[37)u,a is een vergrijp tegennbsp;de g�den, de ouders en de dooden. Een TcapatjTi�vSYjpta is het schenden van verdragen, die 'onder eede en op geschrift bekrachtigd

schuldig gemaakt. Zij hebben noch jegens ouders noch jegens dooden een vergrijp gepleegd, noch hebben zij eeden of verdragennbsp;geschonden. Omgekeerd beschuldigen de Romeinen de Carthagersnbsp;van deze misdaden; zelf hebben zij noch de wetten, noch de geldende gebruiken noch de tot nog toe ongerept bewaarde trouwnbsp;geschonden.�

Onder acr�^Tjua verstond men dus een vergrijp tegen de g�den, de ouders en de dooden �).

Wat Polybius hier noemt als omschrijvitij5 van vele Grieken sluit zich nauw aan bij een definitie, die ons uit de school van Aristoteles is overgele-

Bij de beschouwing der volgende plaatsen zal dus uitgegaan worden van de genoemde volgorde; daarbij zal dan blijken dat hetnbsp;feitelijk spraakgebruik van Polybius slechts zeer ten deele overeenkomt met de door Polybius zelf overgeleverde definitie.

Eerst dus eenige voorbeelden van ajrapTavsw siq zouq ffsoup. De Aetoli�rs kwamen bij den tempel van Artemis en trachtten denbsp;kudde vee van de godin weg te voeren en de bezittingen van dennbsp;tempel te rooven. De Lusiaten wisten het tot een compromis tenbsp;brengen en gaven hun eenige gewijde voorwerpen en zoo uapTjTTj-cravTO TTjv twv AItwXwv aalpsiav xal tou [XTjS�v TiaD-sw avyjxsCTTOvnbsp;hielden zij hen af van tempelroof en van het begaan van zwarenbsp;misdaden.

Philippus had de tempels te Thermi geplunderd en was daarom schuldig aan �) pisv yap tic, to �-etov lt;kaslt;^sia�(;, heiligschennis jegensnbsp;de godheid. Het schenden van tempelgoederen wordt vaak alsnbsp;ac7�[3sta sip to�? D-eou? aangeduid. Omdat Philippus de standbeelden in den tempel van Apollo schond wordt er van hem gezegdnbsp;t� yap To�p avffpwTiOi.; opyii^�piEvov sip t6 D-slov a(7s[3��v TTji; 7TaCT7;(;nbsp;a?.oyi(TTla? IcttI c77](j,eiov dat het volkomen dwaas is zich jegens denbsp;g�den aan heiligschennis schuldig te maken omdat men op men-schen vertoornd is.

Het Arcadische volk genoot een goede reputatie onder de Grieken, niet alleen op grond van zijn humaan en gastvrij karakter�) verd. [Arist.] II�pl aperwv xa't xaxtc�v 1250 b. 22. Er is sprake van de rechtvaardigheid: StxaioauvY). �E�ti 8� Tcp�iTT) twv Sixaioauvc�v Ttp�? to�:; S-eo�?, elxa Trpo;nbsp;Sai[j.ova(;, eItoc npoc, TiarptSa xal yoveiq, Atoc rcpop xoui; xaTOi/op�voupquot; �v ol^ �arlvnbsp;rje�a�^eta r,Tot [l�poq ouctoc Stxatotr�v�j? ri TrapaxoXou-�-o�CTa; ,,De eerste plichtnbsp;van rechtvaardigheid geldt ten eerste jegens de g�den, ten tweede jegens denbsp;half-goden, ten derde jegens het vaderland en onze ouders en tenslotte jegensnbsp;de gestorvenen. Hieronder is de E�a�psia als deel van genoemde plichten gerangschikt ofwel volgt zij onmiddellijk op de rechtvaardigheid.�

Beperkter is de Sto�sche definitie bij Stobaeus II p. 68. W. Trjv yap aoE^Eiav xaxlav oSaav, ayvoiav elvai He�iv S-epaTrElai;, t�]V S� suaeliEiav, e�Trojxev (p.62.2),nbsp;�-iazi][ir,w Hec�v S-EpaTOiap : ,,Immers aaipsia bestaat in slechtheid en in onkundenbsp;aangaande den dienst der g�den; EuoipEta echter, zooals wij reeds uiteengezetnbsp;hebben (p. 62. 2) in kennis aangaande den cultus der g�den.

') Hetzelfde is omtrent het woordgebruik bij Plato opgemerkt door Mej. Bolkestein pag. 146.

[xdcXiffTa 8s Sta tyjv s�; to aVs�ov suas^stav doch vooral wegens zijn vroomheid jegens de g�den. Zoo wordt ook van Alexander verteld, dat hij allerlei verwoestingen bij de Thebanen aanrichtte, dochnbsp;zich ervoor hoedde hun tempels en heiligdommen te schenden, i)nbsp;T^!; ys. npoQ toxjc, D-sou^ e�cjspsta^ oux wXtywpTjtrs rrspi ttjv xaTflcXr^tj^tvnbsp;T7)p tt�Xsw!;: ,,Bij het innemen van de stad verwaarloosde hij zijnnbsp;plicht jegens de g�den niet.�

In de aangehaalde voorbeelden verdienen sommige wendingen nader onze aandacht. Het is n.1. opvallend dat de woorden d- ennbsp;sud�peta vaak verbonden worden met de toevoeging e�p to Hstov,nbsp;waaruit men misschien zou mogen afleiden dat deze, althans alsnbsp;verduidelijking, wenschelijk werd geacht, omdat het absoluut gebruik een te vage aanduiding zou zijn. Ook het werkwoord dcjs[32wnbsp;wordt nauwkeuriger bepaald door de toevoeging zie, to Hs�ov.nbsp;Omgekochte jonge mannen vielen den Ephoor aan, juist toen hijnbsp;bezig was te offeren, en doodden hem. Deze misdaad wordt een^)nbsp;TCpdypLa d.Gis(S�aTaTov genoemd.

Opmerking verdient verder de verbinding iaz^t�c, xal rrapavogco? en d(7sp7]ga xcd TTapav�frvjpia. Onomarchus en Philippus maaktennbsp;zich meester van Delphi en �) daspwp xa'i Trapavogw;; sysvovTo xiipioinbsp;Twv To� llso� xP'CjirocTwv stelden zich op heiligschennende en misdadige wijze in het bezit van het geld van de godheid. Dan volgtnbsp;er in het relaas, dat Philippus wreed was tegenover menschen ennbsp;verschillende tempels plunderde. Later troffen hem vele rampennbsp;die men beschouwde als een straf voor TidvTcov twv dospyjfxdTwvnbsp;xal TrapavofxTjpaTwv al zijn goddelooze en misdadige handelingen.

Men zou kunnen meenen dat hier twee soorten vergrijpen onderscheiden worden: xaz^-^iiccza zie, To�p �-sou? en TrapavogyjpaTa tegenover menschen. Ditzelfde moet men aannemen op grond van de wonderlijke mededeeling, die Polybius geeft omtrent Dicaearchus.nbsp;Deze persoon wordt als een doortrapt mensch beschreven, die hetnbsp;er op aanlegde g�den en menschen vrees aan te jagen. Overal waarnbsp;hij met zijn schepen landde Suo xaTscrxs�a^s pwpo�;, tov pisvnbsp;�AtTspsiap, TOV Ss Ilapavopta?, xal etiI TOUTOip sHus xal TO�Toup npoazr

x�vst, xa^dcTTsp av ei Satfxova? richtte hij twee altaren op, een voor ,,Onrecht� betreffende de godheid, een voor ,,Onrecht� aangaandenbsp;de menschheid. Op deze offerde hij en hij vereerde ze alsof zij g�dennbsp;waren. Deze booswicht bouwde dus een altaar ter eere van �Aa�-Peia met betrekking tot zijn godsdienstige vergrijpen en een ternbsp;eere van Ilapavofrta met betrekking tot zijn zedelijke misdaden.nbsp;De scheiding van �Aa�psLoc te beschouwen'als de personificatie vannbsp;alle onrecht dat den g�den geschiedt en Hapavopita als de personificatie van alle onrecht tegen de menschen begaan, lijkt mijnbsp;op deze plaats zeer aannemelijk,

In dit licht moet men ook de volgende passage zien. Moordenaars, inbrekers en dieven stroomden samen naar het hof van den tyran Nabis te Sparta. Het waren lieden olc, apaTo; Ijv tj hp�^iaaa.nbsp;Sl� dcCTspsiav xal Tuapavopiiav die geen voet in hun eigen vaderlandnbsp;durfden te zetten wegens hun goddeloos en schurkachtig gedrag;nbsp;wij zouden zeggen ,,menschen die om God noch gebod gaven�.

Een duidelijk voorbeeld dat eenzelfde vergrijp zoowel tegen g�den als menschen gericht is doet zich voor bij het breken vannbsp;eeden. Meer dan 300 burgers waren uit de stad Cynaetha verbannen. Door middel van den Achaeischen Bond wisten zij weernbsp;terug te keeren naar hun vaderland nadat zij de meest bindendenbsp;eeden hadden afgelegd. Toch smeedden deze gerepatrieerde burgersnbsp;een samenzwering tegen de stad. Ik kan moeilijk gelooven, zegtnbsp;Polybius, dat zij, op het oogenblik dat zij plechtig hun woordnbsp;van trouw gaven en hun eed aflegden onder offerplechtigheden,nbsp;reeds het plan koesterden Tzepi ts rijt; t6 hsiov xai tou:; ttictts�-

') Pauly-Wissowa s.v. e�a�pEia. Wenn Dikaiarchos, der Admiral Philippes� V. von Makedonien, in Frevelmut �berall, wo er landete, zwei Altare errichtete, den der Asebeia und den der Paranomia, auf diesen opferte undnbsp;Asebeia und Paronomia als g�ttliche Wesen (Sodpovai;) verehrte, so ist diesnbsp;ein indirektes Zeugnis f�r den Kult der E. und den der Eunomia und derennbsp;Bedeutung. Dan haalt hij verschillende plaatsen aan om te bewijzen dat ernbsp;een heiligdom van Eusebeia was te Philippopolis in Syri�. S.v. Eunomia wordtnbsp;gezegd: Eunomia: die Gesetzmaszigkeit personifiziert E. die in der Ordnungnbsp;des Gesetzes Prangende, veranschaulicht mit einem einzigen Wort, dessennbsp;schone Begriffsf�gung in jeder anderen Sprache unnachahmlich ist, die dienbsp;ganze Natur beherrschende Gesetzmaszigkeit, welche sich aber nicht als Zwangnbsp;offenbart, sondern als freie Hingebung an jene uranfanglichen Vorschriften,nbsp;durch welche die Welt im Innersten zusammengehalten wird. Cf. p. 41.

cravTac awspsta? hun woord van trouw jegens de godheid en jegens hen, die op hen vertrouwden, te verbreken. Ook misbruik van vertrouwen kan dus dcr�psLa heeten. Een soortgelijk voorbeeld treftnbsp;men aan met betrekking tot het gedrag van Philippus en Antio-chus. Deze waren groote vrienden van Ptolemaeus IV. Toen Ptole-maeus bij zijn dood een kind als troonopvolger achterliet, trachttennbsp;Philippus en Antiochus, misbruik makend van het zwakke kind,nbsp;het rijk van Ptolemaeus onder zich te verdeden. Wie ziet nu nietnbsp;in dit schandelijk gedrag, klaar als in een spiegel, het beeld tt/?nbsp;TTpoi; To�t; flsou? do-spsta? y.vX rij? T�p�(; -zouc, dvD-pcoTrou;; wpi�TTjTOi; vannbsp;een handelwijze die tegenover de g�den onverantwoordelijk is ennbsp;van wreedheid jegens menschen getuigt? Dit een en hetzelfdenbsp;gedrag beteekent dus een dalpsia upop tou;; -Steou? en eennbsp;TTpOi; TOU:; dvffpWTTOU?.

Echter komt de combinatie daspcji; xal TrapavofTw;; ook op verschillende plaatsen voor, waar uitsluitend van vergrijpen tegen menschen sprake is. Tegen de Carthagers was een opstand vannbsp;hun huurlegers uitgebroken; deze huursoldaten belegerden zelfsnbsp;de stad Carthago. In hongersnood geraakt, begonnen zij elkaar opnbsp;te eten, wat beschouwd werd als een strafnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;izzkaq

dffspsia xal Trapavopiioc voor hun misdadig optreden tegenover hun medemenschen.

Philippus trok Messeni� binnen en pleegde allerlei gruwelen en wreedheden. De geschiedschrijvers zijn in stilte aan de wreedheden, die Philippus den Messeni�rs aandeed, voorbijgegaan. Janbsp;zelfs �) oux o�ov �V apiapTia ysyov�vat. ttjv eiq zouq Msa-ar^viou!; aci�peiavnbsp;lt;�gt;i,X�TC7iou xal Trapavopiiav, dcXAa To�vavTiov sv sKaivw xal xocTopf)'c[)[i,aTi.nbsp;Ta TOTTpaypisva zij verklaarden dat men de wreedheid en onmensche-lijkheid, waarmee Philippus tegen de Messeni�rs gewoed had, nietnbsp;als een fout moest aanrekenen doch als een prachtige daad moestnbsp;prijzen.

Ook een besluit, voor het doorvoeren waarvan men het volk opruit en handelt in strijd met grondwettelijke bepalingen, heetnbsp;aasp-/)(; xai Trapdvopio!;. Critolaus voerde zulk een besluit uit en gingnbsp;hierbij te werk *) o�Sevl X�yw to�to TipaxTcov, dXXd ttxvtwv daspsfj-

TocToi.? xai T�apavoji.wTaToi.5 sT�tpaXX�fxsvo' zonder naar rede te luisteren en volgens volkomen minderwaardige en onwettige plannen.

Door den grondigen afschuw, dien de oudheid gehad heeft voor de tyrannen, wordt de tyrannie geteekend met de combinatie vannbsp;acTsp-/]; en Tiapavop�a. De schrijver Phylarchus trachtte den indruk te wekken dat Aristomachus lang niet zoo wreed was geweestnbsp;als men voorgesteld had. Bij dit pleidooi vertelde hij echter datnbsp;Aristomachus tyran te Argos was geweest en van tyrannen afstamde. Een zwaardere beschuldiging had de schrijver nauwelijksnbsp;tegen Aristomachus kunnen aanvoeren. Auto yap Touvopia nspi�jsinbsp;TTjv dtaspsCTTaTTjvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xod Tziaap TzspLei'Ar](ps toci; sv avffpwTTOip aSt-

xia? '/.at Kapavopiap: ,,Het woord ,,tyran� bevat de sterkste uitdrukking van wreedheid en sluit in zich de som van alle mensche-lijk onrecht en misdadigheid�.

In al deze gevallen is van apiapTavstv sic; hso�p geen sprake; er blijkt uit datnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c.s. ook gebruikt wordt voor zekere als zeer

ernstig beschouwde vergrijpen tegen menschen; vergrijpen tegen zekere fundamenteele zedelijke regels^); en wel geheel anderenbsp;dan die betrekking hebben op de plichten tegenover ouders ennbsp;gestorvenen. Een dergelijk gebruik van xGs^r]c, treffen we aan innbsp;de volgende gevallen. Samenzweringen van een huurleger tegennbsp;hen, die het gehuurd hebben, heeten iai^sia, zooals wij reedsnbsp;zagen �). Een dergelijke handelwijze is in strijd met ra xotva twvnbsp;avD-pwTCwv ID'/;. Het huurleger voerde openlijk strijd met de Car-

Natuurlijk was het geen algemeene opvatting, wat in de Stoa geleerd werd, dat ieder D aftapv/jfra eennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;was. Stob. II p. 105 W. � Apin-

xei 8� xai rrav a(juxpT7)(J.a aa�pTjp.a elvai. T� yap Trapa Tyjv (3o�Xr)C7iv ti TipaTTeaUai. To� Heou, aospeiap s�vat Tex(j.T)piov Tc�v yap {tec�v o�/sioufr�vcov y.k'J Tfl apsTT) '/alnbsp;To�g TauT�ji; epyoip, aXXoTpiou[j.�Vcov 8� Ty; xa'/.la -/al Totp drco TauTT,? auvTsXoupt�voii;,nbsp;To� S� a[j,apTY]p.aTO(; ovxop �vEpyf)[J.aTop xard xaxlav, xaxEcpalvETO Tiav d(r.dpT�]p.anbsp;dTrapeoTov �eotp �7rdp5(ov, to�to 8� �orlv dasPrjpia' 'xaH� exaaxov ydp dp.dpT�)(jianbsp;6 tpa�Xop (XTrapEaT�v Tt ttoie� Deo!?: ,,Men neemt aan dat ieder d[j.dpTY)[xa eennbsp;da�p7-(xa is. Elke daad, die indruischt tegen den wil der godheid, is een bewijsnbsp;van ao�pEta. Daar de g�den geheel opgaan in de deugd en haar werken ennbsp;afkeer hebben van de slechtheid en wat daarmee samengaat, en elk d[j.dpTY]p.anbsp;een slechte daad is, is het zonneklaar dat elk d[j,dpTYjp,a een afschuw beteekentnbsp;voor de g�den; dit is dttJ�p-/)pia. De (pa�Xop begaat bij' elk dp.apT�](xa een in denbsp;oogen der g�den af keurenswaardige daad�.

7TO!,7](ia(xsvoL nadat zij zich verbonden hadden in goddelooze samenzweringen, indruischend tegen algemeen erkende beginselen en het volkenrecht.

Synoniem met xa xotvoc xwv avhpc�Tcwv shv) is xa xowa xwv avhpc�-Tcwv SLx(xi.a. Ook een vergrijp hiertegen wordt als een a(7sp-/)fi(z beschouwd. De Mantine�rs hadden op hun verzoek 300 man Achae-ers gekregen om hun stad te bewaken. Toen er twist ontstaan wasnbsp;gaven zij hun stad aan de Lacedaemoni�rs en vermoordden hetnbsp;garnizoen der Achae�rs. Dit was een afschuwelijke daad; zij hadden het garnizoen kunnen laten wegtrekken, een behandeling dienbsp;men, op grond van het internationaal recht, zelfs aan vijandennbsp;toestaat. De Mantine�rs xa xoiva xwv avhpc�Tuwv Slxaia Tcapa-xo p.�yi(7xov ao-�pyjpia xaxa npoMpemv sTTsx�Xeo-av schonden eennbsp;algemeen aanvaarde zedelijke norm en bedreven opzettelijk eennbsp;lage daad.

Wanneer menschen elkaar opeten, ook al geschiedt het uit hongersnood, wordt dit aangeduid als xaxaxpaopiat, awspwc; xlva, ongetwijfeld omdat het in strijd is met xa xotva xwv avhpc�Trwv �Ty;. Het ingesloten huurleger der Carthagers geraakte in hongersnood. �)nbsp;�Etce!. Ss xaxsxpTjci-avxo psv �lgs^^Gx; xo�^ al/piaXwxou!;, xpO(p^ xa�xT]nbsp;/pwpsvoi, xaxs)jp�j(7avxo Ss xa SouXLxa xwv o'wp.axwv: ,,Nadat zijnbsp;reeds hun krijgsgevangenen op deze afschuwelijke wijze, door zenbsp;op te eten, hadden verbruikt, aten zij ook hun slaven op�.

Vaak wordt in het algemeen wreedheid en onmenschelijk optreden als een uiting van ia�^jsLx gekarakteriseerd. Meermalen wordt de wreedheid van tyrannen er mee aangeduid. Zoo werd Philip-pus van koning een wreed tyran, ijp^axo aTrxsc�haL xwv asyiaroivnbsp;a(js[37)piaxwv hij begon de grootste wreedheden te begaan. Dannbsp;wordt beschreven hoe hij moord op moord stapelde, rnenschen-bloed vergoot en bondgenooten verried.

De tyran Nabis vermoordde vele aanzienlijke burgers; S^Xov spisXXs 7ioXu/p�vi.ov EX^iv xy;v zn atispeta 9y]pi7]v xal Suvacrxs�av: ,,hetnbsp;was duidelijk dat hij een langdurige heerschappij zou bezitten.

Hasdrubal had de krijgsgevangenen wreed behandeld. Toen hij later aan Scipio voorstelde de ongelukkige stad Carthago te sparennbsp;antwoordde deze hem: rauTa la�XXwv d^toDv, scpTj, TOLa�xvjv xalnbsp;TV)Xixa�Tr;v do-�Setav sic, to�c aL/ji,aX6)T0U�: Tjpwv svarcsSsi^oj: �je dientnbsp;dit verzoek in terwijl je onze krijgsgevangenen zoo onmenschelijknbsp;behandeld hebt�.

Eveneens worden de in oorlogstijd bedreven wreedheden dc-s^Y)-[xara genoemd. Ik heb een beschrijving gegeven, zegt Polybius, van den opstand der Liby�rs tegen Carthago, van al zijn dramatische verrassingen en afloop xai xd cru[jipdvxa xaxd xoijxov ikas^y]-(xaxa en van al de verschrikkelijke onmenschelijkheden in dezennbsp;oorlog begaan. Wie krijgsgevangenen vermoordt daspsC Gesconbsp;met de zijnen (Carthagers) werden vermoord. De Carthagers verzochten Hamilcar en Hanno wraak te nemen voor de slachtoffers, T�p�;; S� xoup 7j(7�[37)x�xap XTjpuxac �^aTr�o-xeXXov Tcspi. x^5nbsp;xwv vsxpwv dvaip�cjswp tot de moordenaars zonden zij gezantennbsp;om de lijken te verkrijgen.

Een folterdood op de pijnbank heet, w'aarschijnlijk als uiting van wreedheid, eveneens xa�^snx. Aristomachus werd op de pijnbank doodgefolterd. Sommige kreten van hem werden opgetee-kend door de omstaanders, �v xo�p p�v sxTiXyjxxopi�vou^ xyjv aas-Psiav, Toup S� d7ri.GxouvTap, xoup 8� dyavaxxo�vxap �ni xoip yivopi�voi?nbsp;-po(Txpsxs'-v Trpop X7]v o�xtav sommigen van hen huiverden overnbsp;deze wreedheid, anderen konden het nauwelijks gelooven en anderen, in verbittering hierover, snelden naar huis.

De aangewezen beteekenis van in�^six, blijkt nader ook uit de verbinding met een synoniem als wji.�xy)p. Sommige geschiedschrijvers hebben uitvoerig geschreven over Hieronymus xpay(.)So'jv-xep S� X7]v wja�xyjxa xc�v xpoTrt�v xa'i X7]v df7spsi.av xwv lupd^scov terwijlnbsp;zij in dramatische woorden de ruwheid van zijn karakter en denbsp;onmenschelijkheid van zijn daden beschreven.

Ook komt dcjs^rjc in denzelfden zin persoonlijk gebruikt voor. Philippus was jegens menschen, die hij in zijn macht had, zacht-

zinnig, tegenover menschen die hij nog in zijn macht moest brengen was hij 1) ac7s[3�cj-�aTO(;.

Nog meer plaatsen zouden aan te halen zijn om aan te toonen dat (XCTcflYi? c.s. dikwijls het gevoelloos handelen van menschennbsp;aanduidt.

Het werkwoord acreps�v komt ook in een meer omvattende be-teekenis voor en heeft dan zoowel op zuiver zedelijke als op zuiver godsdienstige misdragingen betrekking. Hit wordt door de volgendenbsp;passage duidelijk ge�llustreerd. Philippus was op aanraden van denbsp;Epiroten de stad Ambracia binnengedrongen. Hij had er de stadsmuren, het gymnasium, de zuilen rondom het heiligdom, de godsdienstige monumenten en de koninklijke standbeelden vernield.nbsp;Toen hij daarna weer naar Aetoli� terugkeerde, werd hij ge�erdnbsp;en bewonderd oux w? �?)a�sp7)xw(; aXX� wt; dcyaho:; avijp elp toc xoivanbsp;TTpayfxaTa ysyovwp alsof hij zich niet aan schandelijke verwoestingen had schuldig gemaakt, doch alsof hij een grooten gemeenschapsdienst bewezen had.

In weer anderen zin treffen we dcc�S�i.a aan wanneer het gebruikt wordt tot karakteristiek van de Epiroten. Zij waren uit hun landnbsp;verdreven, omdat zij vrienden en landgenooten verraden hadden.nbsp;Opgenomen door de Carthagers, plunderden zij Agrigentum; daarna verrieden zij de Carthagers en liepen over naar de Romeinen.nbsp;Bij dezen plunderden zij den tempel van Venus. Onmiddellijk nanbsp;den oorlog nu verbanden de Romeinen hen uit geheel Itali�:nbsp;Bib aatp�c, sTceyvwx�Ts:; 'Pwiaaioi. ttjv acr�psiav a�iTwv: ,,omdat zij vannbsp;hun verraderlijkheid overtuigd waren�.

Handelingen, die indruischen tegen een eenmaal gesloten verdrag, vallen onder dcr�psia. Hannibal bracht, in strijd met het verdrag, burgers uit verschillende steden over naar andere plaatsen en liet hun goederen door zijn soldaten plunderen. ¹ ²) �E^ divnbsp;TTpoux�TTTOvTs^ ol [x�v dalpsiav xaTsylvt�crxov: ,,Op grond hiervannbsp;beschuldigden sommigen hem van verdragschennis�.

Zooals het schenden van een verdrag onder oia�^eix valt, heet een expeditie, die geen open en eerlijk karakter draagt, dochnbsp;gebaseerd is op list en bedrog, dff�pyjpia. Philippus had besloten op

verraderlijke wijze de Cycladen en de steden in den Hellespont aan te vallen. Dicaearchus, met de opperleiding belast, was overtuigd dat hij hierdoor g�den en menschen deed huiveren: ininbsp;TTp�STjXov da�^Eiav �xTTSjjiTr�fjLevo!;: , .uitgezonden als hij was voornbsp;deze klaarblijkelijk misdadige onderneming�.

�Aff�psia teekent ook het onredelijk doorzetten van een oorlog, die alle burgers uitput zonder met succes bekroond te kunnennbsp;woorden.

De strateeg Diaeus maakte zich hieraan schuldig zoodat de verbittering toenam, omdat de leiders van de Achae�rs s-AaPo[a�-voup 8� 7rpOT�pv)jj,aTop, dcTroSsl^acjllat. a�TWv dtr�petav stp Toup

door een of ander succes vol eigenwaan blijk gaven van ,,R�ck-sichtslosigkeit� jegens hun burgers.

In de opgesomde gevallen blijken te ontbreken: vergrijpen tegenover ouders en dooden; daarentegen blijkt het gebruik veel ruimer toepassing te hebben dan uit de definitie zou kunnen afgeleidnbsp;worden.

Slechts zeer zelden treffen wij ocjLop bij Polybius aan. Sprekend over verschillende staatsvormen zegt hij, dat er twee belangrijkenbsp;factoren zijn: de gewoonten en de wetten. Wat hierin begeerens-waardig is maakt het algemeen karakter van den staat zachtzinnignbsp;en rechtvaardig en: xar� IS�av [Bloup twv avD-pwTtwv �o-foup d-nroTS-Xz�: ,,maakt de menschen in hun privaat leven humaan�.

De wending ocn�v zg-�i komt bij dezen schrijver voor om den plicht, een geschreven verdrag na te komen, aan te duiden; denbsp;wending dv�cn�v Icjtiv teekent de schande van daden te stellen, dienbsp;indruischen tegen de uit bewezen diensten voortvloeiende verplichtingen. Zoo wijst een redenaar zijn toehoorders er op o�ix ourcop

OCTl�v ZGGl TO TOOp SyypdcTTTOUp TTlCTTSlp jBsPaiO�V, (�p aVOCTLOV TO Tolp

G�iGOLGi. TToXepis�v dat de plicht een geschreven verdrag na te komen minder zwaar is dan de schande tegen zijn weldoeners te strijden.

Het schaars voorkomen van oatop c.s. laat niet toe een duidelijk verschil en overeenkomst in beteekenis met ziaz^ric, c.s. aan te wijzen.

In de mythologische verhal�n treft men herhaaldelijk da�peix aan om verschillende tegen de g�den gerichte misdaden te kenmerken. Zoo werden de Titanen, die den strijd aanbonden tegennbsp;Zeus, schuldig verklaard aan dulpeta.

Piritho�s, de vorst der Lapithen, besloot Persephone te schaken en te huwen; hiertoe riep hij de hulp in van zijn vriend Theseus.

'O �Tjo-suc; [r�TeTTSi.hev ditOTpSTcwv TTpdcEecop auTOV Side tyjv daspsiav: ,,Theseus ried het hem af wegens de goddeloosheid ervan�. Ooknbsp;Minos trachtte de godin Dictynna te schaken en daarom verweetnbsp;men hem*) daspsLav.

EuctsP^k; Staxeicrhai. heet het vroom gestemd zijn, soms met de toevoeging jegens de g�den; van den koning van Egypte wordtnbsp;openlijk verklaard dat hij irpop ts to�:; D-sou^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Staxsirai..

Zoo treft men bij dezen schrijver ook suaspsioc vaak aan in den zin van vroomheid �).

Wie anderen belet offers te brengen dcrspsi si? to D-stov. De Joni�rs brachten, op grond van een orakel, offers op het altaar van Poseidon; �) oi S� 'EXtxs�? rd xp-qy-oiza. St,appl;J;avT�? twv Twvwv, to�? tsnbsp;hswpo�? (juvYjpTcaoav yjaspyjirdv ts si? to Hslov: ,,De Helicensers wierpen de zaken van de Joni�rs omver en zondigden zoo tegen denbsp;g�den�. Zoo wordt ook het spotten met de mysteri�n als dcrsps�vnbsp;beschouwd. Alcibiades bespotte ze en �) dasps� -sp'i rd [iUCTTYjpLanbsp;vergreep zich aan de mysteri�n.

Wie godenbeelden voor een of ander doel realiseert �) dusper Ttspi To�? hsou?. Dieren dooden, die als goddelijk beschouwd worden, rekent men aan als �) daspsiv.

Vergrijpen jegens de g�den en godsdienstige zaken worden herhaaldelijk met genoemde termen aangeduid**). Zich aan heilig-

dommen vergrijpen is i) ac7s[3�Lv tic, toc kpa. Door tempelroovers te straffen en orakelopdrachten na te komen geeft men blijknbsp;van s�cr�psLa. Ook bij deze voorbeelden zijn de termen vaaknbsp;nader gepreciseerd door toevoeging van to D-slov.

Ook priesters gelden als eigendom der g�den en bijgevolg wordt mishandeling van priesters als een zwaar religieus vergrijp aangevoeld. Sabaco, een Ethiopi�r, regeerde over Egypte. De god vannbsp;Thebe verscheen hem herhaaldelijk in een droom en deelde hemnbsp;mee, dat hij noch lang noch gelukkig zou heerschen over Egypte,nbsp;tenzij hij alle priesters van Egypte zou dooden. Sabaco trok zichnbsp;terug naar Ethiopi� liever dan �) [xidcvoct; ixaz^s� cp�vcp tov �Stov piovnbsp;ccpxsiv Tvji; Aly�TTTou zijn leven met een heiligschennenden moordnbsp;te bezoedelen en koning van Egypte te zijn.

Het niet-erkennen van inheemsche g�den door den veroveraar wordt als da�^stx aangemerkt. .Dit was een van de redenen waarom de Egyptenaren tegen de Perzen in opstand kwamen cp�pswnbsp;G'J Suvapevoi ttjv Tpaj^uTVjTa Tvji; STiLaTxaixi; xxt ttjv sic; touc; �y^coptou;;nbsp;-heoijt; xa�jieLXM omdat zij de hardheid van hun regiem en de miskenning van hun inlandsche g�den niet konden verdragen.

In de boven aangehaalde plaatsen worden de- en s�ktePs�v gebruikt rechtstreeks in betrekking tot de g�den, die niettemin soms nog ernbsp;bij genoemd worden. De verstrengeling van het godsdienstige ennbsp;het zedelijke komt uit in een verbinding als de volgende. Eennbsp;voorstelling geeft weer hoe de koning van Egypte geschenken offertnbsp;aan de g�den van Egypte om zoo voor Osiris te getuigen 6tinbsp;TOV piov �^sT�Xscrsv suae^wv xxl Si.xai07rpaywv Tzp�q te dcv-9'pc�7TOU(;nbsp;xxi D-soiji; dat hij zijn leven heeft doorgebracht in trouwe plichtsvervulling tegenover g�den en menschen.

Onder bijzondere bescherming van de g�den staan de s m e e-kelingen; vandaar dat de eerbiediging van hun recht als zud�^zix, gode-welgevallige daad, daarentegen het schenden ervannbsp;als xa�^zix, smaad jegens de g�den werd aangemerkt. De Griekennbsp;waren verwoed met elkaar slaags geraakt; de tempels verschaftennbsp;geen veiligheid aan hen die daarin hun toevlucht gezocht had-

den; i) aXX� �/; npbc, -S-soui; nbsp;nbsp;nbsp;�vixa ttjv Tcpo? avD-pc�Trou^ doch de

goddeloosheid jegens de g�den overtrof nog de wreedheid jegens de menschen. De volledige zin zou natuurlijk zijn: ttjv Tipo;; avD-pc�-TToup (atr�psiav) welke term het schenden van het smeekelingen-recht aangeeft ^).

Het tegengestelde n.1. de eerbiediging van het smeekelingen-recht werd als zugs^sio. gequalificeerd. Decutius was naar Syracuse gevlucht en werd smeekeling bij hun altaren. De Syracusanen overlegden wat zij met hem doen zouden. �) �ATcoy.zE�vai yap tovnbsp;TreTCTcoxoTKnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;[XT] :Tpoa7ixov,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S� apia ttjv Trpot; Toup -flsoup

e�(7�[3�i.av xocl tov 1x�t7]v a^t�v sa-ri TTjp tou S'/jpiou (x�yaXo�gt;|ju)^tap: �Iemand, door het lot terneergeslagen dooden is onbehoorlijk,nbsp;doch van eerbied jegens de g�den te getuigen door den smeekeling te redden strekt het volk tot eer�.

Van de Carthagers wordt verhaald, dat zij zich soms van actie tegen den vijand onthielden om de tempels der g�den te plunderen.nbsp;Dit vormt een schrille tegenstelling twv XoitvoIv IvExa to� gTjS�vnbsp;acEps�v zie, TO Satfx�viov Si.aa-w^�vTa)v Toup �lp ra i�pa xaTaTC�9�uy�T(xpnbsp;tot de anderen die, om geen misdaad tegenover de godheid te begaan, hen, die naar de tempels vluchten, vrij laten.

De aangehaalde plaatsen bewijzen ons duidelijk hoe innig het asylrecht met het godsdienstig voelen was samengeweven.

Evenals de ix�tk!. staan ook de vreemdelingen-gasten onder bescherming der g�den; vandaar dat de ongastvrijheid, a^Evia,nbsp;als aiaz^eioL wordt bestempeld. Psammetichus was de eerste Egyptische koning die het land openstelde voor vreemdelingen. Zijnnbsp;voorgangers hadden Egypte steeds voor hen gesloten gehoudennbsp;door ze tot slaaf te maken of te dooden. Kal yap y] nzpl tov Bou-cnpiv a(7�|3ei,a Sta T'ljv twv �yj^wpiwv a^Evtav StEpoTjUv) Trapa Totp quot;EXXrpnbsp;env: ,, De wreedheid van Busiris werd algemeen bekend bij denbsp;Grieken wegens de ongastvrijheid van het volk.�

De gastvrijheid daarentegen wordt met zuaz^zia. aangeduid. Medea nam de Argonauten welwillend op. Toen zij van haar vernamen dat het landsgewoonte was vreemdelingen te dooden, prezen

-) XIII. 90. 2. da�psia in denzelfden zin gebruikt. �) XI. 92. 3.nbsp;h XIII. 57. 5.nbsp;q I. 67. 11.

zij haar zachtheid doch wezen haar tevens tov uTTap^ovra xivSuvov xKo To� TLKTp�!; Sia TTjv TTpo? Tou^ ^svou^ siiaspsiav op hetnbsp;dreigend gevaar van den kant van haar vader wegens haar vriendelijkheid ten opzichte van vreemdelingen.

in het hiernamaals, s�cjs^-^i; in de beteekenis van gelukzalig in het hiernamaals.

Menschen offeren, ook al waren het boosdoeners, voelde men aan als een onmenschelijke wreedheid, waarin de g�den geen genoegen vonden. De Cimbri�rs namen Rome in en traden wreed op. *)nbsp;rispL Ta^ HuCTiap extottw; aaspoucri.' tou? yip xaxo�pyou;; xaxa TcsvrasTT)-piSx 9uXa^avTsp xMxaxoXom^ouai Tolp D-soit;: ,,Betreffende de offersnbsp;voerden zij een uitheemschen goddeloozen vorm in; hun misdadigers, die zij vijf jaren gevangen gehouden hadden, sloegen zij ternbsp;eere van de g�den aan het kruis�.

Evenals auspstv op menschenoffers betrekking heeft, komt ook duipsia voor om een soortgelijk offer aan te duiden. De Cartha-gers hadden de overwinning behaald en brachten dankoffers aannbsp;de g�den. Bij deze gelegenheid offerden zij de schoonste krijgsgevangenen;^) auT^p TTjpnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�uTjV T7)v TijjLwpiav 7iopiaa[x�V7)p later

Van zuiver menschelijke betrekkingen is sprake in het volgende. Van dcff�psia voor onmenschelijke wreedheid volgt hier nog eensnbsp;een voorbeeld. Phalaris had zijn burcht op den heuvel Ecnomus;nbsp;hier stond ook de bekende bronzen stier, die witgloeiend gemaaktnbsp;werd om menschen levend te verbranden. �) Ato xal tov t�ttovnbsp;�'Exvouov aTTO Tyjp sip Toup aTuj'o�vTap xaz^zixc; TrpocTTjyops�CTD-aL:nbsp;,,Daarom wordt ook de plaats, naar de onmenschelijke folteringnbsp;jegens de ongelukkigen ,,Misdadig� genoemd�.

Eigenaardig is de beteekenis van aaspyjp in den zin van ophitser, raddraaier tot den oorlog, in tegenstelling tot vredelievende menschen. De Phocensers overlegden in een vergadering over den

oorlog. 01 [jlsv o�v �meix�ara.zoi Tcp�^ tv)v �LpyjV7]v �'ppsTTOv, oi S� aaz^eic, xal T�XpiY) xal TrXsovs^tqc 8(.a9�povT�(; �cpp�vouv Ta Ivavxla:nbsp;�De oprechtvoelende menschen waren tot vrede geneigd, de oor-logsophitsers en die zich sterk lieten meesleepen door overmoed ennbsp;hebzucht waren van tegenovergestelde gevoelens�.

op misdaden in het algemeen. Antigonus vertrouwde de opstandelingen der Argyraspi�rs toe aan Sibyrtius, wien hij opdracht gaf ze voor zulke oorlogsdoeleinden te gebruiken dat zij zouden omkomen. Onder hen waren ook zij die Eumenes hadden verraden,nbsp;zoodat er weldra wraak genomen werd om hun misdaden. Ainbsp;yap aasf^sZq xp�tai Toiq ji.�v Suvaaraic; Sia ttjv �^oudiav yivovTai Xuctite-Xe�?, to�^ S� UTtaxo�aaaiv �Sicoxai!; pEyaXwv xaxtov (!)(; �niTKXv x�rixinbsp;xaafiCTTavTai; ,,Misdadige plannen loopen gewoonlijk voor vorsten,nbsp;gezien hun macht, goed af, voor onderdanen echter beteekenennbsp;ze gewoonlijk veel ellende�.

Typhon vermoordde zijn broeder Osiris en heette daarom das^T]^. Zoo wordt ook broedermoord als *) dGs^rju.x gebrandmerkt.

�Ao�p�jpia kan ook, bloedschandige en tegennatuurlijke handelingen aanduiden. Oedipus huwde, weliswaar zonder het te weten, met zijn moeder en verwekte vier kinderen bij haar. Toen dezenbsp;kinderen groot geworden waren xa'i tcov rcEpi T-ijv oixiav atrEpTj-[xaTcov yvwaD-�vTwv en de schanddaden der familie bekend warennbsp;geworden, dwongen zij Oedipus teruggetrokken te leven �).

in betrekking tot de g�den en in die tot de menschen, treffen wij ook aan in de beteekenissen van ouiog c.s.

-�-efTfXOU^ TO�5 TTEp'l TWV ffsWV TCpC�TTJV s�cTTjyTJCraCThai, xai. Ta TtEpl T7JV

�Eiivogiav xal �ip�/]V7)v xaTaSE�^ai orakels, offers en godsdienstige instellingen ingevoerd hebben, alsook de op wetten berustende

�) Cf. Mej. Bolkestein p. 27. waar voor hetzelfde verschijnsel de term dcv�aio? gebruikt wordt,nbsp;h V. 67.' 3.

orde en vredelievendheid. Deze instellingen worden dan in den volgenden zin onderscheiden in xa Trspl to�? amp; s ou q 6 a i ot.nbsp;X(xi -� o i) q Tc�v �v-�-pwrccov v 6 ji o v q. Ato xal �D-so-p.otp�-Xxxixq xal iiecyfxoiisTa;; ovopial^so-�ai, tou? xa Trepl roitq �so�? oaioc xalnbsp;XOU5 xt�v avoipc�TTCov v�(j.ou(; StaipuXaxxovxa?; �Daarom worden zij,nbsp;die de godsdienstige ceremonies en de wetten der menschen bewaken, Thesmophylaken en Thesmotheten genoemd�. Dat ondernbsp;xa oCTia godsdienstige ceremonies zijn te verstaan wordt nog doornbsp;het volgende gesteund. Schamen wij ons niet onze godsdienstigenbsp;aangelegenheden toe te vertrouwen aan den vijand, die de tempelsnbsp;met heiligschennissen bezoedelt ? Zoo spraken de Syracusanen dienbsp;door den vijand overrompeld waren en wier land bezet was. Wij doennbsp;dit, zoo zeiden zij, xciv �cXXov [raXiaxa xTjpo�vxwv xa rcpcx; xoix; Dsoix;nbsp;otna Sta xo jr�ysD-o!; xwv xtvSuvwv terwijl anderen de godsdienstigenbsp;gebruiken jegens de g�den eerbiedigen wegens de groote gevaren.

Daarentegen heeten in een ander verband xa oaix de verplichtingen tegenover cpiXoi en aoyysvs�q. Agathocles belegerde de Uti-censers en had ongeveer drie honderd Uticensers op het platteland gevangen genomen. Door middel van deze gevangenen trachttenbsp;hij de overgave van de stad af te dwingen. Hij bond ze daartoenbsp;vast aan de krijgsmachines die hij tegen de stad aanvoerde. Zoonbsp;stonden de Uticensers voor het alternatief, ofwel hun burgers tenbsp;sparen en de stad over te geven, ofwel de stad te verdedigen ennbsp;hun burgers zonder medelijden te dooden. Kal xa�x� sylvsx�nbsp;xtcriv UTTO CTUYysvwv ij (plXwv, si x�j'ot, x^? avayxrjt; o�gt; rroXoTTpaypiovouaT)?nbsp;XL xwv Trap� avffpwTLOLj; �ctlcov: ,,En het gebeurde dannbsp;dat sommigen gedood werden, zooals dit trof, door hun verwantennbsp;en vrienden omdat de dwingende noodzaak geen rekening hieldnbsp;ihet de onder de menschen geldende verplichtingen�.

De oneerlijke bloedige manier om aan geld te komen heeft als praedicaat av�aioq. Agathocles liet vermogenden om het levennbsp;brengen en eigende zich hun rijkdommen toe. Aloc S� (ita? avowLounbsp;�Kpix?,scigt;q )^p7][iaxwv sunop-qaxq: ,,Door een schandelijke daad verrijkte hij zich met geld�.

Om zich meester te maken van het geld en de vloot trok Psam-metichus zich niets aan van de bewezen diensten i) xai to irpo; To�(; Ix�Ta? OCTiov Trap� ouS�v y)y7)fTd[i�vop dTrsacpa^s t�v Ixsttjv xalnbsp;9tAov pisTa Twv tsxvwv en schond het smeekelingenrecht en dooddenbsp;den smeekeling en vriend gezamelijk met de kinderen.

Opmerkelijk is dat to ocrtov en tj sij(js[3s!,a respectievelijk de rechten en de plichten vertegenwoordigen betreffende de smeekelingen. Het blijkt dat to oolov het persoonlijk recht is van den smeekeling verhoord te worden; daarentegen is t) e�cj�[3�i.a de op godsdienstige grondslag gebaseerde plicht den smeekelingen genade te schenken.

Hierboven werd een plaats aangehaald waar broedermoord aCT�p-/)ga heet; merkwaardig is nu, dat elders de wending Tupa^ii;nbsp;dvocno? wordt gebezigd om dezelfde misdaad aan te geven. Denbsp;broeders van Hyperion zwoeren samen tegen hem en dooddennbsp;hem. Dit was een �) 7rpa^t(; dvocnoi; lage daad. Het is een duidelijknbsp;voorbeeld dat iaz^ric, en dvoaiop elkaar raken.

Men mag van te voren verwachten dat hier zich veel gevallen van nieuwe toepassing der onderzochte termen zullen voordoen;nbsp;immers het is een vreemde, on-Grieksche gedachtenwertli waarvannbsp;hier verhaald wordt: de Romeinsche. Ook is het niet onmogelijknbsp;dat hier rekening zou moeten gehouden worden met den invloednbsp;van Latijnsche termen. Een onderzoek hiernaar, een vergelijkingnbsp;dus met het gebruik van pius en fas, ligt geheel buiten het kadernbsp;van dit werkje.

Het gebruik van suaspr);; en acrsprjt; is schaarsch, terwijl dat van oCTio? en av�cnop zeer veelvuldig is. We zullen beginnen met denbsp;voorbeelden van het eerste.

Den tribuni werd onder het oog gebracht dat zij hun ambt van den staat hadden ontvangen onder bepaalde voorwaarden. Gij,nbsp;tribuni, wordt niet centuries-gewijze gekozen, noch brengt gij v��r

de vergadering offers aan de g�den, welke de wet voorschrijft OUTS aXXo t�5v Tcp�t; tou:; -9-so�i; s�aspwv tj Tupop avD-pciTrout; �atwvnbsp;o�ff�v It:!, tt]? ap/^p TTjp upisrlpac; yivsTai noch geschiedt er in uw ambtnbsp;een godsdienstige daad, noch worden er voor de menschen bindendenbsp;maatregelen in getroffen. Ta sucrsp^ wordt verduidelijkt door 7Tpolt;;nbsp;Toup Heou!;; ra oaia door Trpop dvffpwTTou^. Waarschijnlijk denkt denbsp;schrijver ook aan de verhouding tot de g�den wanneer hij naastnbsp;siaamp;^-l]c, en sucr�psLa van Sixato? en SixaioauvT] spreekt. Van denbsp;Romeinen, oorspronkelijk een laag gepeupel van barbaren ennbsp;vagebonden, wordt gezegd dat zij uitgegroeid zijn tot een wereld-beheerschend volk door de onrechtvaardigheid van de Fortuin,nbsp;die meestal hen het meest begunstigt die dit het minst verdienen o� St� euGs^zioc'j Ss y.al Sixatoa�vTjv xa! ttjv dXXvjv dpsT7]v niet opnbsp;grond van hun vroomheid, rechtvaardigheid en andere deugden.nbsp;De combinatie elaipsia xa! Sixatoauv?) komt men vaak tegen. Dezenbsp;verbinding beantwoordt volkomen aan de vaak uitgesprokennbsp;opvatting dat godsdienstig leven en zedelijk-hoogstaand levenspeilnbsp;onafscheidelijk samengaan. Dit vindt men o.a. scherp geformuleerd bij Lucianus �).

Dionysius wil dit wanbegrip betreffende de Romeinen uit de wereld weghelpen en aantonnen dat geen staat van meet af aannbsp;out� sIcrSiSECTT�poup OUTS SixaioTspou? OUTS CT6J9p0CTUV7] T�Xstovt Tiapdcnbsp;TTavTa Tov [31ov )[pyjCTa(rsvou? vromere noch rechtvaardigere of redelijkere menschen heeft voortgebracht.

Meermalen heeft �) s�aspv)? de beteekenis van vroom en �) s�as-Psia van vroomheid.

Ook ten aanzien van sommige handelingen tegen menschen worden de woorden gebruikt. Evenals het verbreken van een eednbsp;een vergrijp is zoowel jegens de g�den als tegenover de menschen,nbsp;geldt ook het schenden van een politiek verdrag, waarbij men de g�den tot borgen gemaakt heeft, als een

�) Lucianus: Pro. imag. C. 170: quot;Oaot to {Istov (ty) �v 7rapspYlt;p c�^ouaiv, ouToi xal Ta Trp�i; avD-pc�Trou? apiaroi av elsv: ,,Zij die de godheid met hart ennbsp;ziel eeren zullen ook onberispelijk zijn in het zedelijk verkeer met de menschen�.

misdaad tegen g�den en menschen. De twaalf steden wilden zich niet aansluiten bij koning Tullius, hoewel zij aan zijn voorgangernbsp;Tarquinius de souvereiniteit hadden gegeven, i) T�XXio(; S�nbsp;(i.�v acppoc��vTjt; svsy.oc xal tmv slt; tou? D-sout; aa�(B7)[xaTWV, ou? �yyuTjTacnbsp;7roi7]cgt;d[i�voi Twv �froXoytwv Trap�pvjaav tA auyxslpLSva, t�oXXwv auToijgnbsp;S97] TipLcoptciv d^toui; elvai. xat. gsydXwv: ,.Tullius verklaarde dat zij,nbsp;wegens hun dwaasheid en goddeloosheden jegens de g�den, die zijnbsp;als borgen van hun overeenkomsten hadden gemaakt, terwijl zijnbsp;die toch verbraken, vele en groote straffen verdienden�.

De goede verstandhouding tusschen ouders en kinderen wordt als s u cr � (3 s t a gequalificeerd. In eennbsp;vergadering verklaarde de oudste zoon niet eigenmachtig het rechtnbsp;te hebben een beslissing te nemen; eerst wilde hij zijn vader, zonder wiens advies hij niets wilde doen, raadplegen. �ETraw�tjavTo?nbsp;Ss Toij TuXXoU TTjV SUCTS^StaV a�lTWV xal X�X�UCT(ZVT0(; OUTW TCOIS�V aTTYjl-

lt;jav Tov TiaTspa: ,.Tullus prees hun kinderlijke pi�teit en spoorde hen aan zoo te handelen; daarna gingen zij naar hun vader�.

Geheel synoniem met eucrspsia in dezen zin is -paypia suasp�c. Toen de zonen hun vader om raad vroegen zei deze; aXX� siiasp�;nbsp;(XEv, S97], Tcpaypioc ttoielts, amp; tzol�Szq, tw T^y.xpi E^wvts; xzi o�S�v avsunbsp;xTiq s[X7j(; yvwpiYit; StaupaTTogevoL: ,,uw gedrag, mijn zonen, is voortreffelijk als je voor je vader leeft en niets doet zonder mijn advies�. Ook To �ij(7�[3�lt;; drukt de pi�teit uit van kinderen tegenovernbsp;hun ouders ^).

Strikte eerlijkheid in het rechtspreken heeftnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;als epitheton. Tusschen de Aricini en de Ardeaten

was een geschil ontstaan over een stuk grond. Een college van Romeinsche scheidsrechters moest in dit geschil een vonnis vellen.nbsp;Van deze commissie wordt gezegd: �) o�x sij(7s[3s? s^ot(Tsi.v tsXo?nbsp;ij7roXa(i.(3avovTS�;, sAv �Ap(.XY)voult;; ij �ApSsara; xupiou? aTroSsl^t�ffi -rij!;nbsp;A[i,9i.(jPTjTOup!.�v7;�; yv];; ofxwirox�TS? (�)v av supw(Ti,v aijTTjv oOaav rouTwvnbsp;s7r(.xpi.vslv: ,,zij meenden in strijd met hun geweten te zullen handelen als zij het omstreden gebied aan de Aricini of aan de Ardeaten zouden toekennen, daar zij gezworen hadden het gebied

Zij die hun verplichtingen jegens vaderland en medeburgers nakomen worden als s�crspe�t; geprezen.nbsp;Eenigen hadden een geheim verdrag tegen hun vaderland en medeburgers gesloten. Men wees hen op het schandelijke van dit gedragnbsp;en verklaarde: tpuXaTTOfx�va? (xsv avouiou? eIvki v�(r(.!^�, w; xamnbsp;TToXiTMv xa'i TiXTpiSoc, xaTaXuojr�va? 8� s�crsps�t;: ,,indien gij dezenbsp;belofte houdt pleegt gij lage daden, omdat zij tegen uw vaderlandnbsp;en medeburgers gericht zijn, breekt gij ze, dan stelt gij eervollenbsp;daden�.

De betrekkingen en verplichtingen tus-s c h e n mo ederland en kolonisten worden onder to suas^st; samengevat. De Fidenaten, die in een driegevecht overwonnen hadden op Alba, uit welke stad zij kolonisten waren,nbsp;verklaarden dat zij na ^pn strijd tuschen drie mannen uit elkenbsp;stad overwonnen hadden en verder geen vijandelijkheden haddennbsp;begaan. Wij hadden, aldus verklaarden zij, een garnizoen in denbsp;stad kunnen achterlaten, de voornaamste bewerkers van dennbsp;strijd kunnen dooden of verbannen etc., etc.. Toutwv [x�v o�S�vnbsp;y]i;i.waafi.�v Tcoi^uai., t(o S� e�ctePe� [xkXXov rj tw aa9aX�� Trjpnbsp;�7r�Tp�iJ;a(x�v; ,,Van dit alles hebben wij niets gedaan omdat wijnbsp;handelden volgens onze verplichtingen jegens onze moederstadnbsp;eerder dan volgens de veiligheid van onze macht�.

Voor drastische en bloedige voorstellen in den senaat treft men av�cnop en SutTCT�pvjga aan. Men had voorgesteld het volk door hongersnood te vernietigen. Dit heet �) tkxvtwvnbsp;dvoruwTaTov. Door zoo te handelen zouden wij de straten en hetnbsp;forum van de stad met lijken bezaaid hebben. Toio�Twv �fx�vnbsp;SuafjspTjirdTOiv slCTyjyTjTTjp, amp; Tzxr�psp, �y�vsTo: ,,Van deze drastischenbsp;voorstellen, senatoren, was hij de zegsman�.

Ook de plicht en discipline van soldaten ten opzichte van de legerleiding wordt ondernbsp;eua�pELa uitgedrukt. Onder de soldaten was opstand uitgebroken.nbsp;Virginius, de leider van de beweging, spoorde de Centurionen aan

hun troepen naar huis te voeren. Toen hij nu bemerkte dat de soldaten talmden, verklaarde hij dat hun krijgseed niet meer vannbsp;kracht was omdat een wettig gekozen veldheer over de troepennbsp;moest bevelen en dat de macht van de decemviri tegen de wetnbsp;indruischte, aangezien het jaar, waarvoor ze gekozen waren, verstreken was. 1) To Ss To�^ [TT] xara v�frov ap^oucu ttoisiv to xsXsu�pievovnbsp;o�x EUTLslD-siav ELvai xai. ��gt;c7S|0si.av, aXX� avoi,av xal [raviav: ,,De bevelen op te volgen van hen, die niet krachtens de wet bevelen,nbsp;beteekent geen gehoorzaamheid en soldatenplicht doch dwaasheidnbsp;en onzin�.

Hierv��r �^) werden plaatsen aangehaald, waaruit kan worden afgeleid dat siicrspiQ:; als goede houding tegenover de g�den gesteldnbsp;werd naast Sixato? tegenover menschen. Het komt echter ook voornbsp;dat rechtschapenheid in gedragingen tegenover menschen alleennbsp;�U(7s(3% genoemd wordt als nagenoeg synoniem van Sixatop.

De eerlijkheid, die men betoont door een onrechtvaardig verkregen positie aan den rechtmatigen eigenaar terug te geven, wordt E�cispr;!; xa'i Sixaio? genoemd. Toen Tarquinius maatregelennbsp;trof om Tullus van den troon te verjagen, deed Tullus hierover zijnnbsp;beklag in den senaat. Tarquinius antwoordde hem echter: ,,Mijnnbsp;grootvader Tarquinius verkreeg de koningsmacht van de Romeinen op grond van zijn heldendaden. Volgens de wetten ben ik, nanbsp;zijn dood, de opvolger ervan. Langs den weg van kuiperij en om-kooperij hebt gij die macht verkregen. Volgens het recht moet gijnbsp;mij het koningschap terstond teruggeven, reeds lang hebt gij ditnbsp;behooren te doen,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yap av ooi. TaCra upa^avri. ttowtov ji.�v

xal Sixalw X�yscrhai., zoudt gij dit gedaan hebben dan zoudt gij een reputatie van eerlijkheid en rechtschapenheid verworvennbsp;hebben�. Euas^-fj^ en Stxaiop zijn hier nagenoeg synoniem gebruiktnbsp;en onderstrepen gecombineerd het begrip eerlijkheid.

Alvorens over te gaan tot de bespreking van ocno? c.s. zal ik het verhaal betreffende Coriolanus in zijn samenhang behandelen,nbsp;omdat juist hierin de onderzochte woorden zeer veelvuldig wordennbsp;gebruikt. Om den draad van het verhaal te kunnen volgen zullennbsp;sucr�p7]5 en oaioQ niet afzonderlijk behandeld worden.

Coriolanus was door de Romeinen verbannen en vriendelijk opgenomen bij de Volsci. Tullus, behoorend tot de Volsci, ennbsp;Coriolanus besloten Rome den oorlog te verklaren. Tullus meendenbsp;dat zij Rome terstond moesten aanvallen; Marcius maakte hiertegen bezwaar. 'O Ss Mapxi.o(; aiTiocv 7i:p(7)TOv (bsTO Ss�v eia-spT] xalnbsp;Sixaixv �v(7-yj(jaallai. toG TioX�piou: ,,Marcius meende eerst een rechtvaardige en gegronde reden te moeten hebben tot oorlogvoering�.nbsp;Wanneer nu de ocRia om oorlog te voeren sGcsp-lip xal Stxata � eennbsp;vaak voorkomende verbinding � is, toont ons het verdere relaas.nbsp;Wij, zoo merkte Marcius op, hebben een vredesverdrag voor tweenbsp;jaren gesloten; zouden wij nu haastig den oorlog tegen Romenbsp;beginnen, dan schenden wij dit verdrag. Laten wij nu wachtennbsp;tot de Romeinen het eerst met den oorlog beginnen, dan kunnennbsp;wij den ons aangedanen oorlog afslaan en ons wreken voor hetnbsp;geschonden verdrag. 'Hfish; S� S�^aigsv oatov xal Slxatovnbsp;psw TioXegov: ,,Zoo zullen wij een zedelijk gewettigden en rechtvaardigen oorlog voeren�. Verder sprekend over dit onderwerpnbsp;zegt Marcius: Trpt�TOv p�v o5v up,�v Trapaww ctxotis�v, ottwc; suas^T)nbsp;xal Sixalav TLOc/jcrsCT-fls tou TToX�pou 7Tp�9aGi.v. EijcrsjjT]^ Ss xal Stxata

ik gezorgd dat gij een grondige en rechtvaardige reden hebt tot oorlog voeren. Verneemt nu welke die gegronde en rechtvaardigenbsp;reden is�.

Een oorlog dus, die gevoerd wordt omdat een vredesverdrag geschonden is, heet oawi; xal Slxaio;; ofwel suasp-yji; xal Slxaiop.nbsp;Zonder zulk een voorafgaande verdragsschending wordt de oorlognbsp;tegen het eigen vaderland als o�/^ 6lt;7io(; beschouwd. Ik ben er zekernbsp;van, zegt Marcius, dat de gezindheid der g�den steeds tegen mijnbsp;zal zijn sl yap Stj av xaxa tyjc TiaTplSo;; oatov �yw Ts�Xspov svsctt]-craprjv indien ik een onrechtvaardigen oorlog tegen mijn vaderlandnbsp;zou voeren. Echter kan ook om een geheel andere reden, een for-meelen grond, van een oaioc xal Slxaioc; rr�Xspop gesproken worden.nbsp;Een plaats uit het Xe boek bewijst ons dat een oorlog eveneensnbsp;als oCTioc xal Sixaioc, beschouwd werd, als de Fetiales alle ceremonies in acht genomen hadden en van den kant van den vijand

geen voldoening geschonken was. Hoewel de Romeinen hevig verbitterd waren tegen de samenzweerders, die heimelijk �s nachts de stad wilden aanvallen, trokken zij niet terstond tegen hen op;nbsp;voor een tweede keer zonden zij de Fetiales [xapTup�fisvoL ttso�i;,nbsp;iz xai Saipovac, OTi 8uv7]9�vtec twv Sixoctwv zu'/sw ocnov xal Sixatovnbsp;avayxacjD-vjffovTai, Tr�Xspiov sxcp�pzi'j en riepen de g�den tot getuigennbsp;dat, indien zij hun recht niet zouden krijgen, zij zich genoodzaaktnbsp;zouden zien een eerlijken en rechtvaardigen oorlog te voeren

Naar aanleiding van deze oneenigheid wilde men Marcius terugzenden naar zijn vaderstad, waar hem veel ellende zou wachten. Tot den spreker, die hem met dezen terugtocht dreigde, spraknbsp;Marcius; dip� o� tpavspov, 6ti xaXXiXoys�TE xai SLpcovs�sCTite, d)nbsp;M�jvuxts, ovopa xaX�v epyw TuspittsvTsp avoaicp;; Ziet gij niet, Minu-cius, dat gij onder een schoone en geveinsde rede en onder eennbsp;schoon voorwendsel een schandelijke daad verbergt?� Marciusnbsp;had den Volsci veel diensten bewezen, zoodat een �'pyov avocnovnbsp;een daad teekent die in strijd is met de bewezen diensten vannbsp;iemand. In tegenstelling tot zulk een epyov av�aiov beteekentnbsp;suos^sia de goede reputatie die men geniet door zijn weldoenersnbsp;goed te behandelen. Weet wel, zegt Marcius, dat de terugtocht,nbsp;dien gij mij oplegt o�Ss irpo;; s�So^lav ij rigriv ij npbq sba�^sioi'j unbsp;noch tot roem noch tot eer noch tot goede reputatie zal strekken.nbsp;De verbinding met euSo^ia en Tip,-/), die in dit geval zeker als synoniemen van �U(7�p�i.a optreden, rechtvaardigt de beteekenis vannbsp;goede reputatie.

Interessant is het te hooren hoe Marcius, op grond van zijn succes, concludeert vroom, misschien nog beter: van de g�dennbsp;gezegend te zijn: 'Oti�te S� oiiplco TivEouay; x�ypyjfxat. tt) rrEplnbsp;Tr�X�pLOU^ quot;roxy, xal �n�ao�c av �TixPaXwpLai Trpdyfxatn xar� �pHov aTravr�.nbsp;pioi. ytopEL, S�jXov oTi Etja-E^Y]? Etgi. dvyjp; ,,Daar ik in oorlogen steeds

h Ook de katholieke leer spreekt van een rechtvaardigen oorlog (helium justum). De behandelde plaats bewijst dat de oudheid het al of niet rechtvaardig karakter van een oorlog bepaalde naar de wijze waarop hij verklaardnbsp;werd; de katholieke leer daarentegen beoordeelt het al of niet rechtvaardignbsp;karakter van een oorlog, naar de motieven die eraan ten grondslag liggen.

succes heb en al wat ik onderneem mij steeds gelukt, blijkt het duidelijk dat ik van de g�den gezegend ben�.

Onder ra oaioc verstond men ook de plichten van den burger tegenover den staat. Minucius hield een rede waarin hij Marciusnbsp;aanspoorde terug te keeren naar zijn vaderstad. Hierop antwoordde Marcius: wij allen beminnen hen die ons beminnen en hatennbsp;hen die ons haten. quot;Orav S� 91X00; Iti xaXyj;, � Mtjv�xis, to�;nbsp;l^eXdctravTa; [jis, xal TiarpiSa tyjv aTLapvyjix�vyjv, 9�asa); ts vopiou;nbsp;avaxaXj] xal Tiepl twv �alwv SiaX�yy], 9alv7; [j.01. ra xaivoxara xal utzo [xt]-Ssvo; dyv�o�fxsva pi�vo; dyvos�v: ,.Wanneer gij nu, Minucius, hennbsp;nog bevriend noemt die mij verbannen hebben als ook het vaderland dat mij uitgestooten heeft en gij de wetten van de natuurnbsp;aanroept en uitweidt over de verplichtingen tegenover het vaderland, dan blijkt het dat, hoe treurig het ook zij, gij alleen nietnbsp;weet wat iedereen weet�. Verplichtingen tegenover het vaderland,nbsp;0017., vormen een onderdeel van het natuurrecht. Bij zijn berede-neering dat hij terecht zijn vaderland haat, gebruikt Marcius denbsp;wending Trp�; tou; Hsoi; oanoTaxa, waarmee hij een gedragslijnnbsp;bedoelt die volledig overeenkomt met de menschelijke psyche ennbsp;de natuurwet en bijgevolg de goedkeuring der g�den heeft. Wijnbsp;beminnen onze vrienden, sprak hij, als zij ons beminnen, wij beminnen het vaderland als het ons bevoordeelt, wij haten onzenbsp;vrienden als zij ons haten, wij haten het vaderland als het onsnbsp;schaadt. Wie deze opinie heeft, zondigt noch tegen de g�den nochnbsp;tegen het volkenrecht. Daar ik nu deze meening heb Slxaianbsp;�/lyo�^aai. .... xal ~po; to'jc hsou; oaiwraTa meen ik dat mijn gedragnbsp;juist en volkomen rechtvaardig is in de oogen der g�den.

Toen Marcius met een Volscisch leger voor Rome lag, ging een deputatie vrouwen tot Volumnia, zijn echtgenoote, en verzochtnbsp;haar,haarman te smeeken naar zijn vaderstad terug te keeren ennbsp;de stad te sparen.�) 11 smet; yap, su �crhi., xal o� rcspt�tJjsTal os spftx-(xsvTjv Trapa to�; �auTO� ttoctIv av/jp s�ctsJ�y];: ,,Weet wel dat gij hemnbsp;hiertoe zeker zult overhalen en dat, indien hij u lief heeft, hij nietnbsp;zal kunnen toezien dat gij uitgestrekt aan zijn voeten ligt�. Zoonbsp;heeft sijc7s[3-/;; op de verhouding tusschen man en vrouw betrekking.

humaan optreden tegenover zwakke vrouwen. De senaat juichte de deputatie vrouwen toe in de hoop op goed resultaat. ToGnbsp;Ss Mapxtou ziiae^sioa; ozi noXsuioc, a)v Itticttslisto (jItjS�v acrsp-^o-sivnbsp;SLQ TO aahsv�cjTaTOv Tc�Xsw? (rspo? xupioc; aiiToG xaTacTTa?: �Wegens de zachtzinnigheid van Marcius was de senaat er zeker vannbsp;dat hij, hoewel vijand, geen wreedheid zou begaan tegenover hetnbsp;zwakste deel van den Staat, wanneer dit in zijn macht zou komen�.

Hetzelfde begrip sucr�psia wordt gebezigd om den eerbied van een man tegenover zijn vrouw, kinderen en moeder aan te duiden.nbsp;Genoemde deputatie, met de echtgenoote, kinderen en moedernbsp;aan het hoofd, trok buiten de stadsmuren naar het kamp der vijanden. Marcius trad hen tegemoet en beval de lictoren hun fascesnbsp;en secures neer te laten. Dit doen de Romeinen tot op heden toenbsp;zoo dikwijls magistraten van minderen rang die van hoogeren rangnbsp;tegemoet gaan. Deze gewoonte kwam Marcius ook toen na alsofnbsp;hij een grootere macht tegemoet ging, terwijl hij alle teekenennbsp;van macht aflegde, Toaa�TT;� Tcspl a�iTov -^v aiStlx; xal Tipovoia ty)?nbsp;TTpop To ysvoc;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;zooveel eerbied en hoogachting bezat hij

Een verzoek dat men niet inwilligen kan of mag, heeft als prae-dicaat avooioe; bij zich. Marcius vraagt zijn moeder waarom zij gekomen is. Deze antwoordt hem: �) o�iSsvo? yap moaiou Ssriasaamp;y.Lnbsp;dat zij niets onbetamehjks zou vragen.

Zoo heeten daden, die met de aan politieke weldoeners verschuldigde plichten in strijd zijn, avocao�. Marcius wijst er op, hoe hij door zijn landgenooten is uitgestooten en zeer welwillend ontvangen is door de Volsci: *) co� S�, w (x^-sp, �v pispsi tz�Xi'j u1�(; wvnbsp;syw S�opiai. [xy] [xs TrapaxaXs�v sip avoGioup Tipd^stp: ,,ik op mijn beurtnbsp;vraag u dan ook, moeder, mij niet tot ondankbare handelingennbsp;aan te sporen�.

Het is dasp�p vijandelijkheden tegen eigen landgenooten te beginnen, alsook zijn gegeven woord tegenover politieke weldoeners niet gestand te doen. Op het verzoek van zijn moeder denbsp;stad te sparen, voerde Marcius aan, dat hij aan zijn weldoenersnbsp;verplicht was Rome den oorlog aan te doen. Zijn moeder gaf hem

vervolgens den raad voor een jaar wapenstilstand te sluiten om in dien tijd door onderhandelingen een eervollen vrede te sluiten.nbsp;Zoo behoeft ge geen verrader te worden van hen die op u vertrouwen noch de vijand te worden van hen die nauw met u verbonden zijn: 1) acrs[3�; yap exarspov: �want beide daden zijn slecht�.nbsp;Ik vraag u echter dingen, mijn zoon, die dSlxou xai dvoatou ctuvsi-Stjctsw;; xaHapd vrij zijn van elk godsdienstig en zedelijk bezwaar.nbsp;Bij deze verbinding zou men kunnen aannemen dat dSixo? opnbsp;zedelijke, dv�cno:; op religieuze vergrijpen slaat. Zoo moet mennbsp;wellicht ook de volgende passage beoordeelen, waarin dezelfdenbsp;verbinding zich voordoet. Opdat alles goed zou afloopen steldenbsp;de deputatie vrouwen borgen: �) Hsou? [i.�v TrpwTov, oLp xaHocnw-D-s�tjai rdi; Ixstrla? TCOiTjCTOVTai., e�eirx tov dvSpa aitr�v, Trpoi; 6v �'jasXXovnbsp;Tiopsuscrllai, Trac-Tji; dSlxou rs xal dvocjiounbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xaHapov xa'i djiiavTov

�^Tjx�Ta TOV piov: ,,allereerst de g�den, onder wier bescherming zij zouden smeeken, vervolgens den man, naar wien zij gingen,nbsp;omdat hij een vlekloos leven geleid had, rein in de oogen vannbsp;menschen en g�den�.

Dat llspiiT�p en ocnop nauw aan elkaar grenzen toont ons het volgende voorbeeld. Ik zal mij, zegt de moeder, neerwerpen aannbsp;uw voeten en ik ben bereid, om wille van het heil van den Staat,nbsp;ook elke andere vernederende en dienende houding aan te nemen *)nbsp;si 8� ocri�v ECTTi. xal �-epiiTov indien dit passend en plichtmatig is.

Oneerlijkheid in het rechtspreken wordt av�cuoc genoemd. Omdat Marcius op het voorstel van zijn moeder was ingegaan trachttenbsp;Tullus hem uit den weg te ruimen. Daar hij geen kans zag hemnbsp;in het geheim te vermoorden, beschuldigde hij hem ten onrechtenbsp;van verraad en daagde hem voor de rechtbank. �) �pocaoTdcTou!;nbsp;t� ocvSpxQ s�spysCTtwv eXtulow sTidpapnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dvoalou spyou ysv�CT�-ai:

.,Overmoedige lieden had hij door voorgespiegelde beloften aangedreven om het initiatief tot deze valsche beschuldiging op zich te nemen�. Ook het ter dood brengen van iemand zonder vorm vannbsp;proces gold als een s'pyov dvoaiov. Na deze valsche aanklacht betradnbsp;Marcius het spreekgestoelte om zich te verdedigen; een omgekochte

bende sprong op hem toe en doodde hem. Zijn lijk werd op het forum ten toon gesteld. Velen bejammerden hem; velen verlangden hen gevangen te nemen, die dit schelmstuk voltrokken hadden : 1) 0)5 dvoCTiou epyou xai, dcrufx^�pou Ta�^ tc�Xsglv dp^avTap, dvsunbsp;SixYjQ �v ))sipc5v v�fxcp Tivd oLTiox-zivoci: ,,omdat zij voor de steden denbsp;bewerkers waren geweest van een lage en nadeelige daad doornbsp;iemand gewelddadig, onder het uitspreken van zijn verdediging,nbsp;te dooden�.

Na de behandeling van dit Coriolanus-verhaal zullen we nu de beteekenissen van oaioc; nagaan.

Onder t�c oaix verstond men de verplichtingen tegenover de g�den. Een van de Vestaalsche maagden. Ilia, had haar maagdelijkheid geschonden. Op advies van haar moeder hield zij zich zieknbsp;xacpxXsixc ts xxi twv Trpo? tou? flsou? �cjit�v svsxa omwille van haarnbsp;veiligheid en religieuze plichten. Zoo heet ook al wat van den dienstnbsp;der g�den geheim moet blijven en slechts aan de Vestaalschenbsp;maagden bekend is. Hierover sprekend zegt Dionysius; �) tExnbsp;S� t; � r� stTTi.v o�ix 7ioXu7rpaYp,ov��.v ouV spiauTov outs aXXov o�S�vxnbsp;T�v PouXo[X�vo)v Tx Tip�^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oCTix TYjpsLV! ,,Wat dcze dingen nu

precies zijn daaromtrent zal, naar ik meen, noch ik noch een ander, die den aan de g�den verschuldigden eerbied in acht neemt, eennbsp;nauwkeurig onderzoek instellen�.

Een voorbeeld van deze beteekenis biedt ook het volgende. Horatius had onvrijwillig zijn zuster gedood. Hoewel hij door hetnbsp;volk werd vrijgesproken, ontbood zijn vader de pontifices en verzocht hen de g�den te verzoenen en Horatius te zuiveren doornbsp;reinigingsplechtigheden, omdat hij meende dat het door het volknbsp;uitgesproken vonnis geen voldoende boete was *) to�c pouXopisvoLgnbsp;TX 7:po5 T0U5 -9-SOU5 oryix (puXaTTEi,v; ,,in de oogen van hen die denbsp;plichten jegens de g�den in acht nemeir�.

Deze plaats leert ons ^tevens hoe een zedelijk misdrijf uitge-wischt wordt door godsdienstige handelingen en hoe de misdaad, door ��n lid begaan, besmetting brengt over geheel de gemeenschap.

''Octioj; en avoCTLo? hebben vaak betrekking respectievelijk op ritueele reinheid en ritueele onreinheid. Zoo wordt de bijwoordelijke uitdrukking o�xnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;aangewend als Vestaalsche maagden,

na schennis van haar maagdelijkheid, haar religieuze functies blijven uitoefenen. Dionysius vertelt hoe ze dan levend begraven werden. IloXXa j^�v o�v xai. aXkoL Soxel [i.7]v�jiaTa sivat. tt]? oux �oLc:gt;c,nbsp;UTTTjpsTo�tjT]!; To�p kpoL;! ,,Naar het schijnt zijn er verschillendenbsp;aanwijzingen als een priesteres haar heilige functie niet in reinennbsp;staat bekleedt�.

In een 'gebed dat Aemilia, een valschelijk beschuldigde Vestaalsche maagd, uitsprak komen verschillende termen voor die op het ritueele leven betrekking hebben. Ten onrechte aangeklaagdnbsp;ging zij voor het altaar van de godin staan en bad; 'EcTTia,nbsp;�Pcopiaiccv 7L�Aew(; ipuXa^, si pi�v �aioi' y.7.1 Sixociwp �(.tstIXsxoc ctoi.nbsp;Ta tepa xp�vamp;v �Xiyou S�ovTa TpiaxovTasTou;; xalnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;s/oucra xaD-apav

xat (Tcoga i.'fv6v, errKpavyjilc por xal poyiUrjO'ov xal pyj TrsprlS]^'; tvjv lt;TSai)Tr;5 Lspsrav tov o�xtkjtov p�pov dcTCOiIavo�cTav si Ss dvocn�v Trnbsp;TrsTTpaxTal por, Tarc; spare Trpwprar;; to Tyjp 7c�/iScolt;; dyoc dtpdyvrrjov:nbsp;,,0 Vesta, bewaakster van de stad Rome, indien ik gedurendenbsp;bijna dertig jaren in een reinen en ongerepten staat uw heiligenbsp;diensten vervuld heb, terwijl ik rein van geest en zuiver van lichaamnbsp;was, verschijn nu dan tot mijn verdediging; sta mij bij en duldnbsp;niet dat uw priesteres een afschuwelijken dood sterft. Heb iknbsp;echter een verontreinigende daad begaan, laat dan mijn straf denbsp;smet over deze stad uitboeten�. Dit citaat leert ons dat oarolt;; opnbsp;ritueele reinheid betrekking heeft en in dezen zin versterkt kannbsp;worden door zijn synoniem Slxaiop, terwijl dv�aiov ti een daadnbsp;teekent die deze reinheid schendt. De wendingnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xaD-apav xal

lt;7�pa dyv�v wijst evenzeer op ritueele reinheid zoodat men conclu-deeren mag dat ocnop, Sixatop, xaD-ap�^ en dyv�p als synoniemen van elkaar kunnen optreden met betrekking tot het ritueel leven.

De verbinding oux �ctiwc o�S� xaHapw!: heeft eveneens betrekking op de reinheid, waarmee Vestaalsche maagden haar functies uitoefenen.

beteekenis van ritueele reiniging. Het volk had in een onderlingen strijd talrijke dooden gemaakt. Romulus legde een vuur aan ennbsp;beval het volk door de vlammen heen te springen v/jt; �ctiwctsw?nbsp;Twv [xi.aar[xdTwv svsxa om zich van zijn smetten te zuiveren.

Geheel gelijk aan ocnwgi? is het compositum depoo-iwCTi.? ^). Toen er afgezanten vermoord waren kwam het Romulus voor dat ditnbsp;een groote misdaad was xal 'Tx.ysLCf.i^ dqsocnwCTSC�i; Ss�[jisvov en terstond uitgewischt moest worden.

Men treft oo-to? ook aan in den zin van reinigend. Tengevolge van onderlingen burgermoord rustte er smet op de stad. Er werdnbsp;bepaald dat er dan pas dankoffers aan de g�den mochten gebracht worden, sttsiSt) ttSv octov Ijv oatov �tto tcov I^Tjyoufxsvcovnbsp;rd h-s�a xard tovnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;v�pov sjTpa/afv] nadat alle reinigings-

plechtigheden volgens traditie verricht waren door hen die voor de res divinae te zorgen hadden. Ook zou octlov hier heel goednbsp;beteekenen; al hetgeen door het heilig gebruik vereischt werd.nbsp;Deze beteekenis wordt wellicht nog gesteund door het gebruiknbsp;van oaioi; in betrekking tot de Fetiales. In een uitvoerige beschrijving wordt uiteengezet hoe zorgvuldig zij te werk gaan voordatnbsp;zij openlijk in den senaat verklaren 6zl TcsT�paxTat Trdv a�ixoi;nbsp;�(Tov -^v �C71.0V �x Tcav Ispwv v�pwv dat door hen alles betreffende denbsp;heilige voorschriften zoo nauwgezet mogelijk volbracht is.

De aan Romilius opgelegde geldboete werd kwijtgescholden. Hij wilde echter van deze gunst geen gebruik maken doch stondnbsp;er op de geldboete te betalen; �) Ispav yap twv D-ewv eivai, xalnbsp;0UT2 Slxxioc outs odioc otv T�ois�v, a7T0C7Tspwv To�c flsoup �c StSwOT.V auTo�i;nbsp;6 v�piop: ,,want deze boete was reeds het eigendom der g�den ennbsp;hij zou zijn plichten verzaken tegenover menschen en g�dennbsp;door de g�den van hun eigendom te berooven�. Ook hierv��rnbsp;vonden wij dat to, ocna de verplichtingen tegenover de g�dennbsp;beteekenen. Wie geld steelt uit de tempels is av�aio? en deze wijzenbsp;van geld bemachtigen is een Tc�poc; av�stop. Toen Pyrrhus in geld-

�) Hierv��r (p. 29) bleek dezelfde reiniging a^ayvi^eiv te heeten. �) II. 52.

�JTTOTtftsVTai. }(p7][J!,aT0W dcVOCTlOV, TO�p IspOUp (XVOl^ai T% riepaSip�VTJp

fl-rjcaupoup deden zijn slechtste en misdadigste vrienden hem een heiligschennend middel aan de hand om aan geld te komen doornbsp;de tempelkassen van Persephone te openen.

Als heilig beschouwde voorwerpen met bloed te bevlekken was o\)'l oaiov. Zoo beschouwden de Romeinen den grenssteen als eennbsp;godheid en brachten er jaarlijks offers voor, doch offerden daarbijnbsp;geen dieren oii yip ocaov a�(i,aTT�t.v Toup Xlboup want het was ongeoorloofd deze steenen met bloed te bevlekken. Gelijk in dit gevalnbsp;ouy_ oatov als een cultusverbod optreedt kan oaiov permissie, verlofnbsp;beteekenen om een godsdienstig terrein te betreden. Vlak bijnbsp;Cutilia ligt een meer dat iets goddelijks heeft; men beschouwdenbsp;het als heilig aan Victoria. In dat meer ligt een eiland dat niemand mocht betreden �) oti ijLT] xoupo�p tigiv i-rriaioiq, sv oic Ispanbsp;buoucav a v�poc �7n[iaivovTsp TYjp sv a�iTT) v7]mSop oLc ociiov behalvenbsp;dat op bepaalde tijden van het jaar diegene toegang daartoe hadden die er de gebruikelijke offers brachten.

Naast dit gebruik van godsdienstigen doen zich ook vele gevallen voor van zedelijken aard. Zoo slaat ocjiop op de w e-derzijdsche rechten en plichten tusschen de patrici�rs en cli�nten.*) Koiv^ S� apicporspoipnbsp;ouTS oaiov ouTS ff�piip tiv xaTTjyopsiv aXXyjXtov stci Sixaip ij xarajiapTU-ps�v ij (jy^cpov �vavTiav sTTVpspsiv: ,,Het was zoowel den patrici�rsnbsp;als den cli�nten streng verboden elkaar voor de rechtbank tenbsp;beschuldigen of tegen elkaar te stemmen�. Reeds is opgemerkt �)nbsp;dat oGLoq synoniem is van fl-epiTO!;; de juistheid ervan wordt gesteund door aangehaald voorbeeld, waar oaiov in beteekenis overeenkomt met D-spip. Het vogelvrij verklaren wordt met oai�v �arinbsp;uitgedrukt. Indien iemand van de twee genoemde partijen denbsp;wederzij dsche rechten en plichten schond dan werd hij beschuldigd van verraad krachtens de wet 6v �xupcoasv � 'Pwpi�Xo?, tovnbsp;Ss aX�vTa tw BouXopevco xtsivsiv �aiov -^v welke Romulus had

Naast rechtsverhoudingen heeft '�rjioc, ook betrekking gp de verhoudingen tusschen de Romeinen ennbsp;hun onderdanen. De Vei�nten en de Fidenaten besloten hunnbsp;gehoorzaamheid aan de Romeinen te weigeren en smeedden eennbsp;samenzwering tegen hen, die echter mislukte. Eenige samenzweerders n.1. stelden de vijanden van de list op de hoogte hetzij uitnbsp;persoonlijk voordeel hetzij uit afgunst tegen de leiders, s��tenbsp;utt� flsta!; avaYXiz�^�g,�voi. yvcojxTji; o�)knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�'pyov dv�criov zie, z\i'VJ'/kq

-izkoc, hetzij door den goddelijken wil er toegedreven, die niet toestaat dat een lage daad met succes bekroond wordt

Deze samenzweerders worden dv�tnoi genoemd. Zoodra de samenzwering bekend was spoorde een spreker de Romeinen aan niet te aarzelen: dXXd yap 6zi jxsv �tiI vou; dvoaiout; dvamp;pwTrou^nbsp;itIov 7)[i.Lv ajiaa-finbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,doch laten wij met alle ijver oprukken

tegen deze afschuwelijke menschen�. Ook elders wordt een samenzwering TrpKypid Tl dv�ffiov genoemd.

De wending octiov slaat op de betrekkingen tusschen bloedverwanten onderling. Toen de spreker de Romeinen tot den strijd aanspoorde maakte Tullus de tegenwerping; *) opa S-q [xtj ttote ol�S� �cnov ^ To�roii; dvaJi^ovai vdnbsp;ottXk xa'i xaXsiv auTou.; Itci tov xaT� dXXfjXwv 9�VOV dv�(|;iouc xai cuv-Tp�epou;; ovTac�. ,,Zie toe of het niet, aangezien zij neven en gezame-lijk opgevoed zijn, goddeloos is dat wij hun wapenen geven ennbsp;aansporen tot wederzijdsche moorden�. Menschen, die onderlingnbsp;verwant zijn, tegen elkaar in de wapenen te jagen is dus o�y oaiov,nbsp;evenzeer is het o�)( ocnov oorlog te voeren in strijdnbsp;met een gesloten vriendschapsverdrag. Denbsp;Etruri�rs verzochten de Latijnen om hulp; de Latijnen weigerdennbsp;hen te helpen, w;; ooiov a�To�p ov outs 1 apxuvioi;; TroXsgs�vnbsp;o�te 'Pcogaioii;, ItoiS'J] xqiv^ au\/�f)-�VTO upop dpnpOTspouc; too TtEpi tt)?nbsp;9iX[at; opxia; ,,omdat ^ij noch met de Tarquini�rs noch met denbsp;Romeinen oorlog mochten voeren, daar zij met beide volkeren eennbsp;vriendschapsverdrag gesloten hadden�.

Zelfs het verzoek van goede burgers af te wijzen valt onder het begrip ocnov. Toen een burgeroorlog op het punt stond uitnbsp;te breken, deden de tribuni alles om dit te voorkomen. Tot hetnbsp;volk, in een vergadering bijeen, zeiden zij het vergrijp, tegennbsp;hen gepleegd, kwijtgescholden te hebben i) xapicrdcgsvoi ttoXXoc?nbsp;xal ayaD-o�i; avSpaai Seog�votc;, olc, o�x Jiv octiov avTiXsysiv terwijl zijnbsp;zoo gunstig besloten hadden op het verzoek van talrijke goedenbsp;burgers, wder verzoek af te wijzen zij voor onverantwoord hielden.

Evenals zias^ijc; betrekking heeft op de verhoudingen tusschen ouders en kinderen, man en vrouw,nbsp;slaat ook octio? op dezelfde betrekkingen. Een dochter van Tullusnbsp;was gehuwd; zij spoorde haar man aan haar vader van dennbsp;troon te stooten en zelf koning te worden. Hoewel haar man zichnbsp;hiertegen verzette, bleef zij hem aansporen �) Irci xa? avoatou?nbsp;TTpa^EK; tot deze lage daden. Ook persoonlijk gebruikt komt hetnbsp;voor. Zij liet haar vader dooden; wij weten dit met zekerheidnbsp;zegt de schrijvernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;avotria? auxoG Huyaxpo? �'pyoc TiapaSlSoxat.

want de daden van deze afschuwelijke dochter zijn ons overgeleverd. Zij vermoordde zelfs haar man en huwde met den broer van haar man, dien zij, om dit huwelijk te bereiken, aangespoordnbsp;had zijn eigen vrouw te dooden. Hit huwelijk wordt een m�aioc,nbsp;ydcgoi; genoemd. Heze twee personen worden op grond van hun laagnbsp;gedrag tegenover ouders en echtgenooten als �) av�aioi xal avSp�-90V01. (puCTci.? laaghartige en afschuwelijke wezens gebrandmerkt.

De termen komen ook voor met betrekking tot staatsinstellingen, staatsambten en het leven der burgers onderling. De combinatie o� Stxaia o�S� ocna wordt toegepast om daden te schilderen die indruischen tegen den plicht van dankbaarheidnbsp;der burgers aangaande weldaden die zij vannbsp;staatsinrichtingen ontvangen.�) Ou Slxaia ttolsIxsnbsp;o�S� ocTLa, amp; Syjfx�xa!., xwv g�v s�spyscnwv, a? supscrSs Trapa -VTfi ^00X7)5,nbsp;rroXXt�v o�awv xal [reyaXcov o�x slS�xs? a�x^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;)Gij handelt in

strijd met recht en billijkheid, burgers, omdat gij voor de zoovele en groote weldaden, u door den senaat bewezen, geen dank weet�.

Een soortgelijk voorbeeld levert het gedrag van den tribuun Publius op. Hij trachtte een wet door te voeren die tot doel hadnbsp;de macht van den senaat te vernietigen en over te dragen op hetnbsp;volk. Quintius wist door een bij het volk zeer in het gevlei komendenbsp;rede de voorstanders van dit wetsontwerp tot groote verlegenheidnbsp;te brengen, Ei (xYjS�v sti TroXuTrpayfxovsiv � cruv�TraTOi; a�To� Trposi-XsTO, auvyvo�^ av � STjpoc, co; outs Stxaoa. o�-ft� oaiix a^tcov, sXucts tovnbsp;v�fjLov: ,,Indien zijn collega het niet op een al te hoogvaardigennbsp;toon zou beproefd hebben, dan zou het volk, in het bewustzijnnbsp;dat het onredelijke en onbillijke eischen stelde, het wetsvoorstelnbsp;afgewezen hebben�.

Ook teekent o�tc Slxaia ouh�oaia het wangedrag der burgers die tegen iemand, die zich verdienstelijk gemaakt heeft voor zijnnbsp;vaderland, onbillijke maatregelen treffen. Een spreker wees ernbsp;op hoe verdienstelijk hij zich gemaakt had voor den Staat, hoeveel oorlogen hij tot een overwinnend einde gebracht had ennbsp;bracht hun onder de aandacht cIj; outs ocna outs Slxaia outsnbsp;7ipocjy)xovTd 09101, 7roi.7)oouot., X�ycuv pisv auTw (jLVY)oi.xaxouvTs; 9a�jX(uv,nbsp;spywv S� dxapioTouvTs; xaXc�v dat zij noch plichtmatig, noch billijknbsp;noch passend zouden handelen indien zij zich steeds ijdele woorden zouden herinneren doch voor zijn schitterende daden geennbsp;dank zouden weten. Deze plaatsen bewijzen tevens nog eens duidelijk, dat 0010; en Slxaio; als synoniemen naast elkaar optreden,nbsp;terwijl het laatste voorbeeld nog een nieuw synoniem oplevertnbsp;n.1. TTpooyjxov. De verbinding ooiov xccl ffspuTov heeft het recht, denbsp;aanspraak tot inhoud van de patrici�rs op het vervullen vannbsp;bepaalde ambten. Claudius verklaarde in den senaat dat tot eikennbsp;prijs het consulaat aan niemand zou toevertrouwd worden

7rX7)V T�V TlOCTplXtCUV, olc (x�voi; OCTIOV TS xal hspUTOV �oTI, TUy/OtVElV

dan aan de patrici�rs die alleen hierop recht en aanspraak haddeii. Ook hier, evenals op p. 27, treden octco; en hs[jiiT�; als sjmoniemennbsp;naast elkaar op.

regeering. Toen de Staat in nood verkeerde, hield een spreker in den senaat een rede, dat een man van wijs beleid en inzicht noodignbsp;was. Tusschenkoningen, verklaarde hij, hebben wij op het oogen-blik niet noodig kjoxtaric, -Kokziiic, ttjv ocnov apj^vjv daar de Staatnbsp;een wettige regeering bezit.

Een daad, die de solidariteit van de Romeinsche burgers schaadt, wordt av�ato? genoemd. De verschillende Romeinsche volksgroepennbsp;hebben steeds aan en van elkaar weten te geven en te nemen.nbsp;Door overleg losten zij steeds de geschillen op als broeders metnbsp;broeders en als kinderen met hun ouders: avYjxsCTTOv Ss 7^ avocnovnbsp;epyov fi.7)lt�v uTrogsivat Spaaai, xax� dXXYjXwv: ,,nooit hebben zij eennbsp;ongeneeslijke of onsolidaire daad jegens elkaar begaan�.

Wat met de militaire discipline en krijgs-e e d in s t r ij d is, is ou)' otnov.

Naar aanleiding van een opstand onder de soldaten spoorde Virginius de centurionen aan met hun soldaten naar huis te trekken. Velen durfden dit echter niet te doen toui; rjyspi�va; xxinbsp;TOU(; (TTpaTTjyoiji; xxrxXiTce�v o�rs ocnov ours ac79aX�; stvat. naai vofxi-^�VTCOV oTS yap opxo? � oTpaTLCOTixoc, ov �cTLavrcov paXicTa �pTcsSoucnnbsp;'PwpKZ�Ol,, TO�t; GTpXTyjJol^ dcxoxouffs�v XsXsUSl TOU; CFTpaTEUOplSVOU^,nbsp;OTToi 7uot� av aycocnv: en meenden dat het meineedig en onveilignbsp;was voor geheel het leger om de leiders en veldheeren in den steeknbsp;te laten. De militaire krijgseed, welke de Romeinen het meestnbsp;bindend houden, beveelt dat de soldaten hun leiders zullen volgen, waarheen deze hen ook leiden.

Naast xv�Gioc; treedt soms wpo; op als synoniem. Het wreed optreden van een vijand heet wpia xal xv�gix. De op een verdienstelijk man bedreven moord wordt �) HdvaTO? wgo? xal dv�cno?nbsp;genoemd.

De verbinding oute octlov out� s�ajcYjpi�v slaat op w o o r d-breuk. Toen Pyrrhus met zijn leger optrok tegen Rome, zond

deze stad gezanten tot hem. Pyrrhus wilde echter van geen onder-handelingen weten, i) Tapavrivoi? xcd to�^ aXXoig �IraXitoTai.;; �ttoct-X�jjLEVOi; Po7){)quot;i^a�i,v, 0�5 ouTS OCTtov out� sucrj^Tjfxov �azL (aoi syzaTaXi,-TOov: ,,Daar ik beloofd heb de Tarentijnen en de overige Italianen te helpen zou het woordbreuk en schande beteekenen, ze nu innbsp;den steek te laten�. Hier zien we nu sucy^rifrcov als synoniem vannbsp;oGioq optreden.

Moord uit hebzucht heeft het epitheton av�aio; bij zich. De Rheginers kregen op hun verzoek een bezetting van 1200nbsp;man met Decius aan het hoofd om hun stad te beschermen. Toennbsp;Decius bemerkte dat de Rheginers zeer rijk waren, doodde hij zenbsp;allen om zich van hun bezittingen meester te maken. De g�dennbsp;straften hem met het verlies van beide oogen avrl twv avoatcovnbsp;PouXsupiaTcov: voor zijn roofmoord.

Het werkwoord xaffoaiouaD-ai wijst dikwijls op een godsdienstige wijding. De deputatie vrouwen naar Marcius bestond uit Vestaal-sche maagden die zich de g�den o�? xalgt;oCTi.t�ll�LCTai: aan wie zijnbsp;gewijd waren, als borgen stelden. Ook het oprichten van beeldennbsp;ter eere van de g�den wordt met dit werkwoord aangeduid. Numanbsp;trof de noodige maatregelen dat de verdragen en overeenkomstennbsp;een goddelijk karakter zouden dragen; daarom wijdde hij eennbsp;standbeeld van Fides, want hij bemerkte dat Themis en Dik�nbsp;reeds van oudsher sxTsFsLt�CTFai. ts xal xaFo^aiwaFai goddelijkenbsp;eer ontvingen en gewijd waren.

Romulus stelde verschillende offerplechtigheden in voor elke curia. Voor elke curia was een feestzaal om te eten �) �v a�Tw xodfo-(tIcot� Tt? .... �cjTia xoivT) TMv cppaTpLswv en daarin was een gemeenschappelijke tafel voor de curiales gewijd.

�) Voor dezelfde reiniging werd op pag. 29 dtipayviCeiv gebruikt, het is dus duidelijk, dat dtpayvl^Etv en d^ooio�crdat eikaars synoniemen zijn.

TO TTspl Tou; Ttpso-psi^ ysv�jxEvov wischtc de tegen de afgezanten bedreven misdaad uit. Eveneens beteekent het zich ontdoen vannbsp;blaam, slechte reputatie op grond van misdaden. Tarquinius hadnbsp;zijn broer en vrouw vermoord. In plaats nu van te trachten aannbsp;te toonen dat het zijn daad niet was of rouwkleeren te dragen ofnbsp;smart te toonen, gaf hij een groot drinkgelag ouS� dtpocriwaaCTflainbsp;Twv (pappiaxEiwv dpiiyoT�pMv Td? SiajioXd^ en hij reinigde zich nietnbsp;eens van de blaam tengevolge van deze vergiftigingen.

De onschendbaarheid van de tribuni wordt met een vorm van xahocno�CTflao aangegeven. In de vergadering was groote oneenig-heid ontstaan; men was zelfs handgemeen geworden. Den volgenden dag beschuldigden de magistraten elkaar. De tribuni verwetennbsp;den consul w; �pLpspXTjx�Ti, 7:X7]ydc CT�)piac7i,v ispoli; xxi xaD-foaicoptevoi.?nbsp;UTTo To� v�fxou dat hij zware slagen had toegebracht aan hen, dienbsp;heilig en krachtens de wet onschendbaar waren. Ook treft men ditnbsp;werkwoord aan in den zin van zijn leven veil hebben voor hetnbsp;algemeen heil. De spreker betoogde in den senaat dat het algemeen belang gesteld moet worden boven het individueel. �) A�SoTou yapnbsp;TOL? 'jTr�p upic�v xivS�voi? to crwpia To�fx�v, � ^ouXt), xal xaamp;cotTicjTainbsp;To�? �7T�p TT]? tt�Xsw? aywCTLv! ,,Mijn lichaam, senatoren, is reedsnbsp;bestemd gevaren te ondergaan om uwentwille en is gewijd aan denbsp;gevaren van den Staat�.

Deze schrijver is van groot belang, omdat hij vaak de termen van het betrokken onderzoek met verschillende synoniemen verbindt. Daar deze gevallen zich talrijk voordoen, lijkt het mij wen-schelijk ze in een kort schema samen te vatten.

E � u � p 71 c heeft als S5moniem Slxklo?*), ook kan het volkomen gelijk in beteekenis zijn aan 6 lt;7 i o ?. Een oorlog is oolo? xal SixxLo? ofwel, wat juist hetzelfde is, �ua�p7)? xal Sixaio? �).

E � o: � p � i a wordt aangetroffen met de synoniemen ��So-^ L a en T i [i. �/) �).

�A V � cr 1, o s heeft als synoniem d c; s p yj ?. Men zou verwachten dat in tegenstelling tot �L)a�p-^(; de term dasp-^c zou optreden, toch kan soms dvoaio? als opponent van suctsPy)? fungeeren ^).nbsp;Hieruit valt dus te besluiten dat a.v6moq en daepYj? synoniemnbsp;zijn. Zoo wordt ook voor eerlijkheid in het rechtspreken s�as-

Prj? �), voor het tegengestelde echter dvocno^ komt w [JL � lt;; voor als synoniem i�).nbsp;�AtpoCTtoutThai. heeft als synoniem

Zich vergrijpen aan een tempel geldt natuurlijk ook bij Strabo als daspSLV i�).

De giganten worden een i^) �D'VO(; dcisp�t; xal dvopiov genoemd, een slag menschen die om God noch gebod geven.

Wanneer Strabo de termen sud�peia en �cu�tt)? gebruikt, speelt daarin het begrip angst zulk een groote rol dat men siicr�psia zounbsp;kunnen weergeven met: angst voor de g�den en �ctl�tt];; met denbsp;uit angst voor de g�den voortvloeiende levenshouding. Kleinenbsp;kinderen, zegt hij, voedt men voor een groot gedeelte op langsnbsp;den weg van fabels; ongeletterde menschen voedt men op metnbsp;mythologische verhaaltjes, waarvan de aangename dienen om ze

tot het goede aan te sporen, de angstwekkende om ze van h�t kwaad af te houden. Als men immers met de volksmassa te doennbsp;heeft is het onmogelijk TipoKaXscacr-Stat X�yco npbq suaspeiav xainbsp;xai Tziariv, aXXa Ss� xai S�iC)LSai.[rovla?' to�to 8� oux aveunbsp;(j,'j9o-o!.lac xal Tspxxsio'.q ze door redeneering te be�nvloeden totnbsp;een godsdienstige levenshouding, eerbied en geloof in de g�den,nbsp;hiervoor is een godsdienstige angst noodig en deze kan niet opgewekt worden zonder mythen en wonderverhalen.

Een tweede voorbeeld dat sterk in deze richting wijst is het volgende. Voorspellers en toovenaars trekken van huis tot huisnbsp;en vertellen allerlei verhalen over den Hades oax Soxsc 7rpO(;nbsp;sucr�psLav xal �cn�TTjxa voor zoover dit bevorderlijk schijnt voor hetnbsp;geloof in goddelijke machten en de daaruit voortvloeiende levenshouding. Ook hier toont de samenhang den religieuzen angst aannbsp;die, volgens Strabo, aan de s�a�peia en �ffi�TTji; van de volksmassanbsp;ten grondslag ligt.

Betreffende de Joden, zegt Strabo, dat zij overgingen tot bijge-loovige praktijken hoew'el zij aanvankelijk ItsoaspH? wi; ak-q^�c, w-�zc, in den waren zin van het woord vroom waren. Uit deze plaatsnbsp;blijkt dat in tegenstelling met bijgeloovigen de 9-soCT�[is�c; de waarlijknbsp;vromen zijn.

Bij den vorigen schrijver zagen wij, hoe pi�teit van kinderen jegens ouders weergegeven werd met sud�psia en �) upaypianbsp;s�CTsp�i;. Hier ontmoeten wij een geval waarnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;persoonlijk

gebruikt wordt in denzelfden zin. Tijdens uitbarstingen van de Aetna hadden Ampliinomus en Anapices hun ouders op hun

Ts�-p�XTjTai. Tov �Apiqilvopiov xal tov �Avarrlav en nu nog wordt daar over de pi�teitsvolle Amphinomus en Anapices gesproken.

Eveneens vinden we de aan de nagedachtenis van Alexander verschuldigde pi�teit uitgedrukt metnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Alexander had veel

aandacht besteed aan verschillende steden in Klein-Azi�. Na diens dood deed Lysimachus hetzelfde. Hij schonk o.a. veel belangstel-

ling aan de stad Alexandri�, welke stad, door Antigonus gesticht, Antigonia heette. MsTaPaXo�'TVj? Ss To�vojra, sSo^s yap s�cteP�?nbsp;E�vat Tou; �AX�^avSpov StaSs^ajjisvou; IxeIvou Trp�Tspov xri^sfv Ittcov�-piou? Tr�Xst.!;, sID-� �auTwv: ,,Deze stad had echter reeds haar naaihnbsp;veranderd want het werd door de opvolgers van Alexander als eennbsp;pi�teitsplicht beschouwd steden te stichten naar zijn (Alexanders) naam, alvorens steden te bouwen die hun eigen naam zouden dragen�.

Zeer wonderlijk is het gebruik van suas^six als eigennaam van een stad zonder meer. Zoo heet een stad E�ias(3sia ^). De termnbsp;oaio^ treffen wij bij dezen schrijver slechts ��n keer aan in de wending oix oaioy en heeft betrekking op den eerbied voor gestorvenen.nbsp;De Albani�rs hadden veel eerbied voor den ouderdom �) tsDvtjx�tcovnbsp;Ss o6y �aiov 9povT[i(�tv o�Se (x�pivTjCTffai en zij achtten het onbehoorlijk over hen, wanneer zij gestorven zijn, bekommerd te zijn.

Ook bij dezen schrijver worden de woorden zooweel van handelingen tegenover g�den als menschen gebruikt.

De godsdienstige plicht een tiende van den buit aan de g�den te offeren en religieuze nauwgezetheid worden beide iiitgedruktnbsp;met sias^six. Na de inneming van Veii werden er slechte voor-teekenen van Juppiter waargenomen. �) 01 [xavTsi.? eXsyov �xX�L(pamp;-/i-vai Tiva npo^ soGS^siav xai 6 KdipuX^iO^ dvYjV�yx�v oti Ty;v SExaTVjv t^i;

},SLlXC SK?Mamp;OLTO TW ff�W Tt� J'pTJO'aVTi TTSp'l TTJ? XipVTJp �'�X�C7�-ai' 7)

(x�v o�v PouXy] tou? Xa^�v-a? �rioiiv lx tt)? Ou�/;i.�VTYj5 IxIXeuctev �tto-TtfX'^aao'ita!. xaft� oc�roog xal (juv opxw to Slxarov �t,a'�V�yx��v, litt� Ss �'JC7�,S�La(; OUX WXV7](T� XOcl T^? y^C vjSv; TTETUpag�v/jC, wp Xacp�pou, t�

2) Het blijkt dat meer steden aldus heetten. Cf. Pauly-Wissowa. E�a�^Eia: Caesarea in Kappadoki�n, fr�her Mazaca, dann E. genannt. Waarschijnlijknbsp;vond deze verandering plaats 12 � 9 v. Chr.

S�xaxov dcvaamp;e�vat: �De zieners verklaarden, dat een of andere godsdienstige plicht verwaarloosd was. Camillns merkte op datnbsp;hij vergeten had een tiende van den buit te wijden aan den god,nbsp;die het orakel betreffende het meer gegeven had. Dientengevolgenbsp;besloot de senaat dat zij, die iets van Veii gekregen hadden, eennbsp;schatting zouden maken, ieder voor zich, en een tiende onder eedenbsp;zouden inleveren. In zijn religieuze angstvalligheid aarzelde denbsp;senaat niet om aan het wijgeschenk een tiende toe te voegen vannbsp;het land, als zijnde buit, hoewel dit land reeds verkocht was�.nbsp;Euct�Peioc drukt hier duidelijk uit wat in het Latijn r e 1 i g i onbsp;wordt genoemd.

Ook wordt het aangetroffen in den zin van vroomheid ^). Aan dit 2�CT�p�i.a grenst �-soCTspeia waarvan men blijk geeft door bijnbsp;algeheele verwoesting de wijgeschenken der g�den te sparen.nbsp;Pyrrhus nam wraak op de Locri�rs omdat zij zijn garnizoen ennbsp;opperbevelhebber hadden vermoord. Hij hield een nietsontziendenbsp;slachting onder hen en plunderde alles en allen en spaarde zelfsnbsp;de wijgeschenken van Proserpina niet sTrmxwijiKC v/jv axaipavnbsp;D-socr�psiav elvai 8�i.CTiSai(ji.ovi(y.v spottend opmerkende dat misplaatste vroomheid gelijk stond met bijgeloof.

Een expeditie tegen den tempel van Delphi wordt met aa�psia aangeduid. De Cimbren hadden een expeditienbsp;tegen den tempel van Delphi ondernomen; later werden zij doornbsp;Marius volledig verslagen; �) toioutov [x�v 8yj tsXo?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

D-e�c �7i:�9-/)x�v �iXXupio�t; T� xal K�Xto'�p: ,,zoo strafte de godheid d; Illyri�rs en Geiten voor hun goddeloosheid�. Evenzeer heetnbsp;een expeditie, die in strijd met de Sibyllijnschenbsp;boeken ondernomen wordt,

Pompeius strafte Milo omdat hij Clodius vermoord had en^) Pa^ivioc TTapKVopiiac;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xal a.(js^zici.Q, oti ycuplcnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ic,

A�yuTtTov pi�Ta arpaxiap �fT�[iaX�v aTrayopEu�vTw; xwv 2;i3uXX�l(ov Gabinus wegens wetschennis en goddeloosheid omdat hij metnbsp;een leger was opgerukt tegen Aegypte zonder senaatsbesluit ennbsp;in strijd met de Sibyllijnsche boeken. Reeds eerder hebben wijnbsp;de onderscheiding van Trapavogla en acr�p�!.a aangetrof en als respec-

tievelijk overtreding van menschelijke en goddelijke geboden i). Gabinius had deze expeditie ondernomen zonder machtiging daartoe van den senaat, waardoor hij zich schuldig maakte aan notpa-vo(i,ia; tevens had hij den veldtocht doorgezet in strijd met denbsp;Sibyllijnsche boeken en werd daarom schuldig aan dcs^six.

Toch doet de verbinding aaspTji; xcci Trapdcvofro? zich ook voor in gevallen, waarbij de g�den niet zijn betrokken. Het handelen i nnbsp;strijd met de beslissing van senaat en volksmeerderheid wordt als acrspv)? xal Tiapavopio? bestempeld.nbsp;Heel het volk eischte dat men de moordenaars van Caesar zounbsp;straffen; ook de senatoren waren bij hun beraadslaging van ditnbsp;gevoelen. Toen Lepidus nu een rede hield eischten huurlingennbsp;vrede voor den Staat. Haar Lepidus hierop ongunstig reageerde,nbsp;prezen zij hem en boden hem Caesars plaats aan als Pontifex Maximus. Hiervoor bezweken zei hij: acrep�p pisv, �ffj, xal Trapavopiov,nbsp;�pyatTOfxai Si ogwp, o pouXstjfis: ,,hoewel het ongeoorloofd en onwettig is, zal ik doen wat gij wenscht�.

Verdragen nakomen en z ij n gegeven woord van trouw gestand doen heet �)j(Tsp�i.a; het tegengestelde wordt als xG�^six beschouwd. Scipio had den oorlog in Africanbsp;tot een zeer succes vol einde gebracht. Op grond hiervan veronderstelde men dat de Carthagers nu zouden geleerd hebbennbsp;hun verdragen na te komen, omdat zij van hun vroegere verdrags-schendingen veel ellende ondervonden hadden xal rrjv e�a�^stxvnbsp;�p To [x�XXov T:oi,y)cy�(il)'ai Ti:�pl ttoXXo�, xasPisixp ic, y�vu TCEaovra?nbsp;en dat zij voortaan het nakomen van overeenkomsten op hoogerennbsp;prijs zouden stellen, omdat zij door schending van verdragen tennbsp;val gebracht waren. In dezen zin wordt xa�^si.x nog nader toegelichtnbsp;door het volgende voorbeeld. Nu wij Carthago overwonnen hebben,nbsp;zeiden de Romeinen, moeten we het eens en voor goed verzwakken.nbsp;De g�den hebben Carthago in dezen toestand gebracht hx S�glnbsp;nors SixTjv xas^sixi; ot xal TC�pl 2ix�Xlav xal Ttpoc vjpLai; xal np�pnbsp;Toup aXXoup xnxMrxt; xsl amsriSsyro xal Trapwpxouv opdat zij zoudennbsp;boeten voor hun trouweloosheid daar zij in Sicili� in hun omgangnbsp;met ons en al de anderen steeds verdragen afsloten en weer schon-

den. Zoo wordt sugz^tic, persoonlijk toegepast op hen die het trouw nakomen van overeenkomsten en gegeven woord eischen. Antonins hield een rede tot het volk, dat in twee groepen verdeeld was.nbsp;Tot de eene groep, die vrede wenschte, zei hij dat allen naar vredenbsp;streefden en verlangden dat deze zou komen en duurzaam zounbsp;zijn; het was echter zeer moeilijk vrede en veiligheid te krijgennbsp;daar zooveel eeden en beloften van geen waarde waren bij Caesar.nbsp;Tot de groep, die eischte dat men hiervoor wraak zou nemen,nbsp;zei hij 1) ETTTjvsi jx�v E�opx�Tspa xai EU�sp�aTspa alpoupisvou!; datnbsp;hij ze prees omdat zij het strenger nakomen van eeden en verdragen eischten.

Ook slaat EutTspvit; op het humaan optreden tegenover overwonnen vijanden. Toen een sterk Romeinsch leger en de vloot in Utica aankwamen, zond Carthagonbsp;gezanten om de clementie van de Romeinen in te roepen en hennbsp;te verzoeken de stad te sparen. Zij zijn de sterkste, merkten denbsp;gezanten op, die medelijden hebben met gevallenen en overtuigdnbsp;zijn anderen nooit leed te hebben aangedaan. Kat vaSs (a�vnbsp;�jiciv a^ia xai Tvjc ufisT�pa?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TzpoG-Koiz�G^z (xdtXicTTa avUpw-

TTcov: ,,Zulk een gedrag is u waardig en stemt overeen met uw zachtmoedigheid, waarin gij, zooals gij u er op beroept ^), uitmunt.

EuGspt]? in den zin van menschlievend komt voor verbonden met de synoniemen ayaS�i; en (piXmd-pMKoq. Een gezantschap uitnbsp;Carthago smeekte de Romeinen hun tempels, graven en onschuldige stad te sparen. Gij immers, Romeinen ¹ ²)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S� ayallY)? xat

EUCTspo�; EtpiEaO-E, lt;b 'Pw(xatot, Trapa Tcavxa Ipya streeft in elk opzicht naar de reputatie van goedheid en zachtheid. Uit het verder smeeken blijkt dat het euGzBzq xat iptAdvhpwTTov is, een stad, dienbsp;zich overgeeft, te sparen. Wilt de stad Carthago, die zich overgeeft, niet vernietigen. Laat ons een gezantschap naar den senaatnbsp;te Rome zenden om goedkeuring te vragen dat gij de stad spaart:

To S� EUGEp�? xat (ptXdvUpcoTrov ETriyiyvETai: ,,en zoo zult gij een daad van clementie en zachtheid stellen�.

�) Zeer vaak beroemden de Romeinen zich op hun dementia, mansuetudo Jenitas. Bolkestein, Wohltatigkeit und Armenpflege im vorchristlichen Alternbsp;turn p. 300 sqq.

schelijkheid, wreedheid, i) Het adjectief nbsp;nbsp;nbsp;dient als praedicaat bij

strenge maatregelen tegen opstandige onderworpenen. Sulla bracht den toestand inKlein-Azi�weerin orde. Hij liet hen de oorlogskostennbsp;betalen en legde hun een schatting op voor vijf jaren. Deze termen, verklaarde hij, hebt gij te aanvaarden i/tjttots S� 'Pwpa�oi

cjipayac; aaeps�t; 87)[j.�uc7�L(; a[3o�Xoug____�7vl vouv Xa[3oi.Ev en mogen

de Romeinen nooit behoeven over te gaan tot nietsontziende slachtingen en drastische verbeurdverklaringen van goederen.

EuctePt)!; doet zich ook voor als titel van koningen. Zoo heette Antiochus E�ctePt)!;: Antiochus Pius. Appianus geeft ons nu eennbsp;uiteenzetting waarom Antiochus^E�aEpyj;; heette. �) E(j.ol 8e 80X05(717nbsp;ettI y�XcoTi auTW Tcoi.YjcjacrD'ai. to ovopia ol S�poi� sy/jps yap o�Top �nbsp;euctePt];; EsX'/jvyjv, y) xal tw Trarpi. auTo� syEydcfjiTjTO tw Ku^txTjvw twnbsp;PpuTTt� D-Eicp yEvofxsvcp: ,,Het wil mij voorkomen dat de Syri�rs hemnbsp;dezen titel gegeven hebben bij wijze van spot, aangezien dezenbsp;Pius huwde met Selene, die de vrouw van zijn vader Cyzicenusnbsp;en van zijn oom Grypus geweest was�.

Wij zagen reeds gevallen waarin op een zoon, die blijk geeft van pi�teit jegens zijn ouders, sia�^sia toegepastnbsp;werd *). Uit de nu volgende passage blijkt dat een zoon den bijnaamnbsp;E�tTEpYjp kan krijgen omdat hij al het mogelijke doet om een gunstnbsp;voor zijn vader gedaan te krijgen. De senaat en het volk eischtennbsp;dat Metellus zou teruggeroepen worden uit de ballingschap. Denbsp;tribuun Publius Eurius verzette zich heftig tegen dit voorstel.nbsp;Metellus, de zoon van Metellus, dien men terugroepen wilde,nbsp;smeekte Publius Eurius, ten aanschouwe van geheel het volk,nbsp;met tranen in de oogen terwijl hij zich aan zijn voeten neerwierp.�) 'O piEV Tia�; EX TYilt;;8� o�Iismq EuctePy]? lp to STOira �xXvjhT]:nbsp;,,0p grond van deze dramatische vertooning werd de zoon voortaannbsp;genoemd ,,Metellus Pius�. Hier is het dus in den waren zin vannbsp;het woord een titel dien men ontleent en te danken heeft aan denbsp;pi�teit jegens zijn ouders.

gebezigd door Pompeius. Caesar bond den strijd aan met Pom-peius: nbsp;nbsp;nbsp;o-�vttyjjra xal t�ts Sou' �A9poSiT7;v sScoxs Ss xxi 6 no(ji7TYji,0(;

E�cr�Bsixv: �ook toen gaf hij als wachtwoord �Venus�. Pompeius van zijn kant gaf als wachtwoord �Pietas�. Het is misschien nietnbsp;gemakkelijk te zeggen, wat hij zich hierbij dacht. Pauly-Wissowanbsp;toont aan dat er heiligdommen waren van Eua�psia. Uan wordtnbsp;er gezegd: ,,Caesar gab vor der Schlacht bei Munda die Parolenbsp;Aphrodite bezw. Venus aus, Sextus Pompeius aber E. bezw.nbsp;Pietas; er f�hrte ja das Cognomen Pius und hat dann auch nachnbsp;der Schlacht auf den Revers seiner Denare die Pietas gesetzt innbsp;ganzer Eigur mit Beischrift�. Zoo zou het begrip, hier in e�aspsianbsp;opgesloten, vroomheid beteekenen. M.i. vertegenwoordigt hiernbsp;EUCT�Ssia veeleer het begrip ,,Soldatentrouw�, ,,Soldatenplicht.�

Wie strijdt tegen kuiperijen en wetsverdraaiing kan zeker zijn dat hij vecht s�a�[3�� yvcopiTj met de bedoeling het recht te latennbsp;zegevieren. Antonius hield een rede tot de tribuni waarin hij hennbsp;er op wees dat hij beroofd was van de hem reeds toegewezen provincie en hoe er kuiperijen gepleegd werden met Decimus om denbsp;wet betreffende deze provincie gewijzigd te krijgen: �) aXAa auvnbsp;D-eoIi; rs Trarpwoip xal criv s�gt;(7�|3st Yvwfry) xot-i auv Ta�p upiET�paip dvSpa-yalEaii; dpiuvoupisv auvcp: ,,maar met de hulp der voorvaderlijke g�dennbsp;en met de rechtschapen gezindheid aan onze zijde en met behulpnbsp;van uw kloek optreden zullen we ons wreken op hem�.

Slaven die hun meester in tijd van nood redden kunnen zeker zijn dat een goede reputatie s�as^-^Qnbsp;S�^oc hen wacht. Virginius sprak tot zijn slaven dat, als zij hemnbsp;zouden dooden om een kleine en onzekere belooning, zij laternbsp;daarover veel spijt en gewetenswroeging zouden hebben TTepLo-w-CTocvTsp S� 80^7)5 Te e�c?s,3oup xoci �XtciSwv dyaD-wv zouden zij hemnbsp;redden, dan zouden zij een reputatie van trouw genieten en goede hoop kunnen koesteren.

van vroom, �) suaipEta vroomheid en ¹ ²) suaspstv vroom zijn. Pen-theus verzette zich tegen het invoeren van den Bacchuscultus; daarom heet hij: ^)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Atov�crou: ,,vijand van Bacchus�.

Van keizer Nero wordt verteld dat hij verschillende godenbeelden liet wegruimen, o.a. het beeld van Amor. Dit optreden beteekent aas^stv �? t�v D-s�v ,,zich vergrijpen aan de godheid�.

Men treft dcCT�psia aan ter aanduiding van tempelroof. Omdat de Phoci�rs de tempelschatten van het heiligdom te Delphi geplunderd hadden, werden later hun steden met den grond gelijk gemaakt behalve Abae; deze stad stond �xtoi; oias^ziac, buitennbsp;dezen tempelroof. In deze beteekenis doet aar�pEta zich meer voor �).nbsp;Zoo beteekent de wending tq t6 kp�v daspEiv tempelroof plegen.nbsp;Gedurende den Heiligen Oorlog hadden de bewoners van Anti-cyra den tempel te Delphi geplunderd: iq t6 Ispovnbsp;t6 sv AeX9o�p �AvTtxup�ap.

Bij dezen schrijver ontmoeten wij E�asP�jp in den zin van vol kinderliefde toegepast op een geheel volk. De bewoners van Catananbsp;hadden, bij een uitbarsting van de Aetna, alles in het werk gesteld om hun ouders te redden. Daarom worden zij de i�) Euaspsi!;nbsp;,,Pii� genoemd.

Bij Pausanias wordt oaioq c.s. evenzeer gebruikt in betrekking tot de g�den als s�jae^rjq c.s. Handelingen die iemand bij het offeren belemmeren, heeten ou^ oglx. Een zoon liep per ongeluk eenigenbsp;houtblokken van het altaar af, terwijl zijn vader bezig was teofferen.nbsp;Deze sloeg zijn zoon dood omdat hij meende dat zijn zoon o6xnbsp;fltna begaan had. Een maagdelijke priesteres schenden is dv�aiov.

Opvallend is hier de constructie dat aasjSfj? met een gen. verbonden is. IX. 5. 4.

Aristocrates schond de priesteres van Artemis Hymnia. Dit werd als;^) avoaiwraTa Ipywv zc, ttsouc: ,,de meest goddeloozenbsp;daad jegens de g�den beschouwd�.

Onder epra o�/ oma worden handelingen verstaan, die een godin verkrachten. A�youan Ss xal sv (hoX�y; tw opsi To^s�trsiv �'ApTspu;;nbsp;Boucpayov spya ToX(i.Y](TocvTanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oaia �p TVjv iIeov; ,,Men vertelt dat

Artemis Buphagus neerschoot op den berg Pholo�, omdat hij onkuische daden tegen haar wilde begaan�..

�'Epyov av�CTLov komt voor in den algeraeenen zin voor zonden, al dan niet tegen de godheid begaan. Van Orpheus wordt verteldnbsp;dat hij E�pExsvai. TsAsTat; -�-ewv xal epywv avoaiwv xaDappio�!;, denbsp;diensten der g�den en reinigingen van zonden heeft ingevoerd.

Zijn landgenoot en verraden en uitleveren aan den vijand is een spyov dv�cjiov. Archias leverde zijnnbsp;landgenooten uit aan den vijand, wat als een Ipyov av�triov bestempeld wordt. Ook elders wordt het verraad van vaderland ennbsp;burgers zoo genoemd . Wie te kort schiet in aannbsp;dooden verschuldigde plichten en wreed isnbsp;tegenover menschen, bedrijft av�iria. �) OXopTudSo; S�nbsp;�iQ �zy.pxTy]GZv dv�CTia piEV �pyac7a[j,�V7jc xod zc tov �ApiSodou IfdvaTov,nbsp;TToXXw Ss zTi !zvoc7i.wTEpa �c KvSpa? MaxsS�vac;: ,,Olympias handeldenbsp;goddeloos betreffende den dood van Aridaeus en nog goddeloozernbsp;jegens de Macedoni�rs�.

Politieke vrienden in tijd van nood niet helpen is o�^ octiov. Pyrrhus stak op verzoek van deTarentijnennbsp;de zee over om de Romeinen aan te vallen. Pyrrhus was hiertoenbsp;verplicht omdat zij hem een vloot gegeven hadden in den oorlognbsp;met Corcyra:�) wp o�y octiov a�TW TrapaTOja^iai. fftpa? 91X00!; te xalnbsp;Ix�-uxc �v Tw Tzxp�vri vjx.ovra;: ,,zoodat hij zedelijk verplicht wasnbsp;om hen, die zijn vrienden waren en hem waren komen smeeken,nbsp;in tijd van nood niet weg te zenden�.

door een afgezant te dooden is een spyov avoaiov. Ook slaat oM�awc, op moord en diefstal. Euaephnus, een Spartaan, verkocht heimelijk de aan hem toevertrouwde kudde vee vannbsp;Polychares uit Messeni�. Daarna spyov sToXpvjusv Euai9vo?nbsp;avotnc�Tspov ro� Tcporspou: pleegde hij een nog lagere daad dan denbsp;vorige: hij vermoordde den zoon van Polychares. Deze deed zijnnbsp;beklag bij de magistraten te Sparta over het gedrag van dennbsp;Spartaan Euaephmjs; Sparta reageerde hierop niet het minst,nbsp;wat tot gevolg had dat Polychares alle Spartanen, die hij ontmoette, doodde. Toen eischte Sparta de uitlevering van Polychares:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;0)5 dv�cna ts xal TOpa Ssivwv slpyacrjj.�vov: ,,als schuldig aan

Daden, die indruischen tegen de onder burgers onderling geldende verplichtingen, heeten dvoota. De bewoners van Zancle met verschillende Grieken hadden zich schuldig gemaakt aannbsp;zeerooverij. Tot straf hiervoor werden zij ter dood veroordeeld ofnbsp;tot slaaf gemaakt. Gorgus en Manticlus, met de terechtstellingnbsp;belast, verzochten dat zij deze straf niet behoefden toe te passennbsp;op de Grieken: *) �t�o oruyysvwv avSpwv TusTiovlf�Tac av�cna: ,,hoewelnbsp;zij door hun landgenooten zoo laag behandeld waren�.

Staatslieden, die zich laten omkoopen, zijn av�crto!.. De Oropi�rs kochten Menalcidas om, die op zijn beurtnbsp;weer Callicrates omkocht. Menalcidas perste het omkoopgeld afnbsp;zonder de helft af te staan aan Callicrates, hoewel hij dit beloofdnbsp;had. KaXXixpaTTjv avooiwTaTOv t�5v t�ts MsvaXxlSa? 'jnzpripzvnbsp;amazia., KaXXixpdcTvjv, 05 �Xacawv TcavToloi) XY][ji.[jiaT05: ,,Menalcidasnbsp;overtrof in onbetrouwbaarheid Callicrates, den grootsten schurknbsp;van zijn tijd, iemand die aan geen enkele som omkoopgeld konnbsp;weerstaan�.

Bij dezen schrijver treffen we de betrokken termen veelvuldig aan in betrekking tot den keizer. We kunnen dan zien dat denbsp;termen uit den godsdienst onveranderd zijn overgegaan in dennbsp;keizercultus. Zoo ontmoeten we het gebruik van acrspY); voor hetnbsp;eerst bij dezen auteur met betrekking tot Tiberius. Deze keizer,nbsp;zoo wordt ons verteld, handelde aanvankelijk zeer democratisch;nbsp;geen heiligdom noch beeltenis mocht te. zijner eer opgericht worden. �E�t� ys uPpiCTD-a!, T^poc; -rivot; vj xal tonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Trpoi; two?

� ad�psidv Tl, ydp y]8-q xxl to TOto�TOV wv�piai^ov, xal Sfxocc It� a�Tw TToXXd? �o^yov ;� IjxKTTa TCpotJTtoie�To: ,,Want hij wilde volstrektnbsp;niet, dat op dit punt de schijn kon bestaan, dat hij beleedigd ofnbsp;,,godslasterlijk bejegend� was � zulk een misstap noemde mennbsp;reeds da�psta en men had reeds talrijke processen op grond hiervan gevoerd�.

Tiberius werd later wreed in zijn bestuur, Ta ts ydp aXXa dypico? yjp^E, xal Ta�c t^? das^�ia? Slxat?, s� Ti? ooov �c tov AuyouuTOVnbsp;dXXd xal �c auTov �xs�vov TTjv ts pi,7;Tspa auTou icpd^a? ti vj xal eEttwvnbsp;avsTTiTYjSsiov �TCExXYjllT], Ssivw? STts^TjEi.! ,,Hij Werd o.a. ook wreednbsp;in zijn bewind door hardvochtig op te treden in processen vannbsp;majesteitsschennis wanneer iemand een ongepaste daad begaannbsp;had of een ongepast woord gesproken had, niet alleen jegens Augustus, doch ook jegens Tiberius zelf en zijn moeder�. Zoo werd Gainsnbsp;ter dood gebracht dospsla? ydp �? tov Tip�piov �yxXifjDsl? aangeklaagd van majesteitsschennis jegens Tiberius.

Ook dCTsSsLv treft men aan in de beteekenis van majesteitsschennis plegen. Allen, die een woord spraken of een vers schreven dat eenigszins van beleedigenden inhoud was voor Tiberius, werden gestraft. *) Kdx to�tou aov�Sawsv auTW TsdvTa ts �xswa, Itp�

dir Toui; aXXouc wt; affeSo�vxa? �y^�Xa�^sv, auxov �? eauxov TrX�jpLjxsXstv: �Zoo gebeurde het dat hij die smaadwoorden, naar aanleidingnbsp;waarvan hij anderen strafte als majesteitsschennis, zich op dennbsp;hals haalde�. Van Gaius wordt verteld dat hij veel kwaad spraknbsp;over zijn voorganger Tiberius doch, wispelturig als hij was, duldde hij niet dat anderen dit deden. Zoo berispte hij het volk en dennbsp;senaat, omdat zij kwaad gesproken hadden over Tiberius. Ik, alsnbsp;keizer, zei hij, kan mij veroorloven dit te doen: �jfxs�!; S� S-^ ounbsp;p�vov aSixs�xe dXXa xat XGe^elrs Tipoc tov dp^avTa noze ufj.amp;y outconbsp;SiaxelfTSvoi.: ,,gij echter begaat niet alleen onrecht doch ook majesteitsschennis tegenover hem die eens uw keizer was�. Ook dfTEps�vnbsp;treft men meer aan in dezen zin ^).

Eveneens vindt men xas^rji; gebruikt in den zin van majesteits-schendend. Een der praetoren werd genoodzaakt den senaat te verlaten, omdat hij ervan beschuldigd werd �) t�p xal daspsp ti. spnbsp;a�TOv slpTjxwt; �] xal tietcoitixc�c; een beleedigend woord, of een daadnbsp;tegen hem (Tiberius) gericht te hebben.

Een zeer pregnant geval van sios^six doet zich voor in de volgende passage. Een slaaf hield zijn meester verborgen omdat men hem wilde dooden. Toen zijn meester toch ontdekt werd, trok denbsp;slaaf diens kleeren aan en trad op de moordenaars toe, die hemnbsp;doodden in de meening dat hij de meester was. Een zoon had zijnnbsp;vader, die men wilde dooden, heimelijk verborgen. Hiervoor werdnbsp;de zoon met alle mogelijke folteringen gekweld, doch hij uittenbsp;geen woord. Omdat de vader vernam wat er met zijn zoon gebeurde, kwam hij uit zijn schuilplaats te voorschijn en leverdenbsp;zich vrijwillig over aan de moordenaars om zijn zoon te sparen. ¹ ²)nbsp;�ApsT^p p�v SI) xal Euaepslap zogxUzix z�zs �mcpavri spya sysvETo:nbsp;,,Zulke bewijzen van onwankelbare trouw en aanhankelijkheidnbsp;werden er toen geleverd�. Het blijkt dat men ondernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in

dit geval verstaat: de aanhankelijkheid van een slaaf voor zijn meester, de liefde van kinderen voor hun ouders en de liefde van oudersnbsp;voor hun kinderen. In dezen zin wordt �UCTs[3si.a gecombineerd met dpsTT) wat hier zeker als synoniem ervan optreedt.

Wij zagen reeds dat^ eiktePt]? voorkomt als bijnaam, dien men zich verwerft door blijk te geven van grooten eerbied voor zijnnbsp;ouders i). Ook kan deze bijnaam verkregen worden op grond vannbsp;een liefdevolle verhouding tusschen broed�rs onderling. Zoo wordtnbsp;van Lucius medegedeeld: Sia yap ttjv tov aSEX9ov s�icyspEiavnbsp;xcd ETtt�vujjiiav �auTw fltExav �TrsDETo: ,,wegens zijn liefde voor zijnnbsp;broeder verwierf hij den naam Pietas. Duidelijk is dat hier eucte-PEia broederliefde beteekent. Pietas is natuurlijk de Latijnschenbsp;weergave van EUffEpvjc.

De combinatie Sixaioi; xal Euc7EpYj(; teekent het plichtsgevoel van den Romein om zijn cultuur- en beschavingsleven te verdedigen.nbsp;Antonius en Octavianus stonden op het punt een zeeslag metnbsp;elkaar te leveren. Octavianus hield een aansporende rede tot zijnnbsp;soldaten waarin hij verklaarde, dat groote ondernemingen meestalnbsp;gunstig afloopen voor hen: to�c xa xs Sixai�xEpa xa'i xa E�cTsp�CTXEpanbsp;xal (ppovoij(Ti xal TcpaxxouCT'. xaxopho�jxsva: ,,wier streven en handelen er op gericht zijn om recht en zedelijkheid te handhaven�.nbsp;Octavianus schildert dan de verslappende Oostersche zeden, denbsp;bijgeloovige praktijken en stelt het op deze wijze voor dat hij,nbsp;in tegenstelling tot Antonius, den verwijfden Oosterling, de Ro-meinsche traditie en zeden wil beschermen tegen de barbaarschenbsp;Oostersche zeden, fn dit kader vertegenwoordigt m.i. de combinatie Sixoci�xEpK xai xa EucyEp�ffxspa het beschavingsleven dernbsp;Romeinen.

De vrome nagedachtenis jegens gestorvenen wordt met EuaspEia uitgedrukt. Agrippa spoorde Octavianus aan niet naar de monarchie te streven. Zouden wij dezen regeeringsvorni kiezen, dan zounbsp;het volk meenen dat wij het slachtoffer geworden zijn van onsnbsp;fortuin en dat wij wegens ons succes van zinnen beroofd zijn: ¹ ²)nbsp;^ xal TiaXat a�xYji; �9i�ii.svoi x�v xs rcaxspa xal xtjv sq a�xov suff�pEtavnbsp;�CTx^99'ai: ,,ofwel dat we reeds lang naar de monarchie streven ennbsp;dat we ons beroep op uw vader en onze vrome nagedachtenisnbsp;jegens hem slechts als voorwendsel gebruiken�.

De wending e�ictePc�x; ttoiew komt voor in den zin van zich plichtmatig gedragen tegenover familieleden. Gaius Caesar gedroeg

zich zeer wellustig: iq ts ttjv [xrjT�pa xai, iq �zxq aSsXtpai; te TyjhTjv TV]V �AvTwviav TTASLCJTa oua E�iaepwi; Troi�jcrap; �tegenover zijn moeder, zusters en grootmoeder Antonia betoonde hij zich vol pi�teit�. Het tegengestelde aasBs�'^ wordt aangetroffen in den alge-meenen zin van menschen mishandelen. Antoninus deelde zwarenbsp;straffen uit; ook Laetus zou hij zwaar mishandeld en gedoodnbsp;hebben zoo deze niet ziek was geweest. Hij noemde deze ziektenbsp;een straf van de g�den omdat: glj xai. Ttspl �xs�vov aa-ESr^aai. aurwnbsp;ETTETps'jjsv: zij hem niet toestond Laetus afschuwelijk te behandelen.

We troffen reeds suff�psia *) aan in de beteekenis van soldatentrouw. Zoo .wordt ook het adjectief suaslt;^r]q toegepast op een legioen dat zich trouw en aanhankelijk betoont. Verschillende samenzweringen waren tegen Claudius gesmeed. Toen deze, dank zij hetnbsp;krachtig optreden der soldaten onderdrukt waren, beloonde hijnbsp;zijn soldaten op verschillende wijze, vooral echter tcS rd 710X1-Tixd auTWV (jTpaTOTTsSa, t� te sjiSopiov xai to EvSsxaTov, xal KXauSiEianbsp;xal TTiCTTa xai sucts[37) xal npoq T'^p ^ouXt]? �Tcovofi.acrlly)vai; door denbsp;legioenen, samengesteld uit burgers � het zevende en het elfde �nbsp;door den senaat te laten betitelen met: Claudiaansch, aanhankelijk en trouw. Bij deze beteekenis sluit ook ti sucjEp�? aan in dennbsp;zin van trouw, aanhankelijkheid van soldaten jegens hun vorst.nbsp;Antonius beloofde zijn soldaten met weldaden te zullen overladen.nbsp;Hij stopte hun mond met zoovele en groote beloften vol �) �'xjtenbsp;(jlyit� Ewo^ua!, piYiTE cphEy^acrhai. Ti auTou? EutJEp�? SuvTjamp;'^vai dat zijnbsp;geen enkel woord van trouw konden bedenken en uitspreken.

Een Judas-streek wordt met aas^-l]q aangeduid. Pompeius ging naar Egypte. Eenige Egyptenaren gingen hem tegemoet en prezen de moordenaars van Caesar als bevrijders van het volk; �)nbsp;t6 Sk ocXyjamp;�q �xelvcp te das^wi; �iTEpo�XEuaav: ,,in werkelijkheidnbsp;echter hadden zij het plan opgevat hem te vermoorden�.

geslacht op geslacht kan overgaan, leeren wij uit het volgende. Aan Antoninus werd de titelnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;verleend. Aangezien de

reden wordt opgegeven waarom hij dezen titel kreeg, weten we ook den inhoud ervan. Hij verwierf hem door zijn zachtmoedigheid en genadig optreden tegenover zijn burgers, met name tegenover aangeklaagde burgers. Toen in het begin van zijn regeeringnbsp;velen aangeklaagd en voor bestraffing voorgedragen werden, straftenbsp;hij niemand, zeggende: ,,ik moet mijn loopbaan als leider over unbsp;niet beginnen met zulke daden�. Dit optreden was de reden i)nbsp;OTi A�vouo-tov aiiTOV y.ctl E�cjsp^ Sta Toia�TTjv aiTiav STccov�fxacrsv vjnbsp;PouX-^: dat de senaat hem den titel Augustus en Pius verleende.nbsp;Ook Commodus kreeg den titel Euffsp-/):;. De volgende passagenbsp;verklaart misschien den oorsprong van het cognomen Pius. Dezenbsp;titel kan verkregen worden om persoonlijk gedrag, ook kan hijnbsp;echter overgaan op nakomelingen: kinderen en ook geadopteerdenbsp;kinderen. Pompeius, consul geworden, koos als ambtgenoot Quintus Scipio. Deze was krachtens geboorte de zoon van Nasica:nbsp;�x S� Stj xXyjpou SiaSox^p ze, to to� MetsXXou to� EuctsPo�^ ysvoi;nbsp;7toi7]-9-�l; y.oL� Sta to�to TTjv sTrtxXTjotv a�To� (p�pow: ,,hij was echternbsp;geadopteerd in de familie van Metellus Pius als diens erfgenaamnbsp;en droeg daarom ook diens bijnaam�. Deze plaats bewijst ons hoenbsp;een cognomen ontstaat en, doordat het van geslacht op geslachtnbsp;overgaat, aan een bepaalde familie verankerd blijft.

Men ontmoet ook dat deze keizerlijke titel E�osp-^i;, ter eere van een keizer ook de naam wordt van een maand. Zoo wordt vannbsp;Commodus verteld dat hij allerlei titels aannam en dat een maandnbsp;van het jaar naar zijn titel*) E�cyep-yjt; omgenoemd werd.

We troffen de wending o�/ ocnov reeds aan in betrekking tot den cultus. Het nu volgende voorbeeld heeft ocnov niet met betrekking tot leeken of offers, doch het slaat op priesters. De tempelnbsp;van Juppiter werd gewijd door Horatius, hiertoe door het lotnbsp;aangewezen. Valerius wees er echter op dat de zoon van Horatiusnbsp;pas gestorven was en verlangde dat dit aan Horatius, terwijl hij

met de tempelwijding bezig was, zou meegedeeld worden: i) ivoc UTio TS Tou Traamp;ou?, xal oti ouS� aXXw? octlov ^jv �v ttsvUsi tivoo ovxanbsp;Eepo7roi,��v, TtapaxwpYic7�i.�v ol tt;? toS Ipyou l�pa)C7�Wi;: ,,opdat Hora-tius tengevolge van dit treurig bericht en omdat het in het algemeen ongeoorloofd was dat een priester in rouw zijn priesterlijkenbsp;functie verrichtte, hem de wijding van dit gebouw zou opdragen�.

Vinden godsdienstige feesten niet plaats volgens traditie en voorschriften dan geschieden zij oii^ �a�Mc,: ongeldig. Publius Clo-dius schond in het huis van Caesar diens vrouw op een tijdstipnbsp;dat de vrouwen, streng gescheiden van de mannen, godsdienstigenbsp;feesten vierden. Naar aanleiding van deze echtbreuk werd Clodiusnbsp;aangeklaagd terwijl de pontifices:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ocvaTuh^vai toc kpa w? ou^

Six tcGto TCXEtrlf�vToc E-pywaav: ,,van oordeel waren dat de religieuze plechtigheden op nieuw moesten geschieden omdat zij,nbsp;gezien het geval van echtbreuk, ongeldig plaats gehad hadden�.nbsp;Eveneens is het o�x �criw? iemand op een gewijde plaats te begraven.nbsp;De vrouw van Pompeius werd op het Campus Martius begraven,nbsp;hoewel Domitius zich hiertegen verzette en verklaarde �) otinbsp;�aLt�? �v Tw kpw TOTTcp av�u TI.V05 (];7)cpt(Tp.aTO(; D-aTtroiTo: dat hetnbsp;heiligschennend was haar te begraven op een gewijde plaats zondernbsp;vergunning. Ou^ �olw? in den zin van in strijd met voor heiligenbsp;plaatsen geldende voorschriften komt meer voor .

Onder dcv�cna Ipya verstaat ook Cassius Dio slechte daden in den algemeenen zin van het woord. Men moet de menschen beoordeelen naar hun daden, niet naar hunnbsp;woorden. �) Ta pi�v yap av�cna �'pya xno yvcopirjc aArj-S-ou? sxdaTOinbsp;ytyv�Tai CTuXXaPa^ 8� av ti? �ij7tpE7r��; cTug,7cXacr�i.�v: ,,Misdaden komennbsp;bij een ieder uit zijn ware gezindheid voort, iedereen echter kannbsp;fraai klinkende woorden zeggen�.

Het epitheton dv�cjio? staat bij hem die zich tegenover zijn weldoener misdraagt. Cassius Dio beschrijft hoenbsp;Caesar handelde met de aanhangers van Pompeius. Slechts minachting had Caesar voor hen, die vele weldaden van Pompeiusnbsp;ontvangen hadden en hem daarna te midden van groote gevaren

in den steek gelaten hadden. Ook Pharnaces vond op grond van deze gedragslijn geen genade bij Caesar:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6ti xal TiovTipo? xal

av�dio? TTspl Tov ��pY�T7]v �y�vETo! �omdat hij zich laag en ondankbaar gedragen had tegenover zijn weldoener�. Zoo wordt het meer toegepast ^).

Evenals�) acfsprj^ wijst ook av�atoc op een Judas-streek. Toen Pompeius zich naar Egypte begaf trokken eenige Egyptenaren alsnbsp;ook Lucius Septimius hem in schijn als vrienden tegemoet:nbsp;�TO[3o0X�uaav S� avotjiw?: �doch koesterden een laaghartig plannbsp;tegen hem�. Uit het vervolg blijkt dat zij Pompeius vermoordden.

Wij hebben reeds �) Ipyov dv�cnov ontmoet om aan te duiden dat iemand zonder vorm van proces ter doodnbsp;veroordeeld wordt. Zoo treffen we ook dvocriw? aan. Denbsp;schrijver spreekt over het schandelijk gedrag van Cicero tegenover Lentulus. Hij vraagt zich af welke schanddaden hij verrichtnbsp;had: �) �v� outw? o�xxpwt; xai dvooiwp; dv:^p �TcaTEuxc�i;, (jTpaTYjyoiv,

[JIY]T� Tl �lTCa)V [i.7)T� dxo�lTai; E? Te t6 OlX7)ji.a EplTTECry] xal �X�� WCTTOp

o'i xaxoupy�TaTOl 9lt!xp7i: �dat hij consul, vervolgens praetor geworden, zoo wreedaardig en gewetenloos, zonder procesvoering, in de gevangenis werd geworpen en daar ter dood gebracht werd evenalsnbsp;de laagste misdadigers�. Hier zien we av�aio? verbonden metnbsp;o�xTp�g, beide termen wijzen wellicht op het beklagenswaardigenbsp;lot van Lentulus. Waarschijnlijk is m�aioc, dus ook synoniemnbsp;met o�xTp�?. Trouwens dcv�cnoc komt meer voor verbonden metnbsp;oixTp�? om een beklagenswaardige situatie te teekenen. Antoniusnbsp;liet Ciceros hoofd vastspijkeren aan de rostra waar Cicero zoonbsp;dikwijls zijn redevoeringen gehouden had: �) xai �tti tcXe�cttov tt]?nbsp;T� avoCTicoTdcTT]^ xai Trj(; oixTpoTaTr]? aiiTcSv �(|/�co; �V�Tci[X7rXaT0: ,,ennbsp;hij verzadigde zich aan dit zeer wreede en deerniswaardige schouwspel�.

digde pi�teit is o�)( octiov. Juist toen Drusus gestorven was keerde Augustus van overwinnende veldtochten terug; xal o�xnbsp;�^v ol �aiov [xv] o� Toc xocD-yixovtx �ni -rolq xaTsipyaojisvoi? Tcxp� a�iT�ivnbsp;T-yjv s�ac� Toij TTWjxTjplou ecroSov �TriTeX�uai: ,,en het was hem nietnbsp;toegestaan de gebruikelijke dankfeesten voor zijn heldendadennbsp;te houden op het tijdstip dat hij het pomerium binnentrad�.

Ook is het oatov weinig of geen kinderen te wekken omdat dit indruischt tegen den natuurlijken plichtnbsp;zijn geslacht te handhaven. Zoo heet het in een rede van Augustus; O� [xrjv ouS� omov ij xal xaXf�' kazi zo pisv yjpisTspov ylvocnbsp;Tioc�cyao�ai. xal to �vopia to 'Pcopiaicov �v Tjpi�v iTzoo^TjVai: �Het zounbsp;toch onverantwoordelijk en laag zijn als ons geslacht zou ophouden te bestaan en de nomen Latinum in ons zijn eindpaal zounbsp;vinden�.

Bloedschandige ontucht wordt als een Ipyov avocnt�-TKTov gekenmerkt. Nero was verliefd geworden op Sabina, die hij o.a. om deze reden van haar man liet scheiden. Agrippina, denbsp;moeder van Nero, uit vrees dat Nero met deze arnica zou huwen,nbsp;trachtte door vleierijen, onbeschaamde blikken en omhelzingen ^nbsp;haar zoon over te halen tot ontucht. Zoo nu; �) �'pyov avomc�TaTovnbsp;�T�X[jL7)CTsv; ,,bedreef zij een bloedschandige daad.�

Nero stelde alles in het w'erk om zijn moeder uit den weg te ruimen. Deze moedermoord heet ¹ ²) pnaicpovla dv�o-ioi; ennbsp;dvocnoupyta.

De s p i o n a g e-dienst, de z.g. delatio heet dv�aio?. Ulpius Julianus en Nestor Julianus waren onder de regeering van Antoninus berucht geworden; �) npoQ t�c? dvocriou? TroXuTrpayfxoCT�va;nbsp;�Ti-/]p�TYj(7ai; ,,en waren hem van dienst geweest met hun spionagediensten� .

Het substantief �atwcn; duidt een wijdingsfeest ,,de consecratio� aan van een heroum. Ruiterspelen, wedstrijden met renpaarden,nbsp;bokswedstrijden en wilde dierengevechten vonden plaats; �v

TY) To� Tjpwou �cricoCTsc: ,,bij gelegenheid van het wijdingsfeest van het heroum�.

Een merkwaardige beteekenis heeft het adverbium �ctlw;; in het volgende citaat. Caesar stelde een wet voor om landerijen aan zijnnbsp;soldaten te geven. Bibulus verzette zich hiertegen en om de doorvoering van de wet te voorkomen bepaalde hij de overige dagennbsp;van het jaar te beschouwen als tspofrTjvia feestdagen, de z.g. diesnbsp;festi, waarop het openbaar leven stilstond en er dus ook geennbsp;wetsvoorstel kon plaats hebben. Telkens nu als Caesar hem gedurende deze periode een nieuw wetsvoorstel wilde voorleggen:nbsp;IveT�XXeTo Sii tcov UTTYjpeTwv OTt [�po(i7]v�a Ts e�t] xai o�S�v �nfcop exnbsp;Tc�v v�pcov �v S�vaoTO Spacrh-a'.; ,,liet hij hem door zijn dienarennbsp;weten dat het dies festi waren, op welke dagen hij krachtens denbsp;wet geen enkele geldige daad kon stellen�. Blijkbaar beteekentnbsp;�alcop in dit verband geldig, wettig voor het nemen van staats-besluiten.

Zich schandelijk gedragen tegenover zijn naaste familieleden wordt met dv�aio? bestempeld. Gaius Caesar dwong zijn grootmoeder een eind te maken aan haar leven en verbande zijn zustersnbsp;na ze verkracht te hebben. �AvoCTicoTarop dvhpwTrwv xal �zpi t7)vnbsp;TTjO-�/jv xa'i Tiepl rdc oiSsXcpap �y�vsTo; ,,Hij werd de grootste bruutnbsp;van de wereld jegens zijn grootmoeder en zusters�.

Een opvallend gebruik van dv�mop is, dat het voorkomt als epitheton bij dieren in den zin van wild, verscheurend. Hierbij moet men wellicht denken aan het begrip wreedheid dat vaak in dv�ciop,nbsp;zooals het onderzoek heeft aangetoond, ligt opgesloten. De veldheer spoorde zijn manschappen aan om ten koste van wat ook tenbsp;overwinnen. Elke foltering zou beter zijn dan overwonnen te worden, ja het zou zelfs beter zijn: *) xxamp;dnsp �p amp;Y]pix rivd dypia. Svopixnbsp;dv�aiix �umTZTC�x�-x' voor wilde, redelooze en verscheurende dierennbsp;geworpen te worden.

Meermalen treft men de verbinding van oawp en cep�p aan, waarbij het eerste dan profaan beteekent.

eigendommen weer terug, ook den grond van zijn huis. Daar deze grond echter gewijd was aan Libertas bracht Clodius hieromtrentnbsp;religieuze bezwaren in het midden. Cicero trachtte daarop te bewijzen dat het tribunaat van Clodius, waaronder het besluit betreffende zijn huis had plaats gehad, van nul en geener waardenbsp;was. Hij wees er op dat het tribunaat op onwettige wijze op denbsp;plebejers was overgegaan en dat geen enkel besluit in deze functienbsp;uitgevoerd, als bindend kon worden beschouwd, Kal eTreitrsnbsp;Sta to�tou tou:; TTOVTi^ixat; t6 iSacp�^ ot xat �atov xal p�pvjXov ovnbsp;aTToSoijvat: ,,Op deze wijze overtuigde hij de pontifices hem dennbsp;grond terug te geven als zijnde profaan en ongewijd�.

Zoo kan ou/ 6aLolt;; weer gewijd beteekenen in den zin van tsp�?. Allerlei wonderteekenen hadden zich voorgedaan. De zieners gavennbsp;als reden hiervan op: w? xat tspwv Ttvwv yj j^wptwv ouy^ �atwv sTrot-xoupi�vwv; ,,dat er eenige tempels en gewijde plaatsen als woningen gebruikt werden�. Zoo treft men ook het substantief t6 outovnbsp;aan in den zin van profaan gebouw, staatsgebouw, dit in tegenstelling tot To ffstov tempelgebouw. Milo had zijn tegenstandernbsp;Clodius vermoord. Tengevolge hiervan ontstond er zooveel verbittering, verwarring en opschudding onder het volk dat het:nbsp;[XYjTS TO� �cjtOU JJtfjTS TO� ffstOU STt CppOVTtCjat, aXXa TTOtVTa [jl�v Ta Ttsptnbsp;rxi; Tacpap v�pttpta CTuyysat, Tcaciav S� �Xtyou tvjv Tr�Xtv xaTaTrpvjcrat:nbsp;noch profane noch gewijde instellingen ontzag, doch alle begrafe-nisgebruiken over boord wierp en bijna geheel de stad in brandnbsp;stak. Eveneens komt het onzijdig meervoud ra. ocaa voor, tegenover Ta afsla, waarbij dan Ta ffsla de tempelgelden, Ta ocna denbsp;Staatsgelden zijn. Cleopatra liet verschillende vermogenden doo-den en eigende zich hun geld toe. Zij verkreeg veel geld �x ts twvnbsp;�xs�vow XTTjpiaTWV xal sx twv aXXwv xal �trlwv xal Ifslc�v, [xyjSsv�i;nbsp;[i.7)Ss Tc�v Tiav�j apdcTwv Ispt�v cpsiSofx�vT): *) tengevolge van hun bezittingen, als ook op grond van Staats- en tempelgelden, daar zijnbsp;zelfs de heiligdommen niet spaarde. Ook van Vespasianus wordtnbsp;gezegd dat hij te Alexandri� groote sommen geld verzamelde,nbsp;waarbij hij geen enkele manier van geld inzamelen naliet: aXXa

xa'l EX TMV �fflWV TTOCVTWV Xal �x TWV kpwv �[i.OlCO? )'p7][XaTt^�[X�VO(;

Het is, tenslotte, niet gemakkelijk een doorgaand verschil in beteekenis tusschen ocroot; c.s. en sutTEprjt; c.s. aan te wijzen. Somsnbsp;worden de woordgroepen duidelijk onderscheiden, zooals in denbsp;berispende toespraak van Augustus tot ongehuwden en gehuwdennbsp;met weinig of geen kinderen. Augustus gebruikt daarbij avocnoup-yE�v om uit te drukken, dat men te kort schiet in zijn verplichtingen jegens zijn voorouders � misdaad tegenovernbsp;menschen � door geen kinderen te verwekken, terwijl hij acyspswnbsp;gebruikt om aan te geven dat men zijn plichten jegens denbsp;g�den verwaarloost � misdaad jegens de g�den � door zijnnbsp;eigen geslacht, door de g�den ingesteld, niet in stand te houdennbsp;door kinderen te verwekken en door het menschelijk geslacht innbsp;het algemeen 'te laten wegkwijnen en bijgevolg aan de g�dennbsp;hun vereerders en offeraars te onttrekken. Moordenaars, zoo zegtnbsp;hij, straffen wij streng, doch ook gij bedrijft moord door geennbsp;kinderen te verwekken, i) Kal avoaLoupyslTE ra te ovopiara xal vat;nbsp;Tipia^ Twv TTpoy�vwv Tra�ovTE^, xal auE^E�TE, Ta te ysvT] �piwv Ta xaTa-8Ei;({f�vTa UTTO t�v D-ewv acpavlJ^ovTEC, xal to pisymTov twv avaffTjpiaTWVnbsp;auTwv, Trjv avD-pcoT�lvTjv, aTioXX�vTEC, Ta te tspa Sia toutou xal tou?nbsp;vaoup a�TWv dvaTpsTrovTE:;; ,,Uw gedrag is onverantwoordelijk doornbsp;aan den naam en de eer van uw voorouders een eind te maken,nbsp;gij beleedigt de g�den door uw geslachten, ingesteld door de g�den,nbsp;ten gronde te richten en door het grootste geschenk der g�den,nbsp;het menschelijk leven, te niet te doen en bijgevolg hun tempelsnbsp;en cultus aan de vernietiging prijs te geven�.

De gedachte dat het leven een gave Gods, en kinderen verwekken een goddelijk gebod is, vinden wij bij de Christenen herhaaldelijk. Reeds Plato spreekt deze opvatting duidelijk uit.

Zijn leven veil hebben voor den keizer, zich innig en nauw aan den keizer verbinden wordt uitgedrukt met xa^ocnouCTlfai. Naarnbsp;aanleiding van gunstige voorteekenen verklaarden de zieners dat

Octavianus tot een zeer hoogen graad van roem en eer zou komen. Velen hielden daarna een wedstrijd in vleierijen, waarbij Pacuviusnbsp;allen overtrof: �v yap tw crjvsSplw �kutov ts ol tov twv �I^yjocovnbsp;xpoTTOV xa-S-cocrlwa's xal Toop aAXotp o-uvspo�Xsus to�to 7zoi.yj(TXi, as�nbsp;o�Tisp xal v�v TTpoCTTpsTr�piEvoi TOV xpaTO�VTa X�ysw elf�D-apisv oti golnbsp;xaS-agt;(7s(�pislfa; ,,in den senaat wijdde hij zich aan hem toe op denbsp;wijze van de Spanjaarden en gaf aan de anderen den raad hetzelfdenbsp;te doen. Vanaf dit tijdstip zijn ook wij nu nog gewoon om tot dennbsp;vorst te zeggen; we hebben ons aan u gewijd�.

Het simplex �ctio�v wordt aangetroffen in betrekking tot den keizercultus. Het wijden van tempels ter hunner eere wordt hiermee uitgedrukt. Zoo wordt van Gains meegedeeld: ,,to Tjpwovnbsp;t� to� AiiyouffTou wtuwas, tyjv stzivlmov cttoXt^v �vS�p: ,,dat hij, innbsp;triumphgewaad gekleed, den tempel van Augustus wijdde�. Ooknbsp;duidt het op de plechtige onthulling van een keizersbeeld. Denbsp;tooneelspelers gaven een feestelijke voorstelling; *) xal e�x�vk tounbsp;T� Patou xal Tyjt; ApouolXXT);; aTYjcravTSt; axrtwcrav en richtten eennbsp;beeld op van Gains en Drusilla en onthulden het plechtig. Zoonbsp;wordt het ook gebruikt voor het wijden van een heiligdom vannbsp;Sabina �) en van een altaar ter eere van een gestorven keizer �).

�Avoaioupystv schildert het invoeren van een uitheemschen en barbaarschen godsdienst. Elagabalus voerde een nieuwen god in,nbsp;liet zich door den senaat priester van dezen god benoemen, bou^^�denbsp;er een tempel voor, droeg Syrische kleederdracht, offerde jongenbsp;lieden, had een leeuw en een slang in den tempel, xal aXXa a.TTanbsp;avotrtoupywv en volgde nog meer dergelijke barbaarsche riten.

Ook doet dit werkwoord zich voor in den algemeenen zin van misdaden begaan. Antoninus had zijn broeder Geta vermoord ennbsp;om diens damnatio memoriae zoo ver mogelijk door te voeren

Zoo vertelt Valerius Maximus II. 6. 11. dat de Celtiberi�rs het schandelijk achtten om te overleven in een strijd, wanneer hun leider, voor wiens levensbehoud zij hun leven hadden gewijd (spiritum devoverant) was omgekomen. Cf. Caesar. B. G. III. 22.

bedreef hij uitgerekend op diens verjaardag: avo(ji.oupYs�v �ttsty]-Ss�j'Ts allerlei misdaden.

Daden van kinderlijke pi�teit jegens ouders, van ouderliefde jegens kinderen, van aanhankelijkheid van slaven tegenovernbsp;meesters, worden vertegenwoordigd door �ucrs[i�i.a, dat in dezennbsp;zin verbonden voorkomt met het synoniem �p�Ty).

Voor een Judas-streek zien wij dc;�(37]lt;; en dv�aio? toegepast, zoodat deze twee termen synoniem zijn; bij een beklagenswaardige situatie is dv�crioi; met �) olxTpot; als synoniem verbonden.

Bij dezen auteur treffen we alleen oaioq c.s. aan, ��ct�P7)? c.s. ontbreekt. quot;Oaioi; vindt men gebruikt in den zin van ritueel-vlekloos, zondeloos. De menschen smeeken om allerlei gunsten o.a.nbsp;ook; �) �(Tic�T�poi. pLӣiv, oGicorepoi Svsiv: ,,dat zij in reineren staatnbsp;mogen inwijden en offeren�.

Verder wordt dv�cno? aangetroffen om een onmatig hooge rente aan te duiden. Er wordt uiteengezet hoe handelaren en koopliedennbsp;tot alles in staat zijn. �) T�xo^g ivoaioig Tag auTwv xscpxXxg inoTi-F�v-e; ig t6 dp^atov aTTE�Soucn: ,,Zij geven af met woekerrente innbsp;hun haast het hoofdkapitaal terug te krijgen�.

Deze schrijver gebruikt alleen het werkwoord �ctio�v, en dit in den zeer merkwaardigen zin van een onbegraven lijk met aardenbsp;bestrooien. Betreffende Palamedes is een wreed verbod afgekon-digd: ¹ ²�) pv) yap FdcT�TEiv t�v IlaXapYjSTjv prjS� �tnoijv tt) aTroD'VYjo'XEi.vnbsp;S� t6v dcvEA�pEv�v te xal ffa(j;avTa: ,,niemand mag Palamedes begraven noch met een handvol aarde bestrooien; wie hem zal opnemennbsp;en begraven wordt ter dood gebracht�.

Heroica. 10. 7. cf. Pausanias I. 32. 5. navrcog oaw'j avapc�irou vsxpov xpu'iai..

Elagabalus huwde een Vestaalsche maagd, dit werd als een a(T�p7)(i,a beschouwd. Deze schrijver levert ons een plaats op, waaruit zeer duidelijk blijkt dat het schenden van eed als een smaadnbsp;jegens de g�den wordt aangerekend. In een aansporing luidt het:nbsp;laten we met moed en dapperheid oprukken tegen hem:

T� �'/ovTs? nbsp;nbsp;nbsp;SQ o\)q s7Ti.opx7]crai;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,terwijl wij kunnen

rekenen op de hulp der g�den, die hij beleedigd heeft door meineed te plegen�.

De wending (jlyjts octiov p-^Ts S�xatov geldt het verbod voor krijgslieden, die hun vorst vermoord hebben, om nog langer met de bescherming van een vorst belast te worden. Tot een lijfwacht,nbsp;die den vorst gedood heeft, wordt in een berispende toespraaknbsp;gezegd dat zij haar vorst niet langer meer mag beschermen: ¹ ²)nbsp;�nsi S�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�ctiov pvjxs Slxsaov I'tlnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�pa; SopU9opsLV xal �;

Tov opxov aa�[37](TavTa^; ,,aangezien het in strijd is met recht en billijkheid dat gij uw vorst beschermt, omdat gij uw eed geschonden hebt�. In dit citaat zien we tevens een overdreven gebruiknbsp;van daspslv; zijn eed schenden wordt hier uitgedrukt met �? xovnbsp;opxov dcTspsw.

Evenzeer vinden wij ook een overdreven gebruik van d90(Tto�CT-�9-ai in de wending d90ffioijcTD-ai opxov in den zin van een eed van trouw afleggen. Aan Severus werd gemeld dat Pertinax de machtnbsp;aanvaard had. Van Severus nu wordt verteld, dat hij terstondnbsp;daarna: �) D-utrai xal tov uTrsp 'zrfi IIspTivxxo?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;opxov d9ocrico-

oaahai: ,,een offer bracht en eed van trouw af legde ten opzichte van de keizerlijke macht van Pertinax�.

In een geheel anderen zin treft men elders a90ffiouallai aan; het beteekent dan de laatste eer aan dooden bewijzen. Toen Antoninus gestorven was, kozen de soldaten een nieuwen keizer. Dezenbsp;hield een rede tot de soldaten waarin hij hen wees op de verdienstennbsp;van zijn voorganger Antoninus en hoe deze als ook al zijn heldendaden in eeuwige herinnering zouden voortleven bij de soldaten. �).

N�v S� xacip�c,, zip.riGotyia.Q wi; )(p�] ty)v [ji,V7)|i,7]V to� tetsXsux�to?, alt;po-aiwlt;7a(j.�vo(; te tol Tcpot; �xEovov, �)(Ecri)'ai, twv sTtEiy�vTWv: �Nu echter eischen de omstandigheden dat wij, na de gedachtenis van dennbsp;overleden vorst ge�erd en onze plichten jegens hem vervuld tenbsp;hebben, het dreigend gevaar onder oogen zien�.

Ook bij dezen schrijver zien we het werkwoord acpotjio�CThai, toegepast in den zin van zich wijden aan den vorst Gordianusnbsp;en Maximimus waren twee tegenkeizers die elkaar bestreden.nbsp;Gordianus wilde Capellianus uit zijn ambt ontslaan doch dezenbsp;rukte tegen hem op; tw te Ma^ipivco x(xD'W(nwfji�vop innig verbonden als hij was aan Maximinus. Ook wilde hij Vitalianus uit dennbsp;weg ruimen xaD-wo-nopt�vov tw Ma^tpiivw; ,,omdat hij zeer bevriendnbsp;was met Maximinus�.

Jamblichus, op den terugweg van een offer, volgde een anderen weg omdat langs den ouden weg een lijk gevoerd was. Zijn vrienden zeiden dat dit niets te beteekenen had, zoo wel, dan moestnbsp;hij hen er grondig van overtuigen. Jamblichus ging hier niet opnbsp;in, doch toen zij bezig waren warme baden te nemen drongen zijnbsp;er nogmaals op aan. MsiSacrap Ss � �lapipXixop aXX� oux euueP�!;nbsp;fji�v ,,�97)� Ta�Toc ETnSElxvuCTlfai., �jxwv Ss EVExa TCETTpd^ETai.: ,,Jamblichus glimlachte en zei dat het niet strookte met den eerbied voor denbsp;g�den doch omwille van u zal ik het doen�. Wellicht moet mennbsp;o�x E�cTEp�i; hier opnemen in den zin van onverantwoordelijk om n.1. godsdienstige wetenschap aan een ieder zonder onderscheid mee te deelen. Deze opvatting treft men meer aan�), metnbsp;de wending o u ^ � t o v. Iemand uit afgunst om zijn kwaliteiten verbannen en tegenwerken valt onder daspsiv. Prohaeresius wasnbsp;een man van zeer groote lichamelijke schoonheid en geestelijkenbsp;gaven. Hij was een zeer beroemd redenaar; zijn collega�s wistennbsp;het te bewerken dat hij verbannen werd. Teruggeroepen doornbsp;den keizer, moesten hij en de andere Sophisten geimproviseerdenbsp;redevoeringen houden. Toen Prohaeresius optrad verzocht hij zijn

tegenstanders hem een onderwerp te geven om hierover een rede te houden; �aoiq yap oTt yjcrepyjCTav TOKrS-TjcrovTai; wellicht zoudennbsp;ze dan overtuigd worden hoe laag zij gehandeld hadden.

Eveneens wordt het verzwijgen van de roemrijke daden van een groote figuur als aaspew beschouwd. Bij een beschouwing overnbsp;groote geesten wordt opgemerkt dat ook Xenophon een grootnbsp;wijsgeer geweest was. Verschillende personen van gering formaatnbsp;waren besproken, groote figuren mochten dus zeker niet verzwegen worden. El yap to rtatyviov tt]? apeTV]? a^iov X�you, aaepo�TOnbsp;av TrdvTO)? to (77rouSa!^�[j.�vov cnwTTwpsvov: ,,Indien zelfs het speelschenbsp;element van de deugd vermeldenswaardig is, dan zou het inderdaad ongepast zijn te zwijgen omtrent haar grootsche daden�.

Socrates wordt als een zeer verdienstelijk man geteekend, daarom was de tegen hem gerichte aanklacht der Atheners een ypatpy). Aristophanes met de zijnen bespotten Socrates en diensnbsp;wetenschappelijken arbeid. Toen zij zagen dat dit bij het volk innbsp;den smaak viel: Yjyopla(; fjijjavT� tivsc;, xal ttjv dosp^ ypatpljv zie;nbsp;�xstvov �T�X(xy)fjav; ,,waagden sommigen het een onverdiende beschuldiging tegen hem in te brengen�.

Het is opmerkelijk dat bij dezen schrijver de term doEpd]? c.s. in zedelijke betrekkingen alleen gebruikt wordt om de onbillijkenbsp;critiek tegen intellectueele arbeid en miskenning van wetenschappelijke menschen te bestempelen.

Volgens de Oude Stoa is hij, die geen kennis heeft van den eeredienst der g�den,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Wat de Stoa verstond onder dtj�peia

en ELiclpeia blijkt duidelijk uit de volgende omschrijving ervan. Tyjv yap dcsPstav xaxG.v o�crav, dyvotav slvat D-ewv D-spaTrstai;, Tr]Vnbsp;S� eUGS^ZLOCV, dn; ELTIOpiSV, �TCl(TT-i^[J.7)V HeWV ffspaTTS�a? : ,,De xgs^sixnbsp;is een slechte toestand die bestaat in onkunde betreffende dennbsp;cultus der g�den, vroomheid is, zooals wij zeiden, kennis van dennbsp;cultus der g�den�.

Herhaaldelijk ontmoet men: �) eua�jisixv sTuaTvjpiTjv �-swv Hepa-Tielai; en *) xas^eioc dyvoLa Ifsc�v HspaTisiai;. Volgens de definitie zou men mogen vaststellen dat de Stoa genoemde termen uitsluitendnbsp;in religieuzen zin gebruikt.

Zoo ontmoet men dikwijls de opvatting dat alleen de wijze �) suCTspfj;; en de (paGXo(; dcjspv)!; is; ook dat de �) (rTroiSaiot s�iaspslt; xalnbsp;oaioi zijn, waartusschen hier blijkbaar geen of weinig verschilnbsp;gemaakt wordt.

Van �dL�TY]? geeft de Stoa de volgende omschrijving. �) 'Ouiott);; TzxpzxoyL�'JY] TTtcTTOu:; xal TYjpo�vTa? rd Ttp�(; t� -S-stov S�xata; ,,'0(7o�t7](;nbsp;is datgene dat maakt, dat men in de g�den gelooft en men nakomt de verplichtingen tegenover de godheid�. M.i. wordt hiernbsp;uitgedrukt dat de �oi�tt;? de vereering der g�den is, die als een plichtnbsp;der menschen jegens de g�den � rd Trp�? to amp;elo\i Sixxix � beschouwd wordt. Wellicht wordt deze opvatting gesteund door hetnbsp;feit dat men vaak tegenkomt; �) Qai.�T7)lt;; Scxaioa�vT] Ttpo? ^sou?;

Volgens de Stoa-leer was elke fout, groot of klein, vrijwillig of onvrijwillig een aa-s|37]g,a; to yap Trapa t�jv (3o6X7]CTtv ti. TipaTTScrhainbsp;To� hsoG acrepe�a; sivat Tex[xf]piov: ,,want elke handeling indrui-schend tegen den wil der godheid is een bewijs vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dit

Wij hebben van de g�den het vermogen om alle levensmoeilijkheden te boven te komen. Als men jammert, klaagt, droefheid toont over alles wat er gebeurt, kan men zeggen: �) tC ydp �aTivnbsp;dXXo dx�Xouhov tt) TOta�TTj dysvveia 7] y.ou. dci�peta; ,,Wat anders isnbsp;het gevolg van zulk een lafheid dan goddeloosheid�. Neerslachtigheid wegens de lasten van het leven wordt dus als dw�psia gekenmerkt. Zoo wordt ook hij die, naar aanleiding van levenslasten,nbsp;de g�den verwenscht en beweert dat zij zich om de menschennbsp;niet bekommeren �) dospv];; genoemd. Daarentegen teekent t�nbsp;suCTsps;; de kloeke levenshouding om alle tegenslagen van het levennbsp;te overwinnen. �) To cy�voXov �xsivou [isjavyjolfai., oti, �dv piv] �v twnbsp;auTW �/) Tonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xal cru[xo�pov, o�gt; S�vaTai. acohriva!. to suosS�c Iv

Tivi: ,,Kort en goed, wij moeten bedenken dat, als vroomheid niet samengaat met wat nuttig is voor ons, vroomheid bij niemandnbsp;behouden kan blijven�. Hier zien wij hoe to s�CTsp�p de op eennbsp;kloeke levenshouding gebaseerde godsdienstige levensbeschouwingnbsp;vertegenwoordigt, levensaanvaarding.

Dikwijls beteekent siia�^sian, to ��cts[3s; en �) t� octiov vroomheid, d.w.z. de juiste gezindheid tegenover de g�den. Soms echter omvatten de woorden zoowel het zedelijke als het godsdienstige.

Het ideaal van den echten sto�cijn wordt ons in de volgende passage geteekend. �Eyw S-�aco p�v xa'i aTra-�'/);; elvai xal �LTipoLyjoq,nbsp;S� w�; suctePt)? xal (piX�CTOcpO!; xal stulpeXt]? EiS�vai, Tt [roi Trpot;nbsp;�amp;EO�!; ECTTi xatl^xov, Tl Tupo? yovEip, Tl npbc, a8e\(po\}c,, ri Tcpo? ty]v tzx-TpiSa, Tl Tipop ^Evoup: ,,Ik wil vrij zijn van hartstocht en onrust,nbsp;ook wil ik als vroom en wijsgeerig man en, wie het ernst is, wetennbsp;wat mijn plicht is tegenover de g�den, mijn broeders, ouders,nbsp;vaderland en vreemdelingen�. Een Sto�cijn die werkelijk onverstoorbaar is, en zijn godsdienstige en zedelijke plichten vervultnbsp;is euas^rjc;.

De wendingen oaiov en dv�aiov doen zich voor in den zin van ritueel (on)geoorloofd. De kwestie wordt besproken of hetnbsp;oiTiov of dv�ffiov is varkensvleesch te eten.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, �

Uitspraken die de goedheid en voorzienigheid der g�den bestrijden zijn o� �-spiiTa o�S� ocna. Te veronderstellen dat alles slecht bestuurd wordt en de godheid zich om ons niet bekommert: �)nbsp;Ta�Ta o� -�-EpiiTd ouS� ouia svHupiTjil^vai: ,,dit is ongeoorloofd ennbsp;goddeloos�.

Epictetus gebruikt 6 oaiop in den zin van geweten. Hij hield een betoog dat de mensch trouw moet zijn. Laten we de trouw varennbsp;dan vernielen en vernietigen wij iemand. �^) Tiva; tov ttictt�v, tovnbsp;aiSripiova, tov oaiov: Wien? Den trouwen, zich schamenden fijn-gevoeligen mensch. Hier is 6 oaioc; het innerlijk besef van goed ennbsp;kwaad ,,het geweten�.

Gehoorzaamheid aan de goddelijke wetten wordt met oai�ry]^ aangeduid. Heracles was de reiniger van alle onrecht en EiaaywyEu?nbsp;Se Sixaioa�vT]!; xa'i octi�ttjto?: invoerder van gehoorzaamheid aannbsp;menschelijke en goddelijke wetten. Zoo beteekent het werk-

woord xai^ocno�aS^at zich richten naar, leven volgens de wetten van de godheid. Men moet zich vrij maken van elke aandoening,nbsp;dit kan men alleen door �p te zien, naar de godheid, zich te richten naar haar en to�c; �xdvou TrpoaTayfiacri, xa'amp;wcTiwp.svov: doornbsp;te leven naar haar wetten.

Aurelius gebruikt dccrspriv geheel in het kader van de Stoa-leer.. Zoo was de grondstelling van de Stoa: �fxoXoyoufxsvw^ (p�ast.nbsp;^yjv: ,,overeenkomstig de natuur leven�. Het schenden nu van denbsp;natuurlijke wetten valt onder dae^ew omdat de natuur als god beschouwd wordt. �) 'O xSix�v xas^sl- zr^ yap tov oXwv cpiasoic;nbsp;xaTSCTXsuaxulac; ra Xoytxanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;svsxsv �XXyjXtov amp;gzz ixpzAzlv p�v

�XX�jXa xar� d^lav, pXdcTTTSiv S� fXTjSafXW?, 6 to [io�XTjpa Ta�TTji; napa-paivwv doepst StjXov�ti ziq ttjv TipsaPuTOCTTiv twv Hewv'. ,,Wie onrecht pleegt zondigt. Aangezien de natuur van het heelal rationeele wezens gemaakt heeft omwille van elkaar met de bedoeling elkaarnbsp;wederzijds te helpen naar vermogen, doch niet om elkaar te bena-deelen, is hij, die de wet van de natuur over treedt, een schendernbsp;van de natuur, de eerbiedwaardigste der g�den.

Evenzeer gold het als een dogma van de Stoa tegenover de dSidcpopa, de res indifferentes, een volledig neutraal standpunt innbsp;te nemen. Het zondigen tegen dit dogma is atjspriv. ¹ ²) quot;Octtk; o�vnbsp;Tzpbq tt�vov xat yjSovyjv rj �-avaTov xod ^ojy]v yj S�^xv xxi xSo^ixv, oi?nbsp;s7rta-7](; rj rwv oXwv cpuai!; y^p^zac, xuzoi; oux zniGy]:;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S'^Xov Uic, xgz-

pri; ,,Hij die zich niet neutraal gedraagt tegenover moeite, genoegens, dood, leven, roem en schande, dingen die de natuur ook neutraal behandelt, zondigt tastbaar�.

Dat men aas^zl door de res indifferentes niet neutraal te beoor-deelen, wordt nog nog eens door het volgend voorbeeld onderstreept. 'O zxp TjSova? wt; ayaHa Siwxow tou? Ss tc�voU(; wt; xaxa cpsuywv, daspsi:: Wie de genoegens, als zijnde een goed, nastreeft,nbsp;de inspanningen, als zijnde een ramp, ontvlucht, zondigt. Plichtverzaking en onrecht zijn twee ondeugden die voortvloeien uit het

feit dat men handelt in strijd met de als god beschouwde natuur, quot;'Eti Ss � 9opo�[jisvo? to�x; tt�vou? 9op7]{)'y)aETai ttots xal twv �cro[ji�vwvnbsp;Tt �v Tw x�dfxcp, To�To S� TjSy) acrsp�?� 6 te Sicoxcov Tocc YjSova^ o�xnbsp;a9�^ETai To� dcSixE�v to�to Se �vapyw;; oLGZ^�q: �Hij die moeitenbsp;vreest zal ook eens vreezen voor wat moet gebeuren in deze wereld;nbsp;dit is plichtverzaking. Wie naar genoegens streeft zal zijn handnbsp;ook niet kunnen afhouden van onrecht, dit is zondigen�.

Het substantief octi�tt;!; beteekent ook berusting in de dingen zooals de godheid die bestiert. Laat het verleden over aan zichnbsp;zelf en de toekomst aan de goddelijke voorzienigheid: xal tonbsp;Tcapov pi�vov aTTSuh�VT]^ TTpOp �(7l�T7)Ta Xai SlXatOCTUVTJV �(Tl�T7]Ta (X�v,nbsp;tvanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TO aTCovEfx�pisvov; ,,Richt het aanwezige in de banen van

De goede werken, waarvoor men in het hiernamaals beloond wordt, heeten �'pya �orta, vrome, d.i. godewelgevallige daden. Hetnbsp;is onaannemelijk dat de goeden geen tweede bestaan zoudennbsp;hebben wanneer zij eenmaal getorven zijn; �Ttt ttAeIotov Si� spycovnbsp;�alcov xal Ispoupyiwvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tw D-eIco ysvojji�vou:;; ,,vooral wanneer

Opvattingen huldigen, die in strijd met de goddelijke voorzienigheid zijn, is o�x ocjiov. De g�den zorgen voor alles en allen tot in de kleinste bijzonderheden toe. Aan te nemen nu dat de g�dennbsp;nergens voor zorgen is: xictteueiv [x�v oiy^ ouiov ongeoorloofd tenbsp;gelooven. quot;Octio? wordt ook toegepast op het menschelijk handelennbsp;in den zin van eerlijk, oprecht. Laten wij ons niet met anderennbsp;bemoeien doch alleen op onze eigen daden letten: �) 'Iva auTo to�tonbsp;Slxaiov fj xal octiov: ,,of zij rechtschapen en eerlijk zijn�. Zoo wordtnbsp;oCTiot; ook toegepast op het levensgedrag in den zin van ongerept. �)nbsp;Bpaxo? � plo?' sic; xxpnoc; tt]? �TrtyEtounbsp;nbsp;nbsp;nbsp;SodD-ECTi,? �ala xal Tipd^sn;

xoivc�vixal: ,,Kort is het leven; de eenige oogst van ons aardsch bestaan is een levensgedrag zonder blaam en vrucht van gemeen-

schapsgevoel�. Synoniem met Siaitsai,? oa'ia is to octiov. Wees in alles de leerling van Antoninus, denk aan zijn standvastigheid, zijn verstandige ondernemingen xal to �y-al�c, tcolvxciljou, xod to ocnov,nbsp;xai t6 suSlov too TrpoowTTOU xal t6 [x�i.Xl}(iov, xal to axev�So^ov: aannbsp;zijn onveranderlijke gelijkmatigheid, zijn ongerepte levenswandel,nbsp;helderheid van gelaat, zachtheid van karakter en verachting vannbsp;roem. Van _dezen Antoninus vertelt Aurelius wi; hsoorspv]!; xwpi(;nbsp;SciCTtSatpioviai; hoe vroom hij was zonder tot bijgeloof te vervallen.nbsp;Dat h-soaepvic; de ware vrome is hebben we reeds eerder vastgesteld �), geheel synoniem hiermee is ogioc, gebruikt. Sprekend overnbsp;Socrates en diens dood merkt Aurelius op, dat men zich moetnbsp;afvragen:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tl �S�vaTO apxs�ohKi tw Sixaioc, elvai Ta Trpo? avffpwTcouc;

xal OGIOC, Ta Tipoc; hso�t;: of hij tevreden kon zijn over zijn rechtschapenheid tegenover menschen en over zijn plichtsvervulling ten opzichte van de g�den. In dit citaat zijn ooto? en Slxaiolt;; duidelijk gescheiden, hoewel zij dikwijls als synoniemen van elkaarnbsp;optreden. Hier blijkt dat men Slxaioc is door zijn zedelijke plichtennbsp;na te komen, ogioq door zijn godsdienstige plichten te vervullen.

In het werk van dezen schrijver komt slechts ��n keer sogs^sio. voor, dat dan de wederzijdsche opofferende echtelijke liefde tee-kent. Toen Admetus op het punt stond te sterven wilde niemandnbsp;het op zich nemen om voor hem den dood in te gaan behalve zijnnbsp;echtgenoote Alcestis. �) 'HpaxXTj? a�Tviv Sia ttjv zugs^skvj a'psX�pis-\ioQ, xal avayaywv lx tou aSou, aTilSwxsv �ASpiYjTt�: ,,Heracles ontrukte haar en voerde haar weg uit den Hades, op grond van haarnbsp;opofferende liefde voor haar man�.

Het slecht behandelen van smeekelingen en priesters valt onder dtjeps�v. �) �Afjepslv sl? Ispslc; �ppl^ovTa;; xal TrapoivoCvTat; ziq Ix�Tai;:

�Zij zondigden door priesters overmoedig en smeekelingen slecht te behandelen�. Uit het feit dat hier priesters en smeekelingen innbsp;��n adem genoemd worden, en het vergrijp tegen beide groepen alsnbsp;(xcjsPe�v beschouwd wordt, valt op te maken dat de smeekelingen,nbsp;even goed als de priesters, onder goddelijke bescherming stonden.

Philodemus is een Epicureisch wijsgeer, bijgevolg gebruikt hij de wending o�^ octlov om aan te duiden wat in strijd is met denbsp;deugdenleer van den catechismus der Epicure�rs. Zij beschouwdennbsp;de onverstoorbare gemoedsrustnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;als de hoogste deugd.

.�\lwat nu tegen deze hoofddeugd indruischt is o�x ocriov. Vandaar verklaart hij:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,t7]v S' �pc�Tixyjv 06 S� octlov Xsysiv ap�TY)v: ,,de ero

tiek als deugd beschouwen is onjuist�. Hartstochtelijke liefde schaadt de arapa^la, het is dus ou^ oaiov haar als deugd aan tenbsp;merken.

Homerus stelde het voor, dat Ares en Aphrodite gewond werden door Diomedes, dit standpunt is xgs^si;. �) O�x e�tcy] aXyj-�-�p, Siot ttjv dcTioplav sli; aS�vava �|X7ri7tTt�v xalnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rrpay-

pLxrx: ,,Niet wetend de waarheid te zeggen vervalt hij tot onmogelijke en godenkrenkende verhalen�.

Daar deze schrijver het Euhemerisme huldigt, worden de termen onveranderd, in religieuzen zin, toegepast op deze categorie g�den.nbsp;De hero�n van hun eer berooven en hen smaden, wordt als een �)nbsp;aCTspTjfioc beschouwd. De krans van hun beelden wegnemen of hunnbsp;beelden bespatten beteekent �) acrspsw.

Naast dit godsdienstig gebruik zien wij de termen ook van toepassing op meer menschelijke aangelegenheden. Geheel over-

eenkomstig de definitie van acT�jSTjpia bij Polybuis zien wij gebezigd om het onrecht, dat den dooden geschiedt, aan te wijzen. Ta yap TOpi. tou? xaTOi/ogsvou; ytyvopieva oux opttw^ acrs(3Y)[jLaTanbsp;x�xXvjTai: ,,De bejegeningen, den dooden aangedaan, wordennbsp;acjepYipiaTa genoemd�.

Zij, die zich aan hun ouders vergrijpen, affspo�ai.. �) Oi yo�v TOpl To�(; yove�i; �^apiapTavovTEt;, oti, Tvj^ TTpcoTyji; xai. iizyiarriQ wyjp^avnbsp;euepysCTia? st^ 'fliaa?, s�x�t6)c acrsps�v Soxo�ffiv: ,,Zij, die misdrijfnbsp;plegen jegens hun ouders, hoewel zij ons toch de grootste weldaden bewezen hebben, geven duidelijk blijk van pi�teit verstoken te zijn�.

De eerroof, waaraan men zich schuldig maakt door beelden, die iemand gewijd heeft, te schenden, of de daarop staande inscripties weg te nemen; door eerestel�s te beschadigen of de opschriften ervan weg te nemen, heet atrspTjpa. Na hiertegen gewaarschuwd te hebben, zegt hij: �) ,,o� towuv o�S� �xe�v� ecttiv arfsz�ov,nbsp;�miizzp TOU5 X�youc ett� auEpYjpiaTi �TT:oi.7)CTa[xr;V; ,,dit moet mennbsp;niet over het hoofd zien, daar ik, om zoo te zeggen, over een eer-roovend bedrijf gesproken heb�. Ook het werkwoord acE^ELvnbsp;wordt gebruikt in den zin van eerroof plegen. �) �Eav o�v �tc� tmvnbsp;aXXwv avall'yjpiaTOjv acpsXc�v tk; to� 9-�vto(; t� ovopia aXXov sTnypd^r),nbsp;pi�vov TO�TOv oux dcTEpELv 9-rjCT0(i,Ev; i ,,Wanneer iemand van de wijgeschenken, door een ander gegeven, den naam van den schenkernbsp;wegneemt en er een anderen naam op aanbrengt, zeggen wij dannbsp;niet dat hij eerroof pleegt?�

Het vernielen van iemands standbeeld uit afgunst heeft het epithetonnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Theagenes was een groote politieke persoonlijk

heid, doch had een mededinger dien hij tijdens zijn leven haatte, ��) TEXEUTYjoavroi; Ss TtpSypia xdvTWV dvoTjTOTaTov xal dcr�[3�(TTaTOV stcoiei.'nbsp;Tov ydp dvSp!.dvTa auTo� tov scjTWTa sv U�C77) tt�Xei vuxTwp �p.ao'Ti-you na diens dood echter beging hij een zeer onverstandige en lage

2) Orat. XXXI. 14. =) Orat. XXXI. 15.nbsp;*) Orat. XXXI. 28.nbsp;=) Orat. XXXI. 87.nbsp;�) Orat. XXXI. 89.nbsp;�) Orat. XXXI. 96.

daad: het standbeeld van zijn tegenstander, dat midden in de stad stond, beschadigde hij �s nachts.

�Act�Peik vertegenwoordigt in zeer algemeenen zin onrecht. Waar magistraten, rechters en wetten slecht zijn, daar is het levennbsp;ongelukkig en CTTao-stt; xal dSixixt xxi �amp;pztc, xxi da�^sLX t�oXat)nbsp;�puEvai Trap� xi'co�Q is de bodem geschikt voor opstand, onrecht,nbsp;overmoed, kortom voor allerlei misdadigheid.

Ue wending oux sucrsp�c teekent een levensgedrag dat een fatsoenlijk mensch niet past. Men moet niet geheel opgaan in sexueele genoegens, spijs en drank: piT] yap o�S� e�ctsP�i; vi ToiauTa TiEp',nbsp;vo� (XETpiou xai TrExaiSsupiEVOu Stavo�jD-yjvai tiote avSp�; het is zelfsnbsp;onbehoorlijk zoo iets ooit van een fatsoenlijk en welopgevoednbsp;mensch te denken.

Een frappant gebruik van xa�^six is dat het beteekenen kan diefstal onder bezwarende omstandigheden, het duidt n.1. aannbsp;diefstal bij gelegenheid van schipbreuk en stranding. Na eennbsp;zware schipbreuk is Dio in Euboea geland. Doelloos rondloopendnbsp;wordt hij voor de rechtbank gebracht en o.a. ervan beschuldigdnbsp;dat hij reeds langen tijd als kustbewoner van Euboea zich rijknbsp;gestolen heeft aan menschen, die bij de kust schipbreuk lijden.nbsp;In zijn verdediging zegt Dio dan: �) quot;O Ss sT�^ipiTjasv s�tts�v �pinbsp;TC�v vauayiwv, TrpaypKx outwc av�cnov xai. rrovTjp�v.... T�po^ yap tt)nbsp;(xaz^sLX xal aSuvaT�v �ariv exsiUsv xai �tlo�v Xaps�v: ,,Hij heeft onsnbsp;durven beschuldigen van een zoo afschuwelijke en laaghartige

dat dit diefstal onder bezwarende omstandigheden zou zijn, is het zelfs ook onmogelijk ook maar iets ervan weg te nemen�.

Hier beteekent dus acr�peca gequalificeerde diefstal, wat ook aangeduid wordt met Trpaypia avoaiov xai 7rov7]p�v; avotnop, tcovt]-p�p ennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dekken elkaar.

Wanneer men weet dat iemand ware woorden gesproken heeft is het acTEp�p dit niet als zoodanig te bevestigen. Toen Dio zijnnbsp;verdediging uitgesproken had, stond iemand, die ervan overtuigd was dat hij naar waarheid gesproken had, op en zei: *) ,,S�iv�vnbsp;[j.01 SoxE�, [xaXXov Ss aasp�p p.v) einz�'j d CTuvsTctcrTapLai: ,,het komt

mij onbillijk, ja zelfs oneerlijk voor, zijn bevestigingen niet te bekrachtigen, daar ik weet dat ze waar zijn�.

Eenmaal wordt het critiseeren van groote figuren als gekenmerkt, juist zooals wij overdrachtelijk van ,,heiligschennis�nbsp;spreken. Dio oefent critiek uit op Homerus en zegt: ,,aXX� �fxcoi;nbsp;UTr�p TYjAixo�TWV 6vto(; to� X�you Ttv�i; twv CToqjmTWV acrsps�v (xs cpr-CTOufTiv '0[xY]pcp dvTiX�yovTa: ,,daar het gesprek over zulke belangrijke onderwerpen gaat, zullen sommige sophisten beweren datnbsp;ik heiligschennis pleeg door Homerus tegen te spreken�.

Evenals s�cr�psta beteekent ook �gi�ttic, vroomheid ^). Wij zullen in het volgende ziGz^r^q ontmoeten in den zin van een juiste opvatting aangaande de g�den hebben ^), geheel synoniem hiermeenbsp;is 6aiolt;;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ss xaxo^ wv Tjys�Tai. tcots -hsoiji; dpsuxsiv, xoct� �uto

ToijTO TrpWTOV OU}( OGIOQ SCTTW ij ydp dv�7]T0V ij TTOVyjp�V VSV�(i,I.X� t�

{fs�ov: ,,Wie slecht is waant dat hij niettemin soms den g�den behaagt, is juist in deze opvatting verkeerd geori�nteerd, want hijnbsp;meent dat de godheid ofwel dwaas ofwel slecht is�.

Het adverbium �ctlw? is weer te geven met een den g�den passende wijze. Zoo ontmoet men de uitdrukking ouitoi; S� ^spa-TOuaaL -�-sout; de g�den op passende wijze vereeren. Naast s�ctsPs�vnbsp;�hsout; treffen wij hier hspaTss�uai ffsoix; aan, waaruit blijkt dat dezenbsp;twee werkwoorden als synoniemen kunnen optreden. Ook beteekent �) oCTto? vroom en av�uio? goddeloos.

In den geest van de Stoa wijst de verbinding ogioc; xai s�usPyji; op het eenvoudige natuurlijke leven, waarbij de levenseischen totnbsp;het noodzakelijke beperkt worden. Dio trad te Rome als zedenmeester op en wees de Romeinen er op dat zij gelukkig zoudennbsp;zijn als zij rijkdom, goud, zilver en allerlei weeldeartikelen, waarnaar zij zoo ijverig streefden, zouden verachten. Naarmate gijnbsp;toeneemt, zoo sprak hij, in rechtvaardigheid en matigheid, zultnbsp;gij minder om deze dingen geven en evenmin zult gij waardenbsp;hechten aan een groot aantal slaven: �) oato yap av susspsaTspoi. xal

�ai.c!)T�poi y�vigcjamp;e, toctoutw eXocttcov sgtm Trap� 6|i,�v � XipavcoTO? ical Ta ��'Ujjii.apiaTa xai. Ta cTT�(pav�)[jiaTa, xai. Mcjsts �XaTToui; �-ucriap xalnbsp;aTi� �XaTTovop Sa7iav7](;; �Hoe eenvoudiger en natuurlijker gij leeftnbsp;des te minder wierook, offers en kransen hebt gij noodig en ooknbsp;zult gij minder offers brengen en minder kostbare�. Dio neemtnbsp;hier een Sto�cijnsch standpunt in, waarnaar men oGioq ennbsp;te beoordeelen heeft.

Dezelfde verbinding teekent ook de lage handelwijze der Athe-ners jegens Socrates. Van de Atheners heet het: eti yap v�v �vEiSC^ovTai TTspi St�xpaTou^, lt;xgt;q ouT� Sixatco; ouT� �fftax; tw avSplnbsp;7rpoG�V�/amp;�VT�(;: ,,Zelfs nu nog worden zij berispt om Socrates, diennbsp;zij onrechtvaardig en in strijd met zijn verdiensten behandeldnbsp;hebben�.

Evenals e�ctePy)? op de verhouding tusschen ouders en kinderen slaat,heeft ook �ctio? er betrekking op.quot;Outk; (t�v yap ayvcojacov TCplnbsp;Toi^ cpiiasi yov�af;, o�x av y�voiTO oaio^ o�S� npoc, ro\)i; D-Epi�voui; auTOv;nbsp;,,Wie ondankbaar is jegens zijn natuurlijke ouders zal ook nietnbsp;dankbaar zijn jegens de ouders die hem aannemen�.

De wending � pTjS� etoe�v ocnov zou men kunnen vertalen met venia sit verbo. Zij die alles, ook de menschen, haten: �) 6 pivjS�nbsp;�OT�tv oCTiov, To�p D-Eo�pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;worden, vergeef mij het

Een unieke beteekenis heeft ouio? in het volgende. Inrichtingen voor lichtekooien moet men niet oprichten *) �'v te Ttap�Son; ap^�v-TCijv xal ayopacc;, ?tXi^lt;tcov apj^Etwv t� xal kpwv, ptETa^u t�jv �aiwTaTwvnbsp;bij de huizen der magistraten en op de markten naast de Staatsgebouwen en tempels, te midden van deze deftige buurten. Ditnbsp;vormt een afwijking van de vaak gemaakte onderscheiding kpanbsp;tempels en ocna profane gebouwen �).

Het wil mij voorkomen dat gETa^� twv octuotoctov in het kort de vooraf opgesomde wijken en gebouwen samenvat. Deze gebouwen zijn tempels. Staatsgebouwen en magistraatswoningen, zoo-dat men het kan weergeven, zooals ik in mijn vertaling reedsnbsp;getracht heb, met in deze indrukwekkende, def-

duidelijk uit het feit dat zij als equivalent optreden; zoo zijn synoniem oaioi; en nbsp;nbsp;nbsp;sucr�psoa en �cn�TY)^, �) av�cnoc;, TcovTjp�:;

Bij dezen vromen moralist treffen wij beide woordgroepen, zooals men verwachten mag, zeer vaak aan.

Beschouwen wij eerst de gevallen, waarin zij in de verhouding tot de g�den gebruikt worden. Van de ,,bijgeloovigen� zegt Plutarchus dat zij door allerlei vreemde en barbaarsche namen �)nbsp;XKTai.CT^'�veiv xal Tcapavopis�v t� hefov xal Tcarptov a^lco[j,a tt)? s�crs-Psiac; de godheid beleedigen en de van oudsher bestaande waardigheid van onze religie schenden. Zoo vertelt hij ook dat Aemiliusnbsp;opgenomen werd in het college der wichelaars; hun functie wasnbsp;niet alleen een eerepost doch ook een wetenschap, waardoor hetnbsp;oordeel bevestigd wordt van die wijsgeeren ��) ouoi ty]v s�iaspstavnbsp;wpiaavTO ffspaTrsiap D-eciv �TncyTYjfXTjv sivai: die den godsdienst beschreven hebben als een wetenschap om de g�den naar behoorennbsp;te eeren.

�Aa�psioc heet iedere verdraaide vorm van sucrspsia, zoowel de alfs�TTjt; � als de SetcnSatpiovLa. Na een bespreking van de eigenaardige praktijken der ,,bijgeloovigen� zegt hij;�) 69-sv epoiyenbsp;X(XL ffaupiai^si.v stcskti tou(; tyjv alfs�TYjTa qjao�xov'rap aa�peiav e�vai,nbsp;pv) (pdcffXOVTa? Ss T7)v Ssic7(.Sa(.poviav, xkItoi, y� �Ava^ay�poe; SixTjvnbsp;ecpuysv auspsta^ sttI tm Xl-D-ov elttsiv tov ijXiov, Kippepiout; S� o�iSsii;nbsp;s�tcsv dcCTsps�;; otl tov ijXiov o�S� slvai. to TiapdcTrav vopt^oucri.: ,,Ik verwonder mij over hen die athe�sme als dccr�psia bestempelen, terwijlnbsp;ze dit niet zeggen van bijgeloof. Anaxagoras werd voor de recht-

q Ed. Moral. M. Pohlenz �W. Sieveking. Nachstadt-Titchener. Vit. Cl. Lindskog �K. Ziegler.

bank gebracht op grond van athe�sme omdat hij beweerde dat de zon een steen was, niemand echter noemt de Cimmeri�rs athe�sten hoewel deze menschen heelemaal niet in het bestaan van denbsp;zon gelooven�.

EuCT�psLa duidt dus niet alleen in het algemeen den godsdienst aan, doch ook den waren godsdienst, dezen in tegenstelling totnbsp;bijgeloof en athe�sme.

Dit wordt duidelijk bewezen door de volgende passage, i) Outw yap evioi (pe�yovTSp tv)v SsmiSaipLOviav �|i,7ri7T:TOult;Ti.v sip aD-s�TvjTa Tpa-)'ELav xal dcvt�TOTiov, ij7r�pTi:�]SY)(TavTsp �v (xectw XEipi�vvjv T7]v EUCTepstav:nbsp;,,Sommige menschen trachten bijgeloof te vermijden doch vervallen in een ruw en hard athe�sme, terwijl ze den waren godsdienst, die in het midden ligt, over het hoofd zien�.

Priesters, die hun priesterlijke plichten ten opzichte van de g�den niet stipt vervullen, maken zich schuldig aannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;roup

amp;�oup. Daarom mochten de priesters van Bacchus geen ambt be-kleeden, want zou toevallig hun wereldsch en godsdienstig ambt hen op hetzelfde moment opge�ischt hebben, dan zouden zijnbsp;v�v pi�v aasps�v Toup hsoup, v�v Ss pXaTrTEiv To�p TcoXiTap ofwel hunnbsp;plichten jegens de g�den ofwel jegens hun medeburgers verzaaktnbsp;hebben.

Opmerkelijk is dat hij, die met opzet een bepaalde godheid van zijn offers uitsluit, als aasptip beschouwd wordt. Cyanippus, eennbsp;Syracusi�r, offerde alleen aan Dionysus niet. Toen de Syracusi�rsnbsp;door pestziekte gekweld werden gaf de Pythische godheid hunnbsp;den raad; �) Se�v tov aaspTj TpoTraioip h-Eoip arpoLyid-Gai dezen goden-krenkenden man aan de kwaadafwendende g�den te offeren.

Het vertrouwen dat men bij groote ondernemingen op de g�den heeft, wordt met E�crspsca uitgedrukt. De motieven voor zijn verwachting van succes worden opgesomd wanneer Alexander zijnnbsp;tocht naar Klein-Azi� onderneemt. ¹ ²) Aurop S� e�^^ev sv �kutw rapnbsp;pLEydcXap EXidSapnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TiEpl O-Eoup: ,,Zelf bezat hij in zich ge

gronde hoop; vast vertrouwen op de g�den�. Nog duidelijker wordt EucE^Eia in genoemden zin gebruikt door Fabius Maximus.nbsp;Toen deze tot dictator gekozen was hield hij een rede tot de sol-

daten. Hij verzekerde hen dat niet de lafheid van de soldaten maar de minachting van de veldheeren jegens de g�den de oorzaak van hun nederlaag was geweest. Hij spoorde ze aan dennbsp;vijand niet te vreezen en de g�den te verzoenen en te eeren. i)nbsp;Ou SsiCTiSaifrovlav �vspyai^�jjisvo^ aXXa D-app�vcov e�uspsla tyjv (xpeT�)vnbsp;xal racLQ rcapa twv -S-iMV �Xnim tov arco twv ttoXsjjiIwv (p�[3ov dctpaipcivnbsp;xocl Tcapot[jLultoiI)[i�vo(;; �Hij deed dit niet om bijgeloof bij hen wakkernbsp;te roepen doch om door het vertrouwen op de g�den hun dapperheid te versterken en om hun vrees voor den vijand, door verwachtingen van de g�den, weg te nemen�.

Op Alexander wordt ook sucrspf)? toegepast in de beteekenis van: een verheven opvatting aangaande de g�den hebben.nbsp;'Eias^�azspoq S� Aio[j.y)Sou?� � g�v ydcp ffso�!; piaj^scrD-at. -^v STOiyLO;;, 6nbsp;S� TiavTa To�? -ilso�i; �v�fxti^s xoczopamp;ow: ,,Alexander had een verhevener opvatting van de g�den dan Diomedes; deze was bereidnbsp;met de g�den te strijden, hij echter beschouwde de g�den als denbsp;bewerkers van elk succes�.

Wanneer menschen zich eer, aan g�den bewezen, aanmatigen beteekent dit aa�^sioc begaan. In grenzenlooze hoogmoed lietennbsp;velen zich g�den noemen en tempels voor zich bouwen. Dit allesnbsp;echter duurde slechts korten tijd en dan verdwenen zij xsv�TTjranbsp;xal aXa^ovstav pisT� xGspislxp xxi Trapavopla^ TrpocrocpX�vTs; beschuldigd van goddelooze ijdelheid, grootdoenerij, charlatanerie ennbsp;onrecht.

Hermesbeelden verminken en de mysteri�n van Demeter profa-neeren valt onder dccrspsw. Zoo wordt ook van Alcibiades verteld dat hij in dronkenschap op bespottelijke wijze de mysteri�n nabootste. Ta�ra yap sv ty] sEcrayysXiqc y�ypaTTTzi �sacaXoS to�nbsp;Kificovop, sto-ayyslXavToc; �AXxiPHSyjv a a s p s � v repl to) hsc� :nbsp;,,Aldus luidde de aanklacht van Thessalus, den zoon van Cimon,nbsp;die Alcibiades aanklaagde als schender van Ceres en Proserpina�.nbsp;Zeer opmerkelijk is nu dat er tusschen acrspsw en xSixslm niet hetnbsp;geringste verschil kan bestaan, zoodat zij volledig eikaars synoniemen zijn; de aanklacht tegen Alcibiades wordt n.1. ook als

volgt weergegeven:^) �sco-aXo;; Ktfjiwvo? Aax[.aSY]^ �AXxi(3idSY]v KXsiviou Sx(X(jiPc�viSy;v e�ctyjyysiXsv d S l x s t v Trepl tw 9-sw dcrrogi-[xo�gevov T(x piufTTifipia: �Thessalus, de zoon van Cimon, een Lakiade,nbsp;heeft Alcibiades, een Scambonie�r, den zoon van Clinias, beschuldigd gezondigd te hebben tegen Ceres en Proserpina door de mysteri�n na te bootsen�.

Tempels ontheiligen en in brand steken is xas^e�v, tempel-plundering dcr�prjga. ¹ ²) Eutr�psia is vroomheid en �) suas^ri^ vroom.

Hoezeer de eisch gold dat het uitwendig godsdienstige een weerspiegeling moest zijn van een innerlijk godsdienstige overtuiging blijkt ons uit een mededeeling over Domitianus. Zou men, na eennbsp;beschouwing van het Capitool, vervolgens het paleis van Domitianus, de zuilengangen, zalen, badkamers, vrouwenvertrekken etc.nbsp;bezichtigen, dan zou men zeker zeggen: �) o�x suuspvit; o�Ss ^Ck�-Tipo^ T� y� �oai'-�jZK v�cjov jxipeiq xaTOixoSopiwv: ,,Het komt bijnbsp;u niet voort uit vroomheid noch uit prachtliefde, doch het is eennbsp;ziekte bij u en gij kunt niet buiten bouwen�. Domitianus bouwdenbsp;en versierde weliswaar de tempels der g�den, maar uit andere dannbsp;religieuze motieven; daarom was hij o�xnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Zoo bewijst ons

het gedrag van Ptolemaeus dat men ook onder Eualpsia een innerlijke vroomheid verstond en niet het uitwendig eerbetoon. Lof, die aan misdaden bewezen wordt als waren het deugden, neemtnbsp;den schroom van boosdoeners weg. ��) O�to? A�yutitov aTrAXsos,nbsp;T7)v riToXepiaiou �StvjXuTTjTa, xai. flsoXTjtl^tav, xa'i 6\oXuy[j.ouq xai. tu[x-Ttavcovnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;s�o�psLav ovofxa^wv xai. Itewv Xarpsiav: ,,Deze

valsche lof heeft ook Egypte ten gronde gericht omdat het de verweekelijktheid van Ptolemaeus, zijn bijgeloof, het luid roepennbsp;en het slaan op de pauken, vroomheid en eerbetoon jegens denbsp;g�den noemde�.

Ook treft men bvgs^slx aan als wetenschappelijk-gefundeerde kennis aangaande de g�den. Onkunde leidt tot allerlei dwaze ennbsp;verwarde begrippen. De natuurkundige wijsbegeerte bestrijdt dit

en in plaats van een schrikbarend en door inbeelding verhit bijgeloof ryjv XGipocXyj [xst� IXttIScov dcyaS-wv sucr�psiav �vspyd�^sTai. roept zij onomstootelijke godskennis in het leven, verbonden metnbsp;het beste vertrouwen. Zoo moet men wellicht ook in het volgendenbsp;sij(7�ps!,a weergeven met godsdienstkennis, theologie. Een zekernbsp;genre disputen is geschikt voor maaltijden, sommige onderwerpennbsp;doet de geschiedenis aan de hand, andere ontstkan in spontanenbsp;gesprekken:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;TcoXXd [xev si:; 9iXocro9lav TcapaSsiyfxaTa, TroXXd S� zIq

suu�pstav s/o�tTa:;: die veel voorbeelden bevatten betreffende wijsbegeerte, ook betreffende theologie.

Zoo doet ook �ucjs[3yi5 zich voor in den zin van godsdienstig-onderlegd. De een spreekt gaarne hierover, de ander daarover; over offers, orakels etc. spreekt gaarne de sij(T�(�y)p.

Wat in strijd is met de voorschriften van religieuze feesten wordt als een aa�psia beschouwd. Clodius schond Pompeia, denbsp;vrouw van Caesar, juist op een tijd dat vrouwen in het huis vannbsp;Caesar godsdienstfeesten hielden, waarbij mannen geen toegangnbsp;hadden. Caesar ¹ ²) Stx7]v d(jspsLalt;; �ypdi|^aTo tw KXcoSiw daagde hemnbsp;voor de rechtbank wegens schending van een godsdienstige traditie.

Tusschen religieuze nauwgezetheid (s�cj�psia) en overdreven vroomheid (Eucr�psia) il n�y a qu�un pas. Zoo treft men suff�psianbsp;aan in den zin van overdreven religieuze nauwgezetheid. Niciasnbsp;gaf allerlei theaterspelen; dat deze vermakelijkheden de gunstnbsp;van de massa beoogden was voor iedereen doorzichtig; toch alsnbsp;men het karakter van Nicias kende dan zou men ervan overtuigdnbsp;zijn dat dit alles slechts �')nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�TcaxoXo�Hyjpia ysvsallai. een

gevolg was van overdreven godsdienstigheid. Immers, zoo zegt Plutarchus in hetzelfde hoofdstuk, hij behoorde tot twv �xTcsTtXTjy-(xsvow Ta Saifx�vta xal ffsi.aap.w TTpoaxslpiEvo?: die menschen dienbsp;zeer beangst voor de goddelijke machten zijn en overhellen totnbsp;overdreven geloof. lederen dag offerde hij aan de g�den en hijnbsp;had een wichelaar in huis. Deze �ijcj�psi,a van Nicias wordt echternbsp;onder andere omstandigheden weer als stiptheid in het vervullen

van godsdienstplichten beschouwd. Toen Nicias n.1. vrede gesloten had met den vijand had iedereen den mond vol over hem i) w? av7)p SLT] �9'�otpiX'y]i; xal to Saipovtov auTW Si� suff�psiav sTrwviifxconbsp;YZ'jsGd-M To� p�y[aTou xal xaXXlcrTou twv dyaHoiv S�SwxE als een mannbsp;door de g�den begunstigd en wien de g�den, wegens zijn stiptheidnbsp;inzake godsdienst, de eer gegeven hadden het allerhoogste en hetnbsp;allervoortreffelijkste goed tot stand te hebben gebracht.

Wanneer er gesproken wordt over de ��a�p�ia van vorsten kan dit dikwijls gevoeglijk weergegeven worden met: belangstellingnbsp;voor het godsdienstig leven. Plutarchus somt de door Numa ingestelde priesterschappen op en zegt dat hij er nog veel meer zounbsp;kunnen aangeven, doch hij wil er slechts twee vermelden n.1. datnbsp;van de Sali�rs en Fetialen; a� [raXto-ra ttjv �uc!'�p�iav to5 avSpo?nbsp;�lJi9alvouCTLv omdat deze het meest zijn belangstelling voor hetnbsp;godsdienstig leven releveeren.

Zelfs het concreet offer wordt onder sva�^sioc verstaan. Numa had verschillende geheimzinnige instellingen ingevoerd: men mochtnbsp;den g�den geen wijn plengen van een ongesnoeiden wijnstok,nbsp;men mocht geen offer brengen zonder meel, onder het biddennbsp;moest men zich ronddraaien en na het bidden gaan zitten. Tanbsp;p�v o�v TTpWTa S�o tyjv yv]!; E^TjpL�pc�cnv soixs Si,SacTX�i.v, co? popiovnbsp;��CTep�ia? o�crav: ,,De eerste twee voorschriften schijnen er op tenbsp;wijzen dat de landbouw een deel is van het offer�. Hier is m.i.nbsp;zeker met �ijCT�(3�La ,,offer� bedoeld in concreten zin. Immers wijnnbsp;en meel, landbouwproducten dus, zijn een essentieel bestanddeelnbsp;van het offer, dat tot zijn volledigheid geraakt door de ritueelenbsp;voorschriften volgens welke de offers moeten geschieden. Denbsp;wijn en het meel bepalen de stof, de ritueele voorschriften dennbsp;vorm van het offer.

ook de ware godsvrucht aan. Tullus Hostilius dreef openlijk den spot met den godsdienst. Door een zware ziekte tot inkeer gekomen �) zl^ SEKTtSatpLOvlav zv�Suxzv o�jSzv Ti t^ xaTa Nopiav zoacfizix

TTpofjyjxoutjav verviel hij tot bijgeloof, geheel onderscheiden van de ware godsvrucht van Numa.

Dat de verheerlijking van een mensch, als ware hij een goddelijk wezen, niet strookte met het gevoelen van sommige Grieken leeren ons eenige versregels. Demetrius had groote praestatiesnbsp;verricht; in huldebetuigen ter eere van hem ging men over totnbsp;buitensporige vleierijen. Zoo werd op advies van Stratocles besloten om hem, telkens als hij naar Athene kwam, te ontvangen alsnbsp;Bacchus en Ceres en de feesten van Dionysus in plaats van Dio-nysia Demetria te noemen. De godheid gaf hierover haar toorn tenbsp;kennen door den peplos met een windruk door midden te scheuren. Dit had tot gevolg dat Philippides, een vijand van Stratocles,nbsp;hem aanviel met deze verzen: i)

,,Het was zijn schuld dat de vorst de wijnstokken verzengde, het was zijn godenkrenkend gedrag waardoor de peplos scheurdenbsp;omdat hij aan menschen goddelijke eer toekende; dit brengt vloeknbsp;op het volk, niet het blijspel�.

E�ctsPy)? wijst niet alleen op een innerlijke vroomheid ^), doch ook op den uitwendigen vorm, waaronder godsdienstige plechtigheden plaats hebben. Men besloot wijgeschenken te offeren aannbsp;den tempel te Delphi; Aan de Atheners werd voorgesteld aannbsp;Demetrius te vragen: �) ttw? av Euo-Ep�a-TaTa xa'i xdtXXioTa xai Ty)v

,,hoe het volk het plechtigste, het luisterrijkste en het spoedigst de wijding der geschenken zou verrichten. Ook komt het voor alsnbsp;epitheton bij het geloof in de orakels. Vroeger werden de orakelsnbsp;in versmaat geschreven, nu niet meer; dit beteekent niet dat denbsp;goddelijke macht minder is en men moet *) ttjv S�. Eucrsp-?] xai Trarpiovnbsp;piTj TipoisaD-ai tticttiv het vroom en traditioneel geloof niet prijsgeven.nbsp;Het geloof in de orakels is van geslacht op geslacht overgegaan

(TrocTpio?) en heeft daardoor iets eerbiedwaardigs, heiligs (sixrsp�jp) aan zich.

Evenals euctsPtj? kan ook het substantief s�a�psia op het uitwendig godsdienstige wijzen in de beteekenis van godsdienstige sfeer, dienbsp;door bloemen in het leven geroepen wordt. Ik verwonder mijnbsp;erover, zegt een spreker, dat Erato, die anders bij feestelijkhedennbsp;niets van bloemen wil weten, het symposion gevuld had met bloemen:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xocTK ra opipaTa xal Ta? p�va?, coCTTrep xaff� ETSpa? ff�pa?,

,,terwijl hij deze genoegens langs de oogen en neus, om zoo te zeggen als door een deur, in de ziel binnenvoerde; hij had de bloemenkransen bestemd voor een gezellige sfeer, niet voor een godsdienstige sfeer�.

In het algemeen vertegenwoordigt �iJCT�pEi,a de aan g�den bewezen hulde, toch kan het ook ditzelfde beteekenen jegens een tot godheid verheven macht. Op de vraag door welk motief hij geleidnbsp;werd, die Amor den naam van god gaf, wordt geantwoord: sSpanbsp;Tl? auTT) xai pdai? uipsarcicrx xoivi) 7rpo? Eua�pEiav: ,,er ligt een gemeenschappelijk fundament en basis in eerbetoon aan ten grondslag�.

De eerlijkheid der orakels vervalschen door omkooperij wordt als een xcr�prjiJLx beschouwd. In het vijfde boek vertelt Herodotusnbsp;dat Clisthenes de Pythia overhaalde aan de Spartanen valschenbsp;orakels te geven waardoor zij hun zou opdragen Athene van denbsp;tyrannen te bevrijden. KaXXicrTCo pi�v Epyco xa'i SixaioTaTCO Trpocr-aTTTwv daEP�jpiaTO? SiapoXyjv ttjXixo�tou xa'i paSioupyYjpiaTO?, dlt;pai-po�piEvo? Se to� ^so� (xavTEiav xaXvjv xa'i dyaamp;yjv: ,,Aan een zeer schoonnbsp;en prijzenswaardig plan verbond hij een lage en onbezonnen daadnbsp;door de godheid te berooven van een eerlijke en oprechte orakel-geving�. Zoo zien we reeds in de oudheid de opvatting dat het doelnbsp;de middelen niet heiligt, wat ook in het gedrag van Croesus totnbsp;uitdrukking komt. Deze bracht den g�den een offer dat hij langsnbsp;moord en roof verkreeg en dat bijgevolg als duEpf)? bestempeldnbsp;wordt. Hij liet zijn broer dooden en van diens geld wijgeschenken maken ter eere van de g�den: ¹ ²) auTo to�to tuxvtwv xae^�aTX-Tov spyov: ,,dit was het afschuwelijkste van alle offers�.

Het geloof in de goddelijke voorzienigheid heet eutr�peia. Zoo wordt van Epicurus gezegd; Kal yacp ttjv Trp�voiav avaipwv, euas-Psiav djcoXiTOLv X�ysi: �als hij de goddelijke voorzienigheid nietnbsp;aanneemt, geeft hij daardoor ook te kennen dat hij het geloof erinnbsp;verwerpt�.

Volgens de Pythagore�rs was de wetenschap het eigendom van een bepaalde groep menschen. Het mededeelen van de wetenschapnbsp;aan het volk wordt dan ook als een oLGs^eM veroordeeld, daaromnbsp;hebben de Pythagore�rs hun lessen nooit in geschrift gebrachtnbsp;doch den inhoud ervan aan bevoegden bekend gemaakt. Zoo verhalen zij dat, toen eens de fijnste en moeilijkste stukken van denbsp;meetkunde aan een onbevoegde waren geopenbaard, de g�dennbsp;verklaard hadden dat zij deze Tiapavopiiav xa'i acTsjisiav overtreding en heiligschennis op buitengewoon zware wijze zoudennbsp;straffen.

Men ontmoet �) aasP'/jp in de beteekenis van verworpen in het hiernamaals ennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;als gelukzalig in het hiernamaals.

Tot zoover het gebruik van sij(js|3y]p c.s. in betrekking tot de g�den. Vaak ontmoet men de woorden in gevallen waarin denbsp;g�den niet rechtstreeks betrokken zijn.

Plutarchus schrijft een troostbrief aan Apollonius, wiens zoon gestorven is. Hij somt de goede eigenschappen van den jongen op:nbsp;hij hield veel van zijn ouders, beminde zijn vrienden, eerde zijnnbsp;meesters en was zacht voor allen: �) aXXa yap sxzZvoi; [xev ts �rijpnbsp;suCTsPsiap xal sauTou ty]v TipsTtoucrav e�tpTjjKavnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tipop tov dsl

Xp�vov 7rpoaTC�90tTT;a�: ,,met de heerlijke roem van uw en zijn eigen beminnelijkheid is hij v��r ons naar de eeuwigheid gegaan�. Hiernbsp;is zuGz^zia. de uit een zedelijk-hoogstaand leven voortvloeiendenbsp;beminnelijkheid. In denzelfden zin komt ook ziGz^-qc; voor. In hetzelfde caput zegt Plutarchus: rolp euctsPecti. twv (XETaXXa^dvTOvnbsp;zGGi Tip TLjjiY]; ,,Zulken humanen menschen wacht eer in het hiernamaals�.

CTTTEia�apLEVov |jL�v (xSixELv (xcrsp�?! Onrecht begaan, na een verdrag gesloten te hebben, heet olgz^zc,. Zoo wordt Cleomenes, die, na hetnbsp;sluiten van een wapenstilstand, Argos aanviel, hoewel dit slechtsnbsp;door vrouwen verdedigd kon worden, i) aasp-})? xal imopxoc; genoemd.nbsp;Ook dient acrepT)? als stempel op misdaden in het algemeen. Zoonbsp;werd aan een Spartaan, die zich wilde laten inwijden, gevraagd:

Tl TzpoL^cnQ sauTw CTuvoiSsv (xcrEp�CTTaTov! ,,welke meest zedelooze daad hij bedreven had�.

Een �'pyov Ssivov xai �aepst; teekent een misdadig gedrag tegenover weldoeners, bondgenooten en medeburgers. Toen de Bebry-ci�rs moordplannen koesterden tegen genoemde groepen wees Lampsace, de dochter van den koning, hen er op: �i; epyov Seivovnbsp;xa't acTsp�i; iy^zipouGi TrpdcTTEtv, e�spy�Tai; xal GupLpL(ixou(; avSpa? vuvnbsp;8� xal TzoXhoLc; aTroxTw�vTEi;: ,,dat zij een afschuwelijke en verschrikkelijke daad zouden begaan door weldoeners en bondgenooten, nu medeburgers geworden (als kolonisten) te vermoorden�.nbsp;Dezelfde combinatie geeft ook schending van het internationaalnbsp;recht aan. ¹ ²) 'O rsvatioi; spyov o-gs^sc; xal Seiv�v ISpacyE, npzG^zic, yapnbsp;�X�-�vTac 'Pwgatcov Trpot; auTov auv�XapE xal xar�STjcrEv: ,,Genthiusnbsp;deed iets afschuwelijks en misdadigs; hij liet de Romeinsche gezanten, die tot hem gekomen waren, gevangen en vast zetten�.

Dat het goed geordende zedelijk leven een gave der g�den is en dat de g�den het op prijs stellen leert ons het optreden vannbsp;de vrouw van Osiris. Typhon beging allerlei misdaden en brachtnbsp;hemel en aarde in beroering. De vrouw en zuster van Osiris tradnbsp;straffend tegen hem op. Zij wilde echter niet dat haar strijd ennbsp;worsteling in vergetelheid zou- geraken. Elx�vai; xal umwixc,nbsp;xal pupn![(i,aTa twv t�te nad-yjuxTW, zugz^z'iocc; �fxo� S�Sayjra xal Trapa-fihamp;iov avSpatn xal yuvai^lv utto aupicpoqjcov z^opizvoK; opioLcov xahw-atwCTEv: ,,Zij wijdde afbeeldingen en suggestieve voorstellingen vannbsp;haar ervaringen als een les in den strijd voor het goede en tevensnbsp;als belooning en aansporing voor mannen en vrouwen die doornbsp;gelijke rampen worden getroffen�. Hier teekent dus zogz^zix denbsp;bestrijding van misdaad en de bevordering van het goede; even-

zeer teekent het nauwgezette plichtsvervulling. Nooit komen wij vrij van verschillende passies en ongeregeldheden van de ziel,nbsp;zegt Plutarchus, ook niet: to (x�v Tipovotav to S� IXeu{l�pi.�T7)Ta tonbsp;S� EUCT�pstav xaXo�vTEc door het nu eens omzichtigheid, dan weernbsp;eens vrijheid en dan weer eens plichtsbesef te noemen. Gezien denbsp;termen omzichtigheid, vrijheid, die den ketting vormen waarinnbsp;Eotr�pEia als schakel voorkomt, zal het wellicht, evenals de vergezellende termen, op het zedelijk leven slaan. Mogelijk is het weernbsp;te geven met nauwgezet plichtsgevoel dat soms, bij het zien datnbsp;anderen hun plicht niet naar behooren vervullen, tot opwindingnbsp;aanleiding kan zijn.

De schending van de natuurlijke plichten tegenover zijn geboortestad wordt ixGz^ric, genoemd. Camillus belegerde de stad der Faleri�rs. Een schoolmeester trok met de kinderen buiten denbsp;muren en gaf ze aan Camillus over om hem zoo de stad uit te leveren. Daarop verklaarde Camillus dat ook in oorlogstijd regelsnbsp;golden voor menschen van eer en dat men de overwinning nooitnbsp;zoo driftig moest najagen wctte [xt] 9�tiysi,v Ta? ex xaxwv xai aaE-Pwv spycovnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dat men de voordeelen, door schandelijke en

Valsche beschuldiging, lastertaal wordt als dca�pTjpia veroordeeld. Er zijn lieden die heel hun leven wijden aan spot, hekel, laster ennbsp;kwaadspreken. Kal STYja-lpiPpoTo? � �acno? Selvov aarspTjpia xal

(XU-D-wSe? E^EVEyXELV �t�X[X7](TS eI? T7]V JWIX�XX TOU ulou XaTa TO� IlEpl.-

xX�ou?: ,,Zelfs Stesimbrotus, de Thasi�r, heeft de vrouw van Pericles� zoon en Pericles zelf een verachtelijke en verzonnen beschuldiging ten laste gelegd�.

Ontuchtige bijeenkomsten organiseeren heet xaijisix. Aspasia zou, ten gerieve van Pericles, in het geheim vrouwen in haar huisnbsp;hebben ontvangen, �AaTraaia Slx7]v EcpEuyEv aCTE^Eia?, toch wistnbsp;Aspasia aan de aanklacht van ontucht te ontkomen.

Hoezeer in de oudheid de goede verstandhouding tusschen broeders hooggeschat werd, toont ons de broedermoord van Timoleon, wiens broer Timophenes te Corinthe als tyran optrad; daaromnbsp;doodde Timoleon hem. Hoewel de moord op een tyran in de oud-

heid verheerlijkt werd, wordt toch van dezen moord gezegd, dat het een dccrep�? xal (xucrwSsi; Ipyov afzichtelijke gruweldaad was.nbsp;Ook Calippus vermoordde zijn broer Dion om langs dezen wegnbsp;te Syracuse oppermachtig te worden: deze moord heet dcr�p�jfxa.

De eerste en meest elementaire plicht tegenover dooden is ze te begraven, vandaar dat dit werk euaspv);; genoemd wordt. Denbsp;moordenaars lieten Pompeius� lijk onbegraven achter. Philippusnbsp;vond het, reinigde het met zeewater en was bezig het te begravennbsp;toen een oude Romein hem smeekte: �) all� o� p�vw ao'i, srpy], to�tonbsp;t� xocX�vnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xdfji�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S� wffTOp supYjpLaTo^ siKrepo�pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xoivwv�v:

,,wil die eer niet voor u alleen behouden, laat mij deze daad van pi�teit, als een gevonden schat, met u deelen�. Eveneens heeftnbsp;men het als een natuurlijken plicht aangevoeld een verdienstelijknbsp;man na zijn dood te eeren overeenkomstig zijn verdiensten; ditnbsp;niet te doen was een dcj�pTjpLa. Toen Aratus gestorven was, werdennbsp;er gezanten naar Delphi gezonden om de Pythia te raadplegennbsp;omtrent zijn begrafenis. Deze sprak: ¹ ²)

BouXe�t), Stx�wv, J^waypiov al�v �Apdrou dpilt;p� �mr] AaX�v] re xaroixopt-ivoio dvxxro^;nbsp;�iQ rb Papuv�psvov rcb S� dvspi. xa'i to Papuvovnbsp;yaiT)? ec7T� dc7�pv)ji.a xal o�pavo� yjS� fidXaCTCTT]!;.

Wilt gij, Sicyon, de laatste eer bewijzen aan Aratus, voor de levens die hij redde, met een passend offermaal ter eere van uwnbsp;gestorven meester? Weet wel dat alles wat hem drukt, hetzij innbsp;den hemel of op aarde een groote smaad is.

�AcT�p7]ji.a duidt ontucht aan �), ook wandaden in het algemeen. Jugurtha schrok voor niets terug, doch gevangen genomen doornbsp;Marius, boette hij zwaar voor �) twv dfj�p7](j!,dTcov, zijn gruweldaden.

Er doen zich voorbeelden voor waaruit blijkt dat dae^ric; en pua-pbc, eikaars synoniemen zijn. Zoo wordt een verraderlijke waard aGz^rii; xal [juap�? genoemd. Marcus Antonius had zijn toevluchtnbsp;genomen bij een armen rechtschapen vriend, die hem gul wilde

onthalen. Hij zond een slaaf naar een waard om wijn te halen, doch de slaaf, in zijn onnoozelheid meenend met een vertrouwdnbsp;persoon te doen te hebben, vertelde den waard dat zijn meesternbsp;Antonius wilde onthalen. �Aaspvjt; xai fjiKzp�? wv � xoctttjXoi; aptanbsp;Tw Tov otxsT7]v aTcsX-ils�v auTot; CTUV�T�i.v� Tcpoi; Mdcpiov; ,,De verraderlijke en verachtelijke waard deelde het, zoodra de slaaf was heengegaan, mee aan Marius�.

Dichters kunnen soms een slechten invloed hebben; zij schilderen bedorven karakters, dieven en geldzuchtigen. Dan volgen dezenbsp;verzen:

T:po�pi�vo(;; oii Sc�irco S� xav aSou Sixtjv, yictePyjxwc ei^ xdXavTOv dpyupo�v;

,,Zal ik dat talent der bruidsgift niet nemen? Zal ik dan maar leven zonder dat talent. Zal ik echter wel kunnen slapen als ik hetnbsp;laat schieten? Zal ik in den Hades niet boeten als ik mij vergrijpen zal aan een zilveren talent?�

Cleanthes was van oordeel dat de Grieken Aristarchus van ¹ ²) dff�pEioc moesten aanklagen, omdat hij het had voorgesteld dat denbsp;hemel in een toestand van rust verkeerde en de aarde in eennbsp;schuinen cirkel rond haar eigen as wentelde.

Ook komt svai^six voor in den zin van bevordering van het godsdienstig leven. Men moet geven, zegt Plutarchus, zondernbsp;vergelding te verwachten: �) sksitx (tuv xzipw 7Tp�'poc(7!.v xrj-dx'jnbsp;xal xaXvjv �)(ovtl [xetknbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-0-io�i Kxvrx:; XYo�arj' 7rp�; �ij(7�[3�Lav:

,,vervolgens moet men geven op een geschikt oogenblik dat een uitstekend voorwendsel heeft, verbonden met een offerfeest ternbsp;eere van een godheid waardoor dan ook het godsdienstig levennbsp;bevorderd wordt�.

�Av�ai.0? komt voor in den zin van godloochenend. 'O (xvj vofii^cuv IIeou? E�vat dcv�crtot; �o-rtv; � S� Toio�ToUi^ vopLL^cov oLo\)' olnbsp;SskjlSx�ixovs^ o� f/axpw S�^ailt;; xvoaioirspxi^ o-�vecttiv; ,,A1s iemandnbsp;niet in de g�den gelooft is hij dan een athe�st ? Maar indien hij gelooftnbsp;in die g�den, waarin de bijgeloovigen gelooven, houdt deze er dannbsp;geen veel goddeloozer begrippen op na� ? Ook komt dv�tnov voornbsp;om aan te geven dat bepaalde opvattingen omtrent de g�den innbsp;strijd zijn met den aan de g�den verschuldigden eerbied. �Ap�nbsp;o�v TO [JLEV XsyEiv Toc cpauXa UEpl twv D-ewv dv�cnov, to Se So^di^Eiv oiixnbsp;dv�CTiov; : ,,Is het dan wel oneerbiedig, minderwaardig over denbsp;g�den te spreken doch niet oneerbiedig een verkeerde opvattingnbsp;over hen te hebben� ?

Het substantief �ai�zyjp vertegenwoordigt den eerbied van koning Numa jegens de g�den. De fluitspelers genieten groote eer ¹ ²)nbsp;To� paotX�co!; Xopd S�vtoi; a�To�t; Sid ttjv irpop r� �O-stov �a�c�T�]Tanbsp;omdat koning Numa hun die gaf wegens zijn eerbied voor denbsp;g�den; opmerkelijk is de toevoeging Trpcx; to ^e�ov.

Plutarchus stelt de vraag waarom de Romeinen de Vestaalsche maagden levend begroeven en niet levend verbrandden. �) II�TEpovnbsp;OTt. xatoucn tou; kttoD-xv�vTap, D-dcTCTEiv S� Trupl t� Tr�p to D-e�ov �otco?nbsp;[i.7) (puXa^aoav o�x Ijv Slxaiov: ,,Of was het ongeoorloofd om, hoewelnbsp;zij toch hun dooden verbranden, een Vestaalsche maagd te verbranden die het goddelijk vuur niet in reinheid bewaakt had�.nbsp;Hier wordt de wending o� Sixaiov gebezigd in denzelfden zin alsnbsp;o� HspiTov wordt toegepast. De Romeinen gaven wat eten ennbsp;drinken mee in het graf van de Vestaalsche maagden, omdat zij �)nbsp;OU tiE|jii.T�v s^i�p'.^ov het voor ongeoorloofd hielden een Vestaalschenbsp;maagd te vernietigen. Zoo blijkt dus dat Stxxiolt;; en D-spuTo:; synoniem zijn.

van een offerdier. Te Delphi, zegt Plutarchus, i) ,,�CTiwir^pa� p�v xaXo�cyt, to ffu�gsvov Ispsrov, oTav ,,0010;;� a7ToS�i,)(amp;^ noemt mennbsp;,,reiniger� het slachtoffer, telkens als men een heilig man gekozennbsp;heeft. Hier wordt dus het offerdier �cncoT7]p genoemd, wellicht omdat het gedacht wordt met de zonden der menschen beladen tenbsp;zijn en aldus den mensch te reinigen. Dat �ctlmttip deze beteeke-nis heeft kan ook afgeleid worden uit het volgende:

De Tralli�rs bepaalden wettelijk dat, indien een Tralli�r een Miny�r of Lelegi�r doodde, hij een medimne erwten moest gevennbsp;aan de nagelaten betrekkingen van den vermoorde, dan pas zounbsp;hij vrij zijn van smet, xaftap�?. Deze verklaring wordt gegevennbsp;op de vraag: Sia tI TpaXXtavol xaffapT^pa xaXo�ai t�v opo^ov xa't,nbsp;y'pwvTat. fxaXicTTa Tipo? a90criagt;ae!.(; Kod toult;; xaffappio�t;: ,,Waaromnbsp;noemen de Tralli�rs de erwten ,,reiniger� en maken zij daarvannbsp;veelvuldig gebruik bij boeten en reinigingen�. Zoo zien wij datnbsp;xah-apxYjp en �cjicoTYip gelijk zijn in beteekenis.

Wat onder een omoQ verstaan wordt, omschrijft Plutarchus nader. H�vts S� slclv �crtot. Sia (3iou, xal xa TToXXa jrsxa xtov 71909?]-xwv SpwaLV o6tol xal (ruvospoupyoucriv: ,,Er zijn vijf ,,heilige mannen�nbsp;die veel doen in samenwerking met de orakelverklaarders en deelnemen aan de ritueele ceremonies�. Deze oaioi zijn dus blijkbaarnbsp;zelf geen priesters doch helpers van priesters en orakelkundigen ¹ ²).

Telkens als een god aan den Romeinschen Staat een dienst bewees, werd hem ter eere een tempel gebouwd of een dankfeest gehouden. Deze gewoonte van dankbaarheid jegens de g�den tenbsp;getuigen, groeide uit tot een vrome traditie die aangeduid wordtnbsp;met 001.0!; vopo.;. Toen Coriolanus met zijn leger Volsci op hetnbsp;smeeken van zijn moeder terugtrok en Rome spaarde, richttennbsp;de Romeinen een tempel op ter eere van Fortuna Mhliebris. Mennbsp;vertelt dat het beeld, na gewijd te zijn, sprak: �) �olcp ps tt�Xsw?nbsp;v�pt�, yuvatxE!; dcoxat, xafftSp�oaohs: ,,vrouwen van de stad, volgens de heilige traditie van Rome hebt gij mij gewijd�.

De wetenschap en met name die wetenschap, die kennis aangaande de g�den beoogt, is een spyov ooiov arbeid die ons nader

tot de g�den brengt en ons meer aan hen gelijk maakt. Het streven naar waarheid, vooral naar de waarheid betreffende de g�den, is een hunkerend verlangen naar goddelijkheid; dit streven isnbsp;ayvsiai; ts ttocctvi^ xal vswxopta? epyov �cnc�Tspov een arbeid die onsnbsp;nader in contact met de godheid brengt dan welke vorm van reinnbsp;leven of tempeldienst ook. De godin Isis werd immers �^apsTwpnbsp;C0971V xal (piX�GocpoM o�CTav buitengewoon wijs en verstandig gedacht.

Als zoodanig werd ook de mantiek beoordeeld. Het geestesleven van den mensch is tot groote dingen in staat doch t6 Ss piavnxovnbsp;psCipa xal Ttvs�pia ffsioTaTov sctti. xal �cricoTaTOV de gave van voorspelling is een goddelijke en heilige ingeving en inspiratie. Immersnbsp;de mantiek leert ons, evenals de g�den dit kennen, het verleden,nbsp;heden en de toekomst. Evenals �) s�ctsPtjp een godsdienstig onderlegdnbsp;persoon aanduidt kan ook het adverbium �cilwp op hetzelfde betrekking hebben. Men zou tot allerlei bijgeloof vervallen zoo mennbsp;alle g�den verhaaltjes zou gelooven; hiertoe geraakt men echternbsp;niet als men ¹ ²) rrapa twv �^YjYOupi�vcov tov pi�hov �crlwt; xal 9i.Xoa�9Cocnbsp;godsdienstkennis leert van hen, die de mythe vroom en met begripnbsp;uitleggen. De combinatie �crtcop xal 9i.Xoc7�(pcop is teekenend voornbsp;Plutarchus� denkwijze.

T� ocnov wijst zoowel op uiterlijke als op innerlijke reinheid. De Egyptenaren leggen sterk accent op praktijken, die voor eennbsp;goede gezondheid bevorderlijk zijn: �) (xdgt;.ic7Ta Ss ratp Ispoopylaipnbsp;xal Ta�p dyvslaLp xal Sialxaip Ijttov evectti to� �alou to uyisivov:nbsp;vooral bij hun heilige diensten en levensregels is de gezondheidnbsp;niet minder belangrijk dan de reinheid. Een gaaf en gezondnbsp;lichaam, gepaard met een innerlijke reinheid, werd van hen, dienbsp;heilige handelingen verrichtten, ge�ischt; zij beschouwden hetnbsp;immers als ongeoorloofd om datgene, wat in alle opzichten rein ennbsp;ongerept is, te dienen met een lichaam of ziel die ongezond ofnbsp;ziekelijk zijn.

eeuwig en een essentieele eigenschap van de godheid is: o�-ev o�S� oCTi�v �C7Ti. o�S� �tcI to� 6vtolt;; X�ysLV �ic, -^v 7^ �'iTTai: �daarom isnbsp;het wijsgeerig onjuist en onvroom tegelijk, te zeggen van het zijnnbsp;dat het was of zal zijn�. Evenzeer is het een theologisch-wijsgee-rige fout Apollo en de zon identiek te stellen. De godheid is eennbsp;eeuwig-zijnde, reine en onsamengestelde eenheid en kent geennbsp;enkele transformatie of wijziging. De zon is veranderlijk, ondergaat transformaties en zwerft. Naar zulk een identiteitsleerstel-ling is het zelfs o�S� axo�stv ocnov niet geoorloofd te luisteren.

De aan de g�den gebrachte eer en hulde wordt met �) siaspsia en ook met �at�Ty]? aangeduid. Sinds Decelea door de Spartanennbsp;versterkt was, hadden de Eleusinische plechtigheden niet meernbsp;plaats gehad. Alcibiades herstelde deze feesten in hun vroegerennbsp;luister en beschermde den optocht met gewapende soldaten. Hijnbsp;deed dit ��j icp�? ffswv �cTL�TTyTa xal Tip�? dcvhpwTrwv S�^av aTcoSo�vainbsp;om de g�den te eeren en roem bij de menschen te verwerven.

De feestdagen der g�den te schenden door op die dagen een doodvonnis te voltrekken, werd als avocnwTaTov beschouwd; het zou een smet werpen op de stad waar dit vonnis ten uitvoer gebrachtnbsp;werd. Phocion en Thudippus moesten op de Diasia den giftbekernbsp;drinken. Aan iedereen kwam het voor dat dit avocnwTaTov ysyo-vsvai. t� fxrjS� �mGys�M ttjv vjtxspav Ixelvtjv, ptyjSs xaffapsGcai. S^jfrocrtounbsp;lt;p�vou TTjv T��Xiv �opTa�^ouCTav: een bevlekking-brengende daad wasnbsp;om met de uitvoering van het vonnis niet dezen ��nen dag gewacht,nbsp;noch de stad onbevlekt bewaard te hebben van burgerbloed opnbsp;het feest dat zij vierden.

Elke menschelijke drift en hartstocht kon in het polythe�stische denken tot een godheid worden verheven. In een beschouwingnbsp;over het menschelijk gevoelsleven wordt verklaard dat het �)nbsp;o�tS Tcd-�-T] TOtj;; hsou? TCOl��V OCTtOV, OUTS Cf.igt; �dXtV rd 77x9-7) hsoup vogt-

ongeoorloofd is menschelijke aandoeningen tot g�den te maken noch om deze als zoodanig te beschouwen.

tot beschermheer heeft, wordt opgemerkt, dat alleen de erotische vriendschap dvocio?, de bescherming van een godheid onwaardignbsp;is. Alle vormen van vriendschap hebben een god als patroonnbsp;|i.�vov S� t� �pWTLx�v WCTUsp Sucnepo�v, dv�ai.ov xoci aS�rnzoTOVnbsp;dcpe�-ra!, alleen de erotische vriendschap, als zijnde niet waardignbsp;daarvoor, staat zonder patroon.

Het substantief dvoCTioTY].; teekent de krenking, die men den g�den aandoet, door bepaalde misdaden. Plutarchus zegt datnbsp;Chrysippus in zijn eerste boek over ,,Rechtvaardigheid� verklaartnbsp;dat de g�den zich tegen sommige misdaden verzetten. Asycovnbsp;�vioi? c)cSi.XY)piai:t�v �v'lo'TacjTl'ai tov llsov, epLCpacnv udcXiv TTjp twv agap-T7}jjLaT(ji)v SiSwCTiv avocjL�TYjTop; ,,Daar hij nu zegt, dat de g�dennbsp;zich tegen bepaalde misdaden verzetten, heeft hij de krenking, dienbsp;men den g�den aandoet door misdaden, in een duidelijk lichtnbsp;gesteld�.

Overdreven religieuze nauwgezetheid komt ook tot uitdrukking in de wending o�^ otuov. Zoo heet het van een slaaf, die de rol vannbsp;een godheid speelt en als zoodanig uitbundig toegejuicht wordt,nbsp;dat het ou/ octlov is hem nog langer slaaf te laten. Nicias gaf verschillende theaterspelen aan het volk. Bij een van deze vertoo-ningen liet hij een slaaf van rijzige gestalte en voortreffelijkenbsp;schoonheid als Bacchus optreden. De Atheners, door dit gezichtnbsp;bekoord, gaven door luid en langdurig handgeklap hun genoegennbsp;te kennen. Toen stond Nicias op en zei:�) wlt;; ofuov -fiyo�To 8ou-Xeueiv xaTaTts^Tjfrnipisvov ffsw owfia, xal tov veavlaxov dcTcrjXeulf�pwcrs:nbsp;,,dat hij het niet met zijn geweten in overeenstemming kon brengennbsp;om iemand, aan een god toegewijd, langer slaaf te laten en terstond liet hij den jongeling vrij�.

Dat er voorstanders geweest zijn van een beeldlooze religie toont ons het volgende. Pythagoras en Numa stemden hierinnbsp;overeen, dat het opperste Wezen niet onder de zinnen valt dochnbsp;dat het een onzichtbare en onvergankelijke macht is, die alleennbsp;met het verstand is te bevatten, daarom verbood Numa de godheid onder de gedaante van mensch of dier voor te stellen: ¹ ²) w?nbsp;o�-�-�offtov xcpofioiow Toi psXTtova to�; ;(sipo(ji.v: ,,daar het niet strookte

met de verhevenheid der g�den om zulke sublieme wezens door iets, wat laag en vergankelijk is, voor te stellen�.

Van den volmaakten mensch werd ge�ischt dat hij zijn plichten tegenover g�den en menschen, va �ai.a xal 8iy.ai,a, nakwam. Plu-tarchus troostte Apollonius over den dood van zijn zoon, die bijnbsp;allen geliefd was. NsavLaxou xoa-friou ttocvu xal a�xppo'joi^ xod Sia-^sp�vTOii; Ta Ts Tzpop �sou;; xal to. Ttpo; yovs�^ xal (piXou!; ocna xa'inbsp;Sixaia SiaipuXa^avTo^: ,,Hij was zeer schoon en bescheiden en kendenbsp;zijn plichten tegenover g�den, ouders en vrienden�.

Vaak treft men oaio:; c.s. aan in voorbeelden waar elk recht-streeksch verband met g�den ontbreekt. Zoo is het nbsp;nbsp;nbsp;�aiov

lastertaal te spreken over gestorvenen. De pi�teitsplicht de dooden in vrome nagedachtenis te houden is oatov. Solon voerdenbsp;een wet in, die verbood over dooden kwaad te,spreken; xal yapnbsp;ocuov Tou; [i.�igt;�crTc5Ta(; Ispo�c;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;want het gold als een plicht

De combinatie av�tnoc xal aSixot; wordt toegepast op dieven en inbrekers. De Laren moesten als waakhonden slechtenbsp;individuen af weren, daarom hebben zij een hond bij zich en zijnnbsp;zelf in hondenhuiden gehuld en er zwerven kwade geesten rondomnbsp;hen �) oli; ol llsolnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/pwvxat xal xoXaCTxal; �m toui; avoatou^

xal aSlxou!; avD-pwxoui; van wie de g�den zich bedienen als straffers en wraaknemers tegen dieven en inbrekers.

Wat Trapa v�ptou? plaats heeft geschiedt avocrlco(;. Langs den weg van geweld en in strijd met alle recht was Tarquinius aannbsp;de macht gekomen; �) oute XajB�vxa ttjv ap/7)v xaXw? aXX� avotrlcoi;nbsp;xal Tcapav�puo!;; ,,hij verkreeg de macht niet eerlijk doch op eennbsp;afschuwelijke, nietsontziende wijze�.

De combinatie ogloq xal Slxaio;; teekent de onschendbaarheid van het volkenrecht. Romeinsche afgezanten kwamen om een verdrag tot stand te brengen tusschen de Galli�rsnbsp;en de stad Elusium. De gezanten hadden geen succes en deden

q Cons, ad Apoll. 1. q Cons, ad Apoll. 27.nbsp;q Vit. Sol. 21.nbsp;q Mul. Virt. 20.nbsp;q Mul. Virt. 51.

tegelijk met de bewoners van Elusium een uit val buiten de muren. In dezen strijd sneuvelde ��n van de gezanten en toen de Gallische bevelhebber hem herkende riep hij uit: mi; napoc Tti xotvanbsp;xal vsvojjLiCTjx�voc Tiaaiv avUpwTTOi? octik xal Slkmcx.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;[i�v

�JjxovTo?, 7ioX�[xia S' sipyacrpLEvou: �dat hij met schending van het volkenrecht, dat bij alle menschen voor heilig en onschendbaarnbsp;werd gehouden, zich als vijand had gedragen hoewel hij als afgezant was gekomen.�

Vaak zagen wij dat de rechten en plichten tusschen ouders en kinderen metnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en�) suCTepr).; getee-

kend worden. Deze verhoudingen worden ook met otno? bestempeld. Toen Coriolanus zijn vaderstad Rome wilde aanvallen smeektenbsp;zijn moeder hem en zei o.a.: ¹ ²) �Jjv pi�v o�v �tnwTaTov avsu tivo? avdy-X7)�; TUj'stv [X� Tcocpd CTQ� Ssou�vTjv ouTco xaXwv xal Stxatc�v; ,,het zounbsp;zelfs zeer plichtmatig zijn dat ik, ook buiten nood, door mijnnbsp;smeekbede deze redelijke en heilzame verzoeken van jou ingewilligd kreeg�. Zoo zien we oaio; ennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;als eikaars synonie

quot;Oaiop slaat ook op betrekkingen tusschen de burgers en hun vaderstad. Sparta ging gebukt ondernbsp;de dwingelandij van Archias en Leontidas. Vele ballingen uitnbsp;Sparta waren naar Athene gevlucht. Pelopidas moedigde hen aan �)nbsp;xal TTp�? t�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;STTOLTjaaTO X�you?, amp;)lt;; oute xaX�v ouff� ocnov eItj

SouXsooucrav ttjv TrarplSa xal (ppoupoupi�vvjv Trsptopav en sprak in samenkomsten tot hen dat het afkeurenswaardig en verfoeilijk was lijdelijk toe te zien dat hun vaderland aan tyrannic en bezetting onderworpen was.

Verraders worden geteekend als gehaat bij g�den en menschen. Te Syracuse begaven lieden zich onder de menschennbsp;om hun geheime gezindheid en gezegden te weten te komen en dezenbsp;vervolgens aan den tyran bekend te maken: ,,tou(; xaXoupi�vou;nbsp;TEpoCTaycoyiSa:;, avD-pwTrou!; dwatouq xal ffsotp �^amp;po�?: ,,de zoogenaamde aanbrengers, een verachtelijk soort menschen en gehaatnbsp;bij de g�den�.

Plutarchus beschrijft hoe Caesar in volle senaatsvergadering werd vermoord. Tot den moordenaar Casca riep Caesar uit:nbsp;av�cas Kdcffxa, tioizIc,] afschuwelijke Casca, wat wilt gij doen?nbsp;In het leven van Caesar roept hij echter; ,,fiLapc�raTs Kdcyxa,nbsp;Tzoiz�q] Hieruit blijkt dus dat ovotrio^ en jriapo^ synoniemen zijn evenals �f.as.lt;^r]q en piapo:; �).

quot;Oatog dient ook in het algemeen als praedicaat ,,goed� bij handelingen en ondernemingen. Cassius, een volgeling van Epicurus,nbsp;zegt dat er geen geesten bestaan, hoewel ik zou wenschen, zegt hij,nbsp;dat zij wel bestonden, dan behoefden wij niet alleen op de machtnbsp;van wapenen en soldaten te vertrouwen doch ook op de bijstandnbsp;van geesten: ��j �oimtoctcov �'pycov xai. xaXXtcjTwv vjysfx�vst; �vte? ;nbsp;,,Wanneer wij leiders zijn van goede en voortreffelijke ondernemingen�.

Een laffe levenshouding door voor levensmoeilijkheden te wijken door zelfmoord, is ouiov. In een gesprek tusschen Cassius ennbsp;Brutus merkt laatstgenoemde op�) w? o�t^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o�jS� dvSpo? spyov

�jTTO/wps�v Tw Sa�[jLOVi., xcd [X7) nbsp;nbsp;nbsp;t6 CTupiTc�TiTov ot.8sGgt;(;, dXX�

dTtoSi.Spdcrx�iv dat het laf en onmannelijk is te wijken voor het lot en niet gelaten op te nemen alles wat ons overkomt, doch er voornbsp;te vluchten.

Ook de collegiale verhouding tusschen veldheeren onderling wordt met oaioc, gekleurd. Antigonus en Teutamus wilden hun medeveldheer Eumenes aan den vijand uitleveren. Deze smeektenbsp;hen dit niet te doen doch hem te dooden of voor de wilde dierennbsp;te werpen of wat ook. Zouden zij dit doen, dan zou hij hen beschouwen �) (1)5 avSpsc? OCTicoTaTOUp xai. SixatoTocTou^ Tispl tov auTwv arpa-Tr,yov yevo[X�vamp;u5 als mannen die zich zeer humaan en nobel gedragen hadden tegenover hun medeveldheer.

Een hardvochtige tyran wordt ��) iv�moq xal Tcapavo|i.o5 genoemd. De term slaat ook op schurken en misdadigers in het algemeen.

�) Vit. Brut. 37. �) Vit. Brut. 40.nbsp;�) Vit. Eum. 17.nbsp;�) Vit. Pomp. 5.

Pompeius bond den strijd aan tegen de zeeroovers omdat hij av�-pf�TTOi;; avoaioilt;i xai dtt�oi;; Touvopot xi^/pdvTa zijn naam aan dezenbsp;schurken en booswichten wilde verbinden.

Theseus regelde het bestuur zoo, dat hij de Eupatriden aanstelde yivoxTxstv Tot S-E�a y.al Trap�/sw dpyovTap diuoSoijp xal v�pwv SiSoi.ox�.'kouq e�vai xal �criwv xal Ispwv �^TjyTjTac om voor de godsdienstige aangelegenheden te zorgen en dat uit hun rangen denbsp;overheidspersonen zouden gekozen worden en dat zij leeraars vannbsp;de wetten zouden zijn; zij moesten in profane en religieuze quaes-ties advies geven. Reeds' meermalen zagen wij dat oawp profaannbsp;beteekent �), hier zijn nu m.i. rd oaicx. Staatsaangelegenheden, zijnbsp;moesten immers Tuap�x�i.v dp^^ovrap xal v�ptwv StSacrxdXoup en rdnbsp;Ispd de godsdienstzaken, want zij moesten ywcooxsiv rd HsLa.

Menschen van buitengewone verdiensten (ouwp) moeten dienovereenkomstig vereerd worden. Zoo ontving Lucurgus te Sparta groote eerbewijzen; hem was een tempel gewijd en jaarlijks werdnbsp;hem, als een god, een offer gebracht. De bliksem sloeg op zijnnbsp;graf waardoor de g�den die plaats voor heilig verklaarden ¹ ²);nbsp;d Tw D-EOfpiAECTTocTw xal �oiwTocTt� TipoTEpov GuvETcsas hetgeen diennbsp;man vroeger te beurt viel, omdat hij bij de g�den zeer geliefdnbsp;en een zeer verdienstelijk man was. quot;Oaiop wijst hier wellichtnbsp;op de groote verdiensten van Lycurgus als wetgever. Volgensnbsp;Apollo te Delphi waren zijn wetten voortreffelijk en een zegennbsp;voor zijn burgers. Zoo moest ook Aratus, een verdienstelijknbsp;iemand, volgens de Pythia begraven worden �) �atrjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;met een

Het substantief �m�TTjp komt voor in den zin van e e r 1 ij k-h e i d. De Phaeaken gaven Odysseus geld mee en brachten hem per schip weg. Odysseus was bang dat de hem wegvoerendenbsp;Phaeaken het geld zouden verduisteren. �) O�s-rai. ttjv twv yp-^fiarcov

crwT7)p�av ikn�Ssi'^LV sivai tt^c; twv lt;I)ai.axwv �tJt�'TTjTO!; hij beschouwde het behoud van het geld als een bewijs van hun betrouwbaarheid,nbsp;w.s. tegenover een gast. In dezen doch algemeenen zinnbsp;wordt het ook gebruikt met betrekking tot Dio. Deze straalde innbsp;de hoogste roem en ieder had den mond vol over hern. Speusippusnbsp;' schreef hem niet trotsch te worden aXk' �pav, ottw? bai�T-q^L xalnbsp;Stxaiocr�vT) xa.1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ixpiaroic, xoap-riaoLC, SixeXtav e�ixXsoc llTjcjst ttjv

�AxaSTjjjiiav doch er voor te zorgen de Academie beroemd te maken door Sicili� te voorzien van onkreukbaarheid, rechtschapenheidnbsp;en goede wetten.

Ondankbaarheid jegens ouders en opvoeders wordt dvouioc; genoemd. Het aangenaamste voor de g�den is, dat men zijn ouders en opvoeders gaarne vergoedt wat zij gedaan hebben. Schiet men hierin te kort dan dv�oiov Tjyo�vTainbsp;xcd ahscrpiov beschouwt men deze handelwijze als ondankbaarnbsp;en slecht. Zoo wordt ook wat in strijd is met de naastenliefde alsnbsp;oortov beoordeeld. Men moet het licht niet uitdooven, wantnbsp;anderen, na ons, hebben het soms nog noodig, outs ydp xpocpljvnbsp;dcpavi^ew octiov ouxo�;; dS'/jv ouy^ �cnov ook mogen wij het voedselnbsp;niet wegwerpen wanneer wij verzadigd zijn.

Zelfs de roem van groote personen negeeren is ou-y ouiov. Er is een gesprek geweest over verschillende filosofen, doch het zounbsp;schande zijn te zwijgen over Democritus, Plato, Empedocles ennbsp;Parmenides dXX� o�S� ouiov svSo�vai ti xai. �cpsXscrha!. y.y.gcf.c,nbsp;un�p a�gt;Twv T�appijCTLa? zip touto S�ct]? (piXoao'pix'v TipcayayovTcov:nbsp;,,men zou hen in eer te kort doen, door van de hoogste vrijheidnbsp;ten hunnen gunste te spreken ook maar iets af te doen, daar zij opnbsp;wijsgeerig gebied zulk een grooten roem verworven hebben�.

�Atpoo-toGa-hai.. Dit werkwoord komt zeer vaak bij Plu-tarchus voor, zoowel in zedehjk als godsdienstig verband. Zeer vaak speelt godsdienstige angst ,,taboe� een belangrijke rol in ditnbsp;werkwoord, zoodat men zeer dikwijls het taboe-begrip erin aantreft.

het louteren en reinigen van zielen in het proces der zielsverhuizing. De zielen der deugdzamen gaan overeenkomstig hun natuur en goddelijk recht over in helden, van helden in daemonen en van.nbsp;daemonen:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;av tsXsov wcrTcsp sv tsXet'^ xaHapUwa-o xxi �mojQ-axyLV

�Ttav aTro9uyo�jCTai to 11v7]tov xa'i 7Ta'9'/;T[.x�v; ,,wanneer zij uiteindelijk, evenals bij een wijding, gereinigd en gelouterd zijn en zij al het stoffelijke en de aandoeningen der driften hebben afgelegd,nbsp;in g�den�. De wendingen xa�apifwffi. en �crtwffwcnv zijn hier eikaarsnbsp;synoniemen en geven, gecombineerd, de intensiteit van ongereptheid weer die van de zielen ge�ischt wordt om in g�dennbsp;over te gaan.

Het angstvallig uitsluiten van cultushandelingen wordt door acpoCTio'joS-a', vertegenwoordigd. Wanneer de vrouwen in hun huisnbsp;de godin Bona Dea vereeren dan sluiten zij daarvan uit hun mannen en al wat mannelijk is, ook t�]v o�v piupnivTjv wp Ispav �Acppo-SiTT;? a9oai.oijvTai: de myrte, omdat zij aan Venus gewijd is, sluitennbsp;zij van dezen cultus uit. Ook heeft dit werkwoord betrekking opnbsp;innerlijke reinheid. De Pythagore�rs verbanden de zwaluwen uitnbsp;hun huizen. Vanwege het in de mythologie bekende verhaal dat zijnbsp;hun jongen verslinden acpoatouvTat Tap /sXiS�vap verafschuwennbsp;zij de zwaluw'en, beschouwen ze als taboe. De smet van moord,nbsp;in de zw�aluwen aanwezig gedacht, zou ook op hen kunnen overslaan.

Zoo wordt ook met dit werkwoord het reinigen van voorwerpen, die besmet zijn, uitgedrukt. Werd te Cumae een vrouw op echtbreuk betrapt dan moest zij op de markt, ten aanschouwennbsp;van allen, op een steen gaan zitten. Daarna echter tov 8s Xiamp;ovnbsp;a�o to�toi� oigt; xaHapov vopii^ovTsp acpwc�iouvTo houden zij dezennbsp;steen voor onrein en zijn zij gewoon hem te reinigen.

Bij voedselvoorschriften in den cultus zien we vaak dit werkwoord toegepast. De priesters van Isis mogen geen knoflook eten: o� 8� ispstp acpocrtotjvTai: ,,de priesters beschouwen het als taboe�.nbsp;Zoo aten de Egyptenaren geen snoek en geen zeebrasem omdatnbsp;deze visschen het mannelijk lid van Osiris hadden verslonden;

Twv i^Wcov a90(jio�cri)'ai. Zoo wordt het ook gebruikt om aan te geven dat de priesters de zee moesten vermijden i).

Dikwijls beteekent het dat men een dag, waarop iets zeer onaangenaams gebeurd is, als een dies ater beschouwt. Volgens de Egyp-tenaren stierf Osiris op den zeventienden van de maand, daarom �oXco? Tov apiUgov to�tov acpoatoovTap verafschuwen zij dit getal.

Het bekend maken van religieuze geheimen moet men ^90-lt;7(.oijCTlgt;ai.. Men treft het ook aan in den zin van gunstig stemmen der g�den. Het is moeilijk aan te nemen dat de menschen oudtijdsnbsp;menschenoffers brachten en dat koningen zelfs hun kinderennbsp;offerden jaXsnch'J xal Suarp�Tcwv opya^ xoa papuhupiiai; OL'pocyi.o�t-[isvoi: om den toorn en verbittering der g�den genadig te stemmen. Ook wordt het aangetroffen in de beteekenis van iemandnbsp;beschermen tegen de gramschap der g�den. De senatoren beraadslaagden over een gepleegde misdaad, sommigen drongen er opnbsp;aan �) ayo(; ty]v c�yxkTjTov eilt;; eva tov a�Tiov Tps',j;aaav u��p r�M aXXwvnbsp;a90(Ttc�crac7igt;ai dat de senaat de schuld op ��n der schuldigen zounbsp;schuiven (en straffen) en zoo de anderen voor den toorn der g�dennbsp;zou behoeden.

Het te niet doen en herroepen van vervloekingen geeft men met a90(noGCT{)'at weer. Alcibiades werd uit de ballingschap teruggeroepen en men besloot hem zijn goederen weer terug te gevennbsp;xxi Tap apap oapoaMaxGamp;xi TrdAiv EuptoXTiiSap xal Kyjpuxap, dp STioivj-cavTo To� Sfj[jiou TrpocToc^avTop en dat de Eumolpiden en de anderenbsp;priesters de vervloekingen, op bevel van het volk tegen hem uitgesproken, zouden herroepen.

Het wordt ook aangetroffen om de vrees, door voorteekenen ontstaan, te verbannen. Er gebeurden allerlei voorteekenen, o.a.nbsp;verzamelde zich een bijenzwerm �) Tuspl t�ttov Tivd toS ji^dpaxopnbsp;svTop ov s^�xXstfTav oi [xdvTE!.p, d90(jLoil[i.Evoi. TVjv SsiaiSavLogiav op eennbsp;bepaalde plaats, die de wichelaars afgesloten hielden om de vrees,nbsp;�door voorteekenen ontstaan, te niet te doen.

Betreffende Olympias, de moeder van Alexander, gebeurden vele wonderlijke teekenen. Zoo gebeurde het dat, toen Olympiasnbsp;te bed lag, een slang zich naast haar uitstrekte, wat de liefdenbsp;en de genegenheid van Philippus, haar man, benevelde, met alsnbsp;gevolg dat hij haar niet zoo dikwijls meer bezocht hetzij uit vreesnbsp;voor vergiftiging van den kant van zijn echtgenoote z�tz xvjvnbsp;�piOaav O)!; xpsiTTOVi. auvo�crTjc acpotno�fxsvov hetzij hij uit godsdien-stigen schroom haar omgang vermeed, omdat zij zich overgaf aannbsp;een hooger wezen. Zoo onthoudt zich iemand, tengevolge van eennbsp;droomgezicht, van het eten van eieren, a^oCTiouaD-ai.

De godenkrenkende laster uit de wereld helpen wordt eveneens met dit werkwoord aangeduid. Uit de verhouding van Olympiasnbsp;met een god, in de gedaante van een slang, zou Alexander geborennbsp;zijn; �) �rspoL S� cpor.aw auTrjv acpoaio�a^xi. anderen zeggen dat zijnbsp;dit bestreed als zijnde een beleediging jegens de g�den.

Ook wordt de angstvallige houding in het straffen van de Ves-taalsche maagden met a90CTto�CTafat geteekend. Stond het vast dat zij haar kuischheid geschonden hadden, dan werden zij levend innbsp;een onderaardsche cel begraven, waarin een bed geplaatst werdnbsp;met een brandende kaars, verder wat olie, water en melknbsp;(ooTiep a90CTi,ou[ji,�vMV t� piT] Xipico SiaipHeLpsiv aSipia Ta�p [xeytaTati;nbsp;xaffiEpcopiEvov ayicjTSLatc als kon men het niet over zich verkrijgennbsp;om een persoon, door de plechtigste wijdingen geheiligd, doornbsp;honger te laten omkomen. Zoo slaat het ook op het vereerennbsp;van bepaalde objecten uit angst. Hup pi�v yz Trapa MfiSotp xalnbsp;�Atraupioip (Sapjiapixat; zyzi Ttpiap, o� cp�pco Ta pXarrTovTa flEpa-Treijoucn Trp� twv aspivwv acpoCTto�fxsvot; ,,Het vuur wordt op de wijzenbsp;van barbaren ge�erd bij de Meden en Assyri�rs, die schadelijkenbsp;dingen vereeren uit vrees, terwijl zij die uit angst, als waren hetnbsp;heilige objecten, vereeren�.

Het kan echter ook, evenals ziaz^z�v, rechtstreeks op de ver-eering der g�den slaan. Er wordt uiteengezet hoe de eerste gedichten van lyrischen aard dienden om de g�den te huldigen, hun heldendaden en verjaardagen te bezingen. �) To yap Trp�p too?

�vlsou? t�^ Po�XovTai a90C7ico(7af/,svot, s^�pawov s�iamp;U!; �nl ts ttjv 'Ofi,-;Qpou xocl Twv aXXcov Tcolrjtjiv: �Nadat zij, volgens hun meening, aan hunnbsp;verplichtingen jegens de g�den voldaan hadden, gingen zij pasnbsp;daarna over tot de gedichten van Homerus en andere dichters�.

Met betrekking tot smeekelingen wordt het aangetroffen. The-mistocles werd verbannen en zocht zijn toevlucht bij Admetus, den koning van de Molossers. Hij nam den zoon van den ko-ning in zijn armen en wierp zich neer bij de haardstede. Dezenbsp;vorm van smeeken mag bij de Molossers niet geweigerd worden.nbsp;Men neemt aan dat Admetus hem dit liet doen a);; a90CTia)craiTonbsp;Tzpbq Tou^ SicoxovTa:; tyjv avayxvjv Si.� '^v oux sxSlSwo'!. tov avSpa opdatnbsp;hij den achtervolgers de dringende reden zou kunnen voorhoudennbsp;op grond waarvan hij den man niet zou kunnen uitleveren.

Bepaalde voorteekenen als onheilspellend beschouwen is acpo-lt;7to�cTD-ai. Pompeius beweerde, dat hij het had hooren donderen en sXuus TVjv IxxATjcrtav slO-icrfi.svwv aqjoCTi.o�cffai. ra rotauTa, xalnbsp;p7]Ssv �nxxupo�v Stoc77]uH.? ysvopsvTjp hij brak de vergadering op, wantnbsp;de Romeinen w'aren gewoon dit als een kwaad voorteeken te beschouwen en niets te bekrachtigen als er van den hemel teekenennbsp;gegeven werden. In dezen zin komt het meer voor ^). Ook wen-schen dat bepaalde voorteekenen geen slechte gevolgen hebbennbsp;wordt met dit werkwoord aangeduid. Iemand, die allerlei won-derteekenen beleefd had, ging naar een wijsgeer: *) t�v Ss acpocnw-lt;Td(j.svov xal xsXsuiravTa xaff� �aUTOv �pav xal TTpocysuxs^ltai zo�p ffso�?;nbsp;,,deze wenschte dat de voorteekenen geen kwade gevolgen zoudennbsp;hebben en gaf hem den raad de noodige maatregelen voor zich tenbsp;treffen en smeekbeden tot de g�den te richten�.

Een bedreven misdaad goed maken is (Z9ocr!.oijlt;jf)'ai. Theseus stelde de Isthmische spelen in ter eere van Sciron. To� O�jc�ocx;nbsp;d9oc7!,ou[i,�vou tov 9�V0V Sia t7)v c7uyysvEi,av: ,,Zoo trachtte hij dennbsp;doodslag, aan hem begaan, te verzoenen, gezien hun nauwe verwantschap�.

We treffen het aan in den zin van weigeren, van de hand wijzen. Afgevaardigden kwamen tot Numa om hem de koningsmacht op

te dragen. Hij wees echter op de genoegens van het eenvoudig landleven en op de gevaren van de koningsmacht; toio�toi?nbsp;XoyiCTfzot^ alt;po(7ioi�(i�vou tvjv (BacriXsiav tou avSpo^: �door zulke motieven trachtte Numa het rijksbestuur, dat men op zijn schoudersnbsp;wilde leggen, te ontduiken�. Zoo trachtte Sulla Achelaus aan denbsp;Romeinen ontrouw te doen worden:^) dcpomouix�vou Ss to� �Ap-XsXdou T-/)v TcpoSoGLxv: ,,doch Achelaeus wees dit voorstel van verraad af�. In deze beteekenis komt het meer voor �).

De grondige afkeer der Atheners voor den koningstitel wordt uitgedrukt met dit werkwoord. Demetrius hadden Atheners zeernbsp;groote diensten bewezen, daarom gaven zij van alle opvolgersnbsp;van Alexander hem het eerst den koningstitel dXXw? dcpowtoug�-V0U5 Touvoga hoewel zij anders afschuw hadden voor dezen titel.

Het feit dat de Romeinen den dag, waarop zij een groote ramp geleden hadden, als een dies ater beschouwden, wordt met dcpo-Gto�ad-xt aangegeven; �'AXXtj ts yap Tjpspa ttjvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yjTzyj^-rjaxv,

�^v �AXiaSa Six tamp;v Troxapiov xaXouvTsc acpocjiouvTai; ,,Zoo werden zij in den strijd overwonnen op een anderen dag, dien zij naar de riviernbsp;Alliensis noemden en als een ongeluksdag, als taboe, beschouwden�.

In Elis werden geen muilezels gefokt, omdat koning Oenoma�s, een groot paardenliefhebber, hierover vervloekingen had uitgesproken. De bewoners van Elis 9o[3oi)p,evoi. ttjv xaxdpav sxsIvtjvnbsp;d90(7toijv-ai onthouden zich van muilezels fokken uit vrees voor dienbsp;vervloekingen. Ook ziet men het toegepast om het oppervlakkignbsp;volbrengen van een opgenomen taak aan te geven. Pericles werdnbsp;door het Atheensche volk als aanklager van Cimon aangesteld.nbsp;Elpinice, de zuster van Cimon, trachtte hem van deze taak afnbsp;te houden. Het gevolg was; �) dvra^ dv�crTir) ttjv TrpopoXljv d^oaiou-[x�vop; ,,dat hij slechts ��n keer opstond om zich van de hem opgelegde taak te kwijten�. Ook duidt het �t straffend optredennbsp;aan bij schending van het internationaal recht. Caesar had afgezanten gevangen genomen; velen waren van meening; �) �90-

cTio�pisvot; TO Trapaa-TT�vSrjfia UTi�p t^c; n�Xsac,: hem voor den Staat te laten boeten voor dit misdrijf.

Met dit werkwoord wordt niet alleen gewezen op inwendige reinheid doch ook op uiterlijke reinheid. Voor een rein levennbsp;wordt aanbevolen dat men geen groenten eet wp ot iruffayopixoi,nbsp;Tou? [x�v Kudcgout; a9wcrio�vTo evenals de Pythagore�rs zich onthielden van boonen. Dit slaat wellicht op de uiterlijke reinheidnbsp;op grond waarvan ook de Joden zich van varkensvleesch onthouden. T� Ss �SI.OV xpsa? oi avSps^ acpoo�i.oijCTifai. Soxouffi., 6ri [laXiazoi.nbsp;oi pdcppapoi. Tap STuXsuxtap xal Xsrcpap SuCTj^spatvouai, xal tt] TTpocrpoXTj

Ta ToiauTa xaTap�cxsuhai. Tcddf�] Toup avlfporTroup o�ovTai; �Het schijnt dat de Joden het varkensvleesch als verontreinigend, taboenbsp;beschouwen omdat de barbaren afschrik hebben van uitslag ennbsp;melaatschheid, welke ziekten, naar zij meenen, opgeloopen wordennbsp;door het eten van dit vleesch�.

De wending xaffoffiouwhai wordt gebezigd in den zin van wijden van Vestaalsche maagden ¹ ²), priesters als ook voor het opstellennbsp;van afbeeldingen die een religieus karakter dragen. Ook vindtnbsp;men het toegepast voor het wijden van boomen en planten aan denbsp;g�den. De vraag wordt gesteld �tivi Xoycp HodsiSc�vt xat Aiovuctwnbsp;T7]v TTtTuv oi T�aXaioL xaHwatwcrav waarom de ouden de pijnboomnbsp;aan Poseidon en Dionysus hebben gewijd. Eveneens is het inwijden in de mysteri�n xahoatouaD-ai. Wie zou beter weten dan jij,nbsp;Clea, dat Osiris identiek is aan Dionysus ? Jij staat aan het hoofdnbsp;van de thyaden te Delphi en ��) To�p S� �Ocnpiaxotp xaamp;wcnwgsvyjvnbsp;kpo�p (XTTo TTaxpop xal |i.r)Tp�p door je vader en moeder ben je ingewijd in de mysteri�n van Osiris.

Opvallend is het, dat het beteekenen kan een volk onder goddelijke leiding plaatsen. Boven alle lof zijn zij verheven, die tegen de dierlijke en brute hartstochten der menschen zijn opgekomennbsp;door het instellen van wetten, staatsbesturen en ambten, vooralnbsp;door het instellen van die wetten waarbij aan de g�den gedacht

�) nbsp;nbsp;nbsp;Quaest.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Conv.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;IV.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5. 3.

is fi xal Auxoupyof; AaxsSat[j.ovtoup, xai NopiSi; 'Pwfxaiou^, xal �'I(0v 6 nxAxio:; �Aamp;rivaioup, xai AsuxaXiwv quot;EXXyjva^ �fxo� Tt. Travxa?nbsp;xaamp;wo'LCOcrav,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xal opxoiQ, xal ptavTSupiaai. xal (pyj^ixip, IfxTraamp;sli;

Trpo? xa Dsia Si� eXttISwv apia xal (p�^cov xaxaaxYjo'avxst;: �waardoor Lycurgus de Lacedaemoni�rs, Numa de Romeinen en de oudenbsp;Ion de Atheners en Deucalion bijna alle Grieken onder goddelijkenbsp;leiding geplaatst heeft, door gebeden, eeden, orakels en voor-teekenen, terwijl zij hen aldus onderdanig maakten door hoopnbsp;en vrees tegenover de g�den�.

Ook kart het zich voordoen in zuiver zedelijk verband, het slaat dan op de magistraten in den zin dat het hun plicht is denbsp;belangen van het volk te behartigen. Tiberius Gracchus hieldnbsp;een rede tot het volk waarin hij o.m. zei: �cprj yap Ispov xov Sajaap-}(ov elvai xal acruXov, 6xi xw Srjpicp xaHwalcoxai xal xou Syjpiou irpo-�ax7)X2v: ,,een volkstribuun is heilig en onschendbaar omdat hijnbsp;het volk is toegewijd en over het volk staat aangesteld.�

Slechts schaarsch is het gebruik van het compositum �^ocrioijv. Het wordt gebruikt om het wijden van vuur aan te duiden. Hetnbsp;vuur bezit groote beweegkracht die het aan alles meedeelt en isnbsp;bijgevolg de ziel van alle dingen, daarom stelde Numa Vestaalschenbsp;maagden aan om het vuur steeds te bewaken en �^ocnwaai xalnbsp;9poup��v axolfjiTQxov �v six�vi xr^p xa Tcdvxa xocjjjio�ff-^? aiSlou Suvdfxecocnbsp;en hij heiligde het vuur en beval het steeds brandend te houdennbsp;als zinnebeeld van het eeuwig vermogen, waardoor het heel-alnbsp;in stand gehouden wordt.

Verder komt het voor in den zin van de g�den verzoenen: ¹ ²) �^OCTicoCTaorltai xd Its�a.

Bij dezen auteur komen alle betrokken termen voor. Zooals gewoonlijk zullen we eerst suerepv)? c.s. in godsdienstig en daarnanbsp;in zedelijk verband behandelen, en tenslotte omoq c.s. in dezelfdenbsp;volgorde.

aanbieden, daardoor toonde hij^) to zuaz'^iq. Lucianus geeft nu het woord aan een Delphi�r, om, ondanks Phalaris� wreedheid,nbsp;het aannemen van dit wijgeschenk te bepleiten. Men moestnbsp;[iriTZnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;avSpa Suvixctttjv �ijci-�[Bo�vTa [X'/jTE avaD-Tjjj.a TjSv] tw �8-�lt;�

xaD'Wji.oXoyTjg�vov dTcoXXoTpioijv een vorst, die een vrome daad verricht, niet tegenwerken noch het geschenk, voor de godheid reeds bestemd, weigeren. Hier heet dus siktePe�v ; een tempel geschenkennbsp;aanbieden. Verderop wordt deze term heel duidelijk in genoemden

[xyit� d7ToxX�L�(.v TO kpov To�^ �ija-�[3oiiCTi. [j.r)T� TY]v TzoAiv Ttpoc, �cTcavTa;; dvhpwTiou^ SiapdXXEtv Ta 7T�[i.7r�(j.eva tw D-ew (Tuxo'pavTO�aav y.a.1nbsp;(j;Yi9W xal Sixa(7T7]pLW Soxi.|j.d^ouc7av tou:; dvaT!.{)-svTap' o�Ssl^ ydp sTt.nbsp;dva-�-ElVaL ToX[XY]CT�t.�V dv slSwp o� TTpOCTY)(l�[j|.�VOV TOV -ifsOV 6 TI. dv [XYj

TTp�TEpov AeX9o'ic; Soxvj: ,,Ik verzoek u .... de tempels niet te sluiten voor de vrome aanbieders van geschenken en den staatnbsp;niet bij alle menschen in opspraak te brengen als zou hij bezwaarnbsp;hebben over de aan de godheid toegezonden geschenken en alsnbsp;zou hij de schenkers voor het gerecht onderzoeken. Niemand zounbsp;het meer wagen geschenken aan te bieden, daar hij weet dat denbsp;godheid geen geschenk aanvaardt als dit niet van te voren door denbsp;Delphi�rs is goedgekeurd�. Neen, zoo gaat de pleitbezorger verder,nbsp;men moet de geschenken accepteeren ongeacht het zedelijk levennbsp;van den schenker. De geschenken aan den tempel beteekenen eennbsp;groote bron van inkomsten voor de Delphi�rs, bijgevolg moetnbsp;men de eischen niet al te streng stellen teneinde deze inkomstennbsp;zoo hoog mogelijk op te voeren. Gezien de slechte bodemgesteldheid zouden wij steeds in ellende zijn, doch *) t� 8� tEpov xal H�O-iOi;nbsp;y.cd To ypTjUTYipiov xal ci 01)ovtE(; xa'i ol e�cteIBo�vte^ .... Ta�Ta 7) Trp�a-oSo?, �vteG-�-ev 7) EUTTopta de tempel, de godheid, de offeraars, zijnbsp;die geschenken aanbieden, dit alles bepaalt ons inkomen en onzenbsp;welvaart.

Zoo wordt ook euctePtj? gebruikt in den zin van gever, schenker. De tempel dankt zijn groote rijkdom en bijgevolg de bewonersnbsp;rond dit heiligdom zijn welvaart aan de tallooze giften; laten wij

dus de geschenken aannemen en aldus i) UTTTjpsTo�vTa^ ag9oiv, xal Tw hsw xa'i -lolc, s�dsp�ai voldoen zoowel aan de godheid als aannbsp;de vrome gevers.

Men vindt zelfs �ucrs[isia in de beteekenis van wijgeschenk. Phalaris is weliswaar wreed, doch, dank zij de godheid, heeft hijnbsp;een goede en rustige zeevaart gehad en is behouden geland, lt;bnbsp;xa'i SyjXov oti. TrpoCT�sTai, t7)v tou [xovap^oa s�ff�^eiav waaruit duidelijknbsp;blijkt dat de godheid het geschenk van den vorst aanvaarden wil.

�) np�; 8s TOV �l)(7�(3�i y.xl tptX�h-EOV nbsp;nbsp;nbsp;(ZifEOi; Kvl O-VOmOQ � cpi?M^

Sia^aXXcTXi xxi w? to D-e�ov Trapco-9'O�(j.�vo? xai T7]v rcpovotav apvoupie-vo;: ,,Bij een geloovig en vroom mensch wordt een vriend belasterd als godloochenaar en goddeloos en dat hij de godheid verwerpt en niet in de voorzienigheid gelooft�. Hier zou men kunnen aannemen dat eutjs^-^c; geloovig beteekent, in het bestaan dernbsp;g�den gelooven, wat de voorwaarde is tot 9i.X�hEo? de g�den ver-eeren, evenalsnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hem teekent, die niet in het bestaan der g�den

Het miskennen der goedheid van de g�den voor mensch, dier en ding is *) ao-�peoa.

De g�den tot het kwaad verleiden wordt door den spotter Lucia-nus als dcCT�pEia gekenmerkt. De Stoa en de Academie treden op voor de rechtbank en doen hun beklag dat Meth� en Hedon�nbsp;eenige van hun volgelingen door verleiding aan hun school ontrukt hebben. Maar, zoo zegt de Stoa, xaciroi zi av lywyE ayavaz-Toi7]v xar� auTT]? (jLtjS� twv D-ewv (oeiSszxL, xXka. t7]v s7r(.(jL�X�t.av a�iTwvnbsp;StapdiXXEi; wctte ei at�cppovE�Ts, xal aCTspsla? av Slxrjv Xapoirs Trap�nbsp;a�iTvit; waarom zou ik vertoornd zijn op Meth� daar zij zelfs denbsp;g�den niet spaart en den draak steekt met hun zorgen? Als gijnbsp;verstandig waart zoudt gij haar aanklagen op grond van het feitnbsp;dat zij de g�den verleidt.

Onder EixTEpEr? worden zij verstaan, die een juiste voorstellingen een goed begrip betreffende de g�den hebben. Er zijn van die dwazen die bij offers, feesten en optochten ter eere van de g�den

meenen dat de g�den zoo hulpbehoevend en zwak zijn, dat zij de menschen noodig hebben en van den anderen kant denken zijnbsp;van de g�den alles te kunnen afkoopen door offers en gebeden.nbsp;Ten opzichte van zulke menschen moet men zich af vragennbsp;Tc�Tspov zhaz^zic, aiiTou^ )(p7) xaXstv ij Touvavx�ov lyamp;pou? xal xaxo-Satpiova? of zij godsdienstig juist geori�nteerd zijn ofwel rampzaligenbsp;dwazen zijn tegenover de g�den.

Wie twijfelachtig staat tegenover de godenverhalen heet soms �crepTjt;. In een dialoog tusschen Tychiades en Philocles wordt denbsp;oorzaak van allerlei verzonnen verhalen besproken. Indien iemandnbsp;niet gelooft in de verzinselen betreffende het graf van Zeus, hetnbsp;te voorschijn komen van menschen uit drakentanden, dan ��)nbsp;oLOZ^ric, o5tO(; ys xal dv�7)TO(; auTo�^ eSo^sv outw TcpoSfjXoi.? xal dXyjh�fft.nbsp;TipocygaCTW dTruiTwv wordt hij voor scepticus gehouden en voor eennbsp;dwaas, omdat hij zulke evidente en ware feiten niet gelooft.

De geheime raadsbesluiten der g�den aan de levenden openbaren is dcCTspsta. Menippus was levend in de onderwereld afgedaald ennbsp;had daar met eigen oogen aanschouwd welke straffen de g�dennbsp;den misdadigers toekennen. Na zijn terugkeer vroeg Philos hemnbsp;hiernaar. Menippus antwoordde hem dat het niet geoorloofd wasnbsp;de geheimen der g�den te openbaren gv) xal rit; Ijga!;

Ypsccpajv acrspsla? sttI tou 'PaSapiavUuo? want iemand zou hem dan wel kunnen aanklagen van verraad voor de rechtbank van Rada-manthus.

Hoe de Grieken zich de g�den afgunstig voorstelden op groot geluk en roem der menschen en hoe zij zich beangst gevoeldennbsp;voor den �pD-ovot; der g�den, die allen en alles wat hen nabij komt,nbsp;neerslaan � denkt slechts aan den ring van Polycrates bij Herodotus � blijkt ons duidelijk uit het gedrag van Panthea. Dezenbsp;schoone dame is, naar haar opvatting, veel te uitbundig doornbsp;Lucianus geprezen. Zij wijst dit uitdrukkelijk af en roept denbsp;godinnen tot getuigen dat hij haar, tegen haar wil in, te hoognbsp;verheven heeft, dat het geschrift een doorn in het oog is en datnbsp;hij het gepubliceerd heeft ou gdcXanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ouS� �gImq Ta 7rp�?

houding tegenover de g�den. Hij had haar vergeleken en gelijk gesteld met g�den en godinnen, i) �ES�xsi ts acr�P'/)[roc EauT^ xai

7rX7][X(i.�A7]pi!X TO�TO S�'StV, zl UTTOfXSVO!. T'^ �V KvtSo) Xat T'fj �v Kt^ttocc;

�fToia X�yso-hai.: �Het scheen haar heiligschennis en zonde toe wanneer zij goed zou vinden met de Cnidische Aphrodite of met.nbsp;Aphrodite in de tuinen gelijk gesteld te worden�. Zich op ��n lijnnbsp;stellen met een goddelijk wezen is dus aCT�p7)[ra, ook wordt hetnbsp;aangeduid met �.ai^zw.. Eveneens het werkwoord �lgz^zlv betee-kent de g�den krenken door menschen al te hoog te prijzen. Lucia-nus wijst er op dat ook Glaucus door een dichter zeer hoognbsp;geprezen werd en¹ ²) o�rz �xeivoi YjjjLwavTo rj tov rXa�xov yj tov 7ro!.7;T7)vnbsp;�wg atTEpo�vTa �Eol TOV ETuatvov de g�den straften noch Glaucus nochnbsp;den dichter naar aanleiding van den lof.

Daarentegen betwist Lucianus, dat het ocaE^�c; is iemand met de beeltenissen van een godheid te vergelijken. In zijn verdedigingnbsp;zegt hij, dat hij haar niet vergeleken heeft met de godinnen zelfnbsp;doch met hun afbeeldingen, die als meesterstukken van de kunstnbsp;gelden en�) raS� utz� avD-pwTcwv yEyEvrjpi.�vo' oux aCTE^s^, oLpia!., avhpc�-Ttou? zixi^zi'j het wekt de afgunst der g�den niet op door datgene,nbsp;wat door menschenhanden gemaakt is, te nemen om het metnbsp;menschen te vergelijken.

slaat zoowel op religieuze als zedelijke misdrijven. Toxaris heeft veel hoogachting voor Orestes en Pylades. Mnesippus wijst ernbsp;echter op dat zij den koning van Scythi� hebben gedood en datnbsp;zij Artemis en haar priesters hebben weggevoerd. Als gij nu zulkenbsp;menschen eert dan �) �piol pi�v yap Soxelts Ta/niTa dlv ourcx; xaz^z�^nbsp;a�Tol xai (xhEoi yEv�chai. komt het mij voor dat ook gij spoedignbsp;eveneens zoo misdadig en goddeloos zult worden.

nu dat hij als zoodanig beschuldigd werd omdat hij de godsdienstige traditie der Atheners verbrak door niet in de traditio-neele staatsgoden te gelooven en nieuwe in te voeren. Bij het

opsommen der slachtoffers van den laster zegt Lucianus; zi yap av Tip 7] tov So^xpKTVjv Xsyoi tov dtSizojp Trp�p Toup �A9'7]vaioupnbsp;Sia[3spXr;[x�vov wp aasp-?] xa'i sTr�pouXov; �waarom zou ik nog Socratesnbsp;vermelden die ten onrechte bij de Atheners belasterd werd alsnbsp;vijand en belager van de g�den� ?

Zelfs op vriendschappelijke voet te leven met tempelplunderaars gold als een da�pvjpia. Antiphilus had den tempel van Anubis geplunderd. Toen hij te midden van zijn vrienden gevangen genomen werd, bood niemand hem hulp, aTrscrpscpovTo, t�p �Avou-P'.Ssiov crscTuXTjx�Ta xa'i das^Tjijia a�TWV 7]yoijVT0 sivai et tjuveTri�v ttotsnbsp;7} CTuveiaTtdh7]c-av a�)Tw doch zijn vrienden keerden zich van hemnbsp;af omdat hij het Anubideum geplunderd had en zij beschouwdennbsp;het zelfs als een schande ooit met hem gegeten of gedronken tenbsp;hebben.

Eenige malen wordt sias^-qc; c.s. toegepast in gevallen waar uitsluitend sprake is van verhoudingen tegenovernbsp;menschen. Soms gebeurt dit doordat bewust menschelijkenbsp;aangelegenheden gelijk gesteld worden aan goddelijke; zoo laatnbsp;Lucianus de philosophie gelijkstellen aan den godsdienst, wanneer hij Plato de woorden in den mond legt; Ntj Ata, lt;!gt; 3)iXo-(Tocpia, TuavTC�v ys kpocuXojjV aas[3�CTT0tTop, op tyjv i�p�TaTy]v ak y-cc/mc,nbsp;dyopsusiv STi:�7_�tp7]ci�sv xai. TjfXKp drcavTap, m�aoi ti Trapa ctou paffovTspnbsp;To�p [xeD-� Yjgap xa.TaXsXoiTragEv: ,,Waarlijk, Philosopia, van allenbsp;heiligschenners is hij de brutaalste, omdat hij het heeft durvennbsp;bestaan u, zeer eerbiedwaardige, te belasteren en ook ons allen,nbsp;die iets van u geleerd hebben en aan ons nageslacht achtergelaten hebben�. In dezen zin komt ooknbsp;nbsp;nbsp;nbsp;voor.

Onder den persoon van Parresiades wijst Lucianus er op dat velen philosophen zijn in uiterlijk � baard, manier van loopen,nbsp;kleederdracht � doch in werkelijkheid leven zij volstrekt nietnbsp;volgens de principen van Philosophia. Hun slechte praktijken ennbsp;ondeugden worden dan door de buitenstaanders op rekening vannbsp;Philosophia gezet. Kunt u nu, vraagt hij, op grond van deze weliswaar scherpe, doch ware critiek �g� tov awEpoCvTa TjyYjdsaamp;ainbsp;Eivai; mij als een aantaster van het heilige beschouwen? ,,De

waarheid mag niet gezegd worden� blijkt een kwestie van alle tijden, doet men het wel dan heet men bij zijn tegenstanders eennbsp;aas^Y)!; te zijn en zich schuldig te maken aan atrspstv.

Van den lasteraar wordt gezegd w? aSixo? � toioGto? xal Tirapa-vopi�p saTi zal awsl�Yjp zal to�c, }(pw[x�voi(; stcl(^y][xlop, piSiov zaTapLaD-siv dat het voor de hand ligt dat zoo iemand onhebbelijk, onbeschaafdnbsp;en onbeschaamd is. De begrippen, met ocStzoc, Trapdcvopio? en aaspv):;nbsp;uitgedrukt, zullen wel niet verschillen van elkaar en kunnen dannbsp;ook als eikaars synoniemen beschouwd worden in den zin vannbsp;iemands eer en goeden naam bezoedelend.

Reeds hebben wij kunnen vaststellen dat een onpartijdig oordeel nbsp;nbsp;nbsp;tot epitheton heeft; voor het tegengestelde wordt

av�caoc en acrsS'/); gebruikt. Solon en Dracon stelden wetten in, die de rechters onder eede verplichtten beide partijen gelijkelijknbsp;aan te hooren met gelijke welwillendheid, totdat blijken zou vannbsp;welke partij het pleidooi het rechtvaardigst was, want een oordeelnbsp;te vellen icpiv S� ys avTs^cTocaai. ttjv ar^oXoylav zaTy;yopla, ttkv-ac7s[i'^ zoc'i av�tnov TjyYjaavTo easaffai ttjv zpttnv alvorens denbsp;beschuldiging tegen de verdediging af te wegen, beoordeelden zijnbsp;als volkomen onbillijk en onrechtvaardig. In dit voorbeeld isnbsp;dvoCTiop en das(iy)!; synoniem.

Hoewel Alexander de Leugenprofeet allerlei sexueele uitspattingen beging ¹ ²) TipoXsyojv Sz tckctiv (XTi�yzaamp;cu uaiSlou CTOVoucrtap, oit; �r.Gz[izq, 6v vermaande hij allen zich van knapenliefde te onthouden, daar dit iets verfoeilijks was.

quot;Ogio' heeft vaak betrekking op ritueele tempelvoorschriften. Zij, die een doode hebben aangeraakt, mogen in geen zeven dagennbsp;den tempel betreden:�) rcp� Ss too-�wv ijv scrsX-iloic-tv, ouz ogio.nbsp;-oi�oucuv: ,,gaan zij binnen dit tijdperk den tempel binnen dannbsp;plegen zij ongeoorloofde daden�. Pas na een bepaald tijdstip of

speciale reiniging wordt men in een dergelijk geval weer als ritueel-rein beschouwd �n acht men de besmetting des doods, waarmee men den tempel niet mag binnengaan, verdwenen. Vele tempel-voorschriften bevatten op dit punt soortgelijke voorschriften. Denbsp;bloedverwanten van den doode blijven zelfs dertig dagen buitennbsp;den tempel en laten hun hoofd kaal knippen, want 7zpi,v 8� tocSsnbsp;TTOc^uai, o� crcpt(7i �aLsvai outov v��r zij dit gedaan hebben mogennbsp;zij niet in den tempel. Zoo mag een pelgrim, die een offer in dennbsp;tempel gebracht heeft, niet op een vreemd bed slapen doch alleennbsp;op den grond; o� yap ol s�vyj^ sTup�jvai oaiov sp ttjv koyu-o� a�D-t;;nbsp;aTuxscjamp;ai. want hij mag niet op een bed slapen alvorens hij zijnnbsp;tocht heeft afgelegd en in zijn eigen land is aangekomen.

Met minachting spreken over het dansen dat in het religieus leven zulk een groote rol speelt is avootov. Crato heeft het land aannbsp;dansen, daarom brengt Lycinus hem onder de aandacht dat hetnbsp;dansen ook plaats vindt bij godsdienstige feesten, vervolgensnbsp;wijst hij op de Corybanten, het dansen bij Homerus, bij de mysteri�n en feesten van Bacchus en vermaant hem tenslotte: ¹ ²) opanbsp;piT) av�Giov f) xaryjyops�v �Tci.TTjSs�pia'rop �slou rs aua xcd (j.ucTi,xoijnbsp;xaL Tocro�Toip Ifso�p �oTrouSaapisvou: ,,Zie toe of het niet ongeoorloofdnbsp;is een praktijk te veroordeelen, die goddelijk en mystiek is ennbsp;�door zooveel g�den reeds is uitgevoerd�.

ysvsCTxiaL xai Aiop Mivco xa'i. quot;Apsop �AaxiXixcpo'j xai A�t�auxov 'Ep-pisw;: ,,Hoe zou het immers geloofwaardig zijn dat Aeneas een zoon van Venus is. Minos van Juppiter, Ascalaphus van Mars ennbsp;Autolycus van Mercurius� ?

De g�den beloonen in de onderwereld �) To�p ayaffo�p te xa't ��aio'jc, xal xaV apsxTjv pE^icoxoTap de goeden n.1. hen, wier levensgedrag onbesproken geweest is en die deugdzaam geleefd hebben.nbsp;Wellicht zijn met �crEou? diegenen bedoeld, die tegenover de g�den

schuldloos zijn en met xax� apsTyjv ^sfiicn-n�-uxc, zij die tegenover de menschen zonder schuld zijn.

Er zijn twee groepen gebeden; Zeus nu overweegt elk gebed doch verhoort niet alle gebeden, Tap psv yap Stxalap twv s�;(wvnbsp;TipoCTtevo avt� Sca tou crroaiou �ni rx Ss^lx xaTsrid-si cp�pcov, rap 8snbsp;avotrioup a�Hip xnsTcsyLTtev aTco9ucrwv xxrcu: �De goede gebeden laatnbsp;hij door de hemelopening naar binnen komen en vervuld laat hijnbsp;ze aan zijn rechterkant terugkeeren. De slechte gebeden zendtnbsp;hij onverhoord'terug en wijst ze af�. Onder Tap avoaLoup twv su^�vnbsp;heeft men gebeden te verstaan zooals Lucianus ze ons opsomt:

Qsoi, Tov Trar�pa ptoi zxy�oi; xnod-xvs�v: �O g�den, laat mijn vader toch spoedig sterven�. ElD-� Xa-8-ot[jii. sruPouXsiia-ap tw aSsX9c�: �Mogenbsp;mijn broeder toch niet bemerken dat ik hem belaag�. Het zijnnbsp;dus gebeden met een zedelijk slechten inhoud. Onder Sixxixg tojvnbsp;s�/t�v worden gebeden verstaan die zedelijk verantwoord zijn.

Zzxj, Ta xpofxpud [xoi. 9�vai xai. tA cjx�poSa; �O Zeus, mogen mijn uien en knoflook goed groeien�. Verder het feit dat � yswpyopnbsp;fiTzi ijsT�v de boer om regen vraagt.

In zedelijk verband komt omop schaars voor. Lucianus is op een schip, waarvan de kapitein opdracht gekregen had hem overnbsp;boord te werpen. Hij kon echter niet van zich verkrijgen dezenbsp;daad te volvoeren; nooit, zoo zei hij, had hij een misdaad begaannbsp;en zestig jaar oud avsTclXyjTTTOv pCov xal �ctlov TcpoPspyjxwp hadnbsp;hij een onbesproken schuldloos leven geleid. In dezen zin komtnbsp;oCTiop meer voor.

De combinatie Sixaiop xal ocaop teekent de houding van kinderen tegenover hun ouders. Mnesippus verklaart dat de Scythen hun ouders, na hun dood, opeten. Toxaris antwoordt hierop:nbsp;e� fx�v xal tA aXXa Tjps�p twv 'EXXyjvcov xal Sixai�Tspoi tA Trpop To�pnbsp;yovsap xal �cncoTepoi �trfisv oux av �v tco Tcap�vTi cpiXoTtpTjamp;slTjv rcpopnbsp;ai\ ,,Of wij in het algemeen niet eerbiediger en liefdevoiler zijnnbsp;tegenover onze ouders dan de Grieken, daarover wil ik op hetnbsp;oogenblik liever niet met u debatteeren�.

Het werkwoord �(jto�v komt slechts ��n keer voor in den zin van wijden in de mysteri�n. De Daidouchus en de Hierophant verkla-

ren dat zij kpwvufxoi zijn; i) o�Tirsp watwO-Yjaav vanaf het oogen-blik dat zij gewijd zijn.

Bij dezen auteur treffen wij slechts de wending a9oc7!,o�CT9'at. aan. Hij geeft een uiteenzetting met welke bloemen en plantennbsp;men Venus moet huldigen en welke aan haar gewijd zijn. Ttjvnbsp;S� Tr�^ov (puXdcTTOVTai, hewnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, acpouiougevol stt� a�TYji;

TY)v 7ruy7)v: �Zij wachten er zich voor de godin bukshout aan te bieden wanneer zij de tegen haar bedreven sexueele uitspattingennbsp;verzoenen.� Zoo zou dus aoocyio�u-O-ai beteekenen de tegen Venusnbsp;bedreven schanddaden verzoenen. Ook lijkt mij de volgende verklaring aannemelijk;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en Truy/j zijn homonymen, men zou dan

in den Venuscultus m^oc, vermijden omdat het wegens gedachtenassociatie daarbij aan Truy/j �zonde tegen Venus� doet denken.

Hier ontmoet men een opvallend gebruik van aaspe�v; het tee-kent hoe zekere leerstellingen een smaad zijn jegens de g�den doch ook jegens gestorvenen; hierbij wordt dan xae^sZv gebruiktnbsp;tegenover de g�den en aSixs�v tegenover menschen, doch als eennbsp;krachtigere en meeruitdrukkende wending wordt auspe�v gebruikt.nbsp;Men beweert, zoo zegt hij in een troostbrief tot een vader wiensnbsp;zoon gestorven is, dat nooit iets tot het niets kan terugkeeren.nbsp;Door zoo te spreken echter �) ocas^e�Q g�v tov D-s�v aSixs�c; S� t�vnbsp;ul�v, (iaXAov S� xaxs�vov oLaz^zic, beleedigt gi] de godheid, smaadtnbsp;gij uw zoon, ja zelfs, gij krenkt hem.

Tevens leert hij ons dat het octiov is in alles wat ons overkomt te berusten als zijnde door de g�den zoo gewild. In dezen troostbrief zegt hij; tto� S� xal ocnovnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;to pouXYjus!. hsou yev�-

pievov; ,,Hoe zou het g�den welgevallig zijn door smeekbeden datgene af te weren wat met toestemming van de godheid geschiedt�.

In tegenstelling tot 8�iCTi8aLfi.wv beteekent suaapv)? de ware vrome, i) 'O (i,�v ��a-�l3r);; 91X0? Heco, � 8� 8�ic7i8ai[j.wv x�Xa^ D-ewv xai (xaxapioc;nbsp;EucTEjiT)!; 91X05 Hewv, 8uaTU)'y)5 8e 8�i.CTi.8at[jL(ov: ,,de vrome is de vriendnbsp;van de godheid, de bijgeloovige een vleier, gelukzalig is de waarlijk vrome omdat hij een vriend van de godheid is, ongelukkig isnbsp;de bijgeloovige�.

Wij zagen E�asjiEia reeds gebruikt in den zin van concreet offer ; een nieuw voorbeeld moge deze beteekenis nog eens als juist bekrachtigen. De landlieden zijn den Staat nuttiger dan de soldaten.nbsp;De landbouwers hebben het eerst Bacchus vereerd, het eerst aannbsp;de g�den hun eerstelingen van vruchten gebracht; deze offersnbsp;zijn ongetwijfeld aangenamer aan de g�den dan de tienden vannbsp;den buit die Pausanias of Lysander offerden; sx ttoXs^kov alnbsp;anapyjyiX, ex crufx9opwv al Eocr�^Eiai: ,,immers hun eerstelingen kwamen voort uit oorlogen en hun offers uit de ellende van anderen�.

E�aEpy]5 vertegenwoordigt hem, die zijn religieuze plichten kent naast 6(1105 dat hem teekent die zijn zedelijke plichten kent. Socrates had een goddelijke stem, Socrates ¹) av8pi xahapoi pisv to crwpia,nbsp;(xyalfw 8e tt^vnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.... �15 8e tov Heov EiioEpEi, �crlco 8s ra avofpo�Tciva

De oata zijn de burgerlijke rechten in tegenstelling tot ra kpa de godsdienstige rechten. Het werd Anaxagoras als een schandenbsp;aangerekend dat hij van de Klazomeni�rs was heengegaan alsnbsp;waren zij wilde dieren, �) [jiETdlt;Txa)v kpciv xal �aicov, xal v�picov,nbsp;xal Twv dXXtov, (Sv xal ol Xoticol K?ia^o[x�vi.ot, hoewel hij het gebruiknbsp;genoot van dezelfde burgerlijke en religieuze rechten, wetten,nbsp;voeding en al het andere, wat ook de Klazomeni�rs genieten.

gestorvenen. Er wordt gesproken i) rrspi tt]? ziq zouc, D-eouc eiicre-^ziixq xai, t^lt;; Tcspi toui; xaTOi/opi�vou? �cn�TyjTOi; over de vroomheid jegens de g�den en den eerbied voor overledenen. Ook geeftnbsp;OGi�Trjq den eerbied tegenover ouders weer. Er wordt gehandeld TTspl Ss TT]? siq zouq jovelq �cn�TyjTo^ over den eerbied tegenover ouders.

Opmerkelijk is, dat, zooals uit deze plaats blijkt, �ai�xyjt; juist het tegengestelde is van dctj�pTipia overeenkomstig de definitie hiervan bij Polybius. �) Volgens deze definitie is immers een a(7sp7]|i.anbsp;een vergrijp tegenover g�den, ouders en gestorvenen. Hier ziennbsp;wij nu dat ouioty)? weliswaar niet op de g�den slaat doch welnbsp;ook op de ouders en gestorvenen, maar in goeden zin.

Bij hem treffen we slechts de wending a9ocioijc7D-ai aan in den zin van de noodige maatregelen treffen om een verschijning uitnbsp;de onderwereld te voorkomen. Iemand keerde uit de onderw'ereldnbsp;terug om zijn zoon op te eischen. ²) Tw�? pisv o�v �o'jto Ss�v oltzo-So�vai TO uaiSlov xal i'foai�xjxa^-xi to (pxaiix xxl tov STrEffTavTa Sxi-piova: ,,Sommigen waren nu van meening zijn zoon uit te leverennbsp;om aldus den terugkeer van die verschijning en dat monster tenbsp;voorkomen�.

Te loochenen dat de Voorzienigheid het heelal doordringt TXMQ s\)as^�q; hoe zou dit van een religieuze wereldbeschouwingnbsp;kunnen getuigen? De wereld participeert aan de godheid, daarnbsp;deze het heelal doordringt en bestuurt; dit ontkennen betee-kent ²) dctjsps�v.

Wat met de Voorzienigheid in strijd is, wordt ook aangegeven met de wending outs ouiov outs zhaz^iq. Dat de slechten soms rijk

en de goeden arm zijn, is geen bewijs dat de Voorzienigheid zich niet op aarde openbaart, aXX� o�te �cnov o�ts sucrEp�t; �vS�vTa?nbsp;t6 (x�j xoOmq l/eiv xaTaix�ixcpsa-�-a!. tw noi-qiiaTt., het is echter volkomen in strijd met de voorzienigheid der g�den te beweren, datnbsp;deze feiten afschuwelijk zijn en ze den schepper te verwijten.

Het vrij zijn van aandoeningen en geneigdheid tot het kwade wordt met ocnoi; geteekend. Om dit nu te bereiken moet mennbsp;wegvluchten van deze aarde; dit beteekent een gelijk worden aannbsp;de godheid waardoor men oaiot; wordt.

Meermalen treffen wij hier �) sias^sioc aan in den zin van vroomheid, *) s�ffsps�v vroom zijn, nbsp;nbsp;nbsp;vroom en �) kctsP�)!; god

Socrates werd aangeklaagd �) ixae^sLcc^ xal tc�v v�wv Si.a99'0pK(; van schending van godsdienstige traditie en omdat hij de jeugdnbsp;bedierf. *)

De mysteri�n bekend maken aan oningewijden beteekent �) atrspstv; dit gebruik van dcaspsiv komt meer voor bij dezen auteur .

loof en de volksopvatting omtrent de g�den aanhangt. �AcrspTjt; Ss 6 To�? Twv TcoXXwv Heou^ avatpwv, aAX� � ra? twv ttoXAc�v S�^ocqnbsp;{ko�!; TTpoCTKTTTwv: ,,Niet hij die de g�den, tot wie de massa bidt,nbsp;loochent, doch die de volksopinie omtrent de g�den bevestigt, isnbsp;goddeloos�.

Reeds in het voorgaande zagen wij dat a.ai^z\.y. gebruikt wordt om een nieuwe natuurkundige theorie aan te duiden Hier ont-

moeten wij een nieuw voorbeeld van dit gebruik. Sotion werd veroordeeld, aaz^s'nxc, xpiD-^vai., Sl�t!. tov -SjXiov [x�Spov sXsys Sia-TTUpov wegens dwaalleer omdat hij verklaarde dat de zon een roodgloeiende massa was.

De wending suaspoi? 1^7)v beteekent vroom leven; dezelfde vorm wordt ook gebezigd in uitsluitend zedelijk verband. Van Pyrrhonbsp;wordt verteldnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S� xai t-^ aS�X9'^ ctuv�[3iw [ialqc o�cty) dat hij

in broederlijke liefde met zijn zuster, een vroedvrouw, leefde. �) ''0(7iolt;; is synoniem metnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en �¹ ²) �cti�ttjc met zuas^eix in den

zin van vroom en vroomheid. Verder komt het slechts voor in de verbinding oca�v stTTt en av�atov scttl. Van de Chaldae�rs wordtnbsp;verteld dat zij av�cnov riYsiCT-Hat. rcupi UaTCTSw xai octlov vopilCsi�Vnbsp;piTjTpi ij D-uyarpl piiyvoahai lijkverbranding af keuren doch het daarentegen voor geoorloofd houden met zijn moeder of zuster tenbsp;huwen. Van Diogenes wordt meegedeeld dat hij pivjS� av�tnovnbsp;slvat To xal twv avhpwTCiwv xpswv ajjaoffai er zelfs niet voornbsp;terugdeinsde menschenvleesch aan te pakken. Met genoemdenbsp;wending wordt dus uitsluitend een zedelijk geoorloofd-zijn aangeduid.

Behalve in den zin van vroomheid ontmoeten wij �) suaspsia ook in de beteekenis van goddelijke inspiratie. Pythagoras zounbsp;de gave van voorspelling bezeten hebben. Hij voorspelde aardbevingen en rampen �) xai rauTa [xsv sotw T�xp.Y)piac tt);; e�crspsiagnbsp;a�To� en dit kan zeker beschouwd worden als een bewijs, dat hemnbsp;goddelijke openbaring gewerd.

Ook valt het soms weer te geven met het complex van het ritueel. Hij schreef voor, welke offers men aan de verschillendenbsp;g�den moest brengen en hoe; dat men den tempel rechts zou bin-

nentreden en links verlaten; toioutoi; rte; 6 Tp�7rolt;; XsysToa a�ro� ysyovsvai, T�j^ Tcepi tyjv s�cr�psoav sKt.rriSeuGelt;xgt;lt;;: ,,zoo groot was, naarnbsp;men zegt, zijn zorg voor het ritueel�.

Zij, die de met zooveel moeite verworven wetenschap aan iedereen mededeelen of aan oningewijden de mysteri�n van de Eleusi-nische g�den openbaren, zijn aSixoi xocl dcaep�st;.

Hoe zeer de natuurkunde steeds als een goddelijke wetenschap werd beschouwd en nieuwe ontdekkingen op dit gebied als eennbsp;soort ketterij dca�j�eioc veroordeeld werden, hebben wij reeds meermalen kunnen constateeren. �) Zoo wordt ook van Hippasus meegedeeld dat hij het eerst een beschrijving gaf en een algemeenenbsp;bekendmaking ¹ ²) cjjpa�pav ttjv �x twv SwSsxa TrsvTaywvwv (XttwXstonbsp;xaxa S-aXaTTav wt; d(Ts[iY)cra? van de sfeer der twaalf pentagonen ennbsp;daarna, als zijnde goddeloos, in de zee was omgekomen.

Geheel synoniem met sur�psia in den zin van vroomheid treffen wij oai�TT];; aan. Nooit overkwam het Pythagoras XyjhTiv s^swnbsp;T7)5 rcpo:; TO hEiiov �fji.�T7)T�lt;; TE xal otEpaTiEiag zijn godsdienstzin ennbsp;zijn vereering voor de g�den te vergeten. Zoo treffen wij �ctl�tyj;;nbsp;meer aan �).

quot;Octiov treedt ook als tempelvoorschrift op. In een tempel een kind ter wereld brengen is verboden: o� ydp slvai octiov ev lEpwnbsp;xaTaSE�crhai t� D-eIovnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;frwpia: ,,want het is niet ge

oorloofd dat op een heilige plaats de goddelijke ziel zich zou verbinden met het lichaam�. Voor vrouwen is het, na gemeenschapnbsp;met hun man, ocnov den tempel te betreden op denzelfden dag.

Ook heeft omoT-/)? betrekking op de gestorvenen in den zin van doo-dencultus. Pythagoras riep in het leven �) h-p-rjo-xEtz hswv xal �cn�Tyji; T�p�^ xaToiyopLEvou^ den eeredienst der g�den en den cultus voornbsp;de gestorvenen. Hetzelfde geldt voor het adjectief ocjiop. Hij wilde

niet dat de dooden zouden verbrand worden, i) tou? S� rsXsur-^-CTavTKc; �v Xsuxa�;; so-ttyjat Tzpon�pLTzsiy ocriov �v6p.i^e doch hij beschouwde het als een plicht jegens hen ze in witte kleeren weg te voeren.

Een strijd waarbij men de humaniteit in acht neemt is oaioc;. Nopupov Ss sLvat, xoci ocrtov tov Tr�Xsptov, st (alt;; �ivd-pM-KOlt;; avHpcoTirwnbsp;TToXsgyjasisv: ,,Wettig en eerlijk is de strijd als mensch tegenovernbsp;mensch staat�.

Hoe hoog het wetenschappelijk leven in de school van Pythagoras stond blijkt ons uit het volgende. Hij zorgde steeds dat zijn leerlingen niet door smart, zorg of schandelijke begeerte besmetnbsp;werden o�Ss tt]? to�twv aTcaawv avoCTLcoTocTT)? ts xai. ^^aXsTitoTocTTit;nbsp;afxalEa? of, wat nog schandelijker en lager is dan dit alles, doornbsp;domheid. Het was zelfs ocnov om deze wetenschap, in de schoolnbsp;van Pythagoras beoefend door uitsluitend zijn volgelingen, nietnbsp;aan een ieder, zonder onderscheid, bekend te maken. Dit weten-schapsmonopolie blijkt uit het volgende.

Hipparchus had de wetenschap aan het gewone volk bekend gemaakt; daarover werd hij berispt: weet wel dat het �cnovnbsp;sit; xal twvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;9-slcov ts xai avffpwTrslcov TrapaYysXptaTwv, fxTjSs

xoiva Tios�aO-a'. va aocpiocc, ayaO-a tol? o�iS� ovap Tav nbsp;nbsp;nbsp;xsxaHap-

gsvoi;;, uw plicht is het, zijn (van Pythagoras) goddelijke en men-schelijke voorschriften indachtig te zijn en de zegeningen der wijsheid niet mee te deelen aan menschen die zelfs in hun droomnbsp;geen zielereiniging ondergaan hebben.

Een der moraalvoorschriften van Pythagoras luidt: ttoXXw Ss [j.a?iXov aScxslaDat oclov sLvat gt;iSysi ij xTstvstv avHpojTTOv: ,,het isnbsp;veel beter onrecht te lijden dan een mensch te dooden�.

Het werkwoord a90(T[,oii(7lgt;ai beteekent bij dezen schrijver: voor heilig houden. Pythagoras verbood zijn volgelingen bepaaldenbsp;spijzen, o.a. harten en hersenen omdat deze het princiep vannbsp;denken en leven waren: �) lt;x(poGio�zo Ss auTa Si.a ttjv toG S-siounbsp;9�(Ttv; ,,want deze hield hij voor heilig, taboe, krachtens de natuurnbsp;van de goddelijke rede�.

beteekenis van concessie doen aan. Telkens zien wij ongeloof opkomen omdat de menschelijke na�iur zwak is en niet altijd innbsp;staat is juist te oordeelen; Sta touto wi; eotxsv oi ra? koprikq xxtol-aTYjadjiswi xa't aTrocppaSa; �7TOt7)cjav Iv a�? va fj,�v ijpyst tcov 'lepwvnbsp;Ta Ss sxXstSTO Twv Ss xat tov x�aptov atp^pouv Tcp�c ttjv atrhsvstav rij;nbsp;�jpsTspa!; atpofTio�pisvoi cpvuzMp: �daarom, naar het mij voorkomennbsp;wil, hebben de stichters van godsdienstige feesten ook dies nefastinbsp;ingesteld, waarop sommige tempels ongebruikt bleven, anderenbsp;gesloten werden en sommige werden zelfs van hun ornamentennbsp;ontdaan, om zoo tegemoet te komen aan de zwakheid van denbsp;menschelijke natuurquot;.

De term e�ctsStjp c.s. komt bij dezen dichter niet voor, alleen ontmoet men het gebruik van �crtoc; c.s. doch alleen in zedelijkenbsp;gevallen. Een verstandige raad luidt:

,,Men moet zijn handen niet met bloed bezoedelen, men moet geen onrechtvaardige rijkdom bezitten doch van eerlijke winstnbsp;leven�. Hier slaat oaio' op de wijze waarop men in zijn onderhoud voorziet, de wending^ �E �ctiwv is weer te geven met ,,vannbsp;eerlijk gedreven zaken�.

Zeden bedervers hun laag bedrijf laten uitoefenen zonder dat men anderen hiertegen waarschuwt door de betrokken persoonnbsp;te signaleeren is o�gt;-/^ �ctlov.

�Een boosdoener verbergen zoodat hij onopgemerkt blijft is onverantwoordelijk; een boosdoener moet men verafschuwen,nbsp;want dikwijls komen zij ,die omgang hebben met slechten, tegelijknbsp;met hen om�.

Ook heeft ogioc, betrekking op de verhouding van familieleden onderling. Suyysv�cnv 9iX�Ty)Ta vepioit;, �o'tTjv If� �pL�votav.

,,Moge men steeds liefde bezitten voor zijn bloedverwanten en in goede harmonie leven�.

Deze dichter gebruikt e'ja�psia in den zin van eerbied voor den naam der g�den door hem niet ijdel te gebruiken,nbsp;val (xa Tov

Suid. s.v. val [xa t� .... xal 'ExaXv; slra ,,val jxa tov� xal oux�xi. STraysL tov Ifs�v, puO-jxli^si. S� � X�yo? rrpo; e�c��psiav: ,,Suid.: Hecale

toe te voegen, een vorm van spreken die van eerbied jegens de g�den getuigt�.

Met betrekking tot Aeneas wordt e�xTsjBy)? in een praegnanten zin toegepast en dient dan als praedicaat bij Aeneas die zoowelnbsp;zijn plichten tegenover de g�den als tegenover de menschen vervult. Hij redde de g�den en zijn vader uit Troje; ²) tw xal Tcap�nbsp;ij^D-po�i; suGspstJTaTo:; xpi-9-sc!;: ,,daarom werd hij zelfs bij zijn vijanden als een zeer hoogstaand mensch beschouwd�.

�De oude Nicon belegde het graf van de jeugdige Melite met kransen. Hades, was uw oordeel wel rechtvaardig?� Wellicht heeftnbsp;men �AiSt), toGO-� �atwc xexptxap op te nemen als woorden die denbsp;oude vrouw voor zich spreekt, terwijl zij het graf versiert. Zijnbsp;vraagt zich af of Hades wel �atwp besluit als hij, niet oude uitgeleefde menschen, doch jeugdige krachtige menschen voor zichnbsp;opeischt.

quot;Oaiop slaat ook op het baren van kinderen, die later een bron van levensvreugde voor de ouders zijn.

: ,,Het baren van Antiope was gezegend, dat van Jocaste rampzalig. Ino beminde haar kinderen, Athamas was een kindermoordenaar�.

In de oudheid genoot de ooievaar de reputatie zeer liefdevol te zijn voor zijn ouders, vooral als zij ziek of in nood waren, daarom heet hij �) �5(7�j3�(7T0('ro?.

Verder komt b s�(7s[3y]? voor in den zin van vroom en �) s�cj�psia in de beteekenis van eeredienst van Hermes.

Verdraaiing van de feitelijke waarheid van een religieuze aangelegenheid geschiedt ou^ oaioc. Pentheus verzette zich tegen den Bacchusdienst, vrouwen zouden hem verscheurd hebben. Innbsp;werkelijkheid veranderde Bacchus Pentheus in een stier en denbsp;vrouwen in luipaarden. Dat deze vrouwen als menschen Pentheusnbsp;zouden verscheurd hebben is een verhaal dat^) o�/nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ipsuSy;-

Bij dezen auteur komen de termen van het onderzoek vaak voor in citaten van comici. Deze plaatsen worden bij dit onderzoeknbsp;niet behandeld omdat zij uitingen zijn van verschillende blijspeldichters en niet van Athenaeus zelf; bovendien is de wijze vannbsp;citeeren in de oudheid zeer onbetrouwbaar.

E�cjspvjp beteekent vroom en �) s�a�^six vroomheid. Goud, dat een godheid is toegewijd, stelen is acr�(�eia. ¹)

Wierook wordt e�ctsPy)? wanneer hij geofferd wordt. Plengoffers brengen, terwijl men met menschenbloed bevlekt is, is aasp�:;. Hecuba spoorde Hector aan om een plengoffer te brengennbsp;en te drinken. �) Kal t) gsv a^io� aTzsiay.via. msXv, � Ss xaD-Tjfxayfxsvoi;nbsp;acjsp�p TiyslTat: ,,Zij verlangde dat hij zou plengen en drinken, hijnbsp;echter meende hiertoe niet in conditie te zijn, omdat hij bezoedeldnbsp;was met het bloed van den strijd�.

Bij de Egyptenaren golden de hond en de ibis als g�den, bijgevolg werd een vergrijp tegen deze dieren als acrs^stv beschouwd.

Archias had tijdens de Haloa een offer gebracht hoewel het bij de wet verboden was op dien dag een offer te brengen, bovendiennbsp;was niet hij doch de priesteres met het offeren belast. Hij werd

'voor de rechtbank veroordeeld w? ao-epo�vTa xcd H�ovTa Trapa -a TiaTpta ra? ��^ucriac omdat hij geofferd had zonder daartoe gerechtigd te zijn en in strijd met de traditie. Dat hij op een verboden tijdstip geofferd had wordt uitgedrukt met Tuapa tk TrdcTpianbsp;en aCTspe�v beteekent dan een offer brengen hoewel men daartoenbsp;niet de bevoegdheid heeft.

Pompilos is een soort visch die voor heilig gehouden wordt en bij Poseidon en de g�den van Samothraci� hoog ge�erd is. Tochnbsp;had een visscher deze visch gevangen en opgegeten, dientengevolgenbsp;werd hij op grond van 8ucrCT�psi.a gestraft. Bij dezen schrijvernbsp;zagen wij, dat het mishandelen van den hond en den ibis als aCTePeivnbsp;gequalificeerd werd; tusschen aasptj? en Suo-aspfit; bestaat dusnbsp;geen verschil.

Zedelijk wangedrag, bestaande in sexueele losbandigheid, beteekent een krenking van de godin Aphrodite. De spreker heeft het steenigen van iemand in tragische kleuren geschilderd en laatnbsp;er dan waarschuwend op volgen: �) opare o�v xal �gsip, � qxX�cro-lt;poi, 01 Txapa 9�cj(,v A9po8�T�y] j^pojgsvoi xod acrepo�vTsc; tvjv fl�ov,nbsp;(X7j Tov auTov ^la.rpQ-a.pri'�s TpoTtov: ,,past op, gij wijsgeeren, die unbsp;aan onnatuurlijke liefde overgeeft en zoo de godin beleedigt, datnbsp;gij niet op dezelfde wijze ten gronde gaat�.

quot;Ocrioi; komt voor als praedicaat bij offers in den zin van aangenaam aan de g�den. Toen Nestor offers bracht aan Poseidon spoorde hij zijn zonen aan; *) a/A� ay�, � g�v rtsSiovS� �rci pouv 1'tw, xocinbsp;rxnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�tnt�Tspa yap v; ffucrla S-eoi; xxl Ti:poa(pLXs(7T�px rj Sia twv

oixdc�v xxi s�vouaTaTwv avSpwv: ,,Laat iemand een rund halen op het veld. Vervolgens: dit soort offers, gebracht door goedgezindenbsp;en edele mannen, is welgevalliger en aangenamer bij de g�den�.

Uitvoerig stilstaan bij zaken, die alleen de g�den betreffen, is o�x �cnov. Bij een opsomming van gevallen, dat de g�den bij elkaarnbsp;of bij vorstelijke personen gedineerd hebben, wordt opgemerkt: �)nbsp;�v 8s rxic Twv ffswv soprxlc, o�8� oc�lov eivat 8ox�'� tcXsico xp�vo'j Trapa-g�veiv: ,,het lijkt mij niet wenschelijk toe langer bij de feestennbsp;der g�den te blijven stilstaan�.

Ook kan een tempel het praedicaat oy�awc, krijgen omdat er een moord in bedreven is. La�s, een schoone vrouw, was uitnbsp;jaloerschheid in den tempel van Aphrodite met stokslagen gedood:nbsp;Sto xa.1 ro TSjjievoi; xX^iQ-�-vivai. dvoaixc; �A9poS[T7)?: ,,daarom werd hetnbsp;heiligdom genoemd ,,dat van de bloedige Aphrodite�.

Ook dient dv�aio^ als epitheton van tafelschuimers in den zin van schaamteloos. Alexis vertelt dat de Atheners bij een symposion steeds dansen. Voor jonge mannen nu beteekent dit eennbsp;vreugde en een aantrekkelijkheid, aXX�siv Si) tov y�rjToc �s�Sotovnbsp;Yj TOV TcapafXKd�vTTjv �Sw TOV dcv�(Ti.ov Pauxtl^�pisvov Toc Xsuxa t� ava(3aX-Xov h� apia ijStfjT� dcv avaTrij^aip.� stiI toG ^�Xou Xotpdiv maar als ik dennbsp;charlatan Theodotus, of den schaamteloozen parasiet uitgelatennbsp;zie, terwijl zij het wit van hun oogen laten zien, dan zou ik zenbsp;wel aan de galg kunnen ophangen.

Zoo komt het ook voor als praedicaat van vischhandelaars, die sluw en met trucs te werk gaan. Naar aanleiding hiervan heetnbsp;het:

Deze schrijver deelt de zienswijze van Dio Chrysostomus ²) dat Homerus TrpaypiaTa acrepi) verkondigde door het voor te stellennbsp;als zouden de g�den in den strijd gewond kunnen worden. Ik huiver ervoor te beweren dat de g�den aan rampen en smarten onderhevig zijn, dat Ares geboeid werd, Apollo voor loon diende, Hephaestus in zee gestort werd, Ino smarten en dwaaltochten beleefde: �) ?) TOUTO (x�v ouTE oaiov ouTE EtjcrE[i�p ELTCEiv: ,,veeleer is hetnbsp;onbehoorlijk en oneerbiedig zulke verhalen omtrent de g�den tenbsp;vertellen�.

hulp zullen verleenen. In tijd van nood een stad toe te vertrouwen aan de zorg der g�den is eveneens een bewijs van sijff�psia, vertrouwen dat de g�den in nood uitkomst zullen brengen.nbsp;De Grieken vertrouwden hun stad, toen gevaar haar dreigde, toenbsp;aan de godin Athene. Dit wordt aangemerkt als een blijk van

Evenzeer vertegenwoordigt suaspeta de dankbaarheid van een volk jegens de g�den wegens het herkrijgen van zijn vrijheidnbsp;en onafhankelijkheid. Toen de Grieken hun vrijheid terug herwonnen hadden hielden zij plechtige dankfeesten, richttennbsp;altaren op en brachten� talrijke wijgeschenken en dankoffers.�)nbsp;Ta yap aijj.^o'Xx irTi^ svas^sia.!; a�rrjc; Ta�xa to� xdXXou? xal fxsy�S-ou?nbsp;IcttI Tsxp-^pta: ,,Deze teekenen van dankbaarheid jegens de g�dennbsp;waren tevens bewijzen van schoonheid en grootheid�. Zoo treftnbsp;men het meer aan. ¹ ²)

Het is ook een cjcrspsiai; Ssiypa toonbeeld van godsdienstzin om de feestelijke optocht van Athena naar El�usis te doen plaats hebben, niettegenstaande de groote moeilijkheden hieraan verbonden.

Dat bij het vereeren der g�den de offers essentieel waren en niet de vorm waarin zij gebracht werden, wordt in de volgendenbsp;passage uitgesproken. �) 0ܣiv psv d p,'/] yp^ SuCTcrsp�p �fjyo�p.sD-a,nbsp;Ttpav 8� o�q OU ypri To�; Hso�p eiKrspsia!; (x�psi TTpoCTTiamp;sgsv: ,,Offersnbsp;te brengen die niet passen beschouwen wij als goddeloos, doch denbsp;g�den te eeren op een niet passende wijze rekenen wij nog alsnbsp;vroomheid aan.� Met een wijze die niet past wordt bedoeld, hetnbsp;�U97)jj,sw niet in acht nemen.

Onder dcr�psia wordt ook verstaan het tegenspreken van orakels. Zou Plato het gewaagd hebben de orakels, aan Themistocles gegeven, tegen te spreken, dan zou dit een bewijs geweest zijn ��)nbsp;�LGz^zMCi tic, Tov IIeov van oneerbiedigheid jegens de godheid.

Ook bij Aristides treft men^) sixrsp-^c; aan in den zin van vroom en sucrspsia in den zin van vroomheid.

De woordgroep suctePyic; c.s. komt ook voor in gevallen waarbij de g�den niet direct betrokken zijn. We zagen de wending out�nbsp;oCTtov o�te EUfTsp�? in een religieus verband toegepast, dezelfdenbsp;wending komt ook voor in een zuiver zedelijk geval. Marcus Aurelius was op rechtmatige wijze aan het bewind gekomen en betoondenbsp;zich een voortreffelijken vorst. Blijkbaar waren zelfs de g�den bezorgd *) OTiCxx; �cTLw^ xainbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�m(yc-�]asza.i zo�c, npayg.acriv dat hij

zachtzinnig en zonder bloedvergieten zou heerschen. De humaniteit van dezen vorst wordt met zias^sia. aangeduid. De g�den a Ss tt]? Stxawcr�vTjp xcd 9i.AavD-pco7Tla;; xal aXXrjp s�as-ps�ac, TouTcp Siscp�Xa^av hadden hem rechtvaardigheid, humaniteitnbsp;en zachtheid geschonken.

Aristides wijst op de schoonheid van het Grieksch, op de talrijke uitblinkende redevoeringen in deze taal uitgesproken en hoe deze taal overal in de beschaafde wereld bewonderd wordt ennbsp;groote aantrekkelijkheid heeft. Dit beteekent een overwinningnbsp;die belangrijker is dan die bij Tanagra en Marathon; �) aXX� w;nbsp;aXyjD-wp TVjv TrpsTcoucrav avlfpwTrw xal Si7]vsx7) xal yjv Atop TiatSa Trpoa-siTCtv Eijcrsp�p: ,,het is een overwinning die in waarheid eennbsp;mensch past, die eeuwig is en die we terecht een dochter van Zeusnbsp;zouden kunnen noemen�. Hier is m.i. s�osp�p verbleekt tot eennbsp;bekrachtigende formule; waarachtig, naar waarheid, inderdaad.

Op deze wijze, zoo gaat Aristides verder, bezit gij Grieken, daar gij de leiders zijt van beschaving en wetenschap, buiten uw eigennbsp;vaderland, het vaderland van alle volkeren. Evenals wij nu gewoonnbsp;zijn de g�den te eeren boven onze eigen ouders outw ttjv xoivyjvnbsp;TraTptSa to� y�voup Trpo T^p tStap sutTsp�p Ttptav zoo is het ook plicbt-matig het vaderland van geheel het geslacht te stellen boven onsnbsp;eigen vaderland. Hier teekent dus sijosp-^p de zedelijke verplichtingen van een volk, voortvloeiend uit zijn invloed op gebied vannbsp;wetenschap en beschaving.

Rhadamanthus werd na zijn dood rechter in de onderwereld omdat hij quot;c-offouTov Tisptriv Euaspsiap xai Sixaioauv/jp zeer eerlijknbsp;en onpartijdig was. Hier teekentnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nog eens de zoo hoog

geschatte eigenschap van den rechter �onpartijdigheid�, welk begrip hier nog gesteund wordt door StxaiotnjvT) wat in dit gevalnbsp;zeker als synoniem van zvaz^zioL optreedt.

Polybius heeft ons definitie overgeleverd van aaspTjfjia; Aristides geeft ons een definitie van t� zugz^zc; en t� oatov.

*) T� Ss sucrsji��; CTUvicrTaTai. �x 9ucri,x7jp TrapaTTjpTjCTSCO^ twv rcp�p To�p ffso�^ Sixalcov xal vojaipiwv

T� Ss OCTiov cruviaTaTai �x TTjpyjCJSCoi; twv Stxait�v, twv Trp�p t1)v TTaTpiSoc, xal t7]v Ta�TTjp Ttpovoiav, xal To�t; yovs�p xal s�spy�Tai; xalnbsp;TraiSsurap xal to�; xaxa

T� sucrsp�p bestaat uit de natuurlijke naleving van de billijke en wettelijke plichten jegens de g�den.

T� oCTiov bestaat in het vervullen van onze plichten jegens het vaderland, de bescherming ervan, jegens ouders, weldoeners, opvoeders en hen die in het graf rusten.

Volgens deze definities zou t� sij(ts(3�p in betrekking tot de g�den gebruikt worden.

T� otnov heeft betrekking op het vaderland, ouders, weldoeners en gestorvenen, zuiver zedelijk dus.

Moge deze scheidingslijn tusschen beide woorden in theorie gegolden hebben, het praktisch gebruik ervan echter, zooals ditnbsp;onderzoek herhaaldelijk heeft aangetoond, loochent deze scheiding volkomen.

De woordgroep omoQ c.s. komt bij Aristides slechts zeer schaars voor in betrekking tot de g�den. Sprekend over de waterput vannbsp;Aesculapius, zegt Aristides, dat dit water evenzeer al het anderenbsp;water overtreft als de godheid van dit water alle andere g�dennbsp;overtreft. Aom�v sv sIto�v, �ti xal ocna av TcoiolpiEv o�tw xplvov-

TS?� 6 yap �9-so;; TcpwTO;; Tcsp'i auTo� TauTTjv tvjv ^/T�pov l^vsyxsv, w;; cpaaiv: �Verder blijft er nog aan toe te voegen dat wij vroom zullen handelen door zoo er over te oordeelen, aangezien de godheid hetnbsp;eerst, naar men zegt, daarover deze meening heeft uitgebracht�.nbsp;Over heilige zaken oordeelen volgens het oorspronkelijk oordeelnbsp;der godheid is oo-ia tioisw.

Wie tyrannen uit den weg ruimt bezit een oaioq Tp�jzoQ nobel karakter. Laten wij, zoo heet het, Dionysius tot vorst benoemennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;T�]? T� St] vuv porjD'�la5 xal �ctiou Tp�TCOU' 6? ysv�pisvoi;

Tupavvou TraTpo^ �xwv tyjv tc�Xiv eXsuUspot: ,,Omwille van zijn hulp en van zijn edel karakter, daar hij, hoewel geboren van een vadernbsp;die tyran was, uit eigen beweging de stad in vrijheid hersteldnbsp;heeft�.

Wat in een vorstelijk bestuur de ontevredenheid van zijn onderdanen gaande maakt is oawv. Marcus Aurelius veranderde dan ook veel in het bestuur; �pwv TcoXXa tt]? paatXstac; o� xaXwc; o�S�nbsp;oaicii; Si.oLxoij[j.�va: ,,omdat hij zag dat vele dingen op schandelijkenbsp;en verbitteringwekkende wijze geregeld werden�.

Zoo kan men ocno?, persoonlijk gebruikt van een vorst, weergeven met bekwaam. Marcus Aurelius wist woelige elementen tot rust te brengen, zorgde voor alles wat den Staat ten goede konnbsp;komen, zoodat men terecht kon zeggen dat de goddelijke voorzienigheid �) �xdD-LCTEV eip tov ^aalXEiov ffp�vov tov SixaioTarov xal �cnw-TaTov paaiX�wv dezen zeer rechtvaardigen en bekwamen vorst opnbsp;den troon geplaatst had.

Het compositum dcpoGtouaD-ai. komt voor in de beteekenis van een gelofte jegens de godheid gestand doen. Aristides had beloofd ternbsp;eere van Zeus een hymne te schrijven. Tot nog toe had hij geennbsp;gelegenheid gehad, doch ¹ ²) TrEipaD-wfxEV dja.a)(Ty�7Tco' dcpocnwcraCT�a!.nbsp;Tcpot; TOV xIeov laten wij nu echter trachten deze belofte, aan denbsp;godheid gedaan, gestand te doen. Ook beteekent het de door denbsp;g�den gegeven opdrachten vervullen. De g�den hadden Aristidesnbsp;opgedragen droomgezichten te beschrijven. Wegens ziekte nu, zoonbsp;zegt hij, heb ik dit werk niet volledig kunnen volbrengen; aXx�

(jLOt amp;(jTzep acpoCTioijc7'i)'ai npbq tov �S-sov, ajj,a pi�v Sta ty^v aSuva[itav, wffTTEp �(p7]v, toG cTcopiaTOi;: �doch zooveel leek mij voldoende om denbsp;godheid te voldoen, wegens, zooals ik reeds gezegd heb, mijnnbsp;lichamelijke zw^akte�.

Ook beteekent het aan het verzoek van een godheid voldoen doch ook het verzoek van menschen in willigen ^).

Toegezegde hulp verleenen wordt met a90G'to�CTxlat uitgedrukt. De Lacedaemoni�rs hadden Athene hun hulp toegezegd, doch toennbsp;zij de zware nederlaag bij de Thermopylae vernamen zonden zijnbsp;slechts weinig manschappen a90CTio�[jL�vot Trpop toui; ''EXXvjvapnbsp;om zoo hun verplichting ten opzichte van de Grieken na te komen.

Het compositum xaHocrtouCTllat beteekent toewijden aan een godheid. ¹ ²) To TeXsoxatov rpt^pia tc�Xswi;, � tw (jcoTijpt xaamp;co-CTtcoTat xara T7]v xotvvjv aTravTWV avamp;ptoTcwv ayallYivnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,De

uiterste sector van de stad is toegewijd aan Servator, op grond van het algemeen goede fortuin van allen�.

Ook beteekent het zich geheel en al geven aan zijn ambt. Van Marcus Aurelius wordt gezegd dat hij zich �) outw xaD-coatcoTO tt)nbsp;PaoiXsia z�� aan zijn bestuursambt wijdde, dat hij tot tevredenheid van allen zijn functie bekleedde.

Bij dezen auteur treffen we de betrokken termen aan, hoofdzakelijk overdrachtelijk toegepast op de verhoudingen der liefde. Wanneer een hetaere zich uitsluitend tegen geld prijs geeft, wordtnbsp;zij van aas^sia. beticht. Wij meretrices �) zl yap aHoGcrai Trapa twvnbsp;�paoTwv apy�pi.ov o�j Tuyxavofxsv y) to�? SoSoGo�v '�uyj'avouaat iaz^zio-c,nbsp;xpLUTjoopisHa, wanneer wij onze minnaars om geld vragen, krijgennbsp;wij het niet, ofwel als wij ons geven aan hen die geld geven, worden

�) Orat. Plat. secund. pro quatuorvir. 190. �) Orat. de conc. ad civitat. Asiat. 520.

te Athene schrijft aan haar geliefden Menander in Egypte. Ik ben er zeker van, schrijft zij, dat gij alleen, terwijl gij uw Glycera tenbsp;Athene achterlaat, niet in Egypte zoudt blijven, zelfs niet al werdnbsp;u daar het koningschap aangeboden. Wat zou Menander zijnnbsp;zonder Glycera? Kav oi ^(XGikzlq �ma-zikMai. rcavre^, syco TrdcvTOivnbsp;ziyil Trapa aol paatXixcoTSpa y.cd z�az^zi aoi x�;(py][j.a[, �paaTY) xal �pxwvnbsp;Espwv p,vy)p.ovi: ,,A1 zouden alle koningen tot u schrijven dan ben iknbsp;toch nog koninklijker en ik beschouw je als een trouwen minnaarnbsp;en als iemand die zich aan heilige eeden houdt�.

Ook gebruikt Alciphron zuaz^ifi in een beteekenis waarin zoowel het godsdienstige als het zedelijke opgesloten ligt. Wij, hetaeren,nbsp;zijn beter dan de sophisten, wij loochenen het bestaan der g�dennbsp;niet, wij gelooven onze minnaars als zij zeggen ons lief te hebben,nbsp;wij wenschen niet dat de mannen verhoudingen hebben met hunnbsp;zusters en moeders:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tt�ctw 8� apisivou:; Yjjastp xal sucrsp�crTspai.

De uitgelatenheid en brooddronkenheid van weelderige maaltijden wordt met (xvoc�l�ty)!; aangeduid. Een stadsbewoner, Limo-pyctes, is bevriend geworden met een plattelandbewoner. De stadsman prijst zich gelukkig dikwijls op het platteland te mogen vertoeven en, zoo zegt hij,^) xal jx�ya aTcoxspSalvsiv w�piTjv, u[3p�covnbsp;xal paTutcrpiocTCdv xal rijp Trspl Ta sSwSipia tmv TrXoucrltov dvocn�TTjTopnbsp;dTC7)XXaY[r�vo(; ik beschouw het als een groot voordeel vrij te zijnnbsp;van de smaad, klappen en de ruwe handelwijze der rijken bij hunnbsp;maaltijden.

De makkers van Odysseus verslonden de runderen van Helios; dit beteekende da�psia. Helios verklaarde dan ook ²) oti dpa Sidnbsp;T7)v dcr�psiav twv �OSuaCT�cop �Talpcov aTroXslij/s!, t�v �0?,ujjltiov dat

hij den Olympus zou verlaten naar aanleiding van het goddeloos misdrijf van de makkers van Odysseus.

1) EuCTEpsta komt voor in den zin van vroomheid ^), van vroom en aoEp-y]? in den algemeenen zin van misdadig.

AuctctePe�c heeten zij die voedselvoorschriften, door godsdienstige secten ingesteld, bespotten. De izpoQ vofro; staat toe dat men vleesch eet, doch bepaalde spijzen verbiedt zij; bepaalde planten,nbsp;wortels en kruiden mag men niet eten. ¹ ²) �Exstva S� TjSv) xcofrcoSoGcrinbsp;xal Twv avO-pwTTt�v ol BuaasfieatoLToi: ,,de in merg en been godde-loozen drijven den spot met zulke voorschriften�.

Over de g�den vroom denken TCEpl twv ffsciv suCTsp�? Siavosiaffai wordt gerekend tot roe vijc suGB^eioee; epya �).

De godheid zal ons uit de duisternis en onzekerheid helpen indien wij �) [jlet�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a�ixw 7rpocii.�vT(ov tot haar naderen ,,with

pious awe�. Dit begrip ,,awe� wordt ook met EuXapsia uitgedrukt. Uitgerust met de werken van vroomheid Tcpoai�vTalt;; [x�v roZe,nbsp;^Eoi? [xet� �ijgt;.a(3elai; moeten wij tot de godheid naderen met diepnbsp;vrome eerbied.

Julianus bestrijdt de in de oudheid zoo algemeen verspreide opvatting dat de g�den jaloersch en afgunstig zijn ^�). Wijsgeeren,nbsp;die leeraren dat de g�den verheven en goed, zonder afgunst ennbsp;jaloerschheid zijn, geven blijk van Euu�j�Eta

De vroomheid als innerlijke gesteldheid, met mate en beperking in uitwendige demonstraties, wordt met sZogs^zm geteekend Te Batnae, zegt Julianus, zag ik overal talrijke wierookaltarennbsp;en tallooze offerdieren. To�to pi�v o5v el xal Xiav vjucppaiv� [te, amp;Ep-

(AOTspov opio^p �S�vxi. xai. tt)? si; tou; S-eou; euaspsla!; aAX�Tpi,ov; ,,Hoewel dit mij genoegen deed scheen het mij toch te overdreven toe en wars van de ware vroomheid jegens de g�den�.

De Christenen begroeven hun dooden op den dag zonder zich te bekommeren om de vrees der heidenen dat er van een doodenbsp;besmetting uitgaat i). Deze begrafenissen op den dag bestrijdtnbsp;Julianus en hij verlangt dat dit �s avonds of �s nachts moet gebeuren want het begraven op den dag bij vol zonlicht o�x sxcps�yet,nbsp;t� (J.Y) sl; artavTa; tou; D-sou; sivai Soo'crs^Ssi.av is ongetwijfeld eennbsp;afschuw in de oogen der g�den.

Ook komen de termen voor in gevallen van meer zedelijken aard. Een overwinnaar bedrijft tallooze a(T�p7](j!,aTa. De wettennbsp;van het vaderland o vertreden, beschouwde Constantius als eennbsp;aCTspTjpia ¹ ²).

Evenals s�CTsBsia beteekent ook �cti�ty); vroomheid in de wending �) �ari�TTj; Trpo; tou; heou;. 'Octl�st]; is ook de eerbied waarmee men tot heiligdommen en godenbeelden opziet '^).

Een priester heeft zijn religieuze plichten tegenover de g�den te vervullen; deze plichten worden genoemd �) xa Tipo; xou; �so�;nbsp;ocrta.

Tempels dienen tot handhaving van het godsdienstig leven, dit wordt met to octlov aangeduid. Toen een tempel verwoest werdnbsp;kwam onmiddellijk de afkondiging den tempel te herstellen. Mennbsp;moest hiervoor kostbaar materiaal gebruiken, doch was dit nietnbsp;in voldoende hoeveelheid te krijgen dan moest men zich vannbsp;goedkoop materiaal bedienen; zoo luidde de opdracht aan dennbsp;uitvoerder van dit werk; t� S� oo-iov oti TcoXuxsXs�a; sctti. xps�T-Tov a�To; o�Sac;; ,,want dat de handhaving van het godsdienstignbsp;leven moet gesteld worden boven pracht en praal weet gij zelf�.

Vaak hebben wij kunnen vaststellen, dat in de verbinding oato? y.in ispbq het eerste profaan beteekent i); toch komen zij ook voornbsp;als eikaars synoniemen. Offerdieren, wierook etc. worden genoemdnbsp;Ta T:pbq tou? heou? izpot xcd ocna heilig en gewijd aan de godheid ^).

quot;Oato? wordt ook toegepast op deugden in den zin dat deze den g�den aangenaam zijn. Ik wil, zoo heet het in een aanhalingnbsp;van Crates, de g�den verzoenen: ou SaTvavatt; Tpucpspa�?, dXX�nbsp;dpsra�? �mMp niet met kostbare lekkernijen doch met vrome,nbsp;d.i. godewelgevallige deugden.

Constantins verkreeg �aiw:; xal Sixaicoq de macht. Wat men onder de wending �aiup xal s�cjspco?, om de wijze aan te gevennbsp;waarop men de koninklijke macht krijgt, te verstaan heeft, blijktnbsp;uit het volgende. Van den vader van Constantins heet het:^)nbsp;� TraTTjp S� TY]V p�v npoarjxouaotM a�TW poipav [xdXa suaspCx; xal �aiox;nbsp;�xrrjGaro, nspiyLSiMai; t7]v sl[i.ap[i.�V7]v tsXsuttjv toS ysysvvYjxoTO?:nbsp;,,uw vader verkreeg de hem toekomende macht op een eerlijke ennbsp;pi�teitsvolle wijze door te wachten totdat zijn vader den natuurlijken dood gestorven was�.

Hoewel s�ctePy)? en oaiop dikwijls door elkaar, zonder onderscheid, gebruikt worden, kunnen zij toch voorkomen met duidelijke onderscheiding. Een nobel mensch �) Ictti Ss TipcoTov psv svas^yjp xal ouxnbsp;�Xlycopo? �spaTEEta^ �9'Ewv, ELra �c, tou? Toxsa^ ^wvrac te o�pai xalnbsp;TEXEUTTjtravTai; oGiop xal sTcipiEXv]; is op de eerste plaats vroom ennbsp;devoot jegens de g�den en is zijn ouders, zoowel tijdens hun levennbsp;als na hun dood, toegewijd en aanhankelijk. Hier slaat eucte^tj^nbsp;dus op de g�den en oaiop op de menschen.

Ook treft men ocnov aan in den zin van menschlievend, weldadig. Wij moeten ons geld en goed meedeelen aan allen, vooral aan de goeden, hulpeloozen en armen. �) �halvjv S� av eI xal nxpx-SoEov sinelv, ozi xal zolc, novTjpoli; SGamp;yjzop xal rpoip^? octwv av e�t]nbsp;(iETaSiS�vai: ,,Ik durf zelfs beweren, hoe paradoxaal het ook klinke,nbsp;dat het juist een bewijs van menschlievendheid is, ook aan denbsp;slechten kleeren en voedsel te geven�.

Wij zagen reeds vaak dat s�ctsBy)? gelukzalig in het hiernamaals beteekent, vooral in de uitdrukking e�aspc�v x�P�?- Geheelnbsp;synoniem metnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in dezen zin is otno?. Toen iemand Diogenes

aanspoorde zich te laten inwijden, merkte deze spottend op: ysXo�OV, SITISV, tb VEOCvlcTXS, zi TOUC [a�V TSXc�va? o�zi T(X�T7jlt;; EVEXOC TT]?

xo!,va)vy]ci�i,v toli; �aioiq twv ev aSou xocXwv: ,,het is belachelijk, jongeling, als je denkt dat de belastinggaarders, alleen om het feit dat zij ingewijd zijn, deel zullen hebben met de gelukzaligennbsp;in de belooningen in de onderwereld�.

Duidelijk is reeds gebleken dat �cn�TYj? en *) omoq op de dooden betrekking hebben. Ook xipaaioua^xi slaat op de dooden. Metnbsp;betrekking tot het leven en den dood zijn er verschillende plechtigheden ingesteld, omdat er tusschen leven en dood een zeer grootnbsp;verschil bestaat. �0 Sr) SiavorjD-svTEi; sToc^av �Sta (x�v acpoCTioGdita!.nbsp;ra TEpot; TOUi; xacTOxofx�vout;, iSla Ss Ta Tcpbq t�v xaT� rjp�pav otxovo|XEL-crllai plov: ,,Hiervan overtuigd, stelden zij aparte instellingen innbsp;met betrekking tot de gestorvenen en aparte instellingen metnbsp;betrekking tot het dagelijksch leven�.

Het zich volledig innerlijk wijden aan de godheid wordt met xa�-ocnoua�-at uitgedrukt. Diogenes bezocht geen tempels, brachtnbsp;den g�den noch wierook noch plengoffers, hij vereerde hen echternbsp;met geheel zijn ziel. AiSout; oI[rai Ta TipticoTaTa twv �auTou, tonbsp;xaS-otnwc�ai. ttjv sauTou ij^uxrjv Sia twv evvowv: ,,Naar ik meen, gafnbsp;hij op deze wijze het kostbaarste wat hij bezat n.1. de toewijdingnbsp;van zijn ziel door beschouwingen�. Verder beteekent d90CTi,o�(jD'ai.nbsp;de g�den verzoenen�) en xaHotnouaffai iemand priester wijden�).

Van dezen auteur bezitten wij een roman, waarin de echtelijke liefde en trouw geschilderd wordt. Anthia was gehuwd met Habro-comes, beiden echter leefden gescheiden in slavernij, toch bleven

zij, rein van hart en ziel, elkaar volkomen trouw, hoewel op ieder afzonderlijk een sterke invloed werd uitgeoefend om elkaar ontrouw te worden. De wreede Manto, de echtgenoote van Moeris,nbsp;heeft de adellijke Anthia als vrouw gegeven aan een simpelennbsp;boerenherder. De diepe eerbied, dien deze eenvoudige herdernbsp;gevoelt voor deze adellijke gehuwde vrouw, wordt uitgedruktnbsp;met euuspe�v en suuspsia. Toen de herder haar meedeelde, datnbsp;Moeris verliefd was geworden op haar, riep zij uit: i) aXXa Ssopainbsp;(JOU, Aocttttcov aimXc, (1)(; yis^pi v�v eiia�^riax', av �tcoxtsIvtji;, xavnbsp;�Xlyov ifaipov (j,� tt) 7rapax�i[X�VY) : ,,ik smeek u herder Tampon,nbsp;die mij tot op heden toe gerespecteerd hebt, mij tenbsp;dooden en mij kort in uw omgeving te begraven�.

Habrocomes gaat op zoek naar zijn vrouw en ontmoet den herder Tampon en vraagt hem of hij Anthia kent. 'O Ss xlnoKoc,nbsp;xal To �vopoc EiTTEv OTi �Avitla xai tov yapLOV xal tyjv ��jtj�[2�i.av TTjv Ti�pinbsp;y.�TVjv xai. tov MolpiSoc Ipcoxa xai to Tirp�oTaypa to xaT auTTj; xainbsp;TYjv sic, KiAixtav �S�v; ,,De herder antwoordt hem, dat hij haarnbsp;kent en dat zij Anthia heet, hij vertelt hem van zijn huwelijk ennbsp;hoe hij haar weet te eerbiedigen, van de hartstochtelijke liefdenbsp;van Moeris, van de order die hij ontvangen had haar te dooden ennbsp;van haar vertrek naar Cilici�.

Een onschuldig iemand te dooden is een av�oiov spyov. Hoewel de herder opdracht gekregen had haar te dooden, kon hij dit nietnbsp;over zich verkrijgen Ivvowv av�aiov spyov �pyao'�Tai. x�p7]vnbsp;o�S�v dSixo�oav d7�oxT�ivac outw xaXvjv bedenkend dat hij een afschuwelijke daad zou begaan als hij haar, onschuldig en schoonnbsp;als zij was, zou dooden.

Hier ontmoeten wij slechts het werkwoord xaffocnoocrD-ai in de beteekenis van een bijzondere devotie hebben voor een bepaaldenbsp;godheid. Een groep menschen begaf zich op weg om den g�dennbsp;offers te brengen. Zoodra zij bij den tempel van Hermes gekomennbsp;waren bracht Nausicles hem het offer ²) wp dyopalw ts xal �pTio-

pixw Si.a(p�p�vTt�(; Twv aXXcov ilstov auTOv xa-D-oCTi.o�p.svop want hij had een speciale devotie tot dezen god van handel en kooplieden.

Wie wierook, waarmede men de g�den vereert, tot minderwaardige doeleinden gebruikt, maakt zich aan acrs[i�ia schuldig. Iemand gebruikte deze bij wijze van closetpapier en werd daarom w'egensnbsp;aalpsia veroordeeld.

Bij Artemidorus ontmoeten wij de wending ra E�a�psia; de spelen ter eere van een gestorven keizer. OlSa 8s rwa uTaSi�a,nbsp;6c (rsXXcovnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Eutr�psia rot �v �IraXta dj^amp;�vra Trpwrov \m6

PaatX�wc �Avrcovtvou �nl rc� Tcarpt �ASptavw: ,,Ik ken een stadion-looper die wilde deelnemen aan de ludi Eusebii in Itali�, die voor het eerst gehouden werden door koning Antonius ter eere vannbsp;zijn vader Hadrianus�.

Betreffende het vereeren der g�den wordt opgemerkt: urs-cpavo�v Ss h-souc dvS-stTt xal xXdSoic ro�c TspocYjxoua-i xai, vsvopttfffisvotc �aioic, s�vat dyaD-ov Tiracnv; ,,de g�den bekransen met passende bloemen en takken, nadat ze volgens gebruikelijke wijze gewijd zijn,nbsp;beteekent een zegen voor allen�. Niet alle bloemen komen dusnbsp;blijkbaar in aanmerking doch slechts bepaalde soorten en dezenbsp;Worden dan aan hun profaan gebruik onttrokken door vevopitcpis-voic �aioLc, ritueele wijding.

Ta dv�CTta 'isps�a zijn Ka�nsoffers, offers waarin de g�den geen welbehagen vinden. fa Ss dv�frta t] fXT) vsvopita'p.sva tspsta D-�stvnbsp;flsotc pt^viv rwv �0-swv olp samp;ucrs rtp npoayops�si: ,,Brengt men dennbsp;g�den offers die krenkend zijn of niet gebruikelijk, dan kondigtnbsp;men den toorn aan van die g�den tot wie men offert�.

Trjv �TTO atfzaTo^ avO-pcoTteiou wpiigv te xocl avociov �a'^fxai.vEV ��to� Tpoip^v dat hij van menschenbloed een wreed en afschuwehjknbsp;voedsel voor zich bereidde.

Dit schaars voorkomende substantivum is in hoofdzaak gehandhaafd in de wending �atap �vExa, en beteekent dan meestal: uit traditie.

Wanneer de Romeinen vergaderden om besluiten te nemen werd een vlag opgesteld. De geschiedenis van deze vlag is alsnbsp;volgt. Oudtijds waren er eens veel vijanden vlak bij Rome. Denbsp;Romeinen vreesden dat, terwijl zij vergadering hielden, de vijanden den Janiculus zouden bezetten en de stad bestormen. Daaromnbsp;besloten zij dat afwisselend een deel gewapend de wacht zou houden, een deel zou vergaderen. Zoo nu bewaakten zij den bergnbsp;zoolang de vergadering duurde; toen deze uiteenging werd denbsp;vlag neergestreken en kon er geen wettig besluit genomen worden. Kal �Ti xal v�v �cTia? Evsxanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,Ook nu nog geschiedt

Eenmaal wordt aan �aLa het woord ap^aO. toegevoegd. Tiberius benoemde de consuls en wees ook de candidaten voor de overigenbsp;ambten aan. Deze candidaten verwees hij dan naar den senaat,nbsp;die ze dan natuurlijk eenstemmig koos, daar zijn rol slechts formeel was. Kal [XETa toGto sq te t�v Sijpov xal si; to TrXijffo; ol TTpoav]-xovte; �xaT�ptp, t�^; apj^ata; oaixq IvExa, xallaTcsp xal v�v, wffTS svnbsp;Elx�vt. SoxE�v yl-^o/ECTllai. �ai�vTE; aTCESslxvuvTo: ,,Daarna gingen denbsp;candidaten naar de comitia centuriata en de comitia tributa,nbsp;naar gelang zij tot de een of ander behoorden, en werden dannbsp;gekozen; dit geschiedde overeenkomstig het oude precedent,nbsp;� zooals het ook nu nog gebeurt, zoodat het slechts een bloote formaliteit is�. In dezen zin komt �ala meer voor*).nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Wanneer een traditie zinloos geworden is, wordt het handhaven daarvan een bloote formaliteit. Drusilla, een concubine van Gaius, genoot na haar dood goddelijke eer. Gaius liet op haar verjaardag groote zoogenaamde religieuze feesten houden, hoewel er op dien dag andere godsdienstige plechtighedennbsp;moesten plaats hebben. Omwille van de feesten van Drusillanbsp;echter werden deze opgeheven, want i) toutoii; ts ouv auTYjv 6 Falo?nbsp;�TijjiTjas, xal tw tk? TravTjyupsi? toi:; t�t� ocpsiXo�aa^ ysv�aflai [xtjtenbsp;sv Tw vsvo[xitT(r�vw ^^p�vw, rrXyjv �cjtap �'vsxa, auD-ic ttots ttoltj-D-ijvai. behalve haar op deze wijze te eeren wilde Gaius niet datnbsp;de feestelijkheden, die toen moesten plaats hebben, zouden gehouden worden op den vastgestelden tijd, behalve als bloote formaliteiten, noch op een lat eren datum,

Echter komt �ctG. ook nog buiten deze verbinding voor in de beteekenis van eerbetoon jegens de dooden. Toennbsp;Alexander gestorven was, wilde ieder hem als een schat in zijn landnbsp;begraven weten. Ptolemaeus nu voerde het lijk naar Alexandri�.nbsp;De Macedoni�rs hielden zich rustig doch Perdiccas begon hem tenbsp;achtervolgen, ou tocto�tov S� zy-zlz toigt;tw zc, �AX�^avSpov ttoXuw-pLaq xKi Tyjt; �? tov v�xpov �gmc, terwijl hij zich niet het minst bekommerde om het eerbetoon jegens Alexander en den eerbied aan zijnnbsp;lijk betoond.

Pherecydes vertrok uit Itali� naar Delus om zijn meester in diens ziekte bij te staan. Hij deed dit tot aan diens dood toe ennbsp;toen zijn meester gestorven was xal ttjv �ctiocv dcTCTrXvjpwffs izzpinbsp;TOV auTo� xaamp;y]YS[x�voc bewees hij hem ook de laatste eer.

Verder wordt het ook aangetroffen in den zin van argument, bewijsgrond om een eed te verbreken. Apollonius spoorde Vespa-sianus aan zich keizer te maken, doch bracht hem daarbij hetnbsp;volgende onder zijn aandacht. Wanneer een consul van plan isnbsp;een tyran te verdrijven, dan moet hij zijn plannen zeer goednbsp;voorbereiden en zorgen een passend voorwendsel te hebben omnbsp;zijn eed te verbreken. Ei yap ztz a�ir�v, 6q inzfprfjzv a�ir�v crpa-TYjy�v xal amp; Ta p�XTicjTa pouXs�crsw te xad TTpa^siv wpioo's, pt�XXornbsp;�/^priGza^ai T0�5 orrXot;;, aT:o7,oye'�(Ta)-ai SyjTTou xoZq Hsol? Se� Trp�TEpov,

^uv �aiqc �uiopxoijvTa; �Indien hij van plan is de wapenen op te nemen tegen hem, die hem tot generaal benoemde en wiensnbsp;welvaart hij gezworen heeft te beschermen in den senaat en opnbsp;het slagveld, dan moet hij zich tegenover de g�den kunnen verdedigen, dat hij zijn eed om grondige redenen verbreekt�.

Zelfs in den zin van eeredienst wordt 6aix aangetroffen. Apollonius reisde naar Cyprus, waar hij een standbeeld aantrofnbsp;van Aphrodite, quot;Onbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tSpufx�vov D-aufrao-ai tov �AttoaXco-

viov, xal TToXXa touc 'isp�ixc; �c; vljv �aiav toS ispo� 8i,8a^cic|jLEVov: ,,Apollonius stond verbaasd over de symbolische constructie van het beeld en hij gaf den priesters verschillende instructies aangaandenbsp;den cultus van den tempel�.

Hieraan grenst �aia in de beteekenis van vroomheid. Pythagoras gaf op velerlei wijze blijk van vroomheid, zeer veelnbsp;daden stelde hij die getuigdennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tipo? hso�p �aixg van zijn

De innerlijk vrome gesteldheid, waarmee men moet offeren en die aan elk offer een verheven waarde verleent, wordt doornbsp;�aix vertegenwoordigd.

Weet je dan niet, zoo heet het, �tl j^avra, xal va pieyaXa xal Ta opixpa, [XETa tt):; �ola^ to�c; Hsol? Trpoo-ay�fxsva Tf]v �arjv S�va-(XIV, �aTSp'iQ(x�v7j 8� ttjc; �crla; sxxr�pi^y], [x�. S-soui;, y) tt);; �0?n(x-Tcia8og yjXi�fjL^-r] avaXwfxa [x�vov scttIv, aXXo 8s ou8sv; dat alle offers,nbsp;groote of kleine, aan de g�den met vroomheid gebracht, dezelfdenbsp;waarde bezitten, terwijl zonder die vrome gezindheid niet alleennbsp;hecatomben doch zelfs offers van duizend runderen slechts ijdelenbsp;uitgaven zijn en niets anders?

Een zeer opmerkelijke beteekenis heeft �aia. in een uitlating van Julianus. Hij wijst de bewoners van Antiochus er op hoenbsp;hij eenvoudig, ja zelfs streng leeft en zich tegen alles hardt. Hijnbsp;is eenvoudig en degelijk, terwijl de bewoners van Antiochus verwijfd en weelderig leven. ¹ ²) KaXol 85 TravTSt; xal [xsyaXoi xal Xe�qinbsp;xal dy�veioi, v�oi rs �fxolco^ xal TTpecrpuTepot ^TjXwTal t^lt;; etj8aifxovia?nbsp;Tt�v ^gt;aiaxwv

; �Gij allen zijt schoon, slank, glad en zonder baard, want, zoowel jong als oud, zijt gij naijverig op het geluk der Phaeaken;nbsp;gij geeft aan afwisseling van kleeding, warme baden en beddennbsp;de voorkeur boven eenvoud en degelijkheid�.

After the approximately chronological enumeration of the places where the terms of our investigation occur, we will now try tonbsp;arrange the different meanings from certain points of view.

Our chief object being to contribute to the solution of the question concerning the connection between religious and moralnbsp;thought among the Greeks, it will be pointed out where the wordsnbsp;are used in relation to the deities, where in relation to the deities and men alike, and finallynbsp;where in relation to men only. In the last case specialnbsp;mention will be made of different kinds of acts and groups ofnbsp;people. Naturally it will appear that it is not always possiblenbsp;to draw a hard and fast line.

As philosophers and moralists are likely to express themselves differently, their use of the words investigated will be discussednbsp;separately.

With both groups of authors attention will be drawn to any deviation from classic usage.

Next it will be pointed out w'hat resemblance and what difference is noticeable in the use of the wordgroups nbsp;nbsp;nbsp;and omo'

The whole of religious matters is once denoted by tk Ttpo; too? Usout; sucrs^ri ^). The personified �Aaspsta comprises all offencesnbsp;against deities and religion, as contrasted with napocvo[jiia whichnbsp;sums up all offences against men �).

q The words are so seldom used by the poets of the post-classical period, that their use may be neglected.

The Titans joined battle with Zeus whereby they committed atr�psia Pirithoiis wanted to take Persephone to wife, whichnbsp;is characterized as aa�psta ^). Minos, too, is charged with olgz^ziol,nbsp;because he wanted to abduct Dictymna ^).

Pentheus opposed Bacchus-worshipping, therefore he is called aCT�(37]t; Aiovuctou ¹ ²); the use of the genitive in the case of dcaepvj�;nbsp;Aiovuctou is unique. Odysseus� companions ate the cattle of Helios;nbsp;this was ac�psta^). The Giants are samp;voi;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xocl avofrov �).

The plundering of temples as well² as the breaking of images in a temple isnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^). To sell images of gods is {zcsjieLv uepl ttoui;

ffsou? �) and to violate sanctuaries is acrspsiv si? kpa ²). �Aa�-(isia is applied to an expedition against the temple at Delphi i�) and to the plundering of temples To remove the images ofnbsp;gods is a,(js(istv elp tou?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;To steal gold belonging to a

�Affspsiv expresses the violation of animals looked upon as deities To punish temple-robbers is called suasjieia

To murder priests is aaeps? i�). To wed a Vestal virgin is done aCTsp�cjTaTot ; such a wedding is also called acr�pTjpia i�).

To murder an Ephor who is in the act of offering is Trpaypia dtjsp�? 1�). He who prevents others from offering dtrspsi st? to D-s�ov^�).

') nbsp;nbsp;nbsp;Diod.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sicul.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12.

*) nbsp;nbsp;nbsp;Diod.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sicul.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12.

=) nbsp;nbsp;nbsp;Diod.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sicul.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;l'2.

nbsp;nbsp;nbsp;Diod,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sicul.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12,

*) nbsp;nbsp;nbsp;Diod.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sicul.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;13.

Through being offered, incense is s�osp�?^). Those who sacrifice men acrspouai and commit aCT�p�i,a2), Unqualified offering to anbsp;deity, at a time prohibited by law, is ocoePeIv �).

The duty of offering a tithe of the booty to the gods is denoted by �UG�[iEi,a ^). To offer libations, though one is stained withnbsp;human blood, is doEp�; �).

�AcTs[3�ta is applied to a campaign which is undertaken contrary to the Sibylline books �). To commit cities, in times of danger,nbsp;to the care of the gods is zua�^eiix To make it possible that thenbsp;religious procession from Athens to Eleusis takes place, in spitenbsp;of attendant dangers is EUfjE^Eia �).

EuaE^Eia is frequently found in the sense of piety ; euctePtji; in the sense of piousnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

EuctePslv often means to be pious �). EuoePwi; SiaxEiaffai as well as euctePew mean the same

E�cT�psia denotes the awe felt by the common people before gods and divine powers ; it is also the equivalent of the Latinnbsp;,,religio�, religious awe for that which is taboo i¹ ²). Gratitude towardsnbsp;th� gods for deliverance and independence is denoted by eucte-Psia

From his successful career Marcius concludes that he is euctePquot;^? pious and blessed by the godsi�). To euctePe^ is the subject of anbsp;suasoria^^).

To impart religious knowledge to anyone is o�x s�cteP�i;^�). In representing the gods as joining in the battle and being wounded

Polyb. p. 4. Diod. Sicul. p. 12. Dion. Halicarn. p. 19. Pausan. p. 46. Aristid. p. 128. Athen. p. 124.

in it, Homer tells TTpayiJiaTa dcc7�p7i i). That the gods can feel pain is OUTS oCTtov OUTS suCTsp�? zineiv ^). To contradict oracles is aos-PsLx �); to comply with them is s�a�psia ^). To scoff at mysteries

From the time when monarchs came to be worshipped as gods, the words have also been used with reference to them. A ,,blasphemous� treatment of the deified emperor Tiberius, is. denotednbsp;by aospsiK �). In this sense xaz^eiot is often used by Cassius Dio ^).

�Affspstv is to treat the emperor ,,blasphemously� �); he who dares to treat the emperor blasphemoiisly is xas^rji; �).

Just as acr�psia is applied here to the emperors, xas^six is likewise applied to them in inscriptions. Thus an inscription dating from about A.D. 37 and recording a resolution, ends with thenbsp;words: to Ss ij;7)cpi.c7ji.a s�vai, Tsspl t� suaspslap t^? sli; tov SspaoTOv xalnbsp;TTjc; sip Toup paoiXsap Tipiijp: ,,this resolution concerns the divinenbsp;reverence felt for the emperor Augustus and the homage paid tonbsp;the emperors� i¹ ²).

Another inscription dating from about A.D. 60 deals with several ceremonies which were to take place: iva toutcov outcopnbsp;TsXsCjFsVTCOV xad 7) fjplSTSpOl TC�Xip (paiVTjTKl TCOCGOCV TSlpiYJV xai sucspsiavnbsp;sy.TtsTTXTjpMxuia sip TOV TO� xuplou SspacTTou N�pwvop oixov: ,,in ordernbsp;that our city by these means should also show respect and divinenbsp;reverence to the house of our Lord Augustus Nero�

There are a number of acts with respect to men, in which the gods are invoked or called upon for help and thus directly involvednbsp;in them. This is the case:

To break an oath is a case T^p sip to Fsi'ov y.oci Toup TrioTsiicTavTap aas^siap Perjury is dcaspsiv sip Toup Fsoup i�).

The unwarranted breaking of a political treaty is to commit zIq tou? -9-eo��; aa-EpfifraTa ^). The breach is also called aa�-|3eia ^). The close observance of treaties and agreements is s�tj�-Peia �). He who demands the close observance of treaties is

'IxETat i.e. people who, for the sake of preserving their lives have placed themselves under the protection of the deity. The Syracusans thought that they should spare supplicants becausenbsp;8� a[i,a TTjv Tcpo? Tout; D-sout; sua�^zLCfy xa'i tov Ixettjv a^iov ectti,

TO� S-y)(rou peyaXotj^uxiai; �). Not to spare supplicants is oLai^zia. Tzphc, roue, S-zou^ �). Supplicants are spared in order not to acrepE�vnbsp;zi(; TO 8ai[i.�vtov

C) In relation to men, in which case the gods are not directly involved. That the ideas suffspfj? c.s. are not felt asnbsp;exclusively related to acts and dispositions towards gods, cannbsp;be negatively concluded from the fact that the words are oftennbsp;made clearer by one of the additions npb^, zi^, Tcepl toui; D-eo�i; ornbsp;TO Helov. Thus the plundering of temples is called zic; to Hs�ov aa�-Peik . The breaking of images in a temple is eI;; to Heiov aoEpEtv .nbsp;The Arcadian people were highly respected for their Eua�p�i.a ziqnbsp;TO D-E�OV 1quot;). To preserve the temples when a city is destroyednbsp;proves xpo? too? D-eou? �uc7�Pei.k

The violation of an oath sworn before the gods is ziq too? S-eoui; ixGz^zix 12); the misappropriation of another person�s estate is repo?nbsp;Tou? D-eou^ ao�pEia i�); to sell images of gods is occtePew TtEpl to�(;nbsp;�9-eo�i; 11); to scoff at mysteries is doEpE�v uEpl tooi; D-eo�? i�).

') Dion. Halicarn, p. 20. �) Polyb. p. 10. Appian.nbsp;�) Appian. p. 42.

*) Appian. p. 43.

') Diod. Sicul. p.

*) Diod. Sicul. p.

�) Diod. Sicul. p.

�) Polyb. p. 3.

') Polyb. p. 3. 42.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�) Polyb. p. 4.

quot;) Polyb. p. 4.

Polyb. p. 5.

1�) Polyb. p. 6.

*') Diod. Sicul. p. Diod. Sicul. p.

of appreciation of the gods of another nation is characterized by sic; T01J5 syxwptou;; D-soit; ly.ai^sux. ^). Religious matters are denotednbsp;by Ta npoc, roup Usou?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^). To commit perjury is sc, tou? Usou?

(XCTspsw �). By opposing oracles, one manifests ao�psia sic; tov Heov ¹ ²). The king of Egypt was pious: npoQ ts tou? Usou;; suaepw;; Siaxsirai �).

However, people must have felt unconciously and therefore vaguely, that acts which are dishonest in the intercourse withnbsp;others, are also offences against the deity. This is in general provednbsp;by the fact that the terms of the wordgroups which have beennbsp;examined are mentioned in close connection with purely moralnbsp;terms.

We come across the following combinations: �Aaipsia and w[x�t7)(; �). EuffsP�)? and Slxaio? �). TUgs^six, suSo^ta and ti.[xy] �).nbsp;E�cr�psta and dpsTYj �). HuGs^-qc;, ajcKd-oq and cpiXckvd-pCLinoc; ^�). �Acre-and dvopiot; �AaspsLa and 7rapavop.[(Z'^^). EuctsPy)!; andnbsp;SixaioTrpocyta

A few times a distinction is made, so e.g. between �Aaipeia and IlapocvojjLtoc in the example quoted on page 5. Sometimes thenbsp;idea of the connection is expressed ipsis verbis, as is the casenbsp;when the procedure of Philipp�s and Antiochus is instanced as anbsp;proof TT]? Ttpop -rou? D-soui; ias^siac; xal 7rpO(; tou? dvUpwTcou?nbsp;w(x�Ty]TOi; .

An immoral act is in a few places characterized as an offence against a definite deity; thus sexual dissipations are referred tonbsp;as das^stv siq ttjv D-sov viz. Aphrodite^�).

�Aasp-^;; c.s. is a few times used in general to denote moral depravity. However in a large majority of cases no mention is made of any connection with gods. It is worth while considering whatnbsp;acts are denoted by the words, and especially what groups ofnbsp;people are concerned.

Breach of trust is acr�peta i). Cruelties committed in times of war are called atrspYjtJiaTa ; racking a person to death is ias^zia. ;nbsp;treacherousness isnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. Criminal plans in general are called

0LGzlt;^s.lc, �), Unreasonable proposals to the senate are Su(TCT�pYi[i,aTa �). A Judastrick is characterized as aaspv)? ^). To hate a person outnbsp;of jealousy and to suppress the deeds of great men is ausps�v �).

The honesty shown in the surrender of an ill-gotten position to the lawful owner is called sicfsjiTi? xal 8lxoLioq �). An expeditionnbsp;based on cunning is aa�pTjfioc i�), which also denotes the murder ofnbsp;soldiers of a garrison withont reason The unreasonable prosecution of a war is xgs^zu/.

E�ff�psia means a soldier�s loyalty and also occurs as a military password^*). The procreation of no or few children is aaepstvnbsp;towards the gods^�). An impartial verdict of an arbiter is callednbsp;and impartiality in passing judgment is Eijcr�p�i,(z^�). Thenbsp;just grounds of a war are expressed by suosPy]? xal Sixaio;;

1) The dead.

, In this connection it might be pointed out that the dead were generally looked upon as a kind of gods. The remembrance ofnbsp;Alexander bears the epithetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i�)., The pious memory of the

b Polyb. p. 6.

*) Polyb. p. 9.

Polyb. p. 9.

*) Polyb. p, 10.

Diod. Sicul. p.

�) Dion. Halicarn.

�) Cass. Dio. p. 52 *) Eunap. p. 63, p.nbsp;*) Dion. Halicar.n pnbsp;Polyb. p. 10.

*') Polyb. p. 8.

Eucsp�i; expresses the good understanding between parents and children ^). To euosp�? just as the rendering zua�l^zix represents filial piety. Children who show love of their parents, arenbsp;e�tTspe�? ^). A son may get the by-name s�ospv)? because of hisnbsp;reverent conduct towards his father, which title by hereditarynbsp;transmission may become a cognomen �). Parental love, too, isnbsp;called suCTspsta �).

In this group of authors no examples are found � accidentally no doubt � in connection with brothers and sisters, to whomquot;nbsp;zvaz^r]q c.s. are applied.

To fight one�s fellow-citizens is (xgz^zq �). Those who know their obligations towards their country and fellow-citizens are called zugz-Pst? �). The mutual rights and duties between the mother-city andnbsp;the colonists are summed up as to suasplt; �). To act in defiancenbsp;of the senate and the majority of the people is aazlt;^zc, xal Trapa-

Kindness towards a defeated enemy is denoted by suospeia i�); to show him mercy is zugz^zi; xal (piXdcvhpwTcov

A loving husband is called ��ctePy)(; ��). A man�s love for his wife and children is expressed by suaspsta The respect felt by a plainnbsp;shepherd for his wife of noble birth is denoted by zugz^zio. andnbsp;S�CTEpe�V

^�) Appian. p. 42.

Julian, p. 134.

Appian. p. 44.

'¹ ²) Appian. p. 43.

Appian. p. 43.

Dion. Halicarn. p. 25. **) Dion. Halicarn. p. 26.nbsp;1�) Xenoph. Ephes. p. 137.

') nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;20.

*) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;20.

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;26.

*) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;21.

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;21.

Treating one�s benefactors well is called sualpsia�). Breach of promise with respect to political benefactors isnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*).

E�(TEp-^(; is the title of Antiochus Pius�). The gentle monarch Antonins received the title of svasfiiriq �). A monarch�s benevolencenbsp;is denoted by eua�psiot A monarch is expected to reign over hisnbsp;people octCw? xainbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�).

Tyranny is characterized by occtePt)? and Trapavoiala �); its cruelty is indicated by acr�peia i�). Phalaris burned men in a blazing bull,nbsp;which is called ics�^zia.

Slaves, devoted to their masters, enjoy slictsPtj? S�^a i�), a good reputation of faith. Their attachment is s�cj�pEia i*).

The terms are occasionally used metaphorically. So e.g. acr�-Psia is used for a prostitute who offers her body exclusively for hire �). A faithful lover is called euctePt);; i�).

EuCT�psia is the name of a city i��) . As a proper name E�iaE^T^? is the name of a month . EucrEpia is the name, of an empress i�).nbsp;E�CTsp�? is found as an emphatic formula ��).

quot;) Diod

Cass. Dio. p. 52. �) Appian. p. 45.

'*) Cass. Dio. p. 50. '�) Alciphr. p. 131.nbsp;'*) Alciphr. p. 132.nbsp;*�) Strab. p. 40.

Cass. Dio. p. 53. '*) Julian, p. 134.nbsp;Aristid. p. 128.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Dion. Halicarn. p.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Dion. Halicarn. p.nbsp;�) Dion. Halicarn. p.nbsp;*) Dion. Halicarn, p.

Appian. p. 44.

*) Cass, Dio. p. 53.

�) Aristid. p. 128.

*) Aristid. p. 128.

�) Polyb. p. 7.

1�) Polyb. p. 8.

In contrast with the authors discussed, no example has been found here of a very general use.

The plundering of temples is auspstv and (x(T�;|3-ir)|jLoc ; to live in friendship with temple-robbers is acrsjiTjpa ^). The defilement ofnbsp;images of heroes is aaspsw �).

Priests who neglect their duties, daspouwi to�? D-zou?'�). The concrete offer is called eutr�psia�). He who sacrifices an offeringnbsp;obtained by murder or theft commits spyov dcaspsa-TocTov �). Thenbsp;rites taken collectively are embodied in siaspEia ²). The violationnbsp;of religious festivals is das^sia �). The ceremony with which thenbsp;offering is attended is rendered by �ucrepYjlt;; i�).

The right disposition towards the gods is denoted by suu�psca and TO suCTEp�t; 11). �Acrspsia,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;is impiety and ikas^zlv impious

conduct 12). E�ffspv)? is he who believes in the godsi�), the really pious man 11), he who has a right'conception of the godsi�), andnbsp;pious in general!�). He who sacrifices what has been obtainednbsp;by murder and theft commits spyov dtrspsoTaTov i�).

*�) Plutarch, p. 82.

Epict. p. 67.

'2) Dio, Chrysost. p. 71.

Lucian, p. 107.

^²) Max. Tyr. p. 115.

�) Plutarch, p. 78.

1�) Plutarch, p. 79.

1�) Plutarch, p. 83.

To endow a temple with gifts is suasps'tv; the donor is called suCTS^-/); ^). To ��c7�!3�; is shown by endowing a temple with gifts �).nbsp;Objects devoted to the gods are denoted by s�a�psia. *).

The rites together *) and the cult itself *) are rendered by the ceremony of the sacrifice is expressed by eoctePt)? ^).

He who purposely excludes a definite god from his sacrifices is aCTsp-y)? �). Eiicr�psix is piety *), faith in gods i�), heartfelt pietynbsp;exaggerated piety and interest in religious life ^�).

impious 1�). He who adorns the temples of the gods for love of display only is ohy. siKTsp-yji; 1�). Falsification of oracles is aCTspTjjia i�).

Eua-�psta is religious spherei�), reverence shown to the gods��), divine inspiration �i). To revile heroes is ias^iqiix ��); faith in oraclesnbsp;is eucePt;; . Charity should tend Ttpo? Eucr�pstav to the furtherancenbsp;of religious life�*). To draw a parallel between men and gods isnbsp;'XCT�pTjp.a ��) and to praise men too exuberantly is aaspstv ��).

Ignorance of the worship of the gods is acyspsia ��). Eiff�psia is knowledge of the worship of the gods��), religion��), true religion��) and theology�*). To divulge mysteries��) or hold themnbsp;up to scorn ��) is aaspelv; to assert that never anything fades intonbsp;nothingness �*) and deny that the deity pervades the universe

**) Plutarch, p. 83.

'�) Plutarsji. p. 83.

��) Plutarch, p. 83. Jamblich. p. 118.nbsp;Dio. Chrysost. p.nbsp;Plutarch, p. 82.

�*) Plutarch, p. 88.

Lucian, p. 109.

�*) Lucian, p. 109.

Stoa p. 65.

**) Stoa p. 65.

*�) Dio Chrysost. p. 71. ��) Plutarch, p. 77.

�') Plutarch, p. 79, p. Diog. Laert. p. 117.nbsp;Plutarch, p. 78.

�*) Apoll. Tya^^. p. 114.

is likewise acrsps�v i). To disavow providence is outs octiov outs s�csp�t; ^). To hold the same opinions about the gods as the common people is dtcsjiit; �). To reveal the mysteries of the gods tonbsp;the people is aaljBeia ¹); to draw a parallel betw^een men and godsnbsp;is ao�peia or atj�pTjfxa �).

gods �). He who is ignorant of the worship of the gods is das^rj!; ^). To relate that gods are wounded in battle is TcpdyjxaTa a.azlt;^ri ²).nbsp;He who doubts mythological stories is said to be daz^riq ^). Henbsp;who has a correct idea of the gods is z'joz^-qc, Faith in divinenbsp;providence is called sualpsia Not to appreciate the goodnessnbsp;of the gods 12) or to assume divine honour is daipsta i�).

New discoveries in the domain of physics are probably taken in the sense of stripping nature of its divine elements, and consequently called du�peia 11).

To act contrary to a treaty is dcr�p�?i�). He who attacks after the cpnclusion of a peace-treaty is do�[i7)(; y.a'i �r:!.�pxo? i�).nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, -

From the authors mentioned above nunierous expressions could be quoted which point to a vague notion of the connection between

�) Plotin. p, 116.

Plotin. p. 116.

'¹) Diog. Laert. p. 117.

Lucian, p. 108. q Lucian, p. 109.

*) Lucian, p. 109. q Stoa p. 65,

�) Dio Chrysost. p. 71. Lucian, p. 108.

religion and morality. Here, too, dccjspYig can in general denote crimes. (Plutarch, p. 85).

Here acrspsw and dSixs�v ^), aas^yjt; and piap�? ^), aosPvjp, Trapavopo^ and aSixop �), a(j�,57]p and sTri�pxop ¹ ²),nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;and Sst-

Special proceedings characterized by acrsprip are: defamation aa�|J7)pa to defame da�^�w �). To demolish a statue out ofnbsp;envy is (xc7�p�p'�) and the total of all criminality isnbsp;Indulgence in culinary or sexual pleasures is oix zias^�t;

Amiability in the intercourse with people, sprung from a highly-moral life is �ijCT�[3�i.ai^). The fight against evil and the furtherance of what is right isnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i�); strict discharge of one�s duties is

also zuaz^zia. ��²). A traitor is called ioz^riq xcd [xiapop ; a slanderer dSixop, Trapdvop.0? and da�(3r)p^�); slanderous language dCTipTjpa

To organize meetings in order to commit prostitution is iaz-peia ^�). The ephitet used of paederasty is dcj�p7]!; i�).

' Not to affirm the truth as such in a law-court is a.szlt;^zc, ; a false verdict is called daE^rip xal dv�cnop ; theft in case of shipwreck and stranding aiGz^ziy.

Furthermore we find the words in connection with the following groups of people;

Injustice done to the dead is dCT�(i7)|j.a ��), da�pvjfxa also means; no to bury a deserving man according to his merits To burynbsp;the dead is Ipyov �gt;jct�P�p . �Aue^eiv is a stronger term thannbsp;aSixE�v to denote the wrong inflicted on the deceased ��).nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

') Dio. Chrysost. p. 72. �) Dio. Chrysost. p. 72.nbsp;�) Dio. Chrysost. p. 72.nbsp;*�) Dio. ChrysosL p. 73.nbsp;Dio. Chrysost. p. 73.nbsp;Plutarch, p. 84.

Those who wrong their parents acrepouc, i). Parricide is committed acyspw:; ^). Fratricide is either acrs^�i; xal (i,uawSs(; epyov or aCT�^7)fra �). Eu(7e!3w? (^Tiv signifies that brothers and sisters are onnbsp;good terms ¹ ²).

To murder fellow-citizens is spyov Sswov xal acrsp�; �). To surrender one�s native city to the enemy is acrsfi�? epyov �).

Moreover we see aae^eiv used methaphorically in renderings as eic TocXavTov acrepeiv to steal a talent To criticize great men asnbsp;Homer is doejBeiv ; this rendering suggests our metaphoricalnbsp;use of ,,sacrilege�.

In all this no remarkable deviations from the usages pointed out before, have been found; slight deviations may be attributednbsp;to chance in tradition.

Quite new, however, is the conception specially taught in the Stoa that every crime against man is a sin against the deity.

There it says: to yap ijapi tyjv pouXTjaw ti TTpo-TTea-S-ai toG tisou oLas^zioLQ sivai TsxixTjpiov i); �every act which is contrary to thenbsp;will of the deity is evidence of impiety�.

TTjV S� ZUGZ^ZIX'J, wp ��l7rO|iSV, �TTl(JT7)pl,7)V a)'�a)V �9�paTr�tap ��Acj�[3�l�

consists in wickedness and in ignorance concerning the worship of the gods; E�cr�pEca, however, as was stated above, consists innbsp;knowledge concerning this worship�.

This teaching is probably connected with tlje Stoic identification of god and nature; once the opinion is �xpressed that xgz-�) is: to sin against nature.

Ta oGix generally denote all religious matters �¹ ²), especially, the religious rites . It also signifies; the reverence due to the gods �),nbsp;and the religious (ritual) duties of the Vestal Virgins�^).

Acts which violate a goddess are called zpyx ou/ oaioc �). Oute ocaov ouTE EUCTsp�? smsw denotes that Apollo was a wage-earner,nbsp;that Hephaestus was thrown into the sea and that Ino felt sorrownbsp;and had to wander about �).

To steal gold out of temples is iropo? av�tnopi�). To stain objects of reverence with blood is oaiov

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;28, p. 30.

The violation of a Vestal virgin is avoaiwxaTa Ipycov tc ^sou;; . avoCTi�v Tl is what violates the chastity of a priestess ^).

Vestal virgins perform their religious functions oaicd^ if they have violated their virginity ; in chaste condition theynbsp;perform them �ctiw? .

Acts which hamper offering are called oam �). For a priest in mourning it is ouiov to consecrate a temple �). Ouy ocfiovnbsp;denotes prohibition of worship ��) and octiov permission to treadnbsp;sacred ground �). A sacrifice pleasing to the gods is oaio? �). Henbsp;who is ritually pure is oaio? i�). Religious festivals which do notnbsp;conform to tradition and regulations are observed oi-y oaiw^^^).nbsp;Interment in consecrated earth likewise takes place ouy ocrlwc;^^).nbsp;'Outwai? andnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;are ritual purifications. The conse

'0(ji�T7]�; is the attitude towards life of the uncultivated masses, which results from religious awe^�). It also means piety i�).

To introduce a foreign and barbaric religion Ts signified by avo(Tioupye�v 1�). To octiov is the maintenance of religious life^�).nbsp;To express one�s opinion on sacred matters as the gods do is ocnxnbsp;Ttois�v 2�). To dwell at length on matters which only concern thenbsp;gods is ouy oCTiov

Of oaths and supplicants no example has been found. That which corresponds with natural right is npoc, tou? flsoui; �cncoxaTot .nbsp;To fulfil the conditions of a treaty is ocriov ^). To wage war contrary to a pact of friendship is oux oatov ^).

It is frequently stated ipsis verbis that wicked acts in the intercourse with people are at the same time offences against the gods.

To wage o�-/ oaiov Tr�Xsfiov against one�s native country cannot fail to exasperate the gods . A moral offence must be expiatednbsp;if one wants to preserve too upo; ^zoigt;c, oaicn inviolate �).

quot;Omolt;; is often mentioned by the side of purely moral terms; oCToop and S-spooTop �). quot;Otrooi;, Soxaiop, y.odtap�p and ayv�^ �). ''Otroovnbsp;and D-spu:;*). quot;Oaiop and TTpotTvixov �). �AvotTiop and wpoop^�). ''Ooio?nbsp;and sucryyjpioov �Av�(no(; and olxxp�p

�Av�CTiop generally denotes mean acts or persons. Accordingly wicked deeds in general are expressed by epya av�cna^�). More innbsp;particular this denotes:

A dishonest and bloody way to get money ; an unreasonable request 1�); murder out of greed i�) and usury i�). Breach of promise is OUTS OOTIOV OUTS �UC}(Y)pLC0V ^�).

Murder and theft as well as a Judastrick are signified by dcvoCTioo;. �AvoCTiop is applied to civil wars and spongers ; alsonbsp;to incest ^�). Not to procreate any children is ovx ofnov espionage is (xv�CTio; . He who disposes of tyrants possesses oaiopnbsp;TpoTTo?^�). Dishonesty in the administration of justice is called

Diod. Sicul. p. 17. Dion. Halicarn. p. 26.nbsp;Dion. Halicarn. p. 36.nbsp;Flav. Philostr. p. 61.nbsp;Dion. Halicarn. p, 35.nbsp;Pausan. p. 47.

Cass. Dio. 55.

Cass. Dio. p. 55. Athen. p. 126.

Cass. Dio. p. 56.

Cass. Dio. p. 56. Aristid. p. 130.

avocrioi; ^); to put a person to death without trial is spyov �v�-atov and this process is carried on avoahr: . A false accusation is spyov avotnov ¹ ²).

We can distinguish the following groups of people with reference to whom acts are thus denoted:

To be anxious about the fate of the dead is o�^ octiov �). To be lacking in reverence towards the dead is dcv�cnov �). To holdnbsp;thanksgiving services, though a great statesman died only anbsp;short time before is ou/ ocaov ²).

Patricide bears the epithet avoaio? �). Matricide is ptai^ovLa dcvocnoi; and dtvoaioupyla He who causes his grandmother to benbsp;murdered is dvocio;;^^). Not to procreate any children is dvomop-ys�v tow'ards one�s ancestors . Obligations among relatives arenbsp;called xd ocna^�). To set relations against one another is ociov^²).nbsp;Fratricide is rtpaS'-c dvouio:; He who violates his sisters andnbsp;sends them into banishment is dvoaio? i�).

quot;Ocnoi; xa'i Scxocio? TroXsgo? is waged against one�s native country after a peace-treaty has been violated ; if this is not the casenbsp;it is oi�x oortot; Tz�y.z^Loc, i�). The rights and duties of citizens in respectnbsp;of their native country are signified by rd, ocna i�). That whichnbsp;is detrimental to mutual solidarity is dv�cnov ��). To decline anbsp;request of good citizens is o^y oaiov^i). To take rigorous measures

against an otherwise deserving citizen is outs Slxaia ou^� oaia ^). The murder of a deserving citizen is wjxo!; xal avooio? ^). To betraynbsp;one�s fellow-citizens and extradite them to the enemy is epyovnbsp;av�cnov ; to rob them is dvotnov .

It is OUTS Slxata ouS� oaia if citizens are not grateful for the benefits resulting from their public institutions ; this phrasenbsp;also signifies the destruction of the power of the senate�).

A lawful government is called oaioQ �). Corruptible statesmen are dv�aioi �). On festivedays the government cannot oatw? takenbsp;decisions �).

5. nbsp;nbsp;nbsp;Married people. She who causes her husband tonbsp;be killed is dvocTio;;

6. nbsp;nbsp;nbsp;Friends.

7. nbsp;nbsp;nbsp;Benefactors. To oppose one�s benefactors is dvouiov ;nbsp;to revile them is spyov dvocnov Acts incompatible with thenbsp;reverence due to benefactors are dv�aioi ; he who misbehavesnbsp;towards them is dv�ato;; i�).

Ougt;f otnov denotes the elements in the reign of a monarch that rouse his people�s discontent A gentle and able monarch is

oGiog ^). �Avoctw? denotes the rebellion of a subdued people against the Romans ^). Conspirators against the Roman Empire arenbsp;called av�cTLot. �) and a conspiracy is denoted by Trpayfia ti, av-ocriov ^). Drastic action of a conqueror is expressed by w[xo? y.ocinbsp;m�aio^ �).

What is contrary to discipline and a military oath is oiy^ ootov �). For a bodyguard who have murdered their king it is outs otnovnbsp;OUTS SfxKLov to protect a king any longer ^).

The mutual rights and duties between these two groups are denoted by og:lo(; and �). If these rights and duties are violatednbsp;it is offiov to anybody to punish the offender i�).

To execute a death-sentence on the festivals of the gods is avoCTLovi^); likewise it is av�caov to hold dancing in contempt, as it

-) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;32.

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;32.

nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;32.

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;35.

plays a prominent part in religion . Human sacrifices are oma^); to sacrifice human beings to the gods is avotuov 3). Tonbsp;ootov denotes inner and outer purity ¹ ²).

A vestal virgin attends �otco^ to the sacred fire after the violation of her chastity�). It is ooiov or avotnov to eat pork�)?nbsp;He who enters the temple within a week after contact with anbsp;dead body commits ou^ oaia. �). After special ceremonies it is ocaovnbsp;for the relatives of the defunct to enter the temple �). To bury thenbsp;dead in consecrated earth is oux oaiov �). To give birth to a childnbsp;in a temple is oi^ oejLov^�). After sexual connection with hernbsp;husband it is oaiov for a woman to enter the temple on the samenbsp;day 11).

�'Epya oaix are pious deeds, pleasing to the godsi^). To omov is both inner and outer purity i�). quot;Ooiop is pious n), dv�otoi; isnbsp;impious 1�) and atheistic i�). To submit to all that god sends us isnbsp;ocriovi�). To speak irreverently about the gods is dvomov i�). Tonbsp;guard oneself against emotions is a distant approach to the perfection of the gods, i.e. to become ocnopi�).

It is oix oaiov to disavow divine providence ^�); to assert of to ov, which is an attribute of the gods, that it was or will be ^i); tonbsp;identify Apollo with the sun ^^); not to free a slave who acts thenbsp;part of Bacchus excellently 2�) and to depict the deity ^i). It isnbsp;dv�CTtov to speak disdainfully about dancing, as it plays a great partnbsp;in religion ^�).

�) Plutarch, p. 89. Plutarch, p. 89.nbsp;Plutarch, p. 91.nbsp;Plutarch, p. 89.

Myths should be explained otriw; xod cpiXoaotpcot; ,,with devotion and understanding� ^). How is it octlov to believe in all thosenbsp;myths) ? To have a wrong idea about the gods is av�oiov �) andnbsp;assertions that the gods do not care about the world are ou D-cfxtTanbsp;ouS� ocnoc^). '0lt;7t�T7)(; is the reverence felt for the gods^); thenbsp;honour rendered to the gods �); obedience to the divine laws �)nbsp;and resignation to all things, which the deity ordains*). To impart knowledge to anyone is oux oaiov �).

Occasionally it is directly stated that good acts also concern the gods. quot;Ooioi; and siioepyj? are used of a sober life by which onenbsp;pleases the gods To show gratitude to parents and instructorsnbsp;is pleasing to the gods; not to do so is dv�atov xa'i dD-Eajrovnbsp;�Avoai�T7](; is to offend the gods by moral crimes It is ocyioc;nbsp;wy.oc, to build temples out of gratitude towards the gods i�).

c.s. as well as octio? c.s., when exclusively used with reference to the gods, are supplemented by upo; -vouc, ffsou? ornbsp;7rp6lt;;�T6 llsLov. Socrates was pious; oaioc, Ta Trpoi; O-eou? Piety isnbsp;called: yj Tipoi; to Hslov �tn�TTjc; ; homage to the gods is Hewvnbsp;�ct�TT)? . Devotion to the gods is upot; to D-e�ov �at�TTji; . Religious ceremonies are named Ta nspl tou? D-eou? ooia^*).

That which is in accordance with natural right is upoq tou? �0-SO�? ocriwTaToc 1*). The religious functions of the Vestal virgins arenbsp;denoted by too 7rpO(; Toup ffsou? ooia ��). The violation of a priestessnbsp;is dvoaiwTocTa Ipywv eQ S-so�o; . Acts that violate a goddess are

1) Plutarch, p. 91.

Lucian, p. 112.

�) Plutarch, p. 89.

*) Epict. p. 67.

�) Plutarch, p. 89.

*) Plutarch, p.

��) Epict. p. 67 *) Marc. Aurel. ^nbsp;quot;) Jamblich. p. 120nbsp;*quot;) Dio. Chrysost �nbsp;�1) Plutarch, p. '

�pva ouyi omx ic, tyjv O-eov ^). The offerings are Tipot; Toup ffsoui; ispa xai �cna ^). (�Av)�ar:o? often express the same ideas as adjectivesnbsp;with a moral sense; thieves and burglars are called av�cnot xainbsp;aSixoi ; murderers avomoi xal piiapol *). An irreproachable life isnbsp;avsTtiXTjTTTop ptop xal oaioc, �). Human acts ought to be Slxaiov xalnbsp;ocnov �).

Zeus hears xa? Sixalap twv s�/quot;''- prayers which are morally good�), and rejects xap avoaloui; xwv su/wv: evil prayers�). Yetnbsp;Ta ocna xal Slxaia are sometimes used to distinguish betweennbsp;duties towards the gods and those towards men, although theynbsp;may express, more or less, the same ideas.

Many times particular proceedings or persons are defined by (av)�CTtop. A profligate is called avoaioc �); sexual indulgence isnbsp;expressed by avomopr�). Theft in case of shipwreck and strandingnbsp;is TTpaypia avooLov ri). The phrase 6 piTjS� sIttsIv ocnov may be renderednbsp;by ,,venia sit verbo� ^2).

To suffer an injustice is tcoXXw [raXXov oaiov than to kill a person i�). The words are specially found with reference to the followingnbsp;groups of people;

1. nbsp;nbsp;nbsp;The dead.

To slander the dead is oux ocnov^^); duties towards the dead are denoted by oatov��). Funeral ceremonies are called �ctl�tt)? i�).

He who is animated by pious sentiments towards his parents is otjcoc;^�); this feeling is also designated by Slxaiop xal ocnop i�).nbsp;Deference towards one�s parents is �cti�ttjc ��).

') Pausan. p. 47.

�) Julian, p. 135.

Plutarch, p. 94.

*) Plutarch, p. 96.

�) Lucian, p. 113.

�) Marc. Aurel. p. 69.

�) Lucian, p. 113.

*) Lucian, p. 113.

�) Plutarch, p. 94.

*quot;) Plutarch, p. 97.

**) Dio. Chrysost. p. 73.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Guests.

'O oCTto? means conscience ^). That which is contrary to the Epicuran teaching about virtues is ou^ oatov �). At Delphi therenbsp;are five ooioi �holy men� �). In the school of Pythagoras stupiditynbsp;was looked upon as dv�cnoc �).

spoc; y. ai ocjlo^.

In this combination oaioi; generally means profane. Public money is rd ooia�); the money belonging to a temple is rd kpd i�).nbsp;Public affairs are xd ocna^^) and xd kpd are religious mattersnbsp;Td OGM also denote civil rights and xd kpd religious rightsnbsp;In connection with Hslo?, too, oaioc means profane. Td oglolnbsp;are public buildings and public money; xd S-sIa are the temple-buildings and the money belqnging to them i�).

quot;Ooio? by itself also means profane i�), and the negative expression omoq gets the meaning of kpo? �consecrated� i�). Td kpd are the temples andnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;consecrated places i�).

The verb �mo�v is of rare occurrence. It denotes the purification of the souls in the process of migration i); the consecration ofnbsp;temples in honour of emperors and the solemn unveiling ofnbsp;statues of emperors �).

Of '/.aTocnouaTat the following meanings have been found: to be consecrated to a deity �), when applied to Vestal virgins; thenbsp;consecration of Vestal virgins �); the consecration of Themisnbsp;and Dike �); to entrust a city to the protection of the gods *�);nbsp;to live in accordance with the divine laws ; to consecrate treesnbsp;and plants to a deity ; to initiate people into the mysteriesnbsp;and to put a nation under divine guidance

To devote oneself to a monarch ; to devote oneself entirely to an office is expressed by xaToo'i.oijCTS'ai. . By tw Sfijacp xaamp;o-cno'jcrTai. is indicated that state-officers look after the interests ofnbsp;the people .

�Afpouw�aD-as may denote; to keep a vow made to a deity i�); to acquit oneself of a task imposed by a deity ; to exclude fromnbsp;worship ; to regard a day on which a god died as a day ofnbsp;mourning ; to divulge religious secrets ought to be a90(nouCT-Ta.i ; to propitiate the gods 2�); to protect a person from thenbsp;wrath of the gods , to revoke imprecations ; to set aside fearnbsp;caused by omens ; to abstain from something because it isnbsp;taboo ; to suppress slander offensive to the gods .

Cass. Dio. p. 60.

Aristid. p. 131.

Plutarch, p. 105.

Aristid. p. 130.

Aristid. p. 131. Plutarch, p. 99.nbsp;Plutarch, p. 100.nbsp;Plutarch, p. 100.nbsp;Plutarch, p. 100.nbsp;Plutarch, p. 100.nbsp;Plutarch, p. 100.nbsp;Plutarch, p. 100.nbsp;Plutarch, p. 99, p. 101.nbsp;Plutarch, p. 101.

The cautious and anxious way of punishing Vestal virgins is designated by acpoGLouahai ; also the veneration of particularnbsp;objects because of taboo ; to honour the gods ; to regard certainnbsp;omens as inauspicious *) and to wish that they may have nonbsp;evil consequences ; ritual cleaning �); to look upon as impure �)nbsp;and to abstain from certain food �).

Besides acpoGLouafl-ya is used to express: the immunity of the tribuni �); to free oneself from blame i�); to swear an oath ofnbsp;allegiance to the emperor is acpoGtouGllao opxov ; a9oa!.oija9'ainbsp;�Kpoc, Ttva is to grant the aid promised to others �Acpocot�Gamp;a',nbsp;is to refuse something ; to ask to be excused ; to abhor thenbsp;title of king ; to abstain from something for fear of imprecation 1*); to discharge one�s duties ; to make one atone for anbsp;crime i�); to take measures to prevent an apparition from thenbsp;nether world is acpoaiouGllaL tonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i�). As the principles of life,

To make concessions to the weak nature of man is a90Gto�G{)'ai TzpoQ TY)v aa9'sv�i,av ty)? 9ijg�co;^i).To render the funeral honoursnbsp;is a90CT(.o�G-amp;ai, Trp�;; Tiva^^), and to reconcile a fratricide is 1x90-GtO�G'�-al ^�).

In the phrase oGta; Ivsxa, oaict generally means tradition, so that oaioLc; Ivsxa can often be rendered by t r a d i t i o n a ;nbsp;hence oGia means mere formality^�). Other meanings are:nbsp;honours to the dead^�); the funeral honours

Plutarch, p. 103.

'*) Plutarch, p. 103. iq Plutarch, p. 103.

'*) Plutarch, p. 103.

'�) Phleg. p. 116.

�quot;) Jamblich. p. 120.

�*) Sallust, p. 121.

Herodian. p. 62.

Plutarch, p. 102.

quot;*) Dio. Cass. p. 139.

*') Dio. Cass. p. 139, p. 140. Aelian. p. 140.

Jamblich. p. 140.

worship^), piety 2), pious disposition�), frugal habits^) and reason to break one�s oath�).

1. Instances have been found where they are used all but synonymous 1 3^ or which provenbsp;that they have the same meaning. Ilpa^ii; dcv�-aioQ �) is fratricide, which is also acr�pTjjjLa �). To steal gold belonging to temples is denoted by moaioq ¹ ²) as well as by acripeta �).nbsp;The violation of a Vestal virgin is expressed by dcrEpv)!;, dcr�pirig.a ^�)nbsp;and dvoCTio; ^�^). Outs 6lt;nov outs sucrspsi; sIttsIv means that Apollonbsp;was a wage-earner and that Ino suffered pain an wandered about 1�).

Immoral acts in general are called dv�atoi; ^�) and dcjsp-;^? 1^). N ot to procreate any children is dcrs(Is w^�); likewise it is ouy oaiov^�).

The memory of the dead is suasptici�) or ocno?²�); a gentle monarch is EUCTspyji;^�) or otnoi;��). A monarch is expected to reign �U(Ts[iw?nbsp;xa'i oaioiq �i). A sober life is oaioc, xal euctsPt];; ��).

Both dv�mot;��) and dasp-/)?�²) mean impious; oow?��) as well as Euaspyjt; mean pious ��). EualpEia �^), oaia. ��) and octwttj^; ��) meannbsp;piety. Dishonest administration of justice is dciEpf)!; xal dvooLo; ��).nbsp;To impart knowledge to anyone is oux euctsPe;; �i) and also ouxnbsp;oCTiov ��). He who reveres his parents is suasp-^^ ³) or omo; �²).

�) nbsp;nbsp;nbsp;Cass.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dio.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;54.

'²) nbsp;nbsp;nbsp;Cass.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dio.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;56.

*�) nbsp;nbsp;nbsp;Cass.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dio.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;51.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Strab. p.

2. nbsp;nbsp;nbsp;Instances where a distinction is madenbsp;or which prove that their meanings differ.nbsp;Euasp-^t; sometimes refers to gods and oclo; to men. A noble-minded man should be Eiiaepyii; xa'i oux oXlycopo;; ffspaTisiag ffscovnbsp;ELTOC zc, Toup ToxzciQ l^wvTai; T� o�fxai xai TEXsuT'rjCJavTap octioi; xodnbsp;STripLEA'iQ? ^).

3. nbsp;nbsp;nbsp;Meanings of euctePyjp which have not benbsp;found of 6 a i 0 Q. A loyal legion is called suas^rii; ^). Thenbsp;concrete sacrifice is EUd�pELa ^). Ei)CT�[3Et,a is divine inspiration^)nbsp;and religious sphere �); to entrust cities to the care of the godsnbsp;in times of danger and faith in gods .

New discoveries in the domain of physics are aosj^Eia �). He who is ignorant of the cult of the gods is auz^r]i; �);nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i�) is igno

EuffE^y)? is he who is amiable in the intercourse with others ; it is also the name of a month of the year ^�). Our attitude towardsnbsp;deified emperors in aas^Eia i*) or euctePeioc . Love between husbandnbsp;and wife is called z^az^-i]c, and euctsPeik

4. nbsp;nbsp;nbsp;Meanings of ouiop which have not beennbsp;found of ziae^iiq. quot;Oaio? is ritually pure^�). 'OaiMG'-q isnbsp;the consecration of a temple^�). To oatov is inner and outer puritynbsp;when offering^�). After contact with a dead body it is octiov tonbsp;enter a temple Is it ocnov or avooiov to eat pork 2^)?

Chaste Vestal virgins perform their duties oaiw? ; when unchaste they perform them �cilco? Prohibition or

*) Julian, p. 135.

�) Cass. Dio. p. 52.

*) Max. Tyr. p. 115.

*) Jamblich. p. 118.

*) Plutarch, p. 83.

*) Aristid. p. 127.

�) Plutarch, p. 77.

�) Diog. Laert. p. 117. �) Stoa p. 65.

�quot;) Stoa p. 65.

*') Stoa p. 65.

12) Plutarch, p. 84.

12) Cass. Dio. p. 53.

11) nbsp;nbsp;nbsp;Cass. Dio. p. 49.

�) Ditt. Syll.2 798. 814. p. 146.

Dion. Halicarn. p. 25.

�) Dion. Halicarn. p. 26. Palaeph. p. 70.

1*) Flav. Philostr. p.

12) nbsp;nbsp;nbsp;Cass. Dio. p. 56.

2�) Plutarch, p. 91.

21) nbsp;nbsp;nbsp;Lucian, p. 111.

22) nbsp;nbsp;nbsp;Epictet. p. 67.

22) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.

2'') nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;29.

22) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;31.

oGtov 1). Religious festivals which are not observed according to tradition and regulations take placenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6cyilt;.o(; ^). 'Ocawcn?

and dcipocTtwcni; ¹ ²) are ritual purifications. A lawful government is called oGi-oq �).

It may be stated that oawc, often refers to ritual life; various regulations concerning the rites are denoted by omoc. He whonbsp;is ritually pure is oaio?, never suctePt)?. Through various rites onenbsp;may become omoc; e.g. xafioc7to�v in the sense of consecration of thenbsp;Vestal virgins, initiation into mysteries etc.

So through this xaamp;oato�v a person becornes ritually pure, and through the rites one becomes ogioc,, though not

Heinrich D�rrie �), in his criticism on a thesis published some years ago �), makes among others the following remark; ,,Viel-mehr istnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pflicht eines jeden, �cti�t/]? Eigenschaft bestimm-

ter Menschen�. From what precedes it appears that this opinion does not correspond with the facts, as, in my opinion, both �ai�xT];;nbsp;and EucTEpEia have a general character. Thus �di�T-/]? is the religiousnbsp;attitude of the masses towards life �). Piety is v; npoQ xo Fs�ovnbsp;�Gi,�x7]? �); homage to the gods is �ai�xvjt; ; devotion to thenbsp;gods is T�p�c xo D-e�ov �cn�xTjt; Funeral rites are called �cn�xrji;nbsp;Reverence towards parents i�) and honesty towards a guest arenbsp;oGWTrfi . Why should �cti�xt]? in the sense of ceremonies in connection with the dead, reverence towards parents and honestynbsp;towards a guest only be an individual and not a general quality ?

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;29.

*) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;30.

�) nbsp;nbsp;nbsp;Dion.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halicarn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;34.

In conclusion, the definitions which have come down to us from the school of Aristoteles, in Polybius and in Aristides, will nownbsp;be compared with one another and examined from the point ofnbsp;view of actual usage.

�Eari Ss upwTT] tmv Sixatocruvciv Tipo? too:; D-sou;;, eItoc T^po? Saip.ovap, slra npoi; narpiSx xoct yove�i;, slrx Tzpop zoug xaTOi/op�vou^' �v olgnbsp;idzl'j 7) �ijc7�p�i.a i^Toi. [ispog o�gt;ax StxaLocruvTjt; ^ TcapaxoXou-iIouffa:nbsp;,,The first kind SixatoaivT) concerns the gods, next the demons,nbsp;the country, the parents and the dead. E�a�psia consists in thisnbsp;or is the immediate result of it.�

The definition of Polybius runs : �AcTe(37)|xa pisv yap slvai to sig Tout; llsou^ xai Toup yove�t; xal Tout; TshvswTat; a[i,apTdv�i.v: ,,�Act�-Pr)(i.a is an offence against the gods, the parents and the dead�.

To �� EUCTEpEt; tJUVlOTaTai �X T^p CpUOtXTj!; 7iapaT7)pY](TEC05 TWV Tupo? Toui; D-Eout; Sixaiwv xai. vopifro^v

To 8� ociiov auvlcTTaTai �x t^? zy]p'l]lt;3soig twv Sixaiwv, twv Trpo? T7)v TraTpiSa, xal tyjv TauTTjt; T^povoiav, xal tou? yovE�t; xal EUEpysTat;nbsp;xal TLaiSEUTat; xal Tout; xaTa y^i;.

To sios^�g consists in the natural performance of the reasonable and lawful duties towards the gods.

To ocaov consists in the performance of one�s duties with respect to one�s native country and the protection of it, to parents, benefactors, teachers and those who rest in their graves.

The definition of Aristoteles proves that sugz^six is looked upon as part of Sixaioouw) and that it refers both to gods and people,nbsp;so that EuaE^Eia comprises the religious as well as the moral obligations. On the other hand the definition of to zhaz^ig given bynbsp;Aristides would prove that to zhaz^kg is, indeed, also considerednbsp;StxaiocruvT) but exclusively with reference to the gods.

It may, moreover, be remarked that to ocnov, according to Aristides� definition fully agrees with the moral part of Aristoteles�nbsp;definition of Eua�pEia. In both definitions mention is made of thenbsp;native country, parents and the dead; to oatov, on the other hand,

Because of its larger scope Aristoteles� definition of suct�Peik corresponds more fully with the common usage than that of Aristides. Moreover this usage completely ignores the line of demarcation between to ociov and to

According to Polybius ao�prjpa can only be committed against gods, parents and the dead. This investigations, however, provenbsp;that this is in contradiction with the practical usage of thisnbsp;term; numerous other offences and crimes are also denoted by it.

Also the definitions of Polybius and Aristoteles are too much limited, which was already pointed out before with respect tonbsp;Plato 1). From this we may conclude that no great value shouldnbsp;be attached to definitions given by ancient writers themselves.

. -.' ', nbsp;nbsp;nbsp;imnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.Wjöi' ‘.'■fj-tïji»» ra Ói^ guik ''■«...nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

' ■quot;■' 'fl nbsp;nbsp;nbsp;igt;«‘ï)?s««^je4 tlMit ï^. ■'attiöfsSNf''\

:'*'K nbsp;nbsp;nbsp;t%•■'•■•■.■?■■■= V :.0'4-i

\ . nbsp;nbsp;nbsp;i j ^ a .-rvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-'•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' *■ li ’.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t,'’’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘■‘

6. p. 22. p.nbsp;22. p.

27. p. 27. p.nbsp;4. p.

16. nbsp;nbsp;nbsp;p.

17. nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;24. p.

26. p. 1. p.

31. p. 31. p.

66. nbsp;nbsp;nbsp;n. 5.

67. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.nbsp;67. n. 5.nbsp;66. n. 6.

66. nbsp;nbsp;nbsp;n. 7.

67. nbsp;nbsp;nbsp;n. 7.

68. nbsp;nbsp;nbsp;n. 1.nbsp;67. n. 4.nbsp;67. n. 6.

67. nbsp;nbsp;nbsp;n. 8.

68. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.nbsp;67. n. 1.nbsp;67. n. 2.

64. n. 2. 63. n. 5.

63. nbsp;nbsp;nbsp;n. 4.

64. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.nbsp;64. n. 1.

62. n. 5. 62. n. 4.nbsp;62. n. 3.nbsp;62. n. 6.

62. nbsp;nbsp;nbsp;n. 2.

63. nbsp;nbsp;nbsp;n. 2.nbsp;63. n. 1.

28. p. 28. p.nbsp;28. p.nbsp;28. p.nbsp;28. p.nbsp;28. p.nbsp;30. p.nbsp;30. p.nbsp;30. p.nbsp;33. p.nbsp;232. p.

Julianus.

Epist. ad Liban. 400. p.

400. p.

Epist. XXIX ad Julian.

P-

Epist. LVI nbsp;nbsp;nbsp;p.

P-

Frag. Epist. ad Sacerd.

290. p. 293. p.nbsp;293. p.nbsp;297. p.nbsp;297. p.

299. nbsp;nbsp;nbsp;p.

300. nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;300. p.

300. nbsp;nbsp;nbsp;p.

301. nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;Ad Heracl. 205. p.

212. nbsp;nbsp;nbsp;p.

213. nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;213. p.nbsp;238. p.

Julian. Misopag. 342. p. De Cyn. non educ.

199. nbsp;nbsp;nbsp;p.

200. nbsp;nbsp;nbsp;p.

33. p. 42. p.nbsp;52. p.nbsp;75. p.

86. p.

89. p.

119. n. 7. 119. n. 7.nbsp;119. n. 6.nbsp;119. n. 4.nbsp;119. n. 1.

118. nbsp;nbsp;nbsp;n. 8.

119. nbsp;nbsp;nbsp;n. 5.nbsp;141. n. 2.

140. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.nbsp;118. n. 7.

120. nbsp;nbsp;nbsp;n. 2.

133. nbsp;nbsp;nbsp;n. 12.

135. nbsp;nbsp;nbsp;n. 2.

134. nbsp;nbsp;nbsp;n. 9.

134. nbsp;nbsp;nbsp;n. 2.

136. nbsp;nbsp;nbsp;n. 5.

135. nbsp;nbsp;nbsp;n. 6.nbsp;134. n. 7.

133. nbsp;nbsp;nbsp;n. 7.

134. nbsp;nbsp;nbsp;n. 8.

136. nbsp;nbsp;nbsp;n. 8.nbsp;133. n. 1.nbsp;133. n. 2.nbsp;133. n. 8.nbsp;133. n. 9.nbsp;133. n. 11nbsp;133. n. 5.

133. nbsp;nbsp;nbsp;n. 6.

134. nbsp;nbsp;nbsp;n. 6.

141. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.nbsp;136. n. 2.nbsp;141. n. 4.

136. n. 6.

135. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.

133. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.

134. nbsp;nbsp;nbsp;n. 3.

135. nbsp;nbsp;nbsp;n. 4.

136. nbsp;nbsp;nbsp;n. 7.nbsp;135. n. 5.nbsp;134. n. 4.

180

Hym. in matr. deor.

169.

174.

Hym. in Euseb.

102. 106. L y c i p h r o n.

Alexandra Lucianus.

Alex. Pseud.

15.

22.

13. 19.nbsp;19.

170.

14. 33.

111. n. 1. 111. n. 3.nbsp;107. n. 3.

110. nbsp;nbsp;nbsp;n. 1.

111. nbsp;nbsp;nbsp;n. 6.

112. nbsp;nbsp;nbsp;n. 1.

112. nbsp;nbsp;nbsp;n. 2.

113. nbsp;nbsp;nbsp;n. 1.nbsp;p. 107. n. 4.nbsp;p. 113. n. 3.nbsp;p. 112. n. 6.nbsp;p. 114. n. 1.nbsp;p. 108. n. 3.

47. n. 47. n.

47. nbsp;nbsp;nbsp;n.nbsp;46. n.nbsp;46. n.nbsp;46. n.nbsp;61. n.

48. nbsp;nbsp;nbsp;n.nbsp;46. n.nbsp;48. n.nbsp;48. n.nbsp;48. n.

46. nbsp;nbsp;nbsp;n.

47. nbsp;nbsp;nbsp;n.

48. nbsp;nbsp;nbsp;n.

46. nbsp;nbsp;nbsp;n.

47. nbsp;nbsp;nbsp;n.nbsp;47. n.nbsp;46. n.

46. nbsp;nbsp;nbsp;n.

47. nbsp;nbsp;nbsp;n.nbsp;46. n.nbsp;46. n.nbsp;46. n.nbsp;46. n.nbsp;46. n.

4. 10.nbsp;1.nbsp;11.nbsp;2.

4. 3.

5. 5.nbsp;3.nbsp;1.nbsp;2.

6. 3.

3. 10.

4. 7.

10.

183

2 nbsp;nbsp;nbsp;.nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.cdnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;�gt;.:!

.n se .11 ^gt;enbsp;.� .ee

:n ,Sf.

.!� .-vei .F;

STELLINGEN

E�ffo[iYj; en atjepr)? hebben vaak betrekking op handelingen en personen, waar de vertaling respectievelijk vroom en goddeloosnbsp;geen zin heeft.

quot;Offio? kan ritueel-rein beteekenen, welke beteekenis zuGz^riq nooit heeft; door wijding (xaboCTLoSv) kunnen menschen en dingennbsp;ocjioi worden, nooit kunnen zij sucre^eLt; worden.

III

Voor een juiste interpretatie van d90CTi.o�arbai. moet men zeer vaak rekening houden met het taboe-begrip.

De mededeebng over Dicaearchus � Polybius XVIII. 37 � dat hij altaren oprichtte voor �Acr�jieia en IlapavojjLla, moet innbsp;overdrachtelijken zin worden opgevat.

De definitie van z�a�^zM bij Aristoteles (1250 b. 22) en die van da�[37)[ia bij Polybius (XXXVII. 1. c), alsook de definities van tonbsp;z�dzt^zq en To ocnov bij Aristides (Art. Orat. 1. 5. 8) stemmen nietnbsp;overeen met het feitelijk spraakgebruik.

Dr. W. G. van der Weerd (Homerus� Ilias in proza vertaald) vertaalt ten onrechte: ,,Wie dan der g�den bracht hen beiden

iiv

.(i nbsp;nbsp;nbsp;i�gt;rf n; Tnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;v ; �nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fiuyujft;� ,

A e 1 i a n u s.			Orat.	Panath. 139. p. 127. n. 2.
Var. Hist.				149, p. 127. n, 3.
xir	64. p.	140. n. 2.		ISO. p. 128. n. 6.
Apollonius	van T	y a n a.		182. p. 128. n. 7.
Epist. LI IX	P-	114. n. 3.		191. p. 127. n. 5.
	P-	114. n. 4.	Orat.	Plat. sec. pro quat.
,A p p i a n u s.				147. p. 129. n. 2.
De Reb. Ital. II				190. p. 131. n. 3.
frag.	8. p.	40. n. 5.		212. p. 127. n. 7.
De Reb. Gall. IV				223, p. 128. n. 1,
frag.	6. p.	41. n. I.		290. p. 128. n. 2.
De Reb. Samnit.	III		Orat.	de non agen. comoed.
frag.	12. p.	41. n. 2.		505. p. 127. n. 4.
De Reb. Illyr. 5	P-	41. n. 3.		508. p. 127. n. 6.
De Reb. Pun. VIII			Orat.	in Reg. nbsp;nbsp;nbsp;58. p. 128. n. 4.
	60. p.	42. n. 3.		58. p. 128. n. 5.
	62. p.	42. n. 4.		59. p. 130. n. 2.
	78. p.	43. n. 2.		59. p. 131. n. 5.
	78. p.	43. n. 5.		60. p. 130. n. 3.
	85. p.	43. n. 4.	Orat.	Rhod. nbsp;nbsp;nbsp;546. p. 129. n. 1.
De Bell. Syriac.	69. p.	44. n. 3.	Orat.	Plat. II nbsp;nbsp;nbsp;47. p�. 130. n. 1.
De Bell. Mithrid.	58. p.	44. n. 1.	Orat,	in put. Aescul.
	62. p.	44. n. 2.		256. p. 129. n. 5.
De Bell. civ. I	33. p.	44. n. 5.	Orat.	in Smyrn. 229. p. 131. n. 2,
II	24. p.	41. n. 4.	Orat, de conc. ad, civ. Asiat.
	104. p.	45. n. 1.		520. p. 131. n. 4.
	130. p.	43. n. 1.	Sacr.	Serm. II 291. p. 130. n. 5.
	132. p.	42, n. 2.		IV 324. p. 131. n. 1.
Appianiis uit Api		i m e a.	A r i s	t o t e 1 e s.
IV	319. p	124. n. 1.		1250 b. 22 nbsp;nbsp;nbsp;p. 2. 11. 3.
A 1 c i p h r 0 n.			Art	e m i d 0 r u s.
III	34. p.	132. n. 3.		I 26. p. 138. n. 3.
IV	3. p.	131. n. 6.		II 33. p. 138, n. 4.
	7. p.	132, n, 2,		33. p. 138. n. 5.
	19. plt;	132. n. 1. .		46. p. 138. n. 2.
Aristides.				V nbsp;nbsp;nbsp;5. p. 138. n. 1.
Orat. art. I 5.	8. p.	129. n. 4.		13. p. 137, n. 4.
12.	5. p.	129. n. 3.		58. p. 139. n. I.
Orat. 1st. in Nept.	25. p.	126. n. 5.

Cons, ad Apoll.	1. p.	94. n. 1.		32. p. 100.	n. 1.
	27. p.	94. n. 2.		35. p. 104.	n. 7.
	34. p.	84. n. 5.		42. p. 100.	n. 2.
	35. p.	84. n. 4.		78. p. 100.	n. 3.
De defect, oracul	14. p.	100. n. 4.		78. p. 91.	n. 6.
	40. p.	91. n. 2.	Quaest. Conv. I	1. p. 80.	n. 2.
	51. p.	90. n. 4.	II	1. p. 80.	n. 3.
De E apud Delph.	19. p.	92. n. 1.		3. p. 101.	n. 2.
	21. p.	92. n. 2.	III	1. p. 83.	n. 1.
Adv. Coloten.	3. p.	98. n. 4.	IV	2. p. 102.	n. 4.
	8. p.	84. n. 1.		5. p. 104.	n. 3.
	31. p.	105. n. 1.	V	3. p. 104.	n. 6.
De Cohib. ira.	14. p.	86. n. 1.	VII	4. p. 98.	n. 3.
De Herod. Malig.	18. p.	83. n. 4.	VIII	7. p. 99.	n. 3.
	23. p.	83. n. 3.	De Pyth. Oracul.	18. p. 82.	n. 4.
Quaest. Graec.	2. p.	99. n. 4.	De Solert. Animal.	22. p. 84.	n. 3.
	9. p.	90. n. 1.	Mul. Virt.	18. p. 85.	n. 3.
	9. p.	90. n. 3.		20. p. 94.	n. 4.
	46. p.	90. n. 2.		51. p. 94.	n. 5.
	52. p.	103. n. 5.	Praec. ger. Reipub.
De Fort. Rom.	5. p.	90. n. 5.		30. p. 88.	n. 4.
De Gen. Socrat.	17. p.	104. n. 5.		30. p. 88.	n. 5.
	77. p.	105. n. 4.	De .Sup.	3. p. 76.	n. 6.
De frat. amor.	4. p.	98. n. 2.		10. p. 76.	n. 8.
De Stoic. Repug.	36. p.	93. n. 2.		10. p. 89.	n. 1.
De fac. in orb. Lun.				11. p. 89.	n. 2.
	21. p.	101. n. 5.		,14. p. 77.	n. 1.
De Musica	6. p.	101. n. 6.	Plotinus.
Quaest. Rom.	3. p.	77. n. 2.	Contra Gnost.	16. p. 116.	n. 5.
	20. p.	99. n. 2.		16. p. 116.	n. 6.
	25. p.	103. n. 4.	De Prov. I	7. p. 117.	n. 1.
	55. p.	89. n. 3.	De Virt. I	1. p. 117.	n. 2.
	83. p.	89. n. 4.	Polybius.
	83. p.	89. n. 5.	I	70. p. nbsp;nbsp;nbsp;8.	n. 1.
	95. p.	104. n. 2.		85. p. 8.	n. 3.
	96. p.	104. n. 4.		85. p. nbsp;nbsp;nbsp;9.	n. 3.
	96. p.	89. n. 6.	II	1. p. 9.	n. 2.
	96. p.	89. n. 7.		7. p. 10.	n. 3.
Parall. Graec et Rom.				58. p. 8.	n. 2.
	19. p.	77. n. 3.		59. p. 7.	n. 1.
De Isis, et Osir.	2. p.	91. n. 1.		59. p. 9.	n. 4.
	8. p.	99. n. 5.	IV	17. p. 5.	n. 2.
	11. p.	91. n. 4.		17. p. nbsp;nbsp;nbsp;6.	n. 2.
	18. p.	99. n. 6.		18. p. 3.	n. 2.
	24. p.	78. n. 3.		20. p. 3.	n. 5.
	27. p.	85. n. 5.		35. p. 4.	n. 2.
	31. p.	91. n. 5.		62. p. nbsp;nbsp;nbsp;10.	n. 2.

V	10. p.	4. n. 1.	II	304. p.	65. n. 3.
VI	47. p.	11. n. 3.	III	40. p.	65. n. 3.
VII	7.p.	9. n. 5.		64. p.	65. m 3.
	13. p.	8. n . 4.	67. p. 65.		n. 3. n, 7,
VIII	10. p.	6. n. 3.		153. p.	65. n. 6.
IX	23. p.	10. n. 1.		157. p.	65. n. 4.
	26. p.	10. n. 4.		157. p.	65. n. 2.
	30. p.	3. n. 3.		165. p.	65. n. 5.
	33. p.	4. n. 3.		165. p.	65. n. 8.
	36. p.	11. n. 4.		166. p.	66. n. 1.
XI	7. p.	3. n. 4.	Stobaeus.
XIII	6. p.	8. n. 5.	II p.	68. W.	p. 2. n. 3.
XV	20. p.	6. n. 1.	P-	105. W.	p. 7. n. 2.
XVIII	37. p.	4. n. 5.	Strabo.
XXIII	10. p.	4. n. 4.	I	8. p.	39. n. 1.
XXXI	37. p.	11. n. 1.	III	2. p.	38. n. 15.
XXXV	l.c. p.	2. n. 2.	VI	2. p.	39. n. 6.
XXXVIII	5. p.	6. n. 4.	VII	25. p.	38. n. 14.
XXXIX	2. p.	9. n, 1.	IX	2. p.	38. n. 13.
XXXX	5. p.	11. n. 2.	XI	4. p.	40. n. 3.
Pseudophocylide		a.	XII	1. p.	40. n. 1.
Poem. Admon.	2. 3. p.	121. n. 2.	XIII	1. p.	38. n. 13.
124, 125,	126, p.	121. n. 3.	XV	1. p.	39. n. 2.
	206. p.	122. n. 1.	XVI	2. p.	39. n. 3.
Sallustius.			Xenophon	E p li e s i u s.
De Dis et mund.	18. p.	121. n. 1.	II	11. p.	137. n. 1.
Stoa {Arnim)				12. p.	137. n. 2.
I	127. p.	66. n. 3.

LXXII	15.	P-	53.	n.	2.		70.	P-	12:	n.	5.
	15.	P-	53.	n.	4.		93.	P-	15.	n.	3.
LXXVII	5.	P-	52.	n.	2.		96.	P-	15.	n.	2.
	12.	P-	61.	n.	1.	III	57.	P-	18.	n.	3.
LXXVIII	3.	P-	52.	n.	6.		73.	P-	12.	n.	2.
	25.	P-	56.	n.	6.	IV	46.	P-	15.	n.	1.
LXXIX	6.	P-	55.	n.	2.		50.	P-	16.	n.	4.
	9. p	49. n		1			63.	P-	12.	n.	3.
	11.	P-	60.	n.	7.		65.	P-	16.	n.	5.
a e s a r.						V	32.	P-	15.	n.	4.
B. G. Ill	22.	P-	60.	n.	2.		67.	P-	17.	n.	1.
hrysostom	u s	D	o.				67.	P-	16.	n.	7.
Orat. I	16.	P-	74.	n.	4.		76.	P-	12.	n.	4.
	53.	P-	71.	n.	3.		79.	P-	15.	n.	3.
Orat. III	53.	P-	74.	n.	2.	XI	92.	P-	14.	n.	3.
Orat. VII	51.	P-	73.	n.	3.	XIII	57.	P-	14.	n.	4.
	54.	P-	73.	n.	4.		69.	P-	12.	n.	8.
Orat. VIII	134.	P-	75.	n.	4.		90.	P-	14.	n.	2.
Orat. XI	14.	P-	74.	n.	I.	XIV	35.	P-	18.	n.	1.
	87.	P-	71.	n.	4.		67.	P-	17.	n.	2.
Orat. XII	48.	P-	71.	n.	6.		71.	P-	12.	n.	11.
Orat. XIII	35.	P-	74.	n.	8.	XV	49.	P-	12.	n.	7.
Orat. XXXI	14.	P-	72.	n.	2.	XVI	1.	P-	13.	n.	2.
	15.	P-	72.	n.	3.		32.	P-	16.	n.	1.
	28.	P-	72.	n.	4.		57.	P-	12.	n.	9.
	81.	P-	71.	n.	7.	XVII	49.	P-	13.	n.	1.
	81.	P-	71.	n.	8.	XIX	7.	P-	14.	n.	1.
	87.	P-	72.	n.	5.		48.	P-	16.	n.	2.
	89.	P-	72.	n.	6.		108.	P-	15.	n.	6.
	96.	P-	72.	n.	7.	XX	4.	P-	17.	n.	4.
	146.	P-	71.	11.	5.		54.	P-	17.	n.	3.
Orat. XLI	4.	P-	75.	n.	2.		58.	P-	12.	n.	10.
	11.	P-	75.	n.	3.		65.	P-	15.	n.	5.
Orat. XLVII	7.	P-	75.	n.	1.		101.	P-	12.	n.	11.
Orat. LXIX	2.	P'	74.	n.	5.	Diogenes L	a e r t	i u	s.
	4.	P-	74.	n.	6.	Aristipp.	101.	P-	117.	n.	9.
	4.	P'	74.	n.	7.	Anaxag.	12.	P-	118.	n.	1.
o r n u t u s, L.	A	1 n	a e u	s.		Bias.	86.	P-	117.	n.	6.
De Ven.	24.	P-	114.	n.	2.		86.	P-	117.	n.	3.
i o d o r u s Si	c u	u	s.			Chrysipp.	186.	P-	117.	n.	10.
I	2.	P-	12.	n.	6.	Diog.	73.	P-	118.	n.	6.
	21.	P-	16.	n.	3.	Epic.	10.	P-	118.	n.	4.
	44.	P-	13.	n.	4.		123.	P-	117.	n.	11.
	49.	P-	13.	n.	5.	Plato.	83.	P-	117.	n.	3.
	65.	P-	12.	n.	6.	Pitt.	78.	P-	117.	n.	4.
	65.	P-	13.	n.	3.	Pyrrh.	66.	P-	118.	n.	2.
	67.	P-	14.	n.	5.	Socrat.	38.	P-	117.	n.	7.

Xenoph,	56.	P-	117.	n.	5.		44. p.	21.	n. 4.
Zeno	119.	P-	117.	n.	3.		48. p.	37.	n. 3.
	119.	P-	118.	n.	3.		60. p.	34.	n. 2.
ionysius	van		H a 1	i c	a r-		66. p.	35.	n. 2.
n a s s u s.						VIII	2. p.	23.	n. 1.
I	4.	P-	19.	n.	2.		2. p.	23.	n. 2.
	5.	P-	19.	n.	4.		8. p.	23.	n. 3.
	15.	P-	31.	n.	3.		8. p.	35.	n. 3-
	77.	P-	28.	n.	2.		28. p.	19.	n. 5.
	88.	P-	30.	n.	1.		32. p.	24.	n. 3-
II	6.	P-	139.	n.	4.		32. p.	24.	n. 4.
	10.	P-	31.	n.	4.		33. p.	19.	n. 6-
	10.	P'	31.	n.	6.		33. p.	23.	n. 4.
	15.	P-	19.	n.	6.		33. p.	24.	n. 5.
	23.	P-	36.	n.	5.		34. p.	25.	n. 1.
	52.	P-	30.	n.	3.		34. p.	25.	n. 2.
	53.	P-	36.	n.	6.		40. p.	25.	n. 3.
	62.	P-	19.	n.	6.		43. p.	26.	n. I.
	66.	P-	28.	n.	3.		43. p.	27.	n. 3.
	67.	P-	29.	n.	1.		44. p.	26.	n. 2.
	68.	P-	29.	n.	2.		45. p.	26.	n. 3.
	72.	P-	19.	n.	5.		47. p.	26.	n. 4.
	72.	P-	30.	n.	5.		48. p.	27.	n. 1.
	72.	P-	19.	n.	5.		48. p.	27.	n. 2.
	73.	P-	19.	n.	5.		53. p.	27.	n. 4.
	74.	P-	31.	n.	2.		58. p.	27.	n. 5.
	75.	P-	36.	n.	4.		59. p.	28.	n. I.
III	6.	P-	32.	n.	1.	IX	25. p.	20.	n. 5.
	8.	P-	32.	n.	2.		32. p.	33.	n. 7.
	15.	P-	32.	n.	4.		40. p.	29.	n. 3.
	17.	P-	20.	n.	2.		44. p.	34.	n. I -
	17.	P-	20.	n.	3.		48. p.	37.	n. 2.
	22.	P-	28.	n.	4.	X	4. p.	19,	n. 1 �
	23.	P-	32.	n.	3.		10. p.	24.	n. 1 -
	28.	P-	21.	n.	2.		11. p.	35.	n. 5-
IV	27.	P-	20.	n.	1.		35. p.	33.	n. 1 �
	28.	P-	33.	n.	3.		49. p.	20.	n. 4.
	28.	P-	33.	n.	5.		52. p.	30.	n. 6.
	30.	P-	33.	n.	6.	XI	11. p.	21.	n. 1 �
	32.	P-	22.	n.	3.		25. p.	35.	n. 6.
	39.	P-	33.	n.	4.		43. p.	35.	n. 4-
	79.	P-	37.	n.	1.		43. p.	22.	n. 1 �
V	26.	P-	30.	n.	4.		56. p.	34.	n. 3-
	26.	P-	32.	n.	5.	XIX	14. p.	36.	n. 1 �
	71.	P-	35.	n.	1.	XX	5. p.	36.	n. 2.
VII	43.	P-	36.	n.	3.		9. p.	31.	n. 1 �
	44.	P-	21.	n.	3.

De Dis. frag.	76. p. 71.	n. I.		9. p.	81.	n. 1.
P h 1 e g o n.				16. p.	79.	n. 3.
Mirab.	2. p. 116.	n. 4.	Vit. Num	6. p.	79.	n. 4.
P hi lippus Thessalon		i c u s.		6. p.	103.	n. 1.
Ant. Pal. VII	187. p. 123.	n. I.		7. p:	79.	n. 5.
IX	253. p. 123.	n. 2.		8. p.	93.	n. 4.
Plutarchus.				10. p.	101.	n. 4.
Vit. Alex.	2. p. 101.	n. 1.		12, p.	81.	n. 2.
	3. p. 101.	n. 3.		14. p.	81.	n. 3.
Vit. Arat.	53. p. 87.	n. 4.		22. p.	81.	n. 5.
	53. p. 97.	n. 5.		22. p.	84.	n. 2.
Vit. Arist.	10. p. 79.	n. 2.	Vit. Oth	2. p.	97.	n. 6.
Vit. Alcib.	19. p. 78.	n. 4.	Vit. Pelop	7. p.	95.	n. 5.
	22. p. 79.	n. I.	Vit. Pericl	6. p.	80.	h. 1.
	33. p. 100.	n. 6.		10. p.	103.	n. 6.
	34. p. 92.	n. 4.		13. p.	86.	n. 3.
	36. p. 95.	n. 4.		32. p.	86.	n. 4.
Vit. Aemil. Paul			Vit. Phoc	37. p.	92.	n. 5.
	3. p. 76.	n. 7.	Vit. Pomp	5. p.	96.	n. 7.
	13. p. 85.	n. 4.		29. p.	97.	n. i.
Vit. Brut.	17. p. 96.	n. 1.		80. p.	87.	n. 3'.
	37. p. 96.	n. 4.	Vit. Poplic	1. p.	94.	n. 6.
	39. p. 100.	n. 7.		16. p.	79.	n. 6.
	40. p. 96.	n. 5.	Vit. Rom	28. p.	99.	li. 1.
Vit. Cicer.	28. p. 80.	n. 4.	Vit. Sol	21. p.	94.	n. 3.
Vit. Camil.	10. p. 86.	n. 2.	Vit. Suil	22. p.	103.	n. 2.
	17. p. 95.	n. 1.	Vit. Themist	23. p.	102.	n. 1.
	18. p. 100.	n. 5.	Vit. Thes	25. p.	97.	n. 2.
	20. p. 105.	n. 3.		25. p.	102.	n. 5.
Vit. Caes.	22. p. 103.	n. 7.	Vit. Timol	5. p.	87.	n. I.
	64. p. 102.	n. 3.	Amat	13. p.	83.	n. 2.
	66. p. 96.	n. 2.		14. p.	92.	n. 6.
Vit. Cat.	42. p. 102.	n. 2.		16. p.	93.	n. 1.
Vit. Demetr.	10. p. 103.	n. 3.	Apophth. Lac.	Agesil.
	12. p. 82.	n. 1.		11. p.	84.	n. 6.
	13. p. 82.	n. 3.	Apophth. Lac.	Cleom.
Vit. Dion.	28. p. 95.	n. 6.		6. p.	85.	�i. 1.
	58. p. 87.	n. 2.	Apophth. Lac.	Charill.
Dem. et Ant.	4. p. 87.	n. 5.		68. p.	85.	n. 2.
Vit. Eum.	17. p. 96.	n. 6.	De Alex. fort. aut virt.
Fab. max.	4. p. 78.	n. 1.		12. p.	77.	n. 4.
Vit. Grach. Tib.	15. p. 105.	n. 2.		12. p.	78.	n. 2.
Vit. Lycur.	31. p. 97.	n. 4.	De Adul. et Amic. 12. p.		79.	n. 7.
Vit. Mar.	12. p. 87.	n. 6.		19. p.	98.	n. I.
	44. p. 88.	n. I.	De Aud. poet	3. p.	88.	n. 3.
Vit. Nic.	3. p. 93.	n. 3.		4. p.	88.	n. 2.
	4. p. 80.	n. 6.		8. p.	97.	n. 7.

ET2EBH2: en 02102^

fSt: '�''':^,wt

vil

t;

'il

quot; nbsp;nbsp;nbsp;t .!

A''

0852 0854

et2:ebh2: en osiox

IN HET GRIEKSCH TAALGEBRUIK NA DE IVe EEUW

WITH AN ENGLISH SUMMARY

PROEFSCHRIFT

WILHELMUS JOHANNUS TERSTEGEN

15

30

56

68

78

79

1) The dead.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Friends.

1. nbsp;nbsp;nbsp;The dead.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Guests.

spoc; y. ai ocjlo^.

102.

' ■quot;■' 'fl nbsp;nbsp;nbsp;igt;«‘ï)?s««^je4 tlMit ï^. ■'attiöfsSNf''\

:'*'K nbsp;nbsp;nbsp;t%•■'•■•■.■?■■■= V :.0'4-i

REGISTER DER BESPROKEN PLAATSEN

183

.n se .11 ^gt;enbsp;.� .ee

:n ,Sf.

.n

.!� .-vei .F;

STELLINGEN

I

II

III

IV

V

VI

iiv

,1